ROMOWIE RUMUŃSCY W POLSCEPRZEWODNIK DO PRACY ZE SPOŁECZNOŚCIĄ

ROMOWIE RUMUŃSCY W POLSCEPRZEWODNIK DO PRACY ZE SPOŁECZNOŚCIĄ

SPIS TREŚCIWSTĘP

WPROWADZENIE Sytuacja mniejszości romskiej w Europie Historyczne i współczesne przyczyny obecnej sytuacji Proponowane rozwiązania

ROMOWIE RUMUŃSCY W POLSCE Formalne aspekty pobytu Romów rumuńskich w Polsce Dlaczego ubodzy migranci z Unii Europejskiej

nie rejestrują pobytu w Polsce Przechodzenie procedur administracyjnych Uzyskanie numeru PESEL Procedury w Urzędzie Stanu Cywilnego Rejestracja w Urzędzie Pracy Dlaczego Romowie rumuńscy wchodzą

w konflikty z prawem

MIESZKALNICTWO Sytuacja w Europie Osiedle we Wrocławiu Ogólne zalecenia do tworzenia polityk mieszkaniowych Propozycje działań we Wrocławiu Dobra praktyka. Dom DADO

ZDROWIE Dostęp do służby zdrowia Koszty leczenia szpitalnego Dobra praktyka. Postępowanie w sytuacji, gdy

niepełnoletnia kobieta rodzi dziecko w szpitalu

ZATRUDNIENIE Romowie rumuńscy a rynek pracy w Polsce Czynniki, które powodują wykluczenie Romów

rumuńskich z rynku pracy Wsparcie w wejściu na rynek pracy Żebractwo

Opracowanie redakcyjne: Przemysław Witkowski, Agnieszka Szczepaniak Korekta tekstu: Urszula Roman Skład i opracowanie graficzne: Dominika Kulczyńska Współpraca merytoryczna: Konsulat Rumunii w Warszawie, Maciej Krystian Azarewicz

W publikacji wykorzystano zdjęcia autorstwa Dominiki Kulczyńskiej, Witolda Chocholskiego ze zbiorów prywatnych a także Klaas Burger’a, zrealizowane w ramach projektu Jak spróbować działać tak, jakby istniała jakaś przyszłość? w ramach A-i-R Wro (Programu Rezydencji Artystycznych ESK Wrocław 2016) sfinansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Licencja na udostepnienie CC ISBN 978-83-933000-3-7

Wrocław 2015

Wydawca: NOMADA Stowarzyszenie, ul Paulińska 4-8, 50-247 Wrocław, www.nomada.info.pl

Publikacja powstała w ramach projektu Przeciwdziałanie wykluczeniu sys-temowemu społeczności Romów rumuńskich. Projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z Funduszy EOG.

Druk: Geen Press Sp z o.o, Wrocław. Wydrukowano na papierze ekologicznym.

5

9111518

2325

2627272931

33

353739454647

535556

56

5961

636465

WSTĘP

EDUKACJA Prawo do edukacji Doświadczenia edukacyjne dzieci Romów

rumuńskich mieszkających we Wrocławiu Bariery i wyzwania w edukacji Rodzaje wsparcia w szkole dla dzieci, rodziców i kadry

pedagogicznej Dobre praktyki, rekomendacje Działania ze strony szkoły Doświadczenia nauczycielki pracującej

z uczniem ze społeczności Romów rumuńskich Przydatne publikacje

DOSTĘPNE FORMY WSPARCIA Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Pomoc organizacji pozarządowych Inne formy wsparcia Pomoc oferowana przez konsulat Rumunii w Warszawie

PRZEMOC MOTYWOWANA UPRZEDZENIAMI Groźby, znieważanie i przemoc Mowa nienawiści w Internecie Przemoc werbalna w przestrzeni publicznej Dobra praktyka Stowarzyszenia Nomada

Community working

NOMADA - ŚCIEŻKI PRACY Kto pracuje? Jak pracujemy? Integracja z Romami Dobra praktyka Stowarzyszenia Nomada

Kurs językowo - komputerowy

POSŁOWIE

SŁOWNICZEK

6971

7375

788080

8387

8789949698

109112114115

117

119121121122

123

129

133

9

Oddajemy w Państwa ręce publikację, w której staramy się odpowiedzieć na pytania najczęściej pojawiające się w społecznym dyskursie na temat Romów rumuńskich mieszkających w Polsce. Dlaczego żebrzą? Dlaczego nie wezmą się do „normalnej” pracy? Dlaczego dzieci nie chodzą do szkoły? Dlaczego nie rejestrują pobytu w Polsce? Dlaczego mieszkają w warunkach urągających ludzkiej godności?

Przewodnik jest efektem czterech lat pracy Stowarzyszenia Nomada ze społecznością Romów rumuńskich mieszkających we Wrocławiu. Na jego treść złożyły się doświadczenia pracowniczek i pracowników Stowarzyszenia Nomada, wiedza zdobyta podczas konsultacji z ekspertami oraz informacje zawarte w publikacjach odnoszących się do tematu. Przewodnik powstał przede wszystkim z myślą o osobach, które w swojej pracy mają styczność z romskimi migrantami z Rumunii. Z jednej strony jest on praktycznym poradnikiem w zakresie przechodzenia procedur urzędowych i administracyjnych, z drugiej nakreśla tło i przyczyny trudnej sytuacji tej społeczności. Ponieważ sytuacja Romów rumuńskich w Polsce wpisuje się w ogólną sytuację Romów w Europie, w tekście odnosimy się także do tego szerszego, europejskiego kontekstu.

Celem Przewodnika jest również pokazanie mechanizmu społecznego i instytucjonalnego wykluczenia i jego negatywnego wpływu na proces integracji. Wspólne z Romami wizyty w urzędach, rozmowy z pracowniczkami/pracownikami instytucji, do których trafialiśmy, analiza przepisów prawa, doświadczenia edukacyjne dzieci, pokazały nam wyraźnie, jak działa mechanizm wykluczenia społecznego – brak dostępu do edukacji powoduje wykluczenie z rynku pracy, a w konsekwencji ubóstwo. Uboga dieta, życie w trudnych warunkach, brak dostępu do publicznej opieki zdrowotnej negatywnie wpływają na stan zdrowia mieszkańców/mieszkanek osiedla. Wykluczenie ekonomiczne stanowi także barierę w integracji.

Poważnym skutkiem wykluczenia z systemu powszechnej edukacji jest nieznajomość praw i obowiązków, która skutkuje tym, że Romowie wchodzą w konflikty z prawem, lub też nie korzystają z praw im przysługujących.

Do wszystkich tych wątków odnosimy się w poszczególnych rozdziałach. We Wstępie omawiamy sytuację Romów w Europie, jej przyczyny oraz ogólne mechanizmy współpracy na rzecz poprawy sytuacji tej społeczności.

Kolejne rozdziały opisują historię i warunki życia Romów rumuńskich w Polsce – brak mieszkań (życie bez bieżącej wody i prądu, toalet i łazienek, ciągła niepewność jutra), brak dostępu do opieki zdrowotnej, brak wykształcenia, brak dostępu do rynku pracy, bariery administracyjne i prawne, dyskryminację ze względu na przynależność narodową i etniczną. Przedstawiamy, jakie formy wsparcia dla migrantów z krajów Unii Europejskiej są możliwe, a także jakie ścieżki pracy ze społecznością Romów rumuńskich obrało Stowarzyszenie Nomada. Ponieważ ważne jest, aby na poziomie lokalnym zauważać i rozwiązywać problemy, wykorzystując sprawdzone narzędzia i możliwości, które mamy w zasięgu ręki, przedstawiamy także dobre praktyki. Niektóre z nich pochodzą z „naszego własnego podwórka”, inne z miast europejskich, które mają doświadczenia w zakresie pracy z migrantami.

WPRO

WA

DZENIE

AGN

IESZKA SZC

ZEPAN

IAK

13

SYTUACJA MNIEJSZOŚCI ROMSKIEJ W EUROPIE

Sytuacja ekonomiczno-społeczna dużej części Romów wygląda podobnie w całej Europie – lokują się oni na ekonomicznym i społecznym marginesie. Niezależnie od miejsca zamieszkania mniejszość romską charakteryzują:

niski poziom edukacji wysokie bezrobocie i niepewność zatrudnienia ograniczony dostęp do podstawowych praw1

Warunki, w jakich żyją Romowie, często stanowią bezpośrednie zagrożenie dla ich zdrowia i bezpieczeństwa. Dla większości codziennością są:

przymusowe eksmisje katastrofalna infrastruktura osiedli (brak dostępu do wody,

kanalizacji, sieci elektrycznej) ograniczony dostęp do instytucji publicznych

Wiele osób nie ma ważnych dokumentów i na co dzień doświadcza dyskryminacji.

W raporcie Agencji Praw Podstawowych EU z 2009 roku dotyczącym mniejszości i jej dyskryminacji wykazano, że:

Romowie doświadczają najwyższego ogólnego poziomu dyskryminacji we wszystkich objętych badaniem obszarach.

66–92 procent Romów (w zależności od kraju) nie zgłosiło ostatniego doświadczenia dyskryminacji właściwym organom.

65–100 procent ankietowanych Romów zadeklarowało brak zaufania do organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości

W niektórych państwach członkowskich zarówno organizacje pracodawców, jak i związki zawodowe często nie uznają dyskryminacji rasowej Romów jako dyskryminacji.

80 procent wszystkich respondentów raportu nie znało żadnej instytucji, która oferuje wsparcie ofiarom dyskryminacji.

1 / Raport na temat dyskryminacji mieszkaniowej, FRA, 2009.

14 15

Romowie są ludem częściowo osiadłym, częściowo koczowniczym. Zamieszkują wszystkie kontynenty, a w Europie głównie Rumunię, Bułgarię, Serbię, Macedonię, Węgry i Słowację. Nie mają własnej religii, przeważnie przyjmują religię kraju, w którym mieszkają. Żyją w izolacji kulturowej, wierni własnej tradycji2.

Mówią wieloma dialektami, które należą do jednej kategorii języka romani3. Jednak zróżnicowanie dialektów języka romskiego jest bardzo duże, stąd nie ma on aktualnie jednego, powszechnie uznanego standardu literackiego. W wielu przypadkach użytkownicy różnych dialektów nie są w stanie się porozumieć nawet wówczas, gdy zamieszkują sąsiednie kraje. Przykładowo: „Pokój moich dwóch sióstr jest bardzo mały” w poniższych dialektach romskich może brzmieć następująco:

dialekt Chaładytka Roma, Rosja

dialekt Lowarów, Rosjadialekt Lowarów, Węgrydialekt Romungrów, Węgrydialekt Fińskich Kaale, Finlandia dialekt Erlich, Bułgariadialekt Kalajdżów, Bułgariadialekt Lowarów, Polska

Komnata mirende dujende pxenjende drivan tykny.Soba mure do phejangi durales cyni.Mure duje phenjangi soba zurāles cikni si.Me dūj phenjengeri soba bāre buka hi.Mo duje phenjako hūsa hin pesko.I odaja me do phenjengiri si but cikni.Menre do phenenge staja si but cekni.Mure duje pheniangi soba igen cinnij.

Język romski (romani, nazwa własna: romani čhib, romani chhib) wywodzi się z terenu Indii, skąd Romowie prawdopodobnie wyemigrowali pomiędzy V a X wiekiem n.e. Jak dowodzą badania językoznawcze, etnogeneza Romów rozpoczęła się w centralnej części Półwyspu Indyjskiego ok. 500 roku n.e. Analizy etnograficzne dowiodły ich pokrewieństwa z indyjską kastą Domba. Niektóre badania sugerują pokrewieństwo Romów z kastą Radźputów, którzy byli armią najemnych wojowników powstałą w VII wieku n.e. w wyniku najazdów muzułmańskich na Indie. Kluczowym elementem etnogenezy Romów

2 / Kancelaria Senatu, Biuro Analiz i Dokumentacji, Cyganie / Romowie w Polsce i Europie.Wybrane problemy historii i współczesności, http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/5/plik/ot-603.pdf.3 / Ibidem.

ROMOWIE W EUROPIE

2007 r.szacunkowa liczba

całkowita 9 175 000

liczba Romów w danym kraju (w tys.)

procent Romów w populacji danego kraju

2400 800 200 35 4

10% <

5% < 10%

1% < 5 %

0,5% < 1%

< 0,5%

16 17

były właśnie wojny VIII–X wieku pomiędzy muzułmańskimi najeźdźcami a Radźputami, w wyniku których przodkowie Romów opuścili Indie. Wędrując poprzez Persję, Armenię i Bizancjum dotarli w XIV wieku na Bałkany. W XV wieku pierwsze grupy Romów pojawiły się w krajach Europy Zachodniej: w 1417 roku w Niemczech, w 1422 roku we Włoszech, zaś w 1427 roku we Francji.

W Polsce Cyganie pojawili się na początku XV wieku. Pierwsze świadectwo obecności Romów w Polsce pochodzi z roku 1401. Od XVII wieku do roku 1795 istniał w Rzeczypospolitej Obojga Narodów urząd królów cygańskich. Wywodzili się oni najczęściej z polskiej szlachty, a mianowała ich kancelaria królewska. Urząd ten miał służyć podporządkowywaniu Romów przepisom administracyjnym i ich obronie przed szykanami. W 1791 roku uniwersał Komisji Policji Obojga Narodów zapewnił Romom prawa obywatelskie. Romowie nie zawsze byli grupą ekonomicznie zmarginalizowaną. Wręcz przeciwnie. Brali aktywny udział w tworzeniu gospodarki, głównie jako rzemieślnicy, handlarze, artyści i sezonowi robotnicy. Uprawiali swoje tradycyjne zawody: wróżbiarstwo, muzykowanie oraz profesje związane z obróbką żelaza i innych metali: kowalstwo (w połowie XVIII wieku na Węgrzech stanowili 22,5 procent wszystkich kowali w kraju), metaloplastykę, wyrób narzędzi i naczyń metalowych, handel końmi, tresurę zwierząt (niedźwiedzi, małp, węży i ptaków), jubilerstwo oraz wypłukiwanie złota4. Dzięki temu mieli ustaloną pozycję w lokalnej społeczności i wchodzili z nią w codzienne interakcje.

HISTORYCZNE I WSPÓŁCZESNE PRZYCZYNY OBECNEJ SYTUACJI

Kryminalizacja włóczęgostwa. W XVI wieku, wraz z rozwojem nowoczesnych państw, Romowie oraz inne społeczności wędrowne zaczęły być postrzegane jako niewygodne i niedostosowane do ówczesnej rzeczywistości. Władze, duchowieństwo i szlachta dążyły do zabezpieczenia sobie taniej siły roboczej poprzez ograniczenie możliwości poruszania się obywateli. W tym czasie rozwijały się także lokalne systemy ulg dla najuboższych oparte na ścisłym rozdziale na obywateli i nieobywateli. Wędrujący Cyganie stali się w tym kontekście niewygodnymi włóczęgami, a sposób, w jaki żyli, poddany został kryminalizacji. Karą za wędrowanie była chłosta, wypędzenie, więzienie, przymusowa służba wojskowa, a nawet śmierć.

4 / Ibidem.

LICZBA ROMÓW

W EUROPIE

Dane oficjalne Nieoficjalne szacunki

0.1%

1.6%

0.8%

1.8%

0.2%

0.6%

< 0.1%

< 0.1%

< 0.1%

0.2%

0.1%

0.2% 0.2%

0.2%

0.4%

0.4%

2.9%

1.4%

2.0%

1.7%0.3%

2.5%

4.7%

1.0%

0.1%

0.1%

0.1%

0.4%

< 0.1%

0.1%

?

?

?

?

?

?

?

1.8% - dane ze spisu powszechnego1.8% - dane oficjalne (w przypadkach gdy nie ma danych ze spisów powsze-chnych? - brak danych oficjalnych

7 - 10 %

3 - 7 %

1-3 %

mniej niż 1 %

18 19

Narodziny nacjonalizmu i rozwój pseudonaukowego rasizmu. Począwszy od XVIII wieku pojęcia „naród” i „rasa” stawały się kluczowymi w myśli i polityce europejskiej. Nadanie znaczenia kulturowym i narodowym różnicom oznaczało problem ze sklasyfikowaniem ponadnarodowych grup społecznych. Biologiczny rasizm dał pseudonaukową legitymację antycygańskim stereotypom i dyskryminacji. W XIX wieku w wielu krajach podjęto próby przymusowej asymilacji lub wysiedlenia mniejszości romskiej. W XIX i XX wieku publiczny dyskurs o Romach odbywał się już zawsze w kontekście rasy.

Wprowadzenie kontroli granic. W miarę umacniania się państw umacniały się też ich granice. Wprowadzono kontrolę celną, a przekraczanie granic przez „nieobywateli” stało się problemem. W tym kontekście mobilne grupy Romów, Sinti i koczowników zaczęto postrzegać jako niebezpiecznych bezpaństwowców.

W przypadku Romów rumuńskich istotny jest fakt, że w okresie od XIV do XIX wieku Cyganie żyjący na obszarze obecnej Rumuni byli niewolnikami. Ustanowione zostały trzy kategorie niewolników: państwowi, czyli poddani księcia, niewolnicy klasztorni oraz niewolnicy należący do szlachty. Początkowo ich poddaństwo ograniczało się do świadczeń w formie pracy, pieniędzy lub produktów na rzecz właściciela. W miarę jak wzrastały wymagania państwa (księcia) odnośnie do świadczeń ze strony klasztorów i szlachty, wzrastały także wymagania wobec cygańskich poddanych. Bardzo szybko przybrało to formę klasycznego niewolnictwa. Na Wołoszczyźnie (południowa Rumunia) kodeks karny mówił, że każdy Cygan rodzi się niewolnikiem i jeżeli nie jest niczyją własnością, należy do księcia. Niewolnictwo Cyganów zniesione zostało dopiero w 1866 roku, kiedy to proklamowana została konstytucja Zjednoczonego Królestwa Rumuńskiego, oficjalnie potwierdzająca ten fakt5. Niewolnicy książęcy bywali cenionymi rzemieślnikami metalurgami, np. kowalami, płatnerzami, kotlarzami, ślusarzami, ludwisarzami (odlewnikami), a także wytapiaczami szkła. Do tej kategorii należeli też Lingurari – wytwórcy galanterii drzewnej (drewniane łyżki, widelce, wrzeciona, grzebienie itp.), Aurari – poszukujący i wydobywający złoto, Ursari – treserzy niedźwiedzi i Lautari – zawodowi muzycy. Pozostałością owych podziałów zawodowych są wciąż aktualne w społeczności Romów wewnętrzne podziały na grupy (szczepy) o nazwach wywodzących się od wykonywanych niegdyś profesji, np. Kelderari – kotlarze, Dżambasza – związani

5 / Paweł Lechowski, Migracje Romów rumuńskich, s. 5, http://www.romowie.com/instytut/io2007_lechowski.pdf.

z hodowlą koni, Ćurari – wytwórcy sit i przetaków. Co więcej, liczna populacja tamtejszych Romów nosi nazwiska pochodzące od wykonywanych niegdyś rzemiosł i zawodów, np. Celderar lub Celderariu, Ciurar lub Ciurariu, Clopotar (dzwonkarz), Lakatosz (ślusarz), Geambaşu (koniarz – czyt. Dżambaszu)6.

Opisane wyżej procesy oraz liczne antycygańskie stereotypy złożyły się na postrzeganie Romów jako patologicznych przestępców i beznarodowców, jako niższą rasę. Brutalną kulminacją takiego postrzegania była II wojna światowa. Cyganie obok Żydów byli ofiarami planowej, nazistowskiej eksterminacji. Osoby uważane przez reżim nazistowski i jego sojuszników za Cyganów lub „cygańskich mieszańców” były w czasie II wojny światowej umieszczane w obozach koncentracyjnych i zabijane. W romskim Holokauście – Porajmos (w języku romskim: „pochłonięcie”) zamordowanych zostało od 500 do 600 tysięcy osób, czyli 50–75 procent populacji Romów na terenach objętych władzą nazistów. Dyskryminacja tej ludności trwała także po wojnie. W Rumunii w czasach powojennych cygańskie dzieci były masowo umieszczane w sierocińcach. Według The Romani Archives and Documentation Center w 1990 roku przebywało w nich 64 tysiące dzieci romskiego pochodzenia7.

Dwa niedawne procesy przyczyniły się do dalszej marginalizacji Romów:

Ekonomiczna „terapia szokowa”. Upadek „bloku wschodniego” pociągnął za sobą rozkład gospodarki centralnie sterowanej. Zamknięte zostały duże państwowe fabryki i kołchozy, które dawały pracę Romom. Jednym z efektów ubocznych pośpiesznie wdrażanych neoliberalnych rozwiązań było rozwarstwienie społeczne, marginalizacja i zubożenie grup niedostosowanych do nowego systemu. Wśród nich są miliony ludzi pochodzenia romskiego, dla których chroniczne bezrobocie i wykluczenie społeczne stały się normą.

Odrodzenie się agresywnego nacjonalizmu. Po upadku systemu komunistycznego rolę wiodącej ideologii w wielu krajach Europy przejął nacjonalizm. Gwałtowne zmiany ekonomiczne wywołały wiele obaw i lęków, których konsekwencją był wzrost nastrojów ksenofobicznych i rasistowskich. Wojna na Bałkanach była tego najbardziej widocznym i gwałtownym wynikiem.

6 / Ibidem.7 / Źródło: Hon. I.F. Hancock, On abuses against Gypsies in Eastern Europe, Waszyngton 1994.

20 21

Prawie wszędzie w Europie Wschodniej Romowie byli jednym z głównych celów nacjonalistycznych pogromów. W krajach takich jak Węgry, Czechy, Słowacja, Rumunia działają silne antyromskie partie oraz organizacje rasistowskie i ksenofobiczne. W całej Europie Romów dotyka przemoc motywowana uprzedzeniami.

PROPONOWANE ROZWIĄZANIA

Ogólne mechanizmy współpracy na rzecz poprawy sytuacji Romów w Europie zostały opisane w dokumencie Roma Inclusion Road Map, przyjętym podczas hiszpańskiej prezydencji UE w 2010 roku8. Powstało także wiele raportów i opracowań dotyczących tematu, wśród nich m.in.:

PICUM Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants http://picum.org/en/publications/reports/

Living conditions of the Roma: Substandard housing and health http://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_files/pubdocs/2012/02/en/1/EF1202EN.pdf

Roma and Traveller Inclusion in Europe. Green questions and answers http://gef.eu/fileadmin/user_upload/Publications/GEF-10-11_Roma_inclusion_final_for_web.pdf

Housing and integration of migrants in Europe http://www.coe.int/t/democracy/migration/Source/migration/congress_public_2.pdf

Housing conditions of Roma and Travellers in the European Union - Comparative report http://fra.europa.eu/en/publication/2011/housing-conditions-roma-and-travellers-european-union-comparative-report

8 / Integrated European Platform for Roma Inclusion Road Map, http://ec.europa.eu/justice/discrimination/files/roma_roadmap_en.pdf.

Data in Focus Report / The Roma http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/413-EU-MIDIS_ROMA_EN.pdf

Romowie – historia i teraźniejszośćhttp://www.bezuprzedzen.org/dyskryminacja/art.php?art=233

Najważniejsze konkluzje wynikające z tych dokumentów to:

Dla poprawy sytuacji romskiej mniejszości niezbędna jest współpraca instytucji publicznych, organizacji pozarządowych, sektora prywatnego i samych Romów w kluczowych obszarach: dostępu do zatrudnienia, edukacji, służby zdrowia, mieszkalnictwa, wymiaru sprawiedliwości, walki z dyskryminacją instytucjonalną, a także mową nienawiści oraz przemocą wobec Romów.

Równie ważny jest ciągły dialog i wymiana informacji między różnymi szczeblami zarządzania: europejskim, krajowym i lokalnym, a także systematyczne zbieranie danych, wymiana doświadczeń oraz koordynacja i monitoring działań.

Koncepcja integracji Romów musi znaleźć swoje praktyczne odzwierciedlenie w lokalnie wdrażanych programach integracyjnych, które skierowane są zarówno do Romów, jak i do społeczeństwa większościowego. Władze lokalne i regionalne powinny zaangażować się w dyskusję na temat sytuacji Romów, a władze centralne powinny zachęcać samorządy do wdrożenia priorytetowych działań.

Należy zachować równowagę między dążeniami do integracji społecznej a przestrzeganiem praw człowieka. Działania na rzecz poprawy sytuacji Romów powinny być oparte na głębokim zrozumieniu sytuacji poszczególnych grup. Podejście to powinno uwzględniać cztery grupy Romów określone w komunikacie Komisji Europejskiej z kwietnia 2010 roku:

Romowie znajdujący się w niekorzystnej sytuacji i żyjący w centrach dużych miast;

Romowie żyjący w małych miastach i na obszarach wiejskich; Romowie wędrujący, posiadający obywatelstwo innego państwa

członkowskiego UE;

22

Wędrujący i osiadli Romowie, którzy są obywatelami państw trzecich, uchodźcy, bezpaństwowcy lub ubiegający się o azyl.

Kluczowe są działania na rzecz włączenia w system edukacji młodych Romów. Edukacja umożliwia wejście na rynek pracy, uniezależnienie się od opieki społecznej i aktywny udział w życiu społecznym. Dlatego też integracja nie może być postrzegana jako korzystna tylko dla Romów, gdyż w rzeczywistości niesie ze sobą korzyści dla całego społeczeństwa.Niezbędna jest eliminacja nielegalnych praktyk, takich jak wewnątrzunijne „dobrowolne” przesiedlenia i przymusowe powroty do państw trzecich, oraz wprowadzenie dobrych praktyk w dziedzinach:

równego dostępu do podstawowych dóbr (edukacja, zatrudnienie, mieszkalnictwo, służba zdrowia);

walki z dyskryminacją w systemach prawnych; upodmiotowienia i wzmocnienia Romów w procesie podejmowania

decyzji; ułatwienia dostępu do środków finansowych dla romskich organizacji

pozarządowych.

Państwa członkowskie Unii Europejskiej powinny opracować własne programy w zakresie polityki migracyjnej zgodnie z unijnymi ramami dotyczącymi krajowych programów integracji Romów. Kontrola wdrażania tych programów leży w gestii Komisji Europejskiej.

W dyskusji nad poprawą sytuacji mniejszości romskiej w Europie kluczowy jest głos samych Romów – ich doświadczenie, rozumienie istniejących problemów, a w szczególności pomysły na ich rozwiązanie. Bez udziału Romów działania i środki mogą okazać się błędnie skierowane i nieskuteczne.

Zarówno Romowie, jak i nie-Romowie muszą być zaangażowani w dialog na temat lepszej integracji, jednak to społeczeństwo większościowe ma decydujący

wpływ na powodzenie wysiłków integracji.

Romowie rumuńscy pojawili się w Polsce około 25 lat temu podczas transformacji ustrojowej, w okresie kryzysu ekonomicznego. Do Polski przybyli głównie Romowie z terenów wiejskich, gdzie przed 1989 rokiem pracowali w państwowych gospodarstwach rolnych, a ich dzieci były włączone do systemu edukacji. Zmuszeni przez sytuację ekonomiczną emigrowali do różnych krajów europejskich. Osoby, które zostały w Polsce, od ponad 20 lat żyją tutaj w zupełnym wykluczeniu ekonomicznym i społecznym. Nie mają dostępu do edukacji, rynku pracy, służby zdrowia i do systemowego wsparcia ze strony samorządu i państwa. Podobnie wygląda sytuacja w innych krajach Europy. Nawet państwa, które mają dekady doświadczeń w tworzeniu polityki migracyjnej, nie wypracowały do tej pory skutecznych polityk i narzędzi pracy z tą społecznością. Przykładem takiego kraju jest Wielka Brytania, gdzie uczniowie romskiego pochodzenia z Europy Wschodniej są stale narażeni na dyskryminację ze względu na pochodzenie. Autorzy rządowego raportu Overcoming Barriers podkreślają, że podłożem tej dyskryminacji jest przede wszystkim ubóstwo9.

9 / The Office for Standards in Education, Children’s Services and Skills, Overcoming Barriers, https://www.gov.uk/government/publications/ensuring-roma-children-achieve-in-education.

ROM

OW

IE RUMUŃ

SCY W

POLSC

E

MA

CIEJ M

AN

DELT

27

FORMALNE ASPEKTY POBYTU W POLSCE

Nie ma takiego pojęcia jak nielegalny obywatel uniieuropejskiej w innym kraju unii europejskiej. mimo że wielu romów rumuńskich nie dopełnia obowiązku rejestracji, to nie przebywają oni w polsce nielegalnie. status takich osób określa

się jako „nieuregulowany lub nieudokumentowany pobyt”.

Zasady podróżowania i pobytu obywateli UE w innych krajach UE określają:

Traktat o Unii Europejskiej10, który stanowi, że obywatele UE i ich rodziny mają prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu w państwach członkowskich.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, która gwarantuje prawo wszystkich obywateli UE do wjazdu na terytorium innego państwa członkowskiego.

Każdy obywatel Unii Europejskiej powinien posiadać ważny dokument potwierdzający tożsamość, to znaczy dowód osobisty lub paszport.

W sytuacji, kiedy osoby przekraczające granice państw UE nie posiadają żadnego z tych dokumentów, przyjmujące państwo członkowskie, przed odesłaniem ich do kraju pochodzenia, powinno wyczerpać „wszelkie racjonalne możliwości uzyskania niezbędnych dokumentów”11.

Przyjmujące państwa członkowskie mogą wymagać od obywateli UE zgłoszenia swojej obecności w terminie „racjonalnym” i „niedyskryminującym”. W Polsce za ten okres przyjmuje się trzy miesiące od dnia przybycia. Po zniesieniu kontroli granic obowiązek zgłoszenia (rejestracji) pobytu nie podlega weryfikacji. Jego niedopełnienie skutkuje karą grzywny, która w praktyce nie jest stosowana.

10 / Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX:12012M/TXT.11 / Streszczenie aktów prawnych Unii Europejskiej, http://europa.eu/legislation_summaries/internal_market/living_and_working_in_the_internal_market/l33152_pl.htm.

28 29

DLACZEGO UBODZY MIGRANCI Z UE NIE FORMALIZUJĄ POBYTU W POLSCE

W Polsce zasady swobodnego przepływu i przebywania obywateli Unii Europejskiej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej reguluje Ustawa z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin12.

Ustawa w artykule 16 mówi, że obywatelowi UE przysługuje prawo pobytu na więcej niż trzy miesiące, gdy:

jest pracownikiem albo pracuje na własny rachunek na terenie RP; jest objęty powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym; jest uprawniony do świadczeń opieki zdrowotnej w myśl przepisów

o koordynacji;13

posiada środki na utrzymanie siebie i swojej rodziny bez potrzeby korzystania ze świadczeń opieki społecznej;

studiuje lub odbywa szkolenie zawodowe na terytorium RP i jest objęty powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym albo jest uprawniony do świadczeń opieki zdrowotnej w myśl przepisów o koordynacji;

jest małżonkiem obywatela polskiego14.

Ubodzy migranci nie spełniają warunków formalizacji pobytu na terenie RP, głównie przez to, że:

nie mają ubezpieczeń zdrowotnych; nie są w stanie udowodnić, że posiadają środki do życia.

Niedopełnienie obowiązku rejestracji nie niesie za sobą konsekwencji w postaci kar czy represji. Umieszcza jednak daną osobę poza systemem, wyklucza ją z dostępu do pomocy społecznej i publicznej opieki zdrowotnej. Brak rejestracji

12 / Dz.U. 2006 nr 144 poz. 1043; Internetowy System Aktów Prawnych, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20061441043.13 / Art. 5, pkt. 23 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.14 / Ibidem.

pobytu na terenie RP powoduje, że imigranci ekonomiczni z krajów Unii Europejskiej przebywający w Polsce pozostają niezauważeni przez instytucje państwowe15.

PRZECHODZENIE PROCEDUR ADMINISTRACYJNYCH

UZYSKANIE NUMERU PESEL

Dla obcokrajowca uzyskanie numeru PESEL jest zazwyczaj sporym problemem. Od marca 2015 zmieniły się przepisy, które regulują nadawanie numeru PESEL. Dotychczas był nadawany obcokrajowcom, którzy:

posiadali zameldowanie stałe bądź czasowe na okres powyżej 3 miesięcy;

zostali zgłoszeni do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego przez Powiatowy Urząd Pracy, który odprowadza składki zdrowotne za zarejestrowanych bezrobotnych i składa wniosek do MSW o nadanie numeru PESEL osobom zarejestrowanym jako bezrobotne oraz członkom ich rodzin zgłoszonym do ubezpieczenia.

W ten sposób kilka osób, z którymi współpracowało Stowarzyszenie Nomada, uzyskało numery PESEL. Od 1 marca 2015 roku, po zmianie przepisów, rejestracja w urzędzie pracy nie skutkuje nadaniem numeru PESEL.

Obecnie numer PESEL można otrzymać:

W urzędzie gminy automatycznie, jeśli cudzoziemiec posiada meldunek na okres dłuższy niż 3 miesiące lub na stałe. Dokumenty wymagane od obcokrajowców przy składaniu wniosku o zameldowanie to16: wypełniony formularz „zgłoszenie pobytu stałego” lub „zgłoszenie pobytu czasowego”, paszport oraz dokument pobytu uzyskany w Polsce (wiza, karta pobytu, zezwolenie na pobyt stały,

15 / A. Ferenc, M. Mandelt, Wykluczenie systemowe a integracja. Sytuacja Romów rumuńskich mieszkających we Wrocławiu, Raport Stowarzyszenia Nomada, grudzień 2014, s. 6.

16 / Nadanie numeru PESEL, Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miejskiego Wrocławia, http://bip.um.wroc.pl/cases/content/17181.

30 31

zezwolenie na pobyt czasowy, zaświadczenie o zarejestrowaniu pobytu obywatela Unii Europejskiej), dokument potwierdzający tytuł prawny do lokalu (do wglądu). Tytułem prawnym może być w szczególności: umowa cywilnoprawna, wypis z księgi wieczystej, decyzja administracyjna lub orzeczenie sądu.

Wnioskując do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych osobiście bądź za pośrednictwem pełnomocnika (załączając do wniosku pełnomocnictwo wraz z dowodem uiszczenia opłaty skarbowej). W takim wniosku osoba zainteresowana powinna przedstawić podstawę prawną, z której wynika obowiązek posiadania numeru PESEL.

Urzędy / instytucje, które wymagają od cudzoziemca posiadania numeru pesel, powinny wskazać podstawę

prawną, z której ten obowiązek wynika.

W przypadku dzieci obcokrajowców urodzonych w Polsce, podobnie jak w przypadku dzieci obywateli polskich, do uzyskania numeru PESEL należy przedstawić akt urodzenia dziecka oraz potwierdzenie zameldowania przynajmniej jednego z rodziców na okres dłuższy niż 3 miesiące.

Jeśli rodzice obcokrajowcy nie są zameldowani na pobyt stały lub czasowy powyżej 3 miesięcy, dziecku nie zostanie

nadany numer pesel.

Doświadczenie migrantów i asystentów rodzin pokazuje, że osoby nieposiadające numeru PESEL mają problemy z zapisaniem się do jednostek Podstawowej Opieki Zdrowotnej czy podczas rejestracji do lekarza. Odmowa zapisania/rejestracji pacjenta w POZ ze względu na brak numeru PESEL jest działaniem dyskryminującym, ponieważ Narodowy Fundusz Zdrowia wymienia trzy formy weryfikacji prawa pacjenta do ubezpieczenia zdrowotnego:

elektroniczna Weryfikacja Uprawnień Świadczeniobiorców (eWUŚ), do której niezbędny jest numer PESEL;

oświadczenie, które składa pacjent (lub jego opiekun) w danej placówce, kiedy system eWUŚ nie potwierdzi prawa do świadczeń, a pacjent ma do nich prawo17;

zaświadczenie wystawione osobie podlegającej ubezpieczeniu zdrowotnemu przez Powiatowy Urząd Pracy.

PROCEDURY W URZĘDZIE STANU CYWILNEGO

Uznanie ojcostwa

W przypadku dzieci cudzoziemców, podobnie jak w przypadku dzieci polskich, rodzice otrzymują w szpitalu „skierowanie” z datą wizyty w USC. Do uznania ojcostwa dochodzi przed kierownikiem USC.

Jeżeli rodzice nie zgłosili się do USC we wskazanym terminie, urząd wysyła list z przypomnieniem o konieczności zarejestrowania urodzenia dziecka. W przypadku gdy rodzice ponownie nie stawią się, w akcie urodzenia dziecka w rubryce „imię dziecka” urzędnicy wpisują losowo wybrane imię. W rubrykach „matka” i „ojciec” wpisuje się dane z aktu małżeństwa. Jeżeli rodzice nie są małżeństwem – w rubryce „matka” wpisywane są dane matki, a w rubryce „ojciec” – losowo wybrane imię oraz nazwisko matki.

Uznanie dziecka przez ojca może nastąpić do ukończenia przez nie osiemnastego roku życia. Dzieci, które ukończyły 13 lat, w celu uznania ojcostwa muszą stawić się w USC wraz z rodzicami. W przypadku obcokrajowców kierownik USC powinien upewnić się, czy rodzice rozumieją wypowiadane formuły. W sytuacji gdy uzna, że nie rozumieją, powinien zapewnić tłumacza z urzędu.

Ustawa prawo o aktach stanu cywilnego w artykule 32.1 mówi, że: „kierownik urzędu stanu cywilnego zapewnia udział biegłych lub tłumaczy, jeżeli nie potrafi samodzielnie porozumieć się z osobami uczestniczącymi w czynności

zgłoszenia urodzenia lub zgonu”.

17 / Wzór oświadczenia znajduje się na stronie Narodowego Funduszu Zdrowia: http://www.nfz.gov.pl/new/index.php?katnr=9&dzialnr=2&artnr=5127).

32 33

W przypadku zawierania związku małżeńskiego obowiązek zapewnienia biegłego bądź tłumacza leży po stronie cudzoziemca18.

Zdarza się, że podczas wizyty w urzędzie nie dochodzi do uznania ojcostwa. Dzieje się tak m.in. wówczas, gdy bariera językowa sprawia, że strony nie mogą się porozumieć i urzędnicy nie są w stanie potwierdzić „uznania” dziecka przez ojca. Do uznania ojcostwa nie dochodzi także, gdy matka dziecka jest niepełnoletnia. Niepełnoletnia matka nie ma władzy rodzicielskiej i należy ustalić opiekuna prawnego dla dziecka do czasu uzyskania przez matkę pełnoletności. Opiekunem prawnym dziecka może zostać jeden z rodziców matki dziecka. Jeżeli nie ma takiej możliwości, to przedstawicielem dziecka zostaje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.

Obowiązek opieki nad dzieckiem może przejąć biologiczny ojciec dziecka. W tym celu musi on złożyć do sądu rodzinnego wniosek o uznanie ojcostwa poparty zgodą matki dziecka i opiekuna prawnego (np. kuratora).

Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym opiekunami wyznaczonymi przez sąd mogą być krewni i „bliskie osoby” dziecka. Jeśli nie ma takich osób, sąd opiekuńczy zwraca się do jednostki organizacyjnej pomocy społecznej (np. miejskiego ośrodka pomocy społecznej) albo do organizacji społecznych, które zgodnie ze swoim statutem

mogą sprawować pieczę nad małoletnimi19.

Uzyskanie aktu urodzenia

W przypadku dzieci obcokrajowców, tak jak w przypadku obywateli polskich, akt urodzenia jest wydawany w obecności rodziców, podczas wizyty w USC.Jeśli nie doszło do „uznania” dziecka przez ojca, w akcie urodzenia w rubryce „matka” wpisuje się pełne dane matki, a w rubryce „ojciec” wpisywane jest imię

18 / Art. 32.2 Ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego: Dz.U. 2014 poz. 1741 Internetowy System Aktów Prawnych.19 / Art. 149 § 2,3 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640090059.

ojca wskazane przez matkę oraz nazwisko rodowe matki20. Akty urodzenia dzieci Romów rumuńskich, które urodziły się w Polsce, często zawierają błędy, szczególnie w datach, imionach i nazwiskach. Ich przyczyną jest zaburzona komunikacja wynikająca z bariery językowej. Zdarza się także, że w akt urodzenia dziecka nie jest wpisany biologiczny ojciec. Dzieje się tak wówczas, gdy rodzice dziecka nie stawią się w USC w celu zarejestrowania urodzenia dziecka, lub gdy stawi się tylko matka.

Korekty aktów urodzenia dokonuje się na wniosek osób zainteresowanych. Korekty aktów urodzenia wydanych w innych miastach można dokonywać za pośrednictwem USC w miejscowości, w której przebywają zainteresowane osoby.

REJESTRACJA W URZĘDZIE PRACY

Rejestracji w urzędzie pracy może dokonać osoba pełnoletnia, posiadająca dokument potwierdzający tożsamość (dowód osobisty lub paszport). Urzędy pracy nie wymagają potwierdzenia zameldowania – wystarczy podpisać oświadczenie, że nie jest się osobą zarejestrowaną w innym powiatowym urzędzie pracy21.

Obywatelowi UE do rejestracji w urzędzie pracy wystarcza dokument potwierdzający tożsamość.

Każda zarejestrowana w urzędzie pracy osoba może zgłosić do ubezpieczenia zdrowotnego członków swojej rodziny – do tego konieczne są dokumenty poszczególnych osób (paszport lub dowód osobisty). W celu potwierdzenia powiązań rodzinnych należy przedstawić akty urodzenia w przypadku dzieci i rodziców rejestrującej się osoby; akty małżeństwa w przypadku małżonków.

20 / Podstawą prawną w takiej sytuacji jest art. 61 ustęp 2 Ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego: Dz.U. 2014 poz. 1741 Internetowy System Aktów Prawnych, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20140001741.21 / §5.3 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 listopada 2012 r. w sprawie rejestracji bezrobotnych i poszukujących pracy, http://zielonalinia.gov.pl/upload/baza-aktow-prawnych/002.pdf.

34

Do rejestracji w urzędzie pracy nie jest wymagana rejestracja pobytu na terenie RP.

Wizyta w urzędzie pracy wymaga wypełnienia dużej ilości dokumentów. Formalny język a czasami nieumiejętność pisania i czytania są dla Romów barierą w samodzielnym załatwianiu spraw w urzędach. Warto jest wesprzeć ich podczas takich wizyt, pomóc w wypełnieniu formularzy oraz w kontakcie z urzędnikiem/urzędniczką.Jeśli obcokrajowiec przychodzi do urzędu sam, pracownicy powinni wykazać się cierpliwością, posługiwać się nieskomplikowanym językiem, tłumaczyć procedury i upewniać się, czy petenci obcokrajowcy je rozumieją.

REKOMENDACJE

szkolenia dla pracowników w zakresie pracy z osobami pochodzącymi z innych kultur, warsztaty antydyskryminacyjne

nawiązanie kontaktu i współpraca z organizacjami, które pracują z migrantami

Romowie często pytani są o kartę pobytu. Karta pobytu jest dokumentem, który potwierdza tożsamość cudzoziemca podczas jego pobytu w Polsce oraz uprawnia do wielokrotnego przekraczania granicy polskiej bez konieczności posiadania wizy. Kartę pobytu razem z ważnym paszportem zagranicznym cudzoziemiec musi przedstawić funkcjonariuszom Straży Granicznej przy przekraczaniu granicy. Obowiązek ten nie dotyczy jednak obywateli UE, którzy korzystają z prawa do swobodnego przepływu osób. Obowiązek posiadania karty

pobytu dotyczy obywateli państw trzecich.

DLACZEGO ROMOWIE RUMUŃSCY WCHODZĄ W KONFLIKTY Z PRAWEM

Romscy migranci żyją poza systemem, mało wytwarzają, niewiele też konsumują. Nie są znaczącym elementem rynku pracy. System najczęściej zauważa migrantów z Rumunii dopiero w momencie złamania przez nich prawa. Tymczasem skrajnie ubodzy Romowie rumuńscy zmuszeni są często zaspokajać swoje potrzeby, pracując „na czarno”, zajmując pustostany czy dopuszczając się kradzieży (np. złomu, drewna). Systemowe wykluczenie prowadzi do kryminalizacji biedy, czyli sytuacji, kiedy ubóstwo jest przyczyną popełniania czynów przestępczych22.

Romowie rumuńscy najczęściej dopuszczają się niewielkich wykroczeń. We Wrocławiu główne problemy z prawem, jakie mają romscy migranci to:

kradzież złomu palenie odpadami zaśmiecanie terenu drobne kradzieże i oszustwa żebractwo dzieci

Za wykroczenia, które popełniają, Romowie zazwyczaj otrzymują mandaty. Ponieważ nie są w stanie zapłacić ich „na miejscu”, zdarza się, że są zabierani na komisariat i przetrzymywani do czasu uiszczenia przez rodzinę kwoty mandatu.

Służby publiczne często przekraczają swoje kompetencje w kontakcie z Romami. Padają wobec nich obraźliwe określenia, dokonuje się przeszukań osób podejrzanych o żebractwo, konfiskowane są im pieniądze. Funkcjonariusze/funkcjonariuszki zazwyczaj nie wystawiają pokwitowania na odebrane Romom pieniądze.

22 / Por. E. Ćwiertnia, R. Rodasik, Koncepcje kryminalizacji ubóstwa – wzmacnianie dewiacyjności, http://kultura-bezpieczenstwa.pl/wp-content/uploads/2015/07/6rodasik.pdf.

MIESZKALN

ICTW

O

AGN

IESZKA SZC

ZEPAN

IAK

39

SYTUACJA W EUROPIE

Według Organizacji Narodów Zjednoczonych23 wskaźniki godnych warunków mieszkaniowych to:

Dostępność – mieszkania spełniające ogólnie przyjęte standardy techniczne i sanitarne powinny być dostępne dla wszystkich grup społecznych.

Przystępność – członkowie gospodarstwa domowego powinni być w stanie opłacić koszty mieszkania, koszty niezbędnych napraw i remontów (zależność między przychodem danej rodziny, a kosztami, jakie musi ona ponieść za mieszkanie).

Adekwatność – mieszkania powinny być w dobrym stanie technicznym, odpowiednio izolowane i wyposażone w podstawowe udogodnienia, takie jak ogrzewanie, bieżącą wodę, elektryczność, kuchnię, toaletę, wannę lub prysznic oraz spełniać podstawowe potrzeby wszystkich domowników.

Bezpieczeństwo własności – lokatorzy/najemcy powinni mieć zapewnione bezpieczeństwo własności, to znaczy posiadać akt prawny do mieszkania.

Większość Romów w Europie mieszka poniżej standardów opisanych powyżej. Dotyczy to zarówno tych, którzy mieszkają w kraju pochodzenia (np. sytuacja mieszkaniowa słowackich Romów na Słowacji) jak i Romów migrujących.

Brak środków finansowych i dyskryminacja na rynku mieszkaniowym ograniczają dostępność do godnego mieszkalnictwa wielu Romom zarówno w Polsce, jak i w innych krajach europejskich. Prywatyzacja rynku budownictwa znacznie zmniejszyła dostępność tanich mieszkań komunalnych lub socjalnych i przyczyniła się do powstawania nielegalnych osiedli lub zajmowania ziemi czy budynków bez zezwolenia.

Wysiedlenia Romów, które miały miejsce we Francji i we Włoszech w 2010 roku, pokazały, że prawo do mieszkania „w warunkach bezpieczeństwa, pokoju

23 / General Comment No. 4 in the United Nations (UN) Right to Adequate Housing (1991).

41

i godności” jest systematycznie łamane wobec tej mniejszości24. Po wydarzeniach we Francji Parlament Europejski wezwał Komisję Europejską do przyjęcia strategii na rzecz integracji Romów, która zapewniałaby równy dostęp do taniego i zdrowego mieszkalnictwa i zniesienie segregacji terytorialnej25.

Mieszkający we Wrocławiu Romowie rumuńscy są uchodźcami ekonomicznymi. Skrajne ubóstwo nie pozwala im na wynajem mieszkań na wolnym rynku. Budowanie prowizorycznych baraków stało się dla tej grupy jedną ze strategii na pozyskanie miejsca do mieszkania.

Romscy migranci z Rumunii mieszkający we Wrocławiu nie są „ludem wędrownym”, w Rumunii od pokoleń prowadzili osiadły tryb życia. Do migracji zmusiły ich dramatyczne

warunki bytowe we własnym kraju.

OSIEDLE WE WROCŁAWIU

Teren, na którym znajduje się osiedle, należy do gminy Wrocław. W kilkunastu jedno lub dwuizbowych domach mieszka od sześćdziesięciu do stu osób. Do ich budowy Romowie używają kilkunastu par drzwi, młotka i gwoździ. Domy stawiają mężczyźni, a następnie kobiety uszczelniają ściany szmatami i obijają od wewnątrz tkaninami. Meble są zbierane na śmietnikach. Podłoga to klepisko pokryte starymi dywanami. Na terenie osiedla są 3 toalety przenośne i kontener na śmieci. Woda dowożona jest cysterną. Serwis zapewnia Miasto Wrocław.

Mieszkańcy osiedla nie mają dostępu do bieżącej wody, kanalizacji i sieci elektrycznej. Domy ogrzewane są blaszanymi piecami własnej konstrukcji, które służą także do gotowania. Pomieszczenia są zadymione i jest w nich gorąco. W okresie jesienno-zimowym teren pokryty jest błotem, które powoduje, że trudno jest się poruszać po osiedlu.

24 / Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 4, The Right to Adequate Housing, UN Doc. E/1992/23, paragraph 7.25 / Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 9 marca 2011 roku w sprawie strategii UE na rzecz integracji Romów (2010/2276 (INI)).fo

togr

afia

/ Wito

ld C

hoch

olsk

i

fotografia / Witold Chocholski

fotografia / Witold Chocholski

46 47

Warunki życia wpływają na zdrowie mieszkańców osiedla. Zimą różnice temperatur w domkach i na zewnątrz powodują częste infekcje, szczególnie u kobiet i dzieci. Opalane śmieciami (np. płytami meblowymi) piece wypuszczają dym, którego zimą nie da się wywietrzyć. Na zdrowie fizyczne i psychiczne mieszkańców wrocławskich osiedli wpływają też brak prywatności, brak miejsca do zabawy dla dzieci, brak poczucia bezpieczeństwa oraz poczucie niepewności i tymczasowości miejsca zamieszkania. W domach nie ma warunków do nauki – są małe, przeludnione i słabo oświetlone. Trudne warunki życia na osiedlu wpływają na frekwencję dzieci w szkole. Zdarza się, że matki nie posyłają dzieci do szkoły z braku odpowiednich ubrań, obuwia lub wody czy opału potrzebnego do umycia się.

Osiedla romskie narażone są na ataki motywowane uprzedzeniami. W ciągu ostatnich trzech lat zdarzyły się dwa napady na osiedle przy ulicy Kamieńskiego, w tym jedna próba podpalenia. Obie sprawy trafiły do prokuratury. Wobec sprawców nie wyciągnięto jednak poważniejszych konsekwencji. Drugie wrocławskie osiedle spłonęło dwukrotnie. Do dziś nie ustalono powodów pożaru26. Mir domowy mieszkańców jest regularnie naruszany. Nikt zazwyczaj nie zapowiada swoich wizyt na osiedlach romskich, a tylko niektóre osoby odwiedzające Romów pukają w drzwi przed wejściem do ich domów. Częste są wizyty policji, straży miejskiej i straży granicznej, bardzo często o wczesnych godzinach rannych. Uzbrojeni funkcjonariusze spisują mieszkańców.

Wrocławskie osiedle jest małe, nie tworzy getta, zbudowane jest niemal w centrum miasta, od którego nie jest odizolowane terytorialnie. Nie jest zamkniętą przestrzenią, mieszkańcy są przyzwyczajeni do odwiedzin, kiedy zdobędzie się ich zaufanie, chętnie zapraszają do swoich domów.

Sami Romowie nie postrzegają swojej sytuacji mieszkaniowej jako największego problemu, tłumacząc, że w Rumunii mieszkali w podobnych, a nawet gorszych warunkach. Brak pieniędzy na zaspokojenie podstawowych potrzeb, trudność w znalezieniu pracy, nieważne dokumenty, brak dostępu do służby zdrowia – to ich zdaniem największe problemy, z jakimi się zmagają. Nie zmienia to jednak faktu, że jakość domów i bezpośredniego otoczenia ma istotny wpływ na zdrowie mieszkańców osiedla.

26 / http://roma.nomada.info.pl/images/RAPORT/raport__nomada_roma_grudzien_2014_net.pdf.

Niektóre rodziny okresowo mieszkają w tanich hostelach lub hotelach robotniczych. Szczególnie dotyczy to matek z dziećmi. Formuła płacenia za każdą kolejną dobę umożliwia Romom zebranie niezbędnej gotówki. Zdarza się również, że hostele/hotele nie pobierają opłat za pobyt dzieci.

W kilku polskich miastach Romowie rumuńscy wynajmują lokale o niskim standardzie. Zazwyczaj umawiają się z właścicielem na opłacanie czynszu w systemie codziennych lub cotygodniowych rat. Zdarza się, że Romowie płacą stawki zawyżone w stosunku do tego, w jakich warunkach mieszkają.

Oprócz bariery finansowej przeszkodą w znalezieniu miejsca do zamieszkania jest fakt, że Romowie najczęściej żyją w dużych, wielopokoleniowych rodzinach.

OGÓLNE ZALECENIA DO TWORZENIA POLITYK MIESZKANIOWYCH

Projekty poprawy warunków mieszkaniowych powinny zakładać działania, które nie tylko pozwolą Romom wyprowadzić się z prowizorycznego osiedla, ale także w przyszłości opłacić lokale, w których zamieszkają. Dlatego zagadnienie mieszkalnictwa powinno być rozpatrywane razem z zagadnieniem podniesienia kwalifikacji zawodowych i zwiększenia dostępu do rynku pracy, edukacji i służby zdrowia.

Zapewnienie godnych warunków mieszkaniowych Romom rumuńskim wymaga rozwiązań systemowych. Zarówno na poziomie centralnym, jak i lokalnym niezbędne jest stworzenie i wdrożenie polityki mieszkaniowej skierowanej do nisko uposażonych grup.

W tworzeniu polityki mieszkaniowej należy uwzględnić następujące zagadnienia:

Zintegrowane podejście – działania powinny obejmować jednocześnie wszystkie newralgiczne obszary (patrz s. 8).

Strategie dotyczące mieszkalnictwa powinny być tworzone w kontekście innych działań gminy/miasta i skierowane do wszystkich grup zagrożonych wykluczeniem, nie tylko do Romów.

48 49

Wydatki na finansowanie działań na rzecz poprawy warunków mieszkaniowych grup zagrożonych wykluczeniem powinny być brane pod uwagę przy planowaniu budżetów lokalnych i centralnych. Wszędzie tam, gdzie to możliwe, należy dążyć do łączenia funduszy i zasobów w celu dywersyfikowania źródeł finansowania.

Strategie na rzecz poprawy warunków życia Romów powinny prowadzić do zmniejszenia segregacji terytorialnej np. poprzez rozproszenie wśród społeczności lokalnej czy poprawę komunikacji w przypadku osad oddalonych od miast. Działaniami powinni być objęci także nie-Romowie znajdujący się w podobnej sytuacji.

PROPOZYCJE DZIAŁAŃ WE WROCŁAWIU

Wsparcie rodzin, które deklarują chęć wynajęcia mieszkania (pomoc w znalezieniu lokalu, podpisaniu umowy, nawiązaniu kontaktów sąsiedzkich w nowym miejscu, oprowadzenie po okolicy – pokazanie „użytecznych miejsc” – tanich sklepów, punktów usługowych, parku, placu zabaw. W początkowym okresie warto rozważyć wsparcie rodziny w opłacaniu mieszkania.

Stworzenie miejsca przejściowego dla rodzin, które potrzebują więcej czasu, aby się usamodzielnić i spisanie z nimi kontraktu, który zawierałby obowiązek posyłania dzieci do szkoły oraz obowiązek podnoszenia kwalifikacji zawodowych i językowych dorosłych i młodzieży.

Romowie powinni być zaangażowani zarówno na etapie tworzenia koncepcji, jak i realizacji. Zmniejsza to ryzyko niepowodzenia projektu i pozwala bardziej precyzyjnie uwzględniać potrzeby samych beneficjentów oraz uwarunkowania kulturowe (m.in wczesne zawieranie małżeństw i wielopokoleniowe, wieloosobowe rodziny). Zaangażowanie mężczyzn do prac remontowych i budowlanych i poprowadzenie ich w formie praktycznych warsztatów może pomóc w wejściu na rynek pracy.

Jakich praktyk unikać:

Kierowania Romów do domów pomocy społecznej, schronisk dla bezdomnych czy noclegowni, ponieważ większość z tych miejsc nie przyjmuje rodzin. Rozdzielanie kobiet i dzieci od mężczyzn jest złą praktyką w przypadku każdej rodziny, a w przypadku rodzin romskich jest także sprzeczne z tradycją i kulturą Romów.

Nie tworzyć ośrodków/mieszkań pod nadzorem. W społeczności Romów rumuńskich rzadko zdarzają się alkoholizm, narkomania czy prostytucja. Sposób życia Romów - choć różny od naszego - nie wymaga stosowania modelu kontroli.

Nie odcinać rodziny, której udzielana jest pomoc, od dawnego środowiska, jego wsparcie jest szczególnie potrzebne w tym trudnym momencie. Jednocześnie należy prowadzić działania integracyjne z nowym otoczeniem.tłumaczyć i upewniać się, że Romowie rzeczywiście rozumieją informacje/komunikaty, korzystać z tłumaczy, spisywać kontrakty, pamiętać, że powodzenie przełoży się na dalszą współpracę z całą społecznością.

W projektach na rzecz poprawy warunków mieszkaniowych należy:

działać metodą „drobnych kroków”, raczej multiplikować małe projekty, które przynoszą efekty, niż zwiększać ich skalę;

wdrażać rozwiązania przyjazne środowisku; działać we współpracy z organizacjami rumuńskimi zajmującymi się

inkluzją społeczną Romów, oraz lokalnymi organizacjami, które pracują z migrantami;

stawiać beneficjentom warunki realne do spełnienia.

DOBRA PRAKTYKA. DOM DADO

Projekt „Dom DADO” został zaplanowany i wdrożony z uwzględnieniem zalecanych w tym zakresie dobrych praktyk - spisanie kontraktu z uczestnikami projektu, zaangażowanie Romów na etapie planowania i realizacji działań, nadanie im nowych kompetencji zawodowych, przekazanie odpowiedzialności za miejsce mieszkańcom. Silną stroną projektu jest jego niewielka skala i względnie niewysokie koszty.

50 51

Projekt Dom DADO skierowany jest do romskich migrantów z Rumunii mieszkających w prowincji Turyn we Włoszech. Prowincja odznacza się dużą liczbą niesformalizowanych obozowisk romskich. W samym Turynie mieszka około 2400 Romów i Sinti, a kolejne 450 zbudowało osiedla poza miastem. Większość z nich przyjechała do Włoch z Rumunii. Prawie 50 procent populacji osiedli to osoby niepełnoletnie. W większości osad mieszkańcy nie mają dostępu do wody, kanalizacji, energii elektrycznej, wywozu śmieci i innych podstawowych usług publicznych. W samym mieście Turyn istnieje 14 takich osiedli27.

Z romskimi migrantami pracuje organizacja pozarządowa Terra del Fuoco, która prowadzi działania skierowane do mieszkańców obozów. W 2008 roku Terra del Fuoco rozpoczęła realizację projektu DADO. Organizacja pracowała wówczas z niewielką społecznością Romów mieszkających na nielegalnym koczowisku pod Turynem. W 2006 roku obóz został zniszczony przez pożar. Terra del Fuoco wraz z innymi organizacjami pozarządowymi zaangażowała się w znalezienie miejsca, do którego mieszkańcy obozu mogliby się przenieść. W 2008 roku władze Settimo Torinese (niewielkie miasteczko położone 14 km od Turynu) przekazało stowarzyszeniu budynek, który wymagał gruntownego remontu.

Proces powstawania domu DADO rozpoczął się od wybrania rodzin, które wezmą udział w projekcie. Działanie monitorowane było przez Terra del Fuoco. Zgodnie z koncepcją self-managed recovery (samodzielna poprawa własnej sytuacji) w prace remontowe zaangażowane były cztery rodziny romskie – przyszli pierwsi mieszkańcy budynku. Romowie zdobyli doświadczenie zawodowe, które pomogło im w powrocie na rynek pracy. Ponadto Terra del Fuoco założyła spółdzielnię, w której zatrudnieni zostali członkowie rodzin biorących udział w projekcie. DADO stał się domem dla czterech rodzin romskich (w tym dla 14 dzieci) oraz pierwszym we Włoszech projektem zrealizowanym przez romskich migrantów.

W DADO wraz z Romami mieszka dwóch pracowników organizacji Terra del Fuoco, co zapobiega tworzeniu się getta etnicznego. Wraz z możliwością zamieszkania w DADO rodzinom oferuje się kursy zawodowe oraz wsparcie w znalezieniu pracy, działania nastawione na integrację dzieci w środowisku szkolnym i działania wspierające integrację w lokalnym środowisku takie jak:

27 / K. Pietarinen (red.), Roma and Traveller Inclusion in Europe. Green questions and answers, http://gef.eu/fileadmin/user_upload/Publications/GEF-10-11_Roma_inclusion_final_for_web.pdf.

zaawansowane kursy języka włoskiego; wsparcie (asystentura) w dostępie do usług publicznych

w szczególności usług socjalnych i zdrowotnych; wsparcie w pozyskaniu dokumentów (karta pobytu, dowód osobisty,

paszport); wsparcie w podnoszeniu kwalifikacji (prawo jazdy, kursy i praktyki

zawodowe); wsparcie integracji dzieci poprzez umożliwienie udziału w zajęciach

sportowych; wsparcie integracji terytorialnej poprzez organizację imprez

publicznych, podczas których rezydenci DADO mogą spotkać ludność Settimo.

Kontrakt:

Rodzinom oferowany jest dwuletni pobyt w domu, a następnie wsparcie w znalezieniu nowego mieszkania.

Wszyscy mieszkańcy są odpowiedzialni za „przestrzenie wspólne” rozumiane szeroko — są to zarówno prace remontowe i porządkowe, jak i opieka nad dziećmi.

Aby podkreślić, że Dado nie jest domem opieki, rodziny płacą nominalny czynsz.

Od 2012 roku okres pobytu w IL DADO został zmniejszony z dwóch do jednego roku. Celem była poprawa motywacji beneficjentów. Rzeczywisty czas pobytu jest jednak indywidualnie redefiniowany w zależności od sytuacji danej rodziny.

DADO jest miejscem otwartym na ludzi i inicjatywy, promującym model „przyjaznej integracji”. Poprzez swoje działania staje się ważnym punktem na mapie Settimo Torinese. Praca ze społecznością wspierana jest przez mediatorów kulturowych i pracowników Terra del Fuoco. Obecnie wszystkie dzieci mieszkające w DADO chodzą do szkoły, a rodzice stają się samodzielni w kwestii edukacji dzieci i kontaktów ze szkołą. Według nauczycieli w roku szkolnym 2008–2009 dzieci romskie opuściły mniej godzin niż ich nieromscy koledzy.

52 53

Działania na rzecz integracji społecznej rozpoczęły się od wsparcia w uzyskaniu dokumentów. Kolejnym działaniem było wsparcie w znalezieniu pracy. Zatrudnienie jest drogą do społecznej inkluzji, pozwala Romom zachować godność i daje niezależność w podejmowaniu osobistych decyzji.

Jednym z problemów DADO było duże zużycie energii i związane z tym koszty. W 2010 roku rozpoczął się projekt ECO-DADO, którego celem było zredukowanie kosztów zużycia energii i wpływu na środowisko. Po raz kolejny w projekcie zastosowano metodę self-managed recovery. Rezultaty osiągnięte w ciągu sześciu miesięcy:

Przez zastosowanie izolacji na budynku zredukowano zużycie energii o 50 000 kWh (wcześniej 164 000 kWh).

Redukcja dwutlenku węgla – 23 tony/rok. Wymiana elektrycznych pieców i pieców ogrzewanych wodą na kocioł

kondensacyjny o wysokiej wydajności zredukowała zużycie energii o 14 000 kWh, a emisję dwutlenku węgla o 7,6 tony/rok.

Wymiana urządzeń w celu poprawy wydajności energetycznej budynku obniżyła zużycie o 10,8 kWh, a emisję dwutlenku węgla o 5,7 tony/rok.

Zainstalowanie na dachach paneli solarnych, produkujących 17 500 kWh rocznie i pokrywających 1/3 rocznego zużycia energii w danej rodzinie, dając około 4000 euro oszczędności w skali roku.

Łącznie zużycie energii spadło z 164 000 kWh do 67 700 kWh w skali roku.

Romowie zostali przeszkoleni w zakresie instalacji systemów paneli solarnych. Wykonanie instalacji we własnym zakresie oraz zawarcie partnerstw z dostawcami materiałów zmniejszyły koszty przedsięwzięcia i nie wpłynęły negatywnie na jego jakość. Remont przeprowadzony w DADO z jednej strony przyczynił się do poprawy warunków życia jego mieszkańców, z drugiej sprawił, że dom stał się przykładem zrównoważonego, przyjaznego dla środowiska budownictwa.

Kluczowe elementy ważne dla osiągnięcia sukcesu:

ciągłość/długotrwałość projektu; stabilne relacje z beneficjentami ustanowione przed rozpoczęciem

projektu w miejscach, z których pochodzą beneficjenci (na nieformalnych osiedlach);

współpraca beneficjentów i innych zaangażowanych podmiotów;wspólne planowanie poszczególnych działań.

Problemy:

zabezpieczenie środków w celu zapewnienia ciągłości projektu; zabezpieczenie obecności NGO-sów, pracowników socjalnych itp. –

praca na osiedlach jest bardzo wymagająca i osoby zaangażowane często cierpią na wypalenie zawodowe.

Dobre rady:

rozpocząć od działania na małą skalę po to, by metodą prób i błędów przejść wszystkie fazy projektu;

jeżeli projekt kończy się sukcesem – zaleca się raczej odtworzenie projektu w innym miejscu, niż zwiększanie jego zakresu/ rozmiaru;

od początku należy zwracać uwagę na różnicowanie źródeł finansowania;

niezbędna jest stabilna i wydajna współpraca beneficjentów, lokalnej administracji, organizacji społeczeństwa obywatelskiego, lokalnego biznesu28.

28 / Rada Europy, Good practice demonstrated 21: Il Dado, http://goodpracticeroma.ppa.coe.int/en/good-practice/il-dado-dice-residential-community-roma-families-coming-unauthorised-settlements-turin.

ZDROW

IE

MA

CIEJ M

AN

DELT

57

Na sytuację zdrowotną romskich migrantów wpływają:

warunki mieszkaniowe; niedożywienie oraz złe nawyki żywieniowe; nadużywanie środków przeciwbólowych; żebractwo, szczególnie w okresie zimowym; brak dostępu do podstawowej opieki medycznej; brak wiedzy z zakresu profilaktyki zdrowotnej.

DOSTĘP DO SŁUŻBY ZDROWIA

Osoby, które z przyczyn ekonomicznych nie są w stanie uzyskać rejestracji pobytu na terenie RP mogą liczyć na opiekę medyczną wyłącznie w sytuacjach zagrażających życiu. Dalsze leczenie wiąże się z koniecznością płacenia za usługi medyczne29.

Romowie rumuńscy w stanach zagrożenia zdrowia lub życia:

wzywają na osiedle pogotowie ratunkowe; udają się do szpitalnego oddziału ratunkowego; w nielicznych przypadkach korzystają z prywatnych usług

medycznych.

Zdarza się, że pogotowie nie przyjeżdża na wezwanie Romów, a dopiero wtedy, gdy karetkę wezwie asystent/asystentka rodziny. Pracownicy medyczni bywają nieuprzejmi, czasami bagatelizują problemy zdrowotne Romów lub wygłaszają na ich temat krzywdzące opinie. Takie zachowania naruszają prawa osób, które uznały, że ich zdrowie czy życie jest zagrożone. Podobne sytuacje zdarzają się podczas wizyt w placówkach opieki zdrowotnej.

29 / A. Ferenc, M. Mandelt, Wykluczenie systemowe a integracja. Sytuacja Romów rumuńskich mieszkających we Wrocławiu, Raport Stowarzyszenia Nomada, grudzień 2014, s. 6.

58

KOSZTY LECZENIA SZPITALNEGO

Jeżeli cudzoziemiec, który trafia do szpitala, posiada ubezpieczenie w kraju pochodzenia podlegające przepisom o koordynacji, szpital za pośrednictwem jednostki konsularnej może wystąpić o zwrot kosztów leczenia cudzoziemca. Potwierdzeniem posiadania przez obcokrajowca ubezpieczenia w kraju pochodzenia jest karta EKUZ (patrz Ubezpieczenie zdrowotne s. 52) lub certyfikat potwierdzający ubezpieczenie pacjenta w kraju pochodzenia.

Dziewięćdziesiąt procent dorosłych mieszkańców wrocławskiego osiedla nie jest objętych rumuńskim ubezpieczeniem zdrowotnym. Szpital nie ma więc możliwości odzyskania kosztów poniesionych na leczenie nieubezpieczonego cudzoziemca.

Migranci z Unii Europejskiej o nieuregulowanym statusie nie podlegają powszechnemu ubezpieczeniu zdrowotnemu.

Romowie rumuńscy z racji niskiego uposażenia nie są w stanie wykupić komercyjnego ubezpieczenia zdrowotnego.

Jedną z możliwości uzyskania ubezpieczenia przez obcokrajowca jest rejestracja w urzędzie pracy.

DOBRA PRAKTYKA. POSTĘPOWANIE W SYTUACJI, GDY NIEPEŁNOLETNIA KOBIETA RODZI DZIECKO W SZPITALU

Śluby nieletnich, a co za tym idzie – wczesne macierzyństwo, wynikają bezpośrednio z tradycji romskiej i są związane z zapewnieniem bezpieczeństwa społeczno-bytowego grupy. Należy pamiętać, że zazwyczaj młode dziewczęta nie są przymuszane do zawarcia małżeństwa, a różnice wieku pomiędzy małżonkami nie są duże. Również wiek seksualnej inicjacji jest w zasadzie taki sam jak u polskich dziewcząt, z tą różnicą, że u Romów kończy się ślubem, a młodzi żyją ze swoimi rodzinami, dopóki się nie usamodzielnią. Zwyczaj wczesnego zawierania małżeństw pochodzi z przeszłości i wciąż ma swoje uzasadnienie w czasach nam współczesnych — średnia oczekiwana długość życia Roma jest o dziesięć lat krótsza niż przeciętnego Europejczyka.

W sytuacji, w której kobieta poniżej osiemnastego roku życia rodzi dziecko i jest w związku z biologicznym ojcem dziecka, który jest pełnoletni:

szpital, w którym przebywa niepełnoletnia matka z dzieckiem, informuje sąd rodzinny;

ojciec dziecka składa do wydziału rodzinnego w sądzie rejonowym wniosek o utworzenie rodziny zastępczej dla dziecka;

dobrą praktyką ze strony szpitala jest umożliwienie matce i dziecku pobytu w szpitalu do momentu uregulowania kwestii opieki prawnej nad dzieckiem (wadą takiego rozwiązania są wysokie koszty pobytu w szpitalu matki i dziecka).

Jeżeli ojciec jest niepełnoletni, wniosek o utworzenie rodziny zastępczej mogą złożyć krewni matki. Także organizacja społeczna może zadeklarować wsparcie dla matki w postaci pieczy zastępczej, do momentu ukończenia przez nią 18 lat.W sytuacji, w której matka przebywa w szpitalu z dzieckiem i nie może się udać do USC celem zarejestrowania urodzenia dziecka, może to zrobić przedstawiciel/przedstawicielka organizacji społecznej. Akt urodzenia jest potrzebny sądowi do wydania decyzji w sprawie dziecka.

Organizacja społeczna może wnioskować do sądu o „przyspieszenie” procedury ustanawiającej opiekę nad dzieckiem i matką. W chwili ukończenia osiemnastu lat matka uzyskuje prawa opiekuńcze nad dzieckiem.

Obcokrajowcy mieszkający w Polsce mają prawo do darmowych szczepień ochronnych. Reguluje to ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi30. Ustawa mówi, że szczepieniom ochronnym podlegają osoby przebywające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Koszty szczepień ochronnych obowiązkowych dla osób nieubezpieczonych w całości

finansowane są z budżetu państwa31.

30 / Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570).31 / Ministerstwo Zdrowia, Rodzaje i zasady finansowania szczepień ochronnych, http://www2.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=b13511&ms=351&ml=pl&mi=356&mx=0&ma=362.

ZATRUDNIEN

IE

AGN

IESZKA SZC

ZEPAN

IAK

63

Romowie z Rumunii mogą legalnie podejmować pracę w Polsce.

Zatrudnienie w Polsce cudzoziemca będącegoobywatelem UE nie powoduje dla pracodawcy powstania szczególnych obowiązków. Pracodawca nie ponosi kosztów ani nie jest obciążony dodatkowymi formalnościami z tytułu

zatrudnienia cudzoziemca obywatela UE.

Cudzoziemiec, który jest obywatelem UE, nie musi posiadać zezwolenia na pracę.

Umowa o pracę jest dla cudzoziemca podstawą do zarejestrowania się w urzędzie wojewódzkim (wydział ds. cudzoziemców) i sformalizowania pobytu na terenie RP.

ROMOWIE RUMUŃSCY A RYNEK PRACY W POLSCE

Wprowadzenie członków społeczności na rynek pracy to kolejny temat, który wymaga wielopoziomowych i wieloaspektowych działań. Nasze dotychczasowe doświadczenia na tym polu pokazują, że większość mieszkańców osiedla nie jest w stanie podjąć pracy zawodowej, w rozumieniu stałej pracy w pełnym wymiarze godzin.

W Rumunii Romowie stanowią najuboższą i najbardziej wykluczoną grupę społeczną. Doświadczają tam wysokiego poziomu dyskryminacji i rasizmu. Romowie emigrują z powodu głębokiej nędzy, w jakiej funkcjonują od momentu transformacji systemowej. Osoby obecnie czterdziesto-pięćdziesięcioletnie pracowały w Rumunii w państwowych gospodarstwach rolnych. Kiedy gospodarstwa zostały zlikwidowane, straciły jedyną dostępną dla większości z nich formę zatrudnienia. Po zmianie ustroju polityczno-gospodarczego najmowali się do prac dorywczych, np. u gospodarzy przy pracach w polu, zbiorach, przy zwierzętach, pracach porządkowych. Pracy nie wystarczało jednak dla wszystkich mieszkańców danej miejscowości czy regionu.

64 65

Przed emigracją Romowie najczęściej wyprzedają sprzęty gospodarstwa domowego, ubrania, przedmioty codziennego użytku. Często nie mają do czego wracać.

W Polsce rynek pracy jest w zasadzie zamknięty dla tej społeczności. Kiedy Romowie z Rumunii po raz pierwszy przyjechali do Polski (w latach dziewięćdziesiątych) nie mieli prawa do legalnej pracy. Od razu zaczęli więc funkcjonować w szarej strefie, pozyskując środki do życia z żebractwa, sprzedaży złomu i surowców wtórnych. W miarę nabywania znajomości języka polskiego znajdowali niekiedy czasowe zatrudnienie, zazwyczaj bez umowy.

Kiedy w 2007 roku Rumunia stała się krajem członkowskim UE, Romowie zyskali prawo swobodnego przemieszczania się po terenie RP. Nie wpłynęło to jednak na zwiększenie dostępu do rynku pracy. Pokolenie, które przyjechało do Polski, nigdy nie weszło na rynek pracy, podobnie jak pokolenie obecnych dwudziesto- i trzydziestolatków, które w większości urodziło się już poza Rumunią.

Sytuacja młodych Romów wpisuje się w ogólną sytuację młodych ludzi na rynku pracy w Europie. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy bez zatrudnienia w UE pozostawało w 2012 roku 5,6 miliona osób w wieku 15–24 lata. Wskaźnik bezrobocia w tej grupie w UE (według Międzynarodowej Organizacji Pracy) wynosi 23 procent32. Dla jej opisania powstał termin NEET – Not in Education, Employment, or Training (poza edukacją, zatrudnieniem, podnoszeniem kwalifikacji). Romowie w Europie, ci zarówno osiadli, jak i migrujący, stanowią wysoki odsetek NEET-sów.

Europejski Fundusz Społeczny, jako jedno z pięciu głównych źródeł „inwestowania w ludzi” (pozostałe to: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Fundusz Spójności, Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Europejski Fundusz Morski i Rybacki)33 finansuje w Polsce w latach 2014–2020 Program Wiedza Edukacja Rozwój, skierowany do

32 / Za stroną Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Youth_unemployment.33 / Strategia Wzrostu Unii Europejskiej na lata 2010–2020 „Europa 2020” http://ec.europa.eu/europe2020/index_pl.htm.

NEET-sów34. Jego strategia dąży do tego, aby uniknąć wykluczenia społecznego i ubóstwa osób do dwudziestego dziewiątego roku życia, wspierać społeczność romską, rodziny wielodzietne, osoby samotnie wychowujące dzieci, a także osoby z niepełnosprawnościami.

Należy podkreślić, że Romowie pracują dużo i ciężko – zaspokojenie codziennych podstawowych potrzeb wymaga współdziałania wszystkich członków rodziny. Kobiety żebrzą, opiekują się dziećmi, gotują, piorą, sprzątają. Pomagają im starsze dziewczęta. Starsi chłopcy żebrzą i pomagają mężczyznom zbierać złom oraz opał. Warunki, w których mieszkają, wymuszają na Romach wiele pracy– konieczność noszenia wody, ciągłych napraw. Z naszych obserwacji wynika, że mieszkańcy osiedla pracują siedem dni w tygodniu.

CZYNNIKI, KTÓRE POWODUJĄ WYKLUCZENIE ROMÓW RUMUŃSKICH Z RYNKU PRACY:

brak kwalifikacji zawodowych; brak kompetencji społecznych (brak znajomości realiów rynku pracy,

relacji pracodawca–pracownik, brak nawyku regularnej pracy i pracy według odgórnie określanych zasad);

braki w edukacji (słaba znajomość języka polskiego, czasami nieumiejętność czytania, pisania, liczenia);

brak dokumentów; brak wiedzy wśród pracodawców odnośnie do warunków

zatrudniania obcokrajowców z UE; dyskryminacja na rynku pracy; negatywne stereotypy; ograniczenia kulturowe, zakazane zawody.

Romowie wierzą, że wykonywanie niektórych prac prowadzi do skażenia. Osoba skażona staje się nieczysta i zostaje wykluczona ze społeczności. Nie ma prawa do kontaktu fizycznego ani werbalnego, nie może jeść z tych samych naczyń ani przebywać w tym samym pomieszczeniu z innymi Romami. Według romanipen

34 / https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/strony/o-funduszach/europejski-fundusz-spoleczny/przeczytaj-o-europejskim-funduszu-spolecznym/.

66 67

szczególnie niedopuszczalne jest wykonywanie zawodu hycla, z uwagi na podejrzenie o jedzenie psów, rzeźnika – który może zabijać konie (darzone przez Romów szczególnym szacunkiem), zamiatacza ulic czy pracującego przy śmieciach, ponieważ może stać się on nieczysty poprzez zetknięcie z brudem, pracującego przy zwłokach, lekarza i pielęgniarki, ze względu na konieczność badania kobiet i stykania się ze zwłokami, oraz akuszerki, ponieważ poród jest według romanipen aktem nieczystym. Skalaniem jest zawód policjanta oraz współpraca z policją, ponieważ można działać na niekorzyść współbraci i dopuścić się kontroli nad drugim człowiekiem. Część zakazów powstała w zamierzchłej przeszłości i miała swoje uzasadnienie w historii Romów. Obecnie mają one na ogół charakter obyczajowy, ale w dalszym ciągu są respektowane35.

WSPARCIE W WEJŚCIU NA RYNEK PRACY

Nasze doświadczenie pokazuje, że najlepsze efekty przynosi indywidualna praca z rodziną. Polega ona na analizie sytuacji danej rodziny, ocenie, ile osób i które mogą podjąć pracę, oszacowaniu ich umiejętności, możliwości oraz aspiracji i na tej podstawie skierowanie tych osób do pracy lub na szkolenia/kursy. Zaczynając pracę, osoby te przestaną pełnić swoje funkcje w rodzinie (zbieranie złomu, opału, żebractwo, opieka nad dziećmi) – dlatego należy zaplanować, jak wesprzeć taką rodzinę. Ważnym elementem jest sposób zapłaty – na początkowym etapie wynagrodzenie powinno być wypłacane w systemie tygodniowym, aby osoby pracujące mogły zaspokoić podstawowe potrzeby rodziny. Trudny i wrażliwy jest zawsze okres do pierwszej wypłaty, dlatego wskazane jest zapewnienie rodzinie co najmniej pożywienia w tym czasie. Jednocześnie należy pracować z pozostałą częścią społeczności – szczególnie z młodzieżą, która nie pójdzie już do szkoły, a za chwilę wejdzie w dorosłe życie i założy własne rodziny.

Kobiety romskie a praca Kobiety pracują w domu. Wychowują dzieci, dbają o gospodarstwo i pożywienie. W trudnych warunkach, w jakich żyją, wymaga to nieustannego wysiłku.

35 / http://www.romologica.net/romologica-net/magazyn/2013-12/201312-art-Tradycyjne-profesje-cyga%C5%84skie.html.

Obecnie, kiedy dzieci poszły do szkoły, spadł na nie kolejny obowiązek. Dlatego, planując wsparcie we wdrażaniu Romów na rynek pracy, należy najpierw skoncentrować się na mężczyznach i młodzieży.

W tradycyjnej społeczności Romów z Rumunii istnieje opór ze strony mężczyzn przed aktywnością zawodową kobiet. Tymczasem to kobiety żebrzą i tym samym mają duży wkład w utrzymanie rodziny. Powoli odwracają się tradycyjne role społeczne. Jest to jednak proces. I choć dziś łatwiej jest znaleźć zatrudnienie dla kobiet (sprzątanie, opieka nad dziećmi, praca w kuchni, asystentura w szkole), to kobiety nie będą pracować, dopóki do pracy nie pójdą mężczyźni. Podobnie jak w wielu innych grupach społecznych utrzymanie przez kobietę jest dla mężczyzn upokarzające i wstydliwe.Wsparcie w wejściu na rynek pracy powinno być jednym z elementów całościowego programu wychodzenia z wykluczenia, a warunkiem uczestnictwa w takich programach powinien być kontrakt zawierany z rodzinami beneficjentów, który obejmuje:

uczęszczanie dzieci do szkoły; podnoszenie kwalifikacji zawodowych dorosłych i młodzieży; udział w kursach nauki języka polskiego; pracę nad planowaniem budżetu/wydatków.

Na początek dobrymi ofertami pracy będą:

prace fizyczne (proste prace budowlane, rozbiórki); prace w ogrodnictwie i rolnictwie; prace przy zwierzętach hodowlanych; drobny handel; gastronomia; rękodzieło.

Proces wchodzenia na rynek pracy stanowi wyzwanie zarówno dla Romów, jak i pracodawców. Dla wsparcia tego procesu i ułatwienia go obu stronom warto:

rozważyć utworzenie stanowiska „asystenta pracy”, finansowanego np. ze środków publicznych, bądź w partnerstwie publiczno-prywatnym;

68

dostosować program wdrażania w rynek pracy do indywidualnych potrzeb i możliwości poszczególnych osób/rodzin;

zatrudniać więcej niż jedną osobę ze społeczności (zapewnia to wzajemne wsparcie w nowym miejscu pracy).

ŻEBRACTWO

Od początku swojego pobytu w Polsce Romowie mają ograniczony dostęp do rynku pracy. Bariera językowa, brak kwalifikacji, uprzedzenia etniczne sprawiają, że żebractwo jest dla nich często jedyną metodą pozyskiwania środków do życia.

Żebractwo jest w Polsce legalne. Nielegalne jest tzw. żebranie oszukańcze (Art. 58. § 1. Kto, mając środki egzystencji lub będąc zdolny do pracy, żebrze w miejscu publicznym, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych albo karze nagany) i natarczywe (Art. 58 § 2. Kto żebrze w miejscu publicznym w sposób natarczywy lub oszukańczy, podlega karze aresztu albo

ograniczenia wolności) oraz żebractwo dzieci.

Niezgodne z prawem jest w Polsce żebractwo dzieci. Jednak warto się zastanowić nad jego przyczynami. Dzieci wychodzą na ulicę rano. Często proszą o jedzenie. To, co dostaną, będzie dla nich pierwszym posiłkiem. Matki głównie w tym celu zabierają dzieci na ulicę. Także przechodnie najczęściej dają pieniądze właśnie dzieciom. Dorośli mężczyźni nie mają szans na otrzymanie datków.

Dzieci, które żebrzą ze swoimi matkami, nie są upajane alkoholem ani nie są pod wpływem narkotyków! Do matki żebrzącej z dzieckiem można podejść, porozmawiać, nawiązać kontakt. Kobiety zazwyczaj komunikują się

w języku polskim.

We Wrocławiu władze lokalne regularnie organizują akcje antyżebracze. Przekonują w nich obywateli do tego, aby nie dawali datków na ulicy, lecz przekazywali je na rzecz organizacji i instytucji wspierających osoby o niskim statucie materialnym. Jednak po sprawdzeniu oferty organizacji wskazanych przez władze miasta na plakatach i ulotkach okazuje się, że nie mogą one (w związku z regulacjami ustawy o pomocy społecznej) udzielać wsparcia Romom z Rumunii. Organizowanie takich akcji, szczególne w okresie zimowym, prowadziło kilkakrotne do wystąpienia poważnych deficytów żywności wśród społeczności. W okresie zimowym żebractwo jest często jedyną możliwością zdobycia pieniędzy na jedzenie.

Rekomendacja dla gmin: Nie likwidować targowisk! Można na nich w łatwy sposób zarobić drobną sumę pieniędzy, a obecność Romów w takich miejscach ma w Polsce wielowiekową tradycję. Sprzedaż wszelkiego rodzaju starzyzny czy kwiatów, rozładunek towaru, mogą być początkiem samodzielności finansowej dla romskich rodzin. Są to również tradycyjne miejsca mieszania się ludzi różnych nacji, co ułatwia inkluzję społeczną i nawiązywanie przyjaznych kontaktów pomiędzy

społecznościami: większościową i romską.

EDUKACJA

EWA

JUPOW

IECKA

73

PRAWO DO EDUKACJI

Zarówno w prawie krajowym, jak i międzynarodowym prawo do nauki jest prawem powszechnym. Oznacza to, że wszystkie dzieci niezależnie od tego, jakiej są narodowości i jaki jest ich status w danym kraju, mają prawo chodzić do szkoły.

Zgodnie z art. 2 protokołu dodatkowego nr 1 do Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności nikt nie może być pozbawiony prawa do nauki36.

Zgodnie z art. 28 Konwencji o prawach dziecka, Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa – strony Konwencji – uznają prawo dziecka do nauki, a w celu realizowania tego prawa na zasadzie równych szans, zobowiązują się uczynić nauczanie podstawowe obowiązkowym i bezpłatnym dla wszystkich37.

Podobne regulacje zawierają m.in. art. 14 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej38 czy art. 13 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych39.

Na gruncie prawa krajowego gwarancję powszechnego dostępu do edukacji stanowi art. 70 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z tym przepisem, każdy ma prawo do nauki, nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa, a w szkołach publicznych jest ona bezpłatna. Prawo do nauki dotyczy wszystkich osób, które przebywają na terenie Rzeczpospolitej Polskiej, niezależnie od ich obywatelstwa czy podstawy prawnej pobytu w Polsce40.

Zasady podejmowania nauki przez cudzoziemców w polskich szkołach są określone przez Art. 94a Ustawy o systemie oświaty oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej.

36 / Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175.37 / Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526.38 / Dz.Urz. UE C z 2007 r. Nr 303, str. 1.39 / Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169.40 / Raport RPO, Realizacja prawa małoletnich cudzoziemców do edukacji, Zasada równego traktowania. Prawo i praktyka nr 12, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/RAPORT-RZECZNIKA-PRAW-OBYWATELSKICH-Realizacja-prawa-maloletnich-cudzoziemcow-do-edukacji%20.png_.pdf.

74 75

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i trybu przyjmowania do publicznych przedszkoli, szkół i placówek osób niebędących obywatelami polskimi oraz obywateli polskich, którzy pobierali naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw, a także organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć wyrównawczych oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia41.

Cudzoziemcy mają prawo do korzystania z nauki i opieki we wszystkich typach publicznych przedszkoli i szkół do ukończenia 18 lat lub ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej na takich samych warunkach jak obywatele polscy.

Dzieci nieposiadające obywatelstwa polskiego są przyjmowane do klasy pierwszej szkoły podstawowej identycznie jak dzieci polskie.

W przypadku dostępu do edukacji na wyższym poziomie wymagane jest przedłożenie dokumentu – świadectwa lub innego dokumentu stwierdzającego ukończenie szkoły, lub danego etapu edukacji, lub potwierdzającego sam fakt uczęszczania do szkoły wskazującego klasę/ilość lat nauki.

W przypadku braku dokumentów poświadczających sumę lat nauki uczeń przyjmowany jest do szkoły na podstawie oświadczenia rodziców, opiekuna prawnego lub pełnoletniego cudzoziemca lub/i rozmowy kwalifikacyjnej przeprowadzonej przez dyrektora szkoły w języku, którym posługuje się cudzoziemiec42.

Brak polskiego numeru PESEL nie uniemożliwia zapisania dzieci do szkoły – dzieci Romów rumuńskich mieszkających we Wrocławiu zostały zapisane na zajęcia w szkole podstawowej na podstawie posiadanych dokumentów – aktów urodzenia lub rumuńskich paszportów.Cudzoziemcom podlegającym obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, a nieznającym języka polskiego lub nieznającym go w stopniu wystarczającym do korzystania z nauki, przysługuje prawo do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego, którą zobligowane są organizować organy prowadzące szkołę. Dodatkowa nauka języka polskiego może być organizowana

41 / Dz. U. z 2015 r., poz. 31.42 / Raport RPO, Realizacja prawa małoletnich cudzoziemców do edukacji, Zasada równego traktowania. Prawo i praktyka, nr 12, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/RAPORT-RZECZNIKA-PRAW-OBYWATELSKICH-Realizacja-prawa-maloletnich-cudzoziemcow-do-edukacji%20.png_.pdf, s. 13.

w formie zajęć indywidualnych lub grupowych, w wymiarze pozwalającym na opanowanie języka polskiego w stopniu umożliwiającym udział w obowiązkowych zajęciach edukacyjnych, nie niższym niż dwie godziny lekcyjne tygodniowo.

Przez okres 12 miesięcy cudzoziemcy powinni mieć także zapewnioną możliwość korzystania z dodatkowych zajęć wyrównawczych z przedmiotów nauczania. Dodatkowe zajęcia lekcyjne prowadzone mogą być w formie grupowej lub indywidualnej, w wymiarze 1 godziny lekcyjnej tygodniowo. Łączny wymiar dodatkowych zajęć z języka polskiego oraz zajęć wyrównawczych z innych przedmiotów, nie może jednak przekroczyć pięciu godzin lekcyjnych tygodniowo w odniesieniu do każdego ucznia.

Polskie prawo wprowadza możliwość zatrudnienia w szkole, w charakterze pomocy nauczyciela, osoby władającej językiem kraju pochodzenia cudzoziemców uczących się w szkole. Jest to tzw. „asystent międzykulturowy”, który przez 12 miesięcy ma stanowić dodatkowe wsparcie integracji ucznia w polskiej szkole43.

DOŚWIADCZENIA EDUKACYJNE DZIECI ROMÓW RUMUŃSKICH MIESZKAJĄCYCH WE WROCŁAWIU

Początkowo edukacja dzieci romskich migrantów z Rumunii miała charakter nieformalny. W latach 2012–2014 dzieci brały udział w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez wolontariuszki ze Stowarzyszenia NOMADA i Domu Spotkań im. Angelusa Silesiusa. Zajęcia odbywały się w jednej z wrocławskich szkół w dwóch grupach wiekowych, dwa razy w tygodniu, po dwie godziny lekcyjne. Uczestniczyło w nich od piętnaściorga do dwadzieściorga dzieci w wieku 5–15 lat. Celem zajęć była nauka języka polskiego, rozwijanie kompetencji komunikacyjnych, umiejętności współpracy, zdolności manualnych oraz zwiększenie poziomu wiedzy ogólnej. Dla większości dzieci było to pierwsze doświadczenie nauki w przestrzeni szkoły, dzięki któremu poznały zasady pracy w klasie i opanowały wybrane elementy podstawy programowej realizowanej w przedszkolu oraz na poziomie klasy zerowej i klasy pierwszej szkoły podstawowej.

43 / Art. 94a ust. 4a Ustawy o systemie oświaty.

76 77

W latach 2013–2014 Stowarzyszenie NOMADA realizowało projekt „Przyjazne Przestrzenie Miasta – przeciwdziałanie społecznemu wykluczeniu dzieci rumuńskich Romów mieszkających we Wrocławiu”. Uczestnicy projektu wzięli udział w wycieczkach, których celem było zapoznanie z wrocławskimi instytucjami kultury. Działania w projekcie skoncentrowane były na inicjowaniu i wzmocnieniu procesu integracji, przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu oraz poszerzeniu wiedzy dotyczącej kultury polskiej i kultury romskiej.

We wrześniu 2014 roku ośmioro dzieci z osiedla przy ulicy Kamieńskiego rozpoczęło edukację w szkole podstawowej. Wszystkie dzieci (w wieku 7–17 lat) uczestniczyły w kursie języka polskiego i zajęciach wyrównawczych. Od września do grudnia 2014 roku kurs odbywał się pięć razy w tygodniu, po dwie godziny, z podziałem na dwie grupy wiekowe. Od grudnia 2014, po orzeczeniu wobec dzieci indywidualnego nauczania, każde dziecko przychodziło do szkoły trzy razy w tygodniu na dwie godziny lekcyjne. Od marca 2015 roku do grupy uczestniczącej w zajęciach szkolnych dołączyła kolejna czwórka dzieci. Efektem zajęć w szkole podstawowej było uzyskanie przez dziesięcioro dzieci promocji do kasy drugiej.

Od stycznia do czerwca 2015 młodzież uczęszczała na kurs komputerowo-językowy prowadzony przez Stowarzyszenie NOMADA w ramach projektu „Przeciwdziałanie wykluczeniu systemowemu społeczności Romów rumuńskich44.

Od września 2015 roku dziewięcioro dzieci rozpoczęło naukę w klasie drugiej. Wszystkie dzieci (w wieku od 7 do 15 lat) uczą się razem w jednej klasie, mimo że ich kompetencje językowe, wiedza i umiejętności są bardzo zróżnicowane. Dyrekcja szkoły nie zdecydowała się na włączenie uczniów romskich do klas z polskimi dziećmi. Szkoła zatrudniła asystentkę nauczyciela, której praca ma na celu wspieranie edukacji dzieci i pomoc wychowawczyni w kontakcie z rodzicami oraz powołała zespół ds. wspierania edukacji uczniów romskich, w którego skład wchodzą: wychowawczyni, pedagog szkolna i asystentka nauczyciela.

Model pracy przyjęty przez szkołę, to znaczy stworzenie „romskiej klasy”, przy braku jakichkolwiek zajęć wspólnych uczniów romskich i polskich oraz fakt, że

44 / Projekt współfinansowany z Funduszy EOG w ramach programu „Obywatele dla Demokracji”.

w jednej klasie uczą się małe dzieci oraz nastolatkowie nie sprzyja procesowi edukacji i integracji. Dzieci romskie mocno odczuwają i przeżywają fakt, że są izolowane od uczniów polskich, a dzieci starsze odmawiają chodzenia na zajęcia z małymi dziećmi.

Od września 2015 roku sześcioro dzieci ze społeczności Romów rumuńskich mieszkających we Wrocławiu podjęło naukę na takich samych zasadach jak uczniowie polscy – w dwóch szkołach podstawowych i w przedszkolu.

BARIERY I WYZWANIA W EDUKACJI

Przyczynami, dla których dzieci Romów rumuńskich nie rozpoczynają lub nie kontynuują edukacji są:

niewielka świadomość korzyści wynikających z edukacji, nieznajomość praw i obowiązków rodziców odnośnie edukacji dzieci, bariera językowa, wykluczenie społeczne grupy, niechęć szkół do przyjmowania dzieci z tej społeczności, trudna sytuacja ekonomiczna i bytowa Romów rumuńskich, różnice kulturowe i wzajemne stereotypy.

Szkoły często nie są przygotowane na wyzwania związane z wielokulturowością – zazwyczaj nie wprowadzają do swoich programów edukacji międzykulturowej i antydyskryminacyjnej, a nauczyciele/nauczycielki nie mają przygotowania i doświadczenia w pracy z uczniem odmiennym kulturowo. Ponadto szkoły przyjmujące dzieci romskie obawiają się reakcji polskich rodziców i konfliktów wśród samych uczniów.

Wyzwania związane z procesem edukacji dzieci Romów rumuńskich

Większość dzieci Romów rumuńskich mieszkających w Polsce nie uczęszczała do szkoły, dlatego przed podjęciem nauki niezbędna jest diagnoza ich kompetencji językowych, umiejętności i wiedzy. Przydatne narzędzia do przeprowadzenia diagnozy to Formularz wywiadu i wstępnej diagnozy umiejętności językowych,

78 79

Diagnoza umiejętności ucznia cudzoziemskiego oraz Propozycja diagnozy biegłości językowej na podstawie deskryptorów Europejskiego portfolio językowego dla uczniów od 10 do 15 lat dla poziomów A1 i A2 – zostały zamieszczone w publikacji Praca z uczniem cudzoziemskim Przewodnik dobrych praktyk dla dyrektorów, nauczycieli, pedagogów i psychologów45.

Przed podjęciem nauki w szkole dzieci – na wniosek rodziców – mogą zostać zbadane w poradni psychologiczno-pedagogicznej (nie jest to jednak warunek konieczny przyjęcia dziecka do szkoły). Aby diagnoza była miarodajna, dziecko musi w pełni zrozumieć treść poleceń podczas badania, niezbędna jest zatem obecność asystenta międzykulturowego lub tłumacza danego dialektu języka romani. Obecność członka rodziny nie zapewnia zrozumienia przez dziecko poleceń, ponieważ Romowie rumuńscy posługują się językiem polskim jedynie w stopniu podstawowym, często nie rozumieją w pełni sensu zadań, które mają wykonać dzieci.

Częstym problemem jest brak przygotowania kadry pedagogicznej do pracy z uczniami cudzoziemskimi46 oraz brak wiedzy związanej z tożsamością, różnicami kulturowymi i warunkami życia Romów rumuńskich.

Sytuacja ekonomiczna Romów rumuńskich niesie konsekwencje dla funkcjonowania dzieci w szkole. Uczniowie romscy często nie jedzą w domu śniadania, brakuje im czystych ubrań, nie mają warunków do nauki w domu.Dzieci Romów rumuńskich (podobnie jak dzieci Romów polskich) nie mogą liczyć na pomoc rodziców czy rodzeństwa w odrabianiu lekcji. Zadania domowe należy odrabiać z dziećmi w szkole.

Ważne jest utrzymywanie stałego kontaktu nauczycieli z rodzicami: tłumaczenie zasad, obowiązków związanych z podjęciem nauki, kolejnych etapów edukacji, opowiadanie o osiągnięciach dzieci i o problemach, które należy wspólnie rozwiązywać.Niezbędne jest intensywne poszerzanie kompetencji językowych uczniów,

45 / A. Bernacka-Langier, E. Dąbrowa, E. Pawlic-Rafałowska, J. Wasilewska-Łaszczuk, M. Zasuńska, Praca z uczniem cudzoziemskim. Przewodnik dobrych praktyk dla dyrektorów, nauczycieli, pedagogów i psychologów. 46 / Należy jednak podkreślić, że nauczycielki uczące dzieci ze społeczności Romów rumuńskich starają się dostosować wymagania formalne dotyczące uczestnictwa w zajęciach szkolnych, jak i program nauczania do możliwości i oczekiwań dzieci. Nie są to jednak rozwiązania systemowe, ale działania uzależnione od indywidualnej wrażliwości i zaangażowania nauczycielek.

zarówno w zakresie znajomości języka polskiego, jak i angielskiego.

W związku z tym, że dzieci są narodowości rumuńskiej i mają podstawową znajomość języka rumuńskiego należy im umożliwić jego dalszą naukę. Polskie prawo (Ustawa o systemie oświaty, art. 94a ust. 5) gwarantuje dzieciom niebędącym obywatelami polskimi możliwość nauki języka i kultury kraju pochodzenia. Zajęcia w szkole może organizować placówka dyplomatyczna lub konsularna kraju ich pochodzenia działająca w Polsce albo stowarzyszenie kulturalno-oświatowe danej narodowości, w porozumieniu z dyrektorem szkoły i za zgodą organu prowadzącego. Szkoła udostępnia nieodpłatnie pomieszczenia i pomoce dydaktyczne.

Bezpieczeństwo i komfort dzieci w szkole w dużym stopniu zależy od dyrekcji i kadry pedagogicznej, która powinna wprowadzić dzieci w społeczność szkoły, ułatwić pierwszy kontakt zarówno polskim, jak i romskim dzieciom, zapobiegać konfliktom np. przez organizowanie wspólnych wydarzeń w szkole i poza nią, zaproszenie trenera antydyskryminacyjnego do współpracy ze szkołą.

Problemy z frekwencją dzieci romskich wynikają z obowiązków domowych i konieczności pracy, a także ze złych warunków mieszkaniowych.

Aby dzieci mogły w pełni uczestniczyć i korzystać z edukacji, niezbędna jest diagnoza i stały monitoring stanu zdrowia dzieci.

Młodsze dzieci w przedszkolu – dzieci romskie od urodzenia stale przebywają w dużych wielopokoleniowych rodzinach. Nawet krótkotrwałe oddzielenie od rodziny wiąże się dla nich z dużym stresem i jest przyczyną buntowania się wobec takiej sytuacji. Dobrą praktyką jest przyjęcie przez placówkę przedszkolną modelu stopniowego adaptowania dzieci do uczestnictwa w zajęciach przedszkolnych przy

początkowej obecności członka rodziny.

80 81

RODZAJE WSPARCIA W SZKOLE DLA DZIECI, RODZICÓW I KADRY PEDAGOGICZNEJ

Polski system edukacji przewiduje dodatkowe formy wsparcia dla uczniów romskich w postaci zatrudnienia przez szkołę osoby pomagającej dzieciom w nauce, realizacji obowiązków szkolnych, dbającej o kontakty z rodzicami i przekazywanie im informacji. Osoby te mogą zostać zatrudnione przez szkołę na stanowisku: asystenta romskiego, asystenta nauczyciela i nauczyciela wspomagającego edukację romską. Dzięki współpracy z organizacjami pozarządowymi w niektórych polskich szkołach pracują również asystenci międzykulturowi.

Asystent/asystentka romska i nauczyciel/nauczycielka wspomagająca/cy edukację romską

Asystenci romscy to Romowie lub Romki mający autorytet w lokalnym środowisku, których praca polega na zapewnieniu wszechstronnej pomocy uczniom i rodzicom w kontaktach ze szkołą. Natomiast nauczyciel wspomagający wspiera ucznia zarówno podczas lekcji (tłumaczy niezrozumiałe polecenia, pomaga rozwiązywać zadania i dostosować pracę do możliwości dziecka, współpracuje z wychowawcą), jak i po nich (pomaga w odrabianiu zadań domowych, prowadzi zajęcia wyrównawcze), jest w stałym kontakcie z rodzicami, wspiera integrację społeczności szkolnej, mediuje w sytuacjach konfliktowych. Nauczyciel wspomagający w pracy z dziećmi romskich migrantów powinien uwzględniać fakt, że dzieci te są dwujęzyczne i dwukulturowe i dużą wagę przykładać do indywidualnej pracy z uczniem. Ważne jest rozpoznanie sytuacji rodzinnej i materialnej jako ewentualnych przeszkód w nauce dzieci47.

Asystenci romscy i nauczyciele wspomagający edukację uczniów romskich początkowo byli zatrudniani przez szkoły w ramach rządowego „Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce”. W 2006 roku stworzono możliwość pokrycia kosztów zatrudnienia asystentów edukacji romskiej i nauczycieli

47 / www.romowie.edu.pl/o-projekcie/asystenci/100-zakres-obowizkow-nauczycieli-wspomagajacych-edukacj-romsk.

wspomagających ze zwiększonej subwencji oświatowej48. Obecnie obowiązuje „Program integracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014–2020”49. Romowie rumuńscy nie są obywatelami polskimi, a według Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym nie należą do mniejszości narodowej ani etnicznej, zatem nie przysługują im te forma wsparcia. W praktyce niektóre szkoły, do których uczęszczają dzieci romskich migrantów z Rumunii, korzystają z tego programu.

Asystent/asystentka nauczyciela

Zgodnie z nowelizacją ustawy o systemie oświaty, od 1 września 2014 roku w klasach 1–3 można zatrudnić asystenta nauczyciela, a w świetlicach asystenta wychowawcy. Osoba zatrudniona na tym stanowisku musi mieć wykształcenie co najmniej na poziomie wymaganym do zajmowanego stanowiska nauczyciela w szkole podstawowej i przygotowanie pedagogiczne. Asystenta zatrudnia się na zasadach określonych w Kodeksie pracy, z tym że jego wynagrodzenie nie może być wyższe niż przewidziane dla nauczyciela dyplomowanego. (Poz. 642 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2014 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty). Do zadań asystenta należy wspieranie edukacji uczniów i pracy nauczyciela. O szczegółowym zakresie obowiązków asystenta decyduje dyrekcja szkoły.

Asystent/asystentka międzykulturowa

Praktyka szkół, które mają doświadczenie w pracy z uczniami cudzoziemskimi, wskazuje na pozytywne efekty zatrudniania asystentów międzykulturowych. Zakres obowiązków asystenta międzykulturowego w zasadzie pokrywa

48 / Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia z dnia 22 grudnia 2008 r. w sprawie sposobu podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego w roku 2009 (Dz. U. Nr 235, poz. 1588) oraz § 11 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym (Dz. U. Nr 214, poz. 1579). Nowym elementem wprowadzonym w 2007 roku jest naliczanie subwencji oświatowej w oparciu o System Informacji Oświatowej: http://www.romowie.edu.pl/o-projekcie/asystenci/99-status-asystenta-edukacji-romskiej.49 /Program integracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014–2020 http://mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl/mne/romowie/program-integracji-spol/8303,Program-integracji-spolecznosci-romskiej-w-Polsce-na-lata-2014-2020.html.

82 83

się z obowiązkami asystenta nauczyciela, ale w związku z tym, że asystent międzykulturowy zazwyczaj pochodzi z tej samej społeczności co dziecko, pełni on funkcję zarówno tłumacza językowego, jak i kulturowego. Asystenci międzykulturowi zatrudniani byli dotychczas przez lub we współpracy z organizacjami pozarządowymi w ramach realizowanych przez nie projektów.

Niezbędne jest zapewnienie dzieciom wyżywienia podczas pobytu w szkole – zarówno śniadań, jak i obiadów. Pomoc w finansowaniu wyżywienia szkoły mogą uzyskać ze strony MOPS-u lub poprzez akcję Polskiej Akcji Humanitarnej

„Pajacyk”50.

DOBRE PRAKTYKI, REKOMENDACJE

DZIAŁANIA ZE STRONY SZKOŁY

W przypadku diagnozowania gotowości do podjęcia nauki w szkole – korzystanie z testów dostosowanych do badania dzieci cudzoziemskich, odmiennych kulturowo, nieposiadających kompetencji sprawnego komunikowania się w języku polskim (Skala Dojrzałości Umysłowej Columbia, Skala Inteligencji Wechslera, Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Leitera).

Korzystanie z pomocy tłumacza kulturowego podczas badania i zapewnienie zajęć rewalidacyjnych.Zapewnienie zajęć wyrównawczych w celu poprawienia psychomotoryki, kompetencji językowych, społecznych i wyrównania szans w procesie włączania w system edukacji formalnej.

W momencie przyjmowania dzieci do szkoły:

zorganizowanie spotkania informacyjnego z rodzicami uczniów migrantów,

poinformowanie o harmonogramie roku szkolnego, zapoznanie z nauczycielami, oprowadzenie po szkole,

50 / http://www.pajacyk.pl/#akcje-specjalne.

zorganizowanie spotkania informacyjnego z rodzicami polskich uczniów,

organizowanie regularnych zebrań z rodzicami uczniów – cudzoziemców po rozpoczęciu nauki przez dzieci.

Na spotkaniach o charakterze informacyjno-integracyjnym powinien być obecny asystent międzykulturowy, tłumacz

języka romani lub języka rumuńskiego.

Przeprowadzenie zajęć o tematyce wielokulturowości w klasach, do których dołączyły dzieci cudzoziemskie.

Powołanie w szkole zespołu pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla uczniów romskich.

Działania na rzecz dialogu międzykulturowego skierowane do szeroko pojętego środowiska szkolnego. Organizacja wydarzeń o charakterze integracyjnym dla całej społeczności szkolnej.

Zatrudnienie przez szkołę asystenta międzykulturowego i/lub nauczyciela wspomagającego.

Zaangażowanie jednej osoby z klasy jako „przewodnika” w szkole dla ucznia cudzoziemskiego. Uczeń lub uczennica sami zgłaszają się do pomocy nowemu koledze/nowej koleżance, pomagają w poznaniu innych dzieci, tłumaczą zasady obowiązujące w szkole, wspierają podczas lekcji. W trakcie roku szkolnego różne dzieci przejmują (dobrowolnie, a nie wyznaczone przez nauczyciela) funkcję „przewodnika”.

Otwartość i elastyczne podejście nauczycielek/nauczycieli do formuły zajęć indywidualnych, dostosowanie programu nauczania i sposobów prowadzenia lekcji do oczekiwań i możliwości uczniów.

Korzystanie przez szkołę z wiedzy i doświadczenia organizacji pozarządowych pracujących z migrantami oraz skierowanie kadry na warsztaty dotyczące kultury

84 85

romskiej, edukacji międzykulturowej, antydyskryminacyjnej, zapobiegania i rozwiązywania konfliktów.

Współpraca wychowawczyni/wychowawcy z rodziną dziecka, stały kontakt osobisty lub telefoniczny.

Wsparcie ekonomiczne dla rodzin dzieci rozpoczynających naukę w szkole – dofinansowanie śniadań, obiadów, wyprawek, wycieczek szkolnych.

Pomoc w zapewnieniu frekwencji dzieci w szkole – przyprowadzanie/organizacja lub dofinansowanie dojazdu do szkoły.

Wszechstronne działania pogłębiające proces integracji oraz edukacji antydyskryminacyjnej.

Działania mające na celu zmotywowanie uczniów i rodziców do kontynuacji procesu edukacji np. wystosowanie przez dyrekcję szkoły listu gratulacyjnego dla rodziców ucznia romskiego z okazji zakończenia przez dziecko nauki w klasie I.

Lobbowanie na rzecz objęcia Programem integracji społeczności romskiej w Polsce romskich migrantów. Otworzy to możliwość korzystania z subwencji przez placówki edukacyjne, do których uczęszczają dzieci romskich migrantów pochodzących z Rumunii.

DOŚWIADCZENIA NAUCZYCIELKI PRACUJĄCEJ Z UCZNIEM ZE SPOŁECZNOŚCI ROMÓW RUMUŃSKICH

(na podstawie wywiadu z nauczycielką edukacji wczesnoszkolnej)

Punktem wyjścia do pracy z dzieckiem cudzoziemskim, które rozpoczyna edukację w polskiej szkole, jest diagnoza umiejętności i możliwości dziecka w tym:

zbadanie/określenie kompetencji językowych, społecznych i kulturowych dziecka,

rozpoznanie trudności, nad którymi należy pracować, określenie specjalnych potrzeb edukacyjnych i stworzenie koncepcji

indywidualnej pracy z uczniem.

Pracę z E. rozpoczęłam od rozmowy z nim, od wnikliwej obserwacji dziecka, analizy jego pierwszych zachowań i reakcji na nowe środowisko. Od samego początku jasne dla mnie było, że nauka E. będzie musiała być bardzo mocno zindywidualizowana. Miałam świadomość, że będę uczyła dziecko wychowane w innej kulturze, mające być może inne potrzeby, kierujące się odmienną motywacją i wymagające wykształcenia podstawowej ambicji do nauki. E. jako ośmiolatek był uczniem klasy pierwszej. Uczestniczył także w dodatkowych zajęciach, odbywających się trzy razy w tygodniu, podczas których uczyłam go języka polskiego, a także doskonaliłam umiejętności, które nabywał w trakcie lekcji z klasą51.

Założenia i wytyczne

zapewnienie przyjaznych warunków do nauki; integracja; praca bez obaw i uprzedzeń; nauka języka polskiego;

Moim podstawowym celem było stworzenie uczniowi odpowiednich warunków do pracy. Początkowo należało zintegrować dzieci. Chciałam, żeby E. odczuł swoją odmienność (bo to, że tak będzie, było wielce prawdopodobne) w sposób pozytywny, żeby nie poczuł się odrzucony. Zauważyłam, że E. reagował na typowe zaczepki uczniowskie bardzo dojrzale. Odczuwał je wprawdzie bardzo mocno, jednak nie dawał drugiej osobie odczuć swojego gniewu czy niechęci. Dzięki takiemu podejściu potrafił się odnaleźć w grupie. Sam zaakceptował innych i był akceptowany. Integracja zawsze będzie przebiegała lepiej, gdy dziecko może zafunkcjonować w ramach klasy nie tylko w szkole, ale także poza nią, w warunkach swobodniejszych. Bardzo duży nacisk położyłam na udział E. w wycieczkach. Chciałam, aby miał możliwość nauki, poznawania i rozwijania się nie tylko w oparciu o kontekst szkoły czy pomieszczenia lekcyjnego. Wyjazdy, w których uczestniczył, zawsze były dla niego sporym przeżyciem. Kolejnym ważnym elementem było przezwyciężenie uprzedzeń przez samego nauczyciela. Uważam, że pod żadnym pozorem nie można się bać wejścia w środowisko romskie. Poznanie rodziny, warunków mieszkaniowych, a przede wszystkim zapoznanie się z oczekiwaniami rodziny E. i ich potrzebami było kluczowe. Dzięki

51 / Wywiad z mgr Kamilą Knysak przeprowadzony w 19.07.2015 przez członkinię Stowarzyszenia NOMADA Ewę Jupowiecką, Wrocław 2015.

86 87

temu łatwiej mi było później egzekwować realizowanie podstawowych, związanych z nauką obowiązków rodziców wobec E. – ucznia klasy pierwszej publicznej szkoły podstawowej. Świadomość tych obowiązków nie była dla nich oczywista. Należało zadbać o to, aby uczeń systematycznie był przyprowadzany do szkoły, uczestniczył w zajęciach dobrze przygotowany i odpowiednio wyposażony w przybory szkolne. Kwestią ostatnią, ale najistotniejszą, bowiem umożliwiającą jakąkolwiek pracę z uczniem, była nauka języka polskiego. Konieczna była praca nad opanowaniem przez chłopca języka na odpowiednim poziomie komunikacyjnym i na wysokim stopniu rozumienia. Czynna i bierna umiejętność posługiwania się językiem polskim musiała zostać zrównoważona52.

Wyzwania

Bariera językowa, słaba umiejętność pisania i czytania w języku polskim ze strony rodziców wymagały przekazywania informacji zarówno w formie pisemnej, jak i ustnej, bezpośrednio dziecku i opiekunom, oraz upewniania się, że informacje zostały zrozumiane.

Nieznajomość procedur wymagała dokładnego wyjaśnienia zarówno dziecku, jak i członkom rodziny, jakie prawa i obowiązki wiążą się z wejściem dziecka w system edukacji formalnej.

Ustalenie celów. Rozbudzenie motywacji i ambicji u ucznia. Bariery kulturowe. Brak nawyku uczenia się i warunków do nauki w domu. Wzmacnianie zaniżonej przez wejście w nowe środowisko samooceny

ucznia. Zaufanie wzajemne w relacji: uczeń – rodzina – nauczyciel. Współpraca z instytucjami i organizacjami wspierającymi rodzinę.

Bariera językowa jest trudnością najbardziej bezpośrednio odczuwaną. Należy mieć ją szczególnie na uwadze, kiedy przekazujemy informacje rodzicom ucznia. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że napisana na kartce wiadomość nie zostanie zrozumiana. Dlatego należy przekazywać je bezpośrednio i upewnić się, że zostały odpowiednio zrozumiane. Niedopilnowanie tak prostej kwestii może skutkować np. nieobecnością dziecka w szkole lub na wycieczce, co bardzo utrudnia cały proces kształcenia i integracji.

52 / Ibidem.

Za barierą językową idzie bariera kulturowa, która często niesie ze sobą odmienne podejście do życia w ogóle. Wiąże się ona z innymi priorytetami, które nie zawsze biorą pod uwagę wagę edukacji. Bardzo skomplikowaną i trudną kwestią w tym przypadku jest rozbudzenie motywacji i ambicji ucznia i uświadomienie znaczenia edukacji samym rodzicom. Dobrym sposobem w przypadku E. okazały się zabawy, które wymagały odpowiednich umiejętności. Gra była atrakcyjna, gdy uczeń mógł na przykład przeczytać polecenie, sylabizować, porządkować, systematyzować, odwzorowywać, a także zadania, które wymagały rozwiązywania problemów, pokonania przeszkód, obiecywały nagrodę. Wszystko to, a także pochwały ze strony nauczyciela, ujawniły pokłady motywacji i ambicji, które w chłopcu, jak w każdym przecież dziecku, drzemały. Brak nawyku uczenia się był kolejną trudnością, którą należało rozwiązać wspólnie z rodzicami dziecka. Niedostateczne warunki mieszkaniowe nie sprzyjały nauce. Koniecznością było zadbanie o odpowiedni kąt do pracy. Uświadomienie tego rodzicom wymagało od nauczyciela nieustępliwości i konsekwencji. Byłoby to niemożliwe, gdyby nie zaufanie, którym zostałam przez rodzinę E. obdarzona. Zdobycie zaufania musi odbyć się w sposób naturalny. W tym konkretnym przypadku udało się zdobyć zaufanie rodziny w momencie okazania szczerej chęci pomocy bez uprzedzeń, dzięki częstym bezpośrednim kontaktom, szczerym, niejednokrotnie trudnym rozmowom. Nauczyciel w takiej sytuacji powinien mieć także świadomość, że może liczyć nie tylko na siebie. Pomoc E. zapewnił Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, który zadbał o wyżywienie chłopca w szkole i sfinansował atrakcyjne wycieczki, oraz od osoby ze Stowarzyszenia NOMADA, które wspierały edukację dziecka. Trudności związane z motywacją do nauki mogły zostać pokonane także dzięki określeniu konkretnych celów. E. miał świadomość, po co chodzi do szkoły, dlaczego tak ważne jest uczestniczenie w lekcjach, wyjściach i wycieczkach. Poznał wartości bycia uczniem, członkiem grupy, który ma swoje obowiązki, dąży do określonych celów, odgrywa ważną rolę, współpracuje z innymi, jest nagradzany, może się wypowiadać głośno na określony temat, ma swoje zdanie, jest akceptowany jako kolega, rówieśnik i uczeń. Pokonywanie trudności przez samego E. wzmacniało jego samoocenę, mocno zaniżoną faktem wejścia w nowe środowisko53.

Na zakończenie roku rodzice otrzymali od szkoły list gratulacyjny. Po skończeniu pierwszej klasy E. zmienił miejsce zamieszkania i został zapisany do innej szkoły.

53 / Ibidem.

PRZYDATNE PUBLIKACJE

J. Więckowska, K. Kwiatkowski (red.), Dzieci romskie w szkole, Wydawnictwo Emic Lab, s.c., Warszawa 2012.

M. Kawa, A. Kawka, A. Gulińska, Raport dot. realizacji rekomendacji grupy „Edukacja dzieci cudzoziemskich” III Forum ds. Lokalnych Polityk Migracyjnych w Warszawie, Lokalne międzysektorowe polityki na rzecz integracji migrantów, Warszawa 2014, http://politykimigracyjne.pl/images/publikacje/Edukacja%20dzieci%20cudzoziemskich.pdf

A. Gulińska, A. Kawka, Elastyczne metody wprowadzania do szkół dzieci z doświadczeniem migracyjnym – przykłady, praktyki, Lokalne międzysektorowe polityki na rzecz integracji migrantów, Warszawa 2014, http://politykimigracyjne.pl/images/publikacje/Elastyczne%20wprowadzanie%20dzieci%20cudzoziemskich.pdf

Raport RPO, Realizacja prawa małoletnich cudzoziemców do edukacji, Zasada równego traktowania. Prawo i praktyka nr 12, Warszawa 2013, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/RAPORT-RZECZNIKA-PRAW-OBYWATELSKICH-Realizacja-prawa-maloletnich-cudzoziemcow-do-edukacji%20.png_.pdf

B. Chisi, I. Jach, T. Panasiuk, E. Pawlic-Rafałowska, M. Yeremyan-Woźniakowska, Dziecko migranckie w naszej klasie. Rekomendacje nauczycieli dla nauczycieli, IOM, Warszawa, http://biblioteka.womczest.edu.pl/new/wp-content/uploads/2013/09/webowa_biblioteka_przedszkole_dziecko_migranckie_w_naszej_klasie.pdf

Strona Ministerstwa Edukacji Narodowej https://men.gov.pl/pl/wspolpraca-miedzynarodowa/ksztalcenie-cudzoziemcow

DOSTĘPN

E FORM

Y WSPA

RCIA

AGATA

FERENC

91

Darmowa, systemowa pomoc jest niezbędnym elementem życia społecznego gwarantującym osobom najniżej uposażonym dostęp do podstawowych praw.

Jednak przebywający na terenie Polski obywatele innych krajów unijnych mają bardzo zawężony dostęp do darmowej pomocy. Polski system nie rozpoznaje takiej grupy ludzi jak wykluczeni ekonomicznie obywatele pochodzący z krajów Unii Europejskiej. To, a także fakt, że Romowie z Rumunii nie są uznani w Polsce za mniejszość narodową lub etniczną, niemal zupełnie odcina ich od pomocy socjalnej. Dzieje się tak pomimo tego, że osoby te przebywają na terenie RP legalnie.

Dzieci obcokrajowców urodzonych w Polsce nie mają polskiego obywatelstwa. Prawo do uzyskania obywatelstwa dziedziczy się zgodnie z polskim prawem „po krwi” (czyli po rodzicach), nie „po ziemi” (czyli

w związku z miejscem urodzenia).

MIEJSKI OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ

Kilka osób ze społeczności Romów rumuńskich udokumentowało swój pobyt w Polsce. Obywatele Unii Europejskiej, którzy zarejestrowali pobyt na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, mogą na takich samych zasadach jak obywatele polscy korzystać z usług ośrodków pomocy społecznej54. W celu uzyskania pomocy cudzoziemiec powinien zgłosić się do ośrodka pomocy społecznej zgodnie ze swoim miejscem zamieszkania. Zgłoszenia może także dokonać osoba trzecia, osobiście lub telefonicznie.

54 / Prawo to przysługuje mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członkom ich rodzin w rozumieniu art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 144, poz. 1043), posiadającym prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zgodnie z art 5 Ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej; źródło: Dz.U. 2004 nr 64 poz. 593; http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593.

92 93

Zawsze można odmówić przyjęcia pomocy.

Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom między innymi z powodu:

ubóstwa; sieroctwa; bezdomności; bezrobocia; niepełnosprawności; długotrwałej lub ciężkiej choroby; przemocy w rodzinie; potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi; potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności; bezradności

w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych;

zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej; klęski żywiołowej lub ekonomicznej.

Oceny sytuacji osoby lub rodziny dokonuje pracownik socjalny na podstawie wywiadu przeprowadzonego w miejscu zamieszkania.

Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej przysługuje:

osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza kwoty 542 zł (zwanej kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej);

osobie w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza kwoty 456 zł (zwanej kryterium dochodowym osoby w rodzinie);

rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie.

Formy wsparcia

1. Zasiłek stały – jest formą wsparcia, o którą mogą się ubiegać:

osoby pełnoletnie, które są samotne i całkowicie niezdolne do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności, których dochód jest niższy od kryterium dochodowego wskazanego w ustawie o pomocy społecznej, tj. 542 zł.

osoby pozostającej w rodzinie, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności, jeżeli dochód tej osoby, jak również dochód na osobę w rodzinie jest niższy od kryterium dochodowego, tj. 456 zł.

Wysokość zasiłku stałego stanowi:

w przypadku osób samotnych – różnicę pomiędzy kwotą kryterium na osobę samotnie gospodarującą, tj. 542 zł, a posiadanym przez osobę dochodem;

w przypadku osób w rodzinie – różnicę pomiędzy kwotą kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, tj. 456 zł, a faktycznie posiadanym dochodem na osobę w rodzinie.

2. Zasiłek okresowy – przyznany może być osobom i rodzinom, których posiadane zasoby pieniężne nie wystarczają na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych w szczególności ze względu na:

długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych

systemów zabezpieczenia społecznego (np. oczekiwanie na wypłatę lub przyznanie renty z ZUS).

Zasiłek okresowy przysługuje:

osobie samotnie gospodarującej, której dochód jest niższy od kryterium dochodowego, tj. 542 zł,

rodzinie, której dochód na członka rodziny jest niższy od kryterium dochodowego, tj. 456 zł.

Ośrodek pomocy społecznej określa czas, na jaki przyznawany jest zasiłek okresowy w zależności od sytuacji danej osoby czy rodziny.

94 95

Przyznanie zasiłku okresowego z powodu braku możliwości zatrudnienia zobowiązuje do aktywnego poszukiwania zatrudnienia, które nie może ograniczyć się jedynie do

zarejestrowania się w urzędzie pracy!

3. Zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy – można otrzymać na zaspokojenie niezbędnej potrzeby bytowej, np. na pokrycie części lub całości:

kosztów zakupu żywności; kosztów zakupu leków i kosztów leczenia; kosztów zakupu opału i odzieży; kosztów zakupu niezbędnych przedmiotów użytku domowego; kosztów drobnych remontów i napraw w mieszkaniu; kosztów pogrzebu.

Zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy przysługuje:

osobie samotnie gospodarującej, której dochód jest niższy od kryterium dochodowego tj. 542 zł;

rodzinie, której dochód jest niższy od kryterium dochodowego rodziny, tj. 456 zł na osobę w rodzinie;

niezależnie od wysokości dochodu osobie lub rodzinie, która poniosła stratę w wyniku zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekologicznej.

W szczególnie uzasadnionych przypadkach osobie lub rodzinie o dochodach przekraczających kryterium dochodowe może być przyznany specjalny zasiłek celowy, który nie podlega zwrotowi. Jednak jego wysokość nie może przekroczyć odpowiednio kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej lub rodziny.

4. Zasiłek celowy na pokrycie części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne – może być przyznany osobom bezdomnym i osobom niemającym dochodu oraz możliwości uzyskania świadczeń na podstawie przepisów o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych na pokrycie części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne.5. Zasiłek celowy na pokrycie kosztów zakupu żywności, leków, leczenia,

opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów pogrzebu.W szczególnie uzasadnionych przypadkach osobie lub rodzinie o dochodach przekraczających kryterium dochodowe może być przyznany na podstawie art. 41 ustawy55 zasiłek celowy specjalny:

niepodlegający zwrotowi specjalny zasiłek celowy w wysokości nieprzekraczającej odpowiednio kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej lub rodziny;

zasiłek okresowy, zasiłek celowy lub pomoc rzeczowa pod warunkiem zwrotu części lub całości kwoty zasiłku lub wydatków na pomoc rzeczową

6. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka (tzw. becikowe) – aby otrzymać „becikowe” matka musi okazać kartę przebiegu ciąży założoną do 12 dwunastego tygodnia ciąży z udokumentowanymi udokumentowanymi przynajmniej trzema wizytami u lekarza ginekologa.

7. Ośrodek pomocy społecznej opłaca składkę na ubezpieczenie zdrowotne za osobę bezdomną objętą indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności na zasadach określonych w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia.

8. Pomoc rzeczowa świadczona przez ośrodki pomocy społecznej:

możliwość skorzystania ze schronienia tymczasowego, czyli miejsca noclegowego w noclegowniach, schroniskach, domach dla bezdomnych i innych miejscach do tego przeznaczonych.;

przyznanie niezbędnego ubrania; pomoc doraźna lub okresowa w postaci jednego gorącego posiłku

dziennie.

55 / Ustawa z dnia 12 marca 2004 o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593.

96 97

9. Poradnictwo specjalistyczne:

poradnictwo prawne z zakresu przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego, zabezpieczenia społecznego, ochrony praw lokatorów;

poradnictwo psychologiczne;, poradnictwo rodzinne, które obejmuje szeroko rozumiane problemy

funkcjonowania rodziny.

10. Dodatek mieszkaniowy – jest formą pomocy dla osób, które nie są w stanie pokryć kosztów związanych z utrzymaniem mieszkania. Przyznaje się go na wniosek osoby uprawnionej56 na okres sześciu miesięcy, licząc od pierwszego dnia miesiąca następującego po dniu złożenia wniosku.

Aby wsparcie w procesie wychodzenia z bezdomności i wykluczenia ekonomicznego skierowane do Romów

rumuńskich było skuteczne, należy:

zdiagnozować sytuację poszczególnych rodzin, stworzyć pakiet działań pomocowych

adekwatnych do sytuacji każdej rodziny, w planowaniu działań pomocowych uwzględnić

odmienność kulturową beneficjentów.

Romowie niechętnie korzystają z darmowych jadłodajni. Wynika to ze względów kulturowych – w kulturze romskiej proces przygotowywania posiłków obostrzony jest

wieloma zakazami i nakazami.

POMOC ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH

Pomoc świadczona przez NGO-sy jest możliwa i skuteczna, czego przykładem są działania Wielkopolskiego Stowarzyszenia Lokatorów z Poznania (http://www.rozbrat.org/wsl), Centrum Wsparcia Imigrantów i Imigrantek z Gdańska (http://cwii.org.pl), czy Stowarzyszenia Nomada z Wrocławia (www.nomada.info.pl).

56 / http://www.mops.wroclaw.pl/formy-pomocy/dodatek-mieszkaniowy.

Organizacje pozarządowe, które chcą pracować z osobami ze środowiska nisko uposażonych migrantów z krajów Unii Europejskiej, powinny mieć świadomość tego, że trudno jest znaleźć dotacje na projekty pomocowe dla tej społeczności. Dzieje się tak, ponieważ Romowie z Rumunii nie podlegają ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych, i ponieważ na poziomie krajowym nie ma przepisów regulujących zasady pomocy ubogim obywatelom Unii Europejskiej. Problem w pozyskiwaniu finansowania stanowi także to, że duża część Romów z Rumunii i Bułgarii nie ma uregulowanego pobytu w Polsce.

Łatwiej jest pozyskać fundusze na działania miękkie. Można tu skorzystać z dotacji na rozwiązywanie konkretnych problemów społecznych, np. na wsparcie procesu integracji, edukacji, działania antydyskryminacyjne lub promocję kultury.

Trudno natomiast znaleźć finansowanie na projekty inwestycyjne, takie jak remonty, zakup wyposażenia, a także na pomoc medyczną, prawną, wsparcie materialne najbardziej potrzebujących.

Migranci z krajów Unii Europejskiej to nie uchodźcy, nie migranci z krajów trzecich, nie repatrianci, nie osoby, którym przyznano prawo pobytu (czasowego lub stałego)

w Polsce.

Sposobem na pozyskanie finansowania przez organizację są zbiórki publiczne pieniężne i rzeczowe oraz akcje crowdfundingowe. Zbiórki tematyczne (żywności, przyborów szkolnych, artykułów higienicznych dla kobiet i dzieci), zbiórki pieniędzy i crowdfunding pozwalają na szybkie zebranie funduszy czy potrzebnych rzeczy. Zbiórki tematyczne są metodą na jednorazowe wsparcie w nagłej czy kryzysowej sytuacji, podczas gdy crowdfunding może być sposobem na rozwiązanie konkretnego problemu. Przykładem jest akcja crowdfundingowa NOMADY Medical Care For 15 Romanian Roma Schoolchildren57. Jej celem było zebranie funduszy na opiekę medyczną dla dzieci. Dzięki akcji dzieci chodzące do szkoły objęte zostały opieką stomatologiczną.

57 / http://www.globalgiving.org/projects/medical-care-roma-schoolchildren-in-poland/.

98 99

Organizacje pozarządowe, które pracują bezpośrednio z migrantami, powinny brać czynny udział w planowaniu działań pomocowych udzielanych przez instytucje państwowe czy władze lokalne. Ważna jest zarówno bieżąca praca ze społecznością, jak i działania na rzecz zmian systemowych.

INNE FORMY POMOCY

Pomoc żywnościowa udzielana przez Banki Żywności

Banki żywności mają swoje oddziały we wszystkich częściach kraju. Działają w celu zmniejszania obszarów niedożywienia oraz przeciwdziałania marnowaniu żywności. Za ich pośrednictwem można uzyskać wsparcie w postaci podstawowych produktów żywnościowych (olej, kasze, dżemy, makarony, konserwy itp.).

Migranci, którzy nie mają zarejestrowanego pobytu na terenie RP, mogą korzystać z pomocy Banków Żywności na takich samych zasadach jak osoby bezdomne.

Aby skorzystać z pomocy Banku Żywności należy uzyskać skierowanie od pracownika socjalnego. Osoby bezdomne wypełniają odpowiedni formularz bezpośrednio w placówce świadczącej pomoc. Do wniosku wpisywani są wszyscy członkowie rodziny. Żywność wydawana jest w zależności od aktualnych zasobów poszczególnych placówek. Więcej informacji na temat misji, celów, funkcjonowania oraz lokacji: http://www.bankizywnosci.pl/pl/banki-zywnosci.html.

Pomoc od osób prywatnych

Pomoc adekwatna i nieupokarzająca to pomoc zgodna z potrzebami i uzgodniona z beneficjentami. Najbardziej

docenianą przez Romów pomocą są oferty pracy.

Osoby prywatne najczęściej oferują pomoc w postaci jedzenia i ubrań. Dobra pomoc żywnościowa to przede wszystkim pomoc w postaci podstawowych

produktów, które szybko się zużywają, a zawsze są potrzebne, takie jak olej, ryż, makaron, cukier, a także żywność  łatwa w przechowywaniu, w tym konserwy mięsne i warzywne, koncentraty. Romowie rumuńscy z chęcią przyjmują również warzywa i owoce, nabiał oraz środki czystości, takie jak mydła, szampony, proszki do prania i mycia naczyń, jak również pieluchy, mleko w proszku, ręczniki, pościel, buty dla dzieci, artykuły higieniczne dla kobiet.

Ubrania nie stanowią większej pomocy, ponieważ często nie odpowiadają potrzebom i gustom Romów. Warto najpierw spytać Romów, czego potrzebują, jakich rozmiarów i rodzajów odzieży. Zawsze natomiast potrzebne są buty i odzież dla dzieci, szczególnie w okresie zimowym.

Pomoc na rzecz osób potrzebujących organizują czasami firmy, instytucje i szkoły. Są to zazwyczaj jednorazowe zbiórki jedzenia, ubrań, środków higienicznych, leków i pieniędzy. Organizując taką akcję, warto zapytać beneficjentów o potrzeby i upewnić się, że osoby otrzymujące pomoc wyraziły na nią zgodę.

Wsparcie parafii

Romskie rodziny często wybierają kościoły jako miejsca do żebrania. Pomoc osobom potrzebującym, w tym jałmużna, jest częścią katolickiej doktryny społecznej. Często jednak parafianie nie wiedzą, jak pomóc, a dawanie drobnych datków nie daje im poczucia, że mają wpływ na trwałą zmianę sytuacji. Dlatego warto w ramach wspólnot parafialnych rozpocząć dyskusje o tym, jakimi formami wsparcia dysponuje dana wspólnota i włączyć do tych rozmów Romów. Pomoc oparta na zrozumieniu i bezpośrednich ludzkich relacjach oraz zakrojona długoterminowo może przynieść trwałe pozytywne efekty.

100 101

POMOC OFEROWANA PRZEZ KONSULAT RUMUNII W WARSZAWIE

(rozdział powstał we współpracy z Ambasadą Rumunii w Polsce)

W kontekście pracy z migrantami z Rumunii sprawy najczęściej załatwiane we współpracy z konsulatem to:

Przepisywanie polskich aktów urodzenia na rumuńskie, co sprawia, że dana osoba może zaistnieć w rumuńskim systemie jako obywatel tego kraju.

Wyrabianie dokumentów podróży (tymczasowy dokument podróży, paszport tymczasowy, paszport elektroniczny).

Pełne ubezpieczenie zdrowotne dla dzieci realizujących obowiązek szkolny lub przedszkolny w Polsce.

Zwrot kosztów leczenia dla dzieci w przypadkach wystąpienia zagrożenia zdrowia i życia.

SKRÓCONY PORADNIK USŁUG I POMOCY KONSULARNEJ

udzielanej przez Wydział Konsularny Ambasady Rumunii w Warszawie obywatelom Rumunii

DOKUMENTY STANU CYWILNEGO

Akt urodzenia

Dziecko, które urodziło się Polsce, uzyskało rumuński akt urodzenia oraz numer CNP (odpowiednik numeru PESEL), należy złożyć odpowiedni wniosek w Wydziale Konsularnym ambasady. Wniosek składa matka dziecka, którego dotyczy akt urodzenia (jeżeli nie jest mężatką i z polskiego dokumentu nie wynika, iż biologiczny ojciec dziecka uznał ojcostwo). Jeżeli rodzice są małżeństwem (i posiadają rumuński certyfikat urodzenia), wniosek może złożyć również ojciec dziecka;

Do wniosku należy obowiązkowo załączyć następujące dokumenty:

oryginał odpisu aktu urodzenia wydanego przez polskie władze (jeżeli rodzice nie są małżeństwem – obowiązkowo odpis zupełny);

tłumaczenie przysięgłe odpisu polskiego aktu urodzenia; dowód osobisty matki (w okresie ważności) i ojca (jeżeli rodzice są

małżeństwem bądź ojciec biologiczny uznał ojcostwo); rumuński certyfikat małżeństwa rodziców (jeżeli rodzice są

małżeństwem); rumuńskie certyfikaty urodzenia rodziców dziecka (jeżeli rodzice

są małżeństwem) lub jedynie matki dziecka (jeżeli rodzice nie są małżeństwem i ojciec nie uznał ojcostwa dziecka).

Jeżeli dziecko, którego dotyczy wniosek, ukończyło 14 lat, musi ono stawić się w konsulacie wraz z matką/rodzicami.Opłaty konsularne konieczne dla przeprowadzenia czynności wpisania polskiego odpisu aktu urodzenia i wydania rumuńskiego certyfikatu urodzenia:

jeżeli wniosek jest składany w przeciągu sześciu miesięcy od urodzenia dziecka, czynność jest bezpłatna;

jeżeli wniosek jest złożony po upływie sześciu miesięcy od urodzenia dziecka, opłata konsularna wynosi 155 euro (przy wydaniu rumuńskiego certyfikatu urodzenia, w terminie 48 godzin od złożenia wniosku) lub 140 euro (przy wydaniu rumuńskiego certyfikatu urodzenia w terminie tygodnia od złożenia wniosku).

W celu odebrania certyfikatu urodzenia osoba, która złożyła wniosek, musi stawić się w Wydziale Konsularnym ambasady w celu złożenia podpisu w rejestrach konsularnych. Dokument nie może zostać wydany innej osobie ani wysłany pocztą.Wyżej wymienione działanie można przeprowadzić również w Rumunii (w urzędzie stanu cywilnego w miejscu zameldowania matki dziecka).

102 103

Wpisanie do rumuńskich rejestrów stanu cywilnego odpisu aktu małżeństwa wydanego przez polskie władze (odnośnie małżeństwa dwojga obywateli Rumunii bądź małżeństwa obywatela/obywatelki Rumunii z obcym obywatelem/obywatelką).

Wniosek składa się wyłącznie w wydziale konsularnym ambasady i składają go oboje małżonkowie, których dotyczy odpis aktu małżeństwa wydany przez polskie władze.

Do wniosku należy załączyć następujące dokumenty:

odpis polskiego aktu małżeństwa (dopuszczalne są zarówno odpisy skrócone, jak i odpisy zupełne bądź odpisy wielojęzyczne);

tłumaczenie przysięgłe (wykonane przez tłumacza zatwierdzonego przez polskie Ministerstwo Sprawiedliwości) odpisu polskiego aktu małżeństwa (nie jest potrzebne jedynie w przypadku przedstawienia odpisu skróconego wielojęzycznego aktu małżeństwa);

dowody osobiste (w okresie ważności) małżonków lub ich paszporty (w okresie ważności), jeżeli małżonkowie mają zameldowanie w Polsce;

rumuńskie certyfikaty urodzenia małżonków (jeżeli oboje małżonkowie są obywatelami Rumunii);

postanowienie rozwodowe wydane przez rumuńskie władze (w oryginale z pieczątką zaświadczającą o tym, iż postanowienie jest prawomocne i wykonawcze), jeżeli jeden z małżonków pozostawał wcześniej w związku małżeńskim w Rumunii, rozwiązanym przez rozwód;

certyfikat zgonu byłego małżonka, jeżeli jeden z małżonków pozostawał wcześniej w związku małżeńskim w Rumunii, które zakończyło się na skutek zgonu męża/żony.

Opłaty konsularne konieczne dla przeprowadzenia czynności wpisania polskiego odpisu aktu małżeństwa i wydania rumuńskiego certyfikatu małżeństwa:

jeżeli wniosek jest składany w przeciągu sześciu miesięcy od zawarcia małżeństwa, opłata konsularna wynosi 110 euro (przy wydaniu rumuńskiego certyfikatu małżeństwa w terminie 48 godzin od złożenia wniosku) lub 95 euro (przy wydaniu rumuńskiego certyfikatu małżeństwa w terminie tygodnia od złożenia wniosku);

jeżeli wniosek jest złożony po upływie sześciu miesięcy od zawarcia małżeństwa, opłata konsularna wynosi 155 euro (przy wydaniu rumuńskiego certyfikatu małżeństwa w terminie 48 godzin od złożenia wniosku) lub 140 euro (przy wydaniu rumuńskiego certyfikatu małżeństwa w terminie tygodnia od złożenia wniosku).

W celu odebrania certyfikatu małżeństwa osoba, która złożyła wniosek, musi stawić się osobiście w Wydziale Konsularnym ambasady (w celu złożenia podpisu w rejestrach konsularnych). Dokument nie może zostać wydany innej osobie ani wysłany pocztą.

Wyżej wymienione działanie można przeprowadzić również w Rumunii (w urzędzie stanu cywilnego w miejscu zameldowania jednego z małżonków).

DOKUMENT PODRÓŻY

Tymczasowy dokument podróży

Wydawany jest przez przedstawicielstwa dyplomatyczne bądź urzędy konsularne Rumunii, w wyjątkowych przypadkach, obywatelom Rumunii przebywającym za granicą, którzy nie posiadają już ważnego dokumentu podróży (dowodu osobistego bądź paszportu), tylko w celu powrotu jego posiadacza do kraju. Jego okres ważności to 30 dni.

Tymczasowy dokument może być wydany obywatelom Rumunii, którzy nie posiadają już ważnych rumuńskich dokumentów podróży z następujących powodów: utrata ważności, zagubienie, kradzież, uszkodzenie, zniszczenie, nie posiadali nigdy rumuńskiego dokumentu tożsamości bądź podróży (przypadek małoletnich urodzonych za granicą) i muszą pilnie wyjechać do Rumunii.

Obywatele Rumunii, którzy wnioskują o wydanie tymczasowego dokumentu podróży, muszą mieć nadany Numeryczny Kod Personalny (CNP), który jest zapisany w rumuńskich certyfikatach stanu cywilnego (certyfikaty urodzenia/małżeństwa) bądź w dokumentach tożsamości (dowód osobisty lub paszport). W drodze wyjątku małoletni obywatele Rumunii urodzeni za granicą, którzy nie posiadają rumuńskiego certyfikatu urodzenia, mogą otrzymać tymczasowy dokument podróży bez wcześniejszego nadania numeru CNP. Obowiązkowe jest osobiste stawiennictwo wnioskujących w chwili składania wniosku.

104 105

W odniesieniu do tymczasowych dokumentów podróży w przypadku dzieci poniżej 14 roku życia w drodze wyjątku możliwe jest zeskanowanie fotografii z innego aktualnego dokumentu dziecka, jeżeli rodzice uzasadnią brak możliwości stawienia się małoletniego w wydziale konsularnym ambasady w celu zapisania fotografii. W takim przypadku podczas składania wniosku należy dodatkowo okazać dwa identyczne zdjęcia małoletniego o wymiarach 3,5 x 4,5 cm. Zostaną one przyjęte jedynie w wypadku, gdy konsul może z całą pewnością stwierdzić tożsamość małoletniego.

Tymczasowy dokument podróży odbiera w Wydziale Konsularnym ambasady osobiście posiadacz lub osoba, która złożyła wniosek (w przypadku małoletnich), albo osoba przez nie upoważniona za pośrednictwem poświadczonego upoważnienia, sporządzonego w języku rumuńskim.Dokumenty potrzebne do wydania tymczasowego dokumentu podróży pełnoletnim obywatelom Rumunii:

dokument tożsamości ze zdjęciem, wydany przez rumuńskie władze (dowód osobisty, tymczasowy dowód osobisty lub dowód osobisty starego typu), jeżeli takowy istnieje;

poprzedni paszport, jeżeli takowy istnieje.

Jeżeli wnioskodawca nie posiada rumuńskiego dokumentu tożsamości lub podróży, w celu jego poprawnej identyfikacji można przedstawić również inne rumuńskie dokumenty, np.:

certyfikat stanu cywilnego (urodzenia lub małżeństwa); prawo jazdy; książeczkę wojskową.

Dokumenty uzasadniające mogą być przedstawione w oryginale bądź w kopii.

Opłaty konsularne za wydanie tymczasowego dokumentu podróży wynoszą 65 euro. W drodze wyjątku tymczasowy dokument podróży wydawany jest bezpłatnie:

małoletnim w wieku poniżej 6 lat; ofiarom przestępstwa handlu ludźmi;

obywatelom Rumunii ewakuowanym z obszarów dotkniętych konfliktem zbrojnym, katastrofami naturalnymi bądź obywatelom Rumunii dotkniętym innymi sytuacjami kryzysowymi;

osobom będącym w nadzwyczajnych okolicznościach, które udowodnią brak wszelkich środków materialnych i konieczność powrotu do kraju w trybie pilnym (nadzwyczajne okoliczności można udowodnić również dokumentami wydanymi przez miejscowe polskie władze). W takich indywidualnych przypadkach zgodę na zwolnienie z opłat konsularnych wyraża ambasador Rumunii w Rzeczypospolitej Polskiej, po wcześniejszej analizie konkretnego przypadku.

Tymczasowy dokument podróży wydawany jest w dniu złożenia wniosku.

Paszport tymczasowy

Jest dokumentem podróży o terminie ważności jednego roku, który nie zawiera danych biometrycznych posiadacza. Wniosek o wydanie paszportu tymczasowego składa się wyłącznie w wydziale konsularnym ambasady. Składa go osoba zainteresowana, która musi obowiązkowo załączyć następujące dokumenty:

dowód osobisty w okresie ważności (w przypadku małoletnich powyżej 14 roku życia lub pełnoletnich), w drodze wyjątku dopuszczalne są dowody osobiste, które utraciły ważność do sześciu miesięcy przed złożeniem wniosku o paszport tymczasowy;

poprzedni paszport (który utracił ważność lub został uszkodzony), jeżeli takowy istnieje;

w przypadku małoletnich do 14 roku życia – rumuński certyfikat urodzenia;

w przypadku osób małoletnich – dokumenty tożsamości rodziców, będące w okresie ważności (dowody osobiste lub paszporty).

Jeżeli wniosek dotyczy osoby małoletniej, przy składaniu wniosku muszą być obecni oboje rodzice, bądź jedno z rodziców, posiadające oświadczenie notarialne

106 107

o wyrażeniu przez drugiego rodzica zgody na wyrobienie małoletniemu paszportu tymczasowego.

Opłata konsularna za wydanie paszportu tymczasowego wynosi 80 euro. W drodze wyjątku, w uzasadnionych przypadkach, paszport tymczasowy może zostać wydany z częściowym zwolnieniem z opłat konsularnych. W takiej sytuacji osoba składająca wniosek opłaca tzw. opłatę blankietową, która wynosi 20 euro. O częściowe zwolnienie z opłat mogą wnioskować osoby będące w nadzwyczajnych okolicznościach w tym osoby, które udowodnią brak wszelkich środków materialnych i konieczność uregulowania pobytu na terytorium Polski, w związku z włączeniem tych osób w programy integracyjne na terenie RP. Nadzwyczajne okoliczności i udział w programie inkluzji społecznej można udowodnić dokumentami wydanymi przez lokalne władze. Zgodę na zwolnienie z opłat konsularnych wyraża ambasador Rumunii w Rzeczypospolitej Polskiej, po wcześniejszej analizie konkretnego przypadku.

Paszport elektroniczny (biometryczny)

Jest dokumentem podróży o terminie ważności pięciu lat (dla osób pełnoletnich) lub trzech lat (dla małoletnich, którzy nie ukończyli 12 lat), który zawiera dane biometryczne posiadacza.

Wniosek o wydanie paszportu biometrycznego składa się w Wydziale Konsularnym ambasady. Składa go osoba zainteresowana, która musi obowiązkowo załączyć następujące dokumenty:

w przypadku małoletnich powyżej 14 roku życia lub pełnoletnich – dowód osobisty w okresie ważności,

w przypadku małoletnich – dowody osobiste lub paszporty, w przypadku małoletnich do 14 roku życia – rumuński certyfikat

urodzenia, poprzedni paszport, jeżeli takowy istnieje, dokumenty tożsamości rodziców, będące w okresie ważności.

Podczas składania wniosku o wydanie paszportu tymczasowego dla małoletniego, dziecku muszą obowiązkowo towarzyszyć oboje rodzice, bądź jeden z rodziców, posiadający oświadczenie notarialne o wyrażeniu przez drugiego rodzica zgody na wyrobienie małoletniemu

paszportu elektronicznego.

Opłaty konsularne za wydanie paszportu tymczasowego wynoszą 100 euro.

Paszport wyrabiany jest w Rumunii i jeżeli wnioskuje się o jego odbiór w Wydziale Konsularnym ambasady, termin jego doręczenia wynosi 90 dni. Jeżeli się wnosi o jego odbiór w jednym z lokalnych okręgowych wydziałów paszportowych w Rumunii, termin odbioru wynosi 16 dni od dnia złożenia wniosku w Wydziale Konsularnym ambasady.

Ubezpieczenie zdrowotne

Obywatele Rumunii są ubezpieczeni w ramach rumuńskiego publicznego systemu ubezpieczeń zdrowotnych, na podstawie składek indywidualnych, opłacanych miesięcznie, w Narodowej Kasie Ubezpieczeń Zdrowotnych (odpowiednik NFZ w Polsce).

Małoletni obywatele Rumunii są ubezpieczeni z mocy prawa w ramach rumuńskiego publicznego systemu ubezpieczeń zdrowotnych, do ukończenia 18 roku życia (pod warunkiem, iż zostały im wystawione rumuńskie certyfikaty urodzenia – zawierające CNP).

Obywatel Rumunii (małoletni lub pełnoletni) ubezpieczony w ramach rumuńskiego publicznego systemu ubezpieczeń zdrowotnych, który pragnie podróżować i czasowo przebywać za granicą przez okres nieprzekraczający sześciu miesięcy, ma obowiązek zwrócić się o wydanie Europejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego (EKUZ), bądź w przypadku pilnych wyjazdów – certyfikatu czasowo zastępującego Europejską Kartę Ubezpieczenia Zdrowotnego.

108 109

Dokumenty te są wydawane w przeciągu trzech dni od złożenia wniosku, przez Okręgową Kasę Ubezpieczeń Zdrowotnych, tam, gdzie wnioskodawca jest zameldowany. Wniosek składa osobiście zainteresowana osoba lub inna osoba upoważniona na podstawie upoważnienia notarialnego.

Na podstawie karty EKUZ obywatel Rumunii może korzystać ze świadczeń zdrowotnych, w jednostkach ochrony zdrowia należących do polskiego publicznego systemu opieki zdrowotnej, w sytuacjach pilnych. Karta nie pokrywa zabiegów chirurgicznych, które nie są wymagane w trybie pilnym, ani leczenia chorób przewlekłych – więcej informacji co do zakresu świadczeń, z jakich można korzystać na podstawie tego dokumentu, mogą udzielić przedstawiciele NFZ.

Obywatel Rumunii (małoletni lub pełnoletni) ubezpieczony w ramach rumuńskiego publicznego systemu ubezpieczeń zdrowotnych, który podróżuje i będzie przebywać za granicą przez okres przekraczający sześć miesięcy (w celu pobierania nauki, na podstawie umowy o pracę, na podstawie umowy oddelegowania itd.), jest zobowiązany przed wyjazdem za granicę zwrócić się o wydanie europejskiego formularza S1.Dokument ten jest wydawany przez Okręgową Kasę Ubezpieczeń Zdrowotnych, w okręgu, gdzie wnioskodawca jest zameldowany. Wniosek składa osobiście zainteresowana osoba lub inna osoba, na podstawie upoważnienia notarialnego. Obywatel Rumunii posiadający formularz ubezpieczeniowy S1 jest zobowiązany złożyć go w wojewódzkim oddziale NFZ, odpowiednim ze względu na miejsce zamieszkania w Polsce. Po zarejestrowaniu formularza S1 w NFZ obywatel Rumunii może korzystać ze świadczeń zdrowotnych w jednostkach ochrony zdrowia należących do polskiego publicznego systemu opieki zdrowotnej, na takich samym zasadach jak każdy obywatel polski ubezpieczony w ramach polskiego publicznego systemu ubezpieczeń zdrowotnych.

Możliwe jest uzyskanie pełnego ubezpieczenia zdrowotnego dla dzieci rumuńskich realizujących obowiązek szkolny lub przedszkolny w Polsce. O ubezpieczenie występuje placówka oświatowa w formie pisma skierowanego do Wydziału Konsularnego ambasady Rumunii w Warszawie. W piśmie placówka

oświatowa potwierdza fakt realizowania obowiązku szkolnego przez dziecko. Pismo powinno zawierać imię i nazwisko ucznia oraz numer CNP (PESEL), co oznacza, że dziecko musi mieć co najmniej rumuński akt urodzenia (patrz s. 98). Ubezpieczenie jest ważne przez okres

sześciu miesięcy i podlega aktualizacji.

Zwrot kosztów leczenia dla dzieci w przypadkach wystąpienia zagrożenia zdrowia i życia – o refundację występuje do rumuńskiego NFZ, za pośrednictwem konsulatu, dana jednostka służby zdrowia.

Pełnoletni obywatele Rumunii, którzy nie są ubezpieczeni w ramach rumuńskiego publicznego systemu ubezpieczeń zdrowotnych i nie posiadają prywatnego ubezpieczenia zdrowotnego, mogą korzystać ze świadczeń zdrowotnych na terenie Rumunii lub Polski jedynie odpłatnie.

Procedura przewiezienia do Rumunii (w celu pochówku) zwłok obywatela Rumunii zmarłego w Polsce

Zgodnie z rumuńskim ustawodawstwem w celu przewiezienia do Rumunii trumny ze zwłokami obywatela Rumunii zmarłego za granicą konieczne jest wystawienie paszportu pośmiertnego przez Wydział Konsularny ambasady. O dokument ten mogą się zwrócić zarówno krewni zmarłego, jak i osoby przez nich upoważnione (np. zakłady pogrzebowe zatrudnione/upoważnione do transportu zwłok do Rumunii). Paszport pośmiertny wydawany jest bezpłatnie, w dniu złożenia wniosku w Wydziale Konsularnym Ambasady Rumunii w Warszawie, na podstawie następujących dokumentów:

odpisu aktu zgonu wydanego przez polskie władze (wskazane jest przedstawienie odpisu skróconego wielojęzycznego);

ostatniego dokumentu tożsamości zmarłego (bądź innych dokumentów, na podstawie których można potwierdzić fakt, iż zmarły w chwili śmierci posiadał obywatelstwo rumuńskie);

zgody na transport (zaświadczenia wydanego przez polski sanepid, z którego wynika, że zwłoki mogą być transportowane bez stwarzania niebezpieczeństwa dla zdrowia publicznego);

zaświadczenia wydanego przez administrację cmentarza w Rumunii, gdzie ma się odbyć pochówek (z którego wynika w sposób jasny zgoda na pochówek na danym cmentarzu);

dokumentu tożsamości (dowodu osobistego lub paszportu) krewnego, który zwraca się o wydanie paszportu pośmiertnego, bądź upoważnienia ze strony krewnych zmarłego (w przypadku gdy o paszport pośmiertny zwraca się firma pogrzebowa, która będzie wykonywać transport zwłok);

w sytuacji, gdy śmierć danej osoby nastąpiła w gwałtownych lub nieznanych okolicznościach – zgoda na pochowanie wydana przez polskie władze sądowe.

Należy także dokładnie wskazać:

datę wykonania transportu zwłok; środek, którym wykonany zostanie transport zwłok (samolot,

samochód – marka, nr rejestracyjny); trasę do miejsca docelowego (włącznie z krajami tranzytowymi

i przejściem granicznym na Rumuńskiej granicy).

Wyszczególnione powyżej informacje można znaleźć w języku rumuńskim na stronie internetowej Ambasady Rumunii w Warszawie – zakładka Usługi Konsularne (http://varsovia.mae.ro/node/485), jak również na stronie internetowej: www.informatiiconsulare.ro.

PRZEMO

C M

OTYW

OW

AN

A UPRZEDZEN

IAM

I

JOA

NN

A SYN

OW

IEC

113

Niniejsza publikacja, opisując poszczególne problemy i zagadnienia związane z życiem osób ze społeczności romskich migrantów z Rumunii, odnosi się również do różnych rodzajów dyskryminacji czy wykluczenia. W tym rozdziale zajmiemy się szczególną kategorią zachowań, jaką jest przemoc motywowana uprzedzeniami wobec Romów rumuńskich.

Istnieje wyraźny związek przestępstw z nienawiści z dyskryminacją. Obydwie te kategorie zachowań wymierzone są przeciwko reprezentantom określonych grup społecznych, a przede wszystkim motywowane są uprzedzeniami wobec tych grup. Jednak dyskryminacja ma charakter bierny, zaś przestępstwa z nienawiści – czynny. Dyskryminacja wyraża się w niedopuszczaniu reprezentanta dyskryminowanej grupy do określonych praw, dóbr, pozycji społecznej. Tymczasem przestępca z nienawiści odbiera ofierze poprzez swój atak różnego rodzaju walory – przestrzeń, mienie, zdrowie, życie58.

Problem przemocy motywowanej uprzedzeniami związany z pochodzeniem lub przynależnością do grup etnicznych jest problemem społecznym. Są to sprawy ścigane z urzędu, co oznacza, że organy ścigania mają obowiązek wszcząć postępowanie w momencie ich ujawnienia. Incydent można zgłosić (pisemnie bądź ustnie) zarówno jako osoba poszkodowana, jak i jako świadek zdarzenia.

Romowie rumuńscy są często atakowaną grupą społeczną głównie z powodu skupienia na nich uwagi mediów i krzywdzących artykułów na ich temat, ale też ze względu na funkcjonujące stereotypy.

Specyfika incydentów motywowanych uprzedzeniami polega na połączeniu uprzedzeń do „obcych”, których odmienność można ustalić ze względu np. na wygląd czy język, z działaniem przeciwko nim – przemocą słowną i/lub fizyczną.

Wiele jest przyczyn ataków zarówno werbalnych, jak i fizycznych na Romów rumuńskich, jednak jedną z ważniejszych jest brak w polskich szkołach edukacji, która uwrażliwia na kontekst wykluczenia i sytuacji ekonomicznej poszczególnych grup i w związku z tym brak wiedzy na temat sytuacji, w jakiej znajdują się romscy migranci. W większości wypadków sprawcami przestępstw

58 / Przemoc motywowana uprzedzeniami. Przestępstwa z nienawiści, pod redakcją A. Lipowskiej-Teutsch i E. Ryłko, Towarzystwo Interwencji Kryzysowej Kraków 2007, s.12.

114 115

z użyciem przemocy są mężczyźni, którzy atakują zazwyczaj także mężczyzn. Poczucie władzy i siły jest tu elementem wpływającym na przekonanie o bezkarności i słuszności swojego postępowania. Zapewne nie wszyscy sprawcy otwarcie sympatyzują z organizacjami rasistowskimi, ale na podstawie wypowiadanych – a najczęściej wykrzykiwanych – podczas ataków słów i haseł można wnosić, że mają oni ksenofobiczne poglądy.

Warto pamiętać, że dla osób, które wielokrotnie doświadczyły różnego rodzaju ataków motywowanych uprzedzeniami, rozmawianie o takich wydarzeniach jest trudne i bolesne. Często bowiem te incydenty naruszają ich godność jako ludzi. Dotyczy to szczególnie incydentów werbalnych lub incydentów naruszających nietykalność cielesną, jak oplucie czy szturchnięcie. Inną kwestią jest fakt, że wiele osób z romskiej społeczności przyzwyczaiło się do wyzwisk lub woli o nich nie pamiętać. Mają szereg innych problemów dnia codziennego, więc ataki słowne i wyzwiska po prostu bagatelizują. Dlatego asystentki/asystenci romscy w swojej pracy z Romami i Romni kładą duży nacisk na uświadamianie im, czym jest przemoc motywowana uprzedzeniami, jaki ma wpływ społeczny, jakie są prawa osób poszkodowanych i co mogą zrobić w przypadku ataków. Również community workerzy, pracujący w projekcie przeciwdziałającym przemocy motywowanej uprzedzeniami „Sukurs”1, edukują Romów w zakresie prawa, kładąc szczególny nacisk na sytuacje przemocowe i mające charakter motywowany uprzedzeniami.

W przeciągu ostatnich lat jako organizacja monitorowaliśmy wiele spraw o tym charakterze i zgłaszaliśmy przestępstwa motywowane uprzedzeniami w kilku sytuacjach dotyczących Romów rumuńskich. Poprzez opis konkretnych przypadków chcemy zwrócić uwagę, jak zagrożona jest ta grupa społeczna.

GROŹBY, ZNIEWAŻANIE I PRZEMOC

W nocy 24 listopada 2012 roku grupa około 20 osób zaatakowała śpiących mieszkańców osiedla. Padały wyzwiska „brudasy” i groźby „wypierdalać”, „spalimy was”, „zabiję cię”, „kurwo, zajebię cię”, rzucano kamieniami i innymi przedmiotami, doszło do bójki pomiędzy kilkoma osobami. Romowie wezwali policję, która dość szybko pojawiła się na miejscu zdarzenia. Większość atakujących osób uciekła, dwie osoby zostały zatrzymane (dwaj dwudziestokilkuletni mężczyźni). Jednego zatrzymali Romowie chwilę przed

przyjazdem policji, drugiego zatrzymała policja. Zostali oni oskarżeni o udział w zbiegowisku publicznym, podczas którego znieważano grupę ludzi ze względu na ich przynależność narodową lub etniczną.

Mężczyźni oskarżeni zostali z paragrafów:

119 par. 1 (Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5).

257 (Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3).

254 par. 1 (Kto bierze czynny udział w zbiegowisku, wiedząc, że jego uczestnicy wspólnymi siłami dopuszczają się gwałtownego zamachu na osobę lub mienie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3) w zw. z art. 11 par. 2. (Jeżeli czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej przepisach ustawy karnej, sąd skazuje za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów).

Jeden z oskarżonych przyznał się do winy i poddał dobrowolnie karze. Wobec drugiego toczyło się postępowanie karne (od września 2013 roku do stycznia 2014 roku).

W rozprawie sądowej, w charakterze publiczności, wzięły udział przedstawicielki Stowarzyszenia Nomada. Poza przyglądaniem się przebiegowi rozprawy sądowej czynnie wspierały osoby pokrzywdzone: przez tłumaczenie im procedur, wyjaśnienie potrzeby i konieczności ponownego składnia zeznań (Romowie wcześniej składali już zeznania przed policją i prokuraturą). W sumie odbyło się pięć posiedzeń sądu, zeznania składali pokrzywdzeni (pięć osób) i oskarżeni (dwie osoby) oraz policjant, który brał udział w interwencji. W jednym posiedzeniu sądu brała udział tłumaczka języka rumuńskiego, która tłumaczyła zeznania kilku Romów.

116 117

Sąd uznał oskarżonego za winnego zarzucanych mu czynów, to znaczy udziału w zbiegowisku publicznym, publicznym znieważaniu z powodu przynależności narodowej (rumuńskiej) i etnicznej (Romowie) oraz stosowania przemocy fizycznej (rzucanie butelkami i innymi przedmiotami). Mężczyzna został skazany na pięć miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na cztery lata i zwolniony z opłacenia kosztów sądowych. W uzasadnieniu sąd przyznał, że materiał dowodowy pozwala na stwierdzenie, że oskarżony wziął udział w zdarzeniu: był w grupie napastników, którzy zaatakowali mieszkańców i mieszkanki koczowiska, brał czynny udział w ubliżaniu, stosował przemoc fizyczną, publicznie znieważał Romów. Dołączając do grupy napastników, zaakceptował ich zachowanie, ich argumentację i cel ataku.

MOWA NIENAWIŚCI W INTERNECIE

W styczniu 2013 roku na stronie „Wrocławscy nomadzi: tabor romski na Karłowicach” na Facebooku pod postem dotyczącym zbiórki żywności pojawiły się wpisy jawnie nienawistne i nawołujące do przemocy oraz znieważające Romów.

Sprawa została zgłoszona na policję 23 stycznia 2013 roku. Nie była to jedyna taka sytuacja, nieco wcześniej pod pod artykułem: „Jesteśmy obywatelami miasta, a nie tylko jego mieszkańcami” został zgłoszony komentarz: „Nigdy te ścierwo cygańskie nie będzie równe mnie! jestem Polakiem i mieszkańcem Wrocławia i jak długo będę żyć na tym świecie będę walczyć z tym ścierwem!”. Był to moment, w którym media rozpisywały się o sytuacji Romów z Rumunii we Wrocławiu, co wywoływało sporo agresji i nawoływania do przemocy wobec Romów. W obu przypadkach członkinie Stowarzyszenia Nomada zdecydowały się zgłosić sprawy policji, mając na uwadze nie tylko etyczny wymiar tych wypowiedzi, ale również bezpieczeństwo samych Romów. W tej sprawie Prokuratura Rejonowa Wrocław Śródmieście oskarżyła dwie osoby z:

art. 119 kk par. 1 (Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5).

art. 257 kk (Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3).

art. 256 kk par. 1 (Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2).

W styczniu 2014 roku otworzono przewód sądowy. Członkini stowarzyszenia zgłosiła sprawę, była też przesłuchiwana przez policję oraz podczas rozprawy przez sąd. Odbyły się trzy rozprawy i we wrześniu 2014 roku sędzia wydała wyrok. Jedna z osób przyznała się do winy, druga tłumaczyła, że nie wiedziała, że jej wpis jest publikowany. Sędzia uniewinniła jedną osobę, a drugą skazała na pół roku w zawieszeniu na dwa lata. Obecnie sprawa jest powtórnie w toku, ze względu na to, iż – nieodpowiedni sąd rozpatrywał ją w pierwszym przypadku.Decydując się na takie działanie wobec incydentów mających miejsce w Internecie, bierzemy pod uwagę nastroje społeczne, bezpieczeństwo osób oraz podkreślenie problemu przemocy motywowanej uprzedzeniami wobec Romów. Ten problem jest problemem nas wszystkich, a brak reakcji to po prostu przyzwolenie na tego typu wypowiedzi.

PRZEMOC WERBALNA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

Częstym przypadkiem przemocy motywowanej uprzedzeniami wobec Romów są zniewagi w przestrzeni publicznej. W 2015 roku w tramwaju miało miejsce tego typu zdarzenie.

Dwie wolontariuszki Stowarzyszenia Nomada pracujące z dziećmi romskimi odwoziły tramwajem czterech chłopców wracających z zajęć na basenie. Był wczesny wieczór, około godziny dwudziestej, kiedy do tramwaju wsiadł trzydziestokilkuletni mężczyzna i na widok dzieci romskich zaczął krzyczeć, że je pozabija; wykonywał ruchy rozstrzeliwania pistoletem każdego z chłopców. Sprawca użył określeń, które wyraźnie wskazywały na niechęć do ich pochodzenia etnicznego („Cygany”,

118 119

„brudasy”). Kobieta towarzysząca napastnikowi bezskutecznie próbowała go uspokoić. Opiekunki z przerażonymi dziećmi wysiadły na kolejnym przystanku.Taki incydent nie mógł zostać przez nas zlekceważony. Kroki, które podjęłyśmy:

Przekazanie wolontariuszkom wiedzy na temat przemocy motywowanej uprzedzeniami, sposobach reakcji i sposobach zawiadomienia o popełnionym przestępstwie policji lub prokuratury.

Przekazanie wiedzy na temat sposobów reakcji dzieciom i młodzieży romskiej.

Asystentka rodzin romskich towarzyszyła wolontariuszkom podczas zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa na komisariacie policji.

Obecnie (jesień 2015) policja prowadzi dochodzenie w tej sprawie.

Znieważanie w miejscach publicznych jest dla społeczności Romów rumuńskich doświadczeniem niemal codziennym. Członkinie i członkowie Stowarzyszenia Nomada, współpracując z tą społecznością, miały/mieli szansę wysłuchać ich doświadczeń. Wiele z tych incydentów ma miejsce w transporcie publicznym, na ulicach, w sklepach. Rzadko zdarza się, aby świadkowie na takie zdarzenia reagowali.

Doświadczenie przemocy motywowanej uprzedzeniami jest zawsze trudnym doświadczeniem. Wpływa ono negatywnie nie tylko na zaatakowaną osobę, ale na całą społeczność, która dostaje sygnał: Jesteście niechciani, gorsi, zbędni, wracajcie do siebie.

Konieczne jest zrozumienie, że napaści motywowane uprzedzeniami wobec osób o romskim pochodzeniu nie wynikają z zachowania tych osób, ale z ich niezmiennej cechy – przynależności do konkretnej grupy etnicznej, która od wieków jest wykluczana i marginalizowana. Romowie/Romni nie są atakowani/atakowane jak jednostki, lecz jak przedstawiciele zbiorowości. Zrozumienie tego może uwrażliwiać na punkt widzenia pokrzywdzonych.

DOBRA PRAKTYKA STOWARZYSZENIA NOMADA. COMMUNITY WORKING

Istotną metodą naszej pracy jest community working wykonywany w ramach projektu „Sukurs – przeciwko przemocy motywowanej nienawiścią”59. Jego celem jest zbieranie informacji na temat ataków motywowanych uprzedzeniami oraz udzielanie bezpośredniego wsparcia osobom poszkodowanym. Częścią tej pracy jest – co tutaj powtórzymy – edukacja bezpośrednia, czyli informowanie o prawach, o tym, czym jest przemoc motywowana uprzedzeniami, przekazanie wiedzy dotyczącej penalizowania przemocy z nienawiści (Kodeks karny), tłumaczenie, jak należny zgłaszać przemoc motywowaną uprzedzeniami na policji.

Pracując ze społecznością romską w przypadkach incydentów motywowanych uprzedzeniami:

staramy się być osobą zaufania, która wzmocni pokrzywdzoną osobę. Posiadanie takiego wsparcia jest szczególnie ważne dla osób pokrzywdzonych;

zapewniamy tłumacza, który umożliwi osobie pokrzywdzonej wypowiedzenie się w sposób pełny;

informujemy osobę pokrzywdzoną o tym, że ma prawo do ukrycia swoich danych adresowych. Osoby ze społeczności Romów rumuńskich, podobnie jak wielu obywateli/obywatelek Polski, nie wiedzą o tej możliwości;

tłumaczymy procedury, przebieg sprawy, odpowiadamy na pytania dotyczące prawa w prosty i jasny sposób;

edukujemy osoby o ich prawach; jako organizacja jesteśmy wsparciem dla osób pokrzywdzonych

w przestępstwach motywowanym uprzedzeniami. Jest szczególnie istotne, aby po wyjściu z komisariatu osoba poszkodowana nie miała poczucia, że została ze swoją krzywdą sama, że jest to jej prywatny problem. W wypadku tej kategorii przestępstw, co warto podkreślić, jest to problem społeczny;

upewniamy się, czy osoba pokrzywdzona nie potrzebuje dodatkowego wsparcia.

59 / Sukurs – projekt przeciwko przemocy motywowanej nienawiścią to punkt wsparcia dla osób, które doświadczyły lub są narażone na tego rodzaju przemoc: www.sukurs.nomada.info.pl.

NO

MA

DA - ŚC

IEŻKI PRAC

Y

AGN

IESZKA SZC

ZEPAN

IAK

123

KTO PRACUJE?

W ramach działań na rzecz społeczności migrantek/migrantów z Rumunii stworzyliśmy stanowisko asystentki / asystenta rodzin romskich. Ich podstawowym zadaniem jest indywidualne wsparcie w rozwiązywaniu problemów, z jakimi Romowie stykają się na co dzień. Asystent rodziny pomaga przejść procedury, wypełnić wnioski, towarzyszy podczas wizyt w urzędach i u lekarzy, „prowadzi” daną rodzinę czy osobę pod kątem rozwiązania konkretnego problemu.

Asystentka/asystent rodziny pełni także także funkcję tłumacza kulturowego – wspiera Romów w pierwszych kontaktach z urzędnikami, pracownikami instytucji publicznych, lekarzami, funkcjonariuszami służb publicznych. Bariera językowa i różnice kulturowe często stanowią problem dla obu stron. Zarówno Romom, jak i Polakom pomagamy zrozumieć się nawzajem.

Warto zaznaczyć, że tylko niektórzy Romowie rumuńscy znają język polski na tyle, aby samodzielnie poruszać się w rzeczywistości formalno-administracyjnej. Zapytani o to, czy znają język polski, zazwyczaj odpowiadają twierdząco. Pamiętajmy jednak, że posługują się prostym, nieformalnym językiem, którego nauczyli się „na ulicy”. Tłumacze kulturowi są coraz częściej zapraszani do współpracy przez sądy rodzinne, policje, domy dziecka, kuratorów sądowych.

JAK PRACUJEMY?

Jesteśmy w stałym kontakcie ze społecznością. Odpowiadamy na potrzeby, ale także proponujemy działania.. Staramy się wzmacniać, nadawać nowe kompetencje. Zachęcamy do wypowiadania się we własnym imieniu.

Etapy pracy:

Wspólne zidentyfikowanie problemów i potrzeb danej rodziny. Wyłonienie liderki/lidera rodziny. Niekoniecznie musi odpowiadać

to hierarchii wewnątrz grupy. Zazwyczaj jest to osoba, z którą można się porozumieć w języku polskim, która nie obawia się zewnętrznego kontaktu, komunikuje swoje zdanie.

124 125

Asystowanie przy przechodzeniu kolejnych procedur. W zależności od sytuacji danej rodziny czy osoby może to być rejestracja lub wizyta u lekarza, rejestracja w urzędzie pracy lub w urzędzie wojewódzkim, asystowanie podczas rozpraw sądowych czy składaniu zeznań na policji. Nauka przez uczestnictwo jest w sytuacji osób niepiśmiennych i nieczytających oraz odmiennych kulturowo najlepszą drogą do zrozumienia i zapamiętania.

Zachęcanie lidera rodziny do przekazywania zdobytej wiedzy innym osobom ze społeczności i do wspierania ich w przechodzeniu procedur. Liderom/liderkom należy zapewnić wsparcie i zadbać o to, by nie poczuli się obciążeni nadmiarem obowiązków.

Z Nomadą pracują także wolontariusze, których stowarzyszenie szkoli i przygotowuje do kontaktu ze społecznością.

Główne obszary, w których działamy to:

Wsparcie w dostępie do opieki zdrowotnej. Wsparcie w zakresie przechodzenia procedur administracyjnych. Działania rzecznicze i monitorujące. Informowanie opinii publicznej/kontakt z mediami. Edukacja – wsparcie dzieci, rodziców i szkoły.

INTEGRACJA Z ROMAMI

Integracja jest procesem wzajemnym. Tymczasem już na poziomie języka większą odpowiedzialność za przebieg tego procesu przenosimy na migrantów/migrantki. W rozmowach na temat Romów często pada stwierdzenie, że „Cyganie powinni się zintegrować”. Wyraża ono powszechną opinię, iż to „oni” mają dołożyć wszelkich starań i wysiłku, aby się dostosować, a „my” możemy docenić te starania i przyjąć „ich” do naszego społeczeństwa, otoczenia czy grona znajomych.

Dla zmiany tego podejścia i tym samym rzeczywistej integracji bardzo ważna jest praca z lokalnymi instytucjami, urzędnikami, mediami. Organizacja pozarządowa pracująca z Romami powinna prowadzić szkolenia, tworzyć sieci współpracy, szukać sojuszników, szczególnie w gronie nauczycieli,

samorządowców, dziennikarzy, mniejszości narodowych, w ośrodkach służby zdrowia, urzędach pracy czy urzędach stanu cywilnego. Ważne jest tworzenie platform do spotkań i poznania się. Pikniki, festyny, imprezy miejskie, wspólne warsztaty, wyjazdy, wyjścia do miejsc publicznych (teatry, kina, galerie sztuki, muzea). Również sport pełni ważne funkcje integracyjne. Na basenie czy boisku naturalnie zanikają bariery kulturowe i ekonomiczne.

DOBRA PRAKTYKA. KURS JĘZYKOWO-KOMPUTEROWY

Olimpia Świst, Andrzej Bryndza

Kurs był jednym z działań realizowanego przez nas w latach 2014–2015 projektu „Przeciwdziałanie wykluczeniu systemowemu społeczności Romów rumuńskich”60. Trwał od stycznia do czerwca 2015 roku. Zajęcia odbywały się dwa razy w tygodniu po trzy godziny.

Założenia i cele kursu

Kurs językowo-komputerowy w pierwotnym założeniu skierowany był do młodzieży, która nie podlega już obowiązkowi edukacyjnemu i miał wspomagać szersze działania mające na celu wyłonienie młodych liderów i liderek oraz poszerzenie ich kompetencji językowych i społecznych.

Poprzez zajęcia z wykorzystaniem komputera chcieliśmy poprawić znajomość języka polskiego uczestników kursu, jak również pokazać możliwości, jakie daje współczesna technologia informatyczna, a w szczególności Internet. Naszym założeniem było skłonić uczestników do myślenia krytycznego, świadomego opisywania rzeczywistości i samodzielnego poszukiwania sposobów rozwiązywania problemów.

Uczestnicy, po ukończeniu 48-godzinnego kursu, mieli zdobyć umiejętność samodzielnego przeprowadzania podstawowych operacji w systemie MS Windows (tworzenia katalogów i zarządzania plikami, instalacji oprogramowania) oraz poznać podstawowe ustawienia systemowe. Chcieliśmy, aby nauczyli się samodzielnie i świadomie obsługiwać wybraną przeglądarkę

60 / Projekt współfinansowany z Funduszy EOG w ramach programu Obywatele dla Demokracji.

126 127

internetową, tworzyć i zarządzać kontem e-mail oraz kontami na wybranych portalach społecznościowych. W planie mieliśmy również szkolenie w zakresie obsługi wybranych urządzeń peryferyjnych, takich jak: drukarka, skaner czy projektor. Mieliśmy nadzieję, że najbardziej zaawansowani kursanci zdobędą umiejętność obsługi edytora tekstu z pakietu Open Office.

Posiadając kilkuletnie doświadczenie w pracy ze społecznością rumuńskich Romów, zdawaliśmy sobie sprawę, że nasze przedsięwzięcie będzie trudne w realizacji, oraz że ma ono charakter pionierski i nie będziemy mogli podeprzeć się wiedzą ekspertów. Mimo to byliśmy pełni dobrych myśli i zapału do pracy.

Opis przebiegu kursu

Pierwsze spotkanie miało charakter organizacyjny. Przyszło na nie 11 osób, które zostały zapoznane z założeniami kursu. Opowiedzieliśmy im o naszych planach i oczekiwaniach. Staraliśmy się wytłumaczyć uczestnikom, jak istotny jest aktywny i systematyczny udział w zajęciach. Poprzez rozmowy staraliśmy się ustalić poziom odbytej edukacji szkolnej w Rumunii, znajomość alfabetu, poziom komunikowania się w języku polskim oraz zaznajomienia z obsługą komputera. Po wstępnych konsultacjach okazało się, że panuje tu duże zróżnicowanie. Niektóre osoby ukończyły kilka klas w rumuńskich szkołach podstawowych, inne nie miały dotychczas żadnego kontaktu z edukacją.

Podczas kilku kolejnych spotkań staraliśmy się konsekwentnie realizować program kursu, jednak szybko pojawił się istotny problem. Młodzież wytypowana do udziału w kursie uczęszczała na zajęcia bardzo nieregularnie. Okazało się, że codzienne obowiązki domowe: zdobywanie pieniędzy, zbieranie złomu lub opału lub opieka nad młodszym rodzeństwem uniemożliwiają regularny udział w zajęciach. Ostatecznie starsi kursanci przestali przychodzić, a systematycznymi uczestnikami zostały dzieci w wieku 10–14 lat, które w tym roku rozpoczęły formalną edukację w polskiej szkole. W zaistniałej sytuacji zmuszeni byliśmy przeformatować program kursu, dostosowując go do możliwości młodszych uczestników.

Kolejnym problemem, z jakim musieliśmy się zmierzyć, było utrzymanie dyscypliny w trakcie zajęć oraz zmotywowanie dzieci do wysiłku intelektualnego i skupienia się w czasie wykonywania ćwiczeń. Należy pamiętać, że dzieci te

dopiero niedawno zetknęły się ze sformalizowaną edukacją. Ponadto miały świadomość, że zajęcia nie są obowiązkowe i że uczęszczają na nie z własnej woli. Skuteczną motywacją okazało się nagradzanie zaangażowania uczestników kartami do telefonów komórkowych i wolnym dostępem do tych sfer Internetu, którymi byli najbardziej zainteresowani. Dzieci zobaczyły, że włożony wysiłek może się przełożyć na wymierne korzyści. Chęć zmotywowania kursantów/kursantek zainspirowała nas także do tworzenia takich zadań, które były dla nich bardziej przystępne i po prostu mniej nudne.

Z czasem wypracowaliśmy system, który w naszym odczuciu działał najlepiej: zajęcia rozpoczynaliśmy zawsze od powtórzenia wszystkiego, czego uczyliśmy się na spotkaniu poprzednim, po czym przechodziliśmy do nowego tematu. Każde spotkanie podzielone było na cztery części:

Nauka bez komputera, ale przy wykorzystaniu innych pomocy dydaktycznych,

Praca z komputerem (ze szczególnym naciskiem na utrwalanie obsługi klawiatury),

Zajęcia wolne przy komputerze (każdy mógł sam zdecydować, co chce robić),

Wspólny posiłek.

Taka organizacja czasu sprawiła, że uczestnicy mniej się męczyli i mieli więcej cierpliwości w realizacji zadań, które sprawiały im najwięcej trudności.Każde zajęcia rozpoczynaliśmy od wypełnienia listy obecności pismem odręcznym. Chcieliśmy w ten sposób wykształcić u kursantów umiejętność składania unikalnego osobistego podpisu. Okazało się, że stanowi to duży problem. Zdecydowaliśmy się zatem kontynuować ćwiczenia w pisaniu odręcznym, choć pierwotnie nie planowaliśmy poświęcać im wiele czasu.W kolejnych tygodniach położyliśmy duży nacisk na naukę zapisu nazw dni tygodnia, miesięcy i pór roku, gdyż i tutaj napotkaliśmy spore braki w wiedzy kursantów.

Do ćwiczeń wykorzystywaliśmy zestawy kartonowych bloczków z nadrukiem poszczególnych liter alfabetu, z których układaliśmy słowa. Tworzyliśmy również krzyżówki, które dzieci samodzielnie rozwiązywały. W drugiej części zajęć powtarzaliśmy ćwiczenia przy użyciu klawiatury komputera. Warto nadmienić,

128 129

że aby ćwiczenia przynosiły konkretne rezultaty, kursanci potrzebowali bezpośredniego zaangażowania prowadzących w systemie jeden na jeden, co wydłużało proces nauki. Na szczęście mieliśmy do dyspozycji wolontariuszy, którzy wykonali nieocenioną pracę, pomagając szczególnie w pierwszym etapie kursu.

Z czasem zaobserwowaliśmy wyraźny postęp i mogliśmy przystąpić do kolejnych zadań. Każdy z uczestników kursu utworzył indywidualne konto e-mail i od tej pory wyniki poszczególnych ćwiczeń przesyłane były drogą elektroniczną na konta osób prowadzących zajęcia. Z biegiem czasu kursantki/kursanci coraz bardziej oswajali się z komputerem i czuli się coraz pewniej. Zaczęliśmy zatem pokazywać im coraz więcej możliwości, jakie oferuje oprogramowanie i Internet. I tak na kolejnych spotkaniach zaprezentowane zostały: Google Maps, YouTube czy Facebook. Wreszcie przystąpiliśmy do nauki obsługi edytora tekstowego z pakietu Open Office.

Przykładowym zadaniem było stworzenie dokumentu ze zdjęciem pobranym z Internetu wraz z opisem umieszczonym pod spodem. W przypadku (i z wyboru) dziewcząt były to przepisy kulinarne, zaś w przypadku chłopców zdjęcia samochodów z opisem cech technicznych. Pobieraliśmy również zdjęcia gwiazd muzyki popularnej i opisywaliśmy je. Staraliśmy się, aby tematy ćwiczeń wynikały bezpośrednio z zainteresowań dzieciaków.

Gdy przyszła wiosna, postanowiliśmy rozszerzyć program kursu o zajęcia w terenie. Odwiedziliśmy ogród botaniczny, gdzie uczestnicy zachęcani byli do identyfikowania roślin oraz zapoznawania się z nazwami tych, których jeszcze nie znają. Mieli również okazję dowiedzieć się, jakie rośliny wykorzystywane są do produkcji kosmetyków i innych produktów codziennego użytku. Odbyliśmy także rejs statkiem po Odrze, podczas którego poznawaliśmy zabytki Wrocławia i robiliśmy pamiątkowe zdjęcia. Wycieczki były następnie omawiane na kolejnych zajęciach i stanowiły temat zadań językowych.

Jednymi z ciekawszych zajęć w terenie była zabawa w poszukiwanie skarbu, która miała na celu ćwiczenie samodzielnego korzystania z mapy. Uczestnicy otrzymali wcześniej przygotowane mapy okolicy z zaznaczoną trasą i punktem docelowym. Pierwszym celem była dziupla w drzewie w pobliskim parku. Tam wcześniej ukryliśmy kolejny zestaw map z następnymi wskazówkami. Tak więc

kolejnym celem był pomnik, a dalsze wskazówki ukryte były pod wieńcem kwiatów. Następną kryjówką była piętnasta ławka na pobliskim skwerku, a kolejną lodziarnia, gdzie zrobiliśmy przerwę na lody. W lodziarni znaleźliśmy ostatni już zestaw map, który doprowadził nas na pobliską wyspę, gdzie przy pomniku Sokratesa ukryta była nagroda – karty do telefonu. Uczestnicy zabawy od początku mocno się w nią zaangażowali i świetnie się bawili. Wszyscy też bardzo dobrze poradzili sobie z zadaniem czytania mapy.

Z biegiem czasu nawiązaliśmy silną więź z uczestnikami kursu i zaczęliśmy spotykać się częściej przy różnego rodzaju okazjach.

Podsumowanie

Cele, które udało się zrealizować:

Wyłoniliśmy grupę systematycznie uczęszczającą na zajęcia i zainteresowaną nauką.

Stworzyliśmy bardzo dobrą relację z uczestnikami/uczestniczkami kursu.

Wzmocniliśmy u uczestników poczucie samodzielności i odpowiedzialności za samych siebie.

Wzbudziliśmy chęć do samodzielnego poszukiwania informacji.

Konkretne umiejętności zdobyte w czasie kursu:

Postęp w czytaniu i pisaniu w języku polskim. Czytanie mapy. Obsługa klawiatury komputera. Samodzielna obsługa przeglądarki Google Chrome i serwisu

YouTube. Obsługa poczty e-mail. Obsługa profilu w serwisie Facebook. Podstawowe funkcje systemu Windows 8.

(tworzenie katalogów, kopiowanie, wklejanie i zapisywanie plików). Podstawowa obsługa edytora tekstowego pakietu Open Office.

Problemy, które się pojawiły:

konieczność zmiany grupy docelowej; słaba motywacja do wykonywania zadań; dziewczęta w wieku 12–15 lat, które z początku chętnie i regularnie

przychodziły na zajęcia, po pewnym czasie zrezygnowały, tłumacząc to dużą liczbą obowiązków w domu.

Elementy kluczowe kursu:

ciągła ewaluacja, indywidualne podejście, atrakcyjne narzędzia, motywowanie/nagradzanie.

POSŁO

WIE

133

W 2015 roku staliśmy się świadkami tzw. kryzysu migracyjnego. Jednak zwiększony ruch migracyjny w kierunku europejskich państw trwa już od kilku lat i jest spowodowany między innymi zmianami klimatycznymi, konfliktami zbrojnymi, prześladowaniami politycznymi. Przemieszczanie się z jednego miejsca w inne jest nieodłączną częścią ludzkiego życia i nie ma w tym nic nadzwyczajnego, o ile nie jest to skutek wypędzenia, jak w przypadku uchodźców z państw ogarniętych wojną czy migrujących Romów zmuszonych do opuszczenia kraju przez skrajną nędzę. Nadzwyczajnymi natomiast wydają się reakcje społeczeństw, podsycane politycznym przesłaniem zbudowanym na ksenofobii i nienawiści do innych.

Na poziomie międzynarodowym i krajowym migracje są kwestią polityczną. Niektórzy politycy dla partykularnych interesów lub kierując się własnymi ksenofobicznymi przekonaniami podsycają nastroje antymigranckie i straszą migrantami.

Tymczasem na poziomie lokalnym migracje są codziennym doświadczeniem, które stwarza realne wyzwania dla lokalnych władz, mieszkańców i samych migrantów. Dlatego zarządzanie integracją nowo przybyłych mieszkańców na poziomie miast i gmin jest bardzo istotne. To władze miejskie decydują o tym, jak miasto jest zarządzane. Samorząd miejski jest dostawcą podstawowych usług publicznych, które mają wpływ na codzienne funkcjonowanie mieszkańców. Bez względu na ramy prawne i przepisy miasta mają szereg narzędzi, które wdrożone mogą doprowadzić do zmiany – od prowadzenia działań w duchu polityki równości, integracji społecznej i niedyskryminacji po działania, jakie podejmą jako dostawcy podstawowych usług (edukacja, mieszkalnictwo, opieka medyczna itp.), pracodawcy i jako menadżerowie lokalnej gospodarki zarządzający infrastrukturą, zamówieniami publicznymi i inwestycjami61. W budowanie polityki migracyjnej powinny być włączone poszczególne rodziny, społeczności sąsiedzkie, liderzy biznesu, policja, służba zdrowia, urbaniści planujący przestrzeń miejską, związki zawodowe, lokalny biznes, szkoły, domy kultury, instytucje pomocowe.

61 / http://citiesofmigration.ca/wp-content/uploads/2012/03/Municipal_Report_Main_Report2.pdf; Ratna Omidvar President, Maytree; Leading with Ideas; s. 12.

Integracja i społeczna inkluzja nie zdarzy się sama, przypadkowo lub z dnia na dzień.

Praca z migrantami, szczególnie tymi wykluczonymi ekonomicznie i pochodzącymi z innej kultury, wymaga woli po obu stronach oraz wzajemnego zrozumienia. W takiej pracy nie da się uniknąć problemów – zarówno strona przyjmująca, jak i ta wchodząca w nową rzeczywistość społeczną napotykają wiele barier we wzajemnych kontaktach. Bariery te wynikają zazwyczaj z niewiedzy, nieznajomości języka, z różnic kulturowych, czasami z nieufności i uprzedzeń z obu stron. Towarzysząc Romom rumuńskim w spotkaniach z Polakami, wielokrotnie mieliśmy okazję zaobserwować, jak bariery te zanikają – czasami podczas pierwszej rozmowy, czasami po kolejnym spotkaniu. Mamy nadzieję, że informacje zawarte w naszej publikacji ułatwią Państwu zarówno to pierwsze spotkanie, jak i wypracowanie własnego modelu efektywnej współpracy z imigrantami.

Zespół NOMADY

SŁOW

NIC

ZEK

137

akulturacja62 – wchodzenie w odmienny od dotychczasowego krąg kulturowy. Istnieją różne strategie akulturacyjne. Wybrana metoda jest wypadkową dwóch czynników: decyzji uchodźcy/imigranta, uchodźczyni/migrantki i sposobu, w jaki reaguje na jego obecność otoczenie. Za każdą z czterech strategii akulturacyjnych (integracja, asymilacja, separacja i marginalizacja) kryją się przekonania migranta co do kultury ojczystej i kultury kraju przyjmującego. Z przyjęcia każdej z tych strategii wynikają dla jednostki konsekwencje psychologiczne i społeczne.

asymilacja63 – jedna jedna z czterech strategii akulturacyjnych. Polega na odrzuceniu wartości kultury ojczystej i przyswojeniu nowych norm i wartości. Bazuje zazwyczaj na chęci osiągnięcia dobrej pozycji w społeczeństwie niechętnym odmienności. Polega na jak największym dopasowaniu się do otoczenia. Prowadzi do zniszczenia korzeni, a tym samym do utraty poczucia stabilności. Utrudnia wchodzenie jednostki do społeczeństwa.

community working – metoda pracy oparta na bezpośrednim kontakcie z potencjalnymi klientami, która pozwala dotrzeć do grup i społeczności oraz poszczególnych osób narażonych na przemoc motywowaną uprzedzeniami lub doświadczających takiej formy przemocy. Pozwala również na identyfikowanie innych potrzeb i problemów migrantów/migrantek oraz na wspólne poszukiwanie rozwiązań. Jest to forma pracy socjalnej, w której community worker/ka szuka kontaktu, podtrzymuje go i zdobywa kolejne. Jest to praca wymagająca indywidualnego i kompleksowego działania. Ważnym zakresem prac w community workingu jest badanie potrzeb osób, odpowiadanie na nie, edukacja w zakresie praw osób narażonych czy doświadczających przemocy motywowanej uprzedzeniami, przeprowadzenie wywiadów dotyczących doświadczeń w tym zakresie poszczególnych respondentów. Celem nadrzędnym community workingu jest zbieranie informacji na temat incydentów motywowanych uprzedzeniami i reagowanie na takie incydenty. Ta forma pracy zwiększa szanse na zorientowanie się w skali problemu przemocy z nienawiści na danym terenie.

62 / Źródło: Warsztaty kompetencji międzykulturowych – podręcznik dla trenerów; red. M. Lipińska; autorki: K. Białek, A. Kowalska, E. Kownacka, M. Piegat-Kaczmarczyk; Warszawa 2008.63 / Ibidem.

138 139

dyskryminacja64 (łac. discriminatio – rozróżnianie) – traktowanie pewnych osób lub grup społecznych w inny sposób, zwykle mniej sprawiedliwy, niż innych osób i grup. Oparta jest na uprzedzeniach i etykietowaniu. Należy pamiętać, że dyskryminacja jest kwestią władzy, czyli tego, kto definiuje pewne grupy jako nadrzędne lub podrzędne. Istnieje wiele rodzajów dyskryminacji – ze względu na przekonania, wyznawaną religię, kolor skóry (rasizm), płeć (seksizm), , orientację seksualną (heterofobia, homofobia), transpłciowość (transfobia), pochodzenie i narodowość (ksenofobia, szowinizm), wiek (ageizm), niepełnosprawność (handicapizm – ableism), status społeczny (klasizm) i inne.

imigrant/imigrantka z krajów trzecich – osoba spoza Unii Europejskiej nieposiadająca obywatelstwa kraju, w którym przebywa. Status prawny takiej osoby jest regulowany przez prawo międzynarodowe i wewnętrzne przepisy państwa, w którym przebywa.

integracja65 – jedna jedna z czterech strategii akulturacyjnych. Polega na połączeniu cech i wartości dwóch kultur, bazuje na poczuciu wzajemnej akceptacji. Każdorazowo podejmowana jest decyzja, z którego kręgu kulturowego zaczerpnąć sposoby radzenia sobie z dana sytuacją. Jest to optymalna strategia z punktu widzenia zdrowego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie.

marginalizacja66 – jedna z czterech strategii akulturacyjnych. Polega na odrzuceniu norm i wartości obu kultur: swojej kultury ojczystej i kultury kraju przyjmującego. Może być spowodowana utratą kontaktu ze swoją grupą i niechęcią wobec nowych kontaktów. Prowadzi do poczucia alienacji i utraty tożsamości, często jej skutkiem są zaburzenia psychiczne, może też prowadzić do zachować kryminogennych.

migrant, migrantka67 – osoby i/lub grupy, które zmieniły miejsce pobytu/ zamieszkania.

64 / Źródło: http://bezuprzedzen.org/dyskryminacja.65 / Źródło: Warsztaty kompetencji międzykulturowych..., dz.cyt.66 / Ibidem.67 / Źródło: Rekomendacja R (97) 20 Komitetu Ministrów Rady Europy nt. mowy nienawiści.

migranci ekonomiczni – mianem  migrantów ekonomicznych  określa się te osoby, które opuszczają swój kraj by szukać  lepszej pracy i zarobków  gdzie indziej. Określa się ich tak nawet wtedy, jeżeli przyczyną wyjazdu była skrajna bieda, powodująca fizyczny przymus wyjazdu.

migranci wewnętrzni (UE) – obywatele Unii Europejskiej korzystający ze swobody przekraczania granic między państwami członkowskimi. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca przynależność państwa członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego i nie zastępuje go.

mowa nienawiści – wypowiedzi, które szerzą, propagują i usprawiedliwiają nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm oraz inne formy nietolerancji, podważające bezpieczeństwo demokratyczne, spoistość kulturową i pluralizm.

przestępstwo motywowane uprzedzeniami68 (przestępstwo z nienawiści) – czyn zabroniony i karany polskim prawem. Jego sprawca atakuje tylko dlatego, że nie podoba mu się kolor skóry, wyznanie lub tożsamość drugiej osoby. Może być skierowany przeciwko ludziom lub ich mieniu, to także poszturchiwania i kopniaki, groźby i wyzwiska oraz nawoływanie innych do stosowania takiej przemocy.

separacja – jedna z czterech strategii akulturacyjnych. Polega na oddzieleniu się i zanegowaniu kultury kraju przyjmującego i w tym samym czasie kultywowaniu swoich tradycji ojczystych. Wynika z chęci zachowania tradycyjnego stylu życia i obrony tradycyjnych wartości. Wiąże się z odbiorem kultury kraju przyjmującego jako mniej wartościowej. Często jest skutkiem traktowania przybyszów w nieprzyjazny sposób, a ich kultury jako mało wartościowej.

uchodźca69 – osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa

68 / Źródło: Warsztaty kompetencji międzykulturowych..., dz.cyt.69 / Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r.

140 141

i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania, nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa.

uprzedzenie70 – w języku angielskim używa się słowa prejudice, które pochodzi od łacińskiego prae (przed) oraz judicum (osąd). Uprzedzenie to tendencyjna ocena jakiejś grupy oparta na rzeczywistych lub wyobrażonych właściwościach jej członków/członkiń. Uprzedzenia karmią się negatywnymi stereotypami dotyczącymi jednostek lub grup.

wielokulturowość71 – może może być rozumiana na różne sposoby:

Opis faktu, jakim jest kulturowe zróżnicowanie społeczeństwa i wielości kultur w jego obrębie.Polityka zmierzająca do określonego ułożenia relacji międzygrupowych w warunkach wielokulturowości – najczęściej odnosi się do modelu relacji imigrantów ze społeczeństwem przyjmującym.Ideologia promująca zróżnicowanie i ochronę kultur mniejszości72.

Zależnie od dominującego w danym państwie układu wielokulturowego (wielokulturowość jako konsekwencja migracji, czyli relatywnie nowy stan versus historyczne współistnienie w ramach jednego państwa różnych narodów/grup etnicznych) preferowane jest jedno z trzech podejść do wielokulturowości. W Polsce – kraju silniej emigranckim niż przyjmującym imigrantów, z historyczną pamięcią mozaiki wieloetnicznej – wielokulturowość najczęściej pojawia się w deskryptywnym ujęciu (punkt 1).Natomiast w krajach będących częściej gospodarzami dla grup imigranckich, takich, jak Holandia, Francja, Wielka Brytania, USA czy Kanada używa się głównie definicji polityczno-ideologicznych (punkty 2 i 3).wykluczenie społeczne73 – Zjawisko zjawisko będące przeciwieństwem integracji. Zwykle jest efektem dyskryminacji opartej na pochodzeniu kulturowym czy etnicznym, niepełnosprawności, orientacji seksualnej itp. Skutkuje ubóstwem,

70 / Źródło: http://bezuprzedzen.org/dyskryminacja/.71 / Źródło: http://rownosc.info/dictionary/wielokulturowosc/.72 / Za: Grzymała-Kazłowska, 2008.73 / Źródło: Warsztaty kompetencji międzykulturowych..., dz.cyt.

wzajemną wrogością i wykluczeniem z dostępu do edukacji, opieki zdrowotnej itd. O wykluczeniu instytucjonalnym mówimy wtedy, kiedy wynika ono z systemu prawnego.

NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA ODNOSZĄCE SIĘ DO KULTURY ROMSKIEJ

ciacipen – to zasada prawdy, zobowiązuje Romów do prawdomówności, przysięga złożona przed starszymi oczyszcza z podejrzeń. Kłamca to człowiek godny pogardy, bo kłamstwo to duże naruszenie norm moralnych.

mageripen – wewnętrzny kodeks moralno-prawny Romów o tradycjach wędrownych. Reguluje on zasady dotyczące czystości pożywienia i zachowania, szczególnie wobec kobiet. Zachowania, osoby i rzeczy są rytualnie czyste (ziuzio) i nieczyste (magerde, magirde). Osoba uznana za magerdo (skalaną), zostaje dożywotnio lub na określony czas wykluczona ze społeczności. Nie może jeść wspólnie z innymi, bo jej nieczystość mogłaby przejść na innych. Magerdo zostaje osoba, która na przykład donosi władzom, współpracuje z policją, dokona czynu na szkodę grupy, okradnie lub okłamie innego Roma, znieważy kobietę, fałszywie kogoś oskarży, uczestniczy w bójce z użyciem żelaznych przedmiotów, spożywa końskie lub psie mięso. Skalana zostaje również osoba, która nie przestrzega czystości w przygotowywaniu pożywienia, niewłaściwie się zachowuje i ubiera.

rodzina jako szczególna wartość – do do rodziny zalicza się bardzo dużą liczbę osób, rodzice, dzieci, dziadkowie, babcie, ciotki wujkowie, nawet dalekie pokrewieństwo lub powinowactwo traktowane jest jako przynależność rodzinna. Ważne jest celebrowanie tradycyjnych rodzinnych obrzędów i rytuałów: chrzest, zaręczyny, swaty, ślub cygański, obecność przy chorym, pogrzeb, wspominki. Dziecko jest szczęściem i radością, kocha się je i chroni, w rodzinie ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa. W przypadku śmierci rodziców opiekę nad dzieckiem przejmuje dalsza rodzina. W rodzinie dokonuje się przekaz tradycyjnych wzorców. Rodzina wychowuje i uczy, jest odpowiedzialna za obyczaje.

romanipen (romskość) - to odwołanie do romskiej tradycji, niepisany kodeks postępowania oraz wzajemnych relacji w tradycyjnej społeczności romskiej, nieobejmujący stosunków z „gadziami”– obcymi. Bycie Romem nakłada obowiązek przestrzegania romanipen, którego podstawową zasadą

jest zachowanie cygańskości/romskości. Romskość jest wartością najwyższą, wymaga ona manifestowania, okazywania dumy z pochodzenia. Nakłada obowiązek szanowania języka, używania go w środowisku Romów, ochrony go przed poznaniem przez obcych. Stosunek Romów do języka ma swoje odzwierciedlenie w przysłowiach: „Prawda jest wyrażona w języku romani”, „Gdy Cygan znajdzie się pośród gadziów, polegać może tylko na swoim języku”.

solidarność grupowa – często często interpretowana jako podwójna moralność, gdyż wielu czynów nie wolno dopuścić się w stosunku do innego Roma/Cygana, ale są one akceptowane wobec gadziów. To bycie razem na dobre i złe. Umiejętność cieszenia się razem i świętowania, ale też pomocy w trudnych sytuacjach, wsparcie, udzielenie schronienia.