Сэдэв: Монгол орны ойн амьтад

Хамрах хүрээ: ЕБС-ийн 7 анги

Зорилго: Монгол орны ой тайга,ойт хээрийн бүс нутгийн газарзүйн байрлал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн онцлог шинж, тархалтын ач холбогдлын талаар мэдэх.

Зорилт: 1.Монгол орны ой тайгын газарзүйн байрлалыг тодорхойлох, 2.Ойн амьтан, тэдгээрийн онцлог шинж, тархалт,ач холбогдлын талаар мэдэх.

Сэдэл төрүүлэх оньсого:Тээр жил тэмээнээс авсан гоёл минь Өвчин эмнэх чадалтайг өдгөө хүмүүс мэддэг. Тэр юу вэ?Тон тон тоншоод толгой минь өвдөнө . Тун хоосон явбал гэдэс минь өлсөнө. Тэр юу вэ?Жин жингээр идэж Жинтүү шиг таргална. Тэр юу вэ?Хүчтэй , би хүчтэй. Хүрхрэх дуу минь сүртэй . Согтуурхан уурлах үедээ Самардан алгадаж айлгана шүү. Тэр юу вэ?

Амьдрал нь ой модтой салшгүй холбоотой амьтдыг ойн амьтад гэнэ.

1.Газарзүйн байрлал: Манай орны хойд хэсэг Хөссгөл Хэнтийн уулсын ой тайга хангайн нурууны хойд хэсэг , Монгол Алтайн нурууны зүүн хэсгийн уул нуруудын ойд тархсан.

1.Монгол орны ой нь Сибирийн их ой хөвчийн өмнөд зах ,төв азийн уудам цөл хээрийн хойд хилийн зааг дээр эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай нөхцөлд ургадаг.

1.Монгол орны ой мод нийт нутгийн 11,4%-ийг эзлэдэг бөгөөд нийт ойн сан нь 140 гаруй зүйлийн мод сөөгтэй .

Үүнээс: шинэс -73,5% хус -11,3% , хуш -7,7%1.нарс -6,7% ,гацуур ба бусад мод сөөг үлдсэн хувийг эзлэдэг байна.

Уулын ой тайгын бүслүүрт: ямаан арц , алирс ,хад, сургар,тошлой,нэрс,хад зэрэг бут сөөг, бадаан, яргуйжин , сорвоо , хөх удвал ,бугын цагаан, жавхаалаг башир зэрэг өвслөг ургамал Уулын ойт хээрийн бүслүүрт: боролзгоно,нохойнхошуу,аньс зэрэг сөөг, хус,хайлаас,шинэс,нарс,улиас зэрэгмодод,Ерхөг, согоовор , хялгана, дааган сүүл, гэсэр, агь, шар яргуй ,тарваган шийр, цагаан уул, чөдөр өвс зэрэг өвслөг ургамал зонхилно.

Ойн амьтад : хандгай, буга, цаа буга, аргаль , цоохор ирвэс, зэрлэг гахай , хэрэм, жирх , чандага ,атаахай, олби, хүдэр, булга, суусар, хүдэр, баавгай Шувуудаас: тоншуул, хөхөө, хөтүү, өвөөлж, ууль , хур ,сойр Жижиг хөхтөн :хөвхөлжин оготно, атаахай зэрэг олон амьтад бий .

Хандгай Бугын язгуур дотроо хамгийн том нь. Дархан цаазтай.эвэр нь 20-30 кг. 11-12 сард эврээ гээж 3-8 сард ургаж гүйцдэг. Хүзүүндээ молцогтой. эм нь эвэргүй .Эр-манж, эм-сүндэс, төл- ходол гэнэ.

Цаа буга

Хөвсгөл аймгийн Улаан –уул, Ренчинлхүмбэ сумын тайгад тархсан. Мах-арьсны , туурайтны ховор дархан цаазтай амьтан.цаа бугыг тэжээн мах, сүү, арьсыг нь ашиглаж байна. Биеийн урт 180-220 см урт.жин 100-200 кг. Эр , эм 2 лаа эвэртэй. Эрийг нь этэр, эмийг нь манжиг, төлийг нь хугаш гэнэ.зүс нь бор халиун. Цаа бугын сүү амт, тэжээллэг чанараар малынхаас сайн.зун ногоон ургамлаар хооллон өвөл хус ба хуштай орчинд бэлчинэ.

Халиун буга Арьс махны үнэт ан.дархан цаазтай туурайтан. Биеийн урт 237-270 см, жин 250-350 кг. Эрийг буга, эмийг согоо төлийг или ,1 настайг зоргол ,2 настайг соёондой гэнэ. Буга 1 талдаа 5-7 салаа бүхий хос эвэртэй. Согоо нь мухар. Улаавтар хүрэн, өвөлдөө цайвар халиун зүстэй.ясан эвэр нь 4-5 сард унаж цусан эвэр нь 3-8 сард урган 9 сард ясжиж дуусдаг.ороо ниййллэгээс бусад үед буга согоо тусдаа сүрэглэнэ. Орооны үед буга урамдахыг бугын дуудлага гэнэ.9-10 сард. Бугын цусан эврээр янз бүрийн эм хийдэг.

Аргаль Биеийн урт 140-150 см. Жин 200кг хүрдэг. Эрийг угалз, эмийг аргаль ,төлийг хурга гэдэг. Монгол орны дархан цаазтай мах арьсны үнэт, том туурайтан, хонины зэрлэг өвөг. Бор халтар, зэгэл хэвэл хоншоор цагаан зүстэй . эр нь том бүдүүн матигар , эм нь жижиг эвэртэй. Үетэн буурцагтан, элдэв өвсөөр хооллодог.

Цоохор ирвэс Алтай , Хангайн нуруу ХанХөхийн уулсаар амьдардаг.биеийн уртнь 200-240 см .жин 40-90 кг.Аргаль , янгир , тарвага гэх мэт махан идэштэн ба идшээ даган тэнэж амьдардаг. 3-5 зулзага төрүүлдэг. Монголд 300 аад тоологдсон. Ховордсон амьтан.

Бор гөрөөс Эр- гур , эм- зүр , төл- янзага гэнэ. Эр нь эвэртэй ба өвөл ясан эвэр унаж , хавар цусан эвэр ургадаг. 6 сард янзагалдаг. Өвөл нь ойн уулсын энгэр бэлээр зун нь уулын хяр ойн доод захаар ойн цоорхойд идэшлэн , намар болоход уул өөд өгсөж байрладаг. Өвсөн тэжээлтэн.

Баавга

й Буга,хандгай ,гөрөөс, хүдэр гэх мэт ямарч амьтдыг барина. Ойн гүнд нутаглана. Эр-өтөг-шармаахай Эм-эвш- этэг Үр төлийг бамбарууш гэнэ.

Зэрлэг гахай Биеийн урт нь 150-170см. Жин 110-140кг. Эр- бодон, эм- мэгж , төл- торой гэнэ. 5-6 сард 3-8 торой гаргана. Гахайн өвс мөчир навчаар зассан хэвтрийг логш гэнэ. Хавар үндэс, иш ,чийгийн улаан хорхой хөрсний шавьж иднэ. Өвөл намар самар ба ургамлын үндэс иднэ. Сүргээрээ амьдардаг.

Хадны суусар Монгол Алтай , Говийн Алтайн нуруу болон хөвсгөлийн уулс , хангайн уулархаг нутагт тархсан манай орны дархан цаазат үслэг ан. Махан идэштэн. Зүс нь хүрэвтэр саарлаас хүрэн,бараавтар бүдэг шаргал, нооллуур өтгөн., цагаан,сор үс нь ширүүн, бүдүүн, булганыхаас урт .биеийн урт 43-54 см. Жин 1100-1800 гр .

Хүдэр Хэнтий ,Хөвсгөл , Хангайн уулсын гүн ой тайгад тархсан манай орны дархан цаазтай ховор амьтан.Эр-гирээ , эм-гирэгчин, төл- шовшоорой гэнэ.Гирээ 7-10 см урт нарийн соёотой. Биеийн урт-86-93 см.жин 10-14 кг. Гирээний хүйсний хажууд арьс махны завсар 4-6 см хүүдийд заарын булчирхай байдаг ба өвөрмөц үнэртэй хар хүрэн , цавуу шиг өтгөн бодис ялгарна. Түүнийг хүдрийн заар гэнэ.

Олби Биеийн урт-16-20см. Бүлтгэр том нүд, жижиг чих,толгойтой, богино хоншоортой.нугжгар хойд урд мөч, биеийн хажууг холбосон салбагар арьсан шалантай. Урт, өргөн хавтгай сүүл нь дүүлэхэд залуур болдог. Өвөл мөнгөлөг саарал, зун бор шаргал , саарал.хуш, шинэс, нарсан ойд байна.Хушийн самар, мөөг, хаг, хөвд жимсээр хооллоно. Өвслөг ургамал,элдэв шавьжийг ч иднэ.

Булга Хүйсийн ялгаатай төрхтэй. 880-1880 гр жинтэй . хэнтийн булга хар хүрэн, хар, мөнгөлөг сортой ,Хөвсгөлийнх хүрэн шаргал,халтар зүстэй. Шинэс, хушин ойн гүнд байрлана. Өдрийн цагаар ойн жижиг мэрэгчдээр гөрөөлж , ургамлын үр жимсээр хооллоно. Хүйс Биеийн урт Сүүл Эр булга 38-56см 9-12смЭм булга 35-51см 7-11смӨвлийн арьс нь гялалзсан сор сайтай. Орчноос хамааран ялгаатай өнгөтэй. Суусартай төсөөтэй ч урт чихтэй, богино сүүлтэй.

Нохой зээх манай орны тайгад тархсан махан идэшт үслэг ан./ мэрэгчид, бор гөрөөс, хүдэр ,заримдаа буга барьдаг. / Биеийн урт-75-105. Жин 10-15 кг. Эр нохой зээх нь чоно , үнэгтэй адил хөлөө зөрүүлэн гишгэдэг. Хар хүрэн зүстэй, биеийн хажуу, хээлийн орчмоор өргөн цайвар судалтай. 3 сард 4-9 бэлтрэг гаргана. Ихэнх мах идэшт амьдын өтгөн ялгаруулах сүвний хажууд шингэн ялгаруулах сүв байх ба нохой зээхний энэ булчирхай сайн хөгжсөн тул амьтанд баригдах үедээ эвгүй үнэртэй шингэн ялгаруулдаг байна. Түүнийг үнэртсэн анч нохой дахин ямар ч амьтны хойноос явдаггүй байна.

ойн хөвхөлжин Биеийн урт: 10-12см. Жижиг чих толгойтой , богино сүүлтэй. Хөх саарал, бараан саарал зүстэй, зоо нуруу нь улаавтар хүрэн. Өтгөн ширүүн үстэй ноолуурхаг. Хуш шинэсэн ой , ширэнгэд нүх ухан байрлана.

ойн улаан оготно Биеийн урт-8-12 см. жин18-39 гр. Модны хожуул дор нүх ухан байрлана. Өвслөг ургамал, жимс жимсгэнэ, мөөг, шавьжаар хооллоно. Хуш- шинэсэн сүүдэрт битүү ойд байрладаг.

Хэрэм Биеийн урт 20-24см , жин 280-350 гр. Жилд 1-2 удаа төрөх бүрдээ 4-10 зулзага гаргана. Хуш , шинэсэн ойд зонхилон байна. Учир нь тийм ойд 1- 2 жилд самар хөвч, навчин доор хадгалагдан байдаг тул идэш элбэг. Хэрэмний үүрийг хурил гэх ба түүнд 4-6 хэрэм байрладаг.

Жирх

Хэрэмтэй төстэй үслэг мэрэгч. Үр жимс, самар, мөөг, шилмүүс гэх мэт өвлийн идшээ үүр нүхэндээ нөөцлөдөг хөхтөн. Биеийн урт10-15 см,жин нь 79-104 гр.Дагзнаас сүүл хүртэл 5 хар нарийн судалтай .богино үс нь жигд ноолуурхаг. 3,5м орчим урттай үүр бэлддэг.

Атаахай Биеийн урт 3-7

см,жин 2-3 гр.Бөөрөнхий дагз , жижиг толгойтой.Урт нарийн хоншоортой. Бараан хүрнээс бор шаргал зүстэй. Жилд 2-3 удаа 4-8 зулзага гаргадаг.хуш, шинэсэн ойд гүехэн нүх ухан байрладаг.шавьж идэштэн.

Чандага Биеийн урт 44-

76 см, жин 1-3 кг мах ,арьсны ан болдог нэгэн зүйлийн туулай. Зун бор, өвөл дун цагаан зүстэй. 5 сард 2-8 бүжин гаргадаг ,өвсөн тэжээлт хөхтөн.

Солонго

Биеийн урт 35 - 40 см.богино хар хоншоор,том толгойтой. Өвөл улаан шаргал , зун тод шаргал зүстэй .4-5 сард 4-8 гөлтрөг гаргана. Үдшийн бүрийгээр ойн жижиг мэрэгч, шувуугаар гөрөөлдөг махан идэшт үслэг ан.

Алаг тоншуул Холтос модон дотор өндөг

авгалдай нь өсөн хөгждөг олон төллийн шавьж ба модны үрээр хооллодог тул хортон шавьжийг идэж устган ой модыг хамгаалдаг. Мөн нарс хушны боргоцойг модонд хавчуулж байгаад хайрсыг яран үрийг түүн иддэг. Хатуу өдтэй сүүлээрээ модонд тулж хурц махир хумсаа холтсонд шигтгэн хөдөлгөөнгүй сууж холтсыг цөмөртөл тоншиж чаддаг.Хошуу нь урт ирмэгтэй, цүүц хэлбэртэй. Шавьжийн авгалдаг чимээгээр нь олж хошуугаараа мод цоолон үзүүртээ өргөстэй хурц хэлээ шургуулан авч иддэг. Өмхөлсөн модны хөндийд үүрээ засан 4-5 өндөг гаргах ба жил бүр үүрээ сольдог тул бусад шувуу, хэрэм зэрэг жижиг амьтдын сууцыг бэлддэг.

Өвөөлж Шавьж , царцаа , цох, шоргоолж зэргээр хооллодог. 25-32 см урт .4-6 сард 5-8 сүүн цэнхэр өнгөтэй өндөг гаргадаг.

Идэш тэжээл:

Ихэвчлэн өвсөн тэжээлтэн буюу самар, мөөг, ургамлын үр жимсээр хооллодог. Зарим нэг нь шавьж идэштэн ба махан идэштэн байдаг.

Газарзүйн байрлал:

Монгол орны Хөвсгөл, Хэнтийн уулс ,Хангайн уулсын ойт бүс нутгаар тархсан. /Хөвсгөл, Сэлэнгэ, Булган , Архангай , Өвөрхангай , Завхан , Хэнтий аймгийн нутагт /

Гадаад төрх: Ой тайга ба ойт хээрийн эрс тэс , чийглэг уур амьсгалтай газарзүйн бүс бүслүүрт амьдардаг тул амьдралын орчиндоо зохилдож ихэвчлэн үсэрхэг, том биетэй, ац туурайтай байдаг.

Ач холбогдол:

Ан агнуур, хүнс, гоёл чимэглэл, эмийн зориулалтаар мах, арьс үнэт үсийг нь ашигладаг. Жишээ нь: бугын цусан эвэр, хүдрийн заар гэх мэт. Түүнчлэн ойн хортон шавьж , авгалдайг идэж устгадаг олон зүйл ашигтай шувуу бий.

Үгийн сүлжээний асуулт 1. Баг : 1) 44-76 см ,1-3 кг ойн нэгэн зүйл туулайг нэрлэнэ үү.2) Өвлийн хүйтнийг ичиж өнгөрөөдөг хүчтэн хэн бэ? 3) Цусан эврээр нь эм хийдэг амьтныг нэрлээрэй. 4) Хонины зэрлэг өвөг ямар нэртэй вэ? 2 . Баг :5) Халиун бугын 1 настай төлийн нэр юу вэ ?6) Хандгайн төлийг юу гэж нэрлэдэг вэ? 7) Хэрэмний үүрийг юу гэдэг вэ? 8) Зэрлэг гахайн эрийг юу гэх вэ? 3. Баг : 9) Баавгайн үр төлийг юу гэх вэ? 10) Төлийг нь торой гэж нэрлэдэг амьтны нэр ?11) Таван хар судалтай үслэг мэрэгчийг нэрлээрэй. 12) Цаа бугын төлийг юу гэж нэрлэдэг вэ?

Дүгнэлт

Ашиглах , хамгаалах

Гадаад төрх

Идэш тэжээл

Гол төлөөлөгчид

Газарзүйн

байрлал

Ойн амьтад

Гэрийн даалгавар:1. Миний хайртай амьтан сэдэвт зохион бичлэг хийх / үгийн тоо 80-130/2. Монгол орны ойн тухай хуулийг интернэтээс олж унших3. Ойн амьтдын зурган цуглуулга хийх

Хичээлд идэвхитэй оролцсон

сурагчиддаа баярлалаа.