Embed Size (px)
Citation preview
revista galega de pensamento feminista primavera 04 núm. 37 prezo: 5 euros
3 Editorial
4 Denuncias e comentos
12 Hemeroteca Andaina
14 Manifesto contra o sexismo da LOCE
16 Maternidade social: unha ficción
[Dossier] 19 Violencia contra as mulleres
30 Muller, cigana, lesbiana
[Entrevista] 33 Renata Pallottini
41 Veos sobre as mulleres:
A polémica dos signos relixiosos na escola pública desde unha perspectiva intercultural
44 Lembranzas dunha época:
Chita, coidadora de nenos
46 Medea: a paixón e os ciumes condeados
[Libros] 52 Apaga e vamo-nos
54 Mulleres exiliadas tras a guerra civil
Revista Galega de
Pensamento Feminista
Primavera, 2004
Apdo. 1058
Santiago de Compostela
www.andainamulleres.org
CONSELLO DE REDACCIÓN
Ana Arellano, Nanina Santos,Berta Rey, Milagros Becerra, Felicia Estévez, Laura Gómez eAna Luisa Bouza
COLABORAN NESTE NÚMERO
Sabela Álvarez, Lidia Novoa, Ana Arellano, Laura Gómez, Mariana Ruíz de Lobera, Iria Estevez, Ana Fraga, N.S.C. e Celia Balboa
DESEÑO GRÁFICO
CEBRA
IMPRIME
Grafisant, S. L.D.L.: C-1.146-88
Andaina non se identifica necesariamente coas opinións dos artigos que aparecen
nesta revista
andaina 37
SUMARIO
EDITORIAL
que motivan talescomportamentos –undelicto é un asunto per-soal; un abuso sexual a unhamenor é unha menudencia; póde-nos pasar a calquera– o MEDO
agrándase.Non está tipificado en ningu-
res o delicto de apoloxía do abusosexual, porén que un exministrode Franco e Presidente Institu-cional de Galicia diga o que dixoen público e nos Medios de Co-municación é escandaloso.
Logo xa dá igual que Palmouquixese enmendar, que Rajoy seacorde de Fraga, que…
Fraga Iribarne, os seus Con-selleiros, Alcaldes, Concelleiros e milleiros de seguidores (conhonrosas excepcións) seguen ins-talados na idea de que isto das mulleres, o feminismo, o sexo, a se-xualidade, son un incordio, aíndaque… votos obrigan!
O Servizo Galego de Igualda-de, a Consellería de Familia, Mu-ller e Xuventude, as mulleres queocupan cargos públicos no PP, on-de estaban cando escoitaron aspalabriñas de Fraga? Onde esta-
Toques non é o mundo,nin siquera Galiza porénexpresa aspectos, compor-tamentos, xeitos de valorarasuntos cos que convivimos entantos lugares do mundo.
O Alcalde, un servidor públi-co é condenado por abusos se-xuais a unha menor (16 anos). Enon dimite, e expulsa con agresi-vidade e violencia os fotógrafose cámaras do pleno municipal.
Os Concelleiros do seu mes-mo partido explican aos Mediosde Comunicación que iso é algopersoal que lle pode pasar a cal-quera, que eles apoian ao seu al-calde e vano seguir facendo.
O Presidente da Xunta de Ga-licia, Sr. Fraga Iribarne, mosquéa-se cos Medios de Comunicaciónque poñen en evidencia a «un dosseus» e di que quen denuncia aese Alcalde, e os que protestanporque non dimite e cantas per-soas non calan perante o delictocometido son uns hipócritas. Hi-pócritas porque defenderon e de-fenden o aborto, o amor libre, asparellas de feito (e incluso do mes-mo sexo) e ao lado de todo iso ode Jesús Ares, Alcalde de Toques,é unha menudencia.
As imaxes que puidemos veren TV do Alcalde e os seus Con-celleiros empurrando a fotógrafose cámaras e botándoos do salón de Plenos, daban medo. MEDO.
Que unha persoa na súa vidaprivada teña un arrebato e se dei-xe levar por el, explica caracteres,temperamentos, temples.
Que servidores públicos en actode servizo fagan tal é lamentá-bel. Se sumamos a isto as ideas
ban cando escoitaron aos conce-lleiros de Toques dicir que a co-misión dun delicto é un asuntopersoal? É admirábel que cargospúblicos fagan e digan cousas asíe ninguén dos seus os obriguen arectificar.
Toques non é o mundo. Noné Galiza, desde logo, pero ex-presa ben unha parte do país queresiste, que vén de vello e desexaseguir proxectando a súa sombrapara manter e facer medrar pri-vilexios, prebendas, dereitos depernada, coenxías… PODER ensuma.
E en Toques, que tamén é Ga-liza e tamén é o mundo, esa me-nor e quen a apoiou, resistindoas apisoadoras, que vulneran-do as leis, e, ao amparo dos seuscargos públicos, queren pisar de-reitos e dignidade de seres hu-manos con nome e apelidos. �
3
4
den
un
cias
eco
men
tos
Unha sentencia do Tri-bunal Superior de Xustizade Andalucia obriga os do-nos dun local de alterne adar de alta na SeguridadeSocial como camareiras dealterne a 12 mulleres por en-tender que existia unha re-lación laboral entre elas eos propietarios.
A senténcia que ao sen-tar xurisprudencia vai en-chendo o vacio legal existente, sulfurou unhas xentes e alegrou outras:
Unhas, as organizacións e persoas queopinan que exercer a prostitución é un aten-tado á dignidade e regulamentar as suascondicions laborais é lexitimar unha prác-tica de violencia contra as mulleres.
Outras, as persoas e organizacións quedesexan a desaparición da clandestinidadee do estigma para o que se precisa que aspersoas traballadoras do sexo teñan derei-tos (alta na S.S. por conta allea, autónomas,cooperativas...); cotizar e ter dereito ás pres-tacións que asisten a outros traballadores(desemprego, permiso de maternidade, va-cacións, baixas por enfermidade).
María José Barrera de AMEP (Asociaciónde Mulleres que exercen a Prostitución)apunta: Estamos cheas de que todo o mundosaiba o que nos pasa, o que nos fai falta e o quepensamos sen que ninguén nos escoite.
O negocio clandestino move ao ano–segundo estimacións– uns 18.000.000 de1 (dous billóns de pesetas), dados de ANE-
LA (Asociación de Empresarios dos Locaisde Alterne). �
«SEGURIDADE SOCIAL COMO CAMAREIRAS DE ALTERNE»
Que tal este anuncio publicadoen prensa? �
O 5 de febrerio de 2004 celebrouse o seminario «Judith
Butler: Pensamento feminista e te-oría queer», dirixido por Elvira
Burgos da Universidade de Zaragoza e coordinado por
Purificación Mayobre, da Cátedrade Estudios Feministas Caixanova
da Universidade de Vigo, no campus de Ourense.Web de información de
teoría queer:http://webs.uvigo.es/pmayobre �
Maria del Carmen Lojo Barreiro a quen a súanai botou ácido sulfúrico no Xulgado de Ponteve-dra hai tres anos, queimándoa por ter denunciado
o seu pai, confesa agora o seu medo. Medo aosseus pais, ao que lle poidan facer cando saian do
cárcere. A ela ou a súa nena, por iso decide marchar deGalicia. Tento tirar para diante, máis aínda pola miña nena. Non queroque vexa tristura, desexo que vexa ledicia e para iso teño que estar ben.O
28 de novembro do 2003 o Tribunal Supremo condeaba o Estadoa indemnizala con 230.0001. �
Margarita Ledo dirixe a súa pri-meira longametraxe (case 90 mi-nutos de duración), o documentalSanta Liberdade sobre o secuestrodo trasatlántico Santa María queun comando formado por galegose portugueses levou a cabo no ano1961 como denuncia contras as dic-taduras de Franco e Salazar. O do-cumental ofrece declaracións detres dos participantes no asalto, Fe-derico Fernández Ackerman, Ca-milo Tabares Mertágua e VíctorVelo Pérez, membros do DRIL (Di-rectorio Revolucionario Ibérico deLiberación). �
5
Carolina Robertson, especialista en etnomusicoloxía na Universidadede Maryland estivo en Galiza en decembro do 2003 participando nassesións do primeiro Curso Universitario de Especialización en Música
Tradicional Galega da que non dubidou en sinalar a suagrande riqueza e o talento e xuventude de moitos
músicos.Falou do Poder de Sanación da Música, al-
go que saben e practican moitos pobos deculturas ancestrais e en lugares tan distan-tes e distintos como os indios mapuches naPatagonia ou entre pobos hindús e budistas,
en Hawai ou en Ghana.Neste poder de sanación da música o CANTO
ten un poder particular, esixe máis do corpo e ossons poden cambiar cousas no organismo. O son é vibración, enerxía,traspasa a pel e pode cambiar o ritmo dos líquidos e da espiña dorsal.Ten, a palabra ben o di, o poder do ENCANTAMENTO.
Ela investiga o impacto do son na neuroloxía da persoa e tamén a es-tética das sensacións.
Nos pobos de cultura tradicionais a mediciña non se aplica só o en-fermo senón a todo o entorno. O obxectivo do rito é Abrir portas que pe-cha o medo á enfermidade, á dor e á morte.
Nas chamadas culturas «civilizadas» de vello coñécense episodios re-levantes do poder da música para sandar, para arrincar da morte ou pa-ra estados de catarse ou trance (tan evidentes hoxendia nalgúns concer-tos multitudinarios).
Non fala Carolina R. de variñas máxicas (que algúns profetas da mu-sicoterapia predican como infalibles), fala de estudos antropolóxicos, deexperiencias, de mediciñas eficaces porén non máxicas nin infalibles.
Agora quere estudiar a creatividade dos presos políticos da dictaduraArxentina para sobrevivir. �
cele
brid
ades
Os disparos israelís mataron o seu marido na franxa de Gaza. Cou-sas asi e peores acontecen a eito e Sharon advirte os palestinos de que
a sua paciencia se esgota mentres seguen as obras do muro.Denominación de orixe USA, Europa rica ou israelí deben ter os se-
res humanos ao lado da carne palestiniana, que non vale nada. �
MARGARITA LEDO
6
den
un
cias
eco
men
tos
PU
BL
ICID
AD
E
Este é o organigrama provincial da comisión de governo da recénestreada Deputación Provincial de A Coruña.
Podemos albriciarnos que de nove (9) persoas que conforman a comisión de governo haxa unha (1) muller: MargaridaVázquez.
Podemos laiarnos, tamén deque nos tempos que andamos, alí onde hai cumios bancarios, governos, comisións executivas eoutros clubes selectos de poder...os ELES sexan abrumadores en número.
Todo isto non impide que nashoras electorais (calquera clase de eleccións) o «tema muller» se mane-xe sen taxa e todos sen excepción esgrimen a cuestión e abandeiranasen pudor.
Outro dia falamos do tipo de responsabilidades que logo se lles asignan a elas e cales a eles. �
No barómetro de outubro do CIS presentado o 24 denovembro do 2003 figura entre outras cousas o seguinte:
Principais problemas en España (cifras en %)
En xeral
Paro 62,5
Terrorismo 41.9
Inseguridade cidadá 29.7
Vivenda 18.3
Problemas económicos 13.7
Non chama algo a atención que os asasinatos de mu-lleres por maridos, exmaridos, noivos, exparellas (que ne-sa altura do ano xa pasan de 60) non estean entre os seisprimeiros problemas?
Será, tal vez que é ao CIS a quen este asunto non llepreocupa? �
«Principais problemas en España»
O ORGANIGRAMA PROVINCIAL DA
DEPUTACIÓN PROVINCIAL DE A CORUÑA
Os premios que outorga a Aca-demia de Cinematografía, os Goyamáis importantes recaeron nesta edi-ción en traballos de directoras, con
guións e filmes de temáticasocial comprometida.
Te doy mis ojos, deIcíar Bollaín, recibiusete Goyas: a mellor
película, mellor direc-ción, mellor actriz prin-
cipal, mellor actor princi-pal, mellor actriz de reparto, mellorguión orixinal e mellor son.
Ángeles González Sinde recibiu oGoya á mellor dirección novel por La suerte dormida. Mi vida sin mí, deIsabel Coixet, acadaou o Goya aomellor guión adaptado. �
com
ento
s
7
den
un
cias
eLEMBRADES AFGANISTAN?
Lembrades que os exércitos de diversos paísescomandados por USA fixeron ali unha guerra para
librar o país de talibáns, de escolas coránicas, para li-berar as mulleres dos terribles burkas, para facer un
país democrático como debe ser? Lembrades?SAHAR SABAA, en representación de RAWA, dinos
agora cos seus 30 anos que tal vez xa esqueceramosde que Afganistán está no
mapa, que as suas principaiscidades (Kabul e Kandahar)
seguen alí e que Hamid Kar-zai, xefe do governo apoiadopolas forzas estadounidenses
está a punto de aprobar un-ha Constitución coas novas
regras do xogo.Pouco cambiou aquilo.
Karzai é unha marioneta,prisioneiro en mans da
Alianza do Norte.Lembra a época dos yiha-dist, guerrilleiros afganos que tomaron Kabul en
1992 e sumiron o país nun estado de terror no quesecuestros, violacións, encarceramentos e morteseran algo frecuente. Pois eses son os mesmos que
hoxe se fixeron co poder co apoio dos EE. UU. deNorteamérica, os mesmos que impuxeron
o burka ás mulleres.As xentes pensan que desde que chegaron os
americanos as mulleres non levan xa burka pero o80% seguen levándoo. Seguen os secuestros e vio-
lacións cotiás en cáseque todo o país onde reina
A marcha das 3000 mulleres en Colombia que desde distintos puntos do país recorreron distancias quilométricas (até 1200 km)
para chegar a PUTUMAYO, ao sur do país, manifestando-se contra a guerra sob o eslogan:
Nin un fillo máis, nin un peso máis, nin un dia máis para a guerraAtreveron-se a crear a Ruta Pacífica de Mulleres, avisando á guerrilla e
aos paramilitares de que convertesen en corredores hu-manitarios os traxectos que programaron percorrer.
Varias líderes asasinadas foron homenaxeadas nesta fer-mosa marcha: Luz Marina Garzón, presidenta do Comité
de Dereitos Humanos de Villa Garzón; Esperanza Ama-rís, vendedora de Loteria...
Elas, tamén visten loito neste día, MULLERES DE
NEGRO (movimento internacional que nasceu en Israel)porén tivo e ten abono abondo en milleiros de lugares da
terra. En Colombia desde logo. �
grande inseguranza. Só en Kabul se vive algo máis seguro pola presencia das Nacións Unidas eporque se fai figurar como escaparate... pero Afganistán non é só Kabul e hai 24.000.000 de habitantes.
As mulleres de RAWA, organización fundada en1977 por mulleres afganas para defender valores
democráticos e que sobrevi-veu na clandestinidade á in-vasión soviética (1979), aosmuyahidin (1992), aos tali-báns logo, á guerra, aos 11-Se á actual postguerra.
Unhas 2000 activistas traballan en educación, enasistencia sanitaria e en temas laborais con mullerese nenos sempre ignoradaspor uns e outros.
Estas mulleres defendenun estado laico e opoñen-se
á Constitución que declara o país República Islámi-ca Presidencialista, sendo o Islam relixión oficial.
«Moderniza» Afganistan cunha economia demercado, pero NADA de reforma Agraria que obri-gue a un reparto de terras e tire do poder os seño-res feudais que someten a homes e mulleres cam-pesiños e sosteñen o fundamentalismo, igual queas nove mulleres que estiveron na Comisión Constitucional.
Algo falla di Sahar Sabaa, cando até ela mesmasegue ocultando o seu rosto. �
Nin un fillo máis, nin un peso máis,
nin un dia máis para a guerra
8
den
un
cias
eco
men
tos
Jeb Bush, governador de Florida ¿Lembran ostrasegos e recontos de papeletas nas eleccións presi-
denciais USA? ¿Lembran aquilo da República refe-ríndose a España cando veu por estes pagos?, buenopois ese mesmo Jeb pediu aos Tribunais nomear un
TITOR LEGAL PARA O FETO dunha muller discapacitada mental.
Afortunadamente o Tribunal de apelacións rexei-tou a petición: Para poder nomear un tutor legal o FETO
teria que ser definido como persoa e non existe en tal sen-tido ningunha lei nin precedente legal.
Un dos tres maxistrados do Tribunal que tomoua decisión subliñou as graves implicacións de que oEstado tome o control do corpo da muller ¿Debe
ter o Estado autoridade para prohibir a unha mullerembarazada que fume ou beba?
Imaxinemos que tivese sido aceptada. Impediríaque a xove abortase –se ese fose o seu desexo– e
sentaria un precedente legal para casos semellantes.O titor pedira-o a muller que xa deu a luz e Jeb
Bush apoiou-na, pero... non perdan a esperanza. O voceiro de Bush dixo que estudiaban recorrer
a sentencia �
Tamén o lesbianismo vende:pregunten-lle-lo ao duo de cantan-
tes rusas t.A.T.u. formado por Yulia Volkova e Lena Katina.
Fixeron fama gracias aos beixosapaixoados na cena. Agora din
que teñen noivos e «o delas» eraunha «pose artística».
Lesbianas e maricas do mundoaproveitade para saír do armario
sen complexos. Se algo non vai benxa sabedes: «pose artística». �
MATRIMONIOS E DIVORCIOS EN ESPAÑAMATRIMONIOS E DIVORCIOS EN ESPAÑAMATRIMONIOS E DIVORCIOS EN ESPAÑA
199.731
200.688
194.084196.499
207.041208.129
216.451
206.254
209.065
94 95 96 97 98 99 00 01 02
Matrimonios en España
Fonte: Eurostat 2002, Consejo General del Poder Judicial e INE
Desde 1981 que se aproboia Lei de Divorcio, o número dematrimonios que usaron estalei superou o millón. A por-centaxe de roturas estimase queé dunha por cada 1000 habi-tantes (a media europea é de1,9/1000).
A lei española obriga a pasarduas veces polo xulgado: pri-meiro separación e posterior-mente, divorcio. A lexislaciónxeral europea permite o acce-so directo ó divorcio.
A maior porcentaxe de se-paración concéntrase na fran-xa de idade entre 35 e 39. �
JEB BUSHBlusóns amplos, roupóns e longassaias. Á minisaia esgotóuselle o tempoe non está de moda.
Haberá que levar veo islámicoOs guias espirituais vixiarán que se
cumpran estes mandamentos morais fa-cendo visitas inesperadas a comercios,oficinas...
O alcalde da capital do Estado, Su-laiman Abdulá, avisou aos patronos quenon obriguen ás súas traballadoras acumprir estos códigos que poden ver fe-chados os seus establecementos ou re-cibir multas de 65 $.
Esta é a política que defende o go-verno de MALASIA no estado de Te-renggano e que expresou por boca doxefe do governo Abdul Hadi Awang.
Manohary Subramaniam, voceiradun dos principais grupos de mulleres,sinalou que a medida IMPON os valores dunharelixión a practicantes de outra, o que viola osdereitos fundamentais do ser humano.
Non esquezades mirar no mapa. Este taméné un xeito de aprender xeografia. �
¡AB
AIX
OA
SR
OU
PAS
SUX
EREN
TES!
T.A.T.U.
73.032
Separacións
91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02
80.000
60.000
40.000
20.000
42.017
Separacións e divorcios en España
Divorcios
9
com
ento
sd
enu
nci
as e
5.000 persoas viven na probeza en Santiago.Probeza extrema: carecen
do necesario para satisfacer ne-cesidades básicas: alimentación
e acobillo.Entre 5000 e 6000 persoas
viven en situación de extremaprobeza. Os seus ingresos
non cubren o imprescindible.Entre os colectivos máis afec-
tados están os imigrantes (latinoamericanos, chineses e
do Leste de Europa).Ao seu lado e con
moitísima indiferencia vivimosmiles de seres inmersos na
sociedade de consumo. Que tiramos alimento, roupa,
malgastamos e contribuimostamén a estragar e contaminar
o medioambienteSó porque algunhas
persoas tivemos golpes de for-tuna millores: familia, xeogra-fia, traballo, estudos, apoios
e ir no amplísimo bando dos gañadores. �
FISCAIS PROGRESISTAS ven inconstitucional proibir as vodas gais. A sección de Valencia da Unión Progresista de Fiscais (UPF) cren que
os artigos 66 e 67 (marido e muller son iguais en dereitos e deben respectarsemutuamente...) do Código Civil son
inconstitucionais xa que impeden os matrimonios de homosexuais varóns ou lesbianas.
Os redactores do documento lembran que aConstitución limítase a recoñecer que O home e a
muller teñen dereito a contraer matrimonio con ple-na igualdade xurídica, e creen queesto ampara o matrimonio entregais e lesbianas dada a consagra-ción constitucional de igualdadeante a lei sen que poida prevale-cer discriminación algunha por
razón de sexo (...) ou calquera cir-cunstancia persoal
ou social.Antonio Camacho, portavoz
da UPF comparte a análise dosseus compañeiros e cre que o se-cretariado da Unión Progresista
de Fiscais asumirá o seu documento. �
MARIANNE
ERIKSSONMarianne Eriksson, peda-
goga, eurodeputada sueca e de militanciacomunista, lanzou a metade de xaneiro do 2004
unha CRUZADA para frear as experiencias desenvolvidasen paises como Alemania e Holanda para regular a prostitu-
ción. Legalizala é, segundo ela, abandoar á muller ao traballo máisdegradante do mundo, o que a leva a esta campaña para redimir as
putas de semellante degradación. Solicitou a axuda de Janice Raymondda Universidade de Massachusetts e entre ambas redactaron o texto quepresentaron en Bruxelas. Ningún distingo entre prostitución forzada enon forzada e para seguir metendo todo no mesmo caldeiro piden reso-lucións contra a publicidade sexista –tema controvertido– e a elabora-ción de estudos para examinar o comportamento sexual dos varóns.
Dá a impresión de que só ven as mulleres como VÍCTIMAS, xa-mais como seres capaces de tomar decisións e sempre colocadas
no lugar da inocencia á par que unha idea do comportamentosexual masculino espantoso.
Algúns feminismos teñen creado DOGMAS queagora reclaman para o seu cumprimento casti-
gos, censuras, redención e penitencias.¡Para esta viaxe...! �
AS VODAS 11 E 22
As mulleres de Europa en mar-cha por unha Carta Mundial dasMulleres para a Humanidade
A Marcha Mundial representaa vontade firme que temos as mu-lleres para cambiar o mundo.Queremos acabar coa pobreza e aviolencia. Temos solucións e alter-nativas para construír un outromundo. Desde os cinco continen-tes as mulleres nos unimos paramarchar baixo 17 puntos dunhatáboa reivindicativa común. Agoraseguimos marchando, traballandonunha Carta Mundial das Mu-lleres para a Humanidade, un ma-nifesto global onde se recollan asalternativas feministas para queun outro mundo sexa posíbel. Unha Carta que vai servir para in-terpelar aos gobernos e as insti-tucións económicas e políticas edemandarlles cambios profundosque erradiquen a pobreza e a vio-lencia.
berdade, Igualdade e Democracia.Xuntarémonos para manifestarnos,intercambiar experiencias, facernosver e ouvir.
As nosas conclusións sumaranseás de milleiros de mulleres en todoo mundo para conseguir a redac-ción definitiva desa Carta Mundial.
O punto de encontro é a cida-de de Vigo, na Galicia, unha cida-de aberta ao mar, desde onde en-viaremos as nosas propostas ás mulleres doutros continentes. Alíestaremos todas, non faltedes.
Marchamos por unha Europaplural, de culturas, credos, linguase opcións sexuais; unha Europa on-de as persoas e os pobos sexan di-ferentes mais non desiguais.
Unha Europa de portas abertas,acolledora, hospitalaria, que nondiscrimine entre nativas e emi-grantes, que non expulse do seuseo a quen busca refuxio; Unha Eu-ropa onde a cidadanía non sexa un
10
den
un
cias
eco
men
tos
Manifesto da Coordinadora Galega da Marcha
por unha Europa de todas
política activa de prevención e ce-samento das agresións armadas.
Unha Europa onde os dereitoshumanos inclúan os dereitos eco-nómicos, sociais, e políticos; ondeo traballo, a vivenda, a educación,a saúde e os recursos non esteanrexidos polos intereses económi-cos duns poucos.
Unha Europa comprometidacoa eliminación da desigualdadeentre homes e mulleres.
Unha Europa onde os dereitossexuais e reproductivos das mulle-res estean garantidos na lei e napráctica.
Unha Europa onde a violenciade xénero, os prexuízos sexistas, omachismo, a división do traballo,a dobre xornada e a discriminación,desaparezan da vida cotiá das mu-lleres e onde os gobernos teñan ofirme compromiso da súa erradi-cación.
Unha Europa sen prepotencia esen prexuízos, onde a igualdade, axustiza, a solidariedade, sexan tan
diferentes si; desiguais non
As mulleres europeas da MarchaMundial levamos tempo traba-llando xuntas nestas alternativas.Queremos aportar á Carta Mun-dial das Mulleres para a Humani-dade a Europa que queremos cons-truír, a Europa na que queremosvivir. Para iso imos realizar unhaMobilización Europea de Mulleres.Xuntarémonos para debater quetemos que dicir as mulleres euro-peas en canto a Dereitos Universais,en canto a Economía, Ecoloxía, Li-
dereito reservado para uns poucos.Unha Europa comprometida
co resto do mundo, co medio am-biente e o desenvolvemento, co re-equilibrio das riquezas e a loita con-tra a fame, onde os beneficios nonse midan en cifras macroeconó-micas senón en calidade de vida esustentabilidade.
Unha Europa respectuosa co de-reito dos pobos á autodetermina-ción; comprometida coa paz e coadesaparición do armamento, cunha
comúns que non se fale delas co-mo cousas distantes. Unha Euro-pa onde a prioridade sexa facilitarunha vida digna a toda a cidadanía.
Actos:
22 de maio de 2004Fórum e Feira Feminista
23 de maio de 2004Manifestación de MulleresEuropeas
Máis información en:http://feminismo.org
11
den
un
cias
eco
men
tos
Queridas amigas,
Querería compartir con vós o pequeno grande triunfo que o femi-nismo e o movemento de mulleres de Mozambique conseguiu o pasado9 de decembro do 2003: a aprobación por unanimidade da nova Lei deFamilia, que altera o Código Civil neste apartado. Esta batalla gañada éá vez outra conquista do feminismo mundial, onde cada unha de vós etodas na nosa unión de vida de mulleres loitamos por ser individuos, per-soas e seres humanos recoñecidas nese carácter e calidade. Gracias a to-das e cada unha de vós polo coñecemento e forza que en todo momen-to nos destes.
Que gañamos neste fito histórico para as mulleres de Mozambique?,cal é o resultado do coñecemento creado polo activismo de todas vós?
O principal e brevemente seria:
◗ A figura legal de ser o home xefe da familia, foi eliminada. Agora,calquera dos membros do matrimonio pode representar a «sagrada»familia;
◗ A idade para o matrimonio foi fixada en 18 anos para ambos sexos,anteriormente, era de 16 para as mulleres e 18 para os homes;
◗ A residencia que era determinada polo home, foi eliminada;
◗ Foron recoñecidos os casamentos tradicionais (derivados do nor-mativo das relacións de parentesco) e relixioso, sempre e cando sexarexistrado e conserven os principios establecidos para o matrimoniocivil;
◗ As unións poligámicas –que teñen algunha práctica no país, pero ca-da vez con múltiples e diversas interpretacións– non foron, felizmen-te, incluídas. Este foi un dos puntos duros no debate parlamentario;
◗ Para a unión de facto, establécese que a partir dun ano de cohabita-ción, na súa disolución, a repartición dos bens segue o articulado co-rrespondente ao matrimonio baixo réxime de comunión de bens;
◗ Foi incorporado como articulado o dereito da esposa a desenvolverde forma autónoma (sen a anterior disposición de necesitar da auto-rización do home) calquera emprazamento comercial.
Unha aperta grande desde Mozambique a todas e a cada unha de vós.
Felicidades.
Ximena AndradeWLSA Mozambique
Novas de Mozambique…
Carmen. A min saír da casa, xaque antes non saía, atoparte conxente a quen contarlle as miñas ideas, xa que ti soia na casa non llasvas a contar as paredes.
Fina. A min persoalmente, gús-tame iso de xuntarnos, falar, ir, vir,facer cousas todas xuntas, etc.
A.G.M. Tivestes problemas a ni-vel persoal por asistir a esas xun-tanzas?
Carmen e Fina. Non.
A.G.M. Pensades que algunhasmulleres si os tiveron?
Carmen. A maioría si.
Fina. Circulaban ideas de que «semanexaba, que se as feministas eranasí, e andando...» vamos, que os ho-mes son uns machistas, gústallester a súa muller na casa as oito pa-ra cear.
A.G.M. Agora que «rematou» oasunto ASTANO, pensades que asmulleres van ir a Asemblea comoao principio?
Entrevista a mulleres da Asemblea Comarcal de Ferrol
Cando na AGM de Ferrol mira-bamos de contar en Andaina algoda Asemblea de Mulleres da co-marca de Ferrol valoramos que pa-ra completar a visión desta expe-riencia organizativa, totalmentenovedosa na nosa terra, era nece-sario que mulleres pertecentes aesa Asemblea e non organizadasno Movemento Feminista nos con-taran como a ven e como a viven.
Transcribir unha conversa dis-tendida e gravada nunha cinta é di-fícil e procuramos facelo do xeitoque mellor nos pareceu.
Falamos con Fina, Carmen eMarta. As dúas primeiras estiveronna Asemblea dende que se formouparticipando activamente en todo.Marta que tamén asistiu aos seusinicios, deixouna por enfronta-mentos persoais con algunha com-pañeira da propia Asemblea.
As tres están casadas e con fillose fillas, e os maridos de Fina e Mar-
ta traballaban en ASTANO, dándo-se a circunstancia de que ningunhadas dúas estaba asociada en ningúntipo de organización.
A.G.M. Que vos parece a Asem-blea de Mulleres? Mereceu a pena?
Fina. Paréceme ben e tamén meparece importante. Fixéronse cou-sas que de non formarse a Asem-blea cada una iría polo seu lado, bencos homes ou ben soas... ben soasraro... de non ir cos homes... soasnada, quedaríanse no casa.
Carmen. Fixéronse cousas nonsó polo problema de ASTANO, se-nón tomén polos despidos de SI-
MAGO, polas mulleres despedidasno «supermercado 2000» de Pon-tedeume, etc. A min paréceme queestivo moi ben todo iso.
Penso que hai que seguir agoraque rematou –daquela forma– oconflito de ASTANO xa que segue ahaber problemas a mazo.
A.G.M. A nivel persoal, que vossupuxo a vós a Asemblea?
Hemeroteca
andaina
Andaina, núm. 7primeira época [maio, 1985]
12
13
Fina e Carmen. Segundo os te-mas que se propoñan na Asemblea.
A.G.M. E que temas pensadesque se poden levar?
Fina. Supoño que o tema das vi-vendas que a maioría estamos a pa-galas como cooperativistas e quese deberían reclamar como viven-das de protección oficial.
A.G.M. Iso, non é un tema co-llido polos sindicatos?
Carmen. Non, aí parece que nonentran ou non queren entrar.
A.G.M. Vosoutras, traballastesdenantes de casarvos?
Fina. Eu logo de casar, pero dei-xeino.
Traballabamos polo soldo e sete despedían, aleluia!
A min colléronme por reco-mendación, estiven sen asegurar,pois ate os dezaoito anos non po-dían asegurarte.
A.G.M. Pensades que as mulle-res que pasaron pola Asembleaexperimentaron algún cambio anivel cotián?
Fina. Algunhas si, pero moipoucas.
A.G.M. Puido tal vez a Asem-blea servir para que medrara ograo de participación social dasmulleres?
Carmen. Para unha minoría si,coa maioría non hai que contar. AS-
ñenlles mala sona porque a elesgústalles ternos na casa. E as mu-lleres a que máis e a que menosgústanos saír pero o peso do quedin os homes aínda é moi forte pa-ra nós as mulleres.
Carmen. Non se trata de dicirnomes, pero escoitas comentariosna tenda como... «eu non vou aAsemblea porque o meu home nonme deixa ir» e outras cousas poloestilo.
A.G.M. Marta, Por que aban-donaches a Asemblea?
Marta. Polos insultos de que funobxecto durante unha acción porparte dalgunha muller.
En xeral as mulleres non vale-mos para organizarnos pois rema-tamos pelexando unhas con outras.Pero, ben mirado, dentro dos sin-dicatos ou das empresas de homes,isto tamén se dá, aínda que non saeá luz como o das mulleres. Os ho-mes pódeno resolver a bofetadas,mais nunha muller isto non poderesolverse así.
Falamos moito tempo máis so-bre os problemas, os centos deproblemas que propón a organiza-ción de mulleres, está moi esten-dida a idea de que as mulleres nonservimos para organizarnos, danosa inexperiencia colectiva nesteterreo, de cómo os homes fan pro-paganda de todos os nosos errosinteresadamente, etc. Tamén esti-vemos valorando accións concre-tas e recoñecéronse fallos quehoubo. Sopesando todo o que tivode ben e de malo esta historia che-gamos á conclusión de que émellor caer e mancarse que renun-ciar a andar. �
Carmen. Eu dende os 13 anosnunha fábrica de madeira ate quecasei.
A.G.M. Estabades sindicadas?
Carmen e Fina. Non.
A.G.M. Por que?
Carmen. Daquela non estabatan á luz coma agora. E ademaisnon che dicían de afiliarte a un par-tido ou a un sindicato.
TANO era o punto clave e desapa-recido o tema, rematouse o pro-blema para moitas.
A.G.M. Que pensades das fe-ministas?
Fina. Eu non teño nada en con-tra das feministas.
Carmen. Eu tampouco.
Fina. Sabedes o que pasa coasfeministas? Que moitos homes pó-
Moitas foron as mobilizacións realizadas na Galiza con-tra esta lei segregadora, que pretende distribuír ao alum-nado en función da situación socioeconómica da súa fami-lia, que parte dun concepto educativo altamente competitivo,orientado ao éxito social entendido como rendemento pro-fesional, que só dá importancia a un ensino memorístico enon a unha educación integral; unha lei que prexudicaráao ensino público para beneficiar ao privado. Unha lei uni-formizadora e obsesivamente centralista que impide elabo-rar un sistema educativo propio para Galiza e polo tantoestá orientada a propagar valores asentados no concepto dedominio dun pobo sobre outro, dun sexo sobre outro, de in-xustiza social en definitiva. Isto significará un paso atrásno desenvolvemento da coeducación, así como na conquis-ta da igualdade de oportunidades entre homes e mulleres.Nun tema tan complexo como é o xénero, esta lei non fai amáis mínima referencia, nen tan sequer para sentar as ba-ses, do que debe ser o ensino coeducativo que faga real aigualdade de oportunidades entre mulleres e homes, nonesixindo que a coeducación sexa unha realidade en todos ecada un dos centros de ensino.
14
alumnado, mais estereotipadas son estas decisións enfunción do sexo. É dicir, con menor idade o estudan-tado está mais condicionado polos estereotipos de xé-nero, estereotipos que se van relativizando coa ma-durez e co maior coñecemento das posibilidades e dascapacidades persoais.
◗ RELIXIÓN: A LOCE convirte a relixión en materiaobrigatoria e avaliábel. E dá ás autoridades relixiosascatólicas todas as competencias en materia de deter-minación do currículo de relixión, así como de deci-sión, supervisión e aprobación dos libros de texto emateriais didácticos a utilizar. O cal non deixa de serun aval para a utilización dos famosos vídeos antia-borto ou outros materiais difundidos nalgunhas cla-ses de relixión e que tan nefasta repercusión teñen en-tre o alumnado, sobre todo o feminino.
◗ XERARQUIZACIÓN: Con esta lei aplícase un mo-delo de dirección xerencial e xerárquico que fomen-ta unha forma de liderazgo que prima o poder uni-
Manifesto contraO que a LOCE di:
◗ LINGUAXE: O texto da LOCE, utiliza,en todo o seudesenvolvemento, linguaxe sexista por empregar co-mo xénerico o masculino (alumnos, profesores, di-rectores...) esquecendo que isto supón a ocultación,invisibilización, subordinación, infravaloración e ex-clusión das mulleres en todos os ámbitos aos que faireferencia a lei.
◗ ADMISIÓN: A LOCE recoñece, por omisión, que osexo pode ser causa de discriminación para a admi-sión do alumnado nos centros públicos, contradicin-do claramente o precepto constitucional que deixaben claro que non pode prevalecer discriminación al-gunha por razón de sexo. Con esta omisión ábrese aporta á educación segregada por razón de sexo e istoinclúe a posibilidade de soster con fondos públicoscentros que defenden unha educación diferenciadapara rapazas e rapaces.
◗ ITINERARIOS: A LOCE acaba co ensino compren-sivo ata os 16 anos e introduce eleccións temperás deitinerarios académico-profisionais. A análise dos sis-temas educativos europeos demostrou que canto an-tes se produce a diversificación curricular e, polo tan-to, antes se produce a toma de decisións por parte do
persoal sobre o traballo en equipo. Este modelo farámenos democrático e participativo o funcionamentodos centros reforzando valores autoritarios e de po-der, conformando mentalidades que interiorizan unmodelo xerarquizado de sociedade no que as mulle-res ocupan un status inferior.
O que a LOCE non ten en conta:
A perspectiva de xénero na Educación. A LOCE
ignora que nenas e nenos parten de situacións de so-cialización diferentes que incorporan á súa experien-cia escolar e que influirán na súa autoestima e pro-xección futura.
A educación afectivo-sexual, que é especialmenteimportante na infancia e na adolescencia. Por iso é necesario que nos currícula educativos se contempleunha formación afectivo-sexual global, liberadora, res-ponsábel e respectuosa para con todas as orientaciónssexuais.
Que as responsabilidades domésticas seguen re-caendo maioritariamente nas mulleres. A Lei con-tinúa sen incorporar contidos que permitan a apren-dizaxe de aspectos básicos da vida cotiá que posibiliten
15
a autonomía persoal e que permita que homes e mu-lleres realicen as tarefas domésticas, valorizando o ám-bito privado e o coidado das persoas.
Que a formación do profesorado é determinan-te para a consecución da igualdade de oportunida-des e a construcción dunha escola coeducativa. Aausencia no marco legal de calquera referencia á for-mación do profesorado para a coeducación, redundana desconsideración das aportacións das mulleres áHistoria e á Cultura, das actitudes e contidos discri-minatorios que actúan no curriculum oculto... e mos-tra un auténtico desinterese pola consecución da igual-dade dos sexos.
Fronte á LOCE, propomos
Unha educación integral, que dea importancianon só aos conceptos, se non a todos os aspectos davida das persoas e en especial á convivencia, unha edu-cación que combine as liberdades e dereitos indivi-duais das persoas cos valores sociais de solidariedade,
Unha educación que parta do recoñecemento dadiversidade e non dunha homoxeneidade inexisten-te. A educación debe aceitar as diferencias como unpunto de partida real e positivo e prestar atención es-pecial ás persoas e grupos discriminados. Desde esaperspectiva debe marcarse o obxectivo de conseguirunha igualdade real e efectiva entre mulleres e homes.
Un ensino laico, que non segregue ao alumnadoen católicos e non católicos, que non impoña unhadeterminada moral represora e valores tais como asubmisión, a resignación ou a pasividade que tantosprexuízos causaron ás mulleres. Estamos nun estadoaconfesional e a educación debe ser laica e plural.
Un ensino comprensivo no que o alumnado to-me as decisións que afectarán á súa vida profesionalo mais tarde posíbel, porque así o fará con mais co-ñecemento de causa e máis autonomía e dependerámenos dos estereotipos de xénero.
Un ensino que faga visíbeis as aportacións dasmulleres á historia, da humanidade, e aos distintos
ORGANIZACIÓNS: AGIR, Andaina, Areanegra, Aso-ciación Elvira Bao, AS-PG, CAE, CAF, Cátedra de EstudiosFeministas (U. Vigo), Casa Encantada, CIG, CNT, CUT,Coordenadora Feminista Donicela, Feminario de Teoríasda Diferencia (U. Vigo), Legais, MNG, Nova Escola Gale-ga, Seminario de Estudos Feministas (U. Coruña) STEG.
o sexismo da LOCEde xustiza social, de igualdade, de asunción da nosaidentidade, cultura e idiomas propios, cooperación erespecto mutuo.
Unha educación mixta obrigatoria en todos oscentros, que é o ponto de partida necesario para unensino coeducativo.
Un ensino público e gratuíto que contemple unhafinanciación suficiente que permita corrixir as discri-minacións derivadas da situación social, económica,cultural e de xénero.
Unha educación non discriminadora que con-temple nos currícula das diferentes etapas do sistemaeducativo criterios tendentes a correxir coñecemen-tos e actitudes que indirecta ou directamente trans-mitan ou leven a ideas estereotipadas dos sexos e dedominación dun sexo sobre outro.
Unha educación que preste atención non só áscapacidades intelectuais do alumnado, senón taménaos afectos e sentimentos, na que a persoa se asumapositivamente como ser sexuado, viva o seu corpo ea súa sexualidade de maneira saudábel e desenvol-va unhas habilidades sociais que contribúan a criar unhas relacións interpersoais gratificantes.
saberes. Que, ademais, valore as experiencias das mu-lleres, tanto no ámbito público como no privado e re-coñeza a importancia dos traballos feitos tradicional-mente polas mulleres, das tarefas de reproducción ede coidados e que fomente a participación dos homesen ditas actividades.
Un ensino onde se forme e oriente ao estudan-tado de face a elexir a profesión da que gostan e nonen base a estereotipos de xénero evitando así a mas-culinización e feminización de certos traballos e acti-vidades.
Un ensino, en resumo, coeducativo onde nen osexos, nen a situación socioeconómica, nen algunhaoutra razón sexan causa dun ensino diferenciado.
Na actualidade as nais solteirasxa non se senten censuradas, ninexcluídas a nivel social, mais taméné certo que a maternidade segue aser, en gran medida, unha cuestiónda familia nuclear.
Durante séculos a maternidadefoi unha imposición e o destino dasmulleres e foi tamén unha das múl-tiples formas que fixeron das mu-lleres seres dependentes. Foi a fi-losofía feminista quen cuestionouisto e quen desligou, primeiro, pra-cer sexual de procreación e, despois,
seguindo a mesma lóxica, sexuali-dade de procreación, o que axudaráa entender como un feito normaloutras formas de maternidade oupaternidade. Hoxe as mulleres xanon temos que elixir entre mater-nidade e profesión mais tamén écerto que esta aínda pode resultarun obstáculo para a promociónprofesional e que esta é unha dasrazóns pola que as mulleres che-gan cada vez máis tarde á materni-dade. Hoxe as mulleres, poden sernais, gracias á ciencia, a idades an-
tes impensables e a ciencia permi-te tamén a reproducción sen sexua-lidade; pódese ser nai tamén senparir –adopción–; podemos elixira maternidade como unha opciónna nosa vida, isto é, como unhaelección e decisión libre.
Hoxe existe unha maternidadeautoxestionaria que se dá fóra dafamilia nuclear e se non reflexio-nemos sobre estes datos: nos paí-ses escandinavos as crianzas naci-das fóra do matrimonio acadan o50%; en Islandia o 65%; na Unión
Maternidade social:
SABELA ÁLVAREZ NÚÑEZ�
Ollos de miña nai,sen eles a miña historia, non ten ollos.
(Xohana Torres)
16
unha ficción
17
Europea, unha de cada catro crian-zas que nacen, son de nai solteira,se ben moitos destes casos non setratan de nais soas ou que decidi-ran ser nais en solitario, senón queson o producto do resultado deunións de parellas de feito; en Es-paña existe un millón de familiasmonomarentais, e neste caso en-tran tamén aquelas familias de naisseparadas e divorciadas que estána cargo dos fillos. Pois estes feitos,que son xa unha realidade social eunha evidencia, están sendo nega-dos nunha sociedade que perpetúaos valores androcéntricos da cul-tura patriarcal e que asigna aíndaás nais, de acordo con eses valores,o papel de nai biolóxica e natural, enfunción da capacidade e potencia-lidade reproductora das mulleres,e que é vista, non como un podersenón como un destino natural,sen aceptar e recoñecer que esasnais e eses datos aos que aludi-mos, estannos falando da eviden-cia de verdadeiras nais sociais e nonde simples nais biolóxicas. Aos ho-mes, pola contra, esta cultura pa-triarcal asignoulles un papel social,converténdoos en pais sociais.
Á cultura patriarcal non lle in-teresa, xa que logo, que as mulle-res saian dese concepto de nais na-turais e que se modifique o valorda maternidade biolóxica, nin que es-tas conquisten a maternidade socialxa que isto conduce a desmontar ecuestionar os valores da sociedadepatriarcal e a poñer de manifestooutras posibles e novas, así comoenriquecedoras formas de relaciónshumanas. Mais isto é xa un feitodesde o mesmo intre en que al-gunhas mulleres, desde esa pers-pectiva autoxestionaria que llesaporta a súa independencia mate-rial, afectiva e intelectual chegan ádecisión de seren nais en solitarioporque, daquela, acádase esa ma-ternidade social, legal e independen-te, que se nos veu negando secu-larmente, converténdonos, pois
[…] en España existe un millón de familias monomarentais, e neste caso entran tamén
aquelas familias de nais separadas e divorciadas que están a cargo dos fillos
nese intre, en nais de meu. Isto ta-mén se ve alterado aínda que asmulleres accedan a seren nais so-as, por outras circunstancias, sem-pre que dispoñan dunha certa in-dependencia económica.
O supravalor da figura paternae da paternidade social queda benpatente en feitos coma estes: na fa-milia nuclear o home aprópiase efai fillo de seu un ser enxendrado e parido de muller e isto acépta-se e está asimilado socialmente nanosa cultura como un feito normal.Agora pensemos no caso da adop-ción dunha nai que decide ser naien solitario; neste caso négaselleesa capacidade de apropiarse do serenxendrado e parido doutra mu-ller a través desta clara restricción:non concedéndolle unha crianzabebé ou unha criatura de moi pou-ca idade xa que o feito de non serunha familia nuclear, que non res-pecta o modelo patriarcal, ondenon hai un pai que se responsabi-liza socialmente da criatura e quea manteña nun fogar que non res-pecta os valores e roles patriar-cais, altera e converte a este tipo defamilia –monomarental–, nunhatransgresión que non é aceptadapola cultura patriarcal.
¿E que dirían se existise unha lei que obrigase ás nais que teñenunha filla ou un fillo, en solitario,a inscribir a ese fillo ou filla súa, noRexistro Civil do Estado españolcun nome de pai ficticio e que lo-go ese nome de pai ficiticio debafigurar, ademais, obrigatoriamen-te, no seu Documento Nacional deIdentidade, aparecendo, pois, enambos documentos isto: «Filla de:Antón, Iago…», todo un abano denomes a elixir? Paradóxico, ilóxico,sen sentido..., unha contradicción
insultante para a nai que opta libre-mente por er familia monoma-rental, e igual de insultante paraaqueloutra nai solteira que chegaa o ser por outra circunstancia, xaque nai e crianza se ven condena-das a ser tuteladas por un nomemasculino dun pai, falso por ine-xistente e ficticio. Pois isto é co quenos atopamos, no século XXI, asmulleres que decidimos ser nais so-as á hora de inscribir, ou de solici-tar unha Nova Inscrición de Nace-mento para esa nena ou neno noRexistro Civil –como foi o meu ca-so, xa que son nai por Adopción Internacional–, sen ter en contaademais que na súa Partida de Na-cemento orixinal de Ecuador, fi-gura sen nome de pai ó igual queno Libro de Familia. ¿Este feito denecesitar dun nome masculino pa-ra representar a un pai, ficticio, fal-so, non nega e anula esa maternida-de social que as mulleres decidimosabordar? ¿Non ven a dicir que pormoito que se proclame a nosa li-berdade e autonomía, esta aínda éunha ficción ao verse obrigadas naie filla, ou fillo, a ser tuteladas porun simple nome masculino de al-guén inexistente e que é pouco me-nos ca unha pantasma? A lecturaestá clara: maternidade biolóxica,si; pero maternidade social, puraficción. Por imperativo da LeiRexistro Civil 35/89, unha leicaduca e anacrónica, que nonrespecta a realidade social dospaíses democráticos, as nais es-
18
tamos obrigadas, a inventar, ese no-me de pai-pantasma pero que hade ser un nome existente. ¿Non ne-ga este feito a existencia das fami-lias monomarentais? ¿Non supra-valora este feito a figura do pai,–mesmo aínda que este non exis-ta–, ante a sociedade e ante esa fi-lla ou fillo que ha de levar no seudocumento identificador do D.N.I
Enviei tamén a miña protesta e de-nuncia ó Ministerio de Xustiza pa-ra que esta lei sexa revisada e modi-ficada de acordo coa luz dos novostempos.
Claro que se botamos unha olla-da ao contorno da cultura patriar-cal, descubrimos como a identida-de das mulleres veu definida así:primeiro como f illa de e despois
o nome dun pai-pantasma que nonten? ¿Ou é que as mulleres somosseres sen identidade que non po-demos abordar e defini-la nosa ma-ternidade por nós mesmas, nin se-quera nos casos en que así é elixida?
muller de. Herdamos o nome dopai, feito que nega, de xeración enxeración, que a nosa procedenciaé de vía feminina, algo que as mu-lleres debemos tamén cambiar senon queremos ser un baleiro, un-
ha ausencia, xa que no mesmo in-tre en que unha criatura nace, es-ta pasa a ser socialmente do pai, aorecibir a filiación paterna. No fon-do é como se os fillos só pertence-sen ás nais mentres están no seuventre e como se estas criasen fi-llos para a liñaxe de outros. Si, esacapacidade e potencialidade de en-xendrar e parir das mulleres, esta-lles sendo negada desde o momen-to en que é o home o que perpetúao noso nome e o que rendabilizasocialmente esa paternidade sobreos fillos. Pai, patrón, patria, patri-monio, padrón, empadronamen-to, patriarca, patriarcado, a mesmaraíz lingüística para expresar unhamesma relación de poder: o poderpatriarcal.
As mulleres temos pois, que re-tomar a memoria, volver ao prin-cipio, á orixe, á unión coa nai, e ser,cada unha de nós que así o decida-mos, desde as nosas múltiples plu-ralidades, nais de meu, da maneiraque elixamos e no momento enque nós queiramos. E só así se crea-rá toda a pluralidade e diversidadede familias posibles, algo semprepositivo e anovador para poder xerar unha sociedade aberta e cons-truída sobre os valores da igualda-de, tolerancia, respecto e solidarie-dade, valores que axudan a convivircoa e na diferencia, algo enriquece-dor e xerador dun mundo máis li-berador e dun futuro máis espe-ranzador. �
as mulleres violencia
contra
N. C
orom
oto
20
para que as víctimas destas agre-sións estean asistidas desde a súaprimeira comparecencia ante oxuiz.
Segundo un estudo do PoderXudicial, tres de cada catro mu-lleres carecen de letrado ao pe-dir medidas como o alonxamentomentres seis de cada dez homesagresores si dispoñen del.
Nos 77 cárceres españois hai pre-to de 1000 presos –maioritarisima-mente varóns– por malos tratos ásúa parella. Estes maltratadores for-man parte dun grupo de 3671 per-soas penadas por delictos contra aspersoas (homicidios e lesións).
As cifras coñécense desde o ano2002 que se deu luz verde a un pro-xecto piloto de terapia de maltra-tadores.
malos tratos
O Observatorio... contra a Violen-cia Doméstica y de Género, propón aconveniencia de crear un turno deoficio con avogados especializados
malos tratosComentario para
N. C
orom
oto
A Dirección Xeral de Institu-cións Penitenciarias fixo un estudodos expedientes. Neles precísase odelicto porén non a vítima.
Ao cabo do estudo estimousenuns 900 varóns maltratadores sencontar os 11 cárceres cataláns.
En Albacete, Álava, Alicante,Madrid, Mallorca, Valladolid, Tene-rife e Lugo botouse a andar unhaterapia piloto.
Estas terapias, dunha duraciónde cinco meses, NON aportaban nin-gún beneficio penitenciario e a asis-tencia é de carácter voluntario nocaso de ser delicto principal o deMalos Tratos.
Comezaron a rehabilitación 61presos e remataron 56. As cinco bai-xas fórono pola nula intención dosreclusos a cambiar de conducta.
O 40% dos seleccionados viñande familias desestructuradas e só o30% deles recoñecian o seu delicto.
Tamén no cárcere de Ourensese ten levado un interesante traba-llo con maltratadores. A terapeu-ta María del Mar Rodríguez di queo máis importante é que os presosrecoñezan os seus actos e tomenconciencia do problema.
O Colexio Oficial de Psicólogos de Galicia puxo en funciona-mento desde o ano 2001 e en colaboración co Servicio Galego deIgualdade, un programa, «Abramo-lo Círculo», de atención psico-lóxica para homes con problemas de control e violencia no ámbitofamiliar. Na memoria anual do Colexio do ano 2002 dan conta dasactividades formativas, divulgativas, de sensibilización, a xornada deformación e traballo, así como as actividades asistenciais.
Ao longo do ano 2002 leváronse a cabo noventa sesións de inter-vención psicolóxica nos vinte e un casos iniciados neste mesmo ano.
Outros catro casos pertencentes ao ano 2001 continuaron a reci-bir asistencia durante o ano 2002
21
A base reside na asunción da cul-pabilidade. Trabállase o control daira, a resolución de conflitos, a con-duta de ciumes, a educación sexuale a educación en igualdade entrehomes e mulleres, así como a pre-vención de recaídas.
Hai presos que o pasan moi mal du-rante a terapia, sobre todo cando se fanconscientes do que fixeron ou cando selles fai escribir sobre o seu pasado.
A avaliación dos presos é máisfácil dentro do cárcere. Os resulta-dos certos poderán medirse candorecuperen a súa liberdade.
Institucións Penitenciarias, es-tuda se repite a experiencia. No cár-cere de Ourense están xa come-zando a segunda tanda de terapia.
�
ren eludir a responsabilidade dos seusactos.
O programa no cárcere de Ou-rense tivo unha duración próximaao ano con dúas sesións semanaisde dúas horas.
Dos 12 presos por malos tratos,nove fixeron a terapia, un rexei-touna porque lle faltaba poucotempo para saír en libertade e osoutros dous considerábanse ino-centes.
A idade media: 40 anos (o máisnovo 35 e o máis vello 55).
María del Mar Rodríguez insis-te: Se non traballamos con eles sairánpeor do que entraron. Cando cheganao cárcere o problema xa está moi en-quistado. É necesaria unha educacióndesde as escolas sobre a igualdade desexos.
A asunción da responsabilidade éclave. Moitos négana, outros a xustifi-can. «Non era eu», «perdín os ner-vios» ou «estaba canso» son das ex-cusas máis frecuentes coas que que-
Casos que debutan Casos que debutanno 2001 no 2002
Totais
Nº de casos 5 21 26
Nº sesións no 2002 23 90 113
Nº de casos con intervención en 1 15 16activo a 31-12-2002
Abandonos 0 6 6
Altas 4 0 4
As demandas para participar no Programa incrementáronse esteano nun 420% e o número de sesións nunha porcentaxe semellante391%.
O programa «Abramo-lo Círculo» depende de subvencións doServicio Galego de Igualdade que no último ano ofreceu unha sub-vención miserábel.
Intervención de Laura Gómezcomo representante de Andaina naComisión de Non Violencia doConsello Municipal da Muller, odía 25 de novembro no acto orga-nizado pola Concellería da Mullerdo Concello de Santiago de Com-postela, que tivo lugar na Aula deCultura de Caixa Galicia
1. Concreción sobre a situaciónda que estamos a falar
Cómpre delimitar os tipos de si-tuacións dos que imos falar. Noncoincide exactamente con violen-
cia doméstica ou intrafamiliar; es-ta ten un sentido máis amplo queabrangue a violencia entre distin-tos membros da familia, entre a pa-rella, cara as persoas anciás, caramenores, entre irmás e/ou irmáns(da cal non estarían excluídas asmulleres nin como víctimas nin co-mo maltratadoras).
Tampouco coincide exacta-mente coa violencia de xénero, poisesta inclúe un xeito de violenciaque se exerce tamén no ámbito so-cial cara as mulleres e que ten quever con situacións de discrimina-ción económica, laboral, discrimi-
nación no ámbito público, insultosna rúa ou mesmo cánones de be-leza prexudiciais ou lesivos cara asmulleres.
Estamos falando dun xeito deviolencia exercida contra as mu-lleres no ámbito da privacidade porparte das súas parellas masculinas:os seus homes, compañeiros ou ex-compañeiros. Feita esta precisón,en adiante indicarase só parellas.
Son os malos tratos que pre-sentan un maior índice de casos e as situacións máis brutais e ex-tremas.
22
Algunhas reflexións sobreo problema da violencia
no ámbito da
23
2. Enfoque da magnitude do problema e dificultades de detección
As dimensións do problema domaltrato das mulleres por parte dassúas parellas alcanza proporciónssumamente preocupantes. Xa sa-bemos que a meirande parte doscasos non se denuncian.
Afecta en porcentaxe algo máiselevada a mulleres na franxa de ida-de comprendida entre os 45 e os 65anos (para o conxunto do EstadoEspañol en datos de 1999).1 Perosabemos tamén que unha porcen-taxe moi elevada de mozas maio-res de 18 anos padecen ou teñenpadecido diversas formas de mal-trato por parte das súas parellas ouex-parellas (un 11%, preto de dousmillóns, no Estado Español, se-gundo unha enquisa do Institutode la Mujer de decembro de 2002).
Xa nos imaxinamos que as cifrasposiblemente, tamén nesta franxade idade, poden ser maiores.
Outro dato para ter moi en con-ta é que moitas mulleres non sonconscientes sequera de atoparse ensituación de maltrato ou de telo su-frido (como exemplo, dese 11% demozas, só un 4%, unhas 680.000 noEstado Español, recoñecía telos su-
frido, as restantes non considera-ban ter vivido ou vivir nunha si-tuación de violencia; e neste casotrátase de mulleres novas, que per-
1 ALBERDI, Inés e Natalia MATAS: Laviolencia doméstica: Informe sobre los ma-los tratos a mujeres en España, Barcelo-na, Fundación La Caixa (Col. EstudiosSociales, 10), 2003.
O feito de que moitos medios de comunicación só dean cobertura aos casos máis brutais de malos tratos
a mulleres, a aqueles que desgraciadamente se converten en noticia, o feito de que se dea unha visión pública tan uniforme dos
malos tratos ten como resultado que unha alta porcentaxe de maltratadores non se identifique con esa figura do maltratador
máis brutal, nin se recoñezan sequera comomaltratadores
contra as mulleres
parella heterosexual
Participantes na mesa redonda organizada pola Concellería da Muller de Santiago o 25 de Novembro de 2003
Así é que moitísmos casos deabuso sexual, de maltrato psicoló-xico e os casos menos duros de vio-lencia física desaparecen da visibi-lidade pública.
3. Factores estructurais ou sociais que crean un clima propicio para que se produzansituacións de maltrato
Hai algúns factores estructurais,baseados nun sistema de valores ecrenzas moi arraigado nas diversassociedades, e por suposto na nosa,que facilitan a aparición deste tipode maltrato cara as mulleres:
◗ O sexismo e polo tanto o ma-chismo imperantes en tódolos or-des sociais, que valéndose dunha«violencia simbólica» –segundo in-
24
tencen a unha xeración moito máisinformada, que naceron e vivennunha sociedade que ten evoluídomoito en canto á consideración so-cial, cando menos no plano teóri-co, dos dereitos e liberdades dasmulleres e que poden falar máisabertamente das relacións de pa-rella). A falta de consciencia sobrea situación que viven ou teñen vi-
verten en noticia, o feito de que sedea unha visión pública tan uni-forme dos malos tratos ten comoresultado que unha alta porcentaxede maltratadores non se identifiquecon esa figura do maltratador máisbrutal, nin se recoñezan sequeracomo maltratadores, polo tantoobstaculízase e obstaculizan o re-coñecemento persoal do seu pro-
vido, tal vez puidera reducir enprincipio o nivel da súa angustia,pero isto non fai que desapareza,nin tampouco evita unha mala ca-lidade persoal de vida nin de rela-ción de parella ao tempo que o con-texto da violencia obxectiva en quepoden seguir vivindo é susceptiblede empeorar.
O feito de que moitos mediosde comunicación só dean cober-tura aos casos máis brutais demalos tratos a mulleres, a aquelesque desgraciadamente se con-
blema, paso primordial para re-flexionar sobre a súa conducta, se-gundo indican profesionais da psi-coloxía.
Paralelamente, as campañas pu-blicitarias que mostran mulleres coacara e o corpo cheo de golpes e mo-rados fan considerar a moitas víc-timas que o seu caso non é compa-rable e que polo que lles ocorre aelas non paga a pena denunciar ninarrostrar os sentimentos de culpa-bilidade e de vergoña tan frecuen-temente asociados a tal situación.
Comparto a opinión de moitas persoas que manifestan que esta non é unha loita demulleres contra homes, nin dun grupo máis
ou menos amplo de mulleres e homes contra homes que maltratan, que é unha
loita contra as conductas violentas, contra as mentalidades sexistas e insolidarias que menoscaban a calidade das nosas relacións persoais e a nosa ética como comunidade
dica o sociólogo francés Pierre Bor-dieu– explica e pretende xustificaras relacións de dominación, os seusprivilexios e as súas inxustizas e faiaparecer as persoas dominadascomo aceptábeis unhas condiciónsde vida absolutamente intolerábeis.E a forza desta dominación resideprecisamente en ser admitida e re-coñecida polos dominados, nestecaso as dominadas. Deste xeito, adiferencia natural, é dicir biolóxica,entre homes e mulleres é conver-tida en desigualdade e xerarquía,
N. C
orom
oto
25
características culturais e polo tan-to arbitrarias que constitúen os alicerces do que chamamos pa-triacado.2
◗ O ámbito pechado onde se de-senvolven estas relacións de vio-lencia cara as mulleres.
Unha sociedade profundamen-te violenta, que non ten por cos-tume buscar saídas negociadas aosconflictos, tampouco entre os pro-pios homes.
4. Diversidade do maltrato e polo tanto das maneiras de enfrontalo
A diversidade do maltrato caraas mulleres, dende a chantaxe emo-cional a outros xeitos de violen-cia psicolóxica, dende os abusos sexuais ás violacións e outras for-mas de maltrato físico, implicaunha diversidade de conductas ecircunstancias que teñen que ser di-ferenciadas e analizadas, por tipode maltrato, gravidade e duracióndo mesmo e efectos psicolóxicos efísicos sobre as víctimas.
En calquera caso, é imprescin-díbel crear unha conciencia socialxeneralizada que non xustifique dexeito ningún a conducta do mal-tratador, de calquera maltratador eaínda que se estime como maltrato
«de baixa intensidade».3 Porque apropia víctima precisa dunha con-dena social e porque o propio mal-tratador ten que asumir a respon-sabilidade sobre os seus actos.
5. Enfoque multilateral ou plural na busca de solucións para atallalo
No ámbito das propostas con-cretas son imprescindíbeis taménun conxunto de medidas e actua-cións dende múltiples ámbitos acurto e medio prazo:
◗ Implicación e coordinación detodas as administracións públicas ede diversos sectores profesionais:políticos, sanitarios, policiais, xudi-ciais, sociais e medios de comuni-cación.
◗ Fomento do emprego femini-no de cara á eliminación da discri-minación laboral-económica dasmulleres.
◗ Medidas de emerxencia parao apoio das víctimas que se cum-pran (atención médica e axuda psi-colóxica sen listas de espera, casasde acollida, pisos tutelados, ordes de protección, de alonxamento, de-fensa xurídica gratuíta...).
◗ Axuda psicolóxica inmediatapara todas as persoas afectadas,
non só para as mulleres, taménpara as e os menores que teñan vi-vido, cando menos, nun clima deviolencia, e axuda psicolóxica conplans de resocialización dos mal-tratadores. Porque a atención ex-clusiva cara unha das partes doconflicto, as víctimas de maltrato,non resolve a outra, a reeducacióndos maltratadores (xa sabemos queos datos que podemos obter dascasas de acollida representan sóunha parte da totalidade dos mes-mos, pero estímase que entre un30 e un 50% de mulleres que teñen
2 Ob. cit.3 A chamada «tolerancia cero» ca-
ra ao maltrato
sufrido maltrato e pasan por ascasas de acollida volven cos seusmaltratadores, cando menos unhavez máis antes de abandonalos de-finitivamente, e se as mulleres osabandonan, posiblemente inten-tarán relacionarse con outras mu-lleres reproducindo o mesmo es-quema de crenzas e conducta). Poroutra banda, unha sociedade que
Concentración 25 de Novembro en Vigo
pretenda afrontar o problema domaltrato dunha maneira integral,non pode nin debe deixar de aten-der a esa outra parte do conflicto,aos maltratadores, porque estánnesta sociedade, porque é precisoartellar sistemas e ferramentas deconvivencia conxunta.
O castigo, os anos de cárcere,supoñen o pago polo que o agresorten feito, pero non sirve para mo-dificar a conducta destas persoas.Poden incluso agravala. Como so-ciedade teremos que garantir osmedios para resocializar a quen te-ña sido condenado (a toda a poba-ción reclusa), e isto, que semellaterse tan esquecido na actualidade,
26
6. O ámbito lexislativo como ámbito privilexiado para a reso-lución dos conflictos sociais
A tendencia cada vez máis xe-neralizada a levar os conflictos so-ciais ao ámbito lexislativo cunespecial protagonismo do ámbitopenal, non semella un gran avan-ce porque non garante a solucióndeste nin de ningún outro con-flicto. Para conseguilo será ne-cesaria unha ampla mobilización
de instrumentalizar as mulleresneste caso. E fundamentalmentecontribúe a agachar os problemassociais, reducidos a unha tipifica-ción penal.
7. Implicación social conxuntaComparto a opinión4 de moitas
persoas que manifestan que estanon é unha loita de mulleres con-tra homes, nin dun grupo máis ou
é algo ao que teñen dereito (se-gundo o artigo 25 da Constituciónespañola).
A longo prazo é preciso un cam-bio de mentalidades e conductasque require tempo:
◗ Educación en valores de igual-dade e respecto para que uns e ou-tras sexamos libres de escoller asnosas opcións vitais independen-temente do sexo biolóxico.
◗ Resolución non violenta dosconflictos, especialmente dos in-terpersoais.
◗ Defensa dos dereitos humanosde todas as persoas: mulleres, ho-mes, maiores, menores, de poboa-ción autóctona e inmigrantes, detodas as relixións.
social que respalde un conxuntode medidas como as que antesapuntabamos.
O dereito penal non está conci-bido como o último recurso, can-do teñan fracasado outras vías dexestión e resolución de conflictos.Implican actuacións que logran ungrande consenso social baseado nacrenza de que por este camiño éposíbel rematar cos complicadosproblemas sobre os que se lexislae ademais de xeito inmediato. Pa-ra os gobernos é bastante barato,aforrándolles moitos cartos as ad-ministracións que non terían queinvestir en recursos asistenciais ninpreventivos. Resulta rendible ta-mén electoralmente, aínda a costa
menos amplo de mulleres e homescontra homes que maltratan, queé unha loita contra as conductasviolentas, contra as mentalidadessexistas e insolidarias que menos-caban a calidade das nosas relaciónspersoais e a nosa ética como co-munidade se non se afronta o pro-blema en toda a súa gran comple-xidade. �
O castigo, os anos de cárcere, supoñen «o pago» polo que o agresor ten feito,
pero non sirve para modificar a conductadestas persoas. Poden incluso agravala
N. C
orom
oto
4 Caro, M.ª Antonia: «La lucha con-tra la violencia de género es parte sus-tancial de la defensa de los DD. HH.»,intervención nas xornadas da APDH,outubro de 2003.
6 de xaneiro. X.D.J.V., 28 anos, chimpada desde unha ventá en Fuengirola (Málaga).
10 de xaneiro. R.M.C., 34 anos, morta a tiros en Moiá (Barcelona).
12 de xaneiro. Z.B., apuñalada en Tenerife.
13 de xaneiro. M.L, 28 anos, morta a golpes en Terrassa (Barcelona).
18 de xaneiro. G.S.S., 28 anos, estrangulada en Reus(Tarragona).
19 de xaneiro. I.R.D. 49 anos, apuñalada en Adra(Almería).
23 de xaneiro. S.S.G., 31 anos, apuñalada en Hospitalet (Barcelona).
27 de xaneiro. C.A.P., 34 anos, apuñalada en SantoDomingo (Logroño)
28 de xaneiro. E.S., 80 anos, asasinada con carabinaen Pinos Puente (Granada)
2 de febreiro. M.P.H. 30 anos , apuñalada en Logroño
5 de febreiro. R.N.M., 76 anos, estrangulada en Málaga.
27
* Tirado de El Mundo, 23 de decembro de 2003.
72As 72 Víctimas de 2003*
10 de febreiro. C.R., 72 anos, morta a golpes enMugardos (A Coruña).
4 de marzo. M.P.F., 71 anos, acoitelada e golpeadaen Vallecas (Madrid).
15 de marzo. E.M., 28 anos, asfixiada en Linares ( Jaén).
17 de marzo. C.M., 28 anos, estrangulada en Molina de Segura (Murcia).
18 de marzo. A.B.B., 49 anos, abandonada nunhacuneta con contusión cranial en A Coruña.
23 de marzo. M.H., 38 anos, asfixiada con unha corda en Martos ( Jaén).
Un ano máis, Andalucía foi a comunidadecon máis mulleres asasinadas, trece igualada
con Cataluña (ambas son as dúas con máis po-boación). Séguenlle Valencia con sete, Galicia
con seis, e Madrid e Canarias con cinco. En Cas-tela León, Murcia e Baleares foron tres. Euskadi
pola súa parte, non rexistrou ningún caso deasasinato nos dous últimos anos.
27 de marzo. M.R.R., crebada en La Linea de laConcepción (Cádiz).
2 de abril. D.Á., 40 anos, ferida por arma branca enAnsoain (Navarra).
4 de abril. M.J.F., 38 anos, atropelada e despois acoitelada en Valencia.
5 de abril. D.C., 16 anos, aforcada coa manga dunhabañeira Los Montesinos (Alicante).
12 de abril. S.B.V., 42 anos, acoitelada en Barcelona.
13 de abril. E.R., 25 anos, queimada en Gran Canaria.
5 de maio. L.M., 34 anos, acoitelada en Girona.
7 de maio. M.D., 43 anos, degolada en Albacete.
10 de maio. M.D.A. 48 anos, morta a golpes enReus (Tarragona).
21 de maio. M.J.R., 28 anos, Alfaia apuñalada en Al-daia (Valencia).
23 de maio. P.M.C., crebada en La Aldea de Híjar(Teruel).
29 de maio. C.F., 39 anos, crebada en Moaña (Pontevedra).
1 de xuño. M.R.T., 36 anos, apuñalada Camino dePuente Virrei (Zaragoza).
1 de xuño. M.S.R.S., 30 anos, calcinada en Cenero(Gijón).
6 de xuño. G.E., 23 anos, estrangulada en Villanue-va i Geltrú (Cataluña).
7 de xuño. F.N.C., 39 anos, acoitelada en Beniaján(Murcia).
10 de xuño. K.M., 52 anos, morta a golpes en Barcelona
12 de xuño. V.C.G., 35 anos, apuñalada en Ceuta
22 de xuño. F.M.M., 45 anos, cribada en Salamanca
28 de xuño. T.G.S., 65 anos, apuñalada en La Guisona (Lleida)
30 de xuño. C.A.G., 35 años, crebada en Ames (A Coruña).
7 de xullo. L.M.C.G, crebada en Lalín (Pontevedra).
9 de xullo. C.M., 44 anos, estrangulada en Palma deMallorca.
12 de xullo. M.M.S., 48 anos, morta tras unha malleira en Ciempozuelos (Madrid).
13 de xullo. A.M.CA, 28 anos, acoitelada en Cebolla(Toledo).
22 de xullo. S.C.C., 29 anos, acoitelada en Palafrugell (Girona).
24 de xullo. A.E, 36 anos, apuñalada en Alcalá de(Castellón).
28
27 de xullo. M.M.N.A., 34 anos, esnaquizada enPremiá de Dalt (Barcelona).
27 de xullo. L.A.N.G., 33 anos, estrangulada en Santander.
31 de xullo. M.T.G.V., 72 anos, morta a golpes en Valladolid.
4 de agosto. C.P., 37 anos, apuñalada en Tenerife.
6 de agosto. A.L. e M.V., de 60 e 57 anos, apuñaladas en Palma de Mallorca.
12 de agosto. R.S.R., asasinada con catana en Barcelona.
17 de agosto. A.F., 21 anos, apuñalada en Alzira (Valencia).
23 de agosto. E.C.B., 50 anos, crebada Madrid.
12 de setembro. G.A.G., 90 anos, esnaquizada enMartos ( Jaén).
18 de setembro. F.L.R., 48 anos, apuñalada en Ferreira (Sevilla).
19 de setembro. R.P.A, 21 anos, apuñalada en Salas (Asturias).
28 de setembro. M.J.G.OU., 27 anos, crebada en Cadeira (Valencia).
9 de outubro. S.B.P., 30 anos, apuñalada en Murcia.
23 de outubro. M.C.M.R., 34 anos, acoitelada en Alcántara (Badajoz).
3 de novembro. M.J.P.G., 27 anos, crebada en Barbate (Cádiz).
8 de novembro. MJ.P-G.,45 crebada en Cádiz
8 de novembro. D.S., 48 anos, crebada en Lanzarote
9 de novembro. M.R.D.M, 48 anos, queimada en Sevilla
11 de novembro. C.G.M., 31 anos, asfixiada en Mallorca
11 novembro. C.J., 47 anos, degolada en Valencia
14 de novembro. M.C., 38 anos, asfixiada en Sevilla.
20 de novembro. R.S.J., 41 anos, apuñalada en Salamanca.
26 de novembro. G.P.G.B., 57 anos, apuñalada enLeón
4 de decembro. G.E., 27 anos, apuñalada en Madrid.
12 de decembro. M.J.H., 34 anos, acoitelada en Las Palmas.
15 de decembro. C.M.V., 76 anos, apuñalada en Vilariño (Lugo).
20 de decembro. P.F.M., 40 anos, apaleada en Madrid.
Cartas al director –La Voz de Galicia– 27-11-2003
Mujeres maltratadas
Soy mujer, tengo 30 años y sufrí malos tratos duran-te gran parte de mis seis años de matrimonio. No ma-los tratos físicos, pero sí psicológicos y no sólo por partede mi marido sino también por mi suegra. Mi decisiónde separarme hizo que los malos tratos sólo llegasen ahundirme psicológicamente, pero también que no en-contré ningún apoyo en la ley de la que tanto se habla.Tuve que dejar a mi hijo durante los dos meses que tar-dó el juicio de previas, tuve que oír duras críticas y lleguéa considerarme horrible por irme de mi casa. Y me pre-gunto para qué sirve denunciar si eres tú la que tienesque abandonar todo y tu marido se queda libre, sin pe-na ninguna y lleno de razón.
M. F. Ourense
29
Violencia doméstica en España
Mulleres 4.086 (96,6%)
Homes 148(3,4%) Ordes denegadas
1.041 (24,6%)
Ordes acordadas 3.193 (75,4%)
Nacionalidade española 3.551 (83,9%)
Nacionalidade estranxeira 683 (16,1%)
Por violencia da parella ou ex parella 3.530 (83,4%)
Por violencia familiar 704 (16,6%)
Total solicitudes presentadas
4.234
■ Mulleres protexidas que cobran a renda de inserción (300 euros mes) 727
■ Mulleres con protección policial 184
■ Cónxuxe 2.073 58,70%
■ Excónxuxe 466 13,20%
■ Relación afectiva 670 18,90%
■ Relación no afectiva 321 9,00%
5451
72*
2001 2002 2003
Mulleres asasinadas
Denuncias malos tratos Denuncias ata outubro 2003
2003200220012000199919981997
17.488
3335
42 4345
52
70 (2)
19.53521.680 22.397 24.158
43.313 (1) 42.061
Mulleres mortas por violencia doméstica Polo cónxuxe ou análogo (1)
1. Ata 2002, só incluía ó cónxuxe e a parella de feito. A partir de entón, inclúese tamén ó ex cónxuxe, noivo e ex noivo.
2. A cifra de mulleres en 2003 corresponde á elaborada por "El País"
Fonte: Instituto de la mujer y elaboración propia.
Ordes de protección(Desde o 2 de agosto de 2003 ata o 31 de outubro de 2003) Mulleres mortas
Fonte: Observatorio da Violencia Doméstica M. de Traballo e Instituto de la Mujer
No traballo de antropoloxía doxénero titulado «Soy mujer, soy gi-tana, soy lesbiana: Aproximacióna una realidad social», Eva M.ª Tuya (Campus de Toledo) realizaunha investigación sobre o estatusda muller na cultura do pobo ci-gano asentado no Estado Españole sobre as múltiples discrimina-cións que sofren as mulleres ciga-nas lesbianas. Para a autora estetraballo significa unha primeira to-ma de contacto con esta realidadetan próxima e tan descoñecida, queagarda retomar no futuro máis enprofundidade e con máis medios.
30
Na investigación contextualizaas orixes e a historia do pobo ciga-no dende o século XV, as persecu-cións as que foi sometido en todaEuropa entre os séculos XVI e XVIII
(considerados unha ameaza en ca-se todos os países de Occidente po-lo seu xeito de vivir, o nomadismo,a lingua, a estética, o seu sistemade valores, normas e leis), e o asen-tamento dos ciganos no Estado Es-pañol, para adentrarse a continua-ción nas características propias ediferenciadoras que configuran acultura cigana, a súa organizaciónsocial, o reparto de papeis na fa-
cigana,LIDIA NOVOA�
Muller,
milia, o status sexual e os gruposde idade, o sistema de matrimonioentre os ciganos, focalizando logoa atención na cuestión do xénero.Pasa despois a presentar as mulle-res lesbianas coas que contactou ex-poñendo a situación persoal e a his-toria de cada unha delas: unhaparella de ciganas, unha parella mix-ta de cigana e paia, e unha muller(de pai cigano e nai paia) lesbiana,sen parella. Completa o traballo unanexo co contido da entrevista te-lefónica que mantivo coa parelladas dúas mulleres ciganas.
O sistema de matrimonio entre
31
os calós –di a autora– é un piar fun-damental da súa cultura e o quemarca as diferencias coa sociedadepaia, porque determina o paren-tesco cigano, sobre todo se se com-bina con pautas de residencia deli-mitadas polos pactos matrimoniais.O ideal de matrimonio na culturacigana é a monogamia de por vi-da, un vínculo que se establece nonsó entre dúas persoas, senón queafecta aos membros das dúas fa-milias enteiras, aínda que en reali-dade se trate dun pacto entre dousgrupos de varóns para os cales amuller constitúe un obxecto de in-tercambio. Polo tanto o matrimo-nio presenta un carácter de necesi-dade, existindo un baixísimo índicede celibato, sobre todo nas mulle-res. Isto produce nas persoas deambos sexos o sentimento xenera-lizado de que non se é persoa com-
blica en cerimonias de exaltaciónétnica. Esta esixencia comporta unmaior control das nenas e rapazasadolescentes e contribúe a conside-rar a feminidade como unha con-dición perigosa, a súa sexualidadecomo ameazante para ela mesmae para o grupo ata que sexa redu-cida e recluída no matrimonio. Po-lo tanto, sexo é igual a matrimonioe a vulneración desta norma traegraves consecuencias.
Por outra banda, a nenez brevee a case inexistencia de adolescen-cia das mulleres ciganas implica gra-ves carencias formativas e educati-vas para elas. Tralo seu matrimoniochegará a acumulación de tarefasdomésticas e de responsabilidades
da pola comunidade, atopará nonsó a negativa dos varóns, senón ta-mén doutras mulleres de xeraciónsdiferentes á súa que nese momen-to das súas vidas xa contan con cer-tas parcelas de autoridade.
Certamente é unha investiga-ción que non resultou doada, dadoo hermetismo das comunidades ci-ganas cara á homosexualidade. Aresposta das persoas ás que a in-vestigadora lles formulou a pre-gunta era sempre unánime: entreos ciganos non existen esas cousasde paios. Os homes son moi machos,se acaso hai algún «mariconcete»no mundo do «artisteo», pero xa sesabe que é un mundo peculiar. Dasmulleres xa nin se fala.
lesbianapleta sen casar. Os fillos son ob-xectivo fundamental da unión, demaneira que é a chegada dos filloso que confirma o casamento.
A idade de entrada no matri-monio é para as mulleres ciganasmoito máis baixa do que comun-mente é para o resto das mulleresdo Estado Español. Este matri-monio adolescente ten unha in-fluencia decisiva para os familiares,cunha gran dependencia da recen-te parella dos pais de ambos, o quedetermina o seu lugar de residen-cia e a tendencia a endogamia ét-nica casando entre parentes.
A virxinidade da noiva é outrorasgo decisivo, que habitualmentese traduce na súa demostración pú-
laborais e o control por parte dassúas sogras, control que obvia-mente non favorece a autonomía,a formación educativa, profesionalnin emocional das mozas ciganas.Nunha sociedade dominada estric-tamente polos varóns, as ciganasson seres de segunda categoría, conmenos dereitos e moitas máis obri-gas, mulleres ás que sen a penas for-mación se lles esixirá seren espeli-das, emprendedoras e capaces desacar adiante as súas familias.
Con este panorama é obvio quexurdirán moitos conflictos candounha muller cigana decida que que-re facer na súa vida outras activi-dades ou funcións diferentes aaquelas para as que foi programa-
A triste conclusión de Eva M.ªTuya é que certamente non hai les-bianas entre o pobo cigano, pois xaeles se encargan de «adaptalas apresión» ás normas do grupo, ouben elas mesmas buscan o xeito deabandonar o entorno familiar e so-cial coñecido, sabendo que moiprobabelmente nunca poderán vol-ver a el. Hai, entón, mulleres lesbia-nas de etnia cigana. O medo que es-tas mulleres lesbianas teñen queafrontar e superar é inmenso, pri-meiramente ao recoñecerse a simesmas o seu lesbianismo, despoisao estar dispostas a vivilo, porqueson perseguidas, vixiadas, e na mei-rande parte dos casos maltratadasfisicamente polas súas familias e in-
[…] certamente non hai lesbianas entre o pobo cigano, pois xa eles se encargan de
«adaptalas a presión» ás normas do grupo, ou ben elas mesmas buscan o xeito de abando-
nar o entorno familiar e social coñecido
cluso polos seus veciños e veciñas,maltrato extensivo as súas parellas,sexan estas ou non de etnia cigana.
Que solucións poden atopar es-tas mulleres fóra da súa comu-nidade de orixe, sen preparaciónacadémica nin profesional, sen recursos económicos, sen axuda de ningún xeito por parte de nin-gunha sociedade e perseguidaspolo «longo brazo cigano»? En moi-tas ocasións vense obrigadas a re-tornar coas súas familias acatan-do a heteronormativa obrigatoriaou ben agochando as súas rela-cións, co risco de seren descubertas.
No caso da parella de mulleresciganas que Eva M.ª Tuya entre-vistou, ambas recorreron a unhaasociación caló en Córdoba, peroo responsábel, comprometéndosepersoalmente e arriscando a súa se-guridade, non conseguía atoparlles
32
moitas oportunidades laborais.Acudiron ao Instituto de la Mujer,dispostas a presentar unha denun-cia por malos tratos e optar a un-ha casa de acollida, mais a respos-ta recibida era que non encaixaban(unha vez máis!) no perfil. O res-ponsábel da asociación que inten-taba proporcionarlles unha axudareal está convencido de que a faltade interese das institucións ás querecorreron estaba motivada por se-ren elas ciganas.
Malia que as asociacións de ca-lós insisten en que a situación damuller cigana está cambiando, queten experimentado moitos avances,a investigadora pregúntase como ecando chegarán eses cambios ásmulleres ciganas do rural e de ba-rriadas marxinais. A pregunta se-guinte é cando este pobo tan per-seguido será consciente de que
preservar a súa especificidade nonpode ser a escusa para conculcardesta maneira as liberdades e de-reitos das persoas. A sociedade noncigana, por outra banda, co seuarraigado racismo, clasismo, sexis-mo e homofobia, que ten a gala oseu desenvolvemento social naigualdade das persoas ante a lei, cuncatálogo de dereitos, condena a es-tas persoas a unha múltiple discri-minación: pola súa etnia cigana, pornon teren recursos nin posibilida-de de acceso a eles cando deman-dan axuda, por mulleres, por les-bianas.
Benvida sexa esta e futuras in-vestigacións que poñan ao descu-berto as múltiples facetas da reali-dade nas que se manifestan todasas miserias desta tan desenvolvidasociedade. �
PU
BL
ICID
AD
E
Servicio de Asesoramento das Mulleres■ CONCELLERÍA DA MULLER ■
Para a atención específica
dos problemas que afectan ás
mulleres o Concello de Santiago
pon a súa disposición o Servicio
de Asesoramento das Mulleres
Para asesorarte nas túas dúbidas
e buscar unha solución ós teus
problemas familiares, laborais,
xurídicos e sociais.
Estamos a túa disposición na Prazada Constitución s/n.
■ Horario de atención ó público
Tódolos dias de 10 a 14 h.
Teléfono: 981 57 14 61 Concellería da Muller
ANA ARELLANO E LAURA GÓMEZ�
Pallottini
Entrevista con
33
Comezou no café Dakar como entrevista en dúas linguas e a tres voces (Laura e Ana
inquirindo e ampliando as preguntas, Renatarespostando) e a menos da metade converteusenunha conversa moi grata, na que tamén Renata
preguntaba, na que unhas e outras falabamos enportugués, en galego, en castelán, cambiando
de rexistro, mesturando as linguas nun afán de expresármonos mellor ou de mellor comunicár-
monos. Ás veces a cafeteira impuña o seu bufo deauga quente as nosas verbas, ás cancións, aos
poemas, á evocación dos lugares da memoria deRenata, como querendo demostrar a súa
competencia fronte a esta muller prolífica, dunhaintelixencia tan áxil e humana, cunha correntevital tan potente como unha forza máis da es-
pléndida natureza do seu país.Renata Pallottini, poeta, narradora, dramaturga,ensaísta, traductora, conta aos seus 73 activos
anos con moitísima obra publicada e ten vistorepresentadas algunhas das súas propias pezas
teatrais. Exerceu como avogada, profesora universitaria e guionista de televisión, con
traballos de diferentes formatos, como o programa infantil «Vila Sésamo» e moitas
telenovelas. Foi presidenta do Centro Brasileirode Teatro e directora da Escola de Arte Dramática
da EAD/USP en São Paulo. Entre os seus moitosgalardóns literarios acadou o «Prêmio Jabuti
de Literatura» en 1997, concedido pola CâmaraBrasileira do Livro.
Renata
A. Que fai unha paulista viaxeira tan inqueda enCompostela?
RP. Eu sempre gostei destes lados, dos lados ibéri-cos, da Península Ibérica como un todo. Xa esti-ven aquí estudiando por un ano en Madrid en1960 e foime todo tan ben que alí tiña a sensaciónde que aquí na Península Ibérica eu era feliz etense confirmado iso, de maneira que sempre queme convidan para acá eu aceito. Desta vez veu eseconvite da Universidade de Santiago a través deMarcelo Martínez, agora sei que viña anterior-mente outro de Margarita Ledo, entón eu non sa-bía, cando chegou deixei todas as demais cousasde lado. Tiña outro anterior para Nova York, quenon me entusiasmaba grandemente, cando euvin que había este para España e para este lugarpuxen todo o demais de lado e non me arrepen-tín. Eu síntome moi ben aqui, a única cousa queme doe é ter que marchar, todo me ten saído moiben, teño dado aulas dunha materia que me agra-
34
da moito, que é dramaturxia ligada a televisión eteño un bo trato coas persoas, cos alumnos, coscolegas, coa universidade, coa cidade, cos amigose as amigas. De maneira que ese convite foi o queme trouxo aquí, e chegou ben enriba da hora, ti-ven pouco tempo para me organizar, un mes,para deixar todo en São Paulo acertado. Eu estouretirada xa da universidade, mais de calquera ma-neira teño traballo aínda alá, postgraduacións...Preguntei a Fifí se ela quería vir, se viñamos xun-tas, ela dixo que si, que quería, que era bo e viñe-mos e estamos moi ben.
A. O que en principio chama poderosamente aatención ao botar unha ollada a túa traxectoria pro-fesional e literaria é a cantidade de obra producidae publicada de todos os xéneros, aínda que con es-pecial relevancia da poesía, e os moi diferentesámbitos de actividade nos que te ocupas. Cal é o fío conductor que vai ensartando todas esas acti-vidades?
RP. Cando comecei, eu era moi nova, comecei fa-cendo poesía, é unha actividade moi lírica, máisinterna, máis subxectiva. Despois eu apaixoneimepolo teatro e comecei a escribir pezas de teatro,dramas e comedias. Despois diso escribín para atelevisión, como guionista. Estudiei tres anos naescola de dramaturxia, así que terminei convidá-ronme para ser profesora e aceptei. Cando entreina docencia era obrigatorio facer unha carreira, é
Eu son así, cando quero falar decousas moi íntimas, é poesía;
cando quero falar de cousas queatinxan inmediatamente ás persoas, así unha pancada
inmediata, é teatro…Cando quero deixar as cousas máis
claras para min mesma, pasar alimpo as experiencias, é novela
35
dicir, defender teses, adquirir títulos, o de dou-tora, para poder seguir traballando na universida-de. A miña tese de doutoramento eu transformei-na nun libro. Aí pensei que me gustaba escribirsobre o asunto tamén, así que escribín outro libroe logo outro de teoría literaria. En 1988 fun a pri-meira vez a Cuba, pasei alá seis meses e voltei coacabeza moi confusa, porque fun para Cuba cheade ilusións pensando que Cuba era a utopía con-seguida, a utopía feliz, cando cheguei decateimede que non era exactamente así e eu non conse-guía esclarecer os meus sentimentos. Escribín en-tón unha novela que se chama Nosotros, que éCuba pasada a limpo na miña cabeza, todo o queeu tiña atopado de moi bo e moi fermoso, todosos conflitos e roces... Así que percibín que eu es-taba escribindo unha serie de cousas diferentes eaí foi que me din conta de que para min escritor éaquela persoa que escribe, calquera cousa, do xei-to que lle sexa adecuado para cada momento. Euson así, cando quero falar de cousas moi íntimas,é poesía; cando quero falar de cousas que atinxaninmediatamente ás persoas, así unha pancada in-mediata, é teatro, porque no teatro ti falas e eurespondo no momento; agora en televisión, porexemplo, unha fala para un resultado, mais non sesabe cal é, porque o resultado non é inmediato,no cine tampouco. Cando quero deixar as cousasmáis claras para min mesma, pasar a limpo as ex-periencias, é novela. Só me falta escribir para ocine, do resto xa fixen de todo.
A. Tamén tes literatura infantil...RP. Ah, si, tamén literatura infantil, iso foi un en-cargo, escribir un conto para nenos e eu escribino,entón a persoa que mo pediu díxome que escri-bira máis e eu escribín máis. Fixemos un libro deproba e vendeuse, entón animoume a seguir es-cribindo. A única cousa que vendía e vende namiña producción é a literatura infantil, véndensemiles e miles e miles de libros, o resto non, é omeu destino. A poesía vende pouquísimo, o tea-tro algunhas veces ten moita aceptación, un bopúblico, a televisión xa non se sabe que públicoten, pode que millóns de persoas, participei encertos proxectos de televisión que deron millónsde espectadores, eu non sei, é unha cousa incalcu-lábel, unha non ten como saber iso. Mais os librosinfantís, unha pode saber o número e difundir oslibros que vende, e é agradábel, aínda que eu nontiven fillos nin irmáns –a miña infancia foi moi so-litaria, a miña madurez non– eu consigo comuni-carme ben coas crianzas. Probabelmente eu volto
moito a miña infancia solitaria, ás ferramentasque usaba a miña imaxinación para divertirme,volto a dialogar comigo mesma noutros tempos.
A. E tamén traduccións...RP. Traduccións si, tamén, iso depende máis dosconvites, traducín moito para teatro. Traduzo doinglés e do español principalmente. Sábese que eutraducín moito teatro e por iso me buscan, sábeseque eu sei español, que coñezo España... Lém-brome que cando foron facer en São Paulo Divi-nas palabras de Valle-Inclán, buscáronme porqueprecisaban alguén que coñecese Galiza, ao au-tor.., o significado de moitas cousas. Aí eu lém-brome da miña única dúbida, que ata hoxe memachuca, eu non sabía que Miguelito el padronésera de Padrón. O profesor me preguntaba quequere dicir padronés e eu non sabía. Cando paseipor Padrón a primeira vez pensei ¡que erro!, axente cre que sabe todo e non sabe.Gústame moito traducir, principalmente teatro eespecialmente teatro español, Calderón, Lope,Cervantes... Remato de traducir estes días La ce-lestina, é difícil mais gústame moito.
A. Supoño que unha das túas primeiras actividadeslaborais na Tipografía Pallottini, que entendo seríaun negocio familiar, dalgunha maneira deixouunha pegada. Como influiu na túa primeira rela-ción coa escritura?
RP. Deixou unha marca moi grande. Eu era unhaempregada, aínda que fose neta do dono, traballabacomo unha empregada máis, era revisora ou co-rrectora. Achegábame moito aos operarios, eraunha tipografía grandona, con uns cen operarios.Por entón o tipógrafo, o impresor, as persoas quetraballaban coas letras, cos libros, eran operariosmoi esclarecidos, moi participantes ideoloxica-mente, eu sei que finalmente a maioría deles eracomunista. Lían moito e sabían ler. De maneira quea miña coincidencia con eses operarios deume unhavisión do mundo moi diferente da que eu tiña comofilla de familia ben, de neta de industrial. Esa rela-ción foi o que me deixou de máis importante.
A. O ano 1988 parece ter sido especialmente produ-tivo para ti, cinco títulos publicados, tres de poesíae dous ensaios, unha estadía en Cuba e unha viaxea México...
RP. Aparte doutras cousas [risas]... Foi un anomoi importante, foi o ano que eu coñecín Cuba,que, como xa dixen, tiña moi idealizada, era unhavisión dende fóra, xuvenil. Pasei alá seis meses,
procurei entrar en todas as casas, os lugares, osvarios estamentos, coñecín persoas moi ben loca-lizadas, próximas as esferas de poder, e as persoasmáis humildes, máis desposuídas e cheguei á con-clusión de que a revolución cubana foi unha cou-sa extremadamente ben intencionada, fixo unhamudanza grande no mundo, non só en Cuba,mais por outro lado ten innúmeros problemas, es-tivo chea de preconceitos, foi moralista, o comu-nismo naquela altura aínda era moralista. O pobosufriu e está sufrindo, é unha cousa da que dificil-mente se pode ter idea cando non se está alá, pa-saron fame, verdadeira fame, tomaban o arroz só,pola mañá antes de ir para o traballo tomaban in-fusión de calquera herba que tiveran no xardín,cecimbre..., unha infusión con bastante azucre,que dá enerxía no momento, mais faltaba ali-mento de verdade, proteína... sufriron moito...Entón en 1988 foi o meu contacto coa verdadeiracarencia, coas verdadeiras necesidades, co puroheroísmo... Hai cousas marabillosas en Cuba, avisión que eles teñen da medicina, das relaciónsdo íntimo entre paciente e médico en ningún lu-gar existen, é dunha beleza, dunha harmonía, dunrespecto mútuo..., non se encontra noutros luga-res, porque o médico no capitalismo é un indivi-duo que ten poder, fala ben difícil, ben atrapa-llado, de xeito bastante confuso, de maneira quepoda cobrar bastante máis valorizando a súa sa-piencia. En Cuba non é así, o médico sabe moitosi, mais coloca a sabedoría da ciencia ao serviciode todos, é unha concepción marxista o feito deque a ciencia sexa levada ao pobo, non pode serun saber pechado que só algunhas persoas teñan.Así que a medicina en Cuba é unha cousa extraor-dinaria, eles non teñen recursos, non teñen má-quinas, non teñen moitos aparellos, non teñenmoitos laboratorios, non teñen moitos remedios–agora faltan libros– eles non teñen posibilidadede comprar todo o que sería necesario...Unha cousa que me esquecín de dicir é que amiña primeira profesión foi de avogada.
36
A. Si, resulta curioso en certo sentido, é unha pro-fesión relacionada co ámbito das letras, hai moitatradición de avogados que escribiron e escriben,polo menos nas letras do mundo hispano... Resúl-tame sorprendente porque tamén é unha profesióndunha linguaxe ben escura.
RP. Exactamente, por iso coñezo como a xentesabe usar esa arma para que dea diñeiro, dicir ascousas complicadas, bastante latín..., os colegasque traballan niso pensan que se falan con simpli-cidade aos clientes para explicar as cousas perdenvalor, que non poden impoñer a súa superiori-dade. En tanto que nos lugares onde se deronconta de que todos estamos á mesma altura, omédico é igual co paciente, como antes dicía.
A. Supoño que ese proceso, esa vivencia e esa refle-xión sobre a linguaxe é o que te leva a decantartepor unha poesía de carácter social, cunha linguaxemoi sinxela.
RP. Eu cheguei a iso exactamente por ese camiño,a través do interese polo social. Creo que xa naceuen min pola familia mesma, son neta de anarquista,son filla dunha familia de conviccións socialistasmoi fortes. Despois, por un camiño de achega-mento ao pobo, ao operario, á muller, ao máis hu-milde, ao máis modesto, e falando dunha maneiraaprensíbel, porque facer experimentos de tipo lin-güístico é moi sinxelo, facer xogos de palabras, crip-togramas, virar palabras... é moi fácil, é un entre-temento. Agora, dicir cousas esenciais usandopalabras sinxelas, que se entendan, é máis difícil,iso é o que quero, non sei se o consigo.
A. Ti estiveches en contacto coa emigración espa-ñola en São Paulo, non?
RP. A emigración está moi ligada á miña vida. Euson neta de emigrantes (as dúas avoas e os deusavós) italianos. Por un lado eran urbanos, de Ro-ma, e foron ao Brasil por causas sociais, unha bi-savoa separouse do marido e fuxiu do home queela non quería, e levou ao fillo, que era o meu avó.O meu avó materno era anarquista e fuxiu da po-licía. Outro bisavó era labrego e marchou porcausas económicas. Na miña historia familiar mes-túranse, polo tanto, varios tipos de emigración.Cando nós estabamos na ditadura, fixemos con-tacto cun grupo de exiliados españois e procurarono apoio de varios escritores, o meu entre outros,para que lles désemos forza para facer o primeiromonumento a García Lorca no mundo, o monu-mento de São Paulo foi o primeiro. Naquela épocaaquí non se podía, alá si, porque como os ditadores
…dicir cousas esenciais usando palabras sinxelas, que se entendan, é máis difícil, iso é o que quero, non
sei se o consigo
37
son burros consideran que facer un monumento aun revolucionario doutro país non fai mal. Esegrupo, curiosamente reuniámonos no Centro Ga-lego, que era o máis organizado e o máis forte. Alícomezamos a traballar, conseguimos facer o mo-numento e fixemos dous ou tres espectáculos te-atrais, un dos cales foi La celestina.
A. Hai un aspecto interesante das telenovelas doBrasil, aquí considéranse un producto para marujas,alí téñenme contado que gozan de moito prestixio,que son interpretadas por actores e actrices de granrelevancia, que teñen moita audiencia...
RP. Acontece que unha cousa é a telenovela brasi-leira e outra é telenovela brasileira exportada. Sese exporta, o país que merca escolle entre variosprodutos. Se se trata de países de América Latina,escollen mal, escollen o peor melodrama que é oque lles gusta. En México, en concreto, non seipor que, o público ten moi mal gusto en relacióná telenovela, gústalle moi ridículas, moi bobas,moi melosas. Nós temos telenovelas moi boas,
A. Cun dos teus primeiros libros ganaches un pre-mio de poesía feminina, supoño que tamén no Bra-sil se produciu ese debate de se hai unha literaturafeminina, un xeito de escribir propio das mulleres.¿Cal é a túa opinión ao respecto?
RP. Eu creo que hai unha maneira de escribir fe-minina, do mesmo xeito que nosoutras temos al-gunhas características que non teñen os homes.Respostaría que si hai unha literatura feminina, senon se crea a falsa impresión de que hai unha in-ferioridade nesa comparación. Na medida en quenosoutras somos seres especiais a nosa literaturaten que nos reflectir, agora iso nunca debe ser to-mado como un síntoma de que tratamos de asun-tos menos importantes, banais.
A. A túa relación con Gloria Fuertes marcoute moi-to, non?
RP. Moito, moitísimo. Hai un tempo para min an-tes e despois de Gloria. Era unha persoa moi es-pecial, unha persoa que me recibiu cos brazosabertos nun momento moi malo da miña vida,
Para aquí, para Europa, e en concreto para España vendéron-
se telenovelas moi burras, moi primarias, moi pouco refinadas,
literariamente moi pobres e nós perdemos o mercado
por causa diso
cunha liña de acción voltada para o social, temoscomedias humorísticas estupendas e intelixentes,policíacas, de aventuras... Cada día emítense seisou sete telenovelas na televisión, entón hai cincohoras de emisión de telenovelas. Para aquí, paraEuropa, e en concreto para España vendéronsetelenovelas moi burras, moi primarias, moi poucorefinadas, literariamente moi pobres e nós perde-mos o mercado por causa diso, porque errada-mente TV Globo, que é a maior exportadora, su-puxo que o que vendía en América latina se podíavender tamén a Europa, sen ter en consideraciónque o público europeo é moito máis refinado. Cu-riosamente en Portugal vendemos todo o quequixemos, tamén lles gusta o melodramón, Es-paña é moito máis esixente e os outros países eu-ropeos aínda moito máis.
Os indios teñen remedios que servirían para curarmoitas enfermidades para as que na chamada civi-lización aínda non se atopou tratamento. Se a apro-ximación a eles se fixese con respeito, amigábel, in-telixente, eles poderían facer moito por nós. Asindias saben exercer o control de natalidade, nonprocrean se non crean. Coñecen tintas, velenos,contravelenos... Todo iso teñen dende tempos moiantigos. Sábese que había un camiño que viña deCusco (Perú), baixaba da montaña, atravesaba aselva e viña ata o outro lado, ata o Atlántico. Elestiñan medios de saber noticias, a través de mensa-xeiros que se ían alternando e traían cousas. Hoxeen día coñécense anacos dese camiño, mais non ocamiño enteiro. A nosa loita é non permitir que oslaboratorios internacionais entren na Amazoniapara tomar conta daquilo.
A. Estás vencellada a algún grupo ou movementofeminista do Brasil?
RP. Non estou vinculada a ningún grupo propia-mente, considérome unha feminista indepen-dente. Gústanme os homes, eu considéroos com-pañeiros, non inimigos, os homes interésanmemoito. Eu son homosexual, non teño interese se-xual polos homes, mais teño todos os outros inte-reses posíbeis, quero telos como amigos, comocompañeiros, como colaboradores..., só non que-ro telos na cama. Lévome moi ben con eles.
A. Ti consideras que hai diferencia no xeito de estarna vida e nas posibilidades que teñen mulleres ehomes?
RP. Ah si, certamente, os homes teñen todas as van-taxes, todo está aberto para eles, a partir do nace-mento, eles son festexados, naceu un varón: ¡Ai,Deus, que marabilla!; naceu unha muller: ¡mmm...!,máis ou menos ela naceu saudábel... ¡¡será moi lon-xeva!!... Agora a muller está subindo, aprendeu queten un lugar no mundo, está loitando, nun mundoaínda dominado polos homes, claro, onde unhamuller ten que esforzarse moito máis que un homepara demostrar que vale. Mais por outro lado euatopo os homes simpáticos, eles xogan ao fútboltan ben...Vós estades nun momento do mundo enque a muller está subindo. �
38
como unha irmá que foi, a que nunca tiven. Unamor moi especial que non chegou a ser configu-rado como amor, porque nós as dúas estabamosentón cadaquén coa súa relación e non nos per-mitíamos pensar en mudar naquel momento asnosas vidas. Tal vez por iso durou toda a nosavida ata a morte dela cun grao de intimidade in-menso. Nós trocabamos todo, poemas, experien-cias, eu chegaba a Madrid sen avisar e a xente sexuntaba na súa casa, ela dicía que só tiña «un vinode obrero». Gloria tiña moito espírito, sentido dohumor, pasabamos o tempo charlando, rindo, xo-gando... Miña nai, as miñas amigas, Fifí coñece-ron a Gloria. Eu creo que na poesía publicada deGloria existen moitos fragmentos, tentativas, elaprecisaba de alguén que a acompañase na súa pro-ducción e que a aconsellase. Ela, despois da mortede Chelo voltouse moi solitaria. Eu boto moitomáis fóra do que gardo.
Os indios teñen remedios que servirían para curar moitas enfer-
midades para as que na chamadacivilización aínda non se atopoutratamento. Se a aproximación
a eles se fixese con respeito, amigábel, intelixente, eles
poderían facer moito por nós
A. Cal é a túa opinión da presencia da Igrexa Cató-lica a través dun home como Pedro Casaldáliga noMato Grosso?
RP. O Casaldáliga ten unha influencia moi grandesobre movemento campesiño do interior do Bra-sil, Mato Grosso e Goiás. Eu teño unha enormeadmiración por ese tipo de actividade que certossacerdotes católicos teñen tido no Brasil, en luga-res moi perigosos e desolados. Eu non entendomoito da Igrexa Católica, mais considero que cer-tos teólogos fixeron moitísimo ben para o Brasil.Existen aínda indios no Brasil que teñen moi poucocontacto coa chamada civilización, coa xentebranca, ou ningún aínda en certos lugares da Ama-zonia, por sorte deles. O Casaldáliga é unha pre-sencia importantísima nese ámbito fronteirizo coaAmazonia. A primeira cousa que leva o homebranco para o indio é a doenza, doenzas para ascales eles non teñen defensas. Moita xente aproxí-mase ao indio para exploralo ou para matalo paratomar conta das súas terras, as que teñen dereito,¡teñen dereito ao Brasil enteiro! Teñen que vivircoa súa cultura, coas súas tradicións e crenzas.
O noso antigo presidente é meu amigo, el dixo unha vez quenós estabamos con problemas na previsión porque as mulleres re-tiradas estaban sendo máis lonxevas, como se iso fose un proble-ma, entón eu non tiven dúbida de escribir un problema chamado«Mulher longeva» e mandarllo. Despois o presidente díxome que olera e que tivera en conta.
Mulher longeva
Quando nasceu meninaO avô disse: «que pena».Cresceu, a pesar disso.Uma criança morena.
Conseguiu completarO quarto ano do grupo.
Adjudava na casa.E se acabou o estudo.
Casou jovem e virgem.Não lhe valeu de nada.Fez docinhos caseiros.O marido a espancava.
Também fez seus três filhos.Para não fazer maisaceitou coito oral,aceitou coito anal,
aceitou coito anual.
Hoje, aos setenta anosfaz fila em hospitais,
recebe uma pensãode cem reais mensais
E está ai, sobrevivente.Incomodando o Presidente.
A primeira condición para non ser ladrón é ter cubertas as ne-cesidades básicas, mais se estas non o estivesen, como está a acon-tecer no Brasil con millóns de persoas, é difícil esixirllo a un mise-rábel que vive na rúa, que non ten baño, que non ten onde se lavar,que non ten enderezo..., a esa persoa está faltándolle o mínimo pa-ra ser un verdadeiro ser humano, dentro dos patróns do ser huma-no actual, precisa comer, ter roupa, ter unha vivenda para si e paraa súa familia.
É moi común entre os mendigos de São Paulo ter cachorros, éunha forma de ter un afecto de alguén fiel, que non esixe nada, quepide pouquísimo, que fai compañía, que aquece no inverno, é pre-ciso ter alguén de seu. Beben, claro, porque teñen frío, teñen fame,porque se senten tristes, teñen depresión. A riqueza do Brasil estáconcentrada no 5% da poboación, o resto somos nós os felices, osque temos para vivir, para comer, temos unha casa, e a gran maio-ría que está moi moi mal. Que se pode facer?, escribir, protestar, re-clamar, chamar a atención...?
Sobre a injustiça
Sou mulher brasileira
bem comida.
Aqui nasci,vivi como todos os outros.
Se não roubei,matei,
foi que não precisava.
Abram os tribunaisprisões
e admitam-me nisso:tive tudo o que outros
não tiveram.Só por isso é que fomos,
senhores,inocentes.
Entremos nas prisões
e que saiam os pobres.
Tudo o máis é,Senhores,Fantasia.
39
Isto vén dunha vella canción de rolda. O Carlos Drummond fixoun poema un pouco baseado nesa canción infantil e eu seguín o ca-miño del con máis amargura. São João do Meriti é un suburbio doRío de Janeiro, ruin, feo, violento, terríbel. Camioneira no Brasil éunha cousa de moito coraxe, suxeita a violación, a roubo..., unhamuller para ser caminoneira precisa ser moi valente. Os estupros fi-xeron a Teresa moi forte e resistiu a punta de faca.
Estupro
À MANEIRA DE CARLOS DRUMMOND
O primeiro Foi seu paiO segundo Seu irmão
O tercieiroFoi aquele
Que TeresaMatou com três golpes de faca,
Fugindo despois paraSão João do Meriti.
Onde hoje exerce a profissão deCamioneira.
Xa de volta en São Paulo (e algún tempo despois de feita a en-trevista), Renata regalounos cun poema que escribira en Compos-tela, pouco antes de marchar, coa súa persoal percepción simbóli-ca desta cidade. Pareceunos do máis oportuno que aquí sexa a súaprimeira edición.
A Caminho de Santiago
Muito antes de ti sonhei contigo.Eras menor e menosE te faltava o alento
Que depois encontrei nos cãesE nos momentos
Molhados de tuas chuvas singulares;Que depois encontrei nos teus altares.
No meu sonho eras menos. Tu não cabes nos sonhos
És pura realidade.
Tuas ruas no sonho Eram muito simétricas
E tu nao és assim,
40
És um poema sem métricaE ademais em latim vulgar
De Idade MédiaVulgar porque do povo e das mulheres
E das crianças inventando os teus dizeres,Vulgar porque das gárgulas diabólicas
Feitas para espantar o MalQuando dormem as bruxas
Escapadas das bússolas fingidasLatim vulgar
Porque começa a vida.
Em ti começa a vida e seus camínhos.A cada ser o seu, de pisadas e santos.
Arremeso possanteDe promesas
Juvenís desafíos, tropeços de possessos, Abraço ao Santo,
Tumba de passados.
No sonho tu nascías de ti mesmaa Como nascem os trens das estações.
E havia grandes letreros em tuas paredesQue depois vi transformados em pedras
Porque todas as pedras dizem coisasE há que saber qué dizemPara entender as coisas
Que estão dentro das pedrasE são gloriosas.
Mas o teu ser doía.Propunhas ao meu ser uma partida, Um jogo cego em que todos perdiam: Logo ao entrar cu soube que sairia.
Logo ao entrarQue não serias minha.
Teus vinhos de beber, humildes vinhos,Nas tardes de dormir tuas ruas vazias
Todo teu corpo fiel de mulher das antigasTudo teu, ofegante nas ladeiras,
Tudo teu, próprio e mesmo proibidoNos feltros e nas lãs, no frio aberto ao peíto
Tudo vedado a quemNão ganhouTeu respeito.
E o dia de partir, que se avizinhaA cada dia avisa:
O Camínho é já findo.
Inútil é dizerQue tudoÉ lindo.
41
MARIANA RUÍZ DE LOBERA�
O uso do veo, o yihab, por par-te de alumnas musulmás nas esco-las públicas desatou un debate que,en Francia, desembocou na prohi-bición de signos relixiosos visíbeis.Neste artigo analizamos esta polé-mica desde unha perspectiva in-
tercultural, desvelando o conflitoque subxace a ela.
Os factores e dimensións a con-siderar son moitos: o suceso pro-dúcese en Francia, país de forte tra-dición republicana e laica, tralo11-S, e dentro dun mundo occi-
dental no que a política se atopaformalmente separada da relixión,o que non significa que se baleira-se totalmente dela. Tamén nun sis-tema democrático, que ten unhaimaxe do cidadán como un indivi-duo racional, movido pola súa pro-
A polémica dos signos relixiosos na escola pública desde
unha perspectiva intercultural
as mulleresVeos sobre
pia vontade, o que tende a ocultaros referentes comunitarios (as co-munidades de referencia) dos su-xeitos, clasificando a miúdo comoirracionais as condutas daquelesque non se adaptan a unha lóxicaindividualista e racionalista.
A polémica do veo debuxa oscontornos de dúas comunida-
des: a das que levan veo ouaproban o seu uso, e a de
quen non o leva e pensa queas mulleres non o deben
levar. Desde o momentoen que temos dúas co-
munidades, hai polomenos dúas per-
cepcións distintas so-bre un mesmo feito.Que significa levarun pano na cabezapara alguén que odesaproba?; e, que
significa ese pano pa-ra quen o leva?
Respostar á primeirapregunta resulta máisou menos fácil. Quendesaproba o uso do yi-hab interpreta que oveo é expresión desubmisión e un me-canismo de controlsobre a mobilidade evisibilidade en pú-blico das mulleres,intolerábel nunhasociedade que pro-clama a igualdadedo home e da mu-ller. Mais respostará segunda pregun-
ta é algo máis complicado; de-bemos poñernos na pel do outro,ou mellor, noutras peles diferen-
tes. Porque desde unha actitude de escoita, descubrimos que existen moitas razóns, distintos significa-dos sobre o mesmo feito de levarpano.
O uso do pano pode ser en de-terminadas circunstancias un sal-voconducto para saír de casa a tra-ballar sendo muller sen violentarnormas tradicionais e culturaisdunha comunidade, que até haipouco recluía a muller musulmána esfera privada. Segundo pala-bras de moitas mulleres en idadede procurar home, o yihab taménfunciona como sinal para atraer aatención do sexo oposto xa queofrece unha imaxe de virtuosidadeque resulta atractiva. Mais o panofoi usado, por exemplo, en prácti-cas de resistencia contra a dobremoral das políticas aperturistas, co-mo en Exipto, nos anos setenta, on-de as mulleres mellor cualificadasrecuperaron o atuendo islámico ensinal de protesta.
Nestes exemplos o veo funcio-na coma un símbolo, mais non ne-cesariamente relixioso. Ademais, eisto é o máis importante, ese sím-bolo non está codificado de ante-mán. O problema é que desde fó-ra o veo se censura desde unhacodificación concreta e obxectiva-da. Mais o pano sobre a cabeza ensi mesmo non é nada. O veo noné o problema senón expresión dunproblema.
Desde unha perspectiva inter-cultural o conflito é algo positivo,se a súa regulamentación é satis-factoria. A idea negativa do conflitodébese a que imaxinamos a súa re-solución vía imposición e violen-cia, e este é o problema non o feito
de que exista un conflito. A claveestá en que ha de ser abordado senobsesionarse con darlle unha solu-ción. As solucións rápidas e drásti-cas non son nunca boas. É dicir, trá-tase de deixar de lado, posicionarse–estou en contra de que se prohibao uso do veo ou estou a favor– paraadentrarse na análise e compren-sión do conflito. Temos que co-mezar perguntándonos cales sonas claves e referentes desde onde seinterpreta. E a partir de aí apro-fundar nos intereses e necesidadesque ten cada unha das partes quemanteñen posturas contrarias. Porque defenden esa postura?; que ne-cesidades existen detrás da posturade prohibir o veo?; e, que necesi-dades existen detrás dos que de-fenden o seu uso?
Coñecer as necesidades impli-ca aprofundar bastante: cómpre bu-cear no lado non visíbel dos com-portamentos, onde as comunidadesde referencia, a bagaxe cultural, osmodos de entender o xusto, o bo,o decente, etc. adquiren o seu sig-nificado profundo. Para chegar acoñecer o outro diferente cómpredeixar de lado a bagaxe propia, dei-xar de lado valoracións e xuízos einterpelar as persoas. Un achega-mento deste tipo probabelmentenos leve a caer na conta de que noné o mesmo levar o veo en Arxeliaque en París, non é o mesmo leva-lo en idade casadeira que aos se-senta anos, mesmo fai caer na con-ta de que unha persoa procedentede Arxelia que vive en Francia noné unha arxeliana, tal e como viviríaen Arxelia trasplantada a Francia,senón outra cousa. A experienciamigratoria supón un proceso de rei-dentificación psicosocial no que ascomunidades de orixe e de destinoxogan un papel fundamental, e naque o recoñecemento positivo doestranxeiro posibilita a súa actitu-de de apertura, de relación coa no-va comunidade e até de contaxiopor parte das culturas de acollida.
No caso de Francia, a prohibición, aodecretarse, impón unha determinadaapariencia, unha ortodoxia: o laicismomóstrase como calquera relixión, coas
súas crenzas e os seus símbolos…
42
Neste contexto levar veo res-posta á necesidade que ten todo omundo de expresar quen é; pois acultura é tamén procedemento, un-ha vestimenta, unha lingua, unharelixión forman parte da identida-de cultural das persoas. Unha ne-cesidade que remite a un desexo deliberdade de expresión.
Que necesidades existen detrásda postura que prohibe o veo? A co-munidade que interpreta o veo co-ma unha discriminación negativacara ás mulleres, coma un signo desubmisión cara ao home, realiza asúa propia codificación indepen-dentemente dos distintos contex-tos e motivacións que poidan exis-tir por parte de quen leva o yihab.Trátase dunha postura radical, naque non hai matices: o veo é sem-pre o veo. Sobre este elemento pro-xéctase todo o que significa atrasoe submetimento da muller polo ho-me. O triunfo desta perspectiva nodebate público é o que aboca a so-lucións excluíntes e de imposición.No caso de Francia, a prohibición,ao decretarse, impón unha deter-minada apariencia, unha ortodo-xia: o laicismo móstrase como cal-quera relixión, coas súas crenzas eos seus símbolos.
Hai algo máis que reflexio-nar sobre esta postura: o seu
efecto contraproducenterespeito dos aparentes ob-xectivos de quen a defen-de. A suposición de queo veo é un sinal que anu-la a muller, que a deixasen voz, é o que realmen-
te a está deixando sen voz,o que a está velando ante
este debate. As suposiciónsdo que significa o veo actúan á
vez como veos que se botan sobreestas mulleres impedindo que se-xan elas mesmas as que falen dassúas necesidades e intereses.
Desde unha perspectiva inter-cultural, se cremos na igualdadedebemos comenzar polo que a mu-ller é, non polo que debería ser. Seunha muller se expresa con veo,partamos de aí, recoñezámola, de-ámoslle voz, busquemos unhacomprensión profunda das súasmotivacións, se non comenzamospor aquí non hai emancipación po-síbel. Detrás dos veos das mullerespode haber mulleres libres e pro-gresistas, se teñen a oportunidadede seren elas mesmas. O diálogocomenza cando cada parte é reco-ñecida e lexitimada. Ningunha ves-timenta de «muller libre» pode porsi mesma transformar ou liberar aninguén.
Os conflitos son o cenario pri-vilexiado para a creación dunha cidadanía intercultural. A partir do choque entre o que un pensa e a realidade do outro descuberta, ponse de relieve algo do contornode crenzas dun que permanecía atéentón oculto, sen cuestionamento.O choque permítenos o distancia-mento de nós mesmos, necesariopara aprender e medrar. Neste caso,a polémica do veo permite apren-der sobre o noso temor a outrasformas de relación entre cultura,relixión e política, mais tamén podedar luz sobre en que medida o lai-cismo republicano occidental po-
de chegar a funcionar coma unharelixión ortodoxa a primeira vistaimperceptíbel. E sobre todo, permí-tenos procurar solucións alternati-vas. Neste caso concreto, permiteexploraras vantaxes de instituírunha verdadeira tolerancia igua-litaria ante os credos relixiosos eideolóxicos e sobre todo ante osusos no vestir. A clave non obstanteé que calquera solución pasa polamediación entre as partes.
En España a situación é distin-ta. Non só porque non vai en au-mento o uso do veo islámico, se-nón porque nos atopamos nunhacultura de tradición fortemente ca-tólica e intolerante, e por tantoexiste unha grande desvantaxe departida para outras relixións. Pre-cisamente a sobrerrepresentaciónde signos católicos no espazo pú-blico en España pode favorecer quedeterminados sectores da socie-dade se posicionen a favor dunha medida coma a que se acaba de to-mar en Francia. O artigo 42 da LO-
CE establece que a escolarizaciónde estranxeiros suporá a aceptacióndas normas establecidas con ca-rácter xeral e das normas de con-vivencia dos centros educativos nosque se integren, otorga en princi-pio un grande poder disciplinarioa cada Consello Escolar. A clave po-de estar nos mecanismos de parti-cipación do Consello Escolar e naincorporación nos mesmos de paisde alumnos estranxeiros. A escolapodería ser parte activa, como es-pazo de mediación intercultural,ante futuros conflitos dificilmentesolucionabeis por decreto.
«O importante non é o que amuller leve enriba da cabeza senóno que teña dentro» reivindicábasenunha manifestación protagoniza-da por mulleres procedentes domundo da política, a academia e oespectáculo en Francia. �
43
44
IRIA ESTEVEZ GONZÁLEZ�
Chita,coidadora de nenos
Tocoulle vivir unha crúa posguerra nos corenta,coa fame e necesidade, e espabilar á forza. Naquelestempos tocaba subsistir. Vivían ben ao principio, pe-ro de nena a vida deulle un xiro á situación familiar.
O noso pai deixounos cando era moi noviña [...] A miña naiprecisaba os cartos [...] Tiven que deixar a escola porque amiña nai non podía con todo [...] Foi unha mala época, noníamos quedar sen comer, e con tres irmáns varóns, dousmenores e outro maior ca min [...]
Carmen, Chita no trato familiar, comezou a ocu-parse dos seus irmáns pequenos con 8 anos, mentresa súa nai ía gañar o pan onde podía. Mudáballes a rou-pa, dáballes o xantar... unha ama de casa moi precoz.
Comiamos o que comiamos o que podiamos [...] O límiteda subsistencia, comiamos o que podiamos [...] Almorza-bamos e ceabamos ás veces, xeralmente o que sobraba doxantar, aproveitabámolo para outras comidas [...] Ás veces,as veciñas nos axudaban, «toma Carmen uns ovos para osteus filliños», dicíanlle á miña nai [...] Sabían que o preci-sabamos [...]
Chita, aproveitaba para axudar a súa nai, erguíasemoi cedo, antes de que a naiciña fose a traballar e ca-rretaba auga para unha señora do antigo barrio ruralvigués de San Roque. Tódolos días, facía sete ou oitoviaxes cun caldeiriño de auga na cabeza, duns 5 qui-los por mor da súa idade, facendo a subida dende amina do barrio ata a rúa da Rola, para encher unhaánfora daquela señora, que usaba para lavarse.
mira ti, por un bocadillo ao millor por unha perra por unhamiseria [...] Pero había que comer e axudar na casa [...]
Aos 9 anos, sen deixar de lado os seus labores denaiciña, axudaba o seu irmán maior a gañar diñeiro.Cando tiña un pouco de tempo, e a súa nai estaba nacasa, ía co seu irmán maior a recoller chatarra, papeise outros obxectos que logo vendían. Dependían moi-to do que atopasen, cando non atopaban nada, nonhabía cartos; vendían o que atopaban por quilo, ás ve-ces con sorte sacaban unhas chicas.
Tratábanme moi ben, con respeto,era unha familia moi educada [...]Queríanme moito, sobre todoos meniños, eles chamábanmeMaruja [...] Sempre querían queos erguese e os preparase parair ao colexio, e as rapazasquerían que eu as peitease elles fixese coletas [...] Pero eralabor da institutriz.
Os domingos polatarde libraba e podíair ao baile coas ami-gas ou ao cine, nonera todo sacrificio; pe-ro ás oito de volta pa-ra casa como impera-tivo da época. Non selembra con exactitudede cantos cartos gaña-ba. Lembra que a metadello daba a súa nai e o restoquedaba con el.
Deixou de coidar aquelesnenos aos 17 anos, para ca-sar como era costume, e co-mezar a criar os seus pro-pios fillos; incluso os seusnetos cando chegaron, e aseguir subsistindo traba-llando onde había, asis-tindo en casas, no peiraoescollendo millo, castañas,patacas e outros produc-tos, para empaquetar e ex-portar
¡¡¡era o que había!!! [...].
45
Con 10 anos recén cumpridos, cando os seus ir-máns eran mociños. Unha tía súa levouna para a súacasa, a traballar, esta vez sen coidar nenos. Ámbalasdúas transportaban latas de lavadura dende a rúa doPríncipe ata o seu barrio, a rúa da Rola en San Roque;en días alternos no inverno e a diario no verán. Os car-tos do traballo os gardaba a súa tía, e ela, non conta-ba máis cun prato de comida, cando había, e un lugaronde durmir nun colchón enriba do chan.
Case aos 12 anos volveu a coidar nenos, colléronainterna na casa de don Casimiro Martinez, un homeimportante de naviera da Armada Real Inglesa, enMontecelo.
Unha amiga do barrio, a defunta da Rosa, díxome «ti vastraballar aquí» [...] Tíñame moito aprecio e sabía que pre-cisaba un traballo [...] A Rosa xa traballaba nesa casa asis-tindo, e recomendoume. ¡Que sorte tiven, meu deus!
Facíase só cargo dos nenos daquel home, coidabaa dúas nenas Magdalena de dez anos e Elisabeth deoito, e mais un meniño de tres anos, Enrique. Candoestaba cos nenos mudáballes a roupa e se ocupaba deque comesen. Tamén xogaba con eles ás agachadas,á pita cega, á comba, ou con algún xoguete da moreaque tiñan e cos que sempre soñara de pequena.
Cantos xoguetes tiñan, ¡madre de Deus! [...] Bonecas deporcelana, trenciños e coches de ferro e madeira, e lém-brome dun cabaliño de madeira [...] Coma os que queríade pequena e non tiven, non se podían comprar [...] perofaciamos os nosos propios co que atopabamos.
Ao colexio levábaos unha institutriz inglesa, e axu-dábaos cos deberes; e mentres Chita se ocupaba dou-tras tarefas, só as que tiñan que ver cos mociños, lim-parlles e ordearlles as habitacións, facía as camas,plancharlles a roupa. Non cociñaba para eles, na casaxa había tamén cociñeira. Daquela non lle faltaba obásico, o seu carto estaba a carón do dos nenos, eraamplo e con fiestra e limpo, e incluso agasallábanacunha peza de roupa ou algo de cando en cando, unluxo para ela; pero botaba de menos a súa familia, naie irmáns...
Lembranzas dunha época
46
orgullosa e creativa cidade, bercede conceptos democráticos, perotransmisora ó mesmo tempo devalores ligados ás estructuras pa-triarcais. Medea, durante séculos,símbolo dunha paixón destructiva,e así a representa na Idade Media,Juan de Flores, como muller arre-batada, víctima de si mesma e doamor que se apoderou dela, di-cindo desa forza pasional:
porque no hay quien te huya, que túno alcanças, ni enloqueças: ni virtudque no tornes vicio; ni fuerça que noderrueques, ni flaqueça que para malno esfuerces y las mugeres natural-mente covardes, encendidas en tu fue-go, tienen esfuerzo para matar mari-do, parientes e amigos.1
ANA FRAGA�
No ano 431, no cumio da gloriada poderosa Atenas, que aínda nonvira os males que había ter narecén comezada guerra con Espar-ta, nin a peste que vai asolar a ci-dade, nin a morte do seu máisapreciado dirixente, Pericles, re-preséntase Medea, outra das obrasinmortais de Eurípides. Inmortalfoino de feito, mentres a sociedadeoccidental seguiu as normas e va-lorou as mesmas cousas que aquela
a paixón e os ciumes condeados
1 Edición crítica de Antonio Gar-gano, Pisa, 1981.
Medea
47
A Medea de Eurípides foi repro-ducida nas diversas versións dos distintos momentos da historia deoccidente, sendo unha das máis im-portantes a de Séneca, que aíndainflúe na recreación dunha novaMedea cinematográfica, a de Pas-solini, que acentúa os trazos nega-tivos da muller e os positivos dunIasón mozo e atraínte, que é inclusoun «bo pai» (ó contrario que na pri-meira creación de Eurípides, moi-to máis matizada no reparto de cul-pabilidades entre os compoñentesda parella que se desfai).
A traxedia, no seu primeiro mo-mento, debeu de producir un gran-de impacto nos dous sectores dopúblico: ás mulleres atenienses declase asentada, esa figura de Me-dea, aínda que representada comoestranxeira, de orixe tracio, dunha
rexión atrasada, a Cólquide, pero ótempo como se fose unha esposaateniense actual, da que debían to-mar unha lección, debeu parecer-lles unha aldraxe: inconcebíbel esamuller apaixonada, «leoa» destru-tora de todo o que lle rodea. «AMiña paixón é mais poderosa cásmiñas razóns, e é ela a meirandecausa dos males dos mortais» (Me-dea, vers 1170-1180).2 Ós homes, ócontrario, pareceríalles insólita acondena de Iason, a quen a súa pro-pia esposa, Medea, convertida endeusa poderosa no arrepiante finalque a representa no «éxodos» (unharepresentación solemne que podeir despois do desenlace dramático,pero que o completa), botándolleen cara a súa infidelidade ós xura-
cesos, espello non tan superficialcomo cremos, malia a extremosi-dade das situación que ocupan assúas páxinas. Existen as Medeas de-sesperadas e pechadas no círculodun matrimonio que consideran aúnica situación viábel, agradábel eben considerada socialmente e quesubitamente atopan desfeito pordistintas formas de abandono doscompromisos pola parte do varón.3
Pero existe tamén, e isto é máis re-chamante, con crecente frecuen-cia, a conducta destructiva do va-rón, que, frustrado por un divorcioou separación arremete e mata nonsó á quen foi a súa esposa ou com-pañeira, senón mesmo aos seuspropios fillos.4
2 Reflexo do estupor que producíanesas mulleres de Eurípides, son as pa-labras que Aristófanes pon na boca dasmulleres que acuden ó templo nas Tes-moforias, e intentan agredir a Eurípi-des: «Pois con cal desgracia deixa estede nos enfouzar? De cal xeito non nosten calumniado, chamándonos adúl-teras, tolas polos homes, borrachuzas,pura corrupción?». (Las Tesmoforias, ed.R. Adrados, Cátedra).
3 Lembremos o caso da muller, xo-ve nai de etnia xitana, que en Asturiasguindou cos seus fillos polos cantís, eainda máis escandaloso, por tratáren-se dun ambiente de xente «estableci-da», a nai dun pobo de Murcia que con-fesou ter matado os seus propios fillos.
4 En datas máis recentes, finais do2001 e febreiro do 2002 repítenese his-torias semellantes en Vigo e en Valen-cia. En ambolosdous casos os nenosmorreron, uns asfixiados no coche dopai, os outros acoitelados no aparta-menteo donde foran pasalo fin de se-mana co seu pai.
[…] a ruptura da orde patriarcal que supón a posibilidade do divorcio e outras
medidas protectoras da patria potestade damuller, é o que fai visíbel, e en certa medida
explicábel, a conducta violenta do home posesivo, educado como foi para ser o rei daespecie e gozar do todo tipo de prebendas e
privilexios na institución familiar
mentos matrimoniais, e, dende oseu poder, chega a impedir ó es-poso indigno, ver ou mesmo tocara branca man dos seus fillos. É di-cir, cunha cadea teatral e unha con-clusión moral que reparte as res-ponsabilidades, aínda que o arrepíoque produce a conducta posesivae destructiva de Medea supera conmoito a condena do veleidoso eambicioso varón.
Críticos e comentaristas das dis-tintas reposicións e recreacións deMedea aluden case sempre a actua-lidade da figura e da lección moralda peza dramática. Iso levaríanos áconclusión de que os valores e asestructuras sociais son aínda as mes-mas, inmóbiles. Mais, é real ese su-posto?
Unha primeira resposta pode-riámola encontrar na crónica de su-
48
A reacción da socie-dade é mais viva no ca-so dunha nai destruc-tiva. Comentarios naprensa destacan a rup-tura do que se conside-ra propio da naturezada nosa especie: «Loque hace definitivamen-te monstruoso el cri-men de Santomera es la imposibilidad de sucomprensión» (Vicen-te Verdú). «Cuando larazón no proporcionaninguna pista, el cuer-po se siente náufrago yacusa una zozobra ex-traña» (Carmen Rigalt)«Oir que una madre hamatado a sus hijos es unescalofrío insoportablepara la persona y unaconstatación para la fríaciencia» ( Julio Bobes,quen se inclina pola in-terpretación do crimeen clave psiquiátrica, deenfermidade mental).Pola nosa parte, habe-mos de considerar estessucesos na clase socio-lóxica: na permanenciados valores e mitos pa-triarcais e máis doadoexplicar a conduta fórada lóxica e práctica ha-bitual na muller, e, po-lo contrario, a ruptura
da orde patriarcal que supón a po-sibilidade do divorcio e outras me-didas protectoras da patria potes-tade da muller, é o que fai visíbel,e en certa medida explicábel, a con-
Esas «Medeas» literarias, o mesmo que as mulleres actuais dos recentes crimes só, ou
principalmente teñen sentido na súa paixón posesiva, na súa desesperación, dentro dos
termos dun matrimonio concebido como indestructíbel, como único obxectivo vital,
como eterno
ducta violenta do home posesivo,educado como foi para ser o rei daespecie e gozar do todo tipo de pre-bendas e privilexios na instituciónfamiliar.
A literatura, ese outro espelloda vida e do pensamento colecti-vo, pode tamén axudarnos a albis-car ese comezo de derrubamentodo sistema patriarcal de valores.Ímonos deter en dúas obras apa-recidas (unha de elas reaparecida)en datas recentes en España, am-bas co mesmo suxerinte título: Me-dea. A primeira, de Elena Soriano,publicada xa no 1955, foi reeditadapor Plaza y Janés en 1985, nunhacolección de ampla difusión. A Me-dea de Christa Wolf, publicada enAlemaña en 1998 e en España en1998 por Debate. A diferencia deperspectivas entre ambas obras si-nala tamén un cambio, alomenosincipiente, dos valores sociais e, porriba de todo, dos condicionamen-tos sociais que afectan á muller.
A obra de Elena Soriano fai unhaperfecta transferencia da «Medea»de Eurípides ó mundo actual. Unmundo actual de xa hai cáseque cin-coenta anos, o dunha España dic-tatorial na que non existía outraperspectiva para a muller que o ma-trimonio, unha sociedade na quenon había a posibilidade de divor-cio senón somentes un matrimo-nio canónico indisolúbel. É notá-bel nesta obra a transposición doscaracteres de Medea e Iasón ós per-sonaxes de Daniela e Miguel. Esteé, como Iasón, activo, ambicioso,e aínda que amou nun tempo lon-xano a súa muller, non dubida parabuscar un novo porvir, que inclúeunha nova parella para os novostempos. Daniela conserva o seu ca-rácter de muller casada, apaixo-nada, abocada a poñer todo o seuinterese na súa relación de parella.A unha e a outra, a muller euripi-dea e a de Soriano son mulleres de-sesperadas ó se rachar esa relación,que elas crían firme. Poderían ser-
49
merecer a atención dunha editorialde gran tirada. Ese interese apun-ta a unha sociedade na que per-manece o sentido tradicional domatrimonio, concebido, igual queno ámbito ateniense, como ob-xectivo vital para a muller, nunhasociedade baseada na familia nu-clear patriarcal. É así como perci-bimos nidiamente que acreación literaria de Eurí-pides non é somentes o re-sultado dunha imaxina-ción poética, mais que étamén o trasunto dunhasestructuras determinadas,que, por outra parte e dal-gunha maneira chegan ósnosos días. Esas «Medeas»literarias, o mesmo que asmulleres actuais dos re-centes crimes só, ou prin-cipalmente teñen sentidona súa paixón posesiva, nasúa desesperación, dentrodos termos dun matrimo-nio concebido como in-destructíbel, como único obxecti-vo vital, como eterno. Con todarazón xa Olympe de Gouges, endata tan temperá coma 1791, nomedio dos cambios queridos polarevolución francesa, defende pu-blicamente os dereitos da muller ópublicar o seu proxecto de «Decla-ración dos dereitos da muller e dacidadá», e tenta rachar o estreitocírculo do matrimonio patriarcal,propoñendo un novo tipo de con-trato que non está pensado paradurar eternamente mais somentepor un prazo determinado e «men-tres dure o mutuo afecto», ligandoademais os dereitos de propiedade
aínda o concepto do matrimonio,se recoñecese o dereito ó matri-monio civil, ó divorcio (aínda conmoitas limitacións na nosa lexisla-ción), e dereitos iguais para todosos fillos «sexan do leito que sexan»como dicía Olympe de Gouges.
Esas evolucións, aínda que in-completas, supoñen cambios reaisna vida e nas perspectivas vitais das mulleres, tanto máis, cantomaiores sexan as dimensións de re-coñecemento da liberdade e da per-sonalidade dentro e fóra da insti-tución matrimonial. Reflexo desanova muller, cun proxecto de vidaque non se limita xa ó matrimonio,
e de transmisión dos bens de ám-bolos dous cónxuxes a unhas con-dicións de liberdade, de axuda mu-tua e de complementaridade nocoidado dos fillos «sexan do leitoque sexan». Mais tiveron que pa-saren moitos anos nas nacións oc-cidentais, máis de doucentos no ca-so de España para que, sen cambiar
[…] é a «Medea» de Christa Wolf [...] unha Medea representada nun mundo en tránsito,
onde os varóns que detentan o poder resístense a perdelo e desconfían da protagonista polo solo feito de que é unha muller forte, unha
muller que posúe unha mirada crítica e unha acción propia
vir perfectamente para a modernaDaniela, que comeza comunicandocal é o seu estado a unha amiga detoda a vida, as palabras que Eurí-pides pon na boca da antiga Medeafalando co coro:
Este acontecemento inesperado cre-bou a miña ialma. Todo acabóu paramin, e, tendo perdido a ledicia de vi-vir,desexo a morte, miñas amigas,pois el o era todo para min, ben o sa-bedes, o meu esposo, que resultou sero máis malvado dos homes.
(Medea Vers.225 e ss.)
Coinciden ademais ámbolosdous personaxes no furor destruc-tivo de canto rodea o seu home, e,por riba de todo, da nova esposa,as dúas descritas como inxenuasmociñas: Glauce, a filla do rei deCorinto, que morre abrasada polomáxico vestido que lle envía como«regalo» Medea, a esposa ultraxa-da, e a xove esposa americana queinicia a súa vida conxugal «abrasa-da» no mesmo leito nupcial polasrevelación que, como «regalo», lleenvía Daniela, un paquete de fo-tografías, recortes periodísticos e antigas cartas de amor, firma-das por «o teu Miguel», que reve-lan quén é a verdadeira dona de-se home. E para destruílo tamén ael, a última revelación, a existenciadunha filla de ambos, morta haitempo e unha serie de abortos queela mesma provocou, sobre todo oúltimo, moi recente. Ela, Daniela,a nova Medea, sacrificou eses po-sibeis fillos por seguir o destino de-se home, e sacrifica agora o últimopara destruír o froito do traidor.
A obra de Elena Soriano ha terun interese actual cando é capaz de
unha muller que aspira a relaciónsmáis amplas, unha muller que semove, por outra banda, nun mun-do en tránsito cara a algo novo, des-coñecido, que aínda non se ve se ébeneficioso dabondo, é a Medea deChrista Wolf (1996): unha Medearepresentada nun mundo en trán-sito, onde os varóns que detentano poder resístense a perdelo e des-confían da protagonista polo solofeito de que é unha muller forte,unha muller que posúe unha mi-rada crítica e unha acción propia.
Non debemos deixarnos enga-nar pola roupaxe mítica e aparen-temente «histórica» das personaxesdesta obra. A súa Medea, o seu Ia-
50
esposa da «Medea» de Soriano. Es-ta Medea de Wolf non está emo-cionalmente destrozada, pois o seuamor por Iasón, que xa non fora unnamoramento pasional, senón unepisodio máis na serie de circuns-tancias que uniron as súas vidas naacción, nun complexo mundo deloita polo poder, de ambicións e violencias, no momento actual, nocomezo da obra, revélase como un-ha relación fría e distante entre osdous ex - esposos. Non existe nesaMedea nada semellante ó fogo e óderrubamento que debuxara Eu-
rípides. O que subliña a autoraé unha personalidade entei-
ra, crítica, cunha grande ca-pacidade de amor e de en-trega na amizade, inclusona súa desgraciada cir-cunstancia de estranxei-ra abandonada. Nesacorte de Corinto que aten rodeada de incom-prensión. Ela é capaz derecibir de dar amor ós
seus amigos e amigas (Leucón, oobservador dos astros, Oistros, nosbrazos do cal refúxiase ela, a súa an-tiga ama e amiga, etc.) e de ter coi-dado agarimoso dos seus fillos. Esecarácter de Medea, esas relaciónsborran o trazo máis determinanteda antiga Medea: o pechamentoenfermizo no única paixón poloseu esposo.
No desenrolo posterior é taménese carácter, fundamentalmente a súa independencia de xuízo deacción, a que crea arredor dela oodio e a envexa. A envexa da mu-ller compracente, a que veu con elada lonxana Cólquide, o odio deAcamante, o adiviño, favorito do
[…] E a pregunta que pon nos seus beizos Ch. Wolf, queda flotando no aire:«É imaxinábel un mundo,
unha época na que eu poida atopar o meu lugar?».Pregunta, que, como lectoras actuais non require, penso,
interpretación que a actualice
tipo de cambio. A sociedade pseu-do-histórica que pinta Ch. Wolf,cun lonxano recordo dun mundomatriarcal, chama a nosa atenciónmáis que nada pola complexidadede relacións que suxire e pola va-riedade delas que afectan á prota-gonista. Medea aparece como a mu-ller «separada de feito» mais xarelacionada con outros homes emulleres, amigos, amigas, amante,fillos, cortesáns e políticos, ademaisdo seu ex-esposo, do rei, que é fu-turo sogro, da nova esposa. Medeaé un personaxe que imita máis áprotagonista do O caderno douradode Doris Lessing que á antiga Me-dea de Eurípides, ou á desesperada
són, o antigo esposo, que desexaadquirir un reino, primeiro pola víada herdanza, despois polo casa-mento e xogo político nunha «mo-derna» Corinto, tantas outras figu-ras reflicten o cambio dun mundoatrasado, o da procedencia de Me-dea a outro máis desenrolado, pe-ro sobre todo son a expresión de re-lacións vividas actualmente, noutro
rei, que sabe rubir nese mundo quese supón «moderno» e «civilizado».Odio que levará no desenlace á ex-pulsión de Medea, a condea a unostracismo e un odio perdurábelque persiste ata a morte por ape-dramento dos fillos de Medea. De-senlace que remata pois non co fi-nal catastrófico provocado por elamesa, o de Eurìpides, senón queenlaza cunha versión máis antigado mito, que se conservou en Co-rinto, onde, de feito, os fillos da Me-dea mítica, e ela mesma recibironculto mesmo nos tempos clásicos.
Pero, segundo apuntabamos, aMedea debuxada dese xeito nonenlaza somentes cun mundo es-quecido, anterior ó patriarcado clá-sico, tal vez coa imposibilidade dereproducilo correctamente, senónque mostra semellanzas cos per-sonaxes femininos da novela ac-tual por canto debuxa unha mullernunha sociedade cambiante. Aque-la e esta son sociedades onde coe-xisten mulleres aferradas á tradi-
ción con outras mulleres que te-ñen espíritu crítico, e un mundo dehomes que tenden a se rexer polaansia de poder e a ambición, perono que hai tamén un oco para ohome amante da verdade e o ho-me tenro. Esta Medea non odia aIasón, senón que se decepciona coasúa actitude compracente, coa súaincapacidade de compromiso paracon ela mesma, cos seus fillos, coaverdade e mesmo co sentido co-mún que todas esas relacións re-quererían. Ese Iasón, o mesmo códe Eurípides é ambicioso. Pero noné un ambicioso arrogante, senóndébil, doadamente manexábel po-los fíos ocultos do poder na som-bra do intrigante Acamante e a en-senrada do poder real de Creonte.O futuro matrimonio coa filla dorei é por todo iso a súa meta su-prema. Na novela sinálase pola ou-tra banda a evolución negativa de-se Iasón nos episodios culminantesdo desterro de Medea, onde el ha-bería de se definir. Lonxe de de-fendela, «ó fin» comprende que oque hai que facer é dominar as mu-lleres pola forza: «Temos que rom-per a súa resistencia. Somentes asídescubrimos o que nos deu a natu-reza. Ese desexo inúndanos» (páx.203, ed. Debate, 1998).
En canto a Medea, a noticia dalapidación dos seus fillos, episodiofinal desta densa obra, é o que llefai comprender o mundo de ambi-ción que logrou destruíla, a ela, aela tamén nos seus fillos, e maldi-ce ese mundo: «Eu, Medea maldí-govos». E a pregunta que pon nosseus beizos Ch. Wolf, queda flo-tando no aire: «É imaxinábel unmundo, unha época na que eu poi-da atopar o meu lugar?». Pregun-ta, que, como lectoras actuais nonrequire, penso, interpretación quea actualice. �
Nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Apelidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Enderezo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Localidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Código Postal . . . . . . . . . . . . .
Desexo subscribirme á Revista Andaina
a partir do nº...........................................................................................
Prezo: Tarifa normal 13,5 h ano
Tarifa de apoio 16 h ano
Envío talón. Pago en efectivo
Transferencia bancária á cta. de Andaina (Caixa Galicia CCC:
2091-0377-74-3040003301)
Domiciliación bancaria (cubrir os datos adxuntos e enviar a:
Revista Andaina, apdo. 1058 de Santiago)
Data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bco/Caixa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Oficina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Localidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agradecerei-lles que a partir desta data atendan con
cargo a miña conta Nº CCC:
Entidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Oficina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dc . . . . . . . . . . . . . . . . .Nº de conta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Os recibos presentados pola revista Andaina. Atentamente:
Nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Apelidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sinatura do/a titular da conta:
andainaRevista Galega de Pensamento Feminista
Boletín
de subscrición
✃
52
Mariola Cubells, xornalista va-lenciana, vén de publicar o libro¡Mírame tonto! Las mentiras impu-nes de la tele. A primeira edición éde novembro do 2003 e a comezosde xaneiro do 2004 xa está na ruaunha quinta edición (Robinbook,Barcelona).
No libro, de 235 páxinas, expli-ca-se-nos, con valentia e desde den-tro, como se fai a telebasura en Es-paña. Alguén que tamén traballounese mundo e non se bota da ban-da de fóra.
O libro le-se fácil e axilmente. Ocorpo de letra é aceptábel paraprésbitas e, ao tempo que se pasanpáxinas, unha vai-se estremecen-do. Non polo que as distintas can-les da tele ofrecen, porque para isonon se precisa ler este libro só haique se colocar diante da pantalla,senón porque todos eses directosnon son tais, todo está preparadoao centímetro e os seres humanoscos que fornecen os diversos mor-bos do público son instrumentali-zados, manipulados e enganadosde xeito inmisericorde. Como seviolenta o dereito á honra e á inti-midade de persoas anónimas senque importe nada. A ilustración,real, da «carne picada» que Mario-la Cubell nos explica é moi clara.
Os directivos e produtores nasua meirande parte están obsesio-nados cos índices de audiéncia eteiman en que eles dan o que o pú-blico pide e desexa.
O barómetro do CIS sobre os há-bitos televisivos da poboación es-pañola e a valoración da mesmaque publicaba La Voz de Galicia o25 de novembro de 2003, fai-nossaber que o 63% da poboación con-sidera a televisión vulgar e poucoformativa e que só o 6% concedemoita confianza ás noticias.
De xeito maioritário nas direc-cións das televisións están instala-dos señores persuadidos de que áplebe «pan e circo» abonda. Nonnecesita cultura, información, for-
mación, debates, bo cine, boa mú-sica. Iso está ben para a elite. Ta-mén os governantes –aos distintosniveis– pensan o mesmo. Eles, queterian algún exemplo que dar nascadeas públicas (tan instrumenta-lizadas ao servizo do partido no po-der) e nas suas intervencións.
Apretan a xornalistas para quelevanten de debaixo das pedras «es-tudantes de ESO que peguen aosseus profesores e que sexan vio-lentos», «marujas analfabetas», «gaise as suas familias», «persoas lum-pen e submundos» que son arras-trados a un plató para facer-lles di-cir o que previamente se preparou:Carnaza. Seres humanos aos quese converte no fai-me rir dos teles-pectadores porque son moi gordosou confesan intimidades que nondesexan pero para o que foron pre-sionados e a quen ademais non selles paga un peso: co seu «minutode gloria» no plató xa están re-compensados. Ao seu lado, aindaque ben separados, os chamadosfamosos, que non ofrecen máis queinfundios, rexoubeos, maledicen-cias, intimidades de segundas e ter-ceiras persoas sen empacho e amo-san a mezquindade e ruindade daque son capaces co estilo vulgar tanrutilante nos tempos que corren.
Libros
CUBELLS, Mariola: ¡Mírame tonto! Las mentiras impunes de la teleRobinbook, Barcelona, 2003
Apaga e vamo-nos
N.S.C.�
Xornalistas que aceptan pisarunha raia e outra e outra e cruzartodos os límites e xornalistas quedeciden nalgún momento que hailímites que non queren cruzar, ouque se van e… que traballos ato-parán? Xornalistas, presentadorese presentadoras son a quen lles to-ca o papel de denigrar e ridiculizaras persoas participantes, que nistovén parar a arte que nos exhiben.
Última páxina do libro citado Fó-ra de Pantalla, APAGA E ÍMONOS,traduzo:
Xa o viron. Esa televisión tan va-puleada por uns, e que algúns teóricosdefenden esgrimindo razóns de demo-cracia (confundindo os principios de-mocráticos coa democracia agregati-va, como se o que fan tres sempre fosemáis democrático que o que fan dous),non é asi por casualidade: detrás decada programa, de cada informativoque se considera infame, hai unha le-xión de pensantes e executores quecompra, vende e fai o espazo, sen nin-gunha conciencia sobre a responsabi-lidade moral do traballo de xornalis-ta. Lexión que manipula, terxiversa,concibe programas rastreiros, noticiasperversas, edita informativos intole-rabeis. E fai-no, facemo-lo, conscien-temente, por distintos motivos. E se-guindo unhas pautas.
Cáseque todo o mundo distingue amala televisión, ainda que algúns tei-men en criticar só «Crónicas Marcia-nas» e salvar todo o demais: un infor-mativo desenfocado, parcial, sectário;un programa histriónico, deshones-to; un espacio repleto de malas inten-cións; unha sucesión de imaxes e pa-labras que mova o peor de cada un. Pe-ro poucos saben cómo os profesionaisa diseñamos e a facemos posíbel. Coneste libro pretendín desvelar as pautas,para conseguir espectadores máis crí-ticos e, se fose posíbel, periodistas máisresponsabeis. Por pedir...
Vén a conto lendo este libro deMariola Cubells o relato Mario e oMago de Thomas Mann, o gran es-critor alemán (1875-1955) PrémioNobel de literatura en 1929. Rela-to moi moral sobre aquel terríbelCipolla, o mago, capaz de torcer avontade das persoas as que hipno-tiza «nun plató» de circo e ás queridiculiza, degrada e violenta pro-movendo a hilaridade e as baixaspaixóns e instintos no público.
É un relato escrito en 1929 e pa-ga a pena coñece-lo. Non nos des-vela os segredos da telebasura nínas mentiras da televisión española.Ofrece-nos unha reflexión moralsobre o uso e a instrumentalizacióndos seres humanos para escarnio
mofa e befa, degradando-nos to-dos á vez: espectadores, partici-pantes e o principal facedor. Unsmirando e rindo, outros buscandoa carnaza e enganando, outrosapretando, outros tirando a perso-as como se de panos de papel setratase... Isto xa si, do libro Míra-me tonto!
Os consumidores e as consumi-doras podemos ¿Non debemos qui-zais? Baixar-lles os seus noxentosíndices de audiéncia, cotas de pan-talla e demais. Apagando o televi-sor e reaprendendo a facer outrascousas, en solitário, en família ouen grupo. Sen dúbida sairemos ga-ñando ata que se convenzan de quea sua merda non ten por que ser anosa. �
53
Antonina Rodrigo dedicase, den-de fai varias décadas, a reescribir ahistoria, a historia máis silenciadae esquecida da España do séculoXX: a das mulleres que, ou ben po-lo seu propio compromiso político ou polo o dos seus homes, fillos oupais, sufriron a cadea, a tortura, apersecución ou o exilio durante a guerra civil e os anos inmediata-mente posteriores a ela.
Na súa obra tamén existen tra-ballos e monografías dedicados ahomes importantes: García Lorca,Salvador Dalí, Joseph Trueta, etc.,pero son máis numerosas as súasinvestigacións sobre mulleres.
A autora, autodidacta e com-prometida con «recuperar as figu-ras que merece a pena recobrar,ben sexa pola súa ideoloxía, poloseu inxusto esquecemento ou po-la súa excepcionalidade moral»,consegue desenterrar as vidas dasmáis necesarias e reivindicalas a to-das, ás mellores, ás mulleres quesufriron e padeceron a ruindade e mesquindade do réxime fran-quista.
Mujer y exilio 1939 forma partedunha triloxía que leva o título con-xunto de «Mujeres para la historia.La España silenciada del siglo XX»,que teñen sido as súas obras máisreeditadas. Neste libro –dedicadoás exiliadas– segue a recuperar asvoces e as vidas de máis de vintemulleres: intelectuais, filósofas, xu-ristas, analfabetas, poetas, actri-ces..., algunhas máis coñecidas, co-mo María Zambrano ou MaríaDolores Pérez Enciso, outras ab-solutamente anónimas como Ro-sario Sánchez Mora –«Dinamite-ra»– ou Elena Bonet –infatigable
nai coraxe na procura dos seus fi-llos encadeados–. Todas elas fuxi-tivas de Franco, da victoria indig-na que sepultou os seus soños e assúas vidas. Unhas sufriron o exi-–lio polo seu propio compromisopolítico, outras sufrírono seguindoós seus homes, pais ou fillos. Al-gunhas non puideron marchar ouvolveron para sufrir a cadea ou ashumillacións fascistas, nun exiliointerior igualmente desesperado edestructivo. Outras foron fusiladas.
Mujer y exilio, 1939 é un libro du-ro, durante a súa lectura asomanas bágoas e a raiba, as bágoas portanta dor e tanto sufrimento, a rai-ba, polas inxustizas cometidas, po-la vergoña, que non debemos es-quecer, de saber que aqueles, osvencedores de antes, seguen a seros de agora.
En todo caso sempre asoma aesperanza e a tranquilidade de sa-ber que Antonina Rodrigo, coa súafonda honradez intelectual, seguea recompoñer a parte máis fermo-sa da historia mutilada. �
54
CELIA BALBOA�
Libros
RODRIGO, Antonina: Mujer y exilio, 1939, Barcelona, Flor del Viento, 2003
Mulleres exiliadas tras a guerra civil
55
A CoruñaCentro de Información dos Dereitos da MullerPolígono de Elviña (zona de Birloque s/n). Tel.: 981 282 044
SantiagoServicio de Asesoramento das Mulleres Concellería da MullerHorario: mañá de 10 a 13 / tarde dos luns, mércores e venres de 17 a 19 h.Praza da Constitución s/n. Tel.: 981 571 461
Centro de Información dos Dereitos da Muller. AlecrínHorario: 9:30 a 1:30 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Galeras, 13-3º oficina 6. Tel.: 981 573 913
Centro de día para mulleres protitutasHorario: 10 a 2 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Galeras, 13, 3º-E. Tel.: 981 554 115
VigoCoordinadora Feminista de VigoColon 9. Entrechán, oficina 4. 36201 Vigo. Tel.: 986 220 464
AlecrínCentro de Documentación, biblioteca, hemerotecaHorario: 10 a 1:30 / 4 a 8 h. de luns a venres.García Barbón, 30 - 5º. Oficina 8Tel.: 986 439 459Centro de día para mulleres prostitutasHorario: 10 a 2 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Elduayen, 23-1º. Tel.: 986 224 193Centro xove de saúde sexual e anticoncecpiónHorario: 10 a 1:30 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Lugo, 2-1º. Tel.: 986 443 246
Casa da Muller (Centro Municipal de Asesoramento dos Dereitos da Muller)Rúa Romil, 20. Tel.: 986 293 963
Plataforma de Madres en AcciónPizarro, 53-5º D. Tel.: 986 417 976
Vilagarcía de ArousaAsamblea de Mulleres de ArousaDoctor Carus, 7 – Oficina-G. Ed. León XII
PontevedraAsesoría Xurídica MulleribusAsamblea de Mulleres de PontevedraBenito Corbal, 36-1º. Tel.: 986 865 028Horario: Martes e Xoves de 19 a 21 h.
Xanela. Apartado 90. 36810 Redondela
OurenseAsociación Galega da MullerApartado 679
S.G.I.Servicio teléfonico de asesoramento gratuito. Tel.: 900-400 273
AxendaALGÚNS DE INTERÉSEENDEREZOS E TELÉFONOS
Puntos de venta
A CoruñaLibrería CouceiroPraza do Libro, 12
Librería XiadaAvd. de Fisterra, 76-78
Librería LumeRúa Fernando Macias
PontevedraLibrería MichelenaRúa Michelena, 22
Librería PazPeregrina, 29
SantiagoLibrería CouceiroRepública del Salvador, 9
Librería PedreiraRúa do Home Santo, 55
Baba. Área Central
El Kiosko. Praza de Galicia
OurenseLivraria TorgaRúa da Paz, 12
PU
BL
ICID
AD
E
Assunta Adelaide Luigia Modotti (fotógrafa e
militante comunista) naceu en Udine, Itália, o 17
de agosto de 1896. Á idade de dezasete anos ve-se
obrigada a emigrar aos Estados Unidos de América coa
sua família. Nese país traballará en Hollywood onde
aparecerá nalguns filmes como actriz. En 1921 coñece
a Edward Weston, excelente fotógrafo norteamericano,
home do que se namorará e do que aprenderá
o uso da cámara fotográfica.
Chega a México en 1922 e ali coñecerá a Diego Rive-
ra e David Alfaro Siqueiros. En 1927 afilia-se
ao Partido Comunista o que a levará a participar en dis-
tintas actividades: será unha activista da campaña «Ma-
os fóra de Nicarágua», en apoio á luita de Augusto C.
Sandino; e axudará a fundar o primeiro comité
antifascista italiano. En 1928 coñece a un dirixente es-
tudantil cubano, Julio Antonio Mella (que morrerá asa-
sinado), nunha manifestación de protesta pola
execución de Sacco e Vanzetti. A princípios de 1930, é
expulsada de México acusada inxustamente de
conspirar para asasinar ao presidente.
Instala-se na Alemaña a mediados de 1930. Viaxa á
Unión Soviética onde se reencontra con Vittorio Vidali,
a quen coñecera en México, o seu último compañeiro.
Participa no Socorro Vermello Internacional. En 1934
parte cara ao Estado español. Depois do golpe de esta-
do dirixido polos miltares en
1936, alista-se ao Quinto Rexi-
mento e traballa coas Brigadas
Internacionais até o fin da gue-
rra.
En 1939 regresou como asilada
a México onde continuou coa sua actividade política a
través da Alianza Antifascista Giuseppe Garibaldi. En
1940, o governo de Lázaro Cárdenas anulou a sua ex-
pulsión de 1930. Tina Modotti morreu, dun ataque car-
díaco, o 5 de xaneiro de 1942.
A sua obra fotográfica centra-se no compromiso po-
lítico, buscando reflectir as duras condicións de vida
das clases populares, o que a leva a compor unha obra
de forte contido propagandístico.
Tina Modotti
![40 ]Feminista](https://img.pdfslide.tips/doc/110x75/62c59dd45570c4740653f29a/40-feminista.jpg)
