ÖĞR.GÖR.DR.BİRGÜL ÖZKAN ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ FAKÜLTESİ

RUH SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI HEMŞİRELİĞİ AD

Günümüzde kanser tedavisinde yaygın olarak

cerrahi, kemoterapi, radyoterapi,

immunoterapi ve kök hücre nakli

kullanılmakta, hastanın özelliklerine göre bu

yöntemlerden biri ya da birkaçı tercih

edilmektedir

Kök hücre nakli tedavisinden sonra yaşanan

komplikasyonlar, hasta açısından ciddi

fizyolojik, psikolojik, sosyal ve ekonomik

sorunlara yol açabilmektedir

Kanser hastaları, tanı, tedavi ve palyasyon

dönemlerinde çeşitli duygusal, ruhsal ve

davranışsal reaksiyonlar geliştirirler.

Bu tepkilerin bir kısmı normal ve uyuma

dönüktür.

Bozukluk veya uyumsuzluk söz konusu ise

genellikle psikiyatrik değerlendirme ve tedavi

gerektirir.

Kanser şüphesi ilk konuşulduğunda hastada

korku, endişe, hayal kırıklığı, bağımlı olma,

bir işe yaramama, izolasyon ve ölüm

düşünceleri yogunlaşır.

Bu evrede aynı zamanda tanı ile ilgili gerekli

tetkikler başlar

İnsanlar, kanser tanısı aldıklarında birçok tepkiler gösterebilirler.

İlk aşamada en yaygın tepki, sok ve inkardır.

“Bu gerçek olamaz!”,

”Bir hata olmalı!”,

“Sonuçların karıştığına eminim”,

“Bu benim basıma gelmiş olamaz!”

Bu dönemde gerçeğin kabul edilmemesi, katlanılması çok güç olan bu gerçeğin olusturduğu kaygı ve çaresizlik duygularına karsı bir savunma mekanizmasıdır.

Kişiye göre bu süreç, birkaç saatten birkaç haftaya kadar uzayabilir.

İkinci aşamada hastada oldukça fazla tepki

göstermektedir. Kişi kanser gerçeği ile

doğrudan yüzleşmeye baslar ve ona

emosyonel tepki göstermektedir.

Bu dönemde temel tepki kaygıdır.

Yok olma tehdidi, kayıp algısı, ayrılık ve ölüm

düşünceleri, bedene yabancılaşma duyguları

bu kaygının temel öğeleridir.

Bu dönem genellikle bir ya da iki hafta sürer

ve tedavinin başlamasıyla ve hastanın

umudunu kazanmasıyla sonlanır

Hastanın gerçeği kabul edip, enerjisini ve

ruhsal gücünü yeni yaşamına yönelttiği,

genellikle tedavinin başlamasıyla gelen bir

şeyler yapabiliyor olmanın sağladığı

rahatlama ve uyum dönemidir.

Tedavi evresi ile birlikte bir yığın ileri tetkik ve tedavi yöntemleri gündeme gelebilir.

Hasta bu dönemde tedavi yöntemleri (kemoterapi, radyoterapi, cerrahi) ve bunların yaratabilecegi yan etkiler konusunda kaygı duyabilir.

Kemoterapiye bağlı bulantı, kusma, saç kaybı, kilo kaybı, iştahsızlık gibi fiziksel yan etkiler, kemik iliği supresyonu ve enfeksiyon riskinden dolayı olan zorunlu izolasyon durumları, psikolojik durumunu daha da kötüleştirir..

Tedavi sonrasındaki dönemde hastalarda,

hastalığın yineleme korkusu ve uyum problemleri

ön plandadır.

Birçok hasta özellikle yakın takip altında

değillerse ya da tümör tedavi ile tam olarak yok

edilemediyse, hastalığın tekrarlayacağından

korkar.

Bu korkuyla hasta vücudundaki her semptomu

hastalığına yorarak bedenini dinlemeye baslar.

Remisyondaki hastalar her kontrol ve tetkik

döneminde hastalığa ait bir bulgu saptanacağı

korkusuyla yoğun beklentisel kaygı yasarlar.

Hastalıkta yeni bir nüksün saptandığı

durumda, hastada kanser tanısı aldığı

dönemdeki kadar ya da daha fazla sok, inkar

ve öfke gibi reaksiyonlar,

Büyük hayal kırıklılığı,

Uykusuzluk,

Anoreksi,

Huzursuzluk

Umutsuzlukla

Şiddetli anksiyete ver depresyon gözlenir.

Hasta geri dönüşümsüz bir hastalığının

olduğunu bilir.

Hasta terk edilmekten, itibarını yitirmekten

ve ağrı çekmekten korkar.

Daha bitirilmemiş isleri, geride bırakılan

çocuklar vardır.

Bu dönemde depresyon ve deliryum, anormal

yanıt olarak karşımıza çıkabilir

Kök hücre nakli sırasında ve sonrasında daha az önemli olduğu düşünülen;

İnfertilite,

Vajinal kuruluk,

Ereksiyon yetersizliği vb.cinsel işlev yetersizlikleri,

Menstruasyon bozukluklar

Erken menapoz gibi hormonal sorunlar

Tüm bu faktörler bu hastalar için önemlidir. Anksiyete ve depresyon yaşamasına yol açabilmektedir.

Hastanın nakil öncesi dönemdeki anksiyete ve depresyon nedenleri arasında hastalığın evresi ve tekrarı, nakil sonrası komplikasyonlar (GVHH, nötropeni, ağrı duyma, mide bulantısı ve kusma),

Kontrol kaybı, ölüm korkusu, belirsizlik,

Aile ve arkadaşlarından ayrı kalma, izolasyon, cinsel yetersizlik,

İliğin yerleşmeme korkusu sayılabilir.

Hastada yaşanan psikolojik sorunlar hastalığa, tedaviye uyumu azaltarak;

Başetme becerilerinde bozulma, öz bakımda ve yaşam kalitesinde azalmaya neden olabilmektedir.

Bir çalışma sonucu:

Sullivan; nakil öncesi dönemde hastaların hastalıklarının evresinin ilerlemiş olması, depresyon tanısıyla izlenmeleri, sosyal desteğin azlığı nedeniyle psikolojik sorun yasadıklarını saptamıştır.

Sullivan ayrıca; bu hastalarda psikolojik sorunlarla öz-bakımın etkilendiğini ve tedaviye uyumun azaldığını belirtmiştir.

Periferik kök hücre nakli sürecindeki hastalar hafif düzeyden, panik derecesine varabilen anksiyete ve depresyon duygusu ile birlikte çaresizlik bitkinlik, bağımlılık duygularını da yoğun olarak yaşarlar

Bir çalışma sonucu:

Fife ve ark. Nakil yapılacak hastaların anksiyete ve depresyonlarını farklı zamanlarda değerlendirmiş;

Hastaneye yattıktan sonra ve kök hücre infüzyonundan önce emosyonel sıkıntının daha yüksek düzeyde olduğunu,

nakilden bir hafta sonra ise fiziksel sorunların artmasına karşın belirsizlik, anksiyete ve depresyonun azaldığını saptamışlardır.

Kök hücre nakli öncesi hastalar psikiyatri

tarafından değerlendirilmelidir.

Nakil öncesi yaşanan psikolojik sorunlar nakil

sonrası tedaviye ve izolasyona bağlı daha da

artabilmektedir.

Hastanın psikolojik durumundaki değişiklikler

tıbbi önerileri anlamayı engelleyerek,

tedaviye uyum ve kendine bakım da

yetersizliğe neden olur.

Komplikasyonların önlenmesi morbidite ve

mortalite riskini azaltır.

Stres insanın iç ya da dış etkenlere karşı homeostatik dengeyi sürdürebilmek

için savaş ya da kaç yaklaşımıyla tanımlanabilmektedir.

Stresin belirti ve bulguları;

Fizyolojik, bilişsel, davranışsal ve psikolojiktir. Psikolojik sorun yaşandığında organizma kendini korur ve uyum sağlamaya çalışır.

Psikolojik belirtiler duygusal dengesizlik, anksiyete ve depresyondur. Hayatımızda bilinmeyenler korku ve endişe yaratmaktadır.

Bir hastalık tanısı almak ise hem bilinmeyene ilişkin korku hem de ölüm korkusunu bir arada yaşatmaktadır.

Hastanın bu korkuyu kimseyle paylasmaması kaygı ve terkedilmişlik duygularını arttırır.

Anksiyete her bireyin yasamı boyunca belirli

dönemlerde yasayabildiği,genellikle

bilinmeyen ve anlaşılamayan huzursuzluk ve

gerginlik hissi olarak tanımlanır.

Stres ise anksiyete ile iç içe bir kavramdır.

Stresör anksiyeteye, anksiyete ise stresör gibi

etki oluşturarak strese neden olabilmektedir

Belirli bir hastalık tanısı almış bireylerde,

tedavi amaçlı yapılacak tüm girişimler

anksiyeteye neden olmaktadır.

Anksiyete, psikolojik bir stresör olarak

vücudun biyolojik mekanizmalarını harekete

geçirir.

Böylece stres tepkisi nedeniyle fizyolojik,

psikolojik ve zihinsel degişiklikler meydana

gelir

Depresyon, derin üzüntülü bir duygu durumu

içinde, düşünce, konuşma ve hareketlerde

yavaşlama ve durgunluk,

Değersizlik ve küçüklük hissi, isteksizlik,

karamsarlık duygu ve düşünceleri gibi

belirtileri içeren sendromdur

Depresyonun psikolojik, davranışsal, zihinsel

ve fiziksel belirtileri bulunmaktadır

Tanı ve tedavi amacıyla hastanede yatmak

hastada anksiyete ve depresyona neden

olabilir.

Hasta ile ilgili faktörler;

• İnvaziv girişim,

• Hastalık bulguları,

• Hastalığın türü, süresi,

• Hastalığın durumu ve tekrarı,

• Hastalıkla birlikte diğer sağlık problemleri,

• Fonksiyon kaybı ve bedensel bozukluk,

• Beden imajındaki değişiklikler,

• Aileye, eşe, hekime bağlılık ve kontrol kaybı,

• Ölüm korkusu,

• Bireyin kişiliği ve yaşam koşulları,

• Okul ya da meslek yaşantısında bozulma ve rolde değisim,

• Hastalığın kabulü,

Korkularını ifade yeteneği,

Kişilerarası ilişkilerde bozulma,

Hastanın çevresinde duygusal destek veren

kişiler,

Belirsizlik,

Kültürel ve dinsel tutumlardır.

Sağlık kurumuna ve sağlık ekibine

güvensizlik,

Farklı ortamda bulunma,

Kendisinin ya da ailesinden birinin özel

günlerinde hastanede bulunma zorunluluğu,

Yasam bulguları ya da invaziv girişimler

nedeniyle gece uyandırılma,

Ziyaretçi kısıtlaması,

Banyo ve tuvaleti diger hastalarla paylaşma,

Hastane kurallarına uyma gibi zorunluluklar.

GENEL İLKELER

Kök hücre nakli, hasta için sadece fizyolojik

bir stres kaynağı olmayıp aynı zamanda da

güçlü bir psikolojik stres kaynağıdır

Bu nedenle hastanın kök hücre nakli öncesi

psikolojik hazırlığı, fizyolojik hazırlığı kadar

önemlidir.

Hemşirenin nakil sürecinde hastanın anksiyete ve depresyonunu azaltmak için gerekli girişimleri planlarken;

Hastanın anksiyete ve depresyonla baş etme yöntemleri,

Hastalık ve tedaviye uyumu, kemoterapi, radyoterapi ve hastaneye ilişkin önceki deneyimi,

Kök hücre nakli hakkında bilgi seviyesi,

Donörün istekliliği,

Aile gibi destek sistemleri, ailenin kök hücre nakli hakkındaki düşüncesi,

Sosyal güvencesi, rol değişimi ve beden imajı değişimi gibi faktörleri göz önüne alması gereklidir.

Nakil öncesi dönemde hemsireler hastanın

anksiyete ve depresyon düzeyini

degerlendirmeli,

• Hastayla, iletisime girerken; kısa, basit

cümleler kullanılarak, sakin ve yavas

konusulmalı, hastaya dokunularak iletisime

girilmeli, hasta gereksinim

duyuyorsa aglamasına izin verilmeli, ekibin

hastalıga ve tedaviye iliskin

endiseleri hastaya hissettirilmemeli,

Tedavi ekibi, uygulanacak protokol, işlemin

yapılışı, ağrı durumu hakkında hasta ve ailesinin

bilgi gereksinimini karşılayarak kaygılarını

azaltmalı,

Hastaya nakil öncesi dönemde yaşanan korku ve

kaygının normal olduğu söylenmeli ve duygularını

paylaşması için hasta cesaretlendirilmeli,

Diger nakil olmuş bireylerle tanıştırılarak iyi

sonuçlar gösterilmeli,

Otolog KT ise aferez ünitesine götürülmeli, hücre

toplama işlemi hakkında bilgi vererek personelle

tanıştırılmalı,

Hastanın izolasyon dönemindeki öfkesi ele alınmalı ve aileye bunun nedeni açıklanmalı ve bu dönemde duyguları ifade etmesi sağlanarak dikkati hoşlandıgı durumlara/konulara çekilmeli,

Klinik ortamda ve izolasyon nedeniyle ailesiyle görüşemeyen hastanın,ailesiyle iletişimi sağlanabilmeli,

Hastalarda gözlenen uyum güçlüklerinin ve olumsuz davranışların kökeninde anksiyetenin olabileceğine dikkat edilmelidir,

Hastanın kendi tedavisinin seyrine ilişkin kayıt tutması sağlanarak kaydedilen olumlu gelişmelerin farkına varması sağlanmalı,

Hastanın anksiyetesinin nedenlerini bilmesine yardım edilmeli,

Günlük yaşantısında stresi ile nasıl başediyor ve rahatlıyorsa anksiyetesi ile de aynı sekilde baş edebileceginin farkına vardırılmalı,

Hastaya solunum kontrolü, pozitif düşünme, hayal kurma, gevşeme teknikleri vb. stresle bas etme teknikleri öğretilmeli,

Hastanın ekonomik sorunları ve sosyal güvencesinin olmaması da anksiyete ve depresyonu artıran faktörlerdir,

Bu sorun var ise kurumun sosyal hizmet birimleri ile görüşerek çözüm yolları bulunması sağlanmalı,

Rol kaybı sorunları var ise bunlar öğrenilerek hasta ve aile ile birlikte uygun çözümler üretilmeli,

Hastanın öz-bakım sorunları, anksiyete ve depresyonu etkilerken tedaviye uyum da olumsuz etkilenir,

Hemşire hasta ve ailesine hastaneye yatışından itibaren taburculuk sonrası evde bakımına ilişkin bilgilendirmeyi başlatmalı, bilgilendirme sürecinde uygun iletişim teknikleri kullanarak hastanın bakımını anlamasına yönelik geribildirimleri almalı,

Gerekirse psikofarmakolojik tedavi için profesyonel yardıma yönlendirmeli,

Hastanın taburculuk sonrası poliklinik kontrollerinin zamanı ve önemi hakkında gerekirse hasta yakını da bilgilendirilmeli,

Nakil sonrası taburcu olan hastaya gerek duydugunda her an ulaşabilecegi telefonlar verilmeli ve danısmanlık alması saglanmalıdır.

TEŞEKKÜRLER