Sanhvvgiin tailangiin shinjilgee

0

Сэдэв : “ Санх¿¿гийн тайлангийн шинжилгээ”

Агуулга

1. Онолын хэсэг

Санх¿¿гийн тайлангууд ба тэдгээрийн талаарх ерºнхий ойлголт

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí øèíæèëãýý

Хэвтээ ба босоо шинжилгээ

Харьцааны шинжилгээ

- Тºлбºрийн чадварын шинжилгээ

- ¯йл ажиллагааны шинжилгээ

- ªрийн шинжилгээ

- Ашигт ажиллагааны шинжилгээ

Харьцааны нэгдсэн шинжилгээ

- Шинжилгээний Дю-Понт загвар

- Нэгдсэн чиг хандлагын шинжилгээ

Дампуурын шинжилгээ

2. Судалгааны хэсэг

Байгууллагын танилцуулга \ “Äàðõàí Íýõèé” ÕÊ \

Санх¿¿гийн тайлангийн харьцааны шинжилгээ

1. Тºлбºрийн чадварын шинжилгээ

2. ¯йл ажиллагааны шинжилгээ

3. ªрийн шинжилгээ

4. Ашигт ажиллагааны шинжилгээ

Шинжилгээний Дю-Понт загварын шинжилгээ

Хэвтээ ба босоо шинжилгээ

Дампуурын шинжилгээ

3. Ä¿ãíýëò

www.zaluu.comwww.zaluu.com

1

Санх¿¿гийн тайлангууд ба тэдгээрийн

талаарх ерºнхий ойлголт

Аж ахуй нэгж компаниуд санх¿¿гийн ¿йл ажиллагааныхаа ¿р д¿н тайланг

нийтээр х¿лээн зºвшººрºгдсºн стандартын дагуу гаргаж, хяналт

шалгалтын байгууллагууд, хувьцаа эзэмшигчид, зээлдэгчид, удирдлагад

байнга х¿ргэж байдаг. Хяналт шалгалтын байгууллагууд компаний гаргасан

санх¿¿гийн тайлан мэдээллийн ¿нэн бодитой эсэхэд хяналт тавих зорилгоор,

зээлдэгчид компаний тºлбºрийн чадварыг ажиглаж хянах зорилгоор, хувьцаа

эзэмшигчид компанийн байдалд ¿нэлэлт д¿гнэлт ºгч компанийн хувьцааг

худалдан авах, худалдах шийдвэр гаргахад ашигладаг ба удирдлага

компанийн ¿йл ажиллагааг удирдаж хянах явцад санх¿¿гийн тайлан

зориулагддаг.

Нягтлан бодох Б¿ртгэлийн Олон Улсын Стандарт №1-д зааснаар

санх¿¿гийн тайлан гэсэн нэр томъѐо нь ¿лдэгдлийн баланс, орлого ¿р

д¿нгийн тайлан, хуримтлагдсан ашгийн тайлан, мºнгºн г¿йлгээний тайлан,

санх¿¿гийн тайлангийн тодруулга ба бусад тайлан болон тайлбар

материалаас б¿рдэнэ. Санх¿¿гийн тайлангийн дээрх б¿рдэл хэсг¿¿д нь аж

ахуйн амьдралын нэг л ¿йл явцыг янз б¿рээр тусгадаг учраас хоорондоо

харилцан холбоотой байна.

Орлогын тайлан

Орлогын тайлан нь тодорхой хугацааны туршид явуулсан ¿йл

ажиллагааны ¿р д¿нг илэрхийлнэ. Орлогын тайлан нь Борлуулалтын

орлогоос эхлэх ба ¿¿нээс борлуулсан б¿тээгдэх¿¿ний ºртгийг хасч нийт ашиг

гарна. Нийт ашигаас борлуулалт, удирдлагын зардал, элэгдэлийн зардалыг

хасч ¿йл ажиллагааны ашиг гарах буюу х¿¿ ба татварын ºмнºх ашгийг

тооцно. ¯¿нээс санх¿¿гийн зардлууд хасагдана. Тухайлбал х¿¿гийн,

татварын, онцгой эрхт хувьцааны ноогдол ашгийн зардлууд хасагдана.

Эцэст нь энгийн хувьцаанд хуваарилах боломжит ашгийг хувьцааны тоонд

харьцуулж нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг гаргана.

Тайлан баланс

Тайлан тэнцэл нь хугацааны тодорхой нэг агшин дахь компаний хºрºнгº,

санх¿¿гийн байдлыг харуулна. ªºрººр хэлбэл компанийн хºрºнгийн

б¿рэлдэх¿¿н хэсг¿¿д, тэдгээрийг санх¿¿ж¿¿лж байгаа эх ¿¿свэрийн б¿тцийг


2

илэрхийлдэг. Аж ахуйн нэгжийн тайлан балансын актив ба пассив талын аль

аль нь дотроо хугацаагаараа ангилагдана. Эргэлтийн хºрºнгº ба эх ¿¿свэр

нь 1 жил ба т¿¿нээс доош хугацаатай байдаг бол ¿ндсэн хºрºнгº ба урт

хугацаат эх ¿¿свэрийн ихэнх нь 5 ба т¿¿нээс дээш жилийн хугацаатай.

Ялангуяа хувьцаат капиталд тодорхой тогтоосон хугацаа байдагг¿й.

Тайлан балансын хºрºнгº талын ¿зл¿¿ëэлт¿¿д нь хºрвºх чадварынхаа

эрэмбээр байршсан байна.

Хуримтлагдсан ашгийн тайлан

Хуримтлагдсан буюу хувиарлагдааг¿й ашгийн тайланд тайлант ¿еийн

эхний хуримтлагдсан ашгийн хэмжээ, тухайн тайлант хугацааны ¿йл

ажиллагааны ¿р д¿нгээс бий болсон цэвэр ашиг, т¿¿нээс ноогдол ашигт

хуваарилсан байдал ба тайлант хугацааны эцсийн хуримтлагдсан ашгийн

¿лдэгдлийг тусган харуулсан байдаг.

Мºнгºн ã¿éëãýýíèé тайлан

Мºнгºí ã¿éëãýýíèé тайлан нь тухайн тайлант хугацааны туршид гарсан

¿йл ажиллагааны, хºрºнгº оруулалтын, санх¿¿гийн мºнгºн урсгалуудыг

тодорхойлж тухайн хугацаанд мºнгºн хºрºнгºнд гарсан ººрчлºлтийг

илэрхийлдэг байна.

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷èä

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷ ñóáúåêòóóäûã Ñòàíôîðäûí èõ

ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Æîðæ Ôîñòåð åðºíõèéä íü äàðààõ áàéäëààð 7 õýñýãò

õóâààñàí. ¯¿íä:

1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷èä, õºðºíãº îðóóëàã÷èä áà ¿íýò öààñíû øèíæýý÷èä

2. Óäèðäëàãóóä

3. Àæèë÷èä

4. Çýýëä¿¿ëýã÷èä áà íèéë¿¿ëýã÷èä

5. Õóäàëäàí àâàã÷èä áîëîí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä

6. Çàñãèéí ãàçàð áîëîí çîõèöóóëàã÷ àãåíòëàãóóä

7. Áóñàä

Õóâüöàà ýçýìøèã÷èä, õºðºíãº îðóóëàã÷èä áà ¿íýò öààñíû øèíæýý÷èä:

Êîìïàíèé ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òîîí ìýäýýã õàìãèéí èõ ñîíèðõäîã

ãîë õ¿ëýýí àâàã÷ íü õóâüöàà çýìøèã÷èä, õºðºíãº îðóóëàã÷èä þì. Ýäãýýð


3

ñóáúåêòóóä íü õºðºíãº îðóóëàã÷äûí ýðñäýë, ýðãýëò, íîîãäîë àøãèéí îðëîãî,

õºðâºõ ÷àäвàð áà áóñàä äàâóó ýðõèéã àãóóëñàí ¿íýò öààñíû áàãöûã ñîíãîõîä

îíöãîé àíõààðäàã. Èéì ñîíãîëòîîð ìýäýýëëèéã øààðäàõ íü îíöãîé à÷

õîëáîãäîëòîé. ¯¿íä ¿íýò öààñíû õàíø, ¿íýò öààñûã õóäàëäààëàõ òîî õýìæýý

áîëîí áóñàä õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿íèé ñóäàëãààíû ÷èã õàíäëàãààð ¿íýò öààñíû

õàíøíû óíàëòûã èëð¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë áàéíà.

Óäèðäëàãóóä:

Àëèâàà áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà íü ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã

ãîë òºëºâ ñàíõ¿¿æèëò, õºðºíãº îðóóëàëò áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû øèéäâýð

ãàðãàõàä àøèãëàäàã. Ò¿¿í÷ëýí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýõ

íýã ÷óõàë õýðýãöýý øààðäëàãà áîë óäèðäëаãûí ç¿ãýýñ ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí

¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä òóëãóóðëàí áàéãóóëñàí ãýðýý õýëöэл¿¿ä þì. ªºðººð õýëáýð

êîìïàíè áîëîí áóñàä àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õîоðîíäîõ ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äèéí

á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ ¿åä óäèðäëàãà íü ãýðýýíèé íºõöºëä òóëãóóðëàí

õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áàãòààæ áîëíî. Ìºí áóñàä êîìïàíèóäûí

ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóäûã óäèðäëàãûí øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàõ

áîëîìæòîé.

Àæèëëàã÷èä:

Àæèëëàã÷äààñ ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóäûã ñîíèðõîõ ñîíèðõîë íü çàðèì

íýã øàëòãààíòàé õîëáîîòîé. Òýä ººðèéí êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààíû

àøèãòàé áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ðãýëæëýë, òóõàéí ¿åèéí áà èðýýä¿éí

àøèãò àæèëëàãààíû ÷àäâàðûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã ñîíèðõîæ áàéäàã.

Àæèëëàã÷äààñ ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóäûã ¿ðãýëæ ñîíèðõîæ áàéäàã ººð íýã

÷óõàë õýðýãöýý íü ººðñäèéí òýòãýâðèéí òºëºâëºãººíèé àìüäðàõ ÷àäâàðûã

õÿíàõàä îðøèíî. Çàðèì òîõèîëäîëä àæèëëàãñäûí ñîíèðõîë íü ñàíõ¿¿ãèéí

òàéëàíä áàãòñàí ¿ç¿¿ëýëòýíä ñóóðèëñàí êîìïàíèóä áà àæèë÷èä õîîðîíäûí

ãýðýýíèé äàãóó ºñºí íýìýãääýã áàéíà.

Çýýëä¿¿ëýã÷èä áà áóñàä íèéë¿¿ëýã÷èä:

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóä íü êîìïàíè áîëîí çýýëä¿¿ëýã÷èä áóñàä

íèéë¿¿ëýã÷äèéí õîîðîíä áàéíãûí õàðèëöàà õîëáîî ¿¿ñýõ ò¿¿íèé îðøèí

òîãòíîõ ÿâöàä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ãýæ ¿çäýã. Ýíý íü þóíû ò¿ð¿¿íä

çýýëèéí êàïèòàëòàé õîëáîîòîé áºãººä ¿¿íèé õàìãèéí òîä æèøýý áîë áàíêíû


4

áàéãóóëëàãà þì. Èõýíõ áàíêóóä àøèãò àæèëëàãàà, õºø¿¿ðýã, õºðâºõ

÷àäâàðòàé õîëáîîòîé ìýäýýëë¿¿äèéã òàéëáàðëàñàí ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éí

ñòàíäàðòòàé áàéäàã áºãººä øààðäëàãàòàé áàòàëãàà áà õ¿¿ãèéí ò¿âøèí,

çýýëèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ ¿åä òýäãýýðèéã àíõààð÷ ¿çäýã. Ñàíõ¿¿ãèéí

òàéëàíãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ÿëàíãóÿà çýýëèéí ç¿éë àíãèóä íü çýýëèéí òàëààð

øèéäâýð ãàðãàõàä ÷óõàë íºëººòºé áàéíà.

Õóäàëäàí àâàã÷èä, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä:

Êîìïàíè áîëîí õóäàëäàí àâàã÷èéí õîîðîíäûí õàðèëöàà îëîí æèëèéí

òóðø ºðãºæñººð èðñýí áèëýý. Çàðèì òîõèîëäîëä ýäãýýð õàðèëöàà õîëáîî íü

õîéøëóóëñàí àøèã îðëîãóóä, áàòëàí äààëò, õóóëü ¸ñíû ºðòэé õîëáîãäîæ

áàòàëãàà ãàðãàõ çýðýã õýëáýð¿¿ä áàéäàã áºãººä èõýíõ òîõèîëäîëä õóäàëäàí

àâàã÷äàä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä ¿ðãýëæ àíõààðàë òàâüæ áàéäàãòàé õîëáîãäñîí

óäààí õóãàöààíû ò¿íøëýë áàéäàã. Õóäàëäàí àâàã÷äàä êîìïàíèéí ñàíõ¿¿ãèéí

àìüäðàõ ÷àäâàðûã àæèãëàõ ñîíèðõîë áàéäàã. Èéì ñîíèðõîë íü òóõàéí êîìïàíè

äàìïóóðàëä îðæ áîëçîøã¿é ãýäýãò ñàíàà çîâîõ ÿâäàë íýìýãäñýíòýé

õîëáîîòîé áàéæ áîëíî.

Çàñãèéí ãàçàð áîëîí çîõèóöóóëàã÷ àãåíòëàãóóä:

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã Çàñãèéí ãàçàð áîëîí çîõèöóóëàã÷

àãåíòëàãóóäààñ ñîíèðõîõ ýðýëò õýðýãöýý íü äàðààõ øàëòãààíóóäààñ áîëæ

¿¿ñ÷ áèé áîëäîã. ¯¿íä:

Îðëîãûí òàòâàð, áîðëóóëàëòûí òàòâàð áîëîí íýìýãäñýí ºðòãèéí

òàòâàðûí òºëºëòòýé õîëáîîòîéãîîð îðëîãûí ºñºí íýìýãäýëòèéã ñîíèðõîõ

Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëæ áàéãàà ãýðýý õýëýëöýýð áîëîí çàñãèéí ãàçðûí

áèçíåñò îðîëöîõ êîìïàíèóäûí îðîëöîîòîé õîëáîãäóóëàí ñîíèðõîõ

Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé êîìïàíèóäàä çýýëèéí áàòàëãàà

ãàðãàõ ÿâäëûã äýìæèõ

Çàðèì íýã îíöãîé ñàëáàðûí ýäèéí çàñãèéí ãîë ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã

òîãòîîõ, ò¿¿í÷ëýí òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõàä ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí

ìýäýýëëýýñ ãàäíà óëñ òºðèéí õ¿÷èí ç¿éëñ ÷óõàë íºëººòýé áàéíà.

Áóñàä òàëóóä:

Àêàäåìè õ¿ðýýëýíã¿¿ä, õ¿ðýýëýí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ

áàéãóóëëàãóóä áîëîí ººð ººð ¿éë àæèëëàãààíû ¿¿ðýã ôóíêö, òóñãàé ñîíèðõîë


5

á¿õèé ìàø îëîí áàéãóóëëàãóóä ýíä áàãòàíà. Êîìïàíèóä ýäãýýð

áàéãóóëëàãóóäààñ èðñýí ýðýëò õ¿ñýëòèéã áèåë¿¿ëýõèéã ýðìýëçýõ ¸ñòîé ãýæ

¿çäýã.

Ìºí îð÷èí ¿åèéí ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæìåíòèéí ñàëáàð äàõü íýðò øèíæýý÷,

çºâëºã÷ Õàðâàðäûí Èõ ñóðãóóëèéí Áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ñóðãóóëèéí äîêòîð

Ýðèê Õåëôåðò ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷äèéã:

1. Ýçýìøèã÷èä áà õºðºнãº îðóóëàã÷èä

2. Óäèðäëàãóóä

3. Çýýëä¿¿ëýã÷èä áà õºðºíãº îðóóëàã÷èä

4. Àæèë÷èä

5. ¯éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóä

6. Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóä

7. Îëîí íèéò ãýæ àíãèëñàí.

Ýíý àíãèëàëòûí ýõíèé ãóðàâ íü ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã

õàìãèéí ãîë õýðýãëýã÷ áºãººä ýäãýýð íü ººð ººðèéí îíöëîãòîéãîîñ ãàäíà

õàðèëöàí õàìààðàëòàé ãýæ ¿çñýí. Áóñàä ñóäëàà÷èä ýðäýìòýä ñàíõ¿¿ãèéí

òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷äèéã åðºíõèéä íü õºðºíãº îðóóëàã÷èä,

óäèðäëàãà, çýýëä¿¿ëýã÷èä ãýæ àíãèëàí òýäãýýðèéí ñîíèðõîë, õýðýãöýý,

øààðäëàãûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëñàí áàéäàã.


6

Санх¿¿гийн тайлангийн шинжилгээ

Санх¿¿гийн тайланг илэрхийлэгч мэдээлл¿¿д тэдгээрийн тайлбар

тодруулга б¿хэлдээ шинæилгээ хийх ажлын чухал бодит ¿ндэслэл болно.

Санх¿¿гийн тайлангийн мэдээлэл нь б¿хэлдээ ºнгºрсºн мэдээг тайлагнадаг.

Иймээс уг мэдээний шинжилгээ нь ºнгºрсºн хугацааны шалгалт юм.

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã àøèãëàí òºðºë á¿ðèéí ñóáüåêòóóä ººðñäèéí

øèéäâýðèéã ãàðãàæ áàéäàã. Óäèðäëàãà, ºì÷ ýçýìøèã÷ õóäàëäàí àâàã÷,

áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷äýä ï¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãàà, õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà,

ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûí òàëààðõè ¿íý öýíэòýé ìýäýýëýë ºãºõ çîðèëãîîð

ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýã õèéäýã. Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýã ãàäààä, äîòîîä ãýæ

õî¸ð àíãèëíà. Ýäãýýð íü çîðèëãî, õàìààðàõ õ¿ðýý, àøèãëàõ ìýäýýëëèéí ýõ

¿¿ñâýðèéí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é. Äîòîîä øèíæèëãýý õèéõýä ñàíõ¿¿ãèéí

òàéëàíãààñ ãàäíà óäèðäëàãûí á¿ðòãýëèéí ìýäýýëýë àøèãëàäàã. Ãàäààä

øèíæèëãýý õèéõýä çºâõºí íèéòëýãäñýí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëýë

àøèãëàäàã áà øèíæèëãýýã ï¿¿ñèéí äîòîîä àóäèòîðóóä, øèíæýý÷èä

ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä ã¿éöýòãýäýã. Øèíæýý÷èéí ºãñºí ä¿ãíýëò òóéëûí

¿íýí áèø áºãººä ò¿¿íèéã ÿãøòàë áàðèìòëàí ýöñèéí øèéäâýð ãàðãàõ íü

ºðººñãºë þì. Øèíæèëãýý õèéõýä óëàìæëàëò, ìàòåìàòèê, ñòàòèñòèê,

øóãàìàí ïðîãðàìì÷ëàëûí àðãóóäûã ºðãºí àøèãëàäàã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä

ï¿¿ñèéí óäèðäëàãà ñàíõ¿¿ãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä ìàòåìàòèê çàãâàðûã ºðãºí

õýðýãëýæ áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýã ãîë òºëºâ æèëèéí ýöñèéí

íèéòëýãäñýí òàéëàíã ¿íäýñëýæ øèíæèëãýý õèéäýã. Õàòóó òîãòîîñîí íîðì

áàéõã¿é. Ó÷èð íü áèçíåñèéí àìæèëòàíä öàã óóð, ñàëáàðûí îíöëîã, óдèðäëàãûí

àðãà áàðèë ãýýä ìàø îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ øóóä áà äàì áàéäëààð íºëººëäºã.

Ãýõäýý øèíæèëãýýíèé îáúåêòûí õàðúÿàëàãäàõ ñàëáàð, óëñ îðíû îíöëîã,

çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çñýí ñóóðü ¿ç¿¿ëýëòèéã ñòàòèñòèê ñóäàëãààãààð

îéðîëöîî òîîöîõ áîëîìæòîé. Ìºí øèíæèëãýýíä àøèãëàõ ìýäýýëëèéã

ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí, áóñàä ìýäýýëýë ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí


7

ìýäýýëýë íü á¿òýö á¿ðýëäэõ¿¿í, àãóóëãà çîõèîìæийí õóâüä óëñ îðîí á¿ðä

õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.

Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýíèé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà:

Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä ò¿ãýýìýë ìºðääºã á¿ðòãýëèéí

ñòàíäàðòòàé óÿëäóóëàí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåìèéã äýëõèéí

ò¿âøèíä èæèëñ¿¿ëýõ îðîëäëîãûã õèéæ áàéãàà áîëîâ÷ ÿëàíãóÿà çàõ çýýë ºíäºð

õºãæñºí óëñ îðíóóäûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåìä èõýýõýí ÿëãàà

áàéñààð áàéíà. Óëñ îðíóóä íü èéíõ¿¿ á¿ðòãýëèéí ¿íäýñíèé îíöëîãîî

õàäãàëñààð áàéãàà íü ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýíèé íýã õýâ ìàÿã, ñòàíäàðòûã

áèé áîëãîõ áîëîìæã¿é áîëãîæ áàéãàà þì. ªíºº ¿åä óëñ îðíóóäàä íÿãòëàí

áîäîõ á¿ðòãýëèéí äºðâºí ¿íäñýí çàãâàð õýðýãëýãäýæ áàéãààòàé óÿëäàæ

òýäãýýðò òóëãóóðëàí õèéãäýõ ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýíèé àðãà ç¿é íü õàðèëöàí

àäèëã¿é áàéíà.

Çàãâàð Á¿ðòãýëèéí òºðºë Øèíæèëãýýíèé òºðºë

Îëîí óëñûí íÿãòëàí

áîäîõ á¿ðòãýëèéí

ñòàíäàðò

Ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðòãýë

Óäèðäëàãûí á¿ðòãýë

Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýý

Àíãëè-Ñàêñîíû çàãâàð

Ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðòãýë

Óäèðäëàãûí á¿ðòãýë

Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýý

Åâðîïûí çàãâàð Åðºíõèé

Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí

øèíæèëãýý

Ç¿¿í Åâðîïûí çàãâàð

/ ñîöèàëèñò / Íýãäñýí

Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû

øèíæèëãýý

Санх¿¿гийн тайлангийн шинжилгээ хийхэд тулгардаг бэрхшээл¿¿д

Харьцаануудын ¿р д¿н нь салбарын онцлогоос ихээхэн хамааралтай

байдаг. Нэлээд тооны компаниуд, ялангуяа томоохон компани

корпорациуд ихэвчлэн нэг биш хэд хэдэн салбарт ¿йл ажиллагаа явууëдаг.

Энэ тохиолдолд олон салбарт явуулсан ¿йл ажиллагааны ¿р д¿нг ¿нэлж


8

хэмжихэд тохиромжтой оновчтой дундаж ¿з¿¿лэлтийг тооцож гаргахад

бэрхшээлтэй, маргаантай байдаг. Хамгийн ¿р д¿нтэй оновчтой шалгуур

¿з¿¿лэлт¿¿д зºвхºн тухайн нэг салбарын хувьд л тооцогдож гарах

боломжтой байдаг. Нºгºº талаар салбарын дундаж гэдэг нь хамгийн

оновчтой ¿з¿¿лэлт биш байж болох талтайн дээр ¿¿нээс хэр зэрэг

хазайвал сайн эсвэл муу болохыг тодорхойлоход бэрхшээлтэй байдаг.

Санх¿¿гийн тайлангууд нь компанийн ¿нэн бодитой д¿р зургийг гаргах

боломжг¿й байх. Тухайн тайлан гарч байгаа цаг ¿е болон гаргаж байгаа

талын сонирхлоос хамааран ¿нэн бодитой мэдээлэл ºгºх боломжг¿й байх

тохиолдол байдаг. Иймээс нилээд урт хугацааны хандлагыг ажиглах

хэрэгтэй болно.

¯нийн т¿вшний ººрчлºлт. Ямарч санх¿¿гийн тайланд тухайн хугацаанд

гарсан ¿нийн ººрчлºлтийг тусгадагг¿й.

¯р д¿нг тайлбарлахтай холбоотой бэрхшээл¿¿д. Ихэнх санх¿¿гийн

харьцаануудад салбарын дундаж болон оновчтой т¿вшин тогтоосон

байдаг боловч зарим нэгэн харьцааны ¿р д¿нг сайн эсвэл муу гэж ¿нэлэхэд

бэрхшээлтэй байдаг. Жишээ нь: хºрвºх чадварын харьцаа ºндºр байх нь

хºрвºх чадвар сайтай байгааг илэрхийлдэг боловч энэ нь нºгºº талаар

ил¿¿дэл нººц их байгааг илтгэдэг.

Харьцаануудын харилцан хамаарал. Зарим харьцаануудын хоорондын

хамаарлын т¿вшин нилээд ºндºр байдаг. Энэ нь тэдгээрийг тооцоход

ашигладаг аль нэг ¿з¿¿лэлт¿¿д нь ижил байдагтай холбоотой. Иймээс

хэт олон биш оновчтой сонгож авсан цººн тооны харьцааг шинжилгээнд

ашиглах нь чухал. ¯¿ний тулд харьцаануудын талаар хангалттай

мэдлэгтэй байх шаардлагатай болдог.

Санх¿¿гийн шинжилгээг хамрах х¿рээ, цаг хугацааны хувьд I.

экспресс болон II. г¿нзгийр¿¿лсэн шинжилгээ гэж 2 ангилдаг.

I. Санх¿¿гийн тайлангийн шуурхай буюу экспресс шинжилгэý

(Õýâòýý áà áîñîî) áóþó цººн ¿з¿¿лэлтээр энгийн аргаар харьцангуй бага

хугацаанд бага хºдºлмºр зарцуулж санх¿¿гийн байдалд ¿нэлэлт д¿гнэлт

ºгºх шинжилгээ þì. Шинжилгээний явцад мэргэжилтн¿¿дийн туршлага,

мэргэжил боловсролд тулгуурлан шаардлагатай ¿з¿¿лэлт¿¿дийг


9

тооцоолдог. Экспресс шинжилгээ нь дараах ¿е шатуудыг дамжин

зорилгоо хэрэгж¿¿лнэ.

- Бэлтгэл ажил

- Санх¿¿гий тайлангийí урьдчилсан тºлºв байдлыг ¿нэлэх

- Тайланг уншиж танилцах ба шинжилгээ хийх

Санхг¿¿ийн тайлангийн хэвтээ ба босоо

шинжилгээ.

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí õýâòýý øèíæèëãýý:

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä õèéõ õýâòýý áóþó ãîðèçîíòàëü øèíæèëãýýã íýã áîëîí

õýä õýäýí õýëáýðýýð, àáñîëþò ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õàðüöàíãóé ºñºëòèéí õóðäûã

òîîöîîëîõ çàìààð ã¿éöýòãýíý. Ñóóðü ¿ç¿¿ëýëòýýñ äàðààãèéí õýä õýäýí æèëä

ºññºí ºñºëòèéí õóðä íü çºâõºí ¿ç¿¿ëýëò òóñ á¿ðèéí ººð÷ëºëòèéã õàðóóëààä

çîãñîõã¿é ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí öààøäûí äèíàìèê ººð÷ëºëòèéã óðüä÷èëàí

òîîöîîëîõ áîëîìæ îëãîäîã. Õàðèí õýâòýý øèíæèëãýýíèé à÷ õîëáîãäîë íü

èíôëÿöèéí íºõöºëä áóóðäàã áàéíà. Санхүүгийн тайланд хэвтээ шинжилгээг

дараах байдлаар хийнэ.

1. Тайлант болон өмнөх үеийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүдийн

дүнгийн өөрчлөлтийн ялгаварыг тооцоолж, үзүүлэлт тус бүрийн өсөлт,

бууралтыг тодорхойлно.

2. Энэхүү гаргасан өсөлт, бууралтыг суурь үед нь харьцуулан үзүүлэлт тус

бүрийн өөрчлөлтийг хувиар илэрхийлнэ.

3. Өмнө нь хийгдсэн тооцоолол дээр тулгуурлан зэрэгцүүлсэн шинжилгээний

дүгнэлт гаргана. Дүгнэлт гаргахдаа ганц үзүүлэлтийг салангид байдлаар

биш, аль болох бусад үзүүлэлт, хэсэг бүлгийн дүн, тэдгээрийн

өөрчлөлттэй уялдуулан тодорхойлох нь чухал.

Санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүдэд зэрэгцүүлсэн шинжилгээг хийснээр

тухайн бизнесийн байгууллагын хөрөнгө, бэл бэнчин, төлбөрийн чадвар


10

хэрхэн өөрчлөгдсөн, санхүүжилтийн ямар эх үүсвэр ашигласан, орлого,

зарлага, ашигийн төрөл зүйл ангиудын өсөлт, бууралтын талаар ерөнхий

дүгнэлт гаргах боломж олддог.

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí áîñîî øèíæèëãýý:

Ï¿¿ñ êîìïàíèéí õºðºíãº, ò¿¿íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿òöýýð íü øèíæëýõèéã

âåðòèêàëü áóþó áîñîî øèíæèëãýý ãýíý. Áîñîî øèíæèëãýýã ÿâóóëæ áàéãàà

çîðèëãîîñ íü õàìààðóóëàí õî¸ð àíãèëæ ¿çäýã.

1. Àøèãëàãäàæ áàéãàà íººö áîëîí áóñàä îáú¸ì õýìæýýíèé ¿ç¿¿ëýëò¿үäýýðýý

ÿëãààòàé ï¿¿ñ êîìïàíèóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í, àæ àõóé õîîðîíäûí

ýäèéí çàñãèéí ïîòåíöèàëûã õàðüöóóëàõ

2. Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí àáñîëþò ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ãàæóóäóóëàõ ÿëàíãóÿà

ò¿¿íèé äèíàìèê ºñºëòèéã íü õàðüöóóëàõàä òөвөãòýé áîëãîäîã èíôëÿöèéí

ñºðºã íºëººëëèéã òîäîðõîé ò¿âøèíä áàãàñãàõ çýðýã áîëíî.

Босоо шинжилгээг дараах байдлаар хийнэ.

1. Тайлант оны баланс, орлогын тайлангийн нийт дүнд хэсэг бүлгүүдийн

дүн, бусад үзүүлэлтүүдийг харьцуулан хувиар тодорхойлно.

2. Суурь үеийн санхүүгийн тайланд, мөн дээр дурьдсан аргачлалаар

үзүүлэлтүүдийн нийт дүнд эзлэх хувийн жингүүдийг тодорхойлно.

3. Судалгаанд авч үзсэн 2 үеийн санхүүгийн тайлангуудын үзүүлэлт, бүлэг

хэсгийн бүтцийн харьцангуй хэмжигдэхүүн хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг

анхааран ажиглана.

4. Хийсэн тооцоолол ажиглалт дээрээ тулгуурлаж тайлангийн үзүүлэлтүүд,

хэсэг бүлгийн дүнгийн агуулга, утгын уялдаа холбоог ашиглаж дүгнэлт

гаргана.

Хэвтээ болон босоо шинжилгээ хийсний давуу тал:

1. Хөрөнгийн хэмжээ, хүчин чадал, үйл ажиллагааны ялгаатай

байгууллагуудын хөрөнгө, капиталын бүрэлдэхүүн, өсөлтийн хурдацаар нь

зэрэгцүүлэх боломж олгоно.

2. Хувийн жингийн хэмжигдэхүүнүүд нь үнэ ханшны хэлбэлзэл, ханшгүйдлийн

сөрөг нөлөөлөл, хөрөнгийн үнэлгээний ялгаа зэрэг зөрүүтэй байдлын

нөлөөнд автдаггүй.


11

3. Судалгааны үр дүнг бүтцийн график, өсөлт, бууралтыг илэрхийлсэн

диаграмм зэргийг ашиглан харуулж болно.

II. Санх¿¿гийн тайлангийн г¿нзгийр¿¿лсэн шинжилгээ буюу санх¿¿гийн

тайлангийн ¿з¿¿лэлт тус б¿рээр б¿хэлд нь эсвэл тодорхой ¿з¿¿лэлт болон

сэдвийг ил¿¿ дэлгэрэнг¿й байдлаар нºлººлсºн х¿чин з¿йл, харилцан холбоо

хамааралд судалж, ¿нэлэлт д¿гнэлт гаргах шинжилгээ þì.

Харьцааны шинжилгээ

Компанийн ¿йл ажиллагааны т¿вшинг шинжилж ¿нэлэхийн тулд санх¿¿гийн

харьцаа коэффициентуудыг тооцдог. Санх¿¿гийн харьцаануудыг тооцоход

тайлан баланс ба орлогын тайлангийн ¿з¿¿лэлт¿¿дийг ашиглана. Компанийн

¿йл ажиллагааны талаар бодитой ¿нэлэлт д¿гнэлт хийхэд харьцуулан

шинжлэх арга ¿р д¿нтэй байдаг. Харьцааны шинжилгээний гол онцлог нь ¿¿нд

оршино. Компанийн хувьцаа эзэмшигчид болон сонирхогчид компанийн

эрсдлийн ба ºгººжийн т¿вшинг анхааралтай ажиглаж байдаг бол

зээлд¿¿лэгчид тºлбºрийн чадвар, ашигт ажиллагааг сонирхох жишээтэй.

Удирдлагуудын хувьд компанийн санх¿¿гèйн харьцаануудыг тооцож гаргаж

болох авч хамгийн чухал харьцааны шинжилгээгээр тооцож гаргасан

коэффицентуудын юуг илэрхийлж байгааг тодорхойлох явдал болдог.

Харьцаа ºндºр гарч байна уу? Эсвэл хэт бага байна уу? Энэ нь эерэг

¿з¿¿лэлт ¿¿? Сºрºг ¿з¿¿лэлт ¿¿? гэдгийг тодорхойлохын тулд ямар нэгэн

дундаж стандарт эсвэл харьцуулах шалгуур хэрэгтэй болно. Иймээс

санх¿¿гийн харьцаануудыг тооцож гаргаад тэдгээрийг харьцуулан шинжлэх

аргатай хослуулан хэрэглэдэг. Харьцуулсан шинжилгээний т¿гээмэл

хэлбэр¿¿д нь:

- Салбарын харьцуулсан шинжилгээ. Салбарын харьцуулсан шинжилгээг

хийхдээ компанийн санх¿¿гийн ¿з¿¿лэлт¿¿дийг ºрсºлдºгчтэй нь эсвэл

салбарын дундаж ¿з¿¿лэлттэй íü мөн тухайн салбарын компанийн

¿з¿¿лэлттэй харьцуулна. ¯¿ний ¿р д¿нд дундаж норм буюу стандартаас


12

компанийн ¿з¿¿лэлт хэр зэрэг хазайлттай байгааг тодорхойлно. Энэ нь

компанийн ¿йл ажиллагаанд ямар нэгэн асуудал х¿ндрэл оршиж байгааг

илэрхийлэх ба цаашид тайлангууд нарийвчилсан шинжилгээ хийсний ¿р

д¿нд асуудлын учир шалтгааныг тодорхойлж болно. ¯¿нийг санх¿¿гийн

тайлангийн шинжилгээний хºндлºн арга гэж нэрлэдэг.

- Цаг хугацааны харьцуулсан шинжилгээ. Цаг хугацааны харьцуулсан

шинжилгээгээр компанийн ¿йл ажиллагааны ¿р д¿нг ºнгºрсºн ба ºнºº

үеийг харьцуулан шинжилж ¿нэлэлт, д¿гнэлт ºгнº. ¯¿ний ¿р д¿нд ¿йл

ажиллагааны явцын чиг хандлагыг тодорхойлох боломж бий болох ба ¿¿н

дээр ¿ндэслэх хэтийн тºлºвийг тодорхойлно. ¯¿нийг санх¿¿гийн

тайлангийн шинжилгээний цаг хугацааны арга гэж нэрлэдэг.

Компанийн ¿йл ажиллагаанд ¿нэлэлт, д¿гнэлт ºгºхдºº салбарын ба цаг

хугацааны харьцуулсан шинжилгээг хослуулан хэрэглэх нь ил¿¿ ¿р д¿нтэй.

Ингэснээр тухайн салбарын хºгжлийн чиг хандлага ба компанийн ¿йл

ажиллагааны явцыг харьцуулан д¿гнэх боломж бий болно.

Харьцааны шинжилгээ хийхэд анхаарвал зохих дараах зүйлс байдаг.

1. Тооцож гаргасан ганц харьцаа нь компаний үйл ажиллагааг үнэлж дүгнэхэд

хангалттай мэдээлэл болж чадахгүй бөгөөд хэсэг бүлэг харьцаануудыг

авч үзэж байж бодит үр дүнг бий болгодог.

2. Шинжилгээнд ашиглаж буй санхүүгийн тайлангууд цаг хугацааны хувьд

тохирч байх ѐстой. Эс тэгвэл үр дүн нь бодитой байж чадахгүй.

3. Санхүүгийн шинжилгээнд ашиглаж буй үзүүлэлтүүд, тоо баримтууд үнэн

бодитой эсэхэд итгэлтэй байхын тулд хөндлөнгийн байгууллагаар

баталгаажуулсан тайлан тэнцлийг ашиглах нь зүйтэй.

4. Харьцуулсан шинжилгээнд ашиглах тайлангууд нь нэгдсэн нэг

аргачлалаар хийгдсэн байх ѐстой.

5. Хугацааны харьцуулсан шинжилгээ хийж байх явцад инфляцийн

нөлөөллийг хайхрахгүй байж болохгүй. Тухайлбал өнгөрсөн үеийн бараа

материалын хэмжээнээс өнөөгийн нөөцийн хэмжээ асар их зөрүүтэй

байхад энд үнийн өсөлтийн нөлөөлөл орсоныг үгүйсгэх аргагүй юм.


13

Санх¿¿гийн харьцаануудыг эрдэмтэн судлаачид янз б¿рээр ангилж б¿лэглэсэн

байдаг. Эдгээрээс АНУ-ын эрдэмтэн Ж.В.Смит, Д.С.Андерсон, Английн эрдэмтэн

К.Ж.Уолтерс, Оросын эрдэмтэн Е.В.Кузнецова, С.К.Курочкин нар санх¿¿гийн

шинжилгээний харьцаануудыг менежментийн талаас нь ¿ндсэн 4 б¿лэгт хувааж

¿зсэн байдаг. ¯¿нд:

1. Тºлбºрийн чадварын шинжилгээ.

2. ¯йл ажиллагааны шинжилгээ.

3. ªрийн шинжилгээ.

4. Ашигт ажиллагааны шинжилгээ.

1. Тºлбºрийн чадварын шинжилгээ.

Зах зээлийн нºхцºлд п¿¿с компаниудын ºр, зээл тºлºх чадварыг зайлшг¿й

¿нэлэх, т¿¿нчлэн санх¿¿гийн боломжийг нэмэгä¿¿лэхтэй холбогдож

тºлбºрийн чадварыг шинжлэх хэрэгцээ ¿¿ссэн байна. Хºðâºх чадвар нь

компанийн санõ¿¿ãийн байдал, òºëáºрийн чадварын хэмæ¿¿ð болно.

Компанийн õºðâºõ чадвар нь богино хугацаат ºð òºëáºðºº аль хэр хурдан

òºëж барагдуулах чадвараар тодорхойлогдоно. Компанийн õºðâºх чадварыг

хэмждэг 3 гол харьцаа байдаã:

- Ажлын цэвэр капитал (АЦК)

- Эргэлтийн харьцаа (ЭХ)

- Тºлбºр т¿ргэн г¿йцэтгэх чадварын харьцаа (ТТГЧ)

Ажлын цэвэр капитал ( АЦК )

Ажлын цэвэр капиталыг тооцохдоо нийт эргэлтийн хºрºнгийн д¿нгээс

нийт эргэлтийн эх ¿¿свэрийн д¿нг хасна.

АЦК = Эргэлтийн хөрөнгөөс − Эргэлтийн эх үүсвэр

Ажлын цэвэр капитал нь компанийн хºрвºх чадварын нэг чухал ¿з¿¿лэлт

болдог. Мºнгºн д¿нгээр илэрхийлэгддэг учир энэ ¿з¿¿лэлтийг бусад

компанийн ¿з¿¿лэлттэй харьцуулахад, ººðººр хэлбэл салбарын харьцуулсан

шинжилгээнд ашиглахад тºдийлºн тохиромжтой бус. Харин компанийн

ºнгºрсºн ба ºнºº ¿еийн хºрвºх чадварын т¿вшинг харьцуулан шинжлэхэд


14

чухал ач холбогдол б¿хий ¿з¿¿лэлт болно. Ажлын цэвэр капиталыг бусад

компанийн ¿з¿¿лэлттэй харьцуулахын тулд борлуулалтын хувиар

илэрхийлэн тооцож болно. Энэ ¿з¿¿лэлт өндөр байх нь хºрвºх чадвар сайн

байгааг илэрхийлнэ.

Эргэлтийн харьцаа (ЭХ)

Эргэлтийн харьцаа нь богино хугацаат ºр òºëáºðºº эргэлтийн хºрºнгºº

ашиглан тºлºх чадвар ямар байгааг илэрхийлнэ. Эргэлтийн харьцааг дараах

¿з¿¿лэлт¿¿дийн дагуу тайлант ¿еийн эхэн ба эцсийн байдлаар хийнэ. ¯¿нд:

Эргэлтийн харьцаа =Эргэлтийн хөрөнгө

Эргэлтийн эх үүсвэр

Эргэлтийн харьцаа нь 2-той ойролцоо байх нь хамгийн тохиромжтой гэж

¿здэг боловч энэ нь салбар болон компанийн онцлогоос шалтгаална.

Компанийн ирээд¿йн мºнгºн урсгалыг урьдчилан таамаглах боломж их байх

тутам эргэлтийн харьцаа бага байх боломжтой байдаг. Энэ харьцаа хэт

ºндºр байвал компаний ашигт ажиллагаанд муу нºлººтэй. Учир нь

тºлбºрийн чадвар ашигт ажиллагаа 2 урвуу хамааралтай.

Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа

=Мөнгөн хөрөнгө + ТБҮЦ

Богино хугацаат өр төлбөр

Цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин

=Цэвэр эргэлтийн хөрөнгө

Нийт эргэлтийн хөрөнгө

Эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин =Нийт эргэлтийн хөрөнгө

Балансын цэвэр дүн

Тºлбºр т¿ргэн г¿йцэтгэх чадварын харьцаа (ТТГЧÕ )

Тºлбºр т¿ргэн г¿йцэтгэх чадварын харьцаа нь эргэлтийн харьцаатай

тºстэй. Гагцх¿¿ эргэлтийн хºрºнгººс бараа материалын нººцийг хассан

д¿нг эргэлтийн эх ¿¿свэртэй харьцуулдагаараа ялгаатай юм. “Тºлбºр т¿ргэн

г¿йцэтгэх” гэсэн утгаараа хамгийн хºрвºх чадвар сайтай хºрºнг¿¿дийг авч,


15

хºрвºх чадвар хамгийн багатай хºрºнгº болох бараа материалын нººцийг

тооцохг¿й орхидог. Учир нь бараа материалын нººц нь эргэлтийн

хºрºнг¿¿дээс хºрвºх чадвар хамгийн багатай нь байдаг.

ТТГЧÕ =Мөнгөн хөрөнгө+ТБҮЦ+Авлага−Бараа материал

Эргэлтийн эх үүсвэр

ТБ¯Ö –Т¿ргэн борлогдох ¿нэт цаас

Мºнгºн хºрºнгº+ТБ¯Ц+Авлага = Т¿ргэн хºрвºх хºрºнгº

ТТГЧÕ íü 1-ээс их байх нь ил¿¿ тохиромжтой байх болно.

2. ¯йл ажиллагааны шинжилгээ.

¯йл ажиллагааны харьцаанууд нь компанид янз б¿рийн хэлбэрээр байршсан

хºрºнгº ба эх ¿¿свэр¿¿дийн борлогдох, эсвэл мºнгº болж орж ирэх хурд ба

эргэцийг илэрхийлнэ. Хºрвºх чадварын харьцаанууд компанийг ерºнхийд нь

тодорхойлдог бол ¿йл ажиллагааны харьцаанууд нь тодорхой дансдуудын

хºрвºх чадварыг илэрхийлдэг гэж ¿зэж болно. Эргэц гэдэг нь хºрºнгийн нэг

хэлбэрээс нºгººд шилжих хºдºлгººнийг илэрхийлсэн ойлголт юм. Эргэлтийн

хºрºнгийн эргэцийн ¿з¿¿лэлт нь мºнгº, ¿нэт цаас, авлага, бараа материал

зэрэг эргэлтийн хºрºнгийн б¿х тºрл¿¿дийн ашиглалтыг илэрхийлдэг чухал

¿з¿¿лэлт юм. Учир нь эргэц т¿ргэсэхийн хэрээр г¿йлгээний д¿н нэмэгдэх тул

энэ нь г¿йлгээнд хºрºнгийг нэмж оруулсантай адил нºлººтэй. Харин эргэц

удааширвал оруулсан хºрºнгº т¿гжигдэх буюу г¿йлгээг¿й болж эргэлтээс

гарсантай адил утгатай болдог. Эргэцийн б¿лэг ¿з¿¿лэлт¿¿дээс дараах

¿з¿¿лэлт¿¿дийг практикт харьцангуй т¿гээмэл хэрэглэдэг. ¯¿нд:

1. ÀÖÄÕ =Àâëàãà × 360õîíîã

Áîðëóóëàëò

АЦДХ – авлага цуглуулах дундаж хугацаа

Авлага цуглуулах дундаж хугацаа нь дансны авлага ¿¿сэж бий болоод

тºлºгдºж орж ирэх х¿ртэлх дундаж хугацааг илэрхийлнэ. Энд анхаарах нэг

з¿йл нь дундаж авлага бол борлуулалттай холбогдох цэвэр авлага байснаар

¿нэлгээ зºв гардаг. Ер нь авлагын эргэц аль болох хурдан байх тусам


16

санх¿¿гийн шинжилгээн дэх эргэлтийн харьцаа буюу тºлбºр т¿ргэн

г¿йцэтгэх чадварын харьцаа ил¿¿ найдвартай байх ¸стоé. Б¿тээгдэх¿¿нээ

зээлээр борлуулаад авлага ¿¿ссэнээс хойш компанид мºнгº орж ирэх хугацааг

нэг цикль гэж ¿зээд энэх¿¿ цикль нь жилд дунджаар хэдэн удаа давтагдаж

байгааг авлагын цикль гэж нэрлэдэã.

𝟐. Бараа материалын эргэц (удаа) = ББӨ

Бараа материалын нөөц

ББӨ – Борлуулсан б¿тээгдэх¿¿ний ºртºг

Т¿¿хий эд материал худалдан аваад б¿тээгдэх¿¿нээ борлуулах х¿ртэлх

хугацааг нэг цикль гэж ¿зэх юм бол энэх¿¿ цикль нь жилд дунджаар хэдэн удаа

давтагдаж байгааг харуулдаг. Энд мºн бараа материалын дундаж

наслалтыг тооцож гаргаж болно:

Бараа материалын дундаж наслалт(өдөр) =𝟑𝟔𝟎

Бараа материалын эргэц

𝟑. Үндсэн хөрөнгийн эргэц(удаа) =Борлуулалт

Цэвэр үндсэн хөрөнгө

Үндсэн хөрөнгийн эргэц(өдөр) =𝟑𝟔𝟎

Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц(удаа)

Энэ харьцаа нь компани ¿ндсэн хºрºнгºº хэр сайн ашиглаж байгаа буюу 1₮-

ний борлуулалт хийхийн тулд хичнээн ₮-ний ¿ндсэн хºрºнгº ашигласан байна

гэдгийг харуулдаг. Энэ харьцаа их байвал байгууллага хºрºнгºº сайн

ашиглаж байгааг харуулдаг.

𝟒. Нийт хөрөнийн эргэц(удаа) =

Нийт борлуулалтын орлого

Нийт хөрөнгө

Энэ харьцаа нь байгууллага борлуулалтын орлого олохдоо хºрºнгºº хэр ¿р

ашигтай ашиглаж байгааг харуулдаг бºгººд компанийн хºрºнгийн ¿р ашгийг

илэрхийлнэ. Нийт хºрºнгийн эргэлт ºндºр байх нь хºрºнгийн ¿р ашиг ºндºр

байгааг илэрхийлнэ. Хэрэв бага бол хºрºнгºº ил¿¿ ¿р ашигтай ашиглаж эхлэх

хэрэгтэй. Эсвэл ашиглагдахг¿й байгаа хºрºнгºº зарж борлуулах хэрэгтэй.


17

3. ªðèéí øèíæèëãýý

Компаний хувьд “ өр зээл” гэдэг бол ашиг олохын тулд хэрэглэж байгаа “ өөр

хүмүүсийн мөнгө” юм. Зээлдэгчийн өр төлбөрийг хувьцаанд ноогдох ашиг

олохоос өмнө төлж барагдуулах учир хувьцаа эзэмшигчид ба хөрөнгө

оруулагчид компаний өр зээлийн түвшин ба төлбөрийн чадварт онцгой

анхаарал хандуулдаг. Зээлдүүлэгчид зээл олохын өмнө компаний өр зээлийн

түвшин өндөр байх тусам компаний төлбөрийн чадвар буурч, өр төлбөрөө

төлж чадахгүйд хүрнэ. Компаний нийт хөрөнгөд өр зээлийн эзлэх хувь их байх

тусам санхүүгийн хөшүүрэг өндөр болно. Санхүүгийн хөшүүрэг нь зээл,

онцгой эрхтэй хувьцаа зэрэг тогтмол зардалтай эх үүсвэр ашиглаж

байгаатай холбоотойгоор үүсдэг ба эрсдлийн хэмжүүр болдог. Өөрөөр хэлбэл

тогтмол зардал бүхий зээлийн эх үүсвэр нэмэгдэж, компаний хэрэглэж буй

санхүүгийн хөшүүрэг өсөх тусам эрсдэл ба өгөөж мөн өсөж байна. Компаний

өр зээлийн байдлыг хэмжих хоѐр үндсэн хэмжүүр байдаг. Энэ нь:

1. Өр зээлийн түвшин

2. Төлбөрийн чадвар юм.

Өр зээлийн түвшин нь зээлийн эх үүсвэр ба өөр бусад эх үүсвэрүүдийн

харьцааны хэмжүүр болох ба хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг нь өрийн

харьцаа, өр хувьцаат капиталын харьцаа байдаг.

Төлбөрийн чадвар нь зээлийн хугацааны туршид тогтоосон графикийн дагуу

төлбөл зохих төлбөрүүдийг гүйцэтгэх боломжийн хэмжүүр болно. Зээл авсан

бол хүүгийн ба үндсэн төлбөр хөрөнгө түрээсэлсэн тохиолдолд түрээсийн

төлбөр онцгой эрхтэй хувьцаа гаргасан тохиолдолд ноогдол ашиг зэрэг нь

компаний тогтмол төлөх ѐстой төлбөрүүдэд хамаарна. Эдгээр төлбөрийг

төлөх чадварыг төлбөрийн чадварын харьцаанууд илэрхийлнэ. Төлбөрийн

чадварын харьцаа бага байх тусам компаний эрсдлийн түвшин өндөр байна.

Тогтмол төлбөрөө төлөх чадваргүй болсон тохиолдолд компани санхүүгийн

хүндрэлд орно. Улмаар дампууралд хүрч болох талтай.

Төлбөрийн чадварын хэмжүүр болсон хоѐр үндсэн харьцаа нь:

1. Тогтмол төлбөр төлөх чадварын харьцаа

2. Хүү төлөх чадварын харьцаа

𝟏. ªðèéí õàðüöàà =Íèéò ºð

Íèéò õºðºíãº


18

Өрийн харьцаа нь нийт эх үүсвэр дотор зээлийн эх үүсвэрийн эзлэх

хувь буюу нийт хөрөнгийн дотор зээлийн эх үүсвэрээр санхүүжигдэж байгаа

хэсгийн хувь хэмжээг илэрхийлнэ.

𝟐. ªð áà õóâüöààò Êàïèòàëûí õàðüöàà =Óðò õóãàöààò ºð

Õóâüöààò Êàïèòàë

Өр áà хувьцаат капиталын харьцаа нь урт хугацаат зээлийн эх үүсвэр

ба хувьцаат капиталын харьцааг илэрхийлнэ.

𝟑. ÕÒЧÕ =Õ áà Ò− ûí ºìíºõ àøèã

Õ− èéí çàðäàë

ÕÒ×Õ –Õ¿¿ òºëºõ ÷àäâàðûí õàðüöàà

Õ¿¿ áà Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã -¯éë àæèëëàãààíû àøèã

Х¿¿ тºлºх чадварын харьцаа нь х¿¿гийн тºлбºрийг тºлºх чадварыг

илэрхийлнэ. Энэ харьцаа гурваас дээш байгаа тохиолдолд хэвийн гэж ¿зэж

болно.

Өр төлөх дундаж хугацаа =Дансны өр

Өдрийн дундаж худалдан авалт

ªр тºлºх дундаж хугацаа нь дансны ºглºгºº дунджаар хэдэн удаа тºлж

барагдуулж байгааг харуулдаг харьцаа юм.

4. Àøèãò àæèëëàãààíû øèíæèëãýý

Ашигт ажиллагааг олон талаас нь шинжилж үздэг. Тухайлбал ашиг

орлогыг борлуулалт, нийт хөрөнгө, хувь нийлүүлсэн хөрөнгө, хувьцааны үнэд

харьцуулан ашигт ажиллагааны түвшинг тодорхойлно.

Хувиар илэрхийлсэн орлогын тайлаí:

Ашигт ажиллагааны шинжилгээнд түгээмэл хэрэглэгддэг нэг хэлбэр нь

орлогын тайлангийн үзүүлэлтүүдийг борлуулалтанд эзлэх хувиар нь

илэрхийлэн тогтоож, хувиар илэрхийлэгдсэн орлогын тайлангийн өнгөрсөн

ба өнөөгийн үзүүлэлтүүдийг хооронд нь харьцуулахад маш тохиромжтой

байдаг. Энэ орлогын тайлангаас компаний ашигт ажиллагааны гурван гол

харьцааг гаргаж болно. Эдгээр нь:


19

1. Нийт ахиуц ашиг

2. Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг

3. Цэвэр ахиуц ашигийн харьцаанууд юм.

1. Íèéò àõèóö àøèã =Áîðëóóëàëò − ÁÁª


Ахиуц нийт ашиг борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөгийг төлөөд

борлуулалтаас үлдэж буй орлогын хэмжээг харуулна. Ахиуц нийт ашиг нь

өндөр байвал борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг бага, ахиуц нийт ашиг нь

бага байвал борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг нь өндөр байгааг илтгэдэг.

2. ¯éë àæèëëàãààíû àõèóö àøèã =¯éë àæèëëàãààíû àøèã


Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг нь үйл ажиллагааны зардлуудыг төлсний

дараагаар үлдэж буй борлуулалтын орлогын хэсгийг харуулна

3. Àõèóö öýâýð àøèã =Òàòâàðûí äàðààõ öýâýð àøèã


Цэвэр ахиуц ашиг нь татвар болон бусад бүх зардлуудаа төлөөд

үлдсэн борлуулалтын орлогын хэсгийг илэрхийлнэ.

4. Õºðºíãº îðóóëàëòûí ºãººæ(%) = ROA

= Àõèóö öýâýð àøèã × Íèéò õºðºíãèéí ýðãýö

Хөрөнгө оруулалтын өгөөж мөн нийт хөрөнгийн өгөөж гэж нэрлэдэг.

Нийт хөрөнгийн нэг төгрөг тутамд ноогдож байгаа цэвэр ашгийн хэмжээг

илэрхийлнэ. Хөрөнгө оруулалтын өгөөж өсвөл ашигт ажиллагаа мөн өснө.

5. Õóâüöààò êàïèòàëûí ºãººæ(%) =Òàòâàðûí äàðààõ öýâýð àøèã

Õóâüöààò êàïèòàë

Энэ харьцаа нь хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгийн нэг төгрөг тутамд

ноогдож байгаа ашгийн хэмжээг илэрхийлнэ. Өөрөөр хэлбэл хувьцаат

капиталын өгөөжийн харьцаа юм.

6. EPS =Òàòâàðûí äàðààõ öýâýð àøèã

Òóõàéí æèëèéí íèéò õóâüöààíû òîî


20

EPS –íýãæ õóâüöààíä íîãäîõ àøèã

Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг нь эргэлтэнд байгаа нэгж хувьцаанд

ноогдож буй цэвэр ашгийн хэмжээ юм. Компаний ашигт ажиллагааны хамгийн

чухал үзүүлэлтүүдийн нэг болдог. Нэгж хувьцаанд ноогдож буй ашгийн

харьцаа нь нэгж хувьцаанд олгох ноогдол ашгийн хэмжээ биш юм. Ихэнхи

тохиолдолд EPS–н тодорхой хувийг л ноогдол ашигт олгодог байна.

7. Үíý àøãèéí õàðüöàà =Õóâüöààíû ÇÇ− èéí Үíý

EPS

Үнэ ашгийн харьцаа нь зах зээлийн компаний 1 төгрөгийн ашгийн

төлөө төлөхөд бэлэн байгаа мөнгөний хэмжээг илэрхийлнэ. Мөн зах зээл

компаний хэтийн төлвийг үнэлж байгаа үнэлгээний хэмжүүр болдог. Үнэ

ашгийн харьцаа өндөр байх тусам компани зах зээлд нэр хүндтэй, хөрөнгө

оруулалтанд итгэх итгэл өндөр байгаагийн илрэл болно.

Харьцааны нэгдсэн шинжилгээ

Зºвхºн ганц харьцаа компанийн санх¿¿гийн байдалд ¿нэлэлт д¿гнэлт ºгºх

хангалттай мэдээлэл ºгч чадахг¿й бºгººд харин дээрх б¿лэг харьцаануудыг

нэгтгэн шинжилбэл компаний талаарх бодит ¿нэлгээнд х¿рэх боломжтой.

Нэгдсэн шинжилгээг хийдээ:

1. Шинжилгээний Du Pont загвар

2. Нэгдсэн чиг хандлагын шинжилгээг ашиглана.

1. Шинжилгээний Du Pont загвар

Анх Америкийн "Du Pont" компанийн менежер¿¿д хºрºнгº оруулалтын

ºгººж (ROA), нийт хºрºнгийн эргэц (НХЭ), цэвýð ахиуц ашиг (ЦАА) ба

хºш¿¿ргийн хоорондын уялдаа холбоог илэрхийлсэн нэгдсэн шинжилгээний

аргыг боловсруулан гаргасан нь тэр дороо нийтээр х¿лээн зºвшººрºгдºж


21

санх¿¿гийн шинжилгээнд ºргºнººр хэрэглэгдэх болсон бºгººд уг компанийн

нэрээр "Du Pont загвар" хэмээн нэрлэгдэх болжээ. Энэ загвар нь санх¿¿гийн

тайлангийн ¿з¿¿лэлт¿¿дийн хоорондын уялдаа, холбоо, хамаарлыг нэгтгэн

¿з¿¿лдэгээрээ онцлогтой. Компаниуд энэ загварыг ººрийн онцлогт

тохируулан боловсруулж хэрэглэдэг.

ROA(%) = ЦАА ∗ НХЭ Үнийг (Du pont) томъёо гэнэ.

ТДЦА

Нийт хөрөнгө=

ТДЦА

Борлуулалт∗

Борлуулт


𝐑𝐎𝐄(%) = ROA ∗ Õóâüöààò êàïèòàëûí ҮðæҮҮëýã

Õóâüöààò êàïèòàëûí ¿ðæ¿¿ëýã÷=1

1−ºðèéí õàðüöàà

Дамïуурлыг оношлох ¿з¿¿лэлт

Компанийн дампуурлын шинж тºлвийг урьдчилан тооцоолох арга з¿йг

боловсруулах зорилгоор гарч ирсэн санх¿¿гийн тайлангийн шинжилгээний

дºрºв дэх чиглэлийн тºлººлºгч Эдуард Альтман дампуурлыг оношлох Z

индексийг боловсруулсан байна.

Z = 3.3К1 + 1.0К2 + 0.6К3+ 1.4К4+ 1.2К5

Z - òºëáºðèéí ÷àäâàðûí èíäåêñ

К1,К2,К3,К4,К5-гэсэн алгоритмуудыг дараах байдлаар тооцоолно.

К1 =Татвар,хүү төлөхийн өмнөх ашиг


К2 =Борлуулалтын орлого



22

К3 =Өөрийн хөрөнгө

Гадны капитал

К4 =Хуримтлагдсан ашиг


К5 =Өөрийн эргэлтийн хөрөнгө


Энэ Z индекс нь 2.675 тай тэнцэнэ. Хэрэв Z < 2.675 бол тухайн компани

дампууралд орж болзошг¿й, Z 2.675 бол тухайн компаний санх¿¿гийн

байдал тогтвортойг харуулна.

С¿¿лийн ¿ед ¿¿нийг бага зэрэг засварлаж хэрэглэх болсон. ¯¿нд:

1. Z< 1,8 байвал дампуурах эрсдэл маш их.

2. Z нь 1,9 – 2,7 ийн хооронд байвал дампуурах магадлал дунд зэрэг.

3. Z>3 байвал дампууралд ºртºх нь бага гэж ¿здэг.


Documents

Sanhvvgiin tailangiin shinjilgee