Rudarstvo i privreda Srbije i Bosne u srednjem veku

Uvod i literaturaJovan Raji je u svom poznatom delu ,,Istorija raznih slovenskih naroda, posebice Bugara, Hrvata i Srba I-IV; Be, 1774/75. rudarstvu je posvetio malu panju. On je negde proitao da je Vladislav, sin Stefana Prvovenanog, doveo u zemlju ljude koji su bili vini ,,u hudoestvu rukome koji su nali srebro i zlato. Vuk Stefanovi Karadi u svojoj studiji ,,O gradovima 1827. nije pisao o Novom Brdu i Srebrenici. Poznavanje rudarstva kod Junih Slovena dugo je poivalo na temeljima koje je pre vie od veka postavio Konstantin Jireek. To je delo: ,,Trgovaki putevi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem veku Prag; 1879. Nama je dostupno u okviru izdanja ,,Zbornik Konstantina Jirieka koje je objavljeno u Beogradu 1959. U tom radu dat je osvrt na rudarstvo u rimsko doba, pregled izvora o rudnicima, mnotvo podataka iz dubrovakog arhiva i sl. tako da su pojedinim rudnicima posveene osnovne monografske skice i postavljena osnova za dalji rad. Iste 1879. Stojan Novakovi je objavio monografiju o jednom rudniku: ,,Novo Brdo i Vranjsko Pomoravlje u istoriji srpskoj XIV i XV veka Godinjica Nikole upia III.Tek od sredine XX veka javljaju se prilozi, rasprave i monografije o srpskom srednjovekovnom rudarstvu.

Najvanije zbirke izvora: Mihajlo Dini: ,,Iz dubrovakog arhiva I-III; Beograd; 1957 1967. Nikola Radoji: Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevia Beograd; 1962.

Najvanije studije: Vladislav Stani: ,,Staro srpsko rudarstvo i tehnika u Srbiji i Bosni Beograd; 1935. Vasilije Simi ,,Istorijski razvoj naeg rudarstva I-II Beograd; 1955/62. Za poznavanje rudarske tehnike, prava i ekonomije za vreme turske administracije sa kraja Xv veka znaajan je rad Fehima Spahoa: Turski rudarski zakoni Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu; 1913. O nekim rudnicima znamo samo na osnovu beleaka Pjera Belona: Kratovo u Makediniji i Siderokapsa u Grkoj. Sima irkovi, Desanka Kovaevi Koji, Rua uk: ,,Staro srpsko jugoslovensko rudarstvo Beograd Novi Sad; 2002.Antiko nasledjePodruje Srbije u rimskom periodu je bilo podeljeno na tri provincije: Gornju Meziju, Panoniju i Dalmaciju. Balkansi rudnici su pripadali rudnicima Gornje Mezije. Nalazili su se u slivovima Toplice, Binake Morave i June Morave. Tu se sa vadili gvoe, bakar i iva. Centar svih balkanskih rudnika se nalazio u Ulpijani. umadijski rudnici su pripadali Gornjoj Meziji. Nalazili su se na prostoru Kosmaja, Avale i Rudnika Gornjomezijskoj oblasti pripadala su i podruja u dolini Peka i Timoka: Majdanpek, Kuina i Vitkovica. Panonski rudnici prostirali su se juno od Save. Iz njih je vaeno zlato, srebro i gvoe. Dalmatinski rudnici su bili koncentrisani u tri oblasti: zapadnoj, istonoj i srednjoj Bosni.SasiSasi su u Srbiju doneli novu orjentaciju u traenju plemenitih metala: srebro, bakar, olovo. Donose novine u otvaranju rudnika, kopanju i vaenju ruda, topljenju i preiavanju. Sa njihovim dolaskom uspostavlja se: nova organizacija rada nova rudarska terminologija regulisanje pravnih odnosa i gradsko uredjenje njihovih naselja.U srpskim dokumentima nazivaju se Sas, Sasin, zbirno: Sasi; a u latinskim i italijanskim: Alemani, Alamani, Tevtonci ili Tedei. Najstariji soj Sasa bio je etniki ist, ali u prvoj polovini XIV veka, etnonim Sas je mogao biti samo nadimak ili pokazatelj porekla. Prerastao je u lino ime. U Deanskim hrisovuljama se pored imena Sasi, javljaju i imena Altoman?, Balduvin? i leman?. Niz prezimena sauvanih do danas ima sasku osnovu. Posle Trogira i Splita, Mongoli su napali na Dubrovnik, opustoili Kotor,_____ i Drivast. Prema spomeniku iz 1242. godine oni su proli kroz Srbiju. Geza II (1141 1162) je u zemlju pozvao Flamance i Sase. Dao im je velike privilegije i naselio ih je u Smikoj upaniji (Slovaka) i Transilvaniji.Andeanum Ugarski kralj Andrija II (1205 1235) je 1224. godine izdao povelju Andeanum, kojom je potvrdio samoupravne povlastice Sasa u junoj Transilvaniji. Utvrene su granice zemlje Sasa, izvrena je njena podela na stolice, koje su potinjene upanu, grofu u Sibinju. Davali su 500 maraka u srebru i uestvovali u vojnim pohodima. Potvreno je pravo izbora lokalne vlasti i povlastice u neplaanju carina.Jezik balkanskih rudara On ima razvojne faze, njegovo ishodite je u dijalektu Sasa. Sredinu razvojnu fazu u kom dominira srpski jezik i prevodnu fazu, kada je turska administracija prevodila i prilagoavala propise rudarskog prava. Tehnika terminologija nemakog porekla: ceh rudnik ort mesto na kome rudar radi ur istrani rudni kop farnanje kretanje u rudniku, prolaenje kroz rov radi prenoenja tereta mardanin ili maranin da ga jebem mea ihta smena (6 sati)Terminologija koja se odnosi na osoblje: hutman predstavnik rudarske druine gvark lan rudarske druine koja organizuje i finansira rudarsku ekspediciju urbarar inovnik koji je davao koncesiju za eksploataciju, sakupljao urbar i u uestvovao u merenju rudnog kopa (Urbar je dabina koja se daje dravi u toku rudarske eksploatacije.)Termini slovenskog porekla: vetar otvor za dovoenje vazduha u rudnik laz dozvoljeno kretanje kroz tui rov uzbijanje zapoeti traganje za rudnom icom ili obnoviti rad na naputenom mestu venanje dobijanje rudarske koncesije rupnici rudari (od rei rupa)Sudovi U parnicama u kojima su stranke pripadale razliitim grupama, kralj Milutin je propisao da polovina predstavnika treba da bude sastavljena od Srba, tj od kraljevih podanika; a polovina od pripadnika one grupe ,,inoveraca iz koje je drugi parniar. Dakle, Milutin je uveo meoviti sud za reavanje sporova izmeu svojih podanika i stranaca (Dubrovana i Sasa). On je obezbedio potovanje sudske autonomije Dubrovana i Sasa, te je potvrdio da je u srednjem veku bilo raireno shavatanje da za svakog pojedinca bez obzira gde se nalazi vai pravo one zajednice kojoj pripada.Gradsko vee i urbari Sasi su kao i Dubrovani predstavljali posebnu pravnu kategoriju. Uticaj Sasa se jasno moe uoiti na ureenju nekih gradova na ureenju nekih gradova u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni. Sasko gradsko ureenje imali su: Brskovo, Novo Brdo, Srebrnica, Vojna itd. Sva ova naselja imali su vee od 12 lanova, zvanih purgari, jo se susreu pod imenom graani citadini, oficiales. Gradsko vee po rudarskim centrima inili su vojvoda, knez i 12 purgara, koji su upravljali upravnu i sudsku vlast. Purgari su imali svoje pristave (sluge), koji su izvravali njihova razliita nareenja, hapsili, vrili zaplenu dobara. Gradsko vee je odluivalo o cenama i reimu prodaje na trgu, a delilo je i izvesne prihode od globa. Sistem uprave nasleen od Sasa, proirio se ne samo na rudarska ve i na ostala gradska naselja.Duanov zakonik lan 123. zabranjuje Sasima da stiu imovinsko pravo na zemlju koju su raskrili radi rudarske proizvodnje. Ostavlja im pravo da seku ume zarad potrebe za drvetom u rudarstvu, ali krevina mora ostati slobodna radi nove ume. Smrtna kazna za nelegalno kovanje novca verovatno je sila u Srbiju sa severa i to preko zasebnih prava saskih rudara. Kasnije car Duan lanom 169. to je proirio i na obavljanje zlatarskog zanata u selima.Brskovo

Hronologija: Dugo se smatralo da prvi pomen Brskova potie iz ugovora kralja Uroa I i Dubrovana koji se datira 23. avgusta 1254. Meutim, u hrisovulji kralja Uroa I manastiru Sv. Bogorodice u Stonu iz 1243/53 (u svesci mi pise 1343/53 ali nema smisla... proveriti) spominje se Brskovo. Sledei pomen je u povelji kralja Uroa I u kojoj se belei da granica zahumske episkopije na brdu Smreniku kod Brskova ide ,,uz brdo nad Sase. Sauvanja je i odluka gradskog vea u Kotoru od 22 avgusta 1243. u kojoj se spominje Brskovo.Lokacija: Opte privhvaena teorija o poloaju Brskova je ona koju je izneo Ljubomir Kovaevi: da se Brskovo nalazi na gornjem toku reke Tare kod Mojkovca. U Novije vreme istraivai se vraaju tezi Konstantina Jirieka da je Brskovo lealo na gornjem toku Lima odnosno na slivu Rzave u Lim. Vladimir orovi se suprostavio teorijama Gregora remonika, navodei da u naim krajevima ima vie mesta sa osnovom Brsk, Brs (Brskut u Crnoj Gori).Ureenje: Brskovo je dobilo ureenje po ugledu na ono koje su Sasi doneli iz otadbine to je prva saska optina koja je uivala autonomiju. Brskovo je imalo kneza, svetenika i autonomno sudstvo. Sasi su kao graani Brskova upravljali gradom. Knez Brskova 1280/2 nazivao se frojberger (u srpskim izvorima prebegar). Zabeleena su i imena svetenika: Konrad, Henrih Nemac, dominikanac Herman Klojbl, imu Bolizla i zet Pavle.Ugledna linost u Brskovu bio je Hajnc de Biberanis koji je 1285. sagradio kapelu posveenu Bogorodici i predao je na upravu dubrovakim dominikancima. To je prva katolika parohija u srednjovekovnoj Srbiji.Eksploatacija i putevi: Od 1278. Dubrovani imaju pravo da postave stalnog konzula u Brskovu. Istaknutu ulogu igraju lanovi dubrovakih porodica: Vueti, Meneti, Sokoli?; od kotorskih: Toma, Vua, Drago. Karavani su iz Dubrovnika ili nikikim, a iz Kotora zetskim putem. Oba puta su se sastajala u Onogotu, a zatim su ili na istok pravcem: Moraa Kolain Brskovo. Iz Kotora je vodio jo jedan put preko Ribnice Morae Brskovo.Kovnice novca: Brskovski srebrni dinar ili gro pominje se 1276. godine u doba kralja Dragutina. U dokumentima 1281/2/3. pominju se tri vrste brskovskog dinara: sa zastavom sa krstom i ljiljanom sa maemDante Aligjeri u Boanstvenoj komediji navodi: Onaj iz Rake koji slabo primenjuje kalup mletaki jedni smatraju da je Dante prikazao srpskog kralja kao falsifikatora, a drugi da je podraavao mletaki kalup u kovanju sopstvenog novca.Uoena je tipoloka slinost srpskog novca sa matapanom. On (matapan) se poeo kovati za vreme Enrika Dondole 1202. Za vreme Dragutina 1280, srpski novac se pominje u Veneciji. Mletako Veliko vee je donelo odluku o zabrani korienja brskovskog novca u platene svrhe. Meutim, u tom periodu je brskovski novac koriten na obalama Jadrana i u Dubrovniku. Vremenom se udaljuje od mletakog po teini mada je procenat srebra ostao isti. Sve do dvadesetih godina XIV veka srpski novac je zabranjen u Veneciji.

Kopaoniki rudniki basenNa podruju Kosova bila su dva rudonosna podruja u srednjem veku: kopaoniko, koje zastupa Trepa sa manjim rudnicima; i novobrdskom, sa glavnim centrima u Novom Brdu i Janjevu. Kopaonika oblast bila je jedna od najbogatijih rudarskih podruja srednjovekovne Srbije, Kopaonik je planinski masiv izmeu reka: Joanice, Ibra, Sitnice, Labe, Banjske, Toplice, Blatanice i Rasine. Prua se u pravcu od severo zapada ka jugoistoku oko 75km, dostiui irinu u srednjem delo od oko 40km. Planina je ralanjena dolinama, a izmeu vrhova se nalaze prevoji.Na Kopaoniku je do sada rekogniscirano oko 12000 starih rudarskih radova i najmanje 215. topionica. Ime Kopaonika (prvobitno Kopalnik od kopati), prvi put se spominje u povelji iz XII veka, to dokazuje da su Sloveni u ranom srednjem veku vadili rude na ovom podruju.Trepa

Nalazila se na junim obroncima Kopaonika. Kao katolika parohija prvi put se spominje 1303. u pismu pape Benedikta IX barskom arhiepiskopu Marinu. Papa je dao nadbiskupu ovlaenje da se brine o disciplini i ivotu klera, ne samo u podrunim dijecezama, ve i u zemljama kralja Milutina, njegovog brata Dragutina, majke im Jelene, kao i na teritoriji vizantijskog cara Andronika II. Iz pisma se doznaje da su tada postojale katolike parohije u rudnicima Brskovo, Rudnik, Trepa, Rogozna i Janjevo. To je ujedno potvrda teorije o razvoju rudarstva poetkom XIV veka.Postojale su dve crkva: crkva Svete Marije na Starom trgu i crkva Svetog Petra.Vasilije Simi smatra da je rudarstvo u Trepi znatno starije i da se tu verovatno radilo jo u XII veku, pre dolaska Sasa u nae krajeve.Rudnilk i naselje Trepa nastali su zahvaljujui aktivnosti nemakih rudara Sasa, a potom i trgovaca iz Primorja, posebno Dubrovana i Kotorana.Jedan putnik belei 1308. da kralj Milutin ima ukupno 7 rudnika srebra.Trepa pripada prvoj grupi priloga koje kralj Milutin dodeljuje Banjskoj. Iako za ovo mesto, na desnoj obali Ibra, nisu date zasebne mee, u Svetostefanskoj hrisovulji pominju se toponimi: planina nad Sasima trepanskim; saka reka; stare rupe; Labski put; Maii, a koji su vezani za rudarsko naselje i rudnik Trepu. Terenska istraivanja pokazuju da su se rudarski radovi nalazili na povrini dugoj 9km, a irokoj 3km.uveni trgovac iz poznate patricijske porodice u Dubrovniku, Marko Lukarevi iao je u Trepu, aprila 1313. iznajmivi dva konja od jednog Vlaha. Od tog vremena broj podataka o Trepi stalno raste, da bi u prvoj polovini XV veka dostigao svoj maksimum.Ovaj rudnik bio je poznat po velikoj koncentraciji rude na izvanredno malom prostoru i zbog toga je privlaio panju trgovaca. Trepa je bila bogata srebrom, olovom, zlatom i gvoem.Knez je bio glavni predstavnik vlasti u Trepi za vreme kraljevine i carstva. U poetku je to obino bio Sas, a potom Dubrovanin. Kasnije se javlja kefalija (capitaneus) koji je bio prisutan sve dok Turci nisu zaposeli oblast Brankovia.Mihajlo Dini smatra je iz Trepe potie 1880 litara srebra koje je 1395. poslato na uvanje u Dubrovnik. U doba rasparavanja poseda Vuka Brankovia, Trepa je ipak ostala u domenu njegove supruge, gospoe Mare i njenih sinova. Poetkom XV veka Mara Brankovi sa sinovima izdaje povelju Dubrovanima o trgovini. Godine 1405. izdaje pod zakup carinu i kovnicu u Trepi i reava sporove sa trgovcima. Prisustvo zlatara neosporno svedoi o kovanju novca. Trepa je dola pod vlast Turaka znatno ranije u odnosu na konaan pad despotovine. Turski inovnici se spominju u Trepi ve 1410. Vesti o Trepi iz 1436. godine govore da je turski sklav vrio pritisak na dubrovake trgovce i zadravao srebro. Turci su imali u Trepi svoje naselje (Triepya Turcha) i kovnicu novca od 1438. Godine 1450 je zabeleeno da je u Trepi na mestu kefalije bio Vu....Od dubrovake vlastele u Trepi su boravili: Menetii, Sorge, Bobaljevii, Prodanovii, Sorkoevii. Uticajna linost u ovom mestu bio je Oliver Golemovi, brat vojvode ora Golemovia. Oliver je kasnije postao kefalija u Pritini. Od domae vlastele poticali su Rodopi, iji uspon poinje 1402 godine ,,kada jedan Rodop pomae uru Brankoviu pri begstvu iz tamnice u Carigradu.U Trepu je bilo preneseno telo kralja Milutina oko 1450. iz Banjske, odakle je prenet u Sofiju, zbog opasnosti od Turaka.

Rogozna

Prema Predanju: slava kopaonikih rudnika je nad RogoznomTo je planina koja se nalazi izmeu Kosovske Mitrovice i Novog Pazara. Prostire se 10-12 km jugozapadno od Novog Pazara. Prua se u pravcu jugozapad severoistok duinom od oko 20km. Smetena je u trouglu koji sainjavaju reka Raka i gornji i donji tok Ibra. Obrasla je gustim umama. Preko nje je prolazio stari karavanski put koji je povezivao Bosnu sa Skopljem i Carigradom.Pominje se u pismu Benedikta IX iz 1303. kao sedite katolike parohije de....Rogoznu sa Rudinama je kralj Milutin dodelio istoimenom vlastelinstvu.Srevronosno olovo iz kojeg se dobijalo i zlato vaeno je na mnogim mestima na Rogozni. Veliki broj toponima svedoi o rudarstvu na ovom prostoru: Plakaonica, Zlatni kamen, Zlatna glava, Zlatare, enica...Podaci iz dubrovakog arhiva otkrivaju da je tu postojalo naselje sa organizovanom upravom i knezom u kome su lokalni majstori razvili visoku zanatsku tehniku luksuzne obrade srebra i odravali ive poslovne (kreditne) veze sa Dubrovanima. Prema popisu it 1571. godine rudarsko podruje Rogozne, nalazilo se u sklopu nahije eni(?)

Kopori

Rudarsko naselje Kopori je locirano na junoj strani Kopaonika, u gornjem delu Toplike doline. Nalazi se na nadmorskoj visini od 900., na sastavcima reica Podgore i Muinog dola. Prvi put se spominje u Svetostefanskoj hrisovulji kojom je ovo selo dodeljeno vlastelinstvu Sv. Stefana u Banjskoj.Iz 1346. potie dokumentovan podatak o Koporiu kao seditu dubrovako saske kolonije sa katolikom crkvom. Glavni proizvod Koporia bilo je srebronosno olovo. Sredinom XIV veka u Koporiu je bila znaajna naseobina Sasa, Dubrovana i Kotorana. Posle Brskova (1276) Rudnika (1292) i Novog Brda (1350), Kopori ke etvrti rudarski centar u kom je kovan novac.Nakon smrti cara Uroa 1371. godine ne postoje podaci o sudbini rudnika u narednih dvadeset godina. Izvesno je da su Musii zagospodarili nekim delovima Kopaonika u ovom periodu, a verovatno i Koporiima.Kneginja Milica sa svojim sinovima Stefanom i Vukom dala je koporitski trg manastiru Sv. Pantelejmona u Sv. Gori. Koporii su, u meuvremenu prerasli u trg. Koporii se spominju 1414. i 1424. godine kao sedita dubrovako saske kolonije.

PlanaU IV veku Plana, na desnoj obali Ibra prema uu Studenice, bila je znaajni rudarski centar. Prvi put se spominje 1346. godine u vezi sa dubrovakom kolonijom i katolikom crkvom. U Plani je postojala kovnica novca.Na ovom prostoru verifikovano je 20% svih rudarskih radova na Kopaoniku i 27% svih topionica. Dobijalo se zlato u prahu, srebro: obino i glamsko, olovo, bakar i gvoe. Da bi se moglo ispirati zlato iz nanosa i rudita bilo je izgraeno i izvanredno veliko hidrotehniko postrojenje dugo preko 50km, po rezultatima Vasilija Simia. Pola od toga su cevovodi za iju je izgradnju upotrebljeno oko 3000 grnarskih cevi od 40cm.

Novo Brdo

Novo Brdo je srednjovekovni grad rudarskog tipa sa trgom i tvravom. Grad je imao dve kapije za ulaz i jednu kapiju za izlaz. To je najmnogoljudniji grad na Balkanu? Tu se nalazi najbrojnija dubrovaka trgovaka kolonija. Za despota ura to je glavni grad domovine; za Dubrovane veliki i slavni trg; za Osmanlije ,,majka svih gradova. Prvi put ga je osvojio rumelijski beglerbeg ahabedin 27. juna 1441. godine.Rudnik se nalazi 20km istono od Pritine kraj novobrdske reke. Na 13 km od Novog Brda nalazio se Prilepac srednjovekovno naselje sa utvrenjem koje je nadgledalo prilaz Novom Brdu. Utvrenje Prizrenac sa oblinjim naseljem i trgom se nalazilo na 12 km jugozapadno od Novog Brda.Glama predstavlja meavinu zlata i srebra u rudi u razlilitim proporcijama koja se odrava i posle topljenja, sve do posebbnog razdvajanja kiselinom.Despot Stefan je 1405, a despot ura 1428. potvrdio dubrovakim trgovcima povlastice. U doba despota ura kao glavni problem srpske ekonomije se javljaju prezaduenost i visoke kamate. Zbog toga je on uveo meovitu porotu (polovinu porotnika su davali Dubrovani, a polovinu lokalno stanovnitvo) pri trgovakom sudu. Ranije su se trgovaki sporovi reavali iskljuivo na osnovu zakona. Dunici se ne mogu zatvoriti i njihov posed se moe prodati nakon godinu dana?!?Pravni ivot je bio regulisan zakonom Novog Brda. Kao organ vlasti javlja se vojvoda. On je u prvom redu bio vojskovoa, ali je njegovo izdravanje vilo jedno od glavnih obaveza grada. On je dobijao treinu dabina na vino, dabine u naturi od zanatlija na trgu (po jednu svitu od najdera na Uskrs, cipele od ustera za Boi, rukavice od kouhara i potkovice od potkivaa. Dobijao je i deo od isplaenih globa.Knez (comes) nalati se na elu grada i predstavnik je lokalne vlasti. U novom Brdu je postajalo gradsko vee organ vlasti koji je imao upravnu is sudsku funkciju, a koji su inili: vojvoda, knez i purgari (12).Podrinjski rudnici

Podrinjski rudarski bazen rudarstvo razvijeno jo u rimsko doba Sasi su iz Rudnika pod turcem preli u srpski deo PodrinjaTrenjica u blizini reke Trenjice, desne pritoke Drine 1312/1313. godine se pominje u dubrovakoj arhivskoj graiLipnik 1319. godine se spominje u izvorima 1346. godine je dokumentovana katolika parohija brojni su ostaci starog rudarstvaCrna 1367. godine se pominju Dubrovani koji ive u Crni Sasi, crkva svete Marije srebro i bakar najvei uspon 40-ih godina XV vekaBohorina podatak iz 1415. godine o radu rudnika uspon posle obnove Despotovine naselje rudara, topioniara i trgovaca

Krupanj dokumentovan pomen iz 1417. godine dubrovaka kolonija je najbrojnija 1449. godineZajaa poela je sa radom posle Krupnja uspon posle obnove Despotovine sudske komisije (1445. godine 26; 1446. godine 39 komisija)

Srebrnica

U sklopu decenijskog ratovanja sa Bosnom, kralj igmund je 1410. godine zauzeo Srebrnicu zajedno sa drugim delovima severoistone Bosne. Srebrenica se poslednji put nalazila u ugarskim rukama maja 1411. godine, a prvi put u sastavu Despotovine 1413. godine. Predaja je najverovatnije povezana sa dva sabora u Budimu 1411/12. godine i u vezi sa srpsko ugarskim pregovorima, kada je despot Stefan dobio jo i posede Satmar, Nemci, Na itd. U srpskim rukama je do 20. januara 1458, a u bosanskim do 1. aprila 1462. Od doba Tvrtka I do dolaska u Despotov posed, vrednost regalnih prava je skoila 7,5 puta. U vreme najveeg uspona imala je 3.500 stanovnika. Zanimljivo je da je prvo nastala varo, pa tek onda tvrava Srebrnik.

Karavani

Kramar ili primiur (primus in cera prvi na spisku) je stareina ponosnika, voa organizovane karavanske formacije. Njegova uloga i obaveze su da obezbedi naoruanje i platu za prenos robe (primuurina). Re kramar je germanskog porekla (selo Kramar kod Konjica), dok je izraz promiur dola iz latinske sredine. On je jahao na elu, na najboljem konju, dok su ostali bili povezani ularom za repove ili samare. Od oruja nose luk, strelu tit i ma. On je sklapao ugovor sa Dubrovanima. Lino je okupljao ponosnike. Starao se da obezbedi odgovarajui broj konja. Polovinu novca je dobijao unapred, a drugu polovinu poizvrenju posla. Preuzimao je punu odgovornost za robu koja bi nestala njegovom krivicom (vatra, voda, nedovoljan nadzor), izuzimajui nasilje velikaa i ratne periode. Plata za prenos je najee odreivana po tovaru, a zavisila je jo od udaljenosti mesta, godinjeg doba, vrste robe, sigurnosti na putevima i ugleda kramara. Malo je bilo karavana sa vie od 50 konja. Uglavnom se broj konja kretao izmeu 1-10 ili 10-20.Capitaneus turmae je Dubrovanin koji prati karavan. Karavanska trgovina je pod nadzorom dravnih vlasti. Predstavnik Dubrovana u karavanu polagao je zakletvu, imao je pravo izricanja novanih kazni, a esto je nosio povelje kao dokazno sredstvvo. U vreme cara Duana nije bio dozvoljen transport oruja.

Kretanje karavana samo danju, atori. Stan (albergo), konaite, dom, kua za odmor i noenje putnika i za smetaj njihovih konja i robe. inio ga je kompleks zgrada sa talama za konje i odlaganje bisaga. Stanjanin (albergar) Onaj koji je drao stan i brinuo za smetaj putnika, robe i konja.Etapno kretanje Karavani se kreu do odreenih mesta gde se unajmljuju drugi ponosnici, odnosno gde se formiraju novi karavani. Granica do koje idu je dolina Lima, gornja Drina do Viegrada, a u Bosni: Bora, vrh Bosne, Olovo. Prve karavanske stanice su: Brskovo, Prijepolje (1343); manastiri u Polimlju (Mileeva i Sv. Petar u Bijelom Polju), Komorane i Breza.Putevi iz Dubrovnika za Polimlje: Via Drinae ili via Bosnae Via Ieserae via Anagastae

Saobraaj u srednjovekovnoj Srbiji

U srednjem veku saobraaj se odvijao kopnenim (karavanski i kolski) i vodenim (morem i rekama) putem. Vrste puteva: ceste (glavni put koji je pripadao glavnoj putnoj mrei) i putevi (put lokalnog karaktera). irina puteva: Velike ceste su bile iroke izmeu 3.5 i 4.2 metra. U Vizantiji velike ceste su iroke 8 stopa tj. 2,7 metara. Dubrovake: 2,1 i 1,4 metra (zbog planinskog terena). Prelazi na rekama: U srpskim srednjovekovnim poveljama, brod predstavlja mesto gde se prelazi reka. Graeni su drveni i kameni mostovi. Saobraajno sredstvo na putevima: konj, mazga, magarac, kamila, vo, bivo. Postojale su dve vrste kola: dvokolice (kolesnik) i kola na etiri toka. Kuriri (listonoe i knjigonoe). Na bezbednost puteva se odnosi 157. lan Duanovog zakonika.Saobraaj na vodenim putevima je vezan za primorske i gradove na velikim rekama. Dubrovnik je pomorski centar saobraaj ka Balkanu i Sredozemlju. Brodovi su plovili za Budvu, Bar, Kotor, Ulcinj i Sv. Sr, odakle je roba pretovarana u karavane. Na uu Neretve se nalazilo pristanite gde su bili ukotvljeni brodovi iz itave Dalmacije i sa italijanske obale. U unutranjost Srbije se ulazilo preko ua Bojane, Drima, Devola, Vojue itd. Reni tokovi su delimino korieni (Neretva od Drijeva; Bojana od Sv. Sra). Reke u unutranjosti Srbije su nepodesne za plovidbu zbog brzaka.Glavni putevi:- Put iz Dubrovnika u dolinu Drine i potom na Carigradski drum (via Drinae ili via Bosnae ili via Gozae ili via Trebignae). - Put Slano Ljubinje Stolac (izmeu Dubrovnika i ua Neretve postojao je put koji je iao iz Slanog u Primorju, preko Zavale za Ljubinje, Stolac i odatle preko Nevasinja za Srbiju ili preko Blagoja za Bosnu.- Put od ua Neretve za Bosnu i dolinu reke Save (Neretljanski put dolinom reke Neretve preko Ivan planine predstavlja vezu Bosne sa Jadranskom moru,- Zetski put putevi koji su kretali od Zetskog primorja u unutranjosti Srbije, uglavnom od Kotora do ua Drima. To je snop puteva koji se delio na grupu puteva koji su vodili u predeo Ribnice (Podgoricu), pa su se odatle ravali prema severu u dolinu reke Zete i dolinu Lima. Kreu iz Kotora, Bora i Budve.- Put iz Prizrena u unutranjost zemlje- Put iz Albanskog primorja u unutranjost zemlje- Put Beograd Ni Sofija Carigrad i Ni Skoplje Solun- Put Beograd Rudnik dolina Ibra Skoplje

Trgovaka drutva

U zapadnoj i srednjoj Evropi poznog srednjeg veka trgovci su sklapali drutva da bi objedinili finansijska sredstva. Zahvaljujui dubrovakom statutu iz 1272. najbolje nam je poznat rad drutava u Dubrovniku. Drutvo su inila dva lana: socius stans onaj koji ulae kapital; socius tractans onaj koji trguje. Po zavrenom poslu je prvom lanu vraan uloeni kapital, a zatim su eventualna zarada ili teta deljene srazmerno.Prilikom sklapanja drutva, tano je odreivan kraj u kojem e se raditi: Srbija Bosna ili pojedini gradovi (Rudnik, Srebrenica, Smederevo itd.) Neka drutva su obrazovana samo radi jednog poslovanja, a veina je porazumevala tano odreen vremenski period. U drutvima su ulagani novac, roba ili rad. Najee je kapital bio od 200 do 1000 dukata. O c elokupnom radu su voene knjige.

Carine

Carine su glavni prihod od trgovine u srednjem veku. Posle prihoda od dabine lokalnog stanovnitva, carine su bila osnova za popunjavanje vladareve blagajne. Carinski sitem je izgraen na prelazu iz XIII na XIV vek i kao takav je ostao do Turaka. Prihvaeno je miljenje Konstantina Jirieka da je carina iznosila jednu desetinu od vrednosti robe. Ona se nije naplaivala na granicama, ve na trgovima i to samo na prodatu robu. Vei centri (Novo Brdo, Srebrenica) imali su posebne zgrade u kojima se to obavljalo. Postojale su i tranzitne carine koje su Dubrovani ili lokalni trgovciplaali na robu koju uvoze ili izvoze iz Srbije preko teritorija drugih zemalja.Od kraja XIII veka srpski vladari su izdavali carine u zakup. Vladar je obino ugovorenu sumu dobijao u napred ili u ratama. To se isplaivalo u novcu ili srebru. Meutim, na trgovima su zakupci carina najee uzimali robu. Carinici su zakupci carina, naroito dubrovaki trgovci, ugledni lanovi dubrovakih kolonija, ali i imuni ljudi koji su mogli da isplate sumu unapred. Oni su na trgovima kontrolisali trgovce i karavane, pazei da ne izbegnu plaane carina. Obavljali su vladareva nareenja oko uvoda novih carina ili poveanja carinskih stopa. Posao oko ubiranja carina obavljali su ,,momci cariniki. Postojao je peat cariniki koji se stavljao na proizvode kao potvrda o plaenoj carini, kao i beleg cariniki carinska knjiga.

Trgovina

Do 1417. najvaniji izvozni proizvodi Srbije su: jagnjea i govea koa nepreraena ili tavljena loj, mast, vuna i sir krzna vukova, lisica jelena zeeva vosak i med odreeni materijali za bojenje tkanine koje su nastale kao proizvod kune delatnosti Sa usponom rudarstva glavni izvozni proizvodi postaju srebro i zlato.

Tkanine (panni ili drapi u dubrovakim izvorima) je jedan od najvanijih uvoznih artikala. Donosili su ih Dubrovani, Mleani i trgovci iz zetskih gradova. I u Srbiji su tkanine proizvodili u okviru domae radinosti od vune, lana i konoplje. Od vune su pravljeni pokrivai, klanje (grubo vuneno suknjo za izradu mukih odela), ogrtai i tkanine za ensku odeu sklavine i rae u dubrovakim izvorima. Sirova svila se proizvodila na posedima Deana i Sv. Arhanela, te se u vidu aura i svilenih niti, preko Dubrovnika izvozila u Veneciju. Tkanine od skupocene svile su uvoene iz Persije, Sirije, prednje Azije i Vizantije. Uvozi se brokat, damast i velur protkan zlatnim nitima. U Engleskoj, Francuskoj, Italiji i Holandiji proizvodile su se najfinije vunene tkanine koje dospevaju u Srbiju. U doba kralja Vladislava spominje se skrlet tkanina tamno crvene boje, uvozi se francusko sukno iz Arsa, Montrea; italijansko iz Verone i flandrijsko iz Ipra. Dubrovani su tkanine uglavnom nabavljali u Veneciji koja je predstavljala skladite za tkanine iz zapadnih zemalja. Dvadesetih godina XV veka, poela je manufakturna proizvodnja tkanina u Dubrovniku.

Vino najotmenije pie srednjeg veka. Trgovina vinom je u gradovima bila zakonski ureenje i titila je domae vino. Gradovi na primorju su vodili strog nadzor nad proizvodnjom i prodajom vina. Vino se iz primorja prenosilo u jareim meinama, a uvalo se u bavama. Najpoznatije vrste su: trebinjsko i malvasije. Strogo je bilo zabranjeno meanje vina i vode.

Ulje Iz primorskih gradova ulje se izvozilo samo uz odgovarajuu dozvolu. Prevozilo se karavanima u meinama. Dubrovani su udarali peat Sv. Vlaha na sve sudove sa uljem namenjene izvozu. Maslinovo ulje je bilo skupo. Ipak, u srednjem veku najvie se koristila svinjska mast.

So Jedan od najvanijih prehrambenih proizvoda. Dobija se tako to se morska voda na odreenim mestima - tzv. gumnima solskim izdvaja isparenjem. To je monopolski proizvod. Od Neretve do Bojane prodavala se u etiri mesta: Drivast; Sv. Sr; Kotor i Dubrovnik. Na prostoru Zete postojale su brojne solane, obino u vlasnitvu velikaa, manastira i episkopija. Srpski vladari su imali specijalna prava u ovoj grani trgovine, pre svega u Kotoru, gde su zajedno sa optinama imali monopol. Srpski vladar je imao specijalno pravo i u Dubrovniku. Osnovna mera za so je spud ili kabao. Posle Duanovih osvajanja Srbija ima solane u Albaniji i Grkoj. Od kraja XIV veka so stie iz Vlake i Ugarske. Glavna skladita soli su tada u Slankamenu, Mitrovici i Kovinu.

Lekovi Nabavljaju se u Italiji. esto su bili od biljaka orijentalnog porekla. Spravljanje i upotreba lekova zavisi od nivoa leenja i medicinskog znanja. Hilandarski medicinski zbornik iz XVI veka, sadri opise 145 vrsta lekova.

Vosak Najtraeniji proizvod pelarstva. Sae iz kojeg se med iscedi se istopi, a zatim se kroz platno ili slamu procedi . Moe biti sirov (nepreien) i fin (preien). koristi se za proizvodnju svea, peata i u medicini.

Gradovi

Vrste gradova:1. Na prostoru od ua Bojane do Cetine, nalazili su se gradovi ije jezgro predstavlja romanizovano stanovnitvo. To su: Kotor, Dubrovnik, Budva, Hvar, Skadar, Ulcinj, Bar, Sard, Sva i Drivaz Dubrovnik i Kotor su sainjavali posebnu teritorijalnu jedinicu. Imali su gradsko jezgro opasano zidinama iza kojih se nalazila najblia gradska okolina distrikt, a van njega preostalo gradsko podruje.2. Gradovi nastali u vezi sa razvojem rudarstva, koji su imali posebnu upravu i etniki sastav.3. Gradovi osvojeni od Vizantije4. Gradovi nastali na autohtonim osnovama (Smederevo)

Podgrae - suburbium je naselje ispod grada. Novo Brdo je imalo podgrae i donji trg. U Dubrovakim izvorima se oznaavaju sa sub i sotto. Najee ih susreemo u Bosni. Preuzimaju imena od tvrave u ijem podnoju su se razvili: Podvisoki; Subvisoki; Sottovisoki se nalazio pod kraljevskim gradom Visoki. Postojali su Podsoko; Podprozor; Podkonjic; Podzvonik itd. Podgrae sa tvravom ini jednu urbanistiku celinu.

Trg: (e da me jebe ta je ona htela ovde da kae)1. Stari opteslovenski termin u ijoj osnovi se nalazi re roba koja se kupuje ili prodaje2. Oznaava mesto gde se trguje i to ne samo povremene susrete kupaca i prodavaca, nego predstavlja naziv za gradove (Trg prizrenski; Trgovi zetski...)3. Trg se razlikovao od drugih sela i izdvajao se iz agrarne i ruralne sredine. Dodeljivanje statusa trga uticalo je na proces urbanizacije. Naselja sa statusom trga vremenom dobijaju posebne osobine u svom izgledu. Veza sa gradom mu je dala karakter podgraa.4. Javlja se termin panaur koji se odrava o nekom prazniku vie dana. To je kultni i religiozni fenomen sa ekonomskom funkcijom prilagoen potrebama crkvenog ivota.5. Varo trgovako naselje u podnoju utvrenja ili blizu rudnika. Izraz potie od maarske rei var grad, tvrava, a na naim prostorima se proirio u XV veku, prvo u Bosni, pa onda u Srbiji.