Teorija rodova i knjievnost srednjovjekovljaNastajanje jedne teorije esto stoji u nepoznatoj ili ne posebno reflektiranoj zavisnosti od prirode, to posebno vai za teoriju knjievnih rodova. Nju su razvijale tradicionalne filozofije, koje su bile sklone primjerima iz klasinih razdoblja knjievnosti, one koje su imale prednost da je forma jednog roda mogla biti odreena kananiziranim pravilima, a njegova historija praena od djela do djela prema namjeri i uspjehu autora. Ovom individualizirajuem razmatranju strukturalistiko istraivanje je suprotstavilo jednu teoriju koja je bila obrazovana prevashodno na primitivnim rodovima, npr. na mitskoj pripovijeci. Cilj je bio da se ukae na one najjednostavnije strukture, funkcije i sekvence koje na bazi narativne logike konstituiraju i diferenciraju razliite rodove.Za razvijanje jedne teorije knjievnih rodova na eksperimentalnom polju koje lei izmeu suprotnosti singularnosti i kolektivnosti, istog umjetnikog karaktera knjievnosti i knjievnosti uslovljene pukom svrhom, posebno su podobne knjievnosti srednjeg vijeka pisane na narodnom jeziku. Historija i teorija rodova stvarana na narodnom jeziku nailazi u srednjem vijeku na posebnu tekou da strukturalna obiljeja knjievnih formi, od kojih treba da pou, i sama treba da budu otkrivena tek na jednom hronoloki veinom difuznom tekstovnom materijalu.Za rodove na romanskom narodnom jeziku jedva je mogue nai ijednu poetoloku refleksiju. Naime, vulgarni jezici i njihovi obrazovani tipovi ulaze u vidno polje teoretiara tek od 1300. godine sa Danteom, Antoniom da Tempo i Eataom Deanom.Meutim, srednjovjekovni teoretiari su pjesnitvo procjenjivali prvenstveno prema stilovima, a ne prema normama knjievnih rodova. I epiku i liriku na narodnom jeziku je teko, a duhovnu igru uope nije mogue opisati odreenjima moderne trijade epskog, lirskog i dramskog. Nisu se osjeale jo ni osnovne razlike kakve su: uslovljeno svrhom ili slobodno od svrhe, pouno ili fiktivno, podraavalako ili stvaralako, tradicionalno ili individualno, koje upravljaju razumijevanjem umjetnosti od vremena emancipacije lijepih umjetnosti, pa nije bilo smisla ni baratati jednom trojnom podjelom pjesnitva. S obzirom na takve tekoe, dobila je vei znaaj ubrzo poslije 1900. godine zapoeta kritika pseudo-normativnog pojma knjievnog roda, koji je razvila pozitivistika historija knjievnosti i koji Brinetjer tumai evolucionistiki.Knjievne rodove ne treba razumjeti kao klase (genera) u logikom smislu, nego kao grupe ili historijske porodice. Kao takvi, oni se ne mogu izvoditi ili definirati, ve se mogu samo historijski odrediti, razgraniiti i opisati. Oni su u tome analogni historijskim jezicima za koje u podjednakoj mjeri vai da, recimo, njemaki ili francuski nije mogue definirati, ve samo sinhronijski i historijski istraiti.Openitost knjievnih rodova moe se shvatiti i uz pomo odreenja koja je Kant u svom djelu Kritika moi suenja razvio za estetiki sud. Shodno tome, modalitet suda ukusa ne moe biti nuna posljedica jednog objektivnog zakona, ve moe biti nazvan jedino egzemplarnim, jer nuno iziskuje saglaavanje svih sa jednim sudom, to se posmatra kao primjer jednog opeg pravila koje se ne moe navesti. Dalje Jaus navodi da ukoliko pokuamo odrediti knjievne rodove sa sinhronijskog gledita, treba uzeti u obzir da se razgraniavanje i diferenciranje ne moe preduzimati prema jednostrano-formalnim ili tematskim obiljejima. Ono to ini jedan knjievni rod u njegovoj strukturi, ili porodinoj slinosti, pokazuje se najprije u jednom skupu formalnih i sadrinskih obiljeja, koja se prvo moraju ispitati s obzirom na njihovu funkciju u sklopu pravila, prije nego to bude mogue shvatiti njihovu dominantu koja obiljeava sistem, te na taj nain preduzeti razgraniavanje prema drugim rodovima. Jedno sredstvo za utvrivanje razlike meu rodovima je komutaciona proba. Tako se, recimo, razliita struktura bajke i novele ne moe shvatiti samo u suprotnostima irealnosti i svakodnevnice, naivnog morala i moralne kazuistike, samorazumljivog uda u bajci i neuvenog dogaaja, nego i u razliitom znaenju istih figura: npr. postavimo princezu u bajci pored princeze u romanu i osjetit emo tu razliku.Osnovni obrazac, koji je zajedniki srednjovjekovnim rodovima epa, romana i novele moe se opisati u etiri modaliteta koje je mogue diferencirati na preciznija odreenja i na razliite naine popuniti trima rodovima.Autor i tekstRapsod vs. pripovijedaE: Pjesnik koji govori i publika koja slua; autor se povlai iza grae pa se ini kao da se zbivanje pripovijeda samo.R: Pjesnik koji pie i nevidljiva publika; autor kao posredujui pripovijeda.N: Pjesnik koji pie i nevidljiva publila; posredujui pripovijeda veinom se krije u ispripovijedanom.Epska objektivnost vs. fabula koju treba izloiti vs. dogaaj za diskusijuE: Epske formule kao zakletva na istinitost, uestvovanje u sudbini junaka.R: Ukljuivanja pripovjedaa slue izlaganju fabule.N: Pripovjedaevi komentari smisao dogaaja ostavljaju nejasnim; preputen je diskusiji publike.Epska distanca vs. aktualnostE: Iz epske distance dogaaj izgleda kao sasvim minuo.R: U fabulu ulazi jedna da li tenzija, oekuje se dobar ishod.N: Javlja se tenzija da li uope, bez oekivanog dobrog ishoda.Forme prikazivanjaNepisani vs. pisaniE: Usmeno izlaganje za publiku koja ne zna da ita.R: Pisani tekst koji proizilazi iz pisanog predanja.N: Novela u pisanom tekstu dolazi iz usmene tradicije i ponovo se vraa u nju.Stih vs. prozaE: Doputena improvizacija.R: Stihovna pripovijedna forma ( parni osmerac).N: Proza na svakodnevnom govornom jeziku, koju je do umjetnike forme uzdigao Bokao.Stilske ravniE: Visoko stil.R: Srednji stil.N: Ton konverzacije.Zavrenost vs. mogunost produavanjaE: Epska irina, ni apsolutni prvi poetak ni definitivni kraj.R: Pria junaka romana ima tu zatvorenost koja ne ukazuje ni na neko prije ni na neko poslije.N: Kratkoi odgovara vremenska napetost, zavretak novele kao rjeenje za ovaj put implicira druge novele.Struktura i ravni znaenjaEpska zgoda vs. romaneskno zbivanje vs. neuveni dogaajE: Njen junak je predstavnik sudbine svoje zajednice.R: Zbivanje je dio singularnog ivotnog puta.N: Neuvena zgoda koja se dogodila i koja postavlja neki moralni kazus.Likovi, socijalni statusE: Ekskluzivno aristokratski; vrh junake hijerarhije zauzima esto mitologizirani bog (polubog), zatim slijedi krug najboljih (dvanaest perova), itd.R: Ekskluzivno aristokratski, iskljueni nii stale pojavljuje se u kontrastnoj figuri runoga.N: Likovi novele obuhvataju sve graanske uloge i ne iskljuuju predstavnike drugih stalea, odvajaju se od herojskog kanona lijepog i plemenitog.Prikazana stvarnostE: Herojska djela se diferenciraju simbolinim crtama.R: Egzemplarno stilizovan dvorski svijet.N: Tonom konverzacije i opisom prikazuje spoljanji svijet kao veoma raznolik.Naini recepcije i drutvena funkcijaStupnjevi realnostiE: Polaganje prava na historijsku istinu i uvanje minulih djela za trajnu uspomenu.R: Roman slijedi funkcionalni princip bajke da u avanturi nijedna zgoda ne smije liiti na stvarnost.N: Trai vjerovatnost jednog drutvenog dogaaja.Naini recepcijeE: Teorijska idealnost, koja iskljuuje neizbjenu tragiku kao i oslobaajuu komiku i u polarnosti divljenja i ganua implicira etiku djelovanja, dostojnu oponaanja.R: Bajkovna idealnost avanture doputa uivanje u jednoj knjievnoj fikciji.N: Moralna kazuistika koja zauujui dogaaj osvjetljava u pojedinostima i iziskuje refleksiju obrazovanog itaoca.Drutvena funkcijaE: Primjerna forma historijskog predanja za neitae, u kojoj se nacionalna historija transponuje u idealni pred-doba (prolost kakva je trebalo da bude) i uzdie se do epsko-mitskog sistema objanjenja svijeta.R: Kasnijoj funkciji zabavljanja itaoca prethodila je funkcija incijacije u dvorski ivot i dvorsku ljubav (legitimno traganje za zemaljskom sreom, odreeno drutvenom disciplinom i nainom ivota).N: Konverzacija kao forma strasnog razmatranja zemaljskog ivota i refleksije drutvenih normi.

Forma jednog novog roda moe proizii i iz strukturalnih promjena koje utjeu da se jedna grupa ve prisutnih, jednostavnijih rodova postavi u vii princip organizacije. Klasini sluaj za ovo jeste forma toskanske novele, koju je oblikovao Bokao i koja je postala normodavna za sav docniji razvoj modernog roda novele. U Bokaov Dekameron, kako navodi Jaus genetski posmatrano- ulo je zauujue mnotvo starijih pripovijednih ili pounih rodova: srednjovjekovne forme kao egzemplum, fablio, legenda, udo, lai, vida, nova ljubavna kazuistika, orijentalna pripovijedna knjievnost, Apulej i miletska ljubavna pria, firentinske ljubavne prie i anegdote. Jaus istie i zbir knjizevnih rodova koju je napravio Jovan od Garlandije na osnovu Diomedove trojne podjele, te taj zbir ralanio prema: prema jezikoj formi prema formi prikazivanja pprema stepenu realnosti prie prema osjeanjima izraenim u pjesnitvu

Knjievna tradicija i savremena svijest o modernostiTermin modernus po prvi put je potvren u posljednjoj deceniji 5. vijeka, u vrijeme prelaska od starog Rima na novi kranski svijet. U najranijim dokumentima termin je imao samo tehniko znaenje granice aktuelnosti, koje odgovara njegovom etimolokom porijeklu. Modernus je izvedeno od modo, to u ono vrijeme ne znai jedino samo, upravo, tek, odmah, nego vjerovatno moe imati i znaenje sada. Suprotnost kranske suvremenosti prema paganskoj antici, koja se najsnanije ispoljila u uenom krugu oko Karla Velikog, a onda ponovo u takozvanoj renesanski 12. vijeka, samo je dijelimini aspekt u iroj historiji pojma, koji je u srednjovjekovlju znaenje termina razvio u itavom rasponu izmeu granice doba i epohe. Jaus postavlja i pitanje da li Geteova Ifigenija opravdano predstavlja pojam savrene minule umjetnosti tadanjeg doba. Govori o tome kako je kao obaveznu lektiru uenici odbacuju, iako je vaila za klasini autoritet i jevanelje njemakog humanizma. Kao razlog ove pojave navodi dva objanjenja. Prvo objanjenje je da je intelektualnost Ifigenije jos jedan dokaz da je pojam umjetnosti obrazovanog graanstva passe i da klasicna djela, u kojima vise nije rije o naoj umjetnosti opravdano spadaju u muzej minule umjetnosti. Drugo objanjenje je da savremeno razumijevanje Ifigenije dokazuje samo to da nae doba vie stvarno nije na visini zahtjeva to ga je Geteovo djelo postavlja i da se moderna knjievnost ne moe bez gubitka otrgnuti autoritetu klasinog. Takoer, govori i o analizi historije recepcije i o tome kkako moe pokazati da je historijski klacisizam Geteovog doba preao u estetiki klasicizam, koji je omoguio da se zaboravi i promjena vidokruga estetikog iskustva koju je izazvala Geteova Ifigenija, drugim rijeima: koji je izvornu negativnost djela preobrazio u zajemenost ve poznatog.Da bi ponovo doao do zauujeeg modernog i ne grkog vida Ifigenije kakav odgovara Geteovoj intenciji, Jaus se osvrnuo na to u kom obliku je klasina francuska tragedija njemakoj klasici ostavila mit o Ifigeniji. Poto se historijski poetak njemake klasike ne moe zamisliti bez njegovog sukoba sa jo ne naruenim autoritetom francuske klasike, moe se pretpostaviti i to da je zasnivanje jedne njemake drame u klasicistikoj formi iziskivalo od Getea da se odvoji od konkurentskog Rasinovog uzora.ak ako tumaenje Geteove Ifigenije zasnovano na historiji recepcije danas moe da interpretira ovo djelo kao dramu ljudske autonomije, tj. kao proces sa mitskim slojem i kao put ka osloboenju religiozne subjektivnosti navodi Jaus ono ipak nuno ostaje parcijalno i nezadovoljavajue.