RZS - poruszycswiat.pl · RZS REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW (RZS) Poradnik dla chorych i ich bliskich Abot_Humira_Poradnik_RZS_1841_L.indd 1 11-04-04 12:03

RZS

REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW (RZS)P o r a d n i k d l a c h o r y c h i i c h b l i s k i c h

Abot_Humira_Poradnik_RZS_1841_L.indd 1 11-04-04 12:03

www.poruszycswiat.pl

Dostępny również w wersji elektronicznej nawww.poruszycswiat.pl

02C O T O J E S T R Z S ?Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłą zapalną chorobą stawów występującą u ok 0,5-1% ludzi. Można przyjąć, że w Polsce ok 200 tys. osób choruje na RZS.

Początek choroby przypada zazwyczaj na okres pomiędzy 40 a 55 rokiem życia, znacznie częściej występuje u kobiet.

W przebiegu choroby występują bóle i obrzęki wielu stawów.

P R Z Y C Z Y N Y R Z SPrzyczyny RZS nie są do końca poznane. Wiadomo, że zasadnicze znaczenie ma układ immunologiczny. Składa się on z różnych komórek, m.in. leukocytów, limfocytów, komórek plazmatycznych. U osoby zdrowej komórki te na różnej drodze niszczą obce białka (np. bakterii, wirusów), m.in. poprzez wytwarzanie przeciwciał. U osoby chorej na RZS organizm reaguje nieprawidłowo, komórki produkują przeciwciała przeciw własnym tkankom – jednym z takich przeciwciał jest czynnik reuma-toidalny, którego obecność można stwierdzić we krwi większości chorych na RZS. Mimo że nadal nie wiadomo, jaki czynnik zapoczątkowuje zapalenie, to w ciągu ostatnich lat dokonał się wielki postęp w rozumieniu przyczyn RZS. Poznano rolę różnych komórek (np. limfocytów B) i wytwarzanych przez nie białek – tzw. cytokin. Niektóre cytokiny mają duże znaczenie w RZS – jeśli podwyższa się ich poziom, zapalenie jest aktywne, atakowana jest błona maziowa, chrząstka – tworzą się nad-żerki w kości, a staw jest niszczony. Do najlepiej poznanych cytokin zalicza się TNF-α (czynnik martwicy nowotworów – ang. Tumor necrosis factor).

Wiadomo, że czynniki genetyczne odgrywają rolę w predyspozycji do RZS.

Mimo że w niektórych rodzinach kilka osób choruje na RZS, choroby nie dziedziczy się w sposób prosty. Kobiety chorują na RZS trzy razy częściej niż mężczyźni, ale nie jest wyjaśnione, czy i w jaki sposób hormony płciowe wpływają na chorobę.


02C O T O J E S T R Z S ?Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłą zapalną chorobą stawów występującą u ok 0,5-1% ludzi. Można przyjąć, że w Polsce ok 200 tys. osób choruje na RZS.

Początek choroby przypada zazwyczaj na okres pomiędzy 40 a 55 rokiem życia, znacznie częściej występuje u kobiet.

W przebiegu choroby występują bóle i obrzęki wielu stawów.

P R Z Y C Z Y N Y R Z SPrzyczyny RZS nie są do końca poznane. Wiadomo, że zasadnicze znaczenie ma układ immunologiczny. Składa się on z różnych komórek, m.in. leukocytów, limfocytów, komórek plazmatycznych. U osoby zdrowej komórki te na różnej drodze niszczą obce białka (np. bakterii, wirusów), m.in. poprzez wytwarzanie przeciwciał. U osoby chorej na RZS organizm reaguje nieprawidłowo, komórki produkują przeciwciała przeciw własnym tkankom – jednym z takich przeciwciał jest czynnik reuma-toidalny, którego obecność można stwierdzić we krwi większości chorych na RZS. Mimo że nadal nie wiadomo, jaki czynnik zapoczątkowuje zapalenie, to w ciągu ostatnich lat dokonał się wielki postęp w rozumieniu przyczyn RZS. Poznano rolę różnych komórek (np. limfocytów B) i wytwarzanych przez nie białek – tzw. cytokin. Niektóre cytokiny mają duże znaczenie w RZS – jeśli podwyższa się ich poziom, zapalenie jest aktywne, atakowana jest błona maziowa, chrząstka – tworzą się nad-żerki w kości, a staw jest niszczony. Do najlepiej poznanych cytokin zalicza się TNF-α (czynnik martwicy nowotworów – ang. Tumor necrosis factor).

Wiadomo, że czynniki genetyczne odgrywają rolę w predyspozycji do RZS.

Mimo że w niektórych rodzinach kilka osób choruje na RZS, choroby nie dziedziczy się w sposób prosty. Kobiety chorują na RZS trzy razy częściej niż mężczyźni, ale nie jest wyjaśnione, czy i w jaki sposób hormony płciowe wpływają na chorobę.


03

Być może również jakiś czynnik infekcyjny odgrywa rolę w zapoczątkowaniu procesu autoimmunologicznego, ale dotychczas nie znaleziono na to dowodów. Nie można powiedzieć, że chorobę wywołuje jakaś infekcja albo że RZS można się zarazić.

W języku naukowym określa się RZS jako chorobę autoimmunologiczną, w której dochodzi do zaburzeń w całej sieci komórek i cytokin.

O B J A W Y R Z SObjawy choroby dotyczą układu ruchu, ale w jej przebiegu mogą wystąpić również zmiany w innych narządach.

Objawy w układzie ruchu

Objawem zapalenia stawów jest ból i obrzęk.

Ból ma zwykle największe nasilenie w godzinach rannych, nieraz występuje w nocy. Towarzyszy mu uczucie sztywności porannej stawów, które trwa kilka minut, ale w aktywnej chorobie, nawet kilka godzin. Ból i sztywność ustępują zwykle po za-życiu leków przeciw zapalnych, zmniejszają się także po ćwiczeniach.

Obrzęk jest związany z nadmiernym wytwarzaniem płynu w stawie, jest to tzw. wysięk zapalny. Nie każde zgrubienie stawu jest wynikiem wysięku. Najczęstszą przyczyną zgrubień stawów ręki jest choroba zwyrodnieniowa, która dotyczy kilkudzie-sięciu procent starszych ludzi. Aby sprawdzić, czy staw jest obrzęknięty, lekarz obmacuje staw, chcąc wyczuć w nim wysięk.

Skóra nad stawem nie jest zwykle zaczerwieniona, ale może być nieco cieplejsza.

W przebiegu RZS mogą występować bóle i obrzęki większości stawów, ale najczęściej zajęte są stawy rąk i stóp. Stawy międzypaliczkowe dalsze nie są objęte przez proces chorobowy. Liczba bolesnych i obrzękniętych stawów jest miernikiem nasilenia stanu zapalnego.


04Objawy pozastawowe RZS

Chorując na RZS, można mieć uczucie ogólnego zmęczenia i osłabienia, obniżony nastrój, w czasie zaostrzeń bywa podwyż-szona nieco temperatura ciała.

Inne objawy pozastawowe występują tylko u niektórych chorych z bardzo aktywną postacią choroby.

Zespół suchości – w oczach i jamie ustnej występuje uczucie suchości. Jeśli masz takie objawy, należy powiedzieć o tym lekarzowi, który zdecyduje, czy należy przeprowadzić dodatkowe badania w kierunku tzw. zespołu Sjogrena.

Nad stawami, najczęściej w okolicach łokci, mogą pojawić się guzki podskórne, tzw. guzki reumatoidalne. Ponieważ RZS jest chorobą autoimmunologiczną, może dotyczyć innych narządów. Dlatego, jeśli wystąpią u ciebie jakiekolwiek problemy ze zdrowiem, powinieneś poinformować lekarza, że chorujesz na RZS.

Jeśli występują u Ciebie bóle stawów, szczególnie stawów rąk, oraz zauważyłeś obrzęk choćby jednego stawu, zgłoś się jak najszybciej do lekarza pierwszego kontaktu (rodzinnego). Im wcześniej będzie ustalone rozpoznanie i podjęte leczenie, tym większa szansa na opanowanie choroby.

K T O I J A K R O Z P O Z N A J E R Z S ?Podejrzenie choroby może postawić lekarz rodzinny. Rozpoznanie powinien potwierdzić specjalista reumatolog (przy wizycie w ramach ubezpieczenia NFZ wymagane jest skierowanie) na podstawie:

1. Wywiadu/rozmowy z pacjentem co do odczuwanych dolegliwości, objawów.

2. Badania stawów. Badanie stawów polega na:


04Objawy pozastawowe RZS

Chorując na RZS, można mieć uczucie ogólnego zmęczenia i osłabienia, obniżony nastrój, w czasie zaostrzeń bywa podwyż-szona nieco temperatura ciała.

Inne objawy pozastawowe występują tylko u niektórych chorych z bardzo aktywną postacią choroby.

Zespół suchości – w oczach i jamie ustnej występuje uczucie suchości. Jeśli masz takie objawy, należy powiedzieć o tym lekarzowi, który zdecyduje, czy należy przeprowadzić dodatkowe badania w kierunku tzw. zespołu Sjogrena.

Nad stawami, najczęściej w okolicach łokci, mogą pojawić się guzki podskórne, tzw. guzki reumatoidalne. Ponieważ RZS jest chorobą autoimmunologiczną, może dotyczyć innych narządów. Dlatego, jeśli wystąpią u ciebie jakiekolwiek problemy ze zdrowiem, powinieneś poinformować lekarza, że chorujesz na RZS.

Jeśli występują u Ciebie bóle stawów, szczególnie stawów rąk, oraz zauważyłeś obrzęk choćby jednego stawu, zgłoś się jak najszybciej do lekarza pierwszego kontaktu (rodzinnego). Im wcześniej będzie ustalone rozpoznanie i podjęte leczenie, tym większa szansa na opanowanie choroby.

K T O I J A K R O Z P O Z N A J E R Z S ?Podejrzenie choroby może postawić lekarz rodzinny. Rozpoznanie powinien potwierdzić specjalista reumatolog (przy wizycie w ramach ubezpieczenia NFZ wymagane jest skierowanie) na podstawie:

1. Wywiadu/rozmowy z pacjentem co do odczuwanych dolegliwości, objawów.

2. Badania stawów. Badanie stawów polega na:


05

– obejrzeniu stawów,

– naciskaniu ich w celu sprawdzenia, czy pod wpływem ucisku występuje ból (w języku medycznym to tkliwość stawów),

– naciskaniu i obmacywaniu stawów w celu sprawdzenia, czy jest w nich wysięk, tzn. czy są obrzęknięte. W języku me-dycznym obrzęk stawu to nie tylko pogrubiony staw, co można stwierdzić oglądaniem, ale obecność wysięku w stawie, czyli wyczuwalnej ilości płynu.

Najważniejszym warunkiem koniecznym, aby ustalić rozpoznanie, jest wysięk zapalny co najmniej w jednym stawie.

Jeśli boli cię więcej niż jeden staw, reumatolog powinien zbadać (tzn. nacisnąć) wszystkie stawy. Od liczby zajętych (bole-snych na ucisk lub obrzękniętych) stawów zależy prawdopodobieństwo wczesnego ustalenia rozpoznania. Dlatego reumato-log powinien zanotować, które stawy są tkliwe przy ucisku i jaka jest ich liczba.

3. Badań laboratoryjnych – najczęściej badania krwi na obecność czynnika reumatoidalnego (RF) lub przeciwciał przeciw-cytrulinowych (anty-CCP). Czynnik reumatoidalny występuje u ok. 80% chorych na RZS. Znaczenie diagnostyczne posiadają również inne parametry, np. OB (odczyn Biernackiego) i stężenie białka ostrej fazy (CRP – białko C-reaktywne).

4. Badań obrazowych:

W razie wątpliwości lekarza co do obecności wysięku w stawie można wykonać badanie ultrasonograficzne. W wielu krajach badanie takie wykonuje reumatolog w swoim gabinecie.

Zdjęcia rentgenowskie należą do najczęstszych badań potrzebnych do postawienia rozpoznania, ale także monitorowania przebiegu choroby. U chorych na RZS, lub przy podejrzeniu tej choroby wykonuje się zdjęcia rentgenowskie stawów rąk i stóp. W przebiegu RZS na zdjęciach można stwierdzić zwężenie szpar stawowych, geody i nadżerki. Zmiany w kościach wi-doczne na zdjęciach rentgenowskich pojawiają się zwykle po pewnym czasie trwania choroby i są nieodwracalne. Obecność nadżerki – tzn. ubytku na brzegu kości potwierdza rozpoznanie RZS. Jeśli nadżerkę kości stwierdza się od samego początku objawów, może to świadczyć, że zapalenie będzie przebiegać z szybkim niszczeniem stawów.


06Zdjęcie rentgenowskie powinien ocenić doświadczony radiolog, bo od tej oceny zależy rozpoznanie i dalsze postępowanie.

Badanie ultrasonograficzne (USG) wykonuje się w razie wątpliwości, czy w stawie toczy się proces zapalny oraz w celu oceny tkanek miękkich. Skóra w miejscu badanym jest smarowana specjalnym żelem i przy pomocy głowicy lekarz, przesu-wając nią po skórze, obserwuje na monitorze pośredni obraz stawu – na podstawie odbitych fal ultradźwiękowych ocenia, czy w stawie jest płyn, czy jest przerośnięta błona maziowa, czy więzadła są prawidłowe. Struktur tych nie da się uwidocznić na zdjęciu rentgenowskim. Prawidłowa ocena stawów w obrazie USG wymaga dużego doświadczenia lekarza.

Badanie rezonansu magnetycznego (MRI) we wczesnej chorobie może mieć przewagę nad zdjęciami rentgenowskimi, gdyż uwidacznia nie tylko kości ale także tkanki miękkie. Badanie to ma zastosowanie tylko w wyjątkowych przypadkach, m.in. ze względu na duży koszt.

Uwaga: W RZS nie ma jednoznacznego markera biologicznego. W 2010 roku zostały opracowane nowe międzynarodowe kryteria i wytyczne, które pozwalają lekarzowi na wczesne ustalenie rozpoznania i włączenie leczenia. Zwiększa to szansę chorego na osiągnięcie remisji.

C Z Y M O Ż N A Z A P O B I E G A Ć C H O R O B I E ?Niestety nie. Nie znamy pierwotnych przyczyn choroby (patogenezy), nie możemy więc określić czynników, które mogłyby jej zapobiec.

J A K P R Z E B I E G A R Z S ?W RZS dominują bóle i obrzęki stawów. Jeśli choroba przebiega ciężko lub jest nieprawidłowo leczona, po kilku latach może dochodzić do deformacji i ograniczenia ruchomości stawów. Przy prawidłowej terapii występują okresy remisji (brak objawów choroby lub objawy minimalne). Remisję łatwiej osiągnąć, jeśli choroba jest wcześnie rozpoznana i leczona.


06Zdjęcie rentgenowskie powinien ocenić doświadczony radiolog, bo od tej oceny zależy rozpoznanie i dalsze postępowanie.

Badanie ultrasonograficzne (USG) wykonuje się w razie wątpliwości, czy w stawie toczy się proces zapalny oraz w celu oceny tkanek miękkich. Skóra w miejscu badanym jest smarowana specjalnym żelem i przy pomocy głowicy lekarz, przesu-wając nią po skórze, obserwuje na monitorze pośredni obraz stawu – na podstawie odbitych fal ultradźwiękowych ocenia, czy w stawie jest płyn, czy jest przerośnięta błona maziowa, czy więzadła są prawidłowe. Struktur tych nie da się uwidocznić na zdjęciu rentgenowskim. Prawidłowa ocena stawów w obrazie USG wymaga dużego doświadczenia lekarza.

Badanie rezonansu magnetycznego (MRI) we wczesnej chorobie może mieć przewagę nad zdjęciami rentgenowskimi, gdyż uwidacznia nie tylko kości ale także tkanki miękkie. Badanie to ma zastosowanie tylko w wyjątkowych przypadkach, m.in. ze względu na duży koszt.

Uwaga: W RZS nie ma jednoznacznego markera biologicznego. W 2010 roku zostały opracowane nowe międzynarodowe kryteria i wytyczne, które pozwalają lekarzowi na wczesne ustalenie rozpoznania i włączenie leczenia. Zwiększa to szansę chorego na osiągnięcie remisji.

C Z Y M O Ż N A Z A P O B I E G A Ć C H O R O B I E ?Niestety nie. Nie znamy pierwotnych przyczyn choroby (patogenezy), nie możemy więc określić czynników, które mogłyby jej zapobiec.

J A K P R Z E B I E G A R Z S ?W RZS dominują bóle i obrzęki stawów. Jeśli choroba przebiega ciężko lub jest nieprawidłowo leczona, po kilku latach może dochodzić do deformacji i ograniczenia ruchomości stawów. Przy prawidłowej terapii występują okresy remisji (brak objawów choroby lub objawy minimalne). Remisję łatwiej osiągnąć, jeśli choroba jest wcześnie rozpoznana i leczona.


07

R O K OW A N I ENawet najnowsze badania naukowe nie są w tej kwestii jednoznaczne. Przebieg choroby różni się znacznie u poszczególnych osób. Niektórzy chorują ciężko, mają zmiany w wielu stawach i słabo reagują na leczenie. Inni mają łagodniejsze objawy i po zastosowaniu nowoczesnego leczenia prawie nie odczuwają dolegliwości. Uważa się, że pierwszy okres trwania choroby jest szczególnie ważny dla dalszego rokowania.

Czy RZS jest chorobą śmiertelną?

Nie, aczkolwiek w grupie chorych zauważa się nieco podwyższoną śmiertelność wskutek powikłań, np. sercowych.

L E C Z E N I ESzybkie rozpoczęcie leczenia jest wskazane nawet wtedy, gdy nierozpoznana lub źle leczona choroba trwa od wielu lat. Całko-wite wyleczenie choroby i cofnięcie destrukcji w stawach w świetle obecnej wiedzy medycznej nie jest możliwe. W leczeniu RZS w ciągu ostatnich kilku lat dokonał się wielki postęp. Dzięki stosowaniu nowoczesnych terapii możemy w znaczący sposób nie tylko zmniejszać objawy RZS, ale także hamować niszczenie stawów. U wielu chorych (niestety nie u wszystkich) udaje się osiągnąć kliniczną remisję choroby, tzn. brak bólów i obrzęków stawów.

W procesie leczenia stosuje się metody farmakologiczne i niefarmakologiczne.


08Leczenie farmakologiczne (tzn. z zastosowaniem leków)

W leczeniu RZS mają zastosowanie leki z kilku grup: niesteroidowe leki przeciwzapalne, kortykosteroidy, leki przeciwbólowe, leki modyfikujące przebieg choroby i leki biologiczne.

Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ)

Niesteroidowe leki przeciwzapalne wykazują działanie na objawy – zmniejszają ból, uczucie sztywności stawów, działają prze-ciwgorączkowo. Obecnie istnieje na rynku wiele preparatów, niektóre są dostępne bez recept. Należy pamiętać, że mimo iż są one powszechnie stosowane, mogą mieć także działania uboczne. Do najczęstszych z nich należy działanie na przewód pokarmowy, szczególnie żołądek. NLPZ mogą wpływać na tworzenie się wrzodów żołądka. Przy przewlekłym zażywaniu NLPZ najczęściej stosuje się jednocześnie leki, które zapobiegają takim powikłaniom.

Leki przeciwbólowe

Środki przeciwbólowe, takie jak paracetamol (bez recepty) i opioidy (wyłącznie na receptę), mogą być stosowane do uśmie-rzania bólu wtedy, kiedy leki przeciwzapalne nie przynoszą wystarczającej ulgi, powodują istotne efekty uboczne, nie mogą być używane z innych powodów medycznych.

Kortykosteroidy (potocznie sterydy)

W ostrej fazie zapalenia u niektórych chorych na RZS podaje się kortykosteroidy w małych dawkach, aby szybko wyciszyć proces zapalny. Najczęściej stosuje się preparaty w tabletkach (glikokortykosteroidy) wydawane wyłącznie z przepisu leka-rza. Jeśli objawy ustąpią, należy podjąć próbę odstawienia leku. W razie wysięku w stawie (np. kolano) lekarz może zalecić kortykosteroidy dostawowo.


08Leczenie farmakologiczne (tzn. z zastosowaniem leków)

W leczeniu RZS mają zastosowanie leki z kilku grup: niesteroidowe leki przeciwzapalne, kortykosteroidy, leki przeciwbólowe, leki modyfikujące przebieg choroby i leki biologiczne.

Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ)

Niesteroidowe leki przeciwzapalne wykazują działanie na objawy – zmniejszają ból, uczucie sztywności stawów, działają prze-ciwgorączkowo. Obecnie istnieje na rynku wiele preparatów, niektóre są dostępne bez recept. Należy pamiętać, że mimo iż są one powszechnie stosowane, mogą mieć także działania uboczne. Do najczęstszych z nich należy działanie na przewód pokarmowy, szczególnie żołądek. NLPZ mogą wpływać na tworzenie się wrzodów żołądka. Przy przewlekłym zażywaniu NLPZ najczęściej stosuje się jednocześnie leki, które zapobiegają takim powikłaniom.

Leki przeciwbólowe

Środki przeciwbólowe, takie jak paracetamol (bez recepty) i opioidy (wyłącznie na receptę), mogą być stosowane do uśmie-rzania bólu wtedy, kiedy leki przeciwzapalne nie przynoszą wystarczającej ulgi, powodują istotne efekty uboczne, nie mogą być używane z innych powodów medycznych.

Kortykosteroidy (potocznie sterydy)

W ostrej fazie zapalenia u niektórych chorych na RZS podaje się kortykosteroidy w małych dawkach, aby szybko wyciszyć proces zapalny. Najczęściej stosuje się preparaty w tabletkach (glikokortykosteroidy) wydawane wyłącznie z przepisu leka-rza. Jeśli objawy ustąpią, należy podjąć próbę odstawienia leku. W razie wysięku w stawie (np. kolano) lekarz może zalecić kortykosteroidy dostawowo.


09

Leki modyfikujące przebieg choroby

Leki modyfikujące przebieg choroby (LMPCh) były dawniej nazywane lekami podstawowymi. Ich zadaniem jest hamowa-nie postępu choroby i spowalnianie niszczenia stawów. Wszystkie preparaty są wydawane na receptę. Wybór leku modyfiku-jącego zależy od wielu czynników, które lekarz ocenia, dobierając leczenie dla pacjenta. Do najczęściej stosowanych leków modyfikujących zaliczamy: metotreksat, leflunomid, sulfasalazynę. Skuteczność leku modyfikującego można ocenić dopiero po dłuższym (ok. 2-3 miesiące) stosowaniu – nie ma on bezpośredniego wpływu na ból w dniu przyjęcia. Przy przyjmowaniu LMPCh należy ściśle stosować się do zaleceń lekarza oraz wykonywać badania kontrolne. Jest to konieczne w celu spraw-dzenia skuteczności leczenia oraz czy nie ma działań ubocznych.

Leki biologiczne

Jeżeli wymienione wyżej metody leczenia nie są wystarczająco skuteczne (tzn. mimo leczenia utrzymuje się duża liczba bo-lesnych i obrzękniętych stawów, podwyższone OB i/lub CRP), zgodnie z międzynarodowymi wytycznymi u chorego na RZS należy rozważyć zastosowanie tzw. leków biologicznych. Są to leki wyprodukowane na drodze inżynierii genetycznej – najczę-ściej monoklonalne przeciwciała skierowane przeciwko białkom (tzw. cytokinom) lub przeciw komórkom odpowiedzialnym za odpowiedź immunologiczną.

W wyniku międzynarodowych badań klinicznych i ponad dziesięcioletnich obserwacji wykazano wysoką skuteczność le-ków biologicznych w leczeniu RZS. Leki te, regulując układ immunologiczny, nie tylko zmniejszają zapalenie, ale również hamują niszczenie stawów i tworzenie się nadżerek na powierzchniach kości. Mimo dość wysokich bezpośrednich kosztów, leczenie biologiczne zmniejsza dolegliwości i objawy, poprawia jakość życia chorych na RZS, przedłuża ich aktywność za-wodową i społeczną.

Leki biologiczne podawane są w formie zastrzyków podskórnych lub wlewów dożylnych. Aby zwiększyć ich skuteczność, stosuje się je łącznie z lekami tradycyjnymi, modyfikującymi przebieg choroby.


10Wskazania do leczenia biologicznego ustala specjalista reumatolog w oparciu o badanie chorego i badania laboratoryjne. Bie-rze on pod uwagę zalecenia międzynarodowe, musi jednak uwzględnić także możliwości refundacji za leczenie. W czasie ta-kiej terapii trzeba ściśle stosować się do zaleceń: zgłaszać się na wizyty kontrolne w określonym terminie, wykonywać bada-nia kontrolne. W razie gorączki lub infekcji należy skontaktować się z lekarzem.

Czy każdy chory na RZS może otrzymać leczenie modyfikujące biologiczną odpowiedź organizmu w ramach powszech-nego ubezpieczenia zdrowotnego?

W obowiązującym w Polsce systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego (NFZ) leczenie biologiczne można uzyskać w ramach tzw. programów terapeutycznych. Jest to tzw. świadczenie gwarantowane, co oznacza, że każdy pacjent spełniają-cy kryteria kwalifikacji do danego leczenia ma prawo do otrzymania go bezpłatnie. O kwalifikacji do leczenia biologicznego decyduje stan chorego, a lekarz tylko potwierdza spełnienie określonych kryteriów.

W ciągu ostatnich kilku lat można zauważyć pozytywną zmianę nastawienia instytucji rządowych i ubezpieczeniowych do leczenia chorób przewlekłych (w tym RZS). Otóż często bardzo drogie w fazie bezpośredniego stosowania leczenie modyfi-kujące biologiczną odpowiedź organizmu, w długofalowym aspekcie okazuje się tańsze z punktu widzenia wydatków budże-towych państwa i ubezpieczycieli.

Po prostu osoby nowocześnie leczone pozostają znacznie dłużej aktywne zawodowo, rodzinnie i społecznie, a to generuje oszczędności większe od kosztów wcześniejszej terapii.

Leczenie niefarmakologiczne (bez udziału leków)

Leczenie niefarmakologiczne opiera się na: edukacji chorego, rehabilitacji i leczeniu operacyjnym.

Edukacja chorego polega na przekazaniu mu w sposób dostępny na czym polega choroba i jak sobie z nią radzić. Zostało naukowo udowodnione, że chorzy, którzy wiedzą o swojej chorobie, potrafią ją lepiej kontrolować, mają mniej dolegliwości oraz są bardziej sprawni.


10Wskazania do leczenia biologicznego ustala specjalista reumatolog w oparciu o badanie chorego i badania laboratoryjne. Bie-rze on pod uwagę zalecenia międzynarodowe, musi jednak uwzględnić także możliwości refundacji za leczenie. W czasie ta-kiej terapii trzeba ściśle stosować się do zaleceń: zgłaszać się na wizyty kontrolne w określonym terminie, wykonywać bada-nia kontrolne. W razie gorączki lub infekcji należy skontaktować się z lekarzem.

Czy każdy chory na RZS może otrzymać leczenie modyfikujące biologiczną odpowiedź organizmu w ramach powszech-nego ubezpieczenia zdrowotnego?

W obowiązującym w Polsce systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego (NFZ) leczenie biologiczne można uzyskać w ramach tzw. programów terapeutycznych. Jest to tzw. świadczenie gwarantowane, co oznacza, że każdy pacjent spełniają-cy kryteria kwalifikacji do danego leczenia ma prawo do otrzymania go bezpłatnie. O kwalifikacji do leczenia biologicznego decyduje stan chorego, a lekarz tylko potwierdza spełnienie określonych kryteriów.

W ciągu ostatnich kilku lat można zauważyć pozytywną zmianę nastawienia instytucji rządowych i ubezpieczeniowych do leczenia chorób przewlekłych (w tym RZS). Otóż często bardzo drogie w fazie bezpośredniego stosowania leczenie modyfi-kujące biologiczną odpowiedź organizmu, w długofalowym aspekcie okazuje się tańsze z punktu widzenia wydatków budże-towych państwa i ubezpieczycieli.

Po prostu osoby nowocześnie leczone pozostają znacznie dłużej aktywne zawodowo, rodzinnie i społecznie, a to generuje oszczędności większe od kosztów wcześniejszej terapii.

Leczenie niefarmakologiczne (bez udziału leków)

Leczenie niefarmakologiczne opiera się na: edukacji chorego, rehabilitacji i leczeniu operacyjnym.

Edukacja chorego polega na przekazaniu mu w sposób dostępny na czym polega choroba i jak sobie z nią radzić. Zostało naukowo udowodnione, że chorzy, którzy wiedzą o swojej chorobie, potrafią ją lepiej kontrolować, mają mniej dolegliwości oraz są bardziej sprawni.


11

Mamy nadzieję, że ta publikacja spełni taką rolę.

Rehabilitacja

Rehabilitacja jest ważnym składnikiem terapii, który uzupełnia i poprawia efekty kuracji farmakologicznej. Przed rozpoczę-ciem ćwiczeń należy skonsultować się z lekarzem prowadzącym i rehabilitantem, którzy ustalą właściwy zakres ćwiczeń. Jest to szczególnie ważne, ponieważ niewłaściwy ich dobór może prowadzić do pogorszenia stanu. Rehabilitacja ruchowa ma na celu poprawę siły mięśniowej, zapobieganie przykurczom stawów i zachowanie ogólnej sprawności. Regularne ćwiczenia poprawiają ruchomość stawów i pozwalają na utrzymanie sprawności. Codzienna gimnastyka wymaga samodyscypliny i samozaparcia.

Niektóre metody fizykoterapii (np. laseroterapia, jonoforeza, krioterapia) mogą wpływać na zmniejszenie bólu i zapalenia. Wszelkie zabiegi fizjoterapeutyczne muszą być wykonywane na zlecenie lekarza i przez odpowiednio wykształconych i uprawnionych specjalistów.

W polskim systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego obie wymienione wyżej formy rehabilitacji są bezpłatne.

Leczenie chirurgiczne

Wskazania do leczenia chirurgicznego ustala ortopeda w porozumieniu z reumatologiem. U chorych z nawracającymi wy-siękami, np. w stawach kolanowych, może być wskazany zabieg operacyjny polegający na usunięciu przerośniętej błony maziowej (tzw. synowektomia), nazywany przez chorych „czyszczeniem stawu”. Po operacji najczęściej wysięki ustępują, a ból się zmniejsza.

U niektórych osób w wyniku choroby dochodzi do znacznego zniszczenia stawu, bóle utrudniają chodzenie i sprawność. W takich przypadkach pomocne może być leczenie operacyjne. Jeśli zniszczenie stawu jest znaczne, ortopeda rozważy wska-zanie do tzw. endoprotezoplastyki, czyli wszczepienia sztucznego stawu (endoprotezy) w miejsce zniszczonego.


12D I E T AW RZS, inaczej niż np. w cukrzycy, dieta nie ma bezpośredniego wpływu na przebieg i wyniki leczenia, choć zaleca się takie kształtowanie posiłków, które będzie sprzyjać uniknięciu nadwagi, a tym samym zapobiegać nadmiernemu obciążeniu sta-wów. Tak więc warto zadbać o:

• ograniczenie spożycia tłuszczów,• ograniczenie spożycia cukru i soli,• zwiększenie ilości spożywanych warzyw i owoców,• ograniczenie spożycia alkoholu,• przyjmowanie witamin i mikroelementów, ze szczególnym uwzględnieniem wapnia.

O R G A N I Z A C J E P O Z A R Z Ą D O W EDużą rolę w poprawie opieki zdrowotnej odgrywają organizacje pozarządowe, w tym stowarzyszenia osób dotkniętych cho-robami przewlekłymi. Ich aktywność nie ogranicza się do forum krajowego, lecz jest także wyraźnie zaznaczona w instytu-cjach europejskich, zwykle bardzo wyczulonych na problemy osób niepełnosprawnych czy chorych przewlekle. Organy Unii Europejskiej mogą w wielu przypadkach skłonić rządy państw członkowskich do określonych działań. Nie lekceważmy więc uczestnictwa i aktywnego działania w organizacjach grupujących osoby dotknięte chorobami przewlekłymi. Jesteś chory? A może mógłbyś pomóc innym takim jak ty?


12D I E T AW RZS, inaczej niż np. w cukrzycy, dieta nie ma bezpośredniego wpływu na przebieg i wyniki leczenia, choć zaleca się takie kształtowanie posiłków, które będzie sprzyjać uniknięciu nadwagi, a tym samym zapobiegać nadmiernemu obciążeniu sta-wów. Tak więc warto zadbać o:

• ograniczenie spożycia tłuszczów,• ograniczenie spożycia cukru i soli,• zwiększenie ilości spożywanych warzyw i owoców,• ograniczenie spożycia alkoholu,• przyjmowanie witamin i mikroelementów, ze szczególnym uwzględnieniem wapnia.

O R G A N I Z A C J E P O Z A R Z Ą D O W EDużą rolę w poprawie opieki zdrowotnej odgrywają organizacje pozarządowe, w tym stowarzyszenia osób dotkniętych cho-robami przewlekłymi. Ich aktywność nie ogranicza się do forum krajowego, lecz jest także wyraźnie zaznaczona w instytu-cjach europejskich, zwykle bardzo wyczulonych na problemy osób niepełnosprawnych czy chorych przewlekle. Organy Unii Europejskiej mogą w wielu przypadkach skłonić rządy państw członkowskich do określonych działań. Nie lekceważmy więc uczestnictwa i aktywnego działania w organizacjach grupujących osoby dotknięte chorobami przewlekłymi. Jesteś chory? A może mógłbyś pomóc innym takim jak ty?


13


P r z y d a t n e a d r e s y Augustów: Augustowskie Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm, ul. Złota 9, 16-300 Augustów,

tel. 87 643 50 91 lub 604 512 912, e-mail: [email protected], http://www.nareumatyzm.org

Białystok: Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne „Reuma-Podlasie”, ul. M. Curie-Skłodowskiej 24a, 15-276 Białystok, tel. 85 746 82 40, 605 580 790, e-mail: [email protected], http://reuma-podlasie.mixxt.pl

Bydgoszcz: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Bydgoszczy, ul. Konarskiego 1/3, 85-020 Bydgoszcz, tel. 52 349 79 13 w. 255

Częstochowa: Częstochowskie Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków, ul. Gruszowa 45, 42-215 Częstochowa, kom. 693 233 624, e-mail: [email protected] , http://reumaczest.pl/

Dąbrowa Górnicza: Stowarzyszenie Reumatyków i Ich Sympatyków „SOMA”, ul. Okrzei 8, 41-300 Dąbrowa Górnicza, tel. 32 764 03 79

Elbląg: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Elblągu, ul. Leśmiana 5/18, 82-300 Elbląg, tel. 55 232 13 07

Kielce: Stowarzyszenie Reumatyków i Sympatyków „Arnika”, ul. Kościuszki 25 pok.5, 25-310 Kielce, kom. 607 031 869

Kraków: Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm, Al. Focha 33, 30-119 Kraków, tel. 12 422 37 36, 427 30 59, http://schrkrakow.pl

Leszno: Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne, ul. Grota-Roweckiego 64, 64-100 Leszno, tel. 65 520 76 72

Lublin: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Lublinie, ul. Jaczewskiego 8, 20-954 Lublin, tel. 81 72 44 135

Łódź: Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne i Osteoporozę „Reuma-San”, ul. Kopernika 62, 90-553 Łódź, tel. 42 689 53 12

Olsztyn: Stowarzyszenie Chorych „REUMA”, ul. Orłowicza 27, 10-684 Olsztyn, kom. 663 181 382, e-mail: [email protected]

14


Opole: Opolskie Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm „Milenium”, ul. Górna 30a, 45-403 Opole, tel. 77 458 12 26, fax: 77 458 12 26, e-mail: [email protected], www.milenium.free.ngo.pl

Sopot: Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej „ENDOPROTEZA” w Sopocie, Wojewódzki Zespół Reumatologiczny im. dr Jadwigi Titz - Kosko, ul. Grunwaldzka 1/3, 81-967 Sopot, tel. 58 345 71 11, www.endoproteza.republika.pl/pol.html

Szczecin: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło „Odra-Bałtyk” w Szczecinie, ul. Arakońska 17-18, 71-470 Szczecin, tel. 91 488 96 51

Śrem: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Śremie, ul. Mickiewicza 95, 63-100 Śrem, tel. 61 263 62 73

Warszawa: Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Reumatyków, ul. Spartańska 1, 02-637 Warszawa, (koniecznie z dopiskiem REF – Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Reumatyków), email: [email protected], http://ref.mixxt.pl/

Ogólnopolskie Stowarzyszenie Młodych z Zapalnymi Chorobami Tkanki Łącznej „3majmy się razem”, ul. E.J. Osmańczyka 16b/14, 01-494 Warszawa, kom. 502 387 971, e-mail: [email protected], www.3majmysierazem.pl

Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków, Siedziba główna: ul. Spartańska 1, 02-637 Warszawa, tel. 22 844 42 41 w. 465 (tylko w godzinach dyżuru), kom. 664 630 125, e-mail: [email protected], http://reuma.idn.org.pl

Wrocław: Stowarzyszenie Chorych na ZSSK i Osób ich Wspierających, ul.Kasprzaka 23/2, 51-676 Wrocław, kom. 516 613 751, 604 275 617, http://zzsk.mixxt.pl/

Zbąszyń: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Zbąszyniu (WAMO), ul. Graczyńskich 5, 64-360 Zbąszyń, kom. 696 992 655, www.reuma.idn.org.pl

14


15


P l a c ó w k i m e d y c z n e s t o s u j ą c e l e c z e n i e b i o l o g i c z n eSamodzielny Publiczny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii 15-276 Białystok, ul. M. Skłodowskiej-Curie 24a tel. (85) 746 84 82

Szpital Specjalistyczny Podkarpacki Ośrodek Onkologiczny im. Ks. Bronisława Markiewicza Brzozów, ul. Bielawskiego 18 tel. (13) 430 95 00

Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela – Kliniczny Oddział Reumatologii i Układowych Chorób Tkanki Łącznej 85-168 Bydgoszcz, ul. Ujejskiego 75 tel. (52) 365 57 9910

Wojskowy Szpital Kliniczny – Kliniczny Oddział Reumatologiczny 85-681 Bydgoszcz, ul. Powstańców Warszawy 5 tel. (52) 378 70 12

Szpital Specjalistyczny nr 1 – Oddział Reumatologii 41-902 Bytom, ul. Żeromskiego 7 tel. (32) 396 32 00

SPZOZ Zespół Szpitali Miejskich w Chorzowie – Oddział Reumatologii 41-500 Chorzów, ul. Strzelców Bytomskich 11

Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. NMP – Oddział Reumatologii 42-218 Częstochowa, ul. PCK 7, Pawilon III tel. (34) 367 34 92

Wojewódzki Szpital Zespolony – Oddział Reumatologiczny 82-300 Elbląg, ul. Królewiecka 146 tel. (55) 239 58 69

16


Wojewódzki Ośrodek Reumatologiczno-Rehabilitacyjny – Oddział Reumatologii 42-230 Goczałkowice Zdrój, ul. Uzdrowiskowa 54 tel. (32) 210 70 51

Samodzielny Publiczny Szpital Wojewódzki w Gorzowie Wielkopolskim – Zespół Szpitalny 66-400 Gorzów Wielkopolski, ul.Walczaka 42 tel. (95) 733 16 00

Szpital Zespolony im. L. Perzyny – Oddział Reumatologiczny 62-800 Kalisz, ul. Poznańska 79 tel. (62) 765 12 51

Dolnośląskie Centrum Rehabilitacji – Oddział Reumatologiczny 58-400 Kamienna Góra, ul. Korczaka 1 tel. (75) 746 25 70

Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 7 Śląskiego Uniwersytetu Medycznego Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii 40-635 Katowice, ul. Ziołowa 45/47 tel. (32) 359 82 90, (32) 202 40 25

Szpital Miejski Murcki w Katowicach 40-749 Katowice, ul. Sokołowskiego 2 tel. (32) 255 61 30

Szpital Specjalistyczny św. Łukasza – Oddział Reumatologii 26-200 Końskie, ul. Gimnazjalna 41B tel. (41) 390 22 26

Szpital Wojewódzki w Koszalinie im. Mikołaja Kopernika 75-581 Koszalin, ul. T. Chałubińskiego 7 tel. (94) 348 81 51

Szpital im. T. Dunina – Oddział Reumatologiczny 61-100 Kościan, ul. Szpitalna 21 tel. (65) 512 08 55

16


17


Szpital Specjalistyczny, Oddział Reumatologiczny 83-400 Kościerzyna, ul. Piechowskiego 36 tel. (58) 686 06 63

Krakowski Szpital Reumatologiczno-Rehabilitacyjny – Oddział Reumatologii 30-119 Kraków, ul. Focha 33 tel. (12) 295 81 00

Szpital Specjalistyczny im. J. Dietla – Oddział Reumatologii 31-121 Kraków, ul. Skarbowa 1 tel. (12) 633 00 09

Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego – Oddział Reumatologii 31-531 Kraków, ul. Śniadeckich 10 tel. (12) 424 88 78

SPZOZ – Oddział Reumatologii 22-300 Krasnystaw, ul. Głowackiego 3 tel. (82) 576 52 31

SPZOZ w Krośnie – Oddział Reumatologii 38-400 Krosno, ul. Korczyńska 57 tel. (13) 436 41 10

Szpital Pulmonologiczno-Reumatologiczny – Oddział Reumatologii i Rehabilitacji 46-082 Kup, ul. Miarki 6 tel. (77) 469 54 55

Szpital Rejonowy w Leżajsku 37-300 Leżajsk, ul. Leśna 22 tel. (17) 242 71 13

Dziecięcy Szpital Kliniczny nr 1, Klinika Chorób Płuc i Reumatologii 20-093 Lublin, ul. Chodzki 2 tel. (81) 718 54 77

18


Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Klinika Reumatologii i Chorób Tkanki Łącznej 20-090 Lublin, ul. Jaczewskiego 8 tel. (81) 724 47 90

SPZOZ Szpital Miejski, Oddział Reumatologii 21-400 Łuków, ul. Rogalińskiego 3 tel. (25) 798 20 01

Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika – Oddział Reumatologiczny 93-513 Łódź, ul. Pabianicka 62 tel. (42) 689 52 29/53 12

NZOZ Medica, Oddział Reumatologiczny 77-200 Miastko, ul. Wybickiego 30 tel. (59) 857 09 55

SPZOZ Szpital Wielospecjalistyczny – Oddział Reumatologiczny 67-100 Nowa Sól, ul. Chałubińskiego 7 tel. (68) 388 22 58

Miejski Szpital Zespolony – Oddział Reumatologiczny 10-229 Olsztyn, al. Wojska Polskiego 30 tel. (89) 532 61 68/51

SPZOZ Szpital Specjalistyczny – Oddział Reumatologiczny 64-920 Piła, ul. Rydygiera 1 tel. (67) 210 63 44

Samodzielny Szpital Wojewódzki im. M. Kopernika w Piotrkowie Trybunalskim – Oddział Reumatologiczny 97-300 Piotrków Trybunalski, ul. Rakowska 15 tel. (44) 648 04 35

Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu Klinika Fizjoterapii, Rehabilitacji i Reumatologii, Oddział Rehabilitacyjny 61-545 Poznań, ul. 28 czerwca 1956 135/147 tel. (61) 831 02 44

18


19


Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych, Oddział Rehabilitacyjny 61-545 Poznań, ul. 28 czerwca 1956 135/147 tel. (61) 831 03 17

Szpital im. J. Strusia – I Oddział Reumatologii i Osteoporozy 61-285 Poznań, ul. Szwajcarska 3 tel. (61) 858 57 85

Szpital Wojewódzki w Przemyślu – Oddział Reumatologii 37-700 Przemyśl, ul. Monte Cassino 18 tel. (16) 677 51 45

SPZOZ – Oddział Reumatologii 24-100 Puławy, ul. Bema 1 tel. (81) 886 42 91

Wojewódzki Szpital Specjalistyczny – Oddział Reumatologiczny 26-617 Radom, ul. Aleksandrowicza 5 tel. (48) 361 34 00/05

SPZOZ Szpital Powiatowy – Oddział Reumatologiczny 97-500 Radomsko, ul. Wyszyńskiego 14 tel. (44) 685 47 00

Szpital Wojewódzki nr 2 – Oddział Reumatologii 35-301 Rzeszów, ul. Lwowska 60 tel. (17) 866 40 00

SPZOZ Szpital Powiatowy – Oddział Reumatologiczny 27-600 Sandomierz, ul. Schinzla 13 tel. (15) 833 05 00

SPZOZ im. Kard. S. Wyszyńskiego – Oddział Reumatologii 98-200 Sieradz, ul. Armii Krajowej 7 tel. (43) 827 83 33

20


Wojewódzki Zespół Reumatologiczny – Oddział Reumatologii 81-759 Sopot, ul. Grunwaldzka 1/3 tel. (58) 551 12 06

Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 – Oddział Reumatologii 41-200 Sosnowiec, pl. Medyków 1 tel. (32) 368 26 95

Szpital Rejonowy – Oddział Reumatologii 34-200 Sucha Beskidzka, ul. Szpitalna 22 tel. (33) 872 31 00

Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 Pomorskiej Akademii Medycznej Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych 71-252 Szczecin, ul. Unii Lubelskiej 1 tel. (91) 425 33 37

Oddział Reumatologii i Rehabilitacji Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Zespolony w Szczecinie 71-455 Szczecin, ul. Arkońska 4 tel. (91) 813 90 00

SPZOZ POR – Oddział Reumatologiczny 63-100 Śrem, ul. Mickiewicza 95 tel. (61) 283 62 73

Wojewódzki Szpital im. Zofii z Zamoyskich Tarnowskiej w Tarnobrzegu 39-400 Tarnobrzeg, ul. Szpitalna 1 tel. (15) 812 30 01

Szpital Miejski – Oddział Reumatologii 22-600 Tomaszów Lubelski, Al. Grunwaldzkie 1 tel. (84) 664 44 11

Wojewódzki Szpital Zespolony – Oddział Chorób Wewnętrznych 87-100 Toruń, ul. św. Józefa 53/59 tel. (56) 610 12 66

20


21


Śląski Szpital Reumatologiczno-Rehabilitacyjny – Oddział Reumatologii 43-450 Ustroń, ul. Szpitalna 11 tel. (33) 854 26 40

Instytut Reumatologii – Klinika Reumatologii 02-637 Warszawa, ul. Spartańska 1 tel. (22) 844 57 26

Wojskowy Instytut Medyczny – Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii 04-349 Warszawa, ul. Szaserów 128 tel. (22) 810 48 04

Szpital MSWiA – Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii 02-507 Warszawa, ul. Wołoska 137 tel. (22) 508 16 44

Szpital Powiatowy im. Jana Pawła II – Oddział Reumatologiczny 29-100 Włoszczowa, ul. Żeromskiego 28 tel. (41) 394 20 60

Akademicki Szpital Kliniczny – Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych 50-556 Wrocław, ul. Borowska 213 tel. (71) 734 33 404

Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką 50-981 Wrocław, ul. Weigla 5 tel. (71) 766 02 40

SPZOZ Okręgowy Szpital Specjalistyczny im. Marciniaka – Oddział Reumatologii 53-137 Wrocław, al. Wiśniowa 36 tel. (71) 360 20 09

Szpital Rejonowy – Oddział Reumatologii 58-130 Żarów, ul. Wojska Polskiego 7 tel. (74) 858 05 51

22


Powiatowy Zakład Opieki Zdrowotnej w Starachowicach 27-200 Starachowice, ul. Radomska 70 tel. (41) 274 61 58

Szpital Wojewódzki im dr Ludwika Rydygiera w Suwałkach Oddział Reumatologiczny ul. Szpitalna 60

Centrum Opieki Medycznej Szpital 37-500 Jarosław, ul. 3-Maja 70 tel. (16) 621 54 21

NZOZ Poradnia leczenia osteoporozy i chorób narządu ruchu 37-450 Stalowa Wola, ul. Wojska Polskiego 5 tel. (15) 843 14 18

SPZOZ - Oddział Reumatologii 21-300 Radzyn Podlaski, ul. Wisznicka 111

Regionalne Centrum Zdrowia – Oddział Rematologiczny dla przewlekle chorych 59-300 Lubin, ul Bema 5 tel. (76) 846 14 00

GOPLANA Centrum Rehabilitacji i Reumatologii, Oddział Reumatologii 58-950 Świeradów Zdrój, ul. Piłsudskiego 33 tel. (75)782 06 94

Wojewódzki Szpital Zespolony w Płocku, Oddział Reumatologiczny 09-402 Płock, ul. Medyczna 19 tel. 24 36 46 322

22


23

N o t a t k i



www.poruszycswiat.plWiedza w jednym miejscu

AbbVie Polska Sp. z o.o.ul. Postępu 21B, 02-676 Warszawa, tel.: (22) 319 12 00, fax: (22) 319 12 01

2012-10-EDU-2624

Dostępny również w wersji elektronicznej nawww.poruszycswiat.pl

Documents

RZS - poruszycswiat.pl · RZS REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW (RZS) Poradnik dla chorych i ich bliskich Abot_Humira_Poradnik_RZS_1841_L.indd 1 11-04-04 12:03