МОНГОЛ УЛСЫН ОЙН САЛБАРЫН САНХҮҮГИЙН УРСГАЛ БОЛОН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮНЭ ЦЭНЭ, ҮНЭЛЭМЖ

2013 ОНЫ 4- Р САР

Льюси Эмертон болон Бат-Очирын Энхцэцэг  

 

Агуулга  

Товч хураангуй .................................................................................................................................... 1 

1.  ӨМНӨХ ҮГ: Судалгааны арга болон хамрах хүрээ ................................................................. 5 

Зорилго болон агуулга ....................................................................................................................... 5 

Агуулгын хүрээ ба аргачлал .............................................................................................................. 6 

Монгол улсын ойн салбарын ерөнхий үзүүлэлт ............................................................................ 8 

Мэдээллийн эх үүсвэр, дэмшүүлж буй таамаглал, тодорхойгүй байдал ................................ 10 

Талархал ............................................................................................................................................ 11 

2.  ҮНЭ ЦЭНЭ БУЮУ ҮНЭЛГЭЭ: Ойн салбарын эдийн засгийн уялдааг судлан, дүн шинжилгээ хийх нь ..................................................................................................................................... 12 

Мод, модон бүтээгдэхүүний ашиг орлого ба үйлдвэрлэлийн бүтээмж ................................... 13 

Хэрэглээний бус ой модны үйлдвэрлэлийн ашиглалт, орон нутгийн иргэдээр....................... 16 

Ойн бэлчээр....................................................................................................................................... 16 

Ан агнуур болон ан амьтдын худалдаа ........................................................................................ 17 

Аялал жуулчлал болон амралт сувилал ....................................................................................... 18 

Улсын орлого .................................................................................................................................... 19 

Ойн экосистемийн эдийн засгийн үнэ цэнэ, үнэлгээ .................................................................... 19 

Макро эдийн засгийн түвшин дэх ойн салбар болон хөгжлийн үзүүлэлтүүд .......................... 22 

3.  САНХҮҮЖИЛТ: Ойн салбарын санхүүгийн урсгалд хийсэн дүн шинжилгээ ....................... 25 

Ойн салбарт оруулж буй улсын санхүүжилт .............................................................................. 25 

Ойн салбарт оруулж буй гадны зээл тусламж ........................................................................... 29 

Ойн менежментийн өртөг, зардалд хувийн хэвшил болон хамт олны оруулах хувь нэмэр 30 

4.  ДҮГНЭЛТ: Ойн салбарт оруулж буй санхүүжилтийн хүртээмж болон үр ашиг .................. 31 

Үр ашиг: Ойн салбарыг санхүүжүүлэх нь улсад ямар ашигтай вэ? ........................................... 32 

Хамрах хүрээ: Санхүүгийн урсгал нь ойн үнэ цэнэ, үнэлэмжтэй дүйцэж байна уу? ................ 33 

5.  ЗӨВЛӨМЖ: ............................................................................................................................... 35 

Тогтвортой ойн менежментийн санхүүжилтийг сайжруулах бодлогын хувилбаруудад: ......... 35 

Бусад салбарт зарцуулж буй хөрөнгө оруулалтанд ойн салбарыг хамруулах ....................... 36 

 

 

Зургийн жагсаалт 

Зураг 1: Судалгааны бүрэлдэхүүн болон агуулгын хүрээ ............................................................................................ 6 Зураг 2: Албан бусаар жижиг хэмжээний мод огтлох хангамжийн хэлхээ ............................................................... 15 Зураг 3: Ойн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эдийн засгийн үнэ цэнэ, үнэлэмжийн хэсэгчилсэн тооцоо (2013 он, тэрбум төгрөгөөр) ....................................................................................................................................................... 22 Зураг 4: БОНХЯ‐ны бусад агентлагуудын хэрэгжүүлж буй ойн салбарын үйл ажиллагааны санхүүгийн эх үүсвэрүүд ..................................................................................................................................................................... 27 Зураг 5: 2008‐2013 онд ойн салбарт оруулсан урсгал санхүүжилт ............................................................................ 27 Зураг 6: Ойн салбарт 2008‐2010 онд хийсэн зардлыг хэрэглээний болон түлшний модны үйлдвэрлэлээс олсон ашигтай харьцуулах нь ................................................................................................................................................ 28 Зураг 7: Ойн салбарын 2008‐2012 оны зарцуулалтыг бүх төрлийн урсгал зардлын эзлэх хувьтай харьцуулсан харьцуулалт .....................................................................................................................................................................  Зураг 8: 2008‐2012 онд ойн салбарт зарцуулсан зардал, байгууллага болон үйл ажиллагааны зардлын төрлөөр28 Зураг 9: 2008‐2012 онд ойн салбарын асуудал эрхэлсэн үндсэн байгууллагуудын зардал, байгууллагуудаар ..... 29 Зураг10: 2011‐2013 онд ойн салбарын үйл ажиллагааны хүрээнд хийгдсэн бараа, бүтээгдэхүүний худалдан авалт, үйлчилгээний хангахмж ................................................................................................................................... 29 Зураг 11: ОТМ‐г санхүүжүүлэх арга хэрэгслүүд, бодлогын зөвлөмжүүд .................................................................. 35 

 

Газрын зургийн жагсаалт 

 Газрын зураг 1: Монгол улсын ойт бүс болон үндсэн төрөл зүйлс ............................................................................ 8 Газрын зураг 2: Монгол улсын гол мөрний ай сав газрууд ....................................................................................... 21 

 

Хүснэгтийн жагсаалт 

Хүснэгт 1: хэрэглээний болон түлшний модны үнэ цэнэ, үнэлэмж ........................................................................... 14 Хүснэгт 2: ой модны эдийн засгийн өртөг, үнэлгээ болон хөгжлийн үзүүлэлтүүдийн дүгнэлт ................................ 24 Хүснэгт 3: ойн салбарт оруулж буй урсгал санхүүжилт 2008‐13 (2013 он, тэрбум төгрөгөөр) ................................. 26 Хүснэгт 4: Монгол улсын ойт бүс нутаг 1990‐2010 (га ‘000) ...........................................................................................  Хүснэгт 5: ойт бүс нутаг, аймгаар 2010 (га) .....................................................................................................................  Хүснэгт 6: ойт бүс нутаг болон төрөл зүйл, аймгаар, 2012 (га) ......................................................................................  Хүснэгт 7: хойд зүгийн ой модны үндсэн төрөл, зүйл анги, аймгаар 2010 (га) .............................................................  Хүснэгт 8: хойд зүгийн ой мод бүхий аймгуудын газар нутаг болон хүн ам, 2010‐13 ..................................................  Хүснэгт 9: ой мод бүхий сумдын хүн ам, 2013 ...............................................................................................................  Хүснэгт 10: ОАБ болон ХХОААН‐ д хамрагдаагүй ой мод, 2013 ....................................................................................  Хүснэгт 11: хойд зүгийн ой мод, менежментийн ангилал болон нэн тэргүүнд хийхээр төлөвлөгдсөн үйл ажиллагаагаар 1990‐2010 (га ‘000) .................................................................................................................................  Хүснэгт 12: ашиглалтаас олох ой мод хураалтын нөөц бололцоо, 2010 (м3 ‘000) ........................................................  Хүснэгт 13: хураасан модны хэмжээ 2001‐2010 (м3 ‘000) ..............................................................................................  Хүснэгт 14: мод сийрэгшүүлэлт болон баяжуулах үйл ажиллагаанаас хураах мод, 2010 (m3 ‘000) ............................  Хүснэгт 15: хойд зүгийн ой модны хамгаалалттай бүс (км2) .........................................................................................  Хүснэгт 16: хэрэлээний модны хураалт 2011‐12 ............................................................................................................  Хүснэгт 17: түлшний модны хураалт 2011‐12 .................................................................................................................  Хүснэгт 18: тэмдэглэгдсэн хууль бусаар мод тайрч огтолсон явдал, 2010 ...................................................................  Хүснэгт 19: зөвшөөрөлтэйгээр тайрах хэрэглээний бус ой мод 2010 (кг) .....................................................................  Хүснэгт 20: аймгийн боловсон хүчин болон ойн аж ахуйн үйл ажиллагаанд шаардагдах зардал (2013 оны төгрөгийн ханш ‘000) .......................................................................................................................................................  Хүснэгт 21: ерөнхий засгийн газрын орлого 2007‐10 (одоогийн төгрөгийн ханш, ‘000) ..............................................  Хүснэгт 22: төв засгийн газрын орлого 2007‐10 (одоогийн төгрөгийн ханш, ‘000) .......................................................  Хүснэгт 23: орон нутгийн засаг захиргааны орлого 2007‐10 (одоогийн төгрөгийн ханш, ‘000) ...................................  Хүснэгт 24: үйлдвэрлэлийн бүтээмжийн худалдааны үнэ цэнэ, үнэлгээ 2010‐12 (одоогийн төгрөгийн ханш, сая) ...  Хүснэгт 25: үйлдвэрлэлийн бүтээмжийн нийт үнэ цэнэ, үнэлгээ 2010‐12 (одоогийн төгрөгийн ханш, сая) ................  Хүснэгт 26: өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 2010‐12 .................................................................  Хүснэгт 27: үндсэн өргөн хэрэглээний бүтээгэдхүүний экспорт 2010‐12 (одоогийн ам доллар‘000) ..........................  Хүснэгт 28: үйлдвэрлэлд ажиллаж буй ажилчдын тоо 2011‐12 (хүмүүс) ......................................................................  Хүснэгт 29: ойн нүүрстөрөгч 1990‐2010 (сая метр тонн) ................................................................................................  

   

 

Товчилсон үгсийн жагсаалт 

ЦХМ  Цэвэр Хөгжлийн Механием 

ХХББ  Хүлэмжийн Хийн Баталгаат Бууралт 

ОХАТ  Ой модны Хамтын Ажиллагааны Түншлэл 

ХХААБ  Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүнс, Хөдөө аж ахуйн Байгууллага 

ОХБ  Ой мод ашиглагчийн бүлэг 

ДНБ  Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн 

ЭЗХЯ  Эдийн Засгийн ХӨгжлийн Яам 

БОНХЯ  Байгаль Орчин Ногоон Хөгжлийн Яам 

ХХААХҮЯ  Хүнс, Хөдөө Аж Ахуй, Хөнгөн Үйлдвэрлэлийн Яам 

МТ  Монгол төгрөг (тайланг бичих үеийн ханш 1 ам доллар = 1,391 төгрөг) 

СЯ  Сангийн Яам 

ЗТАЖЯ  Зам Тээвэр, Аялал Жуулчлалын Яам 

ҮСХ  Үндэсний статистикийн хороо 

ДБММБ  Хэрэглээний бус модны үйлдвэрлэл 

ЭҮТ  Экосистемийн Үйлчилгээний Төлбөр 

ОХАА  Хувийн хэвшлийн ойн аж ахуй нэгж 

ОХХХХЯБ+  Хөгжиж Буй Орнуудын Ойн Хорогдол, Хомсдолоос үүдэлтэй Хүлэмжийн Хийн Ялгарлыг Бууруулах 

НЭН  Нэхийний эквивалентийн нэгж 

ОТМ  Ойн Тогтвортой Менежмент 

ЖДҮ  Жижиг Дунд үйлдвэрлэл 

ТХГ  Тусгай Хамгаалалттай газар 

НҮБЦТК  Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Цөлжилттэй тэмцэх Конвенц 

НҮБХХХ  Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын Худалдаа Хөгжлийн Бага Хурал 

НҮБХХ  Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хөгжлийн Хөтөлбөр 

НҮБОФ  Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Ой модны Форум 

ДААЖЗ  Дэлхийн аялал ба Аялал Жуулчлалын Зөвлөл 

   

   

   

   

   

   

   

   

   

 

1 

Хураангуй

Энэхүү тайланд Монгол улсын ойн салбарын санхүүгийн урсгал болон эдийн засгийн үнэ цэнд хийсэн 

судалгаанаас  гарсан  дүгнэлтүүдийг  тусгалаа.  Судалгааг  НҮБ‐с  хэрэгжүүлж  буй  ОХХХЯБ  хөтөлбөрийн 

санхүүгийн  тусламжтайгаар  хийсэн  бөгөөд монгол  улсын  засгийн  газрыг  үндэсний ОХХХЯБ  стратеги 

болон  ажлын  хөтөлбөрийг  боловсруулахад шаардагдах мэдээ мэдээллээр  хангах  зориулалттай юм. 

Судалгааны гол зорилго нь ойн салбарын эдийн засгийн үнэ цэнэ болон тус салбарт оруулж буй улсын 

санхүүгийн  урсгалд  дүн  шинжилгээ  хийн,  улмаар  ойн  тогтвортой  менежмент  бий  болгоход 

шаардагдах  нэмэлт  санхүүжилт  олох,  түүний  үр  ашиг,  нөлөөллийг  нэмэгдүүлэх  чиглэлээр  авч 

хэрэгжүүлэх анхны алхамыг тодорхойлоход оршиж буй юм. 

 Ойн салбарын үнэ цэнэ, үнэлэмжид хийсэн дүн шинжилгээ: 

Өнөөгийн  ургац  хураалтын  түвшинд  хэрэглээний  болон  түлшний  модны  жилийн  дундаж 

борлуулалт  нь  200  орчим  тэрбум  төгрөг  буюу  145  сая  ам  доллар  бөгөөд  үйлдвэрлэл 

эрхлэгчдийн үйл ажиллагааны ашиг нь 66  тэрбум төгрөг буюу 48 сая ам доллар байна. Энэхүү 

үнэлгээний талаас илүү хувь нь тусгай зөвшөөрөлгүй огтолсон модноос орж ирдэг байна.  

Хэрэглээний бус ой модны иж бүрэн  үйлдвэрлэл нь жилд дунджаар 16,5  тэрбум  төгрөг  буюу 

12,18 сая ам долларын ашигтай ажилладаг \үнэ цэнэ, үнэлэмж нь\ бөгөөд хойд зүгийн ой мод 

бүхий сумдад аж төрдөг хөдөөгийн хүн амын тал гаруй хувьд ноогдож байна. Ашиг орлогын 90 

гаруй хувь нь зөвшөөрөлгүйгээр огтолсон модноос ирэх бөгөөд  тэдгээрээс дөрөвний  гурав нь 

зах зээлд хэзээ ч гаралгүйгээр өрхийн хэрэглээний бүтээгдэхүүн болж үлддэг байна.  

Ой  мод  нь  мал  аж  ахуйн  бэлчээрийн  улирлын  шинж  чанартай  томоохон  эх  үүсвэр  бөгөөд 

малчдын нийт ашиг орлогод 34,5 тэрбум буюу 24,70 сая ам долларын хувь нэмэр оруулдаг. Энэ 

нь хойд зүгийн ой мод бүхий сумдын мал аж ахуйн үйлдвэрлэлээс олох ашиг орлогын 5 хүртэлх 

хувийг эзэлдэг.  

Хойд  зүгийн  ой  модонд  тусгай  зөвшөөрөлтэйгээр  хийсэн  ан  агнуурын  бүтээгдэхүүнээс  олох 

ашиг орон нутагт худалдаалагдсан тохиолдолд 91 сая төгрөг буюу 65,000 ам доллар, сонирхлын 

журмаар  ан  агнуур  хийсэн  тохиолдолд  2,7  тэрбум  төгрөг  буюу  1,9  сая  ам  доллар  болж 

хэлбэлздэг байна.  

Ой  модонд  суурилсан  чөлөөт  аялал  жуулчлал  нь  жуулчдын  зардал,  борлуулалт  зэргээс  22,7 

тэрбум  төгрөг буюу 16,34  сая  ам долларын ашиг олдог бол, 6000  хүртэлх  тооны ажлын байр, 

18,31  тэрбум  төгрөг  буюу 13,17  сая  ам долларын цалингийн орлого  бий болгож,  ДНБ‐т 55,26 

тэрбум  төгрөг  буюу 39,73  сая  ам долларын  хувь  нэмэр оруулдаг  байна.  Ойн  салбарын  эдийн 

засагт үзүүлэх нөлөөлөл нь маш өргөн хүрээг хамардаг. Тухайлбал: ДНБ‐д нийтдээ 144  тэрбум 

төгрөг  буюу  103,75  сая  ам  долларын  хувь  нэмэр  оруулдаг  бөгөөд  үүнээс  цалингийн  орлого 

48,83 тэрбум төгрөг буюу 35,11 сая ам доллар, борлуулалтын орлого 93,86 тэрбум төгрөг буюу 

67,48  сая ам доллар, нэмүү өртгийн орлого 28,07  тэрбум төгрөг буюу 20,18  сая ам доллар, үл 

хөдлөх  хөрөнгө  бүрдүүлэлтийн  ашиг  орлого  17.07  тэрбум  төгрөг  буюу  12.27  сая  ам  доллар 

байна. 

Хойд  зүгийн  ой  мод  жилд  77,29  тэрбум  төгрөг  буюу  55,57  сая  ам  долларын  өртөг  бүхий 

нүүрстөрөгчийг тусгаарлаж бууруулдаг байна.  

Улаанбаатар хотын оршин суугчдыг цэвэр усаар хангадаг Туул голын сав газрын эхэд байрлах ой 

модны усны ундрагыг хамгаалах жилийн үйлчилгээ нь дангаараа 27,2 тэрбум төгрөг буюу 19,6 

сая ам долларын өртөгтэй.  

 

2 

Судалгаагаар  тогтоосны дагуу  ой   модны бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээ  хэрэглэгчдийн  цэвэр  үнэ  цэнэ, 

өртөг нь 395 орчим тэрбум төгрөг буюу 284 сая ам доллар болж байгаа нь хойд зүгийн ойн сангийн 

нэг гектар тус бүрийн өртөг, үнэ цэнэ жилд дунджаар 40,000 төгрөг буюу 28 ам доллартай тэнцдэг 

гэсэн үг.  

Монгол  улсын  засгийн  газар  ой  модонд  суурилсан  бусад  үйлдвэрлэл  эрхэлдэг  аж  ахуйн 

компаниудаас авсан татварыг эс тооцвол ой модны үйлдвэрлэл болон аялал жуулчлал, цэвэр усны 

хангамж  зэрэг  ой  модны  ашиглалтаас  36  гаруй  тэрбум  төгрөг  буюу  26,3  сая  ам  долларын  ашиг 

орлого олдог байна. Энэ нь хойд зүгийн ой модны нэг гектар газар тутмаас жилд дунджаар 3600 

төгрөг олж байна гэсэн үг юм.  

Орон  нутагт  амьдарч  буй  өрхүүдийн  түлшний  модны  ашиглалт,  хэрэглээний  бус  ой  модны  иж 

бүрэн үйлдвэрлэл болон бэлчээрийн зоиулалттай ой модноос олох нэмүү өртөг нь нэг хүнд ногдох 

ДНБ‐ний 12,5 гаруй хувьтай тэнцэж байгаа юм.  

Ойн салбараас олох жилийн нэмүү өртөг нь ДБН‐ний 3,1 орчим хувьтай тэнцдэг бөгөөд үүнээс олох 

улсын орлого нь бүх татварын орлогын 1,4 орчим хувьтай тэнцдэг байна.  

 

3 

Ойн салбарын санхүүгийн дүн шинжилгээ: 

Монгол  улсын  засгийн  газар  ойн  салбарт жилд  12,5  тэрбум  төгрөгний  буюу 9  сая  ам  долларын 

санхүүжилт  оруулдаг.  Энэ  нь  улс жилд  хойд  зүгийн  ойн модны 125,000 шоо метр  газарт  \90  ам 

доллар\  санхүүжилт  хийдэг  гэсэн  үг  юм.  Улсаас  ойн  салбарт  гаргаж  буй  зардал  нь  хэрэлээний 

болон  хэрэглээний  бус  ой  модны  үйлдвэрлэл  болон  түлшний  модны  үйлдвэрлэлээс  олох  ашиг 

орлогоос даруй гурав дахин өндөр байна.  

Ойн салбарт оруулж буй улсын санхүүжилт тогтвортой өсч байгаа төдийгүй 2008 – 2012 онд хоёр 

дахин өссөн байна. Хэдий тийм боловч байгаль орчны төсөвт эзлэх ойн салбарын хувь хэмжээ нь 

2008 онд төсвийн гуравны нэгийг эзэлж байсан бол 2012 онд тавны нэг болж буурсан үзүүлэлттэй 

байна.  

Ойн  салбарт  оруулж  буй  санхүүжилтийн  10  хүрэхгүй  хувийг  үндсэн  институцийн  зардал  эзэлдэг 

бөгөөд түүнээс дийлэнх хувь нь ажилчдын өртөг зардалд зарцуулагддаг байна. Төсвийн 90  гаруй 

хувь нь ойн менежментийн үйл ажиллагаануудыг хэрэгжүүлэхэд зарцуулагдаж байна. Тухайлбал: 

бэлчээрийн хяналт зохицуулалт, галын менежмент, ойн баяжуулалт, үр тариаг сийрэгжүүлэх, хууль 

сахиулах,  ойжуулах,  нөхөн  сэргээлт  явуулах,  ойн  нөөцийг  захиран  зарцуулах  болон  ойн  зохион 

байгуулалт,  үр  тарианы үржүүлгэ болон бэлтгэл ажил болон Ой Ашиглагчийн Бүлгүүдэд дэмжлэг 

туслалцаа үзүүлэх гэх мэт.  

Ой модны санхүүжилтэнд олон улсын хандивлагч байгууллагуудаас үзүүлж буй туслалцаа ихээхэн 

чухал  байр  суурь  эзлэх  бөгөөд  жилд  дунджаар  2  тэрбум  төгрөг  буюу  1,5  сая  ам  долларын 

санхүүгийн туслалцаа үзүүлдэг байна. Энэ нь шоо метр газарт 21000 төгрөг буюу 15 ам долларын 

санхүүжилтийг жил болгон олгодог гэсэн үг юм. Ойн салбар нь 1990‐с 2010 оны хооронд үзүүлсэн 

хоёр  болон  олон  талт  хөгжлийн  туслалцааны  0,1  хувийг  эзэлж  байгаа  бөгөөд  байгаль  орчинд 

оруулж буй санхүүжилтийн ердөө 3 хувийг эзэлж байна. 

Хандивлагч  байгууллагын  санхүүгийн  тусламжтайгаар  хэрэгжиж  буй  дийлэнх  ойн  салбарын 

төслүүдийг  2005  оноос  хойш  санаачилж  эхэлсэн.  Үйл  ажиллагааны  дийлэнх  хэсгийг  ойн 

менежмент,  ойг  баяжуулах  болон  хадгалж  хамгаалах,  мөн  нэн  ялангуяа  олон  нийтийн  ойн 

менежментийг улам боловсронгуй болгоход түлхүү анхаарч ажилласан.  

 

Ойн салбарт оруулж буй санхүүжилтийн хүртээмж болон үр ашигт хийсэн дүн шинжилгээний дүгнэлт: 

Судалгаанаас харахад ойн салбарт оруулж буй жилийн санхүүжилт 15 хүрэхгүй тэрбум төгрөг буюу 

11  сая  ам  доллартай  тэнцэж  байгаа  нь  хойд  зүгийн  ой  модны  нэг  шоо  метр  газарт  дунджаар 

146,000  төгрөг  буюу  105  ам  доллар  зарцуулдаг  гэсэн  үг  юм.  Түүнчлэн  хойд  зүгийн  ой  модны 

үйлдвэрлэлээс  гаргаж  буй  бараа  бүтээгдэхүүн  болон  үйлчилгээний  эдийн  засгийн  хэсэгчилсэн 

үнэлгээ нь  431,5 тэрбум төгрөг буюу 310 сая ам доллартой тэнцэж байгаа нь нэг шоо метр газарт 

43,000 төгрөг буюу 31 ам долларын хөрөнгө оруулалт хийдэг гэсэн үг юм. 

Үүгээр  зогсохгүй  ой  модны  үйлдвэрлэлээс  гаргаж  буй  бүтээгдэхүүн  үйлчилгээнээс  олж  буй  ашиг 

орлого нь тус салбарт оруулсан хөрөнгө оруулалттай харьцуулахад их гэж болно. Засгийн газар ойн 

салбарт  оруулсан  нэг  төгрөгний  хөрөнгө  оруулалт  тутмаас  3  төгрөгний  ашиг  олдог  бол  Монгол 

улсын  эдийн  засгийг  хөгжүүлэх  үүднээс  монгол  улсын  засгийн  газарт  олгож  буй  хандивлагч 

байгууллагуудын санхүүгийн тусламжтайгаар оруулсан 1 төгрөгний хөрөнгө оруулалт бүрээс ердөө 

30 хүрэхгүй төгрөгийн ашигтай ажиллаж байна.  

Хэрэглээний  болон  түлшний  модны  үйлдвэрлэл  нь  ойн  салбараас  олж  буй  эдийн  засгийн  ашиг 

орлогын тал хүрэхгүй хувийг эзэлж байна. Ойн үр шимийг айл өрх, бизнесийн компани, сум, аймаг, 

хот  суурин  болон  улсын  хэмжээнд  малчид,  жижиг  дунд  үйлдвэрлэл  эрхлэгчид,  томоохон 

 

4 

компаниуд, хот суурин газрын оршин суугчид зэрэг олон хүн хүртэхийн сацуу ой модыг хөдөө аж 

ахуй,  аж  үйлдвэрлэл,  аялал  жуулчлал,  эрчим  хүч  болон  цэвэр  усны  хангамж  зэрэг  маш  олон 

төрлийн салбарт ашигладаг байна.  

Нөгөө талаас ойн салбарын төсөв нь илүү өргөн цар хүрээг хамарсан Ойн Тогтвортой Менежмент 

болон  ойн  салбарт  тавьсан  тодорхой  зорилтуудыг  тусгасан  нийгэм  эдийн  засгийн  хөгжлийн 

зорилтуудад бус модны үйлдвэрлэл болон тэдгээрийг хадгалж хамгаалах цөөн тооны уламжлалт 

арга барилд голчлон анхаарч байгаа нь анзаарагдлаа. 

Ингэснээр ойн салбарт оруулж буй хөрөнгө оруулалтын менежментийн үйл ажиллагаа болон тус 

салбарын үйлдвэрлэлээс их хэмжээний ашиг орлого олох зорилт хоёрын хооронд томоохон зааг 

үүсээд  байна.  Ойн  салбарт  өнөөгийн  ашиглаж  буй  менежмент  болон  төсөв  батлахад  анхаардаг 

хуучны хүчин зүйлсүүдийг халж, ойн салбарын нийт эдийн засагт үзүүлэх нөлөөллийг нэмэгдүүлэн, 

үйлдвэрлэлийн  нөөц  бололцоог  сайжруулах  боломж  хангалттай  байгаа  билээ.  Ийнхүү  дээр 

дурьдсанчлан  зорилт  хэрэгжилт  хоёрын  хооронд  томоохон  зааг  үүсэх  нь  цаашдын  хөрөнгө 

оруулалтын  боломжит  эх  үүсвэрүүдийг  гүйцэт  ашиглахгүй,  ашиг  орлогын  улсгалыг  зогсонги 

байдалд оруулахаас  гадна ой модны үйлдвэрлэлээс  гаргаж буй бүтээгдэхүүн үйлчилгээнээс олох 

нэмүү өртгийг нэмэгдүүлэх боломж бололцоонуудыг боогдуулж байна гэсэн үг юм. 

Түүнчлэн санхүүгийн хомсдол бий болоход хэд хэдэн томоохон хүчин зүйл нөлөөлж байгаа нь ойн 

салбарын  санхүүжилтийг  үр  ашигтай  болгож,  нэмүү  өртгийг  нэмэгдүүлэхэд  ихээхэн  хүндрэл 

учруулж  байна.  Тухайлбал:  санхүүгийн  хөрөнгө  оруулалт  маш  бага,  ой  мод  ашиглагчаас  авах 

төлбөр  болон  зардлыг  нөхөн  олох  зарчим  тун  муу,  үнэ  болон  зардлыг  үр  ашиггүй  хэлбэрээр 

тогтоох,  ойн  тогтвортой  үйл  ажиллагаанд  оруулж  буй  хөрөнгө  оруулалт  болон  оролцож  буй 

хүмүүсийг урамшуулан өдөөх санхүүгийн болон эдийн засгийн тогтолцоо байхгүй, мөн санхүүгийн 

төлөвлөлт болон үйл ажиллагаа явуулахад шаардагдах бодит хэрэгцээ шаардлага хоёрын хооронд 

ямар нэгэн уялдаа холбоо байхгүй.  

Тогтвортой  ойн  менежментийн  санхүүжилтийг  сайжруулах  бодлогын хувилбаруудад өгөх зөвлөмж : 

Ойн  салбартай  холбоотой  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээг  бүрэн  хамарсан  олон  талт  бодлого 

боловсруулан,  хөрөнгө  оруулалт  хийх  нь  ОТМ‐г  удаан  хугацааны  турш  тогтвортой  санхүүжүүлэх 

болон  ойн  санхүүжилтийн  үр  ашиг,  эдийн  засагт  үзүүлэх  нөлөөллийг  нэмэгдүүлэх  үндсэн  хүчин 

зүйл юм.  

Санхүүжилтийн цар  хүрээг  тэлэх нэг  арга  нь ой модны менежментийн  уламжлалт  хэв маяг,  арга 

хэлбэрийг  халж,  ой  модны  үйлдвэрлэлээс  олох  ашиг  орлогыг  бодитой  нэмэгдүүлэх  үйл 

ажиллагаанд  хөрөнгө оруулалт  хийж,  ой  салбарт  тодорхой  үйл  ажиллагаа  эрхлэх  хүмүүсийг  тоог 

нэмэгдүүлэн  хэрэгжүүлж  буй  менежментээс  аль  болох  их  хэмжээний  үр  ашиг  хүртэх  явдал  юм.  

Нөгөө  талаар дээр дурьдсан  тогтвортой ойн менежментийг  хэрэгжүүлэхэд шаардагдах  тодорхой 

хөрөнгө  оруулалт  болон  санхүүжилтийг  олж  авах  шинэ  арга  замуудыг  ямагт  эрэхийлж  байх 

хэрэгтэй. 

Тиймээс тогтвортой ойн менежментийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах нэмэлт хөрөнгө оруулалтын эх 

үүсвэрийг  бий  болгох,  мөн  ойн  салбарын  үйлвэрлэлийн  үр  ашиг  болон  эдийн  засагт  үзүүлэх 

нөлөөллийг  нэмэгдүүлэхэд  ашиглаж  болох  дараах  арван  санхүүгийн  хэрэгсэл  болон  бодлогын 

зөвлөмжүүдийг санал болгож байна. Үүнд: 

1. Бусад салбарт зарцуулж буй хөрөнгө оруулалтанд ойн салбарыг хамруулах; 

2. Ойн менежментийн төсөвт салбарын үнэлэмж, үр ашгийг тусгаж, нэгтгэх; 

3. Ойн экосистемийг ашигласны төлбөр тогтоох; 

 

5 

4. Ойн биологийн төрөл зүйлийн нөхөн төлбөрийг санхүүгийн зохицуулалтанд тусгаж, уялдуулах; 

5. Тогтвортой ой модны үйлдвэрлэлийн зах зээлээс олон нэмүү өртгийг нэмэгдүүлэх; 

6. ОТМ‐г хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зээл тусламж, хөрөнгө оруулалтыг дайчлах; 

7. ОТМ‐г хэрэгжүүлэхэд урамшууллын тогтогцоо бий болгох; 

8. Ойн салбарын өртөг, төлбөрийг зардлын нормтой уялдуулах; 

9. Ойн  салбарт шаардагдах  хөрөнгө оруулалт,  санхүүжилтийг нэмэгдүүлэн  тодорхой  хэм хэмжээ 

тогтоох;  

10. Санхүү болон менежментийн төлөвлөлтийг уялдуулах.  

1. ӨМНӨХ ҮГ: Судалгааны арга болон хамрах хүрээ

Зорилго болон агуулга

Энэхүү  тайланд Монгол  улсын  газар  ашиглалтын  санхүүгийн  урсгал болон эдийн  засгийн үнэлгээнд 

хийсэн  судалгааны  дүн  шинжилгээ  болон  дүгнэлт  зөвлөмжүүдийг  тусгасан  билээ.  Хөдөө  аж  ахуй, 

бэлчээр, цэвэр усны хангамж болон уул уурхай зэрэг газар болон түүний нөөц бололцоог ашигладаг 

төдийгүй ойн хомсдол хорогдлоос үүдэлтэй хүлэмжийн хийг бууруулах хөтөлбөртэй холбоотой эдийн 

засгийн олон салбар байгаагийн газар хамгийн чухал ач холбогдолтой нь ойн салбар билээ. Бидний 

хийсэн  судалгаа  нь  ойн  салбар  болон  түүнтэй  холбогдох  хүчин  зүйл,  үйл  ажиллагаа  түүнээс  урган 

гарах зөвлөмж, зөвөлгөөнүүдэд түлхүү анхаарлаа. 

 

Энэхүү  судалгааг  Нэгдсэн  Үндэстний  Байгууллагын  хэрэгжүүлж  буй  Ойн  хорогдол  хомсдолоос 

үүдэлтэй  хүлэмжийн  хийг  бууруулах  хөтөлбөрийн  хамтын  ажиллагааны  санаачлагаас  үзүүлсэн 

санхүүгийн тусламжтайгаар хийсэн. Судалгааг хийхэд шаардлагатай тоо мэдээ болон тайлан эмхэтгэл, 

ном зэргийг ашигласнаас гадна Монгол улсад 2013 оны 1 – 4 ‐р саруудад холбогдох хувь хүн, албан 

байгууллагуудыг оролцуулан зохион байгуулсан хурал семинарын үеэр  гарсан санал дүгнэлт, болон 

мэргэжилтнүүдийн  зөвөлгөөнүүдийг  тус  тус  ашигласан.  Түүнчлэн  зөвлөх  экосистемийн  үнэлэмж, 

үнэлгээ болон тогтвортой санхүүжилтийн чиглэлээр сургалт, семинарыг явуулсан билээ.  

 

Тус судалгаагаар Монгол улсын засгийн газрын НҮБ‐н ойн хорогдол, хомсдолоос үүдэлтэй хүлэмжийн 

хийг бууруулах  хөтөлбөрийн дэмжлэгтэйгээр боловсруулж буй  үндэсний ойн  хорогдол,  хомсдолоос 

үүдэлтэй  хүлэмжийн  хийг  бууруулах  стратеги  болон  үйл  ажиллагааны  төлөвлөгөөг  боловсруулахад 

шаардлагатай мэдээллийг цуглуулах болно. Тэрээр ойн салбарын эдийн засгийн үнэлгээг тооцон дүн 

шинжилгээ  хийж,  улмаар  төсвөөс ОТМ‐г дэмжихэд  чиглэсэн  төсвийн байгууллагуудыг  санхүүжүүлэх 

төсвийг нэмэгдүүлэх зорилгоор бодлогын хувилбар, арга хэрэгслийг тодорхойлох нь ойрын хугацааны 

зорилт болж байгаа юм.  

 

Өдгөө Монгол  улсын ойн  салбартай  холбоотой бодлого,  төсөв,  хөрөнгө оруулалт  хангалтгүй байгаа 

тул  тус  судалгааг  хийх  шаардлагатай  байна.  Энэ  судалгааг  хийснээр  засгийн  газраас  хамтран 

санхүүжүүлэх  болон  бусад  санхүүгийн  эх  үүсвэрийн  тусламжтайгаар  ойн  хорогдол,  хомсдолоос 

үүдэлтэй хүлэмжийн хийг бууруулах ажлын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх боломжтой болох юм. Түүнчлэн 

ойн хорогдол, хомсдолоос үүдэлтэй хүлэмжийн хийг бууруулах хөтөлбөр болон үйл ажиллагааг ойн 

салбарын хөгжил болон ногоон  хөгжлийн бодлого  хөтөлбөртэй  уялдуулж,  гарах  үр дүнг  амжилттай 

бөгөөд тогтвортой байлгах шаардлагатай байна. Улсын бодлого болон төсөвт ойн салбарын гүйцэтгэх 

үүргийг  нэмэгдүүлэхийн  тулд  тус  салбарын  хөгжил  болон  эдийн  засгийн  үнэлгээний  талаар 

дэлгэрэнгүй мэдээлэлтэй болох хэрэгтэй.  

 

6 

 

Судалгаа нь 4 үндсэн асуудалд чиглэнэ. Үүнд: 

Бүлэг  2:  ойн  салбар  болон  эдийн  засгийн  уялдааг  судлан,  тодорхойлох  нь  –  ойн  салбар  нь 

эдийн засаг болон хөгжлийн салбарт ямар үнэ өртгийг бий болгож байна вэ? Энэ үнэ өртгийг 

ямар хэлбэрээр хэн хүртэж байна вэ? 

Бүлэг  3:  ойн  салбарын  санхүүгийн  урсгалд  дүн  шинжилгээ  хийн  судлах  нь  –  ойн  салбарын 

санхүүжилтийн  гол  эх  үүсвэрүүд  нь  юу  вэ?  Ямар  зорилго,  ямар  үйл  ажиллагаанд  чиглүүлэн 

санхүүгийн эх үүсвэрүүдийг ашиглаж байна вэ? 

Бүлэг 4: ойн санхүүжилтийн хамрах хүрээ,  үр дүн – ойн үнэ цэнэ,  үр шимийг хүртэж буй үйл 

ажиллагаа,  салбар,  үр  ашиг  хүртэгч  бүлгүүдийг  ойн  салбарын  санхүүгийн  эх  үүсвэр  болон 

санхүүжилтийн чиглэлтэй харьцуулан судлах нь? 

Бүлэг  5:  ойн  тогтвортой  менежментийг  хэрэгжүүлэхэд  шаардагдах  санхүүжилтийг 

нэмэгдүүлэх  боломж  бололцоо  –  ойн  тогтвортой  менежментийг  хэрэгжүүлэхэд  шаардагдах 

нэмэлт санхүүжилтийг бий болгож, ойн салбарын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө болон үр ашгийг 

нэмэгдүүлэх үүднээс ямар бодлого, зааварчилгааг ашиглах вэ? 

 

Агуулгын хүрээ ба аргачлал

Энэхүү  судалгаа  нь  Монгол  улсын  эдийн  засагт  ойн  салбарын  үзүүлж  буй  хувь  нэмрийг  \модны 

үйлдвэрлэлийн  түүхий эд материал,  орлого,  ажиллах  хүчин  зэргээс  гадна\  тодорхойлоход чиглэсэн. 

Гэсэн  хэдий  ч  энэхүү  судалгаанд  хөгжлийн  албан  ёсны  статистикийн  уламжлалт  аргаар  хийсэн 

үнэлгээнүүдийг  ашигласан  билээ.  Түүнчлэн  эдгээр мэдээлэл,  үнэлгээнүүд  нь  ойн  салбарын  хөрөнгө 

оруулалтанд  голчлон  анхаарсан.  Гэтэл  ойн  санхүүжилтийн  хэрэгцээ  шаардлага  болон  боломж 

бололцоонууд нь ойн арилжааны чиглэлийн менежмент болон ургац хураалтын хөрөнгө оруулалтын 

хэвшмэл  буюу  уламжлалт  хэлбэрээс  илүү  өргөн  хүрээг  хамардаг  юм.  Нэн  ялангуяа  ойн  хорогдол, 

хомсдолоос үүдэлтэй хүлэмжийн хийг бууруулах хөтөлбөр болон үйл ажиллагаа зэрэг ойн тогтвортой 

менежментийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн санхүүжилт нь эдийн засгийг нэмэгдүүлж, хөгжлийг хурдасгах 

томоохон хөшүүрэг болох боломжтой юм.  

 

Ойн салбарыг дутуу үнэлсээр байгаа энэ тохиолдолд ойн салбарыг эдийн засгийн илүү үр өгөөжтэй 

бусад  салбаруудтай  харьцуулахад  ямагт  доогуур  тавьж,  нэн  тэргүүний  зорилт  болгож  хөгжүүлэхэд 

хүндрэлтэй  байх  хандлага  ажиглагдаж  байна.  Тиймээс  ойн  салбартай  холбоотой  төсөвлөлт  болон 

бодлогын  нэн  тэргүүний  зорилтууд  тэдгээрийн  ач  холбогдолыг    нэмэгдүүлэх  үүднээс,  ялангуяа  ойн 

тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхийн тулд ой мод болон үүнтэй холбоотой үйлдвэрлэлийн үнэ 

цэнэ,  санхүүгийн  хэрэгцээ  шаардлага  болон  санхүүжилтийн  боломж  бололцоонуудыг  нарийн 

тодорхойлох шаардлагатай байна. Өөрөөр хэлбэл, ойн салбарын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхийн 

тулд “эдийн засаг болон хөгжлийн кейс судалгаа хийх” хэрэгтэй гэсэн үг юм.  

 

Судалгаа  нь  үндсэн  гурван  бүрэлдэхүүнтэй.  Үүнд:  ой  модны  эдийн  засгийн  үнэ  цэнэ,  үнэлэмжийн 

нарийн  үнэлгээ,  ойн  салбарт  оруулж буй  санхүүжилтэнд  хийсэн  дүн шинжилгээ,  санхүүгийн  үндсэн 

цоорхой,  хэрэгцээ  шаардлага,  боломж  бололцоог  тодорхойлох  үүднээс  энэхүү  мэдээллийг  нэгтгэн 

хийсэн дүн шинжилгээ зэрэг багтаж байна. (Зураг 1) 

 Зураг 1: судалгааны бүрэлдэхүүн хэсэг болон агуулгын хүрээ

 

 

Ой  модны

үйлдэрлэдэ

хувь  хүн,  ө

салбарын 

хувь  нэмэр

дүнгээр  ил

хөгжлийн ү

 

Ойн  салба

холбоотой 

судалсан. 

санхүүжилт

менежмент

мэдээлэл х

Энэ хугацаа

хэм хэмжээ

юм. 

 

Үнэ  цэнэ  б

үнэлмжийн

харьцуулах

салбарын 

орхисон үн

оршино.  Үү

шаардагда

тодорхойло

 

ы  эдийн  зас

эг  бүтээгдэх

өрх  гэр  боло

ямар  бүтээ

р  оруулдаг 

лэрхийлэгдэ

үндсэн үзүүл

рт  оруулж 

урган  гара

Улсын  төс

түүдээс гадн

тийг хэрэгж

хомс байсан

анд санхүүж

э, бүрэлдэхү

болон  санхү

н  хувиарлал

х  үүднээс  эд

санхүүжилт

нэлэмж, үнэ 

үнээс  авхуул

х  санхүүжил

оход чиглэгд

сгийн  үнэ  ц

хүүн,  үйлчи

он бизнесий

гдэхүүн,  үйл

болох  тала

эх  тооцоолл

лэлтүүдэд ям

буй  санхүү

ах  өртөг,  за

свийн  хуви

на хувийн хэ

жүүлэхэд хам

н тул энэ уд

жилтэнд дүн

үүн хэсэг бо

үүжилтэд  х

лт  болон  с

дгээр  хоёр 

тийн  хамрах

цэнэ эсхүл 

лаад  судалг

лтэнд  гарч б

дэж байна. 

цэнэ,  үнэлэм

лгээ  болон 

йн  байгуулл

лчилгээ  бус

аар  тухайла

лийг  хийсэ

мар нөлөөтэ

жилтэд  хий

рдал  болон

иарлалт  бол

эвшлийн хө

мт олон, ний

даад эдгээри

н шинижлгэ

олон арга за

хийсэн  дүн 

анхүүгийн 

бүрэлдэхүү

х  хүрээ  бол

нөхөлгүй ор

гааны дүгнэ

буй цоорхо

 

7 

мжийн  нар

тэдгээрийн

лагуудын  хү

сад  салбары

ан  авч  үзнэ

н  бөгөөд  т

эй, хэр хэмж

йсэн  дүн ш

н  санхүүжил

лон  гадны

рөнгө оруул

йтэд шаарда

ийн тоо хэм

э хийсэн бө

ам,  зорилту

шинжилгээ

эх  үүсвэр, 

үн  хэсгийг  х

лон  хүртэж 

рхисон өртө

элт,  зөвлөм

ой, мөнгө  са

рийн  үнэлгэ

н  хэрэглэгчд

үртэх  үр шим

ын  бүтээгдэ

.  Ойн  үнэ 

тэдгээрт  Мо

жээний хувь

инжилгээ: Э

лт  хийх  ша

  хандивла

лалтын урсг

агдах өртөг 

мжээг бүрэн

өгөөд ингэсн

уудын чиг ха

э:  Энэхүү  д

зорилго,    ү

хамтад  нь  а

буй  үр  аш

өг зардал ба

мжүүд  нь М

анхүүгийн  хэ

ээ:  Тус  үнэл

дийг  судлан

мийг  харгал

эхүүн  болон

цэнэ,  үнэлэ

онгол  улсы

ь нэмэр оруу

Энэхүү  үнэл

ардлагатай 

гч  байгуулл

гал болон ор

зардлыг мө

тодорхойло

нээр санхүүг

андлагыг то

дүн  шинижл

үр  шим  хү

авч  үзсэн  б

шгийг  үнэлэ

айгаа эсэхий

онгол  улсад

эрэгцээ,  бол

лгээгээр  ойн

на.  Улсын  эд

лзан  үзэхээс

н  бүтээмжид

эмжийн  зар

ын  эдийн  з

улдаг болох

лгээгээр  ойн

үйл  ажилл

лагуудаас 

рон нутгийн

өн харгалзан

ох боломжг

гийн нөөц б

одорхойлох 

лгээгээр  ойн

ртэгчдийг  х

болно.  Зори

хийн  сацуу

йг тодорхойл

д ОТМ‐г  хэр

ломж болол

н  салбарын

дийн  засаг,

с  гадна  ойн

д  тодорхой

рим  мөнгөн

асаг  болон

ыг тусгасан.

н  салбартай

лагаануудыг

олгож  буй

н иргэд, ойн

н үзсэн (тоо

гүй байлаа).

бололцооны

зорилготой

н  үнэ  цэнэ,

хооронд  нь

лго  нь  ойн

у,  үнэлээгүй

лж гаргахад

рэгжүүлэхэд

лцоонуудыг

н 

, 

н 

й 

н 

н 

. 

й 

г 

й 

н 

о 

. 

ы 

й 

, 

ь 

н 

й 

д 

д 

г 

 

8 

Монгол улсын ойн салбарын ерөнхий үзүүлэлт

Энэхүү  тайланд  2007  онд  шинэчлэн  баталсан  Монгол  улсын  ойн  тухай  хуулийн  тодорхойлолтонд 

тусгасны дагуу ой мод гэдэг нь “ амьтан, ургамал, бичил биетэний төрөл зүйл болон байгалийн нөөц 

баялагийн өвөрмөц экосистемээс бүрэлдэн тогтсон байгалийн болон таримал мод, бут сөөг, хаг хөвд 

зэрэг хамтаар шүтэлцэн орших газарзүйн онцлог бүхий нөхцөл орчинг” хэлнэ. Монгол улсын газрын 

тухай  2002  оны  хуулийн  дагуу  монгол  улсын  газар  нутгийг  ашиглалтын  үндсэн  зургаан  хэлбэрт 

ангилан үздэг. Эдгээрээс хоёр ангилалд нь ой модны тухай дурьдсан байдаг: “ой мод”  (цаашид ойт 

бүс,  нээлттэй\баяжуулсан  бүс  болон  бут  сөөгт  ой  хэмээх  дэд  бүлүүдэд  хуваагдана)  болон  “төрийн 

тусгай  хэрэгцээний  газар”  (төрийн  тусгай  хамгаалалттай  бүсэд  хамрагдсан  ой  мод  энэхүү  ангилалд 

хамаарагдана).  

 

Монгол улсын ой мод хоёр үндсэн томоохон төрөлд хуваагддаг: 1‐ Хойд зүгийн буюу голцуу шилмүүст 

модтой, ойт хээр, хойд зүгийн ой мод болон уулын бүс; 2‐ өмнө зүгийн говь хээрийн бүсэд ургадаг заг, 

харгана, бут, хайлаас зэрэг ургамал гэж хуваагддаг. Энэ тайланд улсын ойн сангийн 85 орчим хувийг 

эзэлдэг  хойд  зүгийн  шилмүүст  ой  модны  талаар  голчлон  тусгасан.  Хойд  зүгийн  ойт  бүсэд  олон 

тооцоолол  хийсний нэг  нь 2010  онд 10‐11  сая  га  талбайд  (Хүснэлт 4,  Хүснэгт 5),  нөгөө нь 2012  онд 

бараг 14 яас га талбайд  (Хүснэгт 6) хийгджээ. Хойд зүгийн ой модонд үндсэн зургаан төрөл зүйлийн 

мод ургамал зонхилон оршдог байна. (Хүснэгт 7, Газрын зураг 1): навчит мод, хус мод, Сибирийн нарс 

мод, Шотландын нарс мод, улиас болон гацуур буюу шилмүүст мод.  

 Газрын зураг 1: Монгол улсын ойт бүс болон үндсэн төрөл зүйл

 БОНХЯ

 

Монгол  улсын 13  аймаг1  зөвхөн хойд зүгийн шилмүүст ойтой бөгөөд нэг аймагт ноогдох ой модны 

гуравны хоёрыг хойд зүгийн шилмүүст ой эзэлдэг байна2 (Хүснэгт 6, ХҮснэгт 8). 2012 оны тооцоогоор 

Монгол улсын хойд зүгийн шилмүүст ойн 99,7 хувийг эдгээр 14 аймаг эзэлдэг тул судалгаагаа хийхдээ 

эдгээр аймгуудад голчлон анхаарсан билээ. Эдгээр аймаг нь 145 сумын ойт бүс хамрагддаг төдийгүй 

нийт нутаг дэвсгэрийн 24 хувь буюу 14 орчим сая га талбайгаас бүрддэг бөгөөд эдгээр сумд нийтдээ 

хагас сая хүн буюу 154,000 айл өрх амьдардаг юм (Хүснэгт 9). 

                                                            1 Архангай, БаянеӨлгий, Булган, Дархан‐Уул, Дорнод, Хэнтий, Хөвсгөл, Орхон, Сэлэнгэ, Төв, Улаанбаатар, Увс, Завхан 

2 Өвөрхангай. 

 

9 

 

Монгол улсын нутаг дэвсгэрт байгаа бүх ой мод улсын өмч юм. Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам 

ойн  хөгжил,  хадгалалт,  хамгаалалтанд  төдийлөн  анхаарал  хандуулдаггүй  тул  аймаг  сумдын  засаг 

захиргаа  нь  ойн  менежментийг  асуудлыг  орон  нутгийн  түвшинд  хариуцан,  шийдвэрлэдэг  байна. 

Хэдий  тийм  боловч  2007  онд  шинэчлэн  баталсан  Ойн  тухай  хуулинд  зааснаар  БОНХЯ  болон  орон 

нутгийн засаг захиргааны зүгээс ой модны хувийн аж ахуй нэгж болон ой ашиглагчийн олон нийтийн 

бүлгүүдэд ойн менежмент явуулах болон эрх ашиглахыг зөвшөөрсөн байдаг. Гэвч одоогийн байдлаар 

хойд зүгийн ой модны 2,9 сая орчим га газар буюу хойд зүгийн нийт ойн ердөө 30 орчим хувийг л 100 

гаруй  ой  модны  хувийн  аж  ахуй  нэгж,  900  гаруй  ой  ашиглагчийн  бүлэг  хариуцан  ажиллаж  байна 

(Хүснэгт 10).  

 

Улсын  ойн  сангийн  ердөө 7%  буюу 7,300  шоо метр  талбайд  тусгай  зөвшөөрлийн  дагуу  арилжааны 

зориулалтаар мод тайрах, модны үйлдвэрлэл эрхлэх боломжтой хэмээн тодорхойлсон байна (Хүснэгт 

11).  2010  онд  ердөө  100  хүрэхгүй  метр  кв  талбайд  арилжааны  зорилулалтаар  хэрэглээний  болон 

түлшний  671,000  куб  метр  мод  тайрсан  бөгөөд    (Хүснэгт  12)  –  цаг  хугацааны  явцад  аажмаар  өсч 

байгаа дүр зураг харагдаж байна  (Хүснэгт 13). Ойн 90  гаруй хувийг хатуу  (51,520 км2) болон ердийн 

хамгаалалтанд  (50,160  км2)  авч  зөвхөн  орон  нутгийн  түлшний  мод,  хэрэглээний  бус  модны 

үйлдвэрлэл  \тусгай  хамгаалалттай  ой  модонд\  болон  сийрэгшүүлэх  болон  баяжуулах  үйл 

ажиллагаанд  зориулж  огтлох  хязгаарлагдмал  зөвшөөрөл  олгосон  байдаг.  2010  онд  ердөө  120  км2 

хүрэхгүй  талбайгаас  сийрэгшүүлэлт  болон  баяжуулалт\цэвэрлэгээ  хийх  замаар  бараг  400,000  м3 

хэрэглээний болон түлшний модны нөөц бүрдүүлсэн юм (Хүснэгт 14). Энэхүү хамгаалалттай ойн зарим 

хэсэг нь албан ёсны тусгай хамгаалалттай бүст хамрагддаг байна. Монгол улсад нийт хойд зүгийн ой 

модыг  хамарсан  38  ТХГ  байдаг  бөгөөд  30,000  км2  орчим  талбайг  хамарч,  16  ТХГ‐н  маш  чухал  ач 

холбогдол бүхий3 хэсгийг хамардаг байна4 (Хүснэгт 15).  

 

Ойн  салбарыг  голцуу  уламжлалт  байдлаар  тодорхойлсон  байдаг  бөгөөд  үүнд  ердөө  албан  ёсны 

салбар,  голцуу  арилжааны  чиглэлээр  мод,  модон  бүтээгдэхүүнийг  олборлох,  үйлдвэрлэх, 

боловсруулах,  худалдаалах,  хэрэглэхтэй  холбоотой  үйл  ажиллагаанууд  болон  зарим  тохиолдолд 

хэрэглээний бус модны  үйлдвэрлэлийн  тухай  тусгасан  байдаг.  Энэхүү  судалгаа дээрхээс  илүү  өргөн 

хүрээг  хамрахыг  зорьсон  бөгөөд  ойн  салбарын  үнэ  цэнэ,  үнэлэмж  болоод  ой  модны  бүтээгдэхүүн, 

үйчилгээнээс ихээхэн хамааралтай байдаг эсхүл тус салбарт тодорхой нөлөө үзүүлж чадахуйц эдийн 

засгийн салбарууд болон бусад холбогдох бүлэгтэй холбоотой санхүүжилтэд анхаарч ажиллаа. Энэ нь 

ойн салбарт “ой модны үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээнээс  хамгийн их хамааралтай эдийн 

засгийн бүхий л үйл ажиллагааг хамруулах шаардлагатай” гэсэн ХХААБ‐н зөвлөмжтэй уялдаж байгаа 

юм.  Мөн  үүнд  мод,  модны  үртэс,  тайрдасны  үйлдвэрлэлээс  хамааралтай  байдаг  арилжааны  үйл 

ажиллагаануудыг  хамруулбал  зохино  (тухайлбал:  үйлдвэрлэлийн  дүнзэн  буюу  бөөрөнхий  мод, 

түлшний  мод  болон  модны  нүүрс,  хөрөөдсөн  мод  болон модон  хавтан,  цаасны  зутан  болон  цаас, 

модон  тавилга  үйлдвэрлэл  гэх  мэт).  Түүнчлэн  арилжааны  зориулалттай  модон  бус  ой  модны 

үйлдвэрлэлт  болон  боловсруулалт,  ой  модны  үйлдвэрлэлийн  үндсэн  хэрэглээ  зэрэгтэй  холбоотой 

бүхий л  үйл ажиллагаануудыг хамруулах хэрэгтэй. Түүгээр ч үл барам ой модны үйлчилгээ эрхлэхтэй 

холбоотой эдийн засгийн үйл ажиллагаануудыг ч мөн хамруулбал зохино” (Лебедис 2004). 

 

Судалгаагаар  “төрийн  хэвшлийг  Монгол  улсын  ойн  тогтвортой  менежментийн  үйл  ажиллагаанд 

хамруулснаар  ойн  салбарт  оруулах  хөрөнгө  оруулалт,  санхүүжилтийг  нэмэгдүүлэх  бодлогын 

                                                            3 250 км

2 буюу нийт тусгай хамгаалалттай газар нутгийн  талаас илүү хувийг хамарсан хамгаалалттай газрууд хэмээн тодорхойлсон байдаг.. 

4 Хан Хэнтий ХХГ, Зэд‐Хантай‐Бүтээл нуруу ХХГ, Хөвсгөл нуур ҮЦХ, Тэнгис‐Шишхэд ҮЦХ, Хангайн нуруу ҮЦХ, Нөрмөг ХХГ, Тарвагатайн нуруу ҮЦХ, Горхи‐Тэрэлж ҮЦХ, Хөн Хөхий ҮЦХ, Онон Балж A;Б ҮЦХ, Хан Жаргалант уул ҮЦХ, Тужийн нарс ҮЦХ, Хоридол Сарьдаг ХХГ, Даян Дээрхийн агуй БХД, Богдхаан уул ХХГ, НАмхан уул БНГ 

 

10 

хувилбарууд  болон  зөвлөмжүүдийг”  олгох  зорилготой юм.  Ойн  тогтвортой  менежментийг  өөр  өөр 

цаг  үед,  хоорондоо  харилцан  адилгүй  байгууллагууд  олон  хэлбэрээр  тодорхойлсон  байдаг.  Тус 

тайланд НҮБ‐н Ойн форумаас гаргасан ОТМ‐н тодорхойлолтыг өөрийн судалгааны агуулга болон арга 

зам болгон ашигласан бөгөөд энэ нь “ой модны бүхий л төрлийн эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчны 

үнэ  цэнэ,  үнэлэмжийг  хэвээр  хадгалж,  ирээдүй  үр  хойчдоо  баялаг  болгон  үлдээх  зорилготой  юм”. 

ОМТ‐г  сэдэвчилсэн  элементэд  ангилж  үзнэ.  Үүнд:  (i)  ойн  нөөцийг  нэмэгдүүлэх;  (ii)  ой  модны 

биологийн төрөл зүйл; (iii) ойн эрүүл орчин, амьдрах чадвар; (iv) ойн нөөцийн үр өгөөжтэй ашиглалт; 

(v)  ойн нөөцийг  хамгаалалтын  үйл  ажиллагаа;  (vi)  нийгэм  эдийн  засгийн  үйл  ажиллагаа;  (vii)  хууль, 

бодлого, институцийн хүрээ5”зэрэг багтаж байна. 

 

Мэдээллийн эх үүсвэр, дэмшүүлж буй таамаглал, тодорхойгүй байдал

Монгол улсын ойн салбарын үнэ цэнэ, үнэлгээ болон санхүүжилтийн талаарх тоо мэдээ өнөөг хүртэл 

учир дутагдалтай байна. Өнөөгийн судалгааны эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн тоо болон мөнгөн дүнгээр 

илэрхийлсэн  дүн  шинжилгээ  явуулахад  тун  бэрхшээлтэй  байв.  Түүнчлэн  энэ  тайланд  тусгасан 

зурагнуудыг судалгаа хийх явцад олдсон мэдээллүүдэд үндэслэн барагцаалан хийсэн тооцоолол гэж 

ойлгож болно. Тэдгээрийг зарим анхааруулга, тодруулгын хамт улам боловсронгуй болгох хэрэгтэй.  

 

Тооцоолол  хийх  явцад  ашигласан  тоо  мэдээний  чанар  болоод  хамрах  хүрээ  тун  учир  дутагдалтай 

байлаа.  Олж  авсан  мэдээллийн  дийлэнх  нь  хуучирсан,  мэдээллийн  өөр  өөр  эх  үүсвэрүүдэд 

агуулагдаж  буй  тоо  баримтууд  нь  хоорондоо  уялдахгүй  байна.  Нэн  ялангуяа  ойн  салбарын 

санхүүжилт,  үйлдвэрлэлт,  хэрэглээ,  үнэ  цэнэ,  үнэлэмжийн  талаар  тоо  баримтууд  нь  голцуу  хойд 

зүгийн ой модны ялгаатай, өөр өөр мэдээлэл эсхүл он цаг нь  таарахгүй,  өөр байх жишээтэй.  Зарим 

ститистикийн мэдээлэл, баримтууд нь илт алдаатай байсан (тухайлбал: цоорхой, нийлбэр дүнг буруу 

бодсон,  хэмжилтийн  нэгжийн  тодорхойлолт  байхгүй,  эсхүл  мянга,  сая,  тэрбум  хэмээх  нэгжүүдийг 

хооронд  нь  хольж  солих  гэх  мэт).  Эдгээр  шалтгааны  улмаас  судалгааг  аль  болох  бодитой  болгох 

үүднээс  судалгааны  үеэр  мэдээллийн  ялгаатай  эх  үүсвэрүүдэд  маш  нарийн  анхаарч  ажилласан. 

Боломж  гарах  бүрийд  Монгол  улсын  засгийн  газрын  хамгийн  сүүлийн  үеийн  тоо  мэдээллийг 

ашигласан.  Алдаа  болон  хоорондоо  уялдахгүй  мэдээлэл  олон  гарсан  бөгөөд,  тухайн  тохиол  бүрт 

залруулга хийсэн болно.  

 

Түүнчлэн  ойн  тогтвортой  ашиглалтын  талаар  мэдээлэлд  маш  олон  тодорхойгүй  байдал  болон 

мэдээлийн цоорхойнууд гарч байсан. Нэн ялангуяа, жилд огтлох модны зөвшөөрөгдөх хэмжээг эдийн 

засаг  эсхүл  экологийн  хувьд  тодорхойлсон  эсэх  нь  тун  эргэлзээтэй  байлаа.  Тус  тайланд  тусгасан 

зурагнуудад  ойн  талбай,  тогтвортой  нөөцийн  менежмент  болон  ашиглалтын  тухай  нэн  түрүүнд 

тусгасан  бөгөөд  тусгай  зөвшөөрөлгүй  буюу  албан  бус  салбарын  ашиглалтыг  ч  мөн  оруулсан  билээ. 

Ургац  хураалт  болон  бүтээгдэхүүн  үйлдвэрлэлт,  борлуулалт  тогтворгүй  байх  нь  тодорхой  байвал 

(тухайлбал олон улсын ан амьтны худалдааг хангах гэх мэт) тооцоололд хамруулаагүй болно. 

 

Ашигласан тоо мэдээлд өөр өөр хугацаанд, мөнгөний харилцан адилгүй нэгжийг ашигласан байвал 

харьцуулалт  хийх  үүднээс  ДНБ‐ний  үнийн  индексийг  ашиглан  үнийг  2013  оны  ам  доллар  болон 

төгрөгийн ханшинд хөрвүүлсэн. Монгол улсын газруудын нэрийг бичихдээ ҮСХ‐ны Ститистикийн жилд 

нэг гаргадаг товхимолыг ашигласан. 

 

                                                            5 ECOSOC “Ерөнхий Шийдвэрлэх Ассемблей 62/98” (2008), cited in CPF 2012. 

 

11 

Талархал

Тайланд  алдаа  дутагдалтай  зүйл  гарсан  хэдий  ч  олон  хүний  дэмжлэг  туслалцаа,  мэдээлэл,  шинэ 

санаануудын тусламжтайгаар амжилттай боловсруулан гаргалаа.  

 

МОнгол улсын НҮБХХ албаны доктор Базарцэрэнгийн Бүнчингив болон НҮБХХ‐н Ази‐Номхон далайн 

бүс  хариуцсан  төвийн  ноён  Акихото  Коно  нар  судалгааг  удирдан,  зохион  байгуулсан  бөгөөд 

тайлангийн  агуулгыг  боловсруулахад  үнэтэй  зөвлөмж,  ойлголтуудыг  өгсөн  билээ.  Энверон  ХХК‐ны 

доктор  Сайдансүрэнгийн  Эрдэнэсайхан  экосистемийн  үнэлгээний  талаар  сургалт  семинар  зохион 

байгуулах  болон  байгаль  орчны  эдийн  засгийн  зарим  мэргэжлийн  үг  хэллэг,  нэр  томъёог  монгол 

хэлнээ  хөрвүүлэхэд  гүнээ  туслалцаа  үзүүлсэн.  Монгол  улсын  НҮБХХ  болон  Ази  Номхон  далайн  бүс 

хариуцсан  төвөөс  үзүүлсэн  ложистик  болон  захиргааны  дэмжлэг  туслалцаанд  талархсанаа 

илэрхийлье. 

 

Зохиолч нарын зүгээс Ойн хамгаалалт болон ойжуулалтыг зохицуулах дивизийн ноён Ц. Банзрагчийн 

өгсөн удирдамж, үзүүлсэн бүхий л дэмжлэг туслалцаанд талархаж буйгаа илэрхийлэхэд таатай байна. 

Олон хүн судалгааны үеэр цуглуулах боломжгүй байсан үнэтэй мэдээллүүдийг өгсөн билээ. Бодлого 

хэрэгжилтийг  зохицуулах  газрын  ноён  Гантулга,  Байгаль  орчин  ногоон  хөгжлийн  яамны  Санхүү, 

хөрөнгө  оруулалтын  хэлтэсийн  хатагтай  Цэцэгээ,  Үндэсний  Статистикийн  Хорооны  хатагтай 

Бадамцэцэг, Сангийн яамны хатагтай Нарангэрэл, Эдийн Засгийн Хөгжлийн Яамны ноён Галсандорж, 

Газрын хэрэг эрхлэх, геодиз болон зураг зүйн захиргааны газрын ноён Ганхуяг нарт болон Голын Сав 

газрын менежментийн хэлтэсийн хамт олонд тусгайлан талархсанаа илэрхийлье. Тэдний шинэ санаа, 

мэдээллээ  харамгүй  хуваалцсанд  гүнээ  талархаж  байна.  Эцэст  нь  судалгаанд  урьдчилсан  үнэлэлт 

дүгнэлт хийж, цаашид улам боловсронгуй болгох үүднээс олон тооны үнэтэй зөвлөмжүүдийг гаргахад 

үнэлж  барашгүй  туслалцаа  үзүүлсэн  экосистемийн  үнэлгээний  сургалтын  семинар  болон  газар 

ашиглалтын  салбарын  эдийн  засгийн  үнэ  цэнэ,  үнэлгээ  болон  улсын  санхүүгийн  урсгалын  талаарх 

ойлголтын  чиглэлээр  хийсэн  үнэлгээний  семинарт  оролцсон  бүх  хүмүүст  талархсанаа  илэрхийлж 

байна.  

 

 

12 

2. ҮНЭ ЦЭНЭ БУЮУ ҮНЭЛГЭЭ: Ойн салбарын эдийн засгийн уялдааг судлан, дүн шинжилгээ хийх нь

Энэ  бүлэгт  Монгол  улсын  эдийн  засагт  ойн  салбарын  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээ  ямар  үнэ  цэнэтэй 

болохыг  үнэлж,  тэдгээрийн  эдийн  засгийн өсөлт,  хөгжлийн  үндсэн  үзүүлэлтүүдэд  хэрхэн нөлөөлдөг 

болохыг тодорхойлсон. Үндсэн дүгнэлтүүд нь: 

Өнөөгийн  ургац  хураалтын  түвшинд  хэрэглээний  болон  түлшний  модны  жилийн  дундаж 

борлуулалт  нь  200  орчим  тэрбум  төгрөг  буюу  145  сая  ам  доллар  бөгөөд  үйлдвэрлэл 

эрхлэгчдийн үйл ажиллагааны ашиг нь 66  тэрбум төгрөг буюу 48 сая ам доллар байна. Энэхүү 

үнэлгээний талаас илүү хувь нь тусгай зөвшөөрөлгүй огтолсон модноос орж ирдэг байна.  

Хэрэглээний бус ой модны иж бүрэн  үйлдвэрлэл нь жилд дунджаар 16,5  тэрбум  төгрөг буюу 

12,18 сая ам долларын ашигтай ажилладаг \үнэ цэнэ, үнэлэмж нь\ бөгөөд хойд зүгийн ой мод 

бүхий сумдад аж төрдөг хөдөөгийн хүн амын тал гаруй хувьд ноогдож байна. Ашиг орлогын 90 

гаруй  хувь  нь  тусгай  зөвшөөрөлгүйгээр  огтолсон  модноос  ирэх  бөгөөд  тэдгээрээс  дөрөвний 

гурав нь зах зээлд хэзээ ч гаралгүйгээр өрхийн хэрэглээний бүтээгдэхүүн болдог байна.  

Ой  мод  нь  мал  аж  ахуйн  бэлчээрийн  улирлын  шинж  чанартай  томоохон  эх  үүсвэр  бөгөөд 

малчдын  нийт  ашиг  орлогод  34,5  тэрбум  буюу  24,70  сая  ам  долларын  хувь  нэмэр  оруулдаг 

байна.  Энэ  нь  хойд  зүгийн  ой  мод  бүхий  сумдын  мал  аж  ахуйн  үйлдвэрлэлээс  олох  ашиг 

орлогын 5 хүртэлх хувийг эзэлдэг.  

Хойд  зүгийн  ой  модонд  тусгай  зөвшөөрөлтэйгээр  хийсэн  ан  агнуурын  бүтээгдэхүүнээс  олох 

ашиг орон нутагт худалдаалагдсан тохиолдолд 91 сая төгрөг буюу 65,000 ам доллар, сонирхлын 

журмаар  ан  агнур  хийсэн  тохиолдолд  2,7  тэрбум  төгрөг  буюу  1,9  сая  ам  доллар  болж 

хэлбэлздэг байна.  

Ой модонд суурилсан чөлөөт аялал жуулчлал жуулчдын зардал, борлуулалт зэргээс 22,7 тэрбум 

төгрөг  буюу  16,34  сая  ам  долларын  ашиг  олдог  бол,  6000  хүртэлх  тооны  ажлын  байр,  18,31 

тэрбум төгрөг буюу 13,17 сая ам долларын цалингийн орлого бий болгож, ДНБ‐т 55,26 тэрбум 

төгрөг  буюу  39,73  сая  ам  долларын  хувь  нэмэр  оруулдаг  байна.  Ойн  салбарын  эдийн  засагт 

үзүүлэх нөлөөлөл нь маш өргөн хүрээг хамардаг. Тухайлбал: ДНБ‐д нийтдээ 144 тэрбум төгрөг 

буюу  103,75  сая  ам  долларын  хувь  нэмэр  оруулдаг  бөгөөд  үүнээс  цалингийн  орлого  48,83 

тэрбум төгрөг буюу 35,11 сая ам доллар, борлуулалтын орлого 93,86 тэрбум төгрөг буюу 67,48 

сая ам доллар, нэмүү өртгийн орлого 28,07 тэрбум төгрөг буюу 20,18 сая ам доллар, үл хөдлөх 

хөрөнгө бүрдүүлэлтийн ашиг орлого 17.07 тэрбум төгрөг буюу 12.27 сая ам доллар байна. 

Хойд  зүгийн  ой  мод  жилд  77,29  тэрбум  төгрөг  буюу  55,57  сая  ам  долларын  өртөг  бүхий 

нүүрстөрөгчийг тусгаарлаж бууруулдаг байна.  

Улаанбаатар хотын оршин суугчдыг цэвэр усаар хангадаг Туул голын сав газрын эхэд байрлах ой 

модны усны ундрагыг хамгаалах жилийн үйлчилгээ нь дангаараа 27,2 тэрбум төгрөг буюу 19,6 

сая ам долларын өртөгтэй.  

Судалгаагаар тогтоосны дагуу ой  модны үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ хэрэглэгчдийн 

цэвэр үнэ цэнэ, өртөг нь 395 орчим тэрбум төгрөг буюу 284 сая ам доллар болж байгаа нь хойд 

зүгийн ойн сангийн нэг гектар тус бүрийн өртөг, үнэ цэнэ жилд дунджаар 40,000 төгрөг буюу 28 

ам доллартай тэнцэж байна.  

Монгол  улсын  засгийн  газар  ой  модонд  суурилсан  бусад  үйлдвэрлэл  эрхэлдэг  аж  ахуйн 

компаниудаас авсан татварыг эс тооцвол ой модны үйлдвэрлэл болон аялал жуулчлал, цэвэр усны 

хангамж  зэрэг  ой  модны  ашиглалтаас  36  гаруй  тэрбум  төгрөг  буюу  26,3  сая  ам  долларын  ашиг 

 

13 

орлого олдог байна. Энэ нь хойд зүгийн ой модны нэг гектар газар тутмаас жилд дунджаар 3600 

төгрөг олж байна гэсэн үг юм.  

Орон  нутагт  амьдарч  буй  өрхүүдийн  түлшний  модны  ашиглалт,  хэрэглээний  бус  ой  модны  иж 

бүрэн үйлдвэрлэл болон бэлчээрийн зоиулалттай ой модноос олох нэмүү өртөг нь нэг хүнд ногдох 

ДНБ‐ний 12,5 гаруй хувьтай тэнцэж байгаа юм.  

Ойн салбараас олох жилийн нэмүү өртөг нь ДБН‐ний 3,1 орчим хувьтай тэнцдэг бөгөөд үүнээс олох 

улсын орлого нь бүх татварыг орлогын 1,4 орчим хувьтай тэнцдэг байна.  

 

Мод, модон бүтээгдэхүүний ашиг орлого ба үйлдвэрлэлийн бүтээмж

Сүүлийн арван жилийн хугацаанд ургац хураалт тогтвортой өсч байгаа хэдий ч (Хүснэгт 13) БОНХЯ‐ны 

2010 онд гаргасан тооцооллоор хойд зүгийн ой модны арилжааны зориулалтаар хураах ургацын нөөц 

нь ердөө 0.8 сая м3 (Хүснэгт 12) байгаагаас бодит байдалд хураасан ургац нь 0.68 орчим сая м3 байна. 

Сийрэгшүүлэх болон цэвэрлэх\баяжуулах үйл ажиллагаанаас хураасан мод нь ердөө 0.4 сая м3 буюу 

арилжааны  зориулалтаар  ашиглаж  буй  үйл  ажиллагаанаас  хураасан  ургацын  талаас  илүү  хувьтай 

тэнцэж байгаа юм (Хүснэгт 14). 

 

Хойд зүгийн ой модноос тусгай зөвшөөрөлтэйгээр хураасан ургац 2011 онд 0.88 сая м3, 2012 онд 0.83 

сая м3  хүрснээс  тус  тус 15%  болон 28%  нь  хэрэглээний мод,  үлдсэн  нь  түлшний мод  эзэлж  байжээ 

(Хүснэгт16,  Хүснэгт  17).  2011  болон  2012  оны  сийрэгшүүлэлт  болон  цэвэрлэгээний\баяжуулах  үйл 

ажиллагаанаас  хураасан  модны  талаар  тусгасан  зураг  байхгүй  байгаа  хэдий  ч  бидний  таамаглаж 

буйгаар 2010 оны мод огтлолтын хэмжээтэй адилхан буюу 36,000 орчим м3 хэрэглээний мод, 360,000 

м3  орчим  түлшний  мод  хураасан  гэж  тооцоолж  байна.  Энэ  нь  бидэнд  арилжааны  журмаар  авсан 

ургац,  сийрэгжүүлжлт болон баяжуулалт\уцэвэрлэгээний үйл ажиллагаанаас 271,100 м3  хэрэглээний 

мод, 956,020 м3 түлшний мод огтолсон хэмээх тооцооллыг өгч байгаа юм. 

 

Энэ  нь  тусгай  зөвшөөрөлтэй  огтолсон  модны  ашиглалтыг  харуулж  байгаа  юм.  Гэвч  Монгол  улсын 

хэмжээнд жилд хураадаг  хэрэглээний болон  түлшний модны дийлэнхийг  албан бусаар буюу  тусгай 

зөвшөөрөл  авалгүйгээр  огтолж  авдаг  байна.  Харамсалтай  нь  зөвшөөрөлгүйгээр  огтолсон  модны 

хэмжээг  тодорхойлсон  тооцоолол  тун  хомс  юм.  БОНХЯ‐д  2010  онд  хойд  зүгийн  ой  мод  бүхий 

аймгуудын нутаг дэвсгэрээс хууль бусаар огтолж авсан ердөө 5,000 хүрэхгүй м3 мод бүртгэгдсэн байна 

(Хүснэгт  18).  Энэ  нь  бодит  байдлаас  хол  зөрүүтэй  үзүүлэлт  юм.  Бусад  эх  сурвалжаас  харахад  энэ 

үзүүлэлтээс  харьцангуй  өндөр  буюу  ургац  хураалтын  дөрөвний  нэгээс 80  хүртэлх  хувь  нь  хууль  бус 

байдаг аж. (Крисп 2004, ДААС 2002).  

 

Бид  тооцоолол  хийхдээ  2004  онд  улсын  хөрөөдсөн  модны  хэрэгцээнд  зориулж  огтолсон  нийт 

хэрэглээний  мод  100,000‐400,000  м3  байсан  хэмээх  тоо  баримтанд  суурилсан  бөгөөд  хүн  амын 

өсөлттэй6 нийцүүлэн таамаг дэшүүлсэн юм  (Крисп et al 2004). Дээрх баримтаас үзэхэд 2013 онд 0,4 

сая м3 боловсруулсан банз, шон, төмөр зам тавихад ашигладаг мод болон дүнз үйлдвэрлэсэн нь 0,74 

сая  м3  түүхий  мод  хурааж  авсантай  тэнцэж  байгаа  юм.  Бүх  хэрэглээний  модыг  хойд  зүгийн  ой 

модноос  хураасан  байх  магадлалтай  байна.  Монгол  улсаас  хуулийн  дагуу  эскпортолсон7  эсхүл 

                                                            6  Үүнийг  тооцоолын  дагуу  авч  үзсэн  бөгөөд  нэг  хүнд  ноогдох  хэрэглээний  модны  байнгын  эрэлт  хэрэгцээнд  суурилав.  Сүүлийн  арваад жилийн  хугацаанд  үйлдвэрлэлт,  хотжилт  хурдацтай  өсч  байгаа  тул  хэрэглээний  модны  эрэлт  хүн  амын  өсөлтийг  дагаад  өсөн  нэмэгдэх хандлагатай байна. 7 Хэрэглээний модны экспортыг 1999 оноос хойш хийж эхэлжээ. Тэмдэглэн үлдсэн баримтуудаас харахад сүүлийн таван жилийн хугацаанд хэрэглээний модны экспорт тохиолдлын шинж чанартай болж, тун ховордсон бөгөөд маш бага тооны хөрөөдсөн мод экспортолсон нь (ҮСХ 2011), эдгээрийг буцаан гаргадаг байж болох юм гэсэн таамаг дэвшүүлж байна. 

 

14 

импортолсон  дүнзэн\бөөрөнхий  мод  буюу  хэрэглээний  мод  байхгүй  байгаа  бөгөөд  хэрэглээний 

модны хил хоорондын хууль бус худалдааны талаар ямарваа нэгэн заалт, үзүүлэлт байхгүй байх шиг 

санагдлаа  (Крисп  2004).  Түүнчлэн  хойд  зүгийн  ой  модноос  хураасан  бүх  төрлийн  хэрэглээний  мод 

Монгол  улсын  дотоодын  хэрэгцээнд  зориулагддаг  бөгөөд  дотоодын  хэрэгцээнийхээ  модыг 

дотоодоосоо хангадаг гэж үзэж болох юм. 

 

Эдгээрийг  нэгтгэн  үзвээс  жилд  ойролцоогоор  3,7  сая  м3  түүхий  модыг  хойд  зүгийн  ой  модноос 

огтолдог байх магадлалтай бөгөөд түүнээс 0.74  сая м3 буюу 20% нь хэрэглээний, үлдсэн 2.92  сая м3 

буюу 80% нь түлшний мод эзэлж байна (Хүснэгт 1). Ашиглаж буй хэрэглээний болон түлшний модны 

гуравны нэг хувийг тусгай зөвшөөрөлтэйгээр огтолдог бөгөөд энэ нь 0,47 м3 хэрэглээний мод, 1,96 сая 

м3 түлшний модыг зөвшөөрөлгүй огтолж байгаа гэсэн үг юм. Албан болон албан бусаар тайрч буй ой 

модны  үйлдвэрлэл  эрхлэгчдийн  олох  нийт  ашиг  үнэлгээ  66  орчим  тэрбум  төгрөг  буюу  48  сая  ам 

доллар  бөгөөд жижиглэнгийн  үнэлгээ  нь  бараг  200  орчим  тэрбум  буюу  142  сая  ам  доллар  болдог 

байна.  

 Хүснэгт 1: Хэрэглээний болон түлшний модны үнэ цэнэ, үнэлгээ

Хэрэглэ

эний мод

Түлшний мод

Нийтl

Арилжааны зориулалтаар тусгай зөвшөөрөлтэй огтолсон мод (м3 ‘000 түүхий модны эквивалент)

235.10 596.0

1 831.11

Сийрэгжүүлэлт болон баяжуулах үйлдвэрлэлийн зориулалтаар тусгай зөвшөөрөлтэй огтолсон мод (м3 ‘000 дүнзэн модны эквивалент)

36.00 360.0

0 396.00

Зөвшөөрөлгүйгээр огтолсон мод (м3 ‘000 түүхий модны эквивалент) 469.32 1,964.

39 2,433.7

1

Нийт огтолсон мод (м3 ‘000 түүхий модны эквивалент) 740.42 2,920.

40 3,660.8

2

Үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд ноогдох үйл ажиллагааны ашиг (төгрөг, сая) 42,719 23,35

8 66,077.

52

Жижиглэнгийн үнэлгээ (сая төгрөгөөр) 93,470 103,6

28

197,09

7.38

 

Дээр  дурьдсанчлан  өнөөгийн  ургац  хураалт  тогтвортой  байх  эсэх  нь  тодорхойгүй  байна.  Ой  модыг 

ихээхэн хэмжээгээр зөвшөөрөлгүй огтолсны улмаас зарим хэсэг талбай болон төрөл зүйлийг цаашид 

ашиглахад  тун  бэрхшээлтэй  болсон.  Гэхдээ Монгол  улсын  ой  мод  тайрах  жилийн  тогтсон  хэмжээг 

хараахан нарийн тодорхойлоогүй байна  (Уханбай 2009a). Олон зохиолч нарын тэмдэглэн бичсэнээр 

мод  тайрах  жилийн  зөвшөөрөгдөх  дундаж  хэмжээтэй  харьцуулахад  зөвшөөрөлтэйгөөр  огтолсон 

модны хэмжээ бага байдаг бөгөөд 1970, 1980, 1990‐ээд онуудад ой модны үйлдвэрлэлийн түвшин нь 

2‐3  сая  м3  –н  хооронд  хэлбэлзэж  байжээ  (ХХААБ  2006,  ДААС  2002).  Ой  модны  үйлдвэрлэл  эрхлэх 

зөвшөөрөлтэй талбай өдгөө онцийн шаардлагагүйгээр багасч байна гэж зарим эрдэмтэн, зохиолч нар 

үзэж  байна.  Дэлхийн  банкны  2004  Ойн  салбарт  хийсэн  дүн  шинжилгээнээс  харахад,  тухайлбал, 

арилжааны  зориулалтаар  ашиглах  ой  модыг  тодорхойлохдоо  жилд  тайрах  модны  зөвшөөрөгдөх 

тогтсон  хэмжээнд  шинжлэх  ухааны  талаас  аливаа  нэг  үнэлгээ  хийдэггүйгээс  гадна  өдгөө  ашиглалт 

хийх  зориулалтаар  тусгай  хамгаалалтаас  чөлөөлсөн  болон  дараа  нь  тухайн  газарт  мод  тогтвортой 

хураах зөвшөөрөл олгосон тохиолдолд хамгаалагдсан бүсийн 25 хувь буюу 1,4 сая м3 хүртэлх газарт 

ашиглалт  хийх  зөвшөөрөл  олгож  болох  юм  гэж  үзэхдээ  нарийвчилсан  бус,  учир  дутагдалтай 

тооцоолол ашигладаг байна (Крисп 2004). 

 

Бэлэн байгаа тоо мэдээлэлд эдгээр үнэ цэнэ, үнэлгээний талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг хэрэглээний 

болон  түлшний модны  үйлдвэрлэлд  оролцож  буй  этгээдүүдийн  төрлөөр  тодорхой  заасан  зураглал 

байхгүй  байна  (улсад  орлогод  оруулж  буй  хувь  нэмрийг  энэ  бүлэгт  авч  үзнэ).  Гэхдээ  хойд  зүгийн 

 

700,000 ор

900 орчим 

 

Одоогоор 

тодорхой м

хураан авч,

эрхэлснээр

тодорхой 

борлуулалт

зээлийн үн

үнэ  цэнэ, 

модны  үнэ

түлшний м

 

Мөн түүнчл

гадна  оло

хэрэглээни

худалдаала

байдаг бөг

15,000  ам 

үйлдвэрлэл

ажиллагаан

тэмдэглэгд

орлогын  т

зөвшөөрөл

 

Хэрэглээни

улсын  хэм

үйлдвэрлэл

2004  оноос

барилгын  м

чингэлэг,  1

эрхэлдэг ко

модны  үнэ

түлшний м

талууд хүрт

 Зураг 2: Жи

                     8 Улаанбаатары

рчим га ой м

ОАБ хариуц

ОАБ‐н  хэрэ

мэдээлэл ба

, худалдаал

р өрхийн амь

дурьдах  х

тын ашиг до

э цэнэ, үнэл

үнэлэмжий

э  цэнэ,  үнэл

одны зах зэ

лэн зуу бол

н  тооны  бү

й болон түл

ах  эрхтэй  б

гөөд голцуу 

доллар  бо

л эрхэлдэг б

ны  614  са

джээ.  Энэ  нь

ун  бага  хэ

лгүйгээр мод

ий  мод  хур

мжээнд  ний

лийн  талаар

с  хойш  хийс

материал,  2

123  нь  хэрэ

омпаниуд б

элгээ,  үнэ 

одны үйлдв

тдэг бөгөөд 

ижиг дунд ал

                      ыг эс оролцуулан

модыг 100  г

цан ажиллаж

эглэж  буй 

йхгүй байна

даг боловч 

ьжиргаа сай

хэрэгтэй;  Ф

оогуур байс

лгээний тун 

н  ихээхэн  х

лэмжийг  ху

элд оролцо

он түүнээс д

үртгэлтэй  б

лшний зори

байдаг8.  Эдг

арваас доо

олон  түүнээ

бүртгэлтэй а

я  төгрөгий

ь  үйлдвэрлэ

сгийг  харуу

д огтон, үйл 

аалт  болон

т  ой  модо

р  харуулсан

сэн  тэмдэгл

207  нь  мод

эглээний  мо

байжээ (Ухан

цэнийн  ма

вэрлэлээс ол

энэ нь нэмү

лбан бус мо

                 н. 

гаран хувий

ж байгаа тал

ой  модны 

а. Хэдийгээр

 (ОАБ‐н гиш

йжрах, цааш

Фишер  2012

саар байна (

багахан хэс

хувийг  хүрт

увийн  хэвшл

ж буй бусад

дээш тооны

бизнесийн 

улалтаар мо

гээрийн  ихэ

ош тооны аж

эс  доогуур 

аж ахуйн нэ

н  орлогыг 

эл  эрхлэгчд

улж  байгаа 

ажиллагаа 

н  боловсруу

нд  суурилс

  тодорхой  з

лэлд  тухайн 

д,  модон  бү

од  үйлдвэрл

нбай 2009a)

ш  багахан 

лох ашиг орл

үү өртгийн т

од огтлох үй

15 

н хэвшлийн

лаар тодорх

хэмжээ  бу

р ОАБ ой мо

шүүдийг урам

шдын ашиг о

2)  одоогий

(Фоппес 201

сэг л ноогдд

тдэг  боловч

лийн  ойн  а

д этгээдүүд х

ы ОАБ хэрэгл

байгууллагу

од боловсру

энх  нь  жиж

жилтантай, ж

байдаг  бай

эгжүүдийн н

оролцуула

ийн мод  ху

юм  (Хүснэ

эрхэлж бай

улалтын  аль

сан  1000  ор

задаргаа бү

үед 678  үй

үтээгдэхүүн, 

лэдэг  бөгөө

). Эдгээрийг

хэсгийг  до

логыг зах зэ

томоохон ха

л ажиллагаа

 

н ойн аж ах

ой баримт б

уюу  үнэ  цэ

одны нөөци

мшуулах үүд

орлого нэмэ

йн  байдлаа

12). Түүнчлэ

дог гэж үзэж

).  Арилжаа

аж  ахуйн  нэ

хүртэж буй х

лээний мод

ууд  хойд  з

уулах, зах з

жиг  дунд  үй

жилийн дун

йна.  Хойд  з

нийт ашиг о

аад  ердөө 

ураалтын  үй

эгт  1).  Буса

на.  

ь  алиныг  х

рчим  үйлдв

үхий  зурагла

йлдвэр  үйл 

48  нь  мод

өд  үлдсэн  8

г дээр зааса

отооддоо  хү

ээлд үйл ажи

нгамжийн х

аны хангамж

уйн нэгж, 2

байна (Хүснэ

нэ,  үнэлэм

йг ашиг орл

днээс   энэ т

гдэх нөөц б

ар  бодит 

эн ОАБ‐дэд 

 болох юм (

ны  зориула

эгжүүд  бол

хандлага аж

д олборлох т

зүгийн  ой  м

ээлд гаргах

йлдвэрлэл  э

ндаж эргэлт

зүгийн  ой 

орлого нь 2

4  гаруй  т

йл  ажиллага

ад  бүртгэлг

ийдэг  комп

вэрлэл  байд

ал, мэдээлэ

ажиллагаа 

дон  хавтан, 

89  нь  мод 

н үзүүлэлтү

үртэж  байн

иллагаа явуу

хэлхээг бүрд

жийн хэлхээ

2,2 орчим са

эгт 10).  

жийн  талаа

лого оруулах

төрлийн үйл

ололцоо ба

ургац  хура

огтолж буй

(хэдийгээр х

алтаар  хура

он  хэрэглээ

жиглагдаж б

тусгай эрхтэ

мод  бүхий 

, борлуулах

эрхэлдэг  аж

т нь 20  сая т

мод  бүхий 

012  оны ба

тэрбум  төгр

аанаас  олох

гүй  аж  ахуй

паниудыг  о

даг  байна. 

л  хомс бай

эрхэлж  бай

36  нь  модо

тайрах  үйл 

үүдтэй харьц

на.  Хэрэглээ

улж буй оло

дүүлдэг байн

э

ая га  газрыг

ар  тусгасан

х зорилгоор

л ажиллагаа

йгаа талаар

аалт  болон

 модны зах

хэрэглээний

аасан  ихэнх

эний  болон

байна.  

эй байдгаас

аймгуудад

х, тээвэрлэх,

ж  ахуй  нэгж

төгрөг буюу

аймгуудад

йдлаар  үйл

рөг  хэмээн

х  нийт  ашиг

йн  нэгжүүд

ролцуулаад

Ой  модны

гаа  хэдий  ч

йсны 175  нь

он  хайрцаг,

  ажиллагаа

цуулахад ой

эний  болон

он оролцогч

на (Зураг 2).

г 

н 

р 

а 

р 

н 

х 

й 

х 

н 

с 

д 

, 

ж 

у 

д 

л 

н 

г 

д 

д 

ы 

ч 

ь 

, 

а 

й 

н 

ч 

 

 

16 

2009 онд Уханбайд олгосон мэдээллийн дагуу шинэчилсэн

Хэрэглээний бус ой модны үйлдвэрлэлийн ашиглалт, орон нутгийн иргэдээр

БОНХЯ‐н үзүүлэлтээс харахад 2010 онд хойд зүгийн ой модноос зөвшөөрлийн дагуу ердөө 300 гаруй 

тонн шилмүүст  мод  болон  хушны  самар,  зэрлэг  жимс жимсгэнэ  хураан  авч,  бусад  хэрэглээний  бус 

модны  үйлдвэрлэл  эрхэлжээ  (Хүснэгт  19).  Өнөөгийн  зах  зээлийн  ханшаар  тэдгээр  нь  гэрийн 

хэрэгцээнд зориулагдсан эсхүл цааш худалдаалагдсан эсэхээс хамаарч 1,5‐2,7 тэрбум төгрөг буюу 1‐2 

сая  ам долларын  хооронд  хэлбэлзэж  байна.  Энэ  нь 2004  оны ОАБ‐н  тайланд дурьдсан  хэмжээнээс 

үлэмж  хэмжээгээр  их  гэдгийг  онцлох  нь  зүйтэй  болов  уу.  2004  оны  ОАБ‐н  тайлангийн  тооцоогоор 

өнөөгийн  зах  зээлийн  ханшид  хөрвүүлэн  тооцвоос  360,000  орчим  ам  доллар  буюу  0,5  тэрбум 

төгрөгтэй  тэнцэх  хэмжээний жимс,  самар,  эфирийн  тос, давирхай зэргийг  хураан  авч,  дотоодын зах 

зээлд нийлүүлсэн байна (Уханбай 2009a). 

 

Ой  модны  үйлдвэрлэлийн  хувьд  хэрэглээний  бус  модны  үйлдвэрлэлийн  дийлэнхийг 

зөвшөөрөлгүйгээр хураан авдаг байна. Малчин иргэд ургамал, мод их хэмжээгээр цуглуулж, хувьдаа 

ашигладаг нь тодорхой билээ. ОАБ‐н хийсэн сүүлийн судалгаагаар бүлгийн гишүүд жимс, жимсгэнэ, 

мөөг,  зэрлэг  ногоо,  хушны  самар,  нөөцөлсөн жимсгэнэ  болон  эмийн  гаралтай  ургамлуудыг  өрхийн 

хэрэглээндээ  болон  зах  зээлд  борлуулах  зорилгоор  хураан  авдаг  болох  нь  тодорхойлогджээ  (ОАБ 

2006,  Фоппес  2012).  Өрхийн  хэрэглээний  бус  модны  ашиглалт  болон  үнэ  цэнийн  талаар  хийсэн 

дэлгэрэнгүй  судалгааг  Баян‐Өлгий  (Лхагвадорж  2013),  Хэнтий,  Сэлэнгэ  болон  Төв  аймгуудад  хийж 

гүйцэтгэжээ  (Эмертон 2009).  Эдгээр дүгнэлтүүдийг хойд зүгийн ой мод бүхий аймаг,  судад амьдарч 

буй нийт малчин өрхийн хүн амтай харьцуулан тооцвол 65,000 орчим айл өрх  тогтмол 4,250  хүрэлх 

тонн хэмжээний жимс жимсгэнэ, зэрлэг ногоо, самар болон эмчилгээний зориулалттай ургамлуудыг 

хураан авдаг бөгөөд жилийн дундаж ашиг орлого нь 16,5 тэрбум төгрөг буюу 12,18 сая ам доллартой 

тэнцдэг гэж ойлгож болох юм.  

Хураан  авсан  нийт  ургацын  үнэ  цэнэ,  үнэлэмжийн  75  хувь  буюу  12  тэрбум  төгрөгийг  \9,13  сая  ам 

доллар\ зөвхөн өрхийн хэрэглээнд зориулдаг бол үлдсэн хэсгийг дотоодын зах зээл болон зуучлалын 

шугамаар  борлуулж  4  тэрбум  төгрөгийн  (3.05  сая  ам  доллар)  ашгийг  олдог  байна.  Ерөнхийдөө 

хэрэглээний  бус  модны  үйлдвэрлэлээс  олж  буй  ашгийн  дийлэнхийг  чинээлэг  өрхүүд  хүртэж,  ядуу 

иргэд  хар  ажил  хийдэг  бол  тогтмол  орлоготой  боломжийн  амьдралтай  өрхүүд  бүтээгдэхүүн 

боловсруулах  үйл  ажиллагаа  эрхэлж,  нэмүү  өртөг  болон  зах  зээлд  нийлүүлэх  тээвэрлэлт  хийснээр 

бараа бүтээгдэхүүнийхээ үнийг тодорхой хэмжээнд өсгөж борлуулдаг байна (ОАБ 2006, Фешир 2012). 

 

Ойн бэлчээр

Орон нутгийн иргэдийн хувьд хойд зүгийн ой модны өөр нэг чухал эдийн засгийн үнэ цэнэ, үнэлгээ нь 

ой мод нь өвс  хадлан бэлтгэх бэлчээрийн эх  үүсвэр болж чаддаг  явдал юм.  Сүүлийн жилүүдэд ойн 

бэлчээрийг баяжуулан чанаржуулах явдал ихэссэн бөгөөд малчид суурин байх нь олширж, улирлын 

шинж чанартай нүүдэллэх нь ховоржээ (Лхагвадорж 2013). 

 

Мал  аж  ахуйн  өмчлөл  болон  үйлдвэрлэл,  ойн  бэлчээрийг  тэлэх  үйл  ажиллагаа  болон  түүний 

давтамжийн  талаар  сумын  захиргааны  байгууллагууд,  холбогдох  хувь  хүмүүсээс  авсан  мэдээлэлд 

үндэслэн цаашид ойн бэлчээрийн үнэ цэнэ,  үнэлэмжийг барагцаалан тооцоолох боломжтой болсон 

юм. Ойн хүчин чадал,  бодит болон оновчтой нөөцийн  түвшингийн  талаар олон  төрлийн  тооцоолол 

хийгдсэн байна. Бодит түвшин ойт хээрийн бүсийн нэг га тутамд 1,1 орчим НЭН, өндөр уулархаг газар 

болон ойт бүст нэг га тутамд 0,62 НЭН (Жамсранжав 2009), зарим тохиолдолд га тутамд тус тус 0,63 

болон  0,71  НЭН  байсан  тохиолдол  тэмдэглэгдэн  үлджээ  (Жигмэд  2006).  Хойд  зүгийн  ойт  бүсийн 

Булган, Төв, Увс болон Завхан гэсэн дөрвөн аймгуудад хийсэн судалгаанаас харахад биологийн хувьд 

тогтоосон  оновчтой  нөөцийн  түвшин  0.70  НЭН  болон  эдийн  засгийн  хувьд  тогтоосон  оновчтой 

 

17 

нөөцийн  түвшин  0.66  НЭН‐нэй  харьцуулахад  бодит  нөөцийн  дундаж  түвшин  нь  нэг  га‐д  0.85  НЭН 

байсан байна (Хезик 2002).  

 

Үнэ цэнэ,  үнэлэмжийг  тооцохдоо  тогтвортой үнэ цэнэ,  үнэлэмжийн  талаар  тусган уялдуулснаар бид 

орон  нутгийн  малчин  өрхүүдийн  жилийн  өвс  хадлан,  бэлчээрийн  хэрэгцээнд  тодорхой  хувь  нэмэр 

оруулахуйц хэмжээний буюу ойт бүсийн 10 хувийн \ойн цоорхой, нуга тайга болон намгархаг бүсийг 

хамруулсан болно\ нөөцийн дундаж түвшинг нэг га газарт 0,7 НЭН гэж үзсэн. Эндээс харахад малчдын 

нийт ашиг орлогод ойн бэлчээрийн оруулах хувь нь 2013 оны ханшаар тооцоход 34.5  тэрбум төгрөг 

буюу 24.70 сая ам доллар гэсэн тооцоо гарч байна. Хойд зүгийн ойн бэлчээр нь малчдын 12,5 орчимд 

хувьд  тодорхой  дэмжлэг  үзүүлдэг  төдийгүй  тус  нутагт  байрлах  сумдын  иргэдийн  мал  аж  ахуйн 

үйлдвэрлэлээс  олох  орлогын  5  орчим  хувийг  бүрдүүлдэг  байна.  Энэхүү  дүр  зураг  нь  2012  оны 

Фоппесийн  үеэр  танилцуулсан  ойн өвс,  хадлангийн  үнэ  цэнэ,  үнэлгээний  тооцоотой нийцэж байгаа 

юм (жилд га тутамд 6,250 төгрөг буюу 4.50 ам доллар). 

 

Ан агнуур болон ан амьтдын худалдаа

Монголчуудын  гуравны  нэгээс  дээш  хувь  нь  ан  амьтдыг  арилжааны  болон  хувийн  хэрэглээний 

зорилулалтаар агнадаг байна  (Уингард болон Захлер 2006).  Голцуу тал хээрийн төрөл зүйл амьтдыг 

агнах нь элбэг боловч зарим төрлийн амьтан шувуудыг агнах тохиолдол гардаг. Тэдгээрийн дийлэнх 

нь  зөвшөөрөлгүй  хийгддэг  бөгөөд  хориг  тавьсан  амьтдын  төрөл  зүйлийг  хууль  бусаар  агнан 

худалдаалах  явдал  өргөн  тохиолддог  нь  өнөөгийн  ан  агнуурын  түвшинг  бодитой  тодорхойлоход 

хүндрэл учруулж байна. Гэхдээ судалгаануудаас харахад ан амьтдын худалдааны үнэ цэнэ, үнэлэмж 

асар  өндөр  байна.  Тодруулбал,  дотоод  болон  гадаадын  зах  зээлд  борлуулж  буй  ан  амьтдын  мах, 

арьс, ангийн арьс үс, эмчилгээний зориулалттай бүтээгдэхүүн \эрхтэн\, амьд амьтан болон амьтдын 

биеийн эрхтэн,  хэсгүүдээс олох жилийн орлого нь 100  гаруй  сая ам долларт  хүрдэг байна  (Уингард 

болон Захлер 2006) (Киркпатрик 2005, Худалдаа 2003, Захлер 2004).  

 

Ан агнуурын ашиглалт болон худалдааны дийлэнх нь мөн л хууль бус аргаар хийгддэг бөгөөд үүнийг 

тогтвортой  үйл  ажиллагаа  гэж  үзэх  боломжгүй  юм.  Тиймээс  ойн  салбарын  үнэ  цэнэ,  үнэлэмжийн 

тооцоололд ан агнуурыг оролцуулаагүй. Зөвхөн зөвшөөрлийн дагуу хийгдсэн ан агнуураас олсон ашиг 

орлогыг  тусгав.  Тухайн  амьтны  хойд  зүгийн  ой  модноос  хэр  хамааралтай  амьдардаг  эсэхээс  нь 

шалтгаалаад 2010  онд  тогтоосон  үндэсний  ан  ангуурын  хориг,  хязгаарлалтад    (Хүснэгт  30)  хамгийн 

багадаа  таван  амьтан, шувууны  төрөл  зүйлийг  оруулсан9. Дотоодын  худалдааны дундаж үнэ болон 

сонирлын шугамаар хийсэн ан агнуурын үнэ цэнэ, үнэлгээг зөвшөөрлийн дагуу хийгдсэн ан агнууртай 

харьцуулан тооцоо хийсэн бөгөөд жилийн зах зээлийн ханш нь дотооддоо борлуулсан тохиолдолд 91 

сая  төгрөг буюу 65,000  ам доллар,  сонирхлын шугамаар хийсэн тохиолдолд 2.7  тэрбум төгрөг буюу 

1.93 сая ам доллар болж хэлбэлздэг байна. 

 

Ойн аялал жуулчлалын асуудлыг дараачийн хэсэгт авч үзнэ. Гэхдээ Монгол улсын аялал жуулчлалын 

зах  зээлд  амралт  сувилал  болон  олз  авлах  чиглэлийн  ан  агнуурын  төрөл  ихээхэн  том  байр  суурь 

эзэлдэг. Ерөнхийдөө ой модонд түшиглэсэн аялал жуулчлалийн зориулалттай ан агнуурын үнэ цэнэ, 

үнэлэмжийг тооцоолох боломжгүй боловч энэ  төрлийн аялал жуулчлал асар их хэмжээний ашигтай 

юм.  Дотоодын  болон  гадаадын  ан  агнуурын  олон  худалдаачид  Монгол  улсад  ан  хийхийг  санал 

болгодог  нь монгол  улсад марал  буга,  бор  гөрөөс,  баавгай,  шилүүс,  зэрлэг  гахай  болон  чоно  зэрэг 

“ойн олон  төрөл  зүйл  амьтан”  байдагтай  холбоотой биз.  Энэ нь маш өндөр  үнэлгээ  бүхий  хамгийн 

эрэлттэй аялал жуулчлалын  тоонд  зүй  ёсоор ордог: манай улсад10  хоёр долоо хоногийн  хугацаатай 

                                                            9 Бор гөрөөс, зэрлэг гахай, барууны хар болон улаан хүрэн хур шувуу үэргийг оруулаад. 

10 Нислэгийн үнийг оруулаагүй бөгөөд тоног төхөөрөмжийн зардлыг Монгол улсаас гадна зайлшгүй төлнө. 

 

18 

ангийн  аялал  хийхэд дунджаар  хүн  тус  бүрийн 5,000  ам долларын өртөгтэй  бөгөөд  (ангийн  үндсэн 

төрөл  зүйл амьтдаас ан  хийх  тохиолдолд 50,000  ам доллар  хүрдэг),  зөвшөөрлийн эрх,  ангийн хөлс, 

баталгаа  болон  шаардагдах  зэвсэг  хэрэгсэл  гэх  мэт  зүйлсийг  авахад  нэмж  1,000  ам  доллар  болон 

түүнээс дээш хэмжээний мөнгөн дүнг төлдөг. 

 

Аялал жуулчлал болон амралт сувилал

Монгол улс нь аялал жуулчлалын нэг томоохон төв болоод байгаа бөгөөд байгальд суурилсан амралт 

сувилалын  зах  зээлд  эзлэх  хувь  өсөн  нэмэгдсээр  байна.  Олон  улсын  жуулчдын  хувьд  байгалийн 

үзэсгэлэнт газраар аялах явдал хамгийн түгээмэл болоод байгаа билээ (ой тайга бүхий бүс газруудыг 

оролцуулан):  Тухайлбал,  Горхи  Тэрэлж  ҮЦХ  нь  Хөвсгөл  нуурын  дараа  ордог  гуравдагч  байгалийн 

үзэсгэлэнт газарт тооцогддог (Юь, Мөнхтуяа 2006). Зам, тээвэр, аялал жуучлалын яамны тооцоогоор 

Монгол улсын өнөөгийн аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүний 44% нь байгальд суурилсан байдаг байна 

(ЗТАЖЯ 2013). 

 

Судалгаа  хийх явцад ой модтой холбоотой аялал жуулчлалын  талаар нарийн ямар нэгэн  тоо мэдээ 

байсангүй11.  Гэхдээ  аялал  жуулчлалын  нийт  тооцооллоос  тусдаа  амралт  сувилалын  зориулалтаар 

ашиглаж  буй  ой  модны  үнэ  цэнэ,  үнэлгээний  талаар  маш  ерөнхий  тооцоолол  байна.  2011  оны 

байдлаар 0.5  сая орчим гадны зочид ирсэн бөгөөд 90,000 нь аялал жуулчлалын шугамаар ирсэн нь 

тогтоогдсон12. Нэг хүнд ноогдох аялах жуулчлалын дундаж зардал нь аялал тутамд 581  ам доллар13 

байжээ  (НҮБХХБХ  2012).  Жуулчдын  аялах  дундаж  хугацаа  нь  16  хоног  байсан  бөгөөд  (Юь  болон 

Мөнхтуяа 2006)  аялалын хуагааныхаа  гуравны нэг  хэсгийг буюу дунджаар 5  хоногийг монгол улсын 

ойт  хээрийн  бүсээр  аялахад  зарцуулдаг  байна.  Аялалын  хугацаандаа  ойт  хээрийн  бүсээр  аялахад 

зарцуулж  буй  хугацаанаас  харахад  ойт  хээрийн  бүсээр  аялах  жуулчдын  аялалаас  жилд  дунджаар  

22.73 тэрбум төгрөг буюу 16.3 сая ам доллар олдог гэсэн дүгнэлтэнд хүрч болох юм. Ойд түшиглэсэн 

аялал жуулчлал 6,000  хүртэлх  тооны  ажлын  байрыг шинээр  бий  болгож, 18,31  тэрбум  төгрөг  буюу 

13,17  сая  ам  долларын  цалингийн  орлого  оруулж,  ДНБ‐д  55.26  тэрбум  төгрөг  буюу  39.73  сая  ам 

долларын  хувь  нэмэр  оруулдаг  байна  (НҮБХХБХ‐н  салбарын  нэгдсэн  тооцооллоос  салгаж 

тодорхойлсон 2012, ДААЗ 2012). 

 

НҮБХХБХ болон Дэлхийн аялал жуулчлал, Аялал жуулчлалын Зөвлөл,  Зам, Тээвэр, Аялал Жуулчлалын 

яамтай хамртан Монгол улсад аялал жуулчлалын сателлитыг байгуулжээ. Эдгээрийн тусламжтайгаар 

эдийн  засгийн  ойн  салбарын шууд  бус,  дагалдах,  өргөн  хүрээний  олон  хүчин  зүйлийг  авч  үзэх юм.  

Нийт аялал жуулчлалын салбарт ойн амралт, сувилалын оруулж буй ашиг орлогод үндэслэн тооцоход 

ДНБ‐д ой модонд түшиглэсэн нийт аялал жуулчлалын оруулах хувь нэмэр нь 144 гаруй тэрбум төгрөг 

буюу  103.75  сая  ам  доллар  болж  байна  (ДААЖЗ‐н  хийсэн  салбарын  өргөн  хүрээг  хамарсан 

тооцооноос  ангид  авч  үзэв  2012).  Үүнд  аялал  жуулчлалаас  дагалдан  гарах  зочид  буудал,  аялалын 

агентлагууд, агаарын тээвэр, бусад ачаа тээвэрлэх үйлчилгээ, зоогийн газар болон аялал жуучлалын 

үйлдвэрлэл  зэрэг  эдийн  засгийн  үйл  ажиллагаануудыг  тусгасан.  Хөрөнгө  оруулалт,  нийлүүлэтийн 

хэлхээ  болон  дагалдах  ашиг  орлогыг  илүү  өргөн  утгаар  авч  үзвэл  ойд  түшиглэсэн  аялал  жуулчлал 

жилд дунджаар 48.83  хүртэлх  төгрөг  буюу 35,00  сая  ам  долларын  цалингийн  орлого, 93.86  тэрбум 

төгрөгийн буюу  67.48 сая ам долларын худалдааны ашиг орлого, 28.07 тэрбум төгрөг буюу 20.18 сая 

ам долларын нэмүү өртгийн орлого болон 17.07 тэрбум төгрөг буюу 12.27 сая ам долларын үл хөдлөх 

                                                            11 Тухайлбал, өөр өөр нутаг дэвсгэрт зарцуулагдсан эсхүл тусгай хамгаалалттай газарт нэвтрэх төлбөр буюу түүнээс олсон орлого.  

12 Нийт аялагчдын 40  гаруй хувь нь  хилийн худалдаачин, барилгын ажилтан болон  талаас илүү  хувь нь бинесийн аялал хийж буй хүмүүс 

байдаг. 13 Зочид буудалд 111 доллар, зоогийн газар 30 доллар, тээвэрт 73 доллар, аялалын үйл ажиллагаанд 119 доллар бусад зардалд 197 доллар 

зарцуулдаг байна.  

 

19 

хөрөнгө  бүрдүүлэлтийн  ашиг  орлогыг  тус  тус  бүрдүүлдэг  байна  (НҮБХХБХ‐н  хийсэн  салбарын  өргөн 

хүрээг хамарсан тооцооноос ангид авч үзэв).  

 

Улсын орлого

Ойн  салбарын  үйл  ажиллагаа  улсын  орлогын  өсөлтөнд  асар  их  нөлөөтэй.  Үүнд  зөвшөөрлийн дагуу 

хэрэглээний,  хэрэглээний бус болон  түлшний модны  хураалт,  ан  агнуур болон  хамгаалалттай бүсэд 

нэвтрэх эрх зэргээс авах төлбөр, хөлс, шимтгэл зэрэг багтаж байгаа юм. БОНХЯ болон ҮСХ‐с 2010 онд 

гаргасан  тооцооллын  дагуу  хойд  зүгийн  ой  модноос  хэрэглээний  болон  түлшний  мод  хураах  үйл 

ажиллагаанаас 1.5 орчим тэрбум буюу 1.05 сая ам долларын ашиг олж байсан бол (Хүснэгт 12) 2011 

онд 2,2  тэрбум  төгрөг  буюу 1.6  сая  ам  доллар, 2012  онд 2,6  тэрбум  буюу 1.9  сая  ам  доллар  болж 

тогтвортой өсч байгааг харуулж байна (Хүснэгт 16, Хүснэгт 17). Ан агнуурын хөлснөөс 4 орчим тэрбум 

төгрөг  буюу  2.66  сая  ам  долларын  ашиг  олсны14  (Хүснэгт  21)  0.42  тэрбум  төгрөг  буюу  2.2  сая  ам 

доллар нь ой модны биологийн төрөл зүйлээс бүрдсэн байна. Түүнчлэн улс ой модны зөвшөөрөлгүй 

ашиглалтанд  ноогдуулсан  торгууль,  төлбөрөөс  тодорхой  хэмжээний  ашиг  орлого  олдог.  2010  онд 

дээрх  шалтгаанаар  455  сая  төгрөг  буюу  327,000  ам  долларын  ашиг  орлого  олсон  (Хүснэгт  18).  Энэ 

талаар  тайлангийн  дараачийн  хэсэгт  дэлгэрэнгүй  авч  үзэх  хэдий  ч  торгуулиас  олсон  орлогын  ойн 

салбарын хөрөнгө оруулалтанд зарцуулдаггүй байна. Байгаль хамгааллын санд хуримтлагддаг хэдий 

ч  байгаль  орчин  болон  байгаль  хамгааллын  чиглэлийн  бусад  олон  төрлийн  үйл  ажиллагаанд 

ашиглагддаг байна.  

Засгийн газар мөн түүхий эд материал болон хоёрдогч түүхий эд зэрэг ойн бүтээгдэхүүн, үйчилгээнээс 

хамааралтай  байдаг  бусад  салбараас  ашиг  орлого  олдог.  Ойн  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээнээс 

хамааралтай  бусад  эдийн  засгийн  салбарын  ашиг  орлогын  нийт  үнэ  цэнэ,  үнэлгээг  хийх  боломж 

одоогоор байхгүй байна. Гэхдээ хоёр үндсэн тодорхой жишээг дурдъя. 2003 онд хэрэглээний модны 

үйлдвэрлэл эрхэлдэг 700 бизнесийн байгууллага байсан бөгөөд хэрэглээний модны үйлдвэрлэл улсад 

нийтдээ  1.1  тэрбум  буюу  0.80  сая  ам  долларын  татварын  орлого  оруулж  байсан  (Дэлхийн  банкны 

2007  оны  тэмдэглэгдсэн  Үндэсний  Татварын  Газрын  тайлангаас  иш  татав).  Аялал  жуулчлалын 

салбарын үйлдвэрлэлийн бүтээмж буюу засгийн газарт оруулж буй орлого маш бага15, засгийн газрын 

орлогын ердөө 1.7%  эзэлж байсан  хэдий ч  (НҮБХХБХ 2012)  ойн аялал жуулчлалаас орох  санхүүгийн 

ашиг орлого нь 1.59 тэрбум төгрөг буюу 1.15 сая ам доллар байсан гэсэн тооцоо байна.  

Улс мөн хэрэглээний модыг хууль бусаад хураан, худалдаалах үйл ажиллагаанаас ашиг олдог болохыг 

тэмдэглэх хэрэгтэй болов уу. Энэ тайлангийн эхэнд танилцуулсан дүн шинжилгээ, зураглалд үндэслэн 

хойд  зүгийн  ой  модыг  зөвшөөрөлгүй  авах  үйл  ажиллагаанаас  монгол  улсын  засгийн  газар  жилд 

дунджаар 6.68 тэрбум төгрөг буюу 4.80 сая ам долларын ашиг олдог гэсэн тооцоо гарч байна. Энэ нь 

жилд зөвшөөрөлтэй тайрсан модноос олох ашгаас даруй хоёр дахин өндөр гэсэг үг бөгөөд татварын 

орлогын 1% гаруй хувийг эзэлж байна.  

 

Ойн экосистемийн эдийн засгийн үнэ цэнэ, үнэлгээ

Хойд  зүгийн  ой  мод  нь  Монгол  улсын  хүн  ам,  эдийн  засгийг  олон  төрлийн  экосистемийн 

үйлчилгээгээр  хангадаг.  Түүнчлэн  дээр  тодорхой  дурьдсан  хэрэглээний  болон  түлшний  мод, 

хэрэглээний  бус  мод,  ан  агнуур,  бэлчээр  болон  амралт  сувилалын  гэх  мэт  олон  төрлийн  үйл 

ажиллагаа  явуулах  экологийн  нөхцөлийг  бүрдүүлж  өгдөг  бөгөөд  ой  мод  нь  нүүрстөрөгчийн  хийг 

шимэгдүүлэх, хөрсний эвдрэлийг хянах, усны эх ундрагыг хамгаалах, нэн ховордсон биологийн төрөл 

                                                            14  Эдгээр  орлогыг  талаар  бүлгийн  төгсгөлд  бүрэн  эхээр  нь  дэлгэрэнүй  танилцуулсан  салбарт  хамруулаагүй.  Учир  нь  ан  агнуураас  олох 

лийлэнх ашгийг ой модонд түр хугацаагаар оршин суух аялалын төлбөрөөс биш өндөр өртөг, үнэлгээ бүхий тал нутаг, ангийн талбайнаас хураах төлбөрөөс олдог юм. 15 Аялалын үйл ажиллагаанаас авах НӨТ‐с мөн бага хэмжээний ашиг авдаг. 

 

20 

зүйл  амьтан,  ургамал  оршин  тогтнох  нөхцөл  бололцоог  бий  болгож  өгдөг  ач  тустай  юм.  Соёл,  өв 

уламжлал, шашин, оршин тогтнолын өв их баялаг ойт бүс нутаг, байгальтай холбоотой билээ.  

 

Ойн  хангамж,  зохицуулалт,  соёлын  үйлчилгээний  үнэ  цнэ,  үнэлэмжийн  талаарх  тодорхой мэдээлэл 

дутмаг  байна.  Гэхдээ  манай  улсын  экосистемийн  үнэлгээний  аргачлалыг  боловсруулан  ашиглах 

дорвитой  арга  хэмжээнүүд  авч  байна.  “Эдийн  засаг  болон  экологийн  үнэлгээ”  хэмээх  ойлголтын 

агуулгыг  Монгол  улсын  ойн  тухай  хууль  тогтоомж,  хэрэгжилтэнд  тусгасан.  Тус  ойлголтын  үндсэн 

хэрэглээ буюу ашиглалт нь байгаль, экологид учруулсан хор хохирлын төлөө авч буй нөхөн төлбөрийн 

түвшний тооцооллыг урьдчилан боловсруулах зориулалттай юм (тухайлбал, Үндэсний хөгжлийн цогц 

бодлогод  “экологи  болон  эдийн  засгийн  үнэлгээ,  үнэлгээний  стандартыг  сайжруулах,  экологид 

учруулсан хор хохиролд торгууль ноогдуулах,  нөхөн төлбөр болон үйлчилгээний хөлс гэх мэт”). 2007 

оны ойн  тухай  хуульд  тодорхойлсноор  “ойн  экологи,  эдийн  засгийн  үнэлгээ”  гэдэг  нь ойн нөөцийн 

хэмжээ, чанар, ашиглалт зэрэг үйл ажиллагаа нь экологи болон эдийн засгийн хувьд ямар үр ашигтай 

байна  гэдгийг  мөнгөн  дүнгээр  илэрхийлэхийг  хэлнэ.  Ойн  экологи,  эдийн  засгийн  үнэлгээний 

чиглэлээр  2009  онд  394  тоот  тушаалаар  олон  тооны  нэмэлт  дүрэм  журам,  удирдамжийг  баталсан. 

Гэхдээ  Монгол  улсад  энэхүү  үнэлгээг  хараахан  иж  бүрэн  хэлбэрээр  хэрэглэхгүй  байгаа  бөгөөд  ойн 

экосистемийн  үйлчилгээний  эдийн  засгийн  үнэлгээний  талаар  бодитой  мэдээлэл  хараахан  байхгүй 

байна.  Гэсэн  хэдий  ч  ижил  нөхцөл  байдал,  орчинд  хийсэн  дүн  шинжилгээнүүдэд  үндэслэн  ойн 

экосистемийн  үндсэн  үйлчилгээний  үнэ  цэнэ,  үнэлэмжийн  талаар  хэд  хэдэн  барагцаалсан  тооцоо 

хийлээ.  

 

Монгол  улсын  хойд  зүгийн  ой  мод  их  хэмжээний  нүүрстөрөгчийн  хийг  шингээн  уусгадаг.  Ойн 

нүүрстөрөгчийн  хийн  нийт  нөөц 2010  оны байдлаар 583  сая  тонн байсан  гэсэн  тооцоо  гарсан  (ОАБ 

2010, Хүснэгт 29). Гэхдээ хөрсний нүүсртөрөгчийн хийн сан, хог хаягдал болон үхсэн мод зэрэг нь ой 

модны нийт нүүрстөрөгчийн хийн 60 орчим хувийг эзэлдэг талаар тусгаагүй тул энэ дүн шинжилгээ нь 

учир  дутагдалтай  юм  (БОНХЯ  2013).  Олон  улсын  түвшинд  хойд  зүгийн  ой  модны  нүүрстөрөгчийн 

цэвэр  шингээлт  нь  жилд  нэг  га  тутамд  0.34‐0.56  тнн16бөгөөд  үүнд  гадаргын  дээр  болон  доорх 

агууламжийн аль алиныг оруулсан болно. Бид Монгол улсын хойд зүгийн ой модны 10,898 сая гектар 

талбайд судалгаа хийхдээ энэхүү тооцооллыг дундчилж, жилд нэг га тутамд 0.42 тнн нүүрстөрөгчийн 

хий шингээдэг гэж үзсэн.  

 

Нүүрстөрөгчийн хийг шингээх эдийн засгийн үнэ цэнэ, үнэлгээг нарийн тодорхойлох төвөгтэй хэдий ч 

дийлэнх  судалгаа  хүмүүсийн  төлөх  чадвар  ойн  нүүрстөрөгчийн  зах  зээлийн  үнэ,  ханшыг  ашигладаг 

байна. 2011  оны нэг  тонн нүүрстөрөгчийн хий  тутамд 12  ам доллар зарцуулдаг ойн менежментийн 

төслүүдийн зах зээлийн сайн дурын дундаж ханшийг ашиглан (Петер‐Станлей болон Хамелтон 2012) 

тооцоход нүүрстөрөгчийн хийг бууруулах экосистемийн үйлчилгээний жилийн нийт үнэ цэнэ, үнэлгээ  

77.29  тэрбум төгрөг буюу 55.57 сая ам доллартай тэнцэж байжээ. Үүнийг хойд зүгийн экосистемийн 

баялаг тооцох системийн аргыг ашиглан (Анейски болон Уильсон нар 2005) Канад улсын хойд зүгийн 

ой модонд хийсэн тооцоололтой  (7.87  ам доллар17)  төстэй байх магадлалтай  гэдгийг энд  тэмдэглэх 

хэрэгтэй.  Өнөөг  хүртэл  ойн  баяжуулалт  болон  нөхөн  сэргээх  үйл  ажиллагааны  талаар  ямар  нэгэн 

зураглал,  дүн шинжилгээ байхгүй байсан  хэдий  ч 2005  онд 7,000  га  талбайд  (ОАБ 2010)  тооцоолол 

хийж,  түүнээс  300  гектар  талбайг  өмнөд  зүгийн  говийн  заг,  хад,  харгана  ой  модны  Ногоон  бүст 

хамруулсан (Уханбай 2009a). Бидний таамаглаж буйгаар ой баяжуулах, нөхөн сэргээх үйл ажиллагааг 

цаашид ижил  түвшинд  хийсэн  хэвээр байх  төлөвтэй байна.  Ойн баяжуулалт,  нөхөн  сэргээх  төслийн 

жилийн  зах  зээлийн  дундаж  ханш  нь  тонн  тутамд  9  ам  доллар  бөгөөд  (Петер‐Станлей  болон 

                                                            16 Гриффифс болон From Griffiths and Jarvis 2004, Kasischke and Stocks 2000, Pan et al 2011, Shivdenko & Apps 2006. 

17 2013 оны ам лолларын үний шинэчилсэн байдлаар. 

 

21 

Хамелтон 2012) тус ой нь бүрэн боловсорч гүйцсэн тохиолдолд жилийн нийт үнэ цэнэ, үнэлэмж нь 48 

сая  төгрөг  буюу  35,000  ам  доллар  болох  юм  (хойд  зүгийн  ой  модыг  ургуулах,  эсхүл  өмнө  нь  ойн 

баяжуулах,  нөхөн  сэргээх  чиглэлээр  явуулж  байсан  үйл  ажиллагааны  баримт  зэргийг  ашиглан 

нүүрстөрөгчийн  хийн  шингээлтийн  түвшнийг  тодорхойлсон  тоо  мэдээ  огт  байхгүй  байсан  тул 

тооцоолол хийх аргагүйд хүрлээ). 

 

Монгол улсын өмнөд бүсийн дийлэнх томоохон гол горхины системийн эх болон ой мод нь (Газрын 

зураг 2) гүний болон газрын гадаргын усыг хамгаалах усны ундаргын томоохон эх үүсвэр билээ. Ойн 

тархац  усны  урсгал  болон  чанарыг  зохицуулахад  тусалдаг.  2008  онд  Дэлхийн  Банкны  явуулсан 

судалгаагаар (Эмертон 2009) Улаанбаатар хотыг даган урсах гадаргын усаар хангадаг Туул голын эхэд 

байрлах ой модны үнэ цэнэ,  үнэлэмжийг  тодорхойлсон юм.  Эндээс  харахад Туул  голын эхийн усны 

ундаргад байрлах газрын тогтвортой менежмент болон ойн хадгалалт, хамгаалалт нь усны урсгалын 

нэмэлт үйлчилгээнд хотын цэвэр ус хэрэглэгчдийн өнөөгийн үнэ ханшаар 58,8 тэрбум төгрөг буюу 42,3 

сая ам доллартой тэнцэхүйц ашиг орлого оруулдаг бөгөөд (засгийн газрын орлогод 31,5 тэрбум төгрөг 

буюу 27.7  сая  ам долларын ашиг оруулдагийг  оролцуулаад)  экосистемийн доголдолын  улмаас ойн 

усны ундаргын үнэ цэнэ, үнэлгээ нэг га 48,500 төгрөг буюу 35 ам доллартай тэнцэж байгаа юм.  

 

Усны нөхцөл байдал болон даган урсах усны түвшин\үнэ цэнийн аль алиныг нь олон талаас судлах 

хэрэгтэй учраас эдгээр дүн шинжилгээнүүдийг Монгол улсын ой модны усны бусад ундаргаас салган 

авч үзэж болохгүй хэдий ч Хэрлэн, Хөвсгөл‐Эд, Онон, Орхон‐Тамир, Сэлэнгэ мөрөн, Шишхид зэрэг ойн 

усны ай сав газраас хамааралтай оршин тогтнодог олон тооны гол горхи, мөрөн олон байдаг гэдгийг 

энд  тэмдэглэн  хэлэх  хэрэгтэй.  Энэхүү  судалгаанд  хамруулсан  ойн  усны  ундаргын  хамгаалалтын  үнэ 

цэнэ, үнэлэмжийн тооцооллууд нь зөвхөн Туул голын экосистемд голчон анхаарсан юм. Тиймээс нийт 

ой модны усны ундаргын хамгаалалтын ердөө өчүүхэн бага хэсэгт тооцоолол хийлээ. Бусад ой модны 

усны  ундарга  ч  мөн  адил  асар  өндөр  үнэ  цэнэтэй  билээ.  Туул  голын  ай  сав  зэрэг  Монголын  ойт 

талбайн нутаг дэвсгэр дээрх усны хэрэгцээг \ дотоодын, хотын, үйлдвэрлэлийн болон хөдөө аж ахуйн\ 

тооцоход жилд 175 сая м3 байна гэсэн тооцоо гарч байна (БОНХЯ 2012б). 

 Газрын зураг 2: Монгол улсын голын ай сав газрууд

БОНХЯ 2012a.

 

22 

 

Макро эдийн засгийн түвшин дэх ойн салбар болон хөгжлийн үзүүлэлтүүд

Албан  ёсны  статистикийн  судалгаанаас  харахад  ойн  салбар  ДНБ  болон  макро  эдийн  засгийн 

үзүүлэлтүүдийн өчүүхэн бага  хувийг  эзэлж байна. ДНБ‐д  эзлэх ойн салбарын хувь хэмжээ 2009  оны 

байдлаар  ердөө  0,25  хувь  байжээ  (Уханбай  2009a).  2012  оны  жилийн  эцсийн  статистикийн 

мэдээллийн  дагуу  (ҮСХ  2013)  нийт  үйлдвэрлэлийн  бүтээмжид  эзлэх  мод,  модон  бүтээгдэхүүний 

хэмжээ  ердөө  15.67  тэрбум  төгрөг  буюу  11.26  сая  ам  доллар  байсан  нь  нийт  үйлдвэрлэлийн 

бүтээжмийн 0.8% тэнцүү гэсэн үг юм (Хүснэгт 24). Мод, модон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд 1200 гаруй 

хүн оролцдог нь үйлдвэрлэлийн салбар ажиллаж буй боловсон хүчний ердөө 4.5%‐г бүрдүүлж байгаа 

юм  (Хүснэгт  28).  2010  оны  байдлаар  ойн  салбарын  хэрэглээний  болон  түлшний  мод,  ан  агнуураас 

олсон  ашиг  орлого  нь  төв  засгийн  газрын  нийт  татварын  орлогын  0.2%,  орон  нутгийн  засаглалын 

татварын орлогын 0.8%‐г тус, тус бүрдүүлсэн байна (Хүснэгт 21, Хүснэг 22, Хүснэгт 23). 

 

Мал аж ахуй болон уул уурхайн салбар ноёлож байгаа Монгол улсын үндэсний эдийн засгийн салбарт 

ойн салбарын ач холбогдол төдийлэн их биш гэдэг нь  тодорхой юм.  Гэсэн хэдий ч өмнө нь үр дүнг 

статистикийн аргаар эмхэтгэн тооцоолж байсан. ДНБ‐д ойн салбар нь тусдаа бие даасан байдлаар бус 

хөдөө аж ахуйн салбарын нэг хэсэг болж тусгагддаг нь (мал аж ахуй, үр тариа, загас агнуур, ан агнуур 

зэргийг оролцуулаад) ялган авч үзэхэд хүндрэлтэй гэсэн үг юм. Магадгүй эдийн засаг болон хөгжлийн 

статистикийн  үзүүлэлтүүдэд    хамгийн  чухал  нь  албан  ёсны,  арилжааны  үйл  ажиллагааг  тусгах 

шаардлагатай  байдагтай  холбоотой  байж  болох  юм  (тухайлбал,  зөвшөөрөлтэйгээр  огтолсон  мод, 

бүртгэлтэй  ой  модны  үйлвэрлэл  гэх  мэт).  Энэ  бүлгээс  харсанчлан  ойн  салбарын  дийлэнх  нэмүү 

өртгийг хууль бусаар буюу зөвшөөрөлгүй хийсэн үйл ажиллагаануудаас бүрдүүлсэн байсан.  

Энэ нь албан ёсны статистикийн мэдээлэл нь ойн салбарын улс болон орон нутгийн түвшинд үзүүлж 

буй  бодит  үнэ  цэнэ,  үнэлэмжийг  дутуу  үнэлэх  тохиолдол  ихээхэн  гардаг  гэсэн  үг  юм.  Тухайлбал, 

Дэхийн банкны 2007 онд явуулсан судалгаанаас харахад Монгол улсын нийт баялагийн 60 орчим хувь 

нь байгалийн баялаг (ой мод, газар, газар доорх баялаг гэх мэт) эзэлдэг байна. Энэ нь (Дэлхийн банк 

2007) үйлдвэрлэлийн баялагаас хоёр дахин их гэсэн үг юм. Ой мод болон хамгаалалттай бүс нутаг нь 

энэхүү баялагийн бараг гуравны нэгийг бүрдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл 2013 оны ханшаар тооцвол монгол 

хүн  бүрт  2,000  орчим  ам  доллар  ноогдож  байна  гэсэн  үг.  Ой  нөөцөд  судалгаа  хийхэд  2006  оны 

байдлаар ойн элэгдэл хорогдлын жилийн өртөг зардал 521 орчим тэрбум төгрөг буюу ДНБ‐ний тавны 

нэг  хувьтай  тэнцэж  байжээ  (Уханбайн  2009б).  Одоогийн  байдлаар  эдийн  засгийн  хөгжлийн  яам 

БОНХЯ  болог  ҮСХ‐той  хамтран  ДНБ‐д  эзлэх  хувийг  тодорхойлон  Монгол  улсын  эдийн  засгийн 

хөгжлийн  үзүүлэлтэд  нэгтгэн  тооцох  замаар  байгаль  орчны  өртөг  зардал,  үр  ашгийн  дэлгэрэнгүй 

мэдээлэл  цугуулан  боловсруулж  эхэлсэн.  Энэ  нь  ойн  салбарын  эдийн  засагт  үзүүлэх  нөлөөллийн 

талаар цаашид илүү нарийн, тодорхой  тоо мэдээлэл авах боломжтой болно гэж ойлгож болох юм.  

 

Энэ  бүлэгт  Монгол  улсын  ойн  салбарын  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээний  үндсэн  үнэ  цэнэ,  үнэлэмжийг 

тооцлоо.  Эндээс  харахад  хойд  зүгийн  ой модны  үйлдвэрлэлээс  олох жилийн  цэвэр  нэмүү  өртөг  нь 

431.5 тэрбум төгрөг буюу 310 сая ам доллар болж байгаа нь хойд зүгийн ой модны нэг гектар газрын 

үнэ цэнэ, үнэлгээ нь 42,900 мөгрөг буюу 31 ам доллартай тэнцэж байна гэсэн үг (Зураг 3). Эдгээрийн 

8%  нь  улсын  орлогод,  үлдсэн  хувь  нь  ойн  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээ  эрхлэдэг  үндсэн  хэрэглэгчдэд 

ноогддог  байна.  Хуучны  таамаглалуудад  үндэслэн  гаргасан  барагцаалсан  тооцоолуудыг  ашиглан 

хийсэн  энэхүү  хэсэгчилсэн  үнэлгээнээс  харахад  дээрх  дүн шинжилгээ,  дүгнэлтүүд  нь Монгол  улсын 

эдийн  засагт  ойн  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээний  оруулах  эдийн  засгийн  үнэ  цэнэ,  үнэлгээний  маш 

багахан хувийг харуулж байна.  Зураг 3: Ойн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эдийн засгийн үнэ цэнэ, үнэлгээний хэсэгчилсэн тооцоолол

 

23 

  

Ойн  салбарын  эдийн  засгийн  ач  холбогдлыг  тодотгож,  шийдвэр  гаргах  явцад  авч  хэлэлцэлгүй 

орхигдуулсан  асар  их  хэмжээний  үнэ  цэнэ,  үнэлэмжүүдийг  онцлох  үүднээс  дээрх  зурганд  тусгасан 

зарим тооцооллыг албан ёсны эдийн засгийн статистик мэдээлэлтэй (ҮСХ 2013) харьцуулж болох юм 

(Хүснэгт 2).  

 

Модон бүтээгдэхүүн, ХБМҮ, ан агнуур болон ойд суурилсан аялал жуулчлалын зах зээлийн үнэ цэнэ, 

үнэлгээ  нь  ойн  салбарын  тэмдэглэгдэн  үлдсэн  худалдааны  үнэ  цэнэ,  үнэлэмжээс  даруй  15  дахин 

өндөр  юм.  Хэрэглэгчдийн  хувьд  албан  ёсны  ДНБ‐тэй  харьцуулахад  тэмдэглэгдээгүй  үлдсэн  ойн 

бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнээс олж буй ашиг орлого нь асар их юм. Тухайлбал, түлшний мод, иж бүрэн 

ХБМҮ болон ойн бэлчээрээс авах өрхийн цэвэр нэмүү өртөг нь нэг хүнд ноогдох ДНБ‐ний 12,5 хувийг 

эзэлж байна.  Ойн  салбараас  олон  нийт  нэмүү  өртөг  нь ДНБ‐ний 3.1%‐г  эзэлж байгаа  бөгөөд  улсын 

татварын орлогын 1.4%‐г бүрдүүлдэг байна. Улаанбаатар хотын хэрэгцээнд зориулан нүүрстөрөгчийн 

хийн шингээлт болон усны ундаргын хамгаалалтын үйлчилгээний үр ашиг, үнэлгээ нь улсын хэмжээнд 

жилд  100  тэрбум  төгрөг  болж  байгаа  нь  модны  үйлдвэрлэлийн  салбарт  тэмдэглэгдэн  үлдсэн 

үйлдвэрлэлийн нийт өгөөжөөс долоо дахин өндөр гэсэн үг юм.    

 

24 

 Хүснэгт 2: Ойн эдийн засгийн үнэ цэнэ, үнэлгээ болон хөгжлийн үзүүлэлтүүдийн хураангуй

Ой модны бүтээгдэхүүн үйлчилгээ

Хэмжээ/тоон үзүүлэлт

Шууд болон шууд бус мөнгөний үзүүлэлт Шууд болон шууд бус хөгжлийн үзүүлэлтүүд

Зөвшөөрөлтэй огтолсон хэрэглээний мод

271 сая м3 –с ургац хураасан

40,668 сая төгрөгийн жижиглэнгийн үнэ цэнэ, үнэлгээ 15,641 сая төгрөгийн бизнесийн ашиг 1,417 сая төгрөгийн улсын орлого 390,000 өрхийн түлшний модны хэсэгчилсэн

болон бүх хэрэгцээг хангадаг – нэг өрхийн дундаж үнэлгээ жилд 265,000 төгрөг

900 ОАБ-г орлогын эх үүсвэрээр хангадаг

Хойд зүгийн ой мод бүхий аймаг, сумдад бүртгэлтэй 230 жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд дэмжлэг үзүүлдэг

Бусад 700 модонд суурилсан бизнес эрхлэгчдэд дэмжлэг үзүүлдэг.

Зөвшөөрөлгүй огтолсон хэрэглээний мод

469 сая м3 –с ургац хураасан

52,802 сая төгрөгийн жижиглэнгийн үнэлгээ 27,078 сая төгрөгийн бизнесийн ашиг (2,829 сая төгрөгийн урьчилан тодорхойлсон улсын орлого)

Зөвшөөрөлтэй огтолсон түлшний мод

956 сая м3 –с ургац хураасан

40,781 сая төгрөгийн жижиглэнгийн үнэлгээ 7,646 сая төгрөрийг бизнесийн ашиг 1,167 сая төгрөийн улсын орлого

Зөвшөөрөлгүй огтолсон түлшний мод

1,964 сая м3 –с ургац хураасан

62,847 сая төгрөгийн жижиглэнгийн үнэлгээ 15,712 сая төгрөрийг бизнесийн ашиг (3,846 сая төгрөгийн урьчилан тодорхойлсон улсын орлого)

Зэрлэг ургамал

4,200 тонн ХБОБ цуглуусан

12,388 сая төгрөгийн орон нутгийн иргэдийн өрхийн хэрэглээний үнэлгээ 4,141 сая төгрөгийн орон нутгийн худалдааны үнэлгээ

65,000 өрхөд хүнс болон эмчилгээний зориулалттай ургамал ногоо, орлогын эх үүсвэрээр хангадаг – нэг өрхийн дундаж үнэлгээ жилд 260,000 төгрөг

Бэлчээр болон бухал өвс

55,000 га газрыг ашигласан

34,359 сая төгрөгийн мал аж ахуйн нийт ашиг

Хойд зүгийн ой мод бүхий нутагт амьдардаг малчдын 12,5 хувийг буюу 3.8 сая НЭН-г хангасан.

20,000 өрхийн мал аж ахуйд бэлчээрийн дэмжлэг үзүүлсэн – нэг өрхийн дундаж үнэлгээ, үнэ цэнэ жилд 1,777,000 төгрөг

Аялал жуулчлал болон амралт сувилал

90,000 олон элсын жуулчид ирсэн

22, 700 сая төгрөгийн шууд зардал 1,600 сая төгрөгийн улсын орлого 48,835 сая төгрөийн цалин хөлс 93,860 сая төгрөгийн худалдааны орлого 28,000 сая төгрөгийн эдийн засгийн нэмүү өртөг 17,000 сая төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгийн байгуулалт

144,300 сая төгрөгийн хувь нэмрийг ДНБ-д оруулсан

300 гэр жуулчны баазыг оролцуулан нийт 1,000 бизнесийн байгууллагад дэмжлэг үзүүлсэн

15,000 ажлын байр бий болгосон

Зөвшөөрөлтэй хийсэн ан агнуур

3,000 ан амьтан, шувууг зөвшөөрлийн дагуу агнасан

Орон нутгийн худалдааны өртөг нь 91 сая төгрөг, сонирхлын шугамаар ан агнуур хийсэн тохиолдолд 2.69 тэрбум төгрөг 417 сая төгрөгийн засгийн газрын орлого

Нүүрстөрөнгчийн хийн шингээлт

4.6 сая тонн нүүрстөрөгчийн хийг шингээсэн

77,500 сая төгрөгийн үнэ, цэнэ, үнэлгээ Хойд зүгийн ой мод жилийн нүүрстөрөгчийн хийн үнэлгээг 7,000 төгрөгөөр нэмэгдүүлсэн үнэ цэнэ бүхий

Усны ундаргын хамгаалалт

176 сая м3 усанд зохицуулалт хийсэн

Туул голын эхэд байрлах ой модны усны ундарга хэрэглэгчэд ноогдуулах цэвэр нэмүү өртөг 27,000 сая төгрөг Туул голын эхэд байрлах ой модны усны ундаргаас олох улсын нэмэлт орлого 31,500 сая төгрөг

Туул голын эхэнд байрлах ой модны усны ундаргын жилийн га тутмын үнэ цэнэ, үнэлгээг 5,400цр нэмсэн

Хойд зүгийн ой мод өрхүүдэд 45 сая м3 ус, тосгодуудад 8 сая м3, үйлдвэрлэлд 34 сая, цэвэр ус, эрчим хүчний салбарт 28 сая м3, мал аж ахуйн салбарт 27 сая м3, усжуулалтанд 35 сая м3 усаар хангаж байна.

 

 

 

25 

3. САНХҮҮЖИЛТ: Ойн салбарын санхүүгийн урсгалд хийсэн дүн шинжилгээ

Энэ бүлэгт Монгол улсын ойн салбарын хөрөнгө оруулалт болон санхүүгийн урсгалд дүн шинжилгээ 

хийлээ. Үндсэн дүгнэлтүүд нь: 

Ойн салбарын санхүүгийн дүн шинжилгээ: 

Монгол  улсын  засгийн  газар  ойн  салбарт жилд  12,5  тэрбум  төгрөгний  буюу 9  сая  ам  долларын 

санхүүжилт  оруулдаг.  Энэ  нь  улс жилд  хойд  зүгийн  ойн модны 125,000 шоо метр  газарт  \90  ам 

доллар\  санхүүжилт  хийдэг  гэсэн  үг  юм.  Улсаас  ойн  салбарт  гаргаж  буй  зардал  нь  хэрэлээний 

болон  хэрэглээний  бус  ой  модны  үйлдвэрлэл  болон  түлшний  модны  үйлдвэрлэлээс  олох  ашиг 

орлогоос даруй гурав дахин өндөр байна.  

Ойн салбарт оруулж буй улсын  санхүүжилт  тогтвортой өсч байгаа  төдийгүй 2008 –  аас 2012  оны 

хооронд хоёр дахин өссөн байна.  Хэдий  тийм боловч байгаль орчны  төсөвт  эзлэх ойн  салбарын 

хувь  хэмжээ  нь  2008  онд  төсвийн  гуравны  нэгийг  эзэлж  байсан  бол  2012  онд  тавны  нэг  болж 

буурсан үзүүлэлттэй байна.  

Ойн  салбарт  оруулж  буй  санхүүжилтийн  10  хүрэхгүй  хувийг  үндсэн  институцийн  зардал  эзэлдэг 

бөгөөд түүнээс дийлэнх хувь нь ажилчдын өртөг зардалд зарцуулагддаг байна. Төсвийн 90  гаруй 

хувь нь ойн менежментийн үйл ажиллагаануудыг хэрэгжүүлэхэд зарцуулагдаж байна. Тухайлбал: 

бэлчээрийн хяналт зохицуулхалт, галын менежмент, ойн цэвэрлэгээ, үр тариаг сийрэгжүүлэх, хууль 

сахиулах,  ойжуулах,  нөхөн  сэргээлт  явуулах,  ойн  нөөцийг  захиран  зарцуулах  болон  ойн  зохион 

байгуулалт,  үр  тарианы үржүүлгэ болон бэлтгэл ажил болон Ой Ашиглагчийн Бүлгүүдэд дэмжлэг 

туслалцаа үзүүлэх гэх мэт.  

Ой модны санхүүжилтэнд олон улсын хандивлагч байгууллагуудаас үзүүлж буй туслалцаа ихээхэн 

чухал  байр  суурь  эзлэх  бөгөөд  жилд  дунджаар  2  тэрбум  төгрөг  буюу  1,5  сая  ам  долларын 

санхүүгийн туслалцаа үзүүлдэг байна. Энэ нь шоо метр газарт 21000 төгрөг буюу 15 ам долларын 

санхүүжилтийг жил болгон олгодог гэсэн үг юм. Ойн салбар нь 1990‐с 2010 оны хооронд үзүүлсэн 

хоёр  болон  олон  талт  хөгжлийн  туслалцааны  0,1  хувийг  эзэлж  байгаа  бөгөөд  байгаль  орчинд 

оруулж буй санхүүжилтийн ердөө 3 хувийг эзэлж байна. 

Хандивлагч  байгууллагын  санхүүгийн  тусламжтайгаар  хэрэгжиж  буй  дийлэнх  ойн  салбарын 

төслүүдийг  2005  оноос  хойш  санаачилж  эхэлсэн.  Үйл  ажиллагааны  дийлэнх  хэсгийг  ойн 

менежмент,  ойг  баяжуулах  болон  хадгалж  хамгаалах,  мөн  нэн  ялангуяа  олон  нийтийн  ойн 

менежментийг улам боловсронгуй болгоход түлхүү анхаарч ажилласан.  

 

Ойн салбарт оруулж буй улсын санхүүжилт

Ойн салбарт улсын төсвийг хэрхэн хувиарладаг вэ

БОНХЯ  улсын  түвшинд  ойн  менежмент,  хөгжил,  хадгалалт  хамгаалалтын  үйл  ажиллагааг  удирдан 

зохион  байнуулах  бүрэн  эрхтэй  төдийгүй  ой  модны  үйлдвэрлэл  эрхэлдэг  бизнесийн  байгууллага, 

үйлдвэрүүд  Хүнс,  хөдөө  аж  ахуй,  Хөнгөн  үйлдвэрлэлийн  яамны  хяналтанд  дор  үйл  ажиллагаагаа 

явуулна  (ХХААХҮЯ).  Түүнчлэн  Ойн  хадгалалт  болон  ойжуулалтыг  зохион  байгуулах  дивиз,  Ойн 

судалгаа  ба  Хөгжлийн  төв  болон  Ойн  үндэсний  хороо  зэрэг  томоохон  байгууллагуудад  жил  бүр 

тодорхой төсөв хувиарлан өгдөг бөгөөд мөн ой модны үйл ажиллагаануудыг санхүүжүүлэх зорилгоор 

БОНХЯ‐н  хамгаалалттай  газрын  захиргаа,  цөлжилтийн  хяналт,  байгаль  орчны  арга  хэмжээ  болон 

байгаль орчны хамгааллыг хариуцсан нэгжүүдэд тус тус хувиарлан олгодог. Орон нутгийн түвшинд ой 

болон  байгаль  орчны  үйл  ажиллагааны  зардлыг  аймгийн  төсвөөс  баталдаг.  Бусад  яамнаас  ой 

модноос  хамааралтай  болон  түүнд  тодорхой  нөлөө  үзүүлэх  үйл  ажиллагаануудад  маш  бага 

 

26 

хэмжээний  урсгал  болон  хөрөнгийн  санхүүжилт  хийдэг  боловч18  тэдгээрт  шаардагдах  зардал  нь 

харьцангуй  бага  юм.  Салбарын  төсвийн  нарийвчилсан  дүн  шинжилгээнд  ойн  үйл  ажиллагаанд 

тухайлан төсөвлөсөн санхүүжилтэд ач холбогдол өгөөгүй.  

 

БОНХЯ нь Монгол улсын засгийн  газрын бусад агентлагуудтай адил төсвийн төлөвлөлт,  хувиарлалт, 

захиргааны горим журмыг дагаж мөрддөг. Улсын төсвийг жил бүрийн 5‐р сарын эхэнд УИХ‐р баталдаг 

билээ. БОНХЯ төсвийн шаардлагаа энэхүү хязгаарын хүрээнд, албан хаагчид болон зардлын нормтой 

уялдуулан  боловсруулсаны  дараагаар  8‐р  сарын  дундуур  Сангийн  сайдад  өргөн  барьдаг.  Улсын 

нэгдсэн  төсвийг  сарын  дараагаар  засгийн  газрын  танхимд  илгээдэг.  Төсвийг  голдуу  11‐р  сарын 

дундуур баталдаг.  

 

Түүнчлэн  ойн  салбарын  санхүүжилтийг  Байгаль  хамгааллын  сан,  Засгийн  газрын  тусгай  сангуудаар 

дамжуулан  хийдэг19.  Засгийн  газрын  тусгай  сан  нь  Эдрэнэсийн  сангийн  тусгай  дансийг  хариуцдаг 

бөгөөд  засгийн  газраас  дэвшүүлж  буй  үүрэг  даалгавар,  зорилтуудын  хэрэгжилтэнд  санхүүгийн 

дэмжлэг  үзүүлэх  зорилготой  юм20.  Тэдгээр  санхүүгийн  нөөцийг  төлөвлөсөн  орлого,  улсын  бусад 

төсвийн  эх  үүсвэрүүд,  хандив  тусламж,  болон  гадны  байгууллагуудын  хөгжлийн  туслалцаа  зэргээс 

бүрдүүлдэг.  Байгаль  орчны  хамгаалал  болон  Байгалийн  нөөцийн  хамгаалалд  зориулж  2000  онд 

баталсан  байгалийн  баялаг  ашигласны  төлбөрийн  тухай  хуулинд  зааснаар  байгалийн  баялаг  болон 

ургамал  ашигласны  төлбөр,  ан  агнуур  хийсний  газрын  төлбөр,  хэрэглээний  болон  түлшний  мод 

хураалтын  төлбөр  болон  цэвэр  ус  булаг  шанд  ашигласны  төлбөр  зэргээс  олсон  орлогыг  санд 

хуримтлуулан  байгаль  хамгаалал  болон  байгалийн  баялагийг  хадгалахад  чиглэсэн  үйл 

ажиллагаануудыг  санхүүжүүлэхэд  ашиглах  ёстой21.  Мөн  хуульд  зааснаар  “газар,  ус,  ойн  нөөцийг 

хамгаалах, хадгалах, тогтвортой менежмент хэрэгжүүлэхэд зориулж төсвийн санхүүжилтийг наад зах 

нь: (i) хэрэглээний болон түлшний модноос олох орлогын 70 хувь; (ii) газрын хөлснөөс олох ашгийн 20 

хувь;  (iii)  цэвэр  усны  нөөц  ашигласны  төлбөрөөс  олох  орлогын  35  хувийг  улсын  төсвөөс  гаргахаар 

зохицуулах ёстой”. 

 

Гэхдээ байгаль хамгаалалын сан нь зөвхөн ойн салбарын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх үүрэгтэй биш 

гэдгийг  дурьдах  хэрэгтэй.  Сангийн  зорилго  нь  өргөн  хүрээг  хамарсан  бөгөөд  биологийн  төрөл  зүйл 

амьтан, ургамлыг хамгаалах, цөлжилттэй тэмцэх, болон байгаль орчин болоод байгалийн баялагийн 

нөөцийн менежментийн салбартай холбоотой бүхий л үйл ажиллагааг хамарч ажиллах ёстой.  

Төрийн хэвшлийн санхүүгийн урсгал

2013  оны  байдлаар  төрийн  хэвшлийн  зүгээс  ойн  салбарын  үйл  ажиллагаанд  нийтдээ  12.5  тэрбум 

төгрөг буюу 9 сая ам доллар зарцуулж байна (Хүснэгт 13). Ойролцоогоор 5% нь орон нутгийн түвшний 

төсвөөс  бүрддэг  бөгөөд  энэ  санхүүжилтийн  талаас  доош  хувийг  БОНХЯ‐н  ойн  бус  агентлагуудаас 

олгодог.  

 Хүснэгт 3: 2008-13 оны ойн салбарын урсгал санхүүжилт (2013 тэрбум төгрөгөөр)

                                                            18 Тухайлбал: Газар, геодиз, зураг зүйн хэрэг эрхлэх захиргааны газар газруудын ангилалыг тодорхойлж, зурагжуулах үүрэгтэй; Боловсрол, 

соёл, шинжлэх ухааны яам боловсрол болон судалгааны ажлын хянан, зохицуулдаг. 19  Байгаль  орчны  бусад  салбар  Засгийн  гзарын  тусгай  санд  Нөхөн  сэргээгдэх  эрчим  хүчний  сан  болон  (НҮБFCCC\куотогийн  протоколийн 

менежментийн  дагуу  хүлэмжийн  хийг  бууруулах  худалдаа  эрхэлдэг  компаниудаас  ирэх  орлогыг  хүлээн  авдаг),  цэвэр  агаар  сан  багтдаг (нүүрс болон органик уусгах бодисоос үүдэлтэй агаарын бохирдолд тавьж буй төлбөрийн орлогыг хүлээн авдаг). 20 Сангийн сайд одоогийн байдлаар тусгай сангийн дүрэм журам болоод горимд шинэчлэл хийж байгаа боловч байгаль орчны салбарын 

санд чиглэх эсэх нь тодорхойгүй байна. 21 Эдгээр заалтуудыг 1995 онд баталсан байгаль хамгааллын тухай хуулинд тусгасан байдаг (байгалийн баялагийн нөөц ашигласны төлбөр 

болон хохирол нөхөн барагдуулах  төлбөрийн хэмжээг байгаль орчны санд  тушаах ёстой), Ойн тухай хууль 2007  (байгаль орчинд хохирол учруулсаны нөхөн төлбөрийг  байгаль орчны санд өгөх үүрэгтэй), Газрын хөлсний тухай хууль 1997 (газрын хөлснөөс олох орлогын тодорхой хувийг газар хамгаалал, нөхөн сэргээлт болон зохион байгуулалтанд зориулах ёстой). Газрын тухай хууль нь одоогоор дахин шинэчлэгдэж байгаа гэдгийгтэмдэглэх хэрэгтэй. улсын эзэмшлийн газрыг эзэмших, ашиглахтай холбоотой төлбөрийн хэмжээнд өөрчлөлт оруулж байгаа.  

 

27 

200

8 200

9 2010 2011 2012 2013

Ойн агентлагийн өнөөгийн зардал 0.37 0.50 0.42 0.44 0.38 -

Ойн хэлтэсийн Өнөөгийн зардал 0.40 0.20 0.16 0.15 0.13 0.14

Ойн үндэсний хорооны өнөөгийн зардал 0.01 0.02 0.01 0.02 0.02 0.02

Орон нутгийн түвшний ойн салбарын албан хаагчид болон үйл ажиллагааны зардал

0.15 0.32 0.33 0.59 0.23 0.63

Ойн үйл ажиллагаанд оруулсан санхүүжилт 4.05 3.98 6.90 6.28 6.39 5.63

Бусад агентлагуудын ойн үйл ажиллагаанд хийсэн санхүүжилт 2.18 2.12 2.85 3.31 8.12 6.20

НИЙТ 7.17 7.14 10.67

10.79

15.26

12.63

СЯ болон БОНХЯ –н төсвийн тоо баримтаас авав. Ойн хэлтэсийн 2013 оны зардал ойн үйл ажиллагаануудад төсөвлөсөн ьөсвийн хэмжээгээр тооцогдоно.

 

БОНХЯ‐н ойн бус агентлагуудаас ирэх санхүүжилт 5  үндсэн эх үүсвэрээс бүрдэнэ: цөлжилтийг хянах, 

Хамгаалалттай бүсийн захиргаа, Байгаль орчны арга хэмжээ, байгаль орчны хамгаалал болон байгаль 

орчны  хамгааллын  сангийн дэмжлэгтэй  явуулсан  үйл  ажиллагаанууд  (Зураг 4).  Байгаль  хамгааллын 

сан нь хамгийн томоохон эх үүсвэрт тооцогддог бөгөөд ойрын хугацаанд тогтвортой өсч байна. 2013 

оны байдлаар “Ой мод болон Модны хамгаалал”‐н санхүүжилтийг тус сангаас гаргасан бөгөөд энэ нь 

нийтдээ  6  тэрбум  төгрөг  буюу  4.4  сая  ам    доллартой  тэнцэж,  БОНХЯ‐н  ойн  бус  агентлагуудын  авч 

хэрэгжүүлсэн ойн үйл ажиллагаануудын  санхүүжилтийн 99%‐г эзэлж байна.  

 Зураг 4: БОНХЯ-н бусад агентлагуудын хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаануудын санхүүгийн эх үүсвэрүүд

 СЯ болон БОНХЯ-н төсвийн тоо мэдээнээс авав.

 

Ойн салбарт оруулж буй санхүүжилт сүүлийн жилүүдэд тогтвортой өсч байна: бодит байдалд22, 2012 

онд ойн салбарт хувиарласан төсөв 2008 оныхтой харьцуулбал 2 дахин өсчээ  (Зураг 5). Ойн салбарт 

хувиарласан  улсын  төсөв  тус  салбарын олж буй  ашиг  орлоготой  харьцуулахад өндөр  хэвээр  байна: 

2008‐10 онд хэрэглээний болон түлшний модны үйлдвэрлэлээс олох ашгаас ойн салбарт зарцуулсан 

хөрөнгө даруй 3 дахин их байна  (Зураг 6). Эндээс харахад эерэг дүр зураг  харагдаж байгаа хэдий ч 

байгаль орчны нийт  санхүүжилтэнд ойн  салбарын  эзлэх  хувь  сүүлийн  таван жилд  тогтвортой буурч 

байгааг дурьдая: 2008 онд гуравны нэг хувийг эзэлж байсан бол 2012 онд 19%‐г эзлэх болжээ (ЗУраг 

7).  Монгол  улсын  засгийн  газрын  урсгал  төсөвт  ойн  салбарын  оруулж  буй  хувь  нэмэр  тогтвортой 

байгаа бөгөөд нийт зардлын 0.2‐0.3%‐г эзэлж байна.  

 Зураг 5: 2008-13 оны ойн салбар дах урсгал зардал

                                                            22 2013 оны үнийн ханшид хөрвүүлэв. 

 

28 

 СЯ болон БОНХЯ –н төсвийн тоо баримтаас авав. Ойн шууд зардалд бодлого боловсруулалтын болон ойн менежментийн үйл ажиллагааны зардлуудын аль алиныг тусгав. БОНХЯ-н ойн бус агентлагуудын зардалд зөвхөн ойн менежментийн үйл ажилагааны талаар тусгав

 

Зураг 5: 2008-2010 оны ойн үйл ажиллагааны зардлыг хэрэглээний болон түлшний модны үйлдвэрлэлээс олх орлоготой харьцуулах нь

,

СЯ болон БОНХЯ –н төсвийн тоо баримт болон 2011 оны ҮСХ-ны тоо мэдээнээс иш татав. Ойн шууд зардалд

бодлого боловсруулалтын болон ойн менежментийн үйл ажиллагааны зардлуудын аль алиныг тусгав. 

СЯ болон БОНХЯ –н төсвийн тоо баримтаас авав. Ойн шууд зардалд бодлого боловсруулалтын болон ойн менежментийн

үйл ажиллагааны зардлуудын аль алиныг тусгав. 

 

Ойн салбарт оруулж буй засгийн газрын санхүүжилтийг хэрхэн зарцуулдаг вэ

Цалин болон боловсон хүчний хангалт, ажлын байрны хэрэглээний зардал болон техникийн зардал 

гэх мэт институцийн зардал нь ойн салбарт оруулж буй санхүүжилтийн маш багахан хувийг эзэлдэг. 

2012 оны байдлаар нийт урсгал зардлын 90 гаруй хувь нь ойн менежментийн үйл ажиллагаад 

зарцуулагддаг бөгөөд сүүлийн жилүүдэд нийт санхүүжилтэнд эзлэх хувь нэмэгдсээр байна (Зураг 8). 

 Зураг 6: 20089-2012 оны ой модны институцийн болон үйл ажиллагааны зардлын хувиарлалт

 СЯ болон БОНХЯ –н төсвийн тоо баримтаас авав 

 

Институцийн  зардлын  дийлэнх  хувийг  ажиллах  хүчний  зардал  эзэж  байна.  Сүүлийн  таван  жилийн 

хугацаанд  цалин  хөлс болон  ажилчдын  хүртэх  бусад  үр шим Ойн  агентлагын  үндсэн  төсвийн 70‐80 

хувийг эзэлж байна (Зураг 9). Багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж болон ердийн техник хэрэгсэл, засвар 

 

29 

үйлчилгээ болон ажлын байрны хэрэглээний зардал,  сургалт,  харилцаа холбоо зэрэг бусад  төрлийн 

зардалд харьцангуй бага төсөв хувиарлагддаг байна.  

 Зураг 7: 2008-12 оны ойн Агентлагийн Институцийн зардлын хуиарлалт

 СЯ болон БОНХЯ –н төсвийн тоо баримтаас авав 

 Зураг 8: ойн үйл ажиллагаанд зориулсан бараа, бүтээгдэхүүн үйлчилгээний худалдан авалт, 2011-13

 

БОНХЯ –н төсвийн тоо баримтаас авав 

Ойн  үйл  ажиллагааны  зардлын  дийлэнх  хэсгийг  хортон  шавж  устгахад  зориулдаг.  Сүүлийн  гурван 

жилийн  хугацаанд  хортон  шавьжны  хяналтын  зардал  нь  ойн  менежментийн  үйл  ажиллагааны 

зардлын гуравны нэгийг эзэлдэг байсан бол тал хувийг эзлэх болжээ  (Зураг 10). Ойн менежментийн 

үйл  ажиллагааны  зардлын  бусад  ангилалуудад  галын  менежмент,  ойн  баяжуулалт\цэвэрлэгээ, 

сийрэгшүүлэлт,  хуулийг  сахин  биелүүлэх,  ойжуулах  үйл  ажиллагаа,  нөхөн  сэргээлт  хийх,  нөөцийг 

захиран  зарцуулах,  ойн  зохион байгуулалт,  үрсэлгээ,  ОАБ‐д дэмжлэг  үзүүлэх  гэх мэт  үйл  ажиллагаа 

багтаж байна. 

 

Ойн салбарт оруулж буй гадны зээл тусламж

Олон улсын хандивлагч байгууллагууд нь ойн санхүүжилтийн багахан хувийг эзэлдэг. Ойн салбар нь 

1990‐с  2010  оны  хооронд  үзүүлсэн  хоёр  болон  олон  талт  хөгжлийн  туслалцааны  0,1  хувийг  эзэлж 

байгаа бөгөөд байгаль орчинд оруулж буй санхүүжилтийн ердөө 3 хувийг эзэлж байна. 

 

1990‐2010  оны  хооронд  гадны  байгууллагын  санхүүжилттэй  хэрэгждэг  нийт  16  төсөл  бүртгэгдсэн 

бөгөөд нийтдээ 8 гаруй мая долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн байна. Үүнд цөөн тооны хандивлагч 

байгууллагууд  хамрагдаж  байна:  НҮБ‐н  Хүнс,  хөдөө  аж  ахуй  байгууллага  (ХХАБ),  Австрали,  Герман, 

Солонгос, Недерланд улсын засгийн газрууд тодорхой хэмжээний санхүүжилт оруулжээ.  

 

Ойн  үйл  ажиллагаа  эрэхэлдэг  төслүүдийн  дийлэнх  нь  2005  оноос  хойш  хэрэгжиж  эхэлжээ.  2005‐10 

онд  гаргасан  үүрэг  амлалт  болон  сүүлийн  гурван  жилийн  турш  хэрэгжиж  байгаа  төслүүдийн  үйл 

ажиллагааг  ажигласны  үндсэн  дээр  тооцоход  гадны  хандивлагч  байгууллагын  зүгээс  ойн  салбарт 

оруулж буй жилийн санхүүжилт нь 1,5 сая ам доллар болж байна. Үйл ажиллагааны дийлэнх нь ойн 

менежмент,  хөгжил,  хадгалат  хамгаалалтын  үйл  ажиллагаа  болон,  ялангуяа  ой  ашиглагчийн 

 

30 

бүлгүүдийг  дэмжихэд  чиглэгддэг.  Ойн  тухай  бодлого,  хууль  тогтоомж  зэргийг  шинэчлэх, 

сайжруулахад нийт зардлын 10%‐г ашигладаг бол ой мод болон уур амьсгалын өөрчлөлтөнд ердөө 

нэг хүрэхгүй хувийг нь зарцуулж байнна.  

 

Ойн менежментийн өртөг, зардалд хувийн хэвшил болон хамт олны оруулах хувь нэмэр

Гурав  орчим  сая  гектар  талбай  буюу  хойд  зүгийн  ойн  сангийн  ердөө  гуравны  нэг  хувийг  хувийн 

хэвшлийн ойн аж ахуйн нэгж болон орон нутгийн ойн ашиглагчийн бүргүүд хариуцан ажиллаж байна. 

Нийт 20,00 гаруй гишүүнтэй 900 гаруй ОАБ хойд зүгийн ой мод бүхий аймаг сумдад үйл ажиллагаагаа 

явуулж байна  (Хүснэгт 10). Хамт олны ойн менежментийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах өртөг зардлын 

талаар  тоо  мэдээ  одоогоор  байхгүй  байгаа  боловч  ОАБ‐г  дэмжих  үүднээс  улсын  төсөвт  тусгагдсан 

засгийн  газрын  зардлыг  дээр  танилцуулав.  Засгийн  газар  төлбөр  шилжүүлэх,  ОАБ‐г  дэмжих 

урамшууллын  тогтолцоо  бий  болгох,  ой  ашиглалт  болон  менежментийг  хэрэгжүүлэхэд  зарцуулах 

төлбөрийг  хуримтлуулах  талаар  зөвшөөрсөн  дэд  тогтоол  боловсруулах  зэрэг  олон  төрлийн 

механизмыг бий болгохоор ажиллаж байна. Бүх ОАБ‐д ашиглах үүднээс төлбөрийг өртгийн стандарт 

нормыг  тооцооллийг  ашиглан  ой  зохицуулалтын  зардлын  эзлэх  хувьд  үндэслэн  тогтоох  болно. 

Төлбөрийг  урьдчилсан  байдлаар  0‐500  м3  мод  огтолбол  өртгийн  15%,  500‐1,000  м3  мод  огтолбол 

төлөрийн 20% байхаар тооцно. 

 

100 гаруй ХХОААН хойд зүгийн ой модны 700,000 га талбайд ашиглалт болон зохицуулалт хийж байна 

(Хүснэгт  10).  Хуулийн  дагуу  ХХОААН  тайрсан  модыг  дахин  тарих  үүрэг  хүлээнэ.  БОНХЯ‐н  тогтоосон 

санхүүжилтийг өмнө нь их хэмжээгээр тайрч огтолсноос болоод ойн хомсдол,  хорогдол бий болсон 

талбайд  ойжуулалт  болон  нөхөн  сэргээлт  хийхэд  зориулах  ёстой  (Крисп  2004).  ХХОААН‐н  зүгээс  ‐

байгалийнхаа  жамаар  сэргэхэд  нь  дэм  болох”,  нүцгэрсэн  ойг  ойжуулах,  доройтолд  орсон  газрыг 

сэргээх  зорилт  бүхий  үйл  ажиллагаануудыг  санхүүжүүлэхэд  бэлэн.  Төлбөрийг  ойт  хээрийн  бүсэд 

тариалах  үйл  ажиллагаа  эрхэлж  байгаа  тохиолдолд  хамгийн  ихдээ  га  тутамд  100,00‐135,000, 

байгалиасаа  нөхөн  сэргэн  үйл  ажиллагаанд  дэмжлэг  үзүүлж  байвал  га  тутамд  57,000  төгрөгийн 

байхаар тогтооно (Доржсүрэн, Сайнбаяр 2004 он Мухленберг 2006‐с иш татав). Энэхүү төлбөрийн 50 

хувийг  урьдчилж  төлөх  бөгөөд  банлансийн  шилжүүлгийг  тариалсан  ургамал  модны  амьдрах 

чадварын  түвшингээс  хамааран  олгоно  (Мухленберг  2006).  ХХААН‐н  явуулж  буй  дахин  ургуулах, 

ойжуулах,  баяжуулах  үйл  ажиллагаанд  олгож  буй  санхүүжилтийг  улсаас  гаргах  тул  улсын  төсвөөс 

олгож  буй  төлбөрийн  шилжүүлгэ  тодорхой  харагдаж  байгаа  учраас  дээр  дурьдсан  засгийн  газрын 

санхүүжилтэд хийсэн дүн шинжилгээнүүдэд хамруулан тооцсон юм.  

 

Түүнчлэн ОАБ болон ХХОААН‐н хариуцсан ойн менежмент болон ашиглалт нь хамгийн багадаа хойд 

зүгийн  ой модны  нэг  бүсийг  Цэвэр  хөгжлийн механизмын  тогтолцоог  ашиглан  нүүрстөрөгчийн  хий 

шимэгдүүлэх  төрийн  болон  хувийн  хэвшлийн  менежментийн  дагуу  төлөвлөсөн  байх  ёстой  (ЦХМ). 

Энэхүү төслийг Монгол улсын ойн форумаас удирдан зохицуулдаг бөгөөд 750,000 нарс мод тариалах 

замаар  Сэлэнгэ  аймгийн  бэлчээрийн 300  га  талбайг  ойжуулах  үйл  ажиллагаа  явуулж  байна.  Энэхүү 

төсөл  3  жилийн  328,000  ам  долларын  төлөвлөгдсөн  хөрөнгө  оруулалтын  тусламжтайгаар  2030  он 

гэхэд  19,008  мод  тайрч,  17  жилийн  хугацаанд  573,000  ам  долларын  үйл  ажиллагааны  ашигтай 

ажиллах  төлөвлөгөөтэй  байна. Жилийн  ХХББ‐н  борлуулалт 14,250  ам  доллар  байх  төлөвтэй  байна. 

Төслийн агуулгад тодорхойлсноор дараачийн зуу зуун жилийн хугацаанд ой мод тайрахгүй тул энэхүү 

төсөл алдагдлаас хэрхэн зайлсхийх эсэх нь тодорхой бус байна. ЦХМ‐н бусад 4 төслийн аль нь ч ойг 

баяжуулах, нэмэгдүүлэх хөгжлийн агуулгын дагуу агуулга болон PIN буюу PDD‐н хүрээнд албан ёсны 

шугамаар  багтаагүй,  Монгол  улсад  бүртгэлтэй  бус  эсхүл  засгийн  газрын  жагсаалтанд  хамрагдаагүй 

байна.  

 

31 

 

Монгол  улсын  хуульд  заасны  дагуу  үйлдвэрүүд  элэгдэл  доройтолд  орсон  газрыг  нөхөн  сэргээж, 

шинээр  ургамал  ногоо  тарих  ёстойгоос  гадна  байгаль  орчны  менежментийн  төлөвлөгөөний  ойн 

бүрэлдэхүүн хэсгийн үйл ажиллагааг явуулах үүрэгтэй. Тухайлбал, 2010 оны байдлаар ойт талбайн 40 

гектар  га  талбай  уул  уурхайн  үйл  ажиллагааны  улмаас  элэгдэл,  доройтолд  орсон  бөгөөд  одоогийн 

байдлаар хойд зүгийн ой модны 1,5 сая га талбайд 759 хайгуулийн болон олборлох тусгай зөвшөөрөл 

олгоод байна  (БОНХЯ 2013). Эдгээр  газрын хэдий хэсэгт дахин ургамал ногоо тарьж, нөхөн сэргээлт 

хийх эсэх нь тодорхойгүй байна.  

 

4. ДҮГНЭЛТ: Ойн салбарт оруулж буй санхүүжилтийн хүртээмж болон үр ашиг

Энэ бүлэгт өнөөгийн санхүүгийн урсгал ойн  салбартай  холбоотой эдийн засаг болон байгаль орчны 

боломж бололцоотой  уялдаж байгаа  эсэх,  мөн  санхүүгийн  үр  ашгийг  нэмэгдүүэхэд  тулгарч  буй  гол 

саад бэрхшээл юу байна гэдгийг тодорхойлно. Үндсэн дүгнэлт нь: 

 

Судалгаанаас харахад ойн салбарт оруулж буй жилийн санхүүжилт 15 хүрэхгүй тэрбум төгрөг буюу 

11  сая  ам  доллартай  тэнцэж  байгаа  нь  хойд  зүгийн  ой  модны  нэг  шоо  метр  газарт  дунджаар 

146,000  төгрөг  буюу  105  ам  доллар  зарцуулдаг  гэсэн  үг  юм.  Түүнчлэн  хойд  зүгийн  ой  модны 

үйлдвэрлэлээс  гаргаж  буй  бараа  бүтээгдэхүүн  болон  үйлчилгээний  эдийн  засгийн  хэсэгчилсэн 

үнэлгээ нь  431,5 тэрбум төгрөг буюу 310 сая ам доллартой тэнцэж байгаа нь нэг шоо метр газарт 

43,000 төгрөг буюу 31 ам долларын хөрөнгө оруулалт хийдэг гэсэн үг юм. 

Үүгээр  зогсохгүй  ой  модны  үйлдвэрлэлээс  гаргаж  буй  бүтээгдэхүү  үйлчилгээнээс  олж  буй  ашиг 

орлого нь тус салбарт оруулсан хөрөнгө оруулалттай харьцуулахад их гэж болно. Засгийн газар ойн 

салбарт  оруулсан  нэг  төгрөгний  хөрөнгө  оруулалт  тутмаас  3  төгрөгний  ашиг  олдог  бол  Монгол 

улсын  эдийн  засгийг  хөгжүүлэх  үүднээс  монгол  улсын  засгийн  газарт  олгож  буй  хандивлагч 

байгууллагуудын санхүүгийн тусламжтайгаар оруулсан 1 төгрөгний хөрөнгө оруулалт бүрээс ердөө 

30 хүрэхгүй төгрөгийн ашигтай ажиллаж байна.  

Хэрэглээний  болон  түлшний  модны  үйлдвэрлэл  нь  ойн  салбараас  олж  буй  эдийн  засгийн  ашиг 

орлогын тал хүрэхгүй хувийг эзэлж байна. Ойн үр шимийг айл өрх, бизнесийн компани, сум, аймаг, 

хот  суурин  болон  улсын  хэмжээнд  малчид,  жижиг  дунд  үйлдвэрлэл  эрхлэгчид,  томоохон 

компаниуд, хот суурин газрын оршин суугчид зэрэг олон хүн хүртэхийн сацуу ой модыг хөдөө аж 

ахуй,  аж  үйлдвэрлэл,  аялал  жуулчлал,  эрчим  хүч  болон  цэвэр  усны  хангамж  зэрэг  маш  олон 

төрлийн салбарт ашигладаг байна.  

Нөгөө талаас ойн салбарын төсөв нь илүү өргөн цар хүрээг хамарсан Тогтвортой Ойн Менежмент 

болон  ойн  салбарт  тавьсан  тодорхой  зорилтуудыг  тусгасан  нийгэм  эдийн  засгийн  хөгжлийн 

зорилтуудад бус модны үйлдвэрлэл болон тэдгээрийг хадгалж хамгаалах цөөн тооны уламжлалт 

арга барилд голчлон анхаарч байгаа нь анзаарагдлаа. 

Ингэснээр ойн салбарт оруулж буй хөрөнгө оруулалтын менежментийн үйл ажиллагаа болон тус 

салбарын үйлдвэрлэлээс их хэмжээний ашиг орлого олох зорилт хоёрын хооронд томоохон зааг 

үүсээд  байна.  Ойн  салбарт  өнөөгийн  ашиглаж  буй  менежмент  болон  төсөв  батлахад  анхаардаг 

хуучны хүчин зүйлсүүдийг халж, ойн салбарын нийт эдийн засагт үзүүлэх нөлөөллийг нэмэгдүүлэн, 

үйлдвэрлэлийн  нөөц  бололцоог  сайжруулах  боломж  хангалттай  байгаа  билээ.  Ийнхүү  дээр 

дурьдсанчлан  зорилт  хэрэгжилт  хоёрын  хооронд  томоохон  зааг  үүсэх  нь  цаашдын  хөрөнгө 

оруулалтын  боломжит  эх  үүсвэрүүдийг  гүйцэт  ашиглахгүй,  ашиг  орлогын  улсгалыг  зогсонги 

байдалд оруулахаас  гадна ой модны үйлдвэрлэлээс  гаргаж буй бүтээгдэхүүн үйлчилгээнээс олох 

 

32 

нэмүү өртгийг нэмэгдүүлэх боломж бололцоонуудыг боогдуулж байна гэсэн үг юм. 

Түүнчлэн санхүүгийн хомсдол бий болоход хэд хэдэн томоохон хүчин зүйл нөлөөлж байгаа нь ойн 

салбарын  санхүүжилтийг  үр  ашигтай  болгож,  нэмүү  өртгийг  нэмэгдүүлэхэд  ихээхэн  хүндрэл 

учруулж  байна.  Тухайлбал:  санхүүгийн  хөрөнгө  оруулалт  маш  бага,  ой  мод  ашиглагчаас  авах 

төлбөр  болон  зардлыг  нөхөн  олох  зарчим  тун  муу,  үнэ  болон  зардлыг  үр  ашиггүй  хэлбэрээр 

тогтоох,  тогтвортой  ойн  үйл  ажиллагаанд  оруулж  буй  хөрөнгө  оруулалт  болон  оролцож  буй 

хүмүүсийг урамшуулан өдөөх санхүүгийн болон эдийн засгийн тогтолцоо байхгүй, мөн санхүүгийн 

төлөвлөлт болон үйл ажиллагаа явуулахад шаардагдах бодит хэрэгцээ шаардлага хоёрын хооронд 

ямар нэгэн уялдаа холбоо байхгүй.  

 

Үр ашиг: Ойн салбарыг санхүүжүүлэх нь улсад ямар ашигтай вэ?

Ойн санхүүжилтийн үр ашгийн талаар тогтсон тодорхой дүгнэлт гаргах нь хүндрэлтэй юм. Ойжуулсан 

бүс нутаг болон хураан авсан модны хэмжээнээс өөр ойн салбарын үйл ажиллагааны бүтээмж болон 

нөлөөллийг илэрхийлэх  тоон мэдээлэл  тун хомс байлаа. Ойн салбарын хамгийн сүүлийн үеийн дүн 

шинжилгээгээр (Крисп 2004, Уханбай 2009а) ой модны ургац хураалтын үр ашгийн талаар голчлон авч 

үзсэн. Тэдний дэвшүүлж буй зөвлөмж, дүгнэлтүүд нь юуны түрүүнд мод тайрах зөвшөөрөгдөх хэмжээ 

болон  ургац  хураалтын  төлбөр,  модны  хэрэглээний  үр  ашиг,  хэрэглээний  модны  үйлдвэрлэлийн 

хөгжил  зэрэг  асуудлуудад  нэн  тэргүүнд  анхаарсан  байна.  Хэдийгээр  энэ  талын  мэдээлэл  хэрэгтэй 

боловч нийт эдийн засагт ойн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний оруулах хувь нэмэр, үнэ цэнэтэй холбоотой 

олон асуудлыг орхигдуулсан байна.  

 

Гэхдээ санхүүгийн үр ашгийг эдийн засгийн үр ашгаас  гадны ахиц,  хөгжлийн бодит үзүүлэлтээр мөн 

хэмжиж  болно  (мөнгөний  үнэ  цэнэ)  (Маркандъя  2010).  Энэ  талаас  нь  авч  үзвэл  ойн  салбарын 

санхүүжилтийн  мөнгөний  үнэ  цэнэ,  үнэлэмж  нь  сайн  буюу  өндөр  мэдрэмжтэй  бөгөөд  ойн 

бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь эдийн засгийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх хөшүүрэг болж болох нь тодорхой 

харагдаж байна. 2,3‐р  бүлэгт  танилцуулсан дүн шинжилгээнүүдийг  авч  үзвэл  бид өнөөгийн  засгийн 

газар болон хандивлагч байгууллагуудын ойн салбарт оруулж буй санхүүжилт ердөө 15 тэрбум төгрөг 

буюу  11  сая  ам  доллар  байгаа    бөгөөд  хэрэглэгчдийн  хувьд  ой  модны  үнэ  цэнэ,  үнэлэмж  нь  395 

тэрбум төгрөг буюу 284 сая ам доллар, харин улсын орлогод 27 тэрбум төгрөг буюу  26 сая долларын 

хувь нэмэр оруулдаг болохыг харж болно. Засгийн газар ойн салбарт оруулсан нэг төгрөгний хөрөнгө 

оруулалт тутмаас 3 төгрөгний ашиг олдог бол Монгол улсын эдийн засгийг хөгжүүлэх үүднээс монгол 

улсын засгийн газарт олгож буй хандивлагч байгууллагуудын санхүүгийн тусламжтайгаар оруулсан 1 

төгрөгний хөрөнгө оруулалт бүрээс ердөө 30 хүрэхгүй төгрөгийн ашигтай ажиллаж байна. Эдгээр дүн 

шинжилгээний талаас доош хувь нь ой модны ургац хураалтын үйл ажиллагааны тухай гэдгийг цохон 

тэмдэглье.  Ойн  үр  шимийг  айл  өрх,  бизнесийн  компани,  сум,  аймаг,  хот  суурин  болон  улсын 

хэмжээнд  малчид,  жижиг  дунд  үйлдвэрлэл  эрхлэгчид,  томоохон  компаниуд,  хот  суурин  газрын 

оршин  суугчид  зэрэг  олон  хүн  хүртэхийн  сацуу  ой  модыг  хөдөө  аж  ахуй,  аж  үйлдвэрлэл,  аялал 

жуулчлал, эрчим хүч болон цэвэр усны хангамж зэрэг маш олон төрлийн салбарт ашигладаг байна.  

 

Тиймээс үндсэн агуулга нь эдийн засгийн илүү өргөн хүрээг хамарсан нэмүү өртгийг бий болгох эсхүл 

салбарын  хөгжлийн  зорилтуудыг  амжилттай биелүүлэхийн  тулд  санхүүжилтийг  хамгийн  үр  ашигтай 

аргаар бүрдүүлж,  зарцуулсан эхэсхэд оршино. Ойн салбарт  тавьсан зорилтууд маш өргөн цар хүрээ 

хамардаг  –  үүнд:  “Монгол  улсын  ой  модны  хамгаалал,  эзэмшил,  тогтвортой  хэрэглээ,  баяжуулалт 

болон ойн үржүүлгэ гэх мэт23” мөн “ойн нөөцийн хамгаалалт болон тогтвортой хэрэглээ, ойжуулалт, 

                                                            23 As laid out in the Law on Forestry 2007. 

 

33 

экологийн  тэнцвэрт  байдлыг  хадгалах  нөхцөл  бололцоог  бүрдүүлэх24”.  Эдийн  засагт  үр  шимийг 

нэмэгдүүлэх  үүднээс  эдгээр  зорилтууд  нь  ойн  зохицуулалттай  бүхэлдээ  нийцдэг  байх  ёстой.  Гэхдээ 

нөгөө  талаас  ойн  санхүүжилт  нь  үнэндээ  маш  цөөн  тооны  үйл  ажиллагаа,  зорилгод  голчлон 

анхаардаг.  Ойн  салбартай  холбоотой  эдийн  засаг  санхүүгийн  боломж  бололцоонуудыг  бүгдийг  нь 

дайчилж чаддаггүй. 

 

Хамрах хүрээ: Санхүүгийн урсгал нь ойн үнэ цэнэ, үнэлэмжтэй дүйцэж байна уу?

Ойн менежментийн үйл ажиллагаанд оруулж буй санхүүгийн зарцуулалт болон ашгийг өндөр байлгах 

талаар эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн хоорондын зааг ялгаа их байна гэж дүнэж байна.  

 

Зардлууд  нь  илүү  өргөн  хүрээг  хамарсан  ОТМ  менежмент  болон  нийгэм,  эдийн  засгийн  хөгжлийн 

зорилтууд бус ой модны үйлдвэрлэл болон хамгааллын “уламжлалт” үйл ажиллагаануудад голчлон 

чиглэдэг байна. Энэ нь өнөөгийн ой модны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээтэй холбоотой санхүүгийн урсгал 

нь  эдийн  засаг  болон  санхүүгийн  нөөц  бололцоог  бүрэн  дайчилж  чаддаггүйг  илтгэж  байна. 

“Уламжлалт  бус”  ой  модны  үйл  ажиллагаа  болон  хөрөнгө  оруулалтын  аргуудын  тусламжтайгаар 

нэмүү өртгийг нэмэгдүүлэх үнэ цэнэ, үнэлэмжийн үндсэн асуудлууд болон боломж бололцоонуудыг 

санхүүгийн тэнцэтгэлд тусгадаггүй санагдлаа.  

 

Нөгөө  талаар  нэмүү  өртөгтэй  харьцуулахад  санхүүгийн  үйлдвэрлэл  маш  хязгаарлагдмал  хэмжээнд 

байна. Ойн салбар нь улсын төсөв болон хөгжлийн байгууллагуудын санхүүгийн туслалцаанаас гадны 

хэрэглээний болон түлшний модны ургац хураалтаас олох ашиг орлогын хувь хэмжээнээс хамаардаг. 

Энэ  нь  санхүүгийн  боломжит  томоохон  урсгалуудыг  авч  ашигладаггүй  гэсэн  үг  юм.  Үйлдвэрлэлийн 

бүтээмж  болон  гарцын  хувьд  ойн  салбараас  хамааралтай  байдаг  бусад  салбаруудын  (тухайлбал, 

хөдөө  аж  ахуй  ,  үйлдвэрлэл,аялал жуулчлал,  эрчим  хүч,  цэвэр  усны  хангамж,  уур  амьсгал)  ойт  бүс, 

түүний нөөцийг  хадгалах,  хамгаалах  хөгжүүлэхтэй холбогдон  гарах зардлуудад өөрсдийнх нь хүртэх 

эдийн засгийн үр шимийг эс тооцвол одоогийн байдлаар бараг байхгүй гэж болох юм. БОНХЯ‐н зүгээс 

ойн салбарт буюу ойн бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд их хэмжээний татаас олгож байна.  

 

Өөр  нэгэн  анзаарагдсан  цоорхой  нь  эдийн  засгийн  хувиарлалттай  харьцуулахад  санхүүжилтийн 

хамрах хүрээг тооцвол ОАБ болон ХХОААН‐уудын ой модны ургац хураалт болон хэрэгжүүлж буй ойн  

менежментийг  эс  тооцвол  хувийн  хэвшлийнхэний  зүгээс  ОТМ‐д  оруулж  буй  хөрөнгө  оруулалт  бага 

хэвээр  байна.  Энэ  нь  мөн  л  эдийн  засаг  болон  санхүүгийн  боломжуудыг  алдаж  байгааг  харуулж 

байна.  Хувийн  хөрөнгө  оруулалт  нь  засгийн  газарт  ноогдож  буй  зардлыг  бууруулан  хөнгөвчлөх, 

одоогийн  байдлаар  ойн  төсөвт  дутагдаж  буй  хөрөнгийн  зардлуудыг  олж  авах  томоохон  нөөц 

бололцоо  юм.    Ойн  үйл  ажиллагаануудын  нэмүү  өртгийг  илүү  өргөн  хүрээнд  авч  үзэхэд  хувийн 

хэвшлийнхэнхийг урамшуулснаар энэ төрлийн хөрөнгө оруулалтыг олох боломж нөхцөл бүрдэх юм.  

 

Тулгарч буй саад бэрхшээл болон боломж бололцоонууд: Ойн салбарын санхүүгийн урсгалыг нэмэгдүүлэх ямар хэрэгцээ шаардлага, нөөц бололцоо байна вэ?  

Дээрх дүн шинжилгээнээс харахад ойн санхүүжилтэнд саад учруулж буй олон хүчин зүйл байгаагаас 

гадна санхүүжилт болон нэмүү өртгийн аль алиныг зэрэг үйлдвэрлэж, ашиг орлого олж болох боломж 

бололцоонууд олон байна. Тулгарч буй бэрхшээлүүд олон байгаагаас хамгийн чухал агаад том байр 

суурь  эзэлж  байгаа  нь  санхүүжилтийн  хүрэлцээгүй  байдал  гэж  ойлгож  болох  юм.  ОТМ  явуулахад 

шаардагдах үр ашигтай санхүүжилтэнд шийдвэрлэх шаардлагатай маш олон асуудлууд бий.  

                                                            24 As laid out in Strategic Objective 4 on Forests of the National Development Strategy 2007‐2012. 

 

34 

Монгол улсын ойн салбарт оруулж буй санхүүгийн хөрөнгө оруулалтын багц тун бага байна. Өөрөөр 

хэлбэл  хөрөнгө  оруулалт  нь  бараг  бүхэлдээ  засгийн  газрын  санхүүжилт  болон  хандивлагч 

байгууллагуудын санхүүгийн туслалцаанаас хамааралтай байгаагаас гадна хэрэглээний боло түлшний 

модны  үйлдвэрлэлээс  олох  ашиг  орлого  нь  тун  хязгаарлагдмал  юм.  Үүний  сацуу  одоо  байгаа 

санхүүжилтэнд хязгаарлалт хийж байгаа нь тун их эрсдэл дагуулж байна. Эдгээрээс нэг болон түүнээс 

дээш  тооны  эх  үүсвэрүүдийн  оруулах  санхүүжилтийг  бууруулж,  энэхүү  санхүүгийн  цоорхойг  нөхөн 

цөөн тооны орлох санхүүжилтийг үлдээвэл зохино.  

 

Хэрэглэгчдээс хураасан төлбөр болон ойн бүтээгдэхүүн, үйчилгээний зардал зэрэг нь жигд бус байна. 

Төлбөр, хөлсийг зөвхөн тодорхой хэдэн төрлийн ялангуяа хэрэглээний болон түлшний мод хураах үйл 

ажиллагаанд  л  ноогдуулдаг.  Бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээний  зардлын  нөхөн  төлбөр  болон  хэрэглэгчээс 

авах  төлбөрийн  төрөл  болон  түүний  ашиглалтыг  олшруулснаар  ойн  санхүүжилтэнд  тодорхой  хувь 

нэмэр оруулах боломж бололцоонуудыг нэмэгдүүлээд зогсохгүй ойн сангийн эдийн засгийн үр ашиг, 

болон түүнээс үр шим хүртэгчдийг нэмэгдүүлэх маш таатай боломж нөхцөлийг бүрдүүлэх юм. 

 

Үүнтэй  холбоотойгоор  эдийн  засгийн  бус,  ойн  салбарын  үнэ  тогтоолт,  зардлын  тооцоолол  хийхэд 

ашиглах  томъёолол  зэрэг  зүйлс  урган  гарч  ирнэ.  Зардлын  норм  хоцрогдох шинжтэй  байгаа  бөгөөд 

ойн нөөц баялаг,  газрыг  ашигласны  төлбөр,  хөлс  зэргийг  ноогдуулахдаа  тэр  бүр  зах  зээлийн бодит 

ханш  болон  иргэдийн  төлөх  чадвар,  бэлэн  байдал  зэрэгт  үндэслэдэггүй  байна.  Байгаль  хамгаалах 

сангийн  дахин  хөрөнгө  оруулалт  хийх  зориулалтаар  төсөвлөсөн  ашиг  орлогоос  бодит  байдал  ойн 

салбарт  зарцуулах  нь  тун  ховор  байдаг.  Ойн  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээний  үнэ,  өртөг  зардал  болон 

санхүүгийн  дүрэм журмыг  үндэслэлтэй  тогтоож,  шинэчилж,  цар  хүрээг  нь  тэлснээр  засгийн  газрын 

хувьд ойн салбарын санхүүгийн боломж бололцоог бүрэн дайчилж, улаам эргээд тус салбарт оруулах 

төсвийн  хөрөнгөө  нэмэгдүүлэх  боломжтой  юм.  Мөн  түүнчлэн  зах  зээлийг  системийг  илүү  бодитой 

болгож, ойн салбарын үйл аиллагаануудын холбогох зардал болон үр шимийн талаар үнийн дохиол 

өгөх боломжтой болох юм.  

 

Ойн  салбарын санхүү болон менежментийн баазын олшруулснаар ойн менежмент болон ашиглалт 

явуулж буй холбогдох этгээдүүдийн хүртэх үр шимийг нэмэгдүүлэх эхний чухал алхам болох юм. гэтэл 

ОТМ‐г  дэмжсэн  урамшууллын  тогтолцоо  одоогоор  байхгүй  байна.  ОТМ‐н  хэрэгжүүлэхэд  зээл, 

тусламж,  хөрөнгө оруулалт олох  тун бэрхшээлтэй бөгөөд ойн  салбар нь бусад  салбарын адил олон 

дэд  салбар  болон  урамшууллын  давуу  эрхийг  хүртдэггүй  юм  (тухайлбал,  хөдөө  аж  ахуй  болон 

үйлдвэрлэлийн  салбар).  Түүнлчэн  ойн  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээний  тогтвортой  зах  зээл  хөгжөөгүй 

хэвээр  байна.  ОТМ‐г  урамшуулах  урамшууллын  тогтолцоог  бий  болгох  нь  зөвхөн  ойн  салбарын 

бүтээмжийг нэмэгдүүлээд зогсохгүй түүнээс шинэ хөрөнгө оруулалт, нэмүү өртгийг бүрдүүлэх боломж 

бий болох юм.  

 

Ойн салбарын өнөөгийн төсөв болон төсвийн зарцуулалтын \үндэсний ойн бодлогод тусгасан ОТМ‐г 

илүү  өргөн  хүрээнд  авч  хэрэгжүүлэх  зорилтуудыг  хэрэгжүүлэхэд  шаардагдах  зардал\  уялдаагүй 

байдлыг арилгах үүднээс эдгээр асуудлуудыг нэгтгэн нэг багц болгон шийдвэрлэх хэрэгтэй байна. СЯ 

нэн  тэргүүнд  жил  бүр  боловсруулан  хувиарладаг  төсвийг  аль  болох  өндөр  түвшинд  байлгаж, 

боловсон хүчний зардал, уламжлалт тоног төхөөрөмж болон зардлын нормын стандартыг тооцоход 

ашигладаг  ойн  салбарын  хязгаарлагдмал  үйл  ажиллагаануудад  голлон  анхаардаг  (хортон шавьжны 

хяналт, ойн нөөц, үржүүлгэ, ногоо тарих гэх мэт). Тэдгээрийг ОТМ‐н бодит хэрэгцээ, шаардлага болон 

санхүүгийн  шаардлага,  цоорхой,  эх  үүсвэр  зэргийн  стратегийн  үнэлгээнүүдэд  үндэслэн 

хувиарладаггүй.  Ойн  салбарын  санхүүжилтийг  менежментийн  төлөвлөлттэй  уялдуулснаар  ойн 

менежментийн зайлшгүй зардлуудад бодитой санхүүжилт олгох боломжийг нээх юм.  

 

 

35 

5. ЗӨВЛӨМЖ:

Тогтвортой ойн менежментийн санхүүжилтийг сайжруулах бодлогын хувилбаруудад:

 

Ойн  салбартай  холбоотой  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээг  бүрэн  хамарсан  олон  талт  бодлого 

боловсруулан,  хөрөнгө  оруулалт  хийх  нь  ТОМ‐г  удаан  хугацааны  турш  тогтвортой  санхүүжүүлэх 

болон  ойн  санхүүжилтийн  үр  ашиг,  эдийн  засагт  үзүүлэх  нөлөөллийг  нэмэгдүүлэх  үндсэн  хүчин 

зүйл юм.   

Санхүүжилтийн цар  хүрээг  тэлэх нэг  арга  нь ой модны менежментийн  уламжлалт  хэв маяг,  арга 

хэлбэрийг  халж,  ой  модны  үйлдвэрлэлээс  олох  ашиг  орлогыг  бодитой  нэмэгдүүлэх  үйл 

ажиллагаанд  хөрөнгө оруулалт  хийж,  ой  салбарт  тодорхой  үйл  ажиллагаа  эрхлэх  хүмүүсийг  тоог 

нэмэгдүүлэн  хэрэгжүүлж  буй  менежментээс  аль  болох  их  хэмжээний  үр  ашиг  хүртэх  явдал  юм.  

Нөгөө  талаар дээр дурьдсан  тогтвортой ойн менежментийг  хэрэгжүүлэхэд шаардагдах  тодорхой 

хөрөнгө  оруулалт  болон  санхүүжилтийг  олж  авах  шинэ  арга  замуудыг  ямагт  эрэхийлж  байх 

хэрэгтэй. 

Тиймээс тогтвортой ойн менежментийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах нэмэлт хөрөнгө оруулалтын эх 

үүсвэрийг  бий  болгох,  мөн  ойн  салбарын  үйлвэрлэлийн  үр  ашиг  болон  эдийн  засагт  үзүүлэх 

нөлөөллийг нэмэгдүүлэхэд ашиглаж болох дараах арван санхүүгийн зааварчилгаа болон бодлогын 

зөвлөмжүүдийг санал болгож байна. Үүнд: 

11. Бусад салбарт зарцуулж буй хөрөнгө оруулалтанд ойн салбарыг хамруулах; 

12. Ойн менежментийн төсөвт салбарын үнэлэмж, үр ашгийг тусгаж, нэгтгэх; 

13. Ойн экосистемийг ашигласны төлбөр тогтоох; 

14. Ойн биологийн төрөл зүйлийг санхүүгийн зохицуулалтанд тусгаж, уялдуулах; 

15. Тогтвортой ой модны үйлдвэрлэлийн зах зээлээс олон нэмүү өртгийг нэмэгдүүлэх; 

16. ТОМ‐г хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зээл тусламж, хөрөнгө оруулалтыг дайчлах; 

17. ТОМ‐г хэрэгжүүлэхэд урамшууллын тогтогцоо бий болгох; 

18. Ойн салбарын өртөг, төлбөрийг зардлын нормтой уялдуулах; 

19. Ойн  салбарт шаардагдах  хөрөнгө оруулалт,  санхүүжилтийг нэмэгдүүлэн  тодорхой  хэм хэмжээ 

тогтоох;  

20. Санхүү болон менежментийн төлөвлөлтийг уялдуулах. 

 Зураг 9: ОТМ-н хэрэгжүүлэх санхүүгийн хэрэгсэл болон бодлогын зөвлөмжүүд

 

 

Өмнөх бүл

тусгасан  хө

санхүүжилт

нэмэгдүүлэ

хэмжээний

нэмэгдүүлэ

замаар  сан

санхүүжилт

 

Ойн тогтво

засагт  үзүү

болон бодл

зах зээлийн

сайжруулах

 

Бусад сал

ОТМ‐д ору

2010), ойн 

ёсгүй  гэдэг

санхүүгийн

хангамж,  а

салбарууд,

бодлогын з

 

Одоогийн з

орчны хам

эдийн засг

бүтээгдэхүү

орлого,  бү

Хандивлагч

үүрэг хариу

эгт ойн бүт

өрөнгө  ору

тийг нэмэгд

эх  үндсэн  х

й  ашиг  орло

эх  боломж 

нхүүжилтий

тийг илүү их

ортой менеж

үлэх  нөлөөл

логын зөвлө

н хөгжил, ах

хтай холбоо

лбарт зар

уулж буй сан

менежмент

г  нь  тодорх

н  нөөц  боло

аялал жуулч

 мөн уур ам

зорилтуудта

засгийн газр

гаалал боло

ийн стратег

үн,  үйлчилгэ

үтээмж,  аж

ч байгуулла

уцлагад сан

ээгдэхүүн,  ү

уулалтын  тө

дүүлэх болоо

үчин  зүйл  х

ого  олох,  ту

бололцоог 

г  нэмэгдүүл

х хэмжээгээр

жментэд ша

лөл  болон  о

өмжийг сана

хиц, хувийн

отой асуудлу

цуулж буй

нхүүжилт нь

тийн үйл аж

хой  юм.  Ой

олцоог  аши

члал,  эрчим

мьсгалын өө

ай нягт холб

рын бодлого

он эдийн зас

гийн төсөл х

ээнээс  хама

жлын  зорил

гууд Туслам

хүүжилтийг

үйлчилгээтэ

өрөлжсөн  б

од ойн санхү

хэмээн  дүгн

ус  зах  зээл

бүрдүүлэх 

лэх.  Нөгөө  н

р татах шинэ

ардагдах нэ

олох  үр  ашг

ал болгож б

 хэвшлийн х

уудыг хамар

й хөрөнгө

ь ойн салба

жиллагааг са

йн  бүтээгдэх

иглах  болом

  хүч,  үйлдв

өрчлөлт, цөл

оотой. 

о салбарын 

сгийн хөгжл

хэрэгтэй бол

ааралтай  эд

лго  зэргийг 

мжийн үр аш

г нэгдсэн ба

36 

й холбоотой

багц  бүрдүү

үүжилтийн ү

нэсэн.  Хоёр

лд  үйл  ажил

уламжлалт 

нь,  ОТМ‐д 

э арга зам э

эмэлт санхү

гийг  нэмэгд

байна. Эдгээ

хөрөнгө ору

рсан юм (Зур

оруулалта

арын уламж

анхүүжүүлэх

хүүн,  үйлчи

мж  бий.  Нэг

эрлэл,  хөдө

лжилт, байг

нэгтгэх үйл 

лийн зорилту

лж байна гэ

дийн  засгий

биелүүлэх

шгийн тухай 

йдлаар хар

й бодит үнэ

үлэх  нь  ОТ

үр ашиг, ний

  үндсэн  арг

ллагаа  явуу

бус  үйл  аж

шаардагдах

рэлхийлэх ю

үүжилтийг д

дүүлэх  үүднэ

эр нь салбар

уулалтыг ура

раг 11).  

анд ойн са

жлалт үйлдвэ

х санхүүгийн

игээнээс  аш

гдмэл  байд

өө  аж  ахуй 

галийн гамш

ажиллагаан

уудыг хооро

эсэн үг юм. 

н  салбарууд

хэд  чиглэсэ

Парисийн т

илцан уялд

 

э цэнэ,  үнэл

ТМ‐ны  урт 

йт эдийн зас

га  бий.  Нэг 

улан  үр  ши

жиллагаа  бо

х  үндсэн  хө

юм.  

дайчилж, тус

ээс  доорх  1

рын зонхило

амшуулах, с

албарыг ха

эрлэлээр хя

н эх үүсвэр 

иг  орлого  о

дал  хэмээх 

зэрэг  ойн  с

шгийн эрсдэ

нд дэмжлэг 

онд нь уялд

Энэхүү нэгд

дад  тусгайл

эн  зүйл  гэж

тунхаглалд з

даа холбоото

лэмжийг өрг

хугацааны 

саг үзүүлэх н

нь,  ойн  са

м  хүртэх  эт

олон  аргууд

өрөнгө  оруу

с салбарын 

10  санхүүгий

ох чиг хандл

санхүүгийн х

амруулах

язгаарлагдаж

нь БОНХЯ‐р

олдог  бусад

ойлголтод 

салбараас  ха

лийн бууруу

үзүүлж бай

дуулан нэгтгэ

дмэл байдл

ан  тодорхо

ж  ойлгож 

заасны дагу

ой хийх туха

гөн хүрээнд

тогтвортой

нөлөөллийг

албараас  их

тгээдүүдийг

дыг  ашиглах

лалт  болон

нийт эдийн

йн  хэрэгсэл

лага, ОТМ‐н

хангамжийг

ж (Инбуфор

р хэмжигдэх

д  салбарын

цэвэр  усны

амааралтай

улах талаар

йна. Байгаль

эсэн ногоон

ыг мөн ойн

йлсон  ашиг

болох  юм.

уу өөрсдийн

айгаа албан

д 

й 

г 

х 

г 

х 

н 

н 

л 

н 

г 

р 

х 

н 

ы 

й 

р 

ь 

н 

н 

г 

. 

н 

н 

 

37 

ёсоор  мэдэгдсэнийг  энд  дурьдах  хэрэгтэй  болов  уу.  НҮБ‐н  Цөлжилттэй  тэмцэх  Олон  улсын 

механизмын  санхүүгийн  нэгдсэн  стратеги  нь  газрын  тогтвортой  менежментийн  хүрээнд  дээр 

дурьдсан зарчмыг Монгол улсад хэрэгжүүлсэн нэг томоохон бодит жишээ юм. 

 

Ойн менежментийн төсөвт салбарын үнэлэмж, үр ашгийг тусгаж, нэгтгэх Салбарын  нэгдмэл  байдлын  бий  болгосноор  бусал  салбарын  зорилго,  бодлогын  зорилтуудыг  ойн 

салбарын  менежментийн  арга  хэрэгсэл,  төсөвтэй  нэгтгэж  болно  гэсэн  үг  юм.  Ингэснээр  ой  модны 

чиглэлээр хэрэгжүүлж буй зорилтуудыг төрөлжүүлэх замаар ойн салбарын нийт эдийн засагт үзүүлэх 

хувь  нэмрийг  нэмэгдүүлэх  боломжтой  болох юм.  Энэ  нь ОХХХХББ,  механизмыг  боловсруулах  зэрэг 

ойт  талбай,  түүний  нөөцийн  хамгаалал  болон  нийгэм,  эдийн  засгийн  үйл  ажиллагаануудтай 

холбоотой ОТМ‐н зорилтуудыг боловсруулан хэрэгжүүлэхтэй холбоотой асуудал юм. 

 

Салбарын  нэгдлийг  одоогийн  засгийн  газар  төсөв  болон  хандивлагч  байгууллагуудын  санхүүгийн 

тусламжийн  хоорондын  уялдааны  талаар  дээр  тодорхой  тайлбарласан  билээ.  Салбарын  үнэ  цэнэ, 

үнэлэмжийг  ойн  менежментийн  төсөвтэй  нэгтгэх  нь  ойн  салбарт  тодорхойлсон  цэвэр  үйлдвэрлэл, 

хамгаалал зэрэг уламжлалт асуудлаас хальсан бодлогын зорилго, зорилтуудыг өргөн хүрээнд авч үзэх 

оновчтой арга байж болох юм.  

 

Ойн экосистемийг ашигласны төлбөр тогтоох; Экосистемийн  үйлчилгээнүүдэд  төлбөр  тогтоох  нь  (ЭСҮ)  ойн  салбарын  үйлчилгээний  эдийн  засгийн 

үнэлэмжийг  тогтоох  үүднээс  үнэ  тогтоон  зах  зээлд  нэвтрүүлснээр  ойн  менежерүүдийг  нэмэлт  ашиг 

орлогын  эх  үүсвэрээр  хангах  механизмыг  хэлнэ.  Эдгээр  аргыг  Дэлхийн  бусад  оронд  ОТМ‐н 

хэрэгжүүлэхдээ өргөн ашиглаж байгаа бөгөөд Монгол улсын хөгжилд дорвитой нөлөөлөх боломжтой 

юм.  Усны  ай  сав  газрын  хамгаалал,  нүүрстөрөгчийн  хийн  шингээлт,  биологийн  төрөл  зүйл  болон 

газрын  үйлчилгээ  зэрэг  нь  энэ  чиглэлийн  үйл  ажиллагаа  эрхлэх  хамгийн  таатай  боломж  юм 

(Эрдэнэсайхан  2011).  Ойн  экосистемийн  үр шим  хүртэгчдээс  ЭСҮ‐ний  төлбөр  авч  (тухайлбал,  цэвэр 

усыг  их  хэмжээгээр  ашиглаж  буй  хүмүүс,  усан  цахилгаан  станц,  хүлэмжийн  хий  ялгаруулдаг 

үйлдвэрлэл,  аялал  жуулчлалын  компаниуд)  ойн  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээнээс  хамааралтай  бусад 

салбарын олж буй ашгийн тодорхой хувийг төсвийн шилжүүлгээр дамжуулан авч болох юм (жишээ нь 

цэвэр ус, аялал жуулчлал, үйлдвэрлэл, эрчим хүч, хөдөө аж ахуй гэх мэт).  

 

Байгаль  орчны  тухай  1995  оны  хуулинд  зааснаар  хэрэглэгчдэд  төлбөр  ноогдуулж,  цаашдын  үйл 

ажиллагааны зардлыг нөхөн төлөх нэг оновчтой арга нь ойн ЭҮТ‐д төлбөр тогтоох явдал бөгөөд зах 

зээлийн  эдийн  засагт  шилжиж  буй  Монгол  улсын  СЯ  болон  ЭЗХЯ‐н  зүгээс  энэ  талын  зарчмуудыг 

боловсруулан,  дэмжиж  байна.  “Экосистемийн  үйлчилгээ  үзүүлсний  төлбөр  болон  хуримтлал, 

үйлдвэрлэлийн  бүтээмжийг  нэмэгдүүлэх  эдийн  засгийн  бусад  хэрэгслийн  товч  төлөвлөгөөг”‐ний 

талаар  Ногоон  эдийн  засгийн  стратегийн  төсөлд  тодорхой  дурьдсан  байгаа.  Зах  зээлд  үндэслэсэн 

санхүүгийн хэрэгслийг  хөгжүүлэх  чиглэлээр олон  зөвлөмжийг 2012‐21  оны Үндэсний байгаль орчны 

ажлын  төлөвлөгөө  болон  Үндэсний  биологийн  төрөл  зүйлийг  хамгаалах  ажлын  төлөвлөгөөнүүдэд 

тодорхой  тусгасан.  Усны  ай  сав,  ундаргад  ЭҮТ  ноогдуулах  талаар  хэдийн  судалгаа  хийж  эхэслсэн 

бөгөөд энэ нь Туул голын ай сав  газрын эхэд байрлах ойн менежментийг санхүүжүүлэх зорилготой. 

Нүүрстөрөгчид  суурилсан  ойн  ЭҮТ  ноогдуулах  талаарх  асуудлыг  одоогийн  байдлаар  үндэсний 

ОХХХХББ болон ЦХМ‐н хөтөлбөрүүдэд тусган, авч үзэж байна.  

 

Ойн биологийн төрөл зүйлийн нөхөн төлбөрийг санхүүгийн зохицуулалтанд тусгаж, уялдуулах;

 

38 

Биологийн  төрөл  зүйлийн  нөхөн  төлбөр  тогтоох  нь  Ойг  хамгаалах,  баяжуулах,  тогтвортой  байдлын 

менежментийг  хэрэгжүүлэхэд  шаардагдах  санхүүжилтийг  бий  болгох  зорилготой  юм.  Бизнес 

эрхлэгчийн олгож буй санхүүжилтийг ойн нөөц газар болон түүний эргэн тойронд тогтвортой явуулах 

менежментийн  үйл  ажиллагаанд  хөрөнгө  оруулах  замаар  багасгах  боломжгүй  хор  хохирлын  уүр 

уршгийг  тэнцвэржүүлэхэд  ашиглах  юм.  Тэдний  үндсэн  хэрэглээ  нь  олборлох  үйлдвэрлэлүүд  болон  

дэд  бүтцийн  улмаас  ойн  учирсан  хор  хохирлыг  барагдуулах  явдал  юм.  Биологийн  төрөл  зүйлийн 

нөхөн  төлбөр нь уул уурхай, барилга, дэд бүтэц,  ой модны ургац хураалтад явагдаж буй хөгжилтэй 

нарийн холбоотой.  

 

Биологийн  төрөл  зүйлийн нөхөн  төлбөр нь 1995  оны байгаль  хамгааллын  тухай  хуулийн  тусгагдсан 

байгаль орчны  хамгаалал,  байгаль орчныг  сэргээх бизнес  эрхлэгчдийн  үүрэг  хариуцлага,  ойн нөхөн 

сэргээлт  болон  менежментийн  талаарх  зарчмууд  болон  олборлох  үйлдвэрлэлтэй  холбоотой 

салбарын  хууль  тогтоомж,  дүрэм  журамтай  уялдаж  байх  ёстой.  Түүнчлэн  Ногоон  эдийн  засгийн 

стратегийн төсөл тодорхой дурьдсанаар уул уурхайн салбар болон бусад ногоон хөгжлийн бодлого, 

хэрэгжилтийг  санхүүжүүлэх  томоохон  төслүүдтэй  холбоотой  асуудлын  талаар  2012‐16  оны  Засгийн 

газын  индэрд  тусгагдсан  хэрэгцээ  шаардлагуудыг  хангах  ёстой.  Биологийн  төрөл  зүйлийн  нөхөн 

төлбөр  нь  Монгол  улсад,  уул  уурхайн  үйлдвэрлэлтэй  холбоотойгоор  саяхан  шинээр  гарч  буй  нэр 

томъёо юм. Биологийн төрөл зүйлийн нөхөн төлбөрийн томоохон жишээг дурьдвал одоо хэрэгжиж 

байгаа Айнхо Майнес, Рио Тинто, Оюу толгой зэрэг төслүүд юм. 

 

Тогтвортой ой модны үйлдвэрлэлийн зах зээлээс олон нэмүү өртгийг нэмэгдүүлэх; 

ОТМ‐н зах зээл болон үнийн ханшийг оновчтой болгосноор ой ашиглагчид болон ойн менежерүүдийг 

ОТМ‐н  үйл ажиллагаанаас олох нэмүү өртгийн ашгаас олон  тооны  санхүүгийн  эх  үүсвэр бий болгох 

боломжийг  бий  болгодог.  Ингэснээр  газар  болон  байгалийн  баялагийн  нөөцийг  ашиглахтай 

холбоотой  бодлого,  хэрэгжилтийн  хувилбаруудтай  харьцуулахад  ОТМ‐н  дангаараа  их  хэмжээний 

олох ашиг орлого, өгөөжийг хүртэх боломж олгодог. Ойн менежмент болон ургац хураалт, зах зээлд 

нэвтрүүлэх, боловсруулах зэрэг үйл ажиллагаа эрхэлж буй ХХОААН болон ОАБ‐тэй холбоотой асуудал 

юм.  Мод  модон  бүтээгдэхүүн  болон  хэрэглээний  бус  модны  үйлдвэрлэл  зэрэг  ойн  тогтвортой 

үйлдвэрлэл  эрхлэх  нь  улсад  оруулах  орлогын  хэмжээг  нэмэгдүүлнэ.  Ойн  үйлдвэрлэл  \мод,  модон 

бүтээгдэхүүн болон,  ХБМҮ  гэх мэт\,  боловсруулалт,  зах  зээлд  гаргах  үйл  ажиллагаа болон байгальд 

суурилсан аялал жуулчлал эрхэлснээр зах зээлийг хөгжүүлж, нэмүү өртгийн ашиг олох олон боломж 

бололцоонууд  байгааг  тодорхойлжээ  (Крисп  2004,  НҮБ‐н  ХХААБ  2006,  Мухленберг  2006,  Уханбай 

2009a) (Засгийн газрын индэр 2012‐16, ЗТАЖЯ 2013, НҮБ‐н ХХБХ 2012). ОХХХХББ‐н тусламжтайгаар ойн 

нүүрстөрөгчийн санхүүжилтийг бий болгох нь ОТМ‐н зах зээлийн боломжийн нэг шинэ хувилбар юм. 

 

Ойн  тогтвортой  үйлдвэрлэлийн  зах  зээлээс  олох  нэмүү  өртгийг  нэмэгдүүлэхдээ  орон  нутгийн 

иргэдийн  орлогын  эх  үүсвэр  болон нэмүү  өртгийг  үүсвэрийг  нэмэгдүүлэх,  үйлдвэрлэлийг  хөгжүүлж, 

экспортыг дэмжих гэх мэт Монгол Улсын 2007‐21 оны Үндэсний Хөгжлийн Цогц Бодлогын дэвшүүлсэн 

зорилтуудад  уялдуулах  хэрэгтэй.  Түүнчлэн  ойн  салбарт  үйл  ажиллагаа  эрхлэх ОАБ болон ХХОААН‐н 

тоог нэмэгдүүлснээр одоогийн ойн бодлогын  зорилтуудыг  хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг  үзүүлэх  хэрэгтэй. 

Монгол  улсын  засгийн  газар  болон  олон  улсын  хандивлагч  байгууллагуудын  гаргаж  буй 

санаачлагуудаас    (тухайлбал,  ХХАБ,  ГОУХАБ,  НҮБХХ,  Дэлхийн  банк)  мод  модон  бүтээгдэхүүн  болон 

хэрэглээний  бус  модон  бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэлийг  тогтвортой  хөгжүүлэхэд  чиглэсэн  бодлого, 

стратегийн сургамж, зөвлөмж харж, туршлага судлах боломжтой.  

 

ОТМ‐г хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зээл тусламж, хөрөнгө оруулалтыг татах; 

 

39 

Зээл,  хөрөнгө  оруулалт,  ашиглалтанд  оруулах  үл  хөдлөх  хөрөнгө  зэрэг  нь  ОТМ‐д  суурилсан  үйл 

ажиллагаа  (ОХХХХББ‐тэй  холбоотой  бүх  үйл  ажиллагааг),  бизнесийн  байгууллага,  зах  зээлийг 

хөгжүүлэх  нөхцөл  бололцоог  бий  болгох,  нэн  ялангуяа  хэвийн  хэвшлийнхэнхий  оролцоог  (ХХОАА 

болон ОАБ‐г  оролцуулаад)  нэмэгдүүлэхэд  чухал  нөлөөтэй.  ОТМ‐г  хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай  зээл 

тусламж,  хөрөнгө  оруулалтыг  нэмэгдүүлэх  боломж  бололцоо  болоод  дотоодын  болон  олон  улсын 

санхүүгийн эх үүсвэрүүдээс хөрөнгө оуулалт татах боломж асар их байна. Нэг боломж нь ойн салбар 

болон ОТМ‐н хэрэгжилтэд шаардагдах зээлийг нэмэгдүүлэх үүднээс банк болон банк бус санхүүгийн 

байгууллагуудтай  хамтран  ажиллаж  болно.  Ойн  салбарт  зээл  авахад  тохиолддог  зээлийн  барьцаа 

хомс, үйл ажиллагаа тогворжиод зарцуулагдах хугацаа их, цаашид олох орлогын байдал тодорхойгүй 

зэрэг нийтлэг бэрхшээлүүдийг шийдвэрлэх үүднээс улсаас баталгаа өгч, дэмжлэг үзүүлж болох юм. Ой 

модыг  зээлийн  барьцаа  болгон  ашиглах  ядал  Азийн  орнуудад  өргөн  дэлгэрээд  байгаа  бөгөөд ОАБ 

болон ХХоААН гэрээ хийн хамтран ажиллах тохиолдолд Монгол улсын засгийн газрын зүгээс баталгаа 

өгч болох юм. Олон улсын түвшинд ойн бус салбараас ОТМ‐д зориулж хөрөнгө мөнгө татах явдал зах 

зээлд өсөн нэмэгдсээр байна. Үүнд ой модонд суурилсан бонд зэрэг зах зээлийн хөрөнгийн хэрэгсэл 

болон  ойн,  газрын  хөрөнгө  оруулалтын  итгэлцлийн  сан  байгуулах  зэрэг  бусад  шууд  бус  хөрөнгө 

оруулалтын үйл ажиллагаа хамрагдаж байна.  

ОТМ‐г  хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай  зээл  тусламж,  хөрөнгө  оруулалтыг  бүрдүүлэхдээ  Ногоон  Эдийн 

засгийн  стратегийн  төсөлд  тусгасан  “банк,  санхүү,  эдийн  засгийн  бодлогын  ногоон  хөрөнгө 

оруулалтыг санаачлах” гэсэн зорилготой улядсан байх ёстой. Ногоон зээлийн үйл ажиллагаа Монгол 

улсад  хэдийн  хэрэгжээд  эхэлсэн  боловч  санал  болгож  буй  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээ  нь  тун  ядмаг 

байгаа  бөгөөд  нэн  ялангуяа  ойн  салбар  болон  ОТМ‐той  холбоотой  үйл  ажиллагаа  тун  бага  байна. 

Тухайбал,  Голомт  банкны  төслийн  санхүүжилтийн  хэлтэс  байгаль  хамгааллын  чиглэлээр  бизнесийн 

зээл олгож эхэлсэн бол Хас банк зээл, эрчим хүчинд хэмнэлттэй, байгаль орчинд ээлтэй технологиор 

хийсэн бүтээгдэхүүнийг Эко Бүтээгдэхүүний Нэгжээр дамжуулан бичил санхүүгийн зээлийн үйлчилгээ 

үзүүлэн зарж борлуулж байна.  

 

ОТМ‐г хэрэгжүүлэхэд урамшууллын тогтогцоо бий болгох; 

Арилжааны зориулалтаар хэрэглээний мод хураах, үйлдвэрлэх үйл ажиллагаанаас өөр ойн салбарын 

үйл ажиллагааг дэмжсэн урам шууллын тогтолцоо байхгүй байна. Мөн ОТМ болон тогтвортой  ойн аж 

ахуйн нэгж зэрэг нь бусад салбарт авч хэрэгжүүлж буй хөрөнгө оруулалтын урамшуулалд хамрагдаж 

чаддаггүй байна. ОТМ‐г хэрэгжүүлэхэд эдийн засаг, санхүү болон санхүүжилтийн олон урамшууллын 

аргыг  ашиглах  нь  (ОХХХХББ  санаачлага  гэх  мэт)  бусад  газар,  нөөц,  хөрөнгө  оруулалтын  бодлогын 

хувилбаруудтай  харьцуулахад  илүү  өрсөлдөх  чадвартай,  мөн  ойн  менежерүүд  болон  газар,  түүний 

нөөц  баялагийг  ашиглагч  этгээдүүдэд  ноогдох  ашиг  орлого,  таатай  нөхцөл  боломжийг  нэмэгдүүлэх 

юм. Тухайлбал, дэлхийн бусад оронд өргөн ашигладаг татварын хөнгөлөлт, давуу эрхтэй зээл тусламж 

олго, татаасын үнээр хүүг тооцох, хөрөнгө оруулалтаын баталгаа өгөх гэх мэт.  

 

Хэвийн хэвшлийнхэний худалдаа, хөрөнгө оруулалтын урсгалыг нэмэгдүүлэх нь Монгол улсын эдийн 

засаг,  хөгжлийн бодлогын  томоохон  зорилтуудын нэг  бөгөөд ОТМ‐д дэмжлэг  үзүүлэх  үүднээс олон 

төрийн санхүүгийн хэрэгсэл, урамшууллын тогтолцоо зэргийг нэвтрүүлсэн. 2007 оны ойн тухай хууль 

болон 1995  оны  байгаль  хамгааллын  тухай  хуулинд  дурьдсанчлан ОТМ‐н  урамшууллын  тогтолцоог 

“эдийн  засгийн  үр  ашиг”‐т  нийцүүлсэн  тогтоох  бөгөөд  Ногоон  эдийн  засгийн  стратегийн  төсөлд 

“эдийн  засгийн  арга  хэрэгслүүдийн”  талаар  тодорхой  тусгасан.  Үндэсний  байгаль  орчны  ажлын 

төлөвлөгөөнд  дурьдсанаар  урамшууллын  тогтолцоог  эдийн  засаг  болон  экологийн  үр  шимийн 

тэнцвэрт байдлыг хангахуйц байдлаар боловсруулна (MNET 2011б). 

 

Ойн салбарын өртөг, төлбөрийг зардлын нормтой уялдуулах; 

 

40 

Ойн салбарын өртөг, төлбөрийг зардлын нормтой уялдуулснаар засгийн газрын ойн салбараас олох 

ашиг орлого, ойн менежментийн зардлыг нөхөн олох зэрэг харьцангуй өргөн хүрээг хамарсан давуу 

талуудыг  авах  боломжтой  болох  юм.  Нэг  талаас  ойн  үйл  ажиллагаанд  ноогдуулсан  төлбөрийн 

хэлбэрийг  олшруулах  боломжтой  бөгөөд  ингэснээр  улсын  орлогын  санд  хувь  томоохон  хувь  нэмэр 

оруулж,  санхүүгийн эс үүсвэрийг нэмэгдүүлсэн явлал болох юм. Энэ бүлэгт дурьдсан шинэ зах зээл, 

болон  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээний  өртгийн  ихэнхийг  нөхөн  олж,  засгийн  газрын  орлогод  нэмэрлэх 

боломжтой.  Өөр  нэг  үндсэн  хэрэгцээ  шаардлага  нь  өнөөгийн  зах  зээлийн  ханш  болон  хүмүүсийн 

төлөх  чадварыг  харгалзан  үзсэний  дагуу  нөхөн  төлбөрийн  түвшинд  хяналт  хийж,  тухай  бүрт 

шинэчлэлт  хийж,  тохирох  тогтсон  үнэ  ханшийг  тогтоох  явдал  болно.  Түүнчлэн  зардлын  нормод 

дээрхтэй адил хяналт хийж, хэдий хэмжээний мөнгө, ямар үйл ажиллагаануудад зарцуулагдаж байгаа 

эсэхийг  тодорхойлох  хэрэгтэй.  Зардлын  нормд  эдгээр  үйл  ажиллагааг  явуулахад шаардагдах  бодит 

зардал болоод ОТМ‐тэй холбоотой бусад холбогдох бүхий л зардлыг тусгасан байвал зохино.  

 

Ашиг  орлогын  өнөөгийн  алдагдыг  засаж  залруулах  нь  ойн  санхүүжилтэд  оруулж  буй  үнэтэй  хувь 

нэмрийн тоонд зүй ёсоор орно. Засгийн газарт учраад буй өөр нэг томоохон бэрхшээл нь хууль бусаар 

мод  тайрах  үйл  ажиллагаатай  холбоотой  ашиг  орлогын  алдагдал,  хорогдол  юм.  Гэхдээ  эдгээр 

урьдчилан тооцоолохдоо олон төрлийн ашиг орлого, санхүүгийн эх үүсвэрийг хамруулсан эсэхээс үл 

хамааран хэд хэдэн санхүүгийн бус хүчин зүйлсээс хамааралтай хэвээр байна. Үүнд: жилд тайрч болох 

зөвшөөрөх  хэмжээний  модны  эдийн  засаг  болоод  экологийн  үнэ  цэнэ,  үнэлгээ,  хуулийн  дүрэм 

журмыг сахин биелүүлэх, торгууль төлбөрийг нөхөн төлөх чадвар гэх мэт 

 

Ойн салбарт шаардагдах хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийг нэмэгдүүлэн тодорхой хэм хэмжээ тогтоох;

Санхүүний шинэ эх үүсвэрүүдийг ашигласнаар ОТМ‐н төсвийг сайжруулсан гэж шууд ойлгож болохгүй 

юм. Тэдгээр эх үүсвэрүүдээс орж ирэх санхүүжилтээр ойн салбарт дахин хөрөнгө оруулалт хийгээгүй 

тохиолдолд ОТМ‐н санхүүжилтийн үр ашиг болон чанарт маш бага нөлөө үзүүлнэ. Хуулиар25 Байгаль 

хамгаалах  сангийн  хуримтлуусан  ойн  бүтээгдэхүүн,  үйлчилгээнээс  олох  ашиг  орлого,  хууль  бус 

үйлдэлд  ноогдуулах  төлбөр  торгуулийг  төлөвлөн  хуримтлуулах  хийгээд  улсын  төсвөөс  хайс  хашаа 

барихад зориулан санхүүжүүлэх зардалд нэмэрлэхийн аль алиныг зөвшөөрсөн. Гэхдээ эдгээр сангийн 

зорилт нь “байгаль орчны хамгаалал болон байгалийн нөөц баялагийн хадгалах” явдал юм. Өөрөөр 

хэлбэл  ойн  үйл  ажиллагаанд  зориулан  дахин  хийсэн  хөрөнгө  оруулалтанд  эзлэх  хувийг 

тодорхойлоогүй. 

 

ОТМ‐н  үйл  ажиллагаанд  зориулсан  өнөөгийн  төсвөөс  төлөвлөсөн  хөрөнгө  болон  дахин  хөрөнгө 

оруулалтаас олсон орлого гэх мэт одоо бэлэн байгаа болон шинээр санхүүгийн эх үүсвэр бий болгох 

олон  хувилбар  байна.  ОТМ‐н  санхүүжилтийг  татах,  удиардан  зохицуулах  үүднээс  үндэсний  ойн  сай 

байгуулах  явдал  улс  орнуудад  өргөн  тархжээ.  Монгол  улсын  хуулиар  зөвшөөрөл  энэ  боломжийг 

хэдий26ч ойн хуримтлалын сан байгуулсан нь ач холбогдолтой байсан эсэх нь тун тодорхойгүй байна. 

Энэ  нь  Одоогийн  байгаль  хамгааллын  сангийн  үүрэх  эрсдэлийг  бууруулах,  үйл  ажиллагааг  нь 

хөнгөвчлөх зориулалттай билээ. Үйл ажиллагааны үр ашгийг тодорхой томьёоллоор илэрхийлж, ойн 

салбарын ашиг орлогод эзлэх дахин  хөрөнгө оруулалтын хувь  хэмжээг  тодорхойлох хэрэгтэй.  Хэрэв 

шаардлагатай  бол  байгаль  хамгаалалын  сангийн  ОТМ‐н  цонх  болон  дэд  цэснүүдээс  холбогох 

мэдэллийг  авч  болно.  ОХХХХББ‐н  санхүүгийн  хангамж  туслалцаа  болон  үр  ашгийг  хувиарлах 

                                                            25 2000  оны  байгаль  орчны  хамгаалал  болон  байгалийн  нөөц  баялгийг  хамгаалах  хамгаалалд  зориулан  гаргасан  Байгалийн  нөөц  баялаг 

ашигласны төлбөрийн тухай хууль. 26 Засгийн газрын тусгай сан 2006. 

 

41 

механизмыг  боловсуулж  буй  энэ  үед  СЯ‐ны  засгийн  газрын  тусгай  сангийн  дүрэм  журам,  горимд 

оруулж буй одоогийн шинэчлэл нь энэхүү хяналтыг хийх боломж бололцоог бүрдүүлж болох юм.  

 

Санхүү болон менежментийн төлөвлөлтийг уялдуулах. ОТМ‐г  хэрэгжүүлэхэд  шаардагдах  нэмэлт  санхүүжилтийг  сайжруулахын  санхүүжилтанд  ямар 

шаардлагууд байдгийг мэддэг байх нь  чухал. Одоогийн байдлаар ойн  хамгаалал,  ойжуулах  хамтын 

ажиллагааны  дивиз  болон  Үндэсний  ойн  хорооноос  гаргасан  прогнозоос  өөр  тоо  мэдээлэл  гэхээр 

зүйл байхгүй  байна.  Гэхдээ  ойн  салбарын  төсөв  нь  голдуу  төв  засгийн  газрын  урьдчилан  тогтоосон 

хэмжээгээр  орж  ирдэг.  Төсвийг  тодорхойлохдоо  ОТМ‐г  хэрэгжүүлэх  үйл  ажиллагааны  бодитой 

хэрэгцээ  шаардлага  болон  ОТМ‐г  хэрэгжүүлэхтэй  холбоотой  уялдан  явуулах  үйл  ажиллагаануудад 

үндэслээгүй байдаг.  

 

Үндэсний  ойн  санхүүгийн  стратеги  нь  тус  салбарт  зарцуулах  санхүүжилтийн  шаардлага  хийгээд 

санхүүгийн  цоорхой,  санхүүжилт  авахад  тавигдах  шаардлага  зэргийг  тодорхойлсон.  Энэ  нь  ОТМ‐д 

тодорхойлсон  үйл  ажиллагааны  менежментийн  хэрэгцээ  шаардлагатай  шууд  холбоотой  юм. 

санхүүгийн стратеги нь ойн салбарт явуулж буй үйл ажиллагаануудын алинд нь хэр хэмжээний мөнгө 

санхүү  хэрэгтэй  байгааг  тодорхойлоод  зогсохгүй  ОТМ‐г  хэрэгжүүлэхэд  шаардагдах  санхүүгийн 

боломжит  эх  үүсвэрүүдийг  тодорхойлох, мөн ойн менежментийг  үр  ашигтай  хэрэгжүүлэхэд  тулгарч 

буй  саад  бэрхшээлүүдийн  талаар  тусгавал  зохино.  Тиймээс  энэ  нь  төв  засгийн  газар,  олон  улсын 

хандивлагч  байгууллага  болон  боломжит  хөрөнгө  оруулагч  нарын  санхүүгийн  хүсэлт  илгээх  үйл 

ажиллагаанд эерэгээр нөлөөлөх юм. Эдгээр зарчмууд нь хөтөлбөрт суурилсан төсөвлөлт болон СЯ‐ны 

дунд  хугацааны  ажилд  зарцуулагдах  зардлын  хөтөлбөртэй  нягт  уялдах  шаардлагатай  бөгөөд  энэ 

талаар  таван  жилийн  хугацааны  улсын  хөрөнгө  оруулалтын  төлөвлөгөөний  талаар  Засгийн  газрын 

индэрт онцлон тэмдэглэжээ.