NASTAVNI PREDMET: Saobraćajna geografija

Seminarski rad

Tema:

Saobraćajne mreže

Student: Profesor:Milašinović Miloš Prof. dr Mirsad Kulović Asist. Mr.Ružica Popović dipl.ing

Travnik, 2011. godine

SADRŽAJ

1. Uvod.....................................................................................................................................2

2. Značaj i problemi saobraćaja ..............................................................................................3

3. Vrste saobraćaja...................................................................................................................4

3.1. Kopneni saobraćaj.........................................................................................................5

Drumski saobraćaj................................................................................................................5

Nedostaci drumskog saobraćaja...........................................................................................5

Željeznički saobraćaj............................................................................................................6

Cjevovodni saobraćaj...........................................................................................................8

3.2. Vodni saobraćaj.............................................................................................................9

Morski saobraćaj...............................................................................................................9

Luka Bar .........................................................................................................................12

Riječni saobraćaj ............................................................................................................15

3.3. Vazdušni saobraćaj .....................................................................................................16

Vazdušni saobraćaj u Srbiji.........................................................................................20

4. Telekomunikacije ..............................................................................................................21

4.1. Značaj informacija i telekomunikacija .......................................................................21

4.2. Struktura telekomunikacionog saobraćaja ..................................................................22

Zaključak................................................................................................................................24

Literatura................................................................................................................................25

1

1. Uvod

U današnjem svijetu skoro da se ništa ne konzumira na mestu proizvodnje, zbog čega se može konstatovati da bi veliki broj proizvoda bio bezvredan da ne postoji razvijena transportna mreža. Saobraćaj je jedan od ključnih faktora za razumevanja ekonomske geografije, tako da se u okviru ekonomske geografije razvila i posebna subdisciplina – saobraćajna geografija.

Predmet bavljenja saobraćajne geografije  je saobraćaj, a naučne metode njegova promatranja su geografske. Geografija, dakle, u Saobraćajnoj geografiji nije sama zbog sebe, već je prvenstveno u funkciji  objašnjenja niza geografski relevantnih obilježja saobraćaja.

Saobraćajna geografija se dijeli na:

Opštu (bavi se teorijskim i metodološkim problemima); Posebnu (proučava pojedine saobraćajne grane); Regionalnu (proučava kompleksnu saobraćajnu mrežu kontinenata, regiona, gradova).

Ekonomsko-geografski elementi saobraćaja su:

Saobraćajna infrastruktura (pruge, putevi, aerodromi, kanali, luke); Saobraćajna sredstva (železničke kompozicije, kamioni, brodovi, avioni); Radna snaga (zaposleni u saobraćaju); Obim i struktura predmeta prevoza (robe, putnika).

Pod saobraćajem podrazumijevamo njegove dvije oblasti djelovanja:

prevoz i komuniciranje.

Oblast prevoza obuhvaća prenošenje ljudi i dobara s jednog mjesta na drugo u prostoru, najčešće drumskim, željezničkim, vazdušnim, vodenim (pomorski, riječni, jezerski i kanalski) i cjevovodnim putem.

Oblast komuniciranja, najčešće se u  užem saobraćajnom smislu, odnosi na poštansko telekomunikacijski saobraćaj.

Danas su nesumnjivo najrazvijeniji predjeli na Zemlji oni koji su saobraćajno najbolje povezani. Civilizacijske enklave saobraćajno izolirane, bez mogućnosti razmjene iskustva, zaostale su u razvoju u vremenskom smislu i po nekoliko stotina godina (npr. Amazonija).

Saobraćajna geografija ima zadatak proučavati saobraćaj koji na različite načine, a za potrebe ljudi, savladava prostorne dimenzije u što kraćem roku

2

2. Značaj i problemi saobraćaja

Svrha saobraćaja je nadići prostor koji je oblikovan ljudskim i fizičkim ograničenjima poput udaljenosti, političkim granicama, vremenom i topografijom. Specifična svrha saobraćaja je ispunjavanje potražnje za mobilnošću, jer saobraćaj može postojati samo ako se nešto kreće, bili to ljudi ili dobra.

Saobraćaj spada u tercijani sektor ekonomskih djelatnosti. Za razliku od poljoprivrede i industrije on ne stvara u procesu rada novi proizvod, ne mijenja njegova svojstva (fizička, hemijska) i kvalitet. Saobraćajni proizvod je premeštanje u prostoru tereta i ljudi, mijenjanje njihovih položaja. Saobraćajni proizvod je činilac razvoja ljudskog društva zato što povezuje proizvođače i potrošače. Saobraćaj je neraskidivo vezan za ostale privredne grane, a takođe za prirodu. On je spona proizvodnje i potrošnje tj proizvođača i tržišta (pod uslovom da oni nisu na istom mestu). Saobraćaj omogućuje razmenu dobara (trgovinu). Čitav ekonomski život zavisi od funkcionisanja saobraćaja kako u jednom regionu tako i u čitavom svijetu. Često se koristi kao jedan od najboljih pokazatelja nivoa razvijenosti država. Pokazatelji rada saobraćaja su promet tereta u tona-kilometrima (t-km) i prevoz putnika u putničkim kilometrima (p-km), koji predstavljaju proizvod (umnožak) obima proizvodnje (tona ili putnika) i rastojanja prevoza (u km).

Promet i prijevoz na postojećim putevima i autoputevima, te željezničkim postrojenjima ne uspijeva konkurirati novim zahtjevima stvorenim sadašnjim rastom stanovništva i novim lokacijskim obrascima ekonomske aktivnosti. Osim povećanja stanovništva drugi problem čine osobni automobili koji opterećuju mrežu autoputeva i puteva od važnijeg značaja.

3

3. Vrste saobraćaja

Osnovne vrste savremenog transporta su : kopneni, vodeni, vazdušni i bežični. Pojedinačno čine saobraćajne mreže, a zajedno formiraju jedinstven saobraćajni sistem regiona ili svijeta.

Najbrže od svih u novije vrijeme se razvijao automobilski, cevovodni i vazdušni saobraćaj. Povećan je i značaj morskog saobraćaja. Gotovo u svim zemljama svijeta pogoršana je pozicija željezničkog saobraćaja.

Veći deo svih saobraćajnih sredstava i saobraćajnica koncentrisan je u razvijenim zemljama. Na njih otpada značajan deo prometa tereta i putnika svetskog transporta. Zemlje u razvoju su znatno slabije obezbeđene saobraćajem, nego razvijene.

Među regionalnim saobraćajnim sistemima posebno se izdvajaju sistemi Sjeverne Amerike, koji je vodeći u svetu po ukupnoj dužini saobraćajnica (oko 30% saobraćajne mreže) i po prometu tereta većine vrsta saobraćaja; sistem EU, prevazilazi sisteme drugih regiona po gustini mreže i frekvenciji kretanja; sistem ZND (10% svjetske saobraćajne mreže) zauzima prvo mjesto po ukupnom obimu prevoza tereta.

U ostalim regionima svijeta - u zemljama u razvoju Afrike, Azije i Latinske Amerike, saobraćajni sistemi su još u fazi formiranja još je velika uloga teretnog saobraćaja, neke vrste savremenog saobraćaja su slabo razvijene ili ih nema ( željezničke pruge, cjevovodni transporti itd.).

Slika 1. - Podjela saobraćaja prema prirodnoj sredini u kojoj se obavlja

VRSTE SAOBRAĆAJA

KOPNENI VODENI VAZDUŠNI BEŽIČNI

Drumski

Železnički

Cevovodni

Žičani

Morski

Rečni

Kanalski

Jezerski

Avionski

Helikopter.

Raketni

Satelitski

Radio

Televizija

Telekomu-

nikacije

4

3.1. Kopneni saobraćaj

Drumski saobraćaj

Drumski sobraćaj ima vodeću ulogu u prevozu putnika, a takođe robe na kratka i srednja rastojanja. Među drugim vrstama saobraćaja vodeći je i po dužini mreže saobraćajnica (24 mil. kilometara ili 70% svetskog saobraćajnog sistema).

Najrazvijeniju mrežu autoputeva imaju SAD (1/4 ukupne dužine), Kina, Japan, Indija, Rusija. Evropa po gustini autoputeva prevazilazi sve ostale regione sveta. Po drumskom teretnom saobraćaju prvo mjesto zauzimaju SAD.

Prvi asfaltirani put je izgrađen 1901.god. u Monte Karlu. Četvrt vijeka kasnije u Italiji je izgrađena prva automagistrala.

Izgradnja automagistrala razvijala se u Njemačkoj 1930-tih god. Nacistička Nemačka je imala plan da izgradi mrežu autoputeva u Evropi sa centrom u Berlinu.

Najveću ukupnu dužinu automobilskih puteva imaju SAD (5 mil. km), Francuska, Australija, Kanada, Rusija, Indija. Ako bi se sabrale površine automobilskih puteva u SAD, dobila bi se površina ravna Velikoj Britaniji (244.000 km2).

Brzi autoputevi (autostrade) su najviše zastupljeni u SAD, Japanu, Italiji, Nemačkoj, Xolandiji. Gustina drumske mreže (km/100 km2) je najveća u Zapadnoj Evropi (posebno Njemačka, Danska, Holandija, Velika Britanija).

Godine 1993. održan je sastanak ministara saobraćaja zemalja članica EU na na Kritu. Tada je doneta odluka da se izgradi 10 „transportnih koridora“. Njihov cilj je da se povežu Severna, Srednja i Jugoistočna Evropa, i da se ovi koridori produže prema Turskoj i zemljama Bliskog i Srednjeg Istoka.

Nedostaci drumskog saobraćaja:

Ekološki problemi: Drumski saobraćaj stvara dosta ekoloških problema. Na drumski saobraćaj otpada preko 40% entropogenog zagađivanja atmosfere. Zbog toga u razvijenim zemljama prelaze na bezolovni benzin i katalitičke neutralizatore odrađenih gasova. Time se smanjuju zagađenja u gradovima i urbano-industrijskim aglomeracijama.

Saobraćajne nezgode: Karakteristično za drumski saobraćaj je veliki broj saobraćajnih nezgoda. U zemljama ZND i SAD u drumskom saobraćaju godišnje gine oko

40-50 hiljada ljudi, u Francuskoj 10 hiljada, u Japanu 5 hiljada itd. S tim u vezi, uvedeno je ograničenje brzine. U većini zemalja, čak na autoputevima, brzina je ograničena na 100-120 km/h.

5

Željeznički saobraćaj

Svoju pravu afirmaciju, željeznički saobraćaj doživljava u SAD:

1830 god. - Prva pruga otvorena na liniji Baltimor - Ohajo

1869 god. - Prva transkontinentalna linija Njujork – San Francisko

Najveću željezničku stanicu ima Čikago, sa 60 koloseka. Po ukupnoj dužini mreže puteva (oko 1,2 mil. km) on zaostaje iza automobilskog i vazdušnog transporta. Glavna funkcija željezničkog saobraćaja je prevoz masovnih industrijskih i poljoprivrednih tereta (ugalj, čelik, žito i dr.) na velika rastojanja. Karakteristična osobina željezničkog saobraćaja je masovnost prevoza, veća sigurnost, regularnost kretanja i manja zavisnost od prirodnih uslova, vremena i godišnjeg doba, nego drugih vrsta saobraćaja.

Velike razlike u nivou razvoja željezničkog saobraćaja (dužina, gustina mreže, stepen elektrifikacije železničkih pruga i dr.) po regionima i zemljama svijeta. U cijelom svijetu se smanjuje dužina željezničkih pruga, posebno u razvijenim zemljama. Nove pruge grade se samo u pojedinim, najčešće nedovoljno razvijenim zemljama (Rusija, Kina).

Po dužini mreže železničkih pruga vodeću poziciju u svijetu zauzimaju najveće po površini zemlje: SAD (232 000 km pruga u eksploataciji, 2004.god.), Rusija (87 000 km; ZND 150 000 km), Kanada 73 000 km (3 transkontinentalne pruge), Indija (59 000 km), Kina (58 000 km), Njemačka, Argentina, Francuska, Meksiko. Na te zemlje dolazi preko polovine ukupne dužine pruga sveta.

U SAD je izgrađeno 9 transkontinentalnih pruga koje povezuju pacifičke luke Los Anđeles, San Francisko, Ričmond i Sietl sa većim brojem priatlantskih luka, uključujući i Njujork. U ZND su najduže linije Transsi-birska i Turkmenistansko-Sibirka. Bajkalsko-Amurska pruga (BAM), duga je 2200 km (Ust Kut – Komsomolsk na Amuru). U Latinskoj Americi ima dvije transkonti-nentalne pruge: Buenos Aires - Valparaizo i Buenos Aires - Antofagasta. Najduža željeznička pruga je Lisabon – Madrid – Pariz - Minhen - Berlin - Varšava - Moskva – Novosibirsk - Vladivostok. Povezana je u jednu liniju 1903. god. Ona povezuje Atlantsku i Pacifičku obalu. Rastojanje se prelazilo ranije za 13 dana i noći, a danas je upola kraće.

Za nas su važne dve evropske železničke linije:

linija nekadašnjeg „Orijent ekspresa“ Pariz – Ženeva – Milano – Trst – Beograd – Sofija – Istambul,

Berlin (Varšava) – Prag – Budimpešta – Beograd – Sofija – Solun – Atina.

6

Po gustini željezničke mreže vodeće su evropske zemlje (gustina u Belgiji iznosi 133 km na 1000 km2). Zemlje Severne Amerike i Zapadne Evrope su prezasićene željezničkim prugama, a neke zemlje Afrike i Azije ih uopšte nemaju. Gustina željezičke mreže u prosjeku za zemlje Afrike iznosi samo 2,7 km na 1 000 km2). Gustina mreže je u nekim zemljama asimetrična – u Rusiji je najveća u evropskom dijelu, u Indiji na severu (Pendžab), u Kini na istoku, u Kanadi na jugu, u Brazilu i Australiji na jugoistoku itd. Po nivou elektrifikacije željezničkih pruga takođe prednjače evropske zemlje (u Švajcarskoj je elektrificirano oko 100% pruga, u Švedskoj 65%, u Italiji, Austriji i Španiji preko 50%, u Rusiji 43%.

Po obimu tereta vodeću poziciju u svetu zauzimaju SAD, Kina i Rusija; po broju putnika Japan (395 mlrd p-km), Kina (354), Indija (320), Rusija (192), Nemačka (60 mlrd p-km). U nekim razvijenim zemljama (SAD, Japan, Nemačka, Francuska) izgrađeni su superbrze pruge (brzine preko 200 km/h) kao što su: Šinkansen u Japanu, TŽV (TGV – Train à Grande Vitesse - vozovi velikih brzina) u Francuskoj, Transrapid u Nemačkoj. Železničke pruge zemalja ZND, EU, Sjeverne Amerike u okviru svojih regiona su povezane u jedinstven saobraćajni sistem, tj. čine regionalne sisteme željezničkih pruga.

Cjevovodni saobraćaj

7

Cjevovodni saobraćaj je relativno mlađi, ali ekspanzivan vid saobraćaja, koji služi za transport tečnih, gasnih i rasutih vrsta proizvoda. U najvećem obimu cjevovodima se transportuje zemni gas, nafta i derivati nafte. Gasovodi i naftovodi (ukupna dužina u svijetu dostiže 1,8 mil. km2) najviše su rasprostranjeni i naftonosni i gasonosnim regionima Sjeverne Amerike (SAD, Kanada), ZND (Rusija), Bliskog i srednjeg Istoka, a takođe EU koja uvozi velike količine nafte i gasa. Po obimu rada cjevovodnog saobraćaja na prvom mestu je Rusija (više od polovine svetskog prometa).

Za početak cjevovodnog transporta smatra se 1865. god. kada je u SAD izgrađen prvi naftovod dužine 6 km. Deset godina kasnije izgrađen je naftovod dužine 100 km. U Rusiji je na predlog velikog ruskog hemičara D. I. Mendeljejeva, 1907. god. izgrađen naftovod od Bakua do Batumija (885 km). U SAD su pristupili izgradnji produktovoda (za benzin, mleko, brašno, mlevenu rudu i koncentrate, ugalj itd.).

Danas je najduži gasovod iz Jamburga (poluostrvo Jamal u Rusiji) do Njemačke. Naftovod „Družba“ počinje u Povolžju (Rusija) i pruža se preko Budimpešte, Bratislave do Švedta u Njemačkoj (ukupno 5 500 km).

U SAD je interesantan Transaljaski naftovod, koji se zagreva. Zemlje veliki proizvođači nafte imaju po pravilu razgranatu mrežu naftovoda od nalazišta do izvoznih luka i rafinerija. Meksiko već raspolaže sa 40.000 km cjevovoda, Iran preko 10.000 km. Važan je naftovod od Ahvaza (Iran) do Iskenderuna (Turska), dug 1852 km.

U Saudijskoj Arabiji rade naftovodi Darhan – Ras Tanura, Darhan – Bahrein, Darhan – Abkaik, Abkaik – Ras Tanura, Katif – Saida (Sidon, Liban) dug 1712 km. Ukupna dužina naftovoda u Saudijskoj Arabiji iznosi preko 4500 km.

Veliki cjevovovodi u svijetu su:

Reduter – Port Kredit (4,8 hilj. km) – naftovod; Edmonton – Montreal (3,2 hilj. km) – naftovod; Hjuston – Njujork (2,5 hilj. km) – produktovod; Bomont – Lindon (2,4 hilj. km) – produktovod; Longvi – filadelfija )naziva se „Big Inč“, dužine 2000 km) – gasovod.

U Evropi cjevovodi se pružaju od uvoznih luka ka unutrašnjosti kontinenta. Takvi su:

Sen nazer – Nirnberg (2 000 km) – benzinovod, Kadiz – Saragosa (1,2 hilj. km) – naftovod, Marselj – Karlsrue – Keln (800 km) – naftovod, Đenova – Minhen (1120 km) – naftovod, Đenova – Ingolštadt (650 km) – naftovod, „Adrija“ Rijeka – Budimpešta – Bratislava (650 km) – naftovod; Trst – Ingolštadt (460 km) – naftovod.

Od ukupne dužine cjevovoda, oko 60% se nalazi u SAD, 9% u latinskoj americi, 7% u Kanadi, 5% na Bliskom i Srednjem Istoku. Od magistralnih gasovoda, 70% su u SAD. Relativno

8

mnogo gasovoda ima u zemljama ZND. Kao veliki čvor gasovoda je selo Dašava (Dašava – Kijev, Dašava – Moskva itd.).

3.2. Vodni saobraćaj

U ukupnom saobraćajno-transportnom sistemu raste uticaj vodnog saobraćaja i transporta zbog povoljnih uslova prevoza, energije, ekologije i nivoa bezbjednosti. Razvoj vodnog saobraćaja zavisi od niza faktora, korišćenja novih tehnologija, kooperacije svih učesnika u transportnim lancima.

Morski saobraćaj

Morski saobraćaj ima prvorazredni značaj za ostvarivanje spoljne trgovine. On obezbeđuje oko 4/5 ukupnog transporta u međunarodnoj trgovini. U njemu je posebno veliki udeo prevoza tereta (nafte, derivata, ruda, uglja, žita itd.). Morskim transportom se preveze preko 5,5 mlrd. t tereta godišnje. Morski transport preveze relativno mali deo ukupnog fizičkog obima prevezenog tereta, ali zbog velikog prosečnog rastojanja (7-8 hilj. km) na njega otpada 60% od ukupnog svetskog prevoza robe. Rokovi dostave roba u vodenom transportu su najveći. To je povezano kako s velikim rastojanjima, tako i sa činjeniocom da je svetska trgovačka flota jako zavisna od međunarodne trgovine naftom. U porastu su međunarodni morski prevozi rasutih tereta, posebno uglja, žita, nerudnih sirovina.

Uporedo sa interkontinentalnim, međunarodnim transportom, morski transport ostvaruje u velikom obimu prevoz tereta sa velikom i malom kabotažom u granicama svoje zemlje. Velika kabotaža je plovidba brodova između luka različitih morskih basena (na primer Vladivostok – Novorosijsk – Arhangelsk), mala kabotaža predstavlja prevoze između luka jednog mora (Bar – Bari).

Po obimu tereta (29 trln. t-km) i proizvodnosti rada morski saobraćaj mnogo prevazilazi druge vrste saobraćaja. Cijena prevoza tereta morskim putem je najniža od svih vrsta saobraćaja. Proizvodnost rada u morskom transportu je 5-6 puta veća, nego u željezničkom i riječnom, a cijena je gotovo 2 puta manja, nego u tom vrstama transporta. Najefikasnije je korišćenje morskog saobraćaja pri pevozu tereta na velika rastojanja. Morski prevoz u unutrašnjem prometu (mala kabotaža) je manje efikasan.

Za ostvarivanje prevoza morski transport ima složena i raznovrsna sredstva – flotu, morske luke, remont brodova itd. Morski prevoz opslužuje nekoliko desetina hiljada brodova, ukupne tonaže preko 500 mil. Bruto registarskih tona (BRT = 100 kubnih stopa = 2,83 m3).

Svetska trgovačka flota se sastoji od preko 40 hiljada brodova. Glavni deo trgovačke flote pripada Japanu, Rusiji, Grčkoj, Kini, Norveškoj, V. Britaniji, Danskoj. Najveća tonaža je pod liberijskom i panamskom zastavom. Plovidba pod tuđom „povoljnom“ zastavom, je uslovljeno uglavnom finansijskim olakšicama. Najveće flote plove pod zastavom Paname (72 mil. BRT),

9

Liberije (60), Grčke (30), Kipra (25), Bahamskih ostrva (država u Vest-Indiji) (po 20), Kine (17), Rusije (15), Norveške (15) SAD (13 mil. BRT).

Ipak svjetsko liderstvo Paname, Liberije, Kipra i Bahamskih ostrva je uslovno, pošto je veliki deo njihovih flota vlasništvo SAD i zapadnoevropskih zemalja (među kojima Francuske, V. Britanije i Njemačke), koje koriste politiku “jeftine” zastave da bi izbegle visoke takse za registraciju, kontrolu broja i kvalifikacija posade, i koristile dozvolu da sastave posadu od stranaca. U svijetu ima nekoliko vodećih klasifikacionih organizacija (brodski registri), koje vrše nadzor nad trgovačkom flotom. Najuticajnija među njima je „Lojd“.

Veliki deo svjetske trgovačke flote zauzima tankerska flota. Oko 40% nosivosti svjetske flote čine tankeri, koji prevoze naftu i naftne derivate. Poslednjih godina deo tankerske flote je isključen iz eksploatacije, pretopljen ili pretvoren u rezervoare za naftu. Tankeri su veliki zagađivači Svetskog okeana (ispiranje, havarije). Glavni pravci kretanja tih tankera su iz regiona Karipskog mora u SAD i zapadnu Evropu, i iz zemalja Bliskog Istoka u Zapadnu Evropu, SAD i Japan.

Zbog zasićenosti tržišta tankerima, vodeći brodograditelji su se preorijentisali na gradnju drugih tipova brodova – za kombinovane terete (ugalj-nafta, ruda-nafta itd.), gasovoze, platforme za podmorske bušotine za naftu. Takođe se grade specijalizovani brodovi za žito, drveni materijal, ugalj itd. Nove mogućnosti otvaraju specijalizovani kontejnerovozi, baržovozi (lihterovozi), brodovi tipa „RO-RO“ za prevoz šinskih vozila itd. Formiran je sistem svetskih kontejnerskih linija, koje opslužuju ekonomske veze najrazvijenijih regiona. U novije vreme se pojačalo interesovanje za srednjotonažne brodove za prevoz hemijskih proizvoda, kao i za trgovačke brodove, prilagođene da plove u slozenim navigacionim uslovima Artika.

Slika 3.2.1 – Dominantne rute u pomorskom saobraćaju

Luke su druga važna komponenta, uporedo s flotom, u vodenom transportu. U svijetu ima preko 700 opremljenih luka. Njihove mogućnosti su veoma različite. Najvažnije karakteristike luka su promet robe, specijalizacija po vrstama robe, maksimalna tonaža brodova koji mogu ući u luku, proizvodnost kompleksa na keju, brodska mjesta, odnos između utovara i istovara robe itd.

10

Stvaraju se lučko-industrijski kompleksi za doradu uvozne ili izvozne robe ili za reeksport, specijalizovani kejovi za drveni materijal, žito, ugalj, kontejnere, automobile itd. Lučki uređaji su skupi i složeni. Oni se grade u dugom periodu i teško se proširuju i modernizuju. Gornja granica starosti brodova je oko 30 godina, a novi tipovi brodova se pojavljuju svakih 10 godina. Luke se eksploatišu mnogo duže. Veliko tehničko dostignuće su luke – vještačka ostrva u zalivu Kube, na ušću reke Rajne (kod Roterdama), na reci Labi, na reci Sveti Lorenc i po sjeveroistočnoj obali SAD, kao i uređaji za utovar nafte u Persijskom zalivu.

Među okeanskim basenima prvo mesto po obimu morskog teretnog prevoza zauzima Atlantski okean sa okolnim morima, na čijim obalama su razmeštene najveće morske luke svijeta: Roterdam (Holandija), Antverpen (Belgija), Hamburg (Nemačka), London (V. Britanija), Marsej (Francuska), Đenova (Italija), Nju Orleans, Nju Jork, Filadelfija (SAD). Mnoge velike luke nalaze i na obalama Tihog okeana - Kobe, Tiba, Jokohama, Nagoja (Japan), Šangaj (Kina), Pusan (R. Koreja), Sidnej (Australija), Vankuver (Kanada) i Indijskog okeana – Karači (Pakistan), Bombaj i Kalkuta (Indija), Kolombo.

Uporedo s univerzalnim postoje i specijalizovane luke za izvoz nafte (na pr. Ras Tanura u Saudijskoj Arabiji, Mina al Ahmadi u Kuvajtu, ostvo Karg u Iranu, Amuaj i La Salinas u Venecueli), rude (Tubaran u Brazilu), uglja (Ričards Bej u JAR), žita, drveta i drugih proizvoda.

Luka Roterdam može istovremeno da primi 375 morskih brodova. U ovu luku godišnje uđe 60 hiljada morskih brodova i 300 hiljada rečnih brodova, šlepova i barži. Jedino centralizovani sistem upravljanja sa obale može da obezbedi sigurno kretanje brodova u luci i na prilazima.

Na geografiju morskog transporta veliki uticaj imaju morski kanali (Suecki, Panamski, Korintski, Kilski kanal) i tesnaci (Gribraltar, Bosfor i Dardaneli, Bab el Mandeb, Ormuski moreuz, Malajski i Singapurski prolaz i drugi).

Slika 3.2.2. – Promet najvećih svjetskih luka, 1997-2000 (u milionima tona)

Luka Bar

11

Luka Bar se nalazi na južnom dijelu Jadranskog mora. Ona predstavlja mjesto susreta pomorskog i kopnenog saobraćaja. Povoljnim geografskim položajem, tačnije na 42° 0¢ severne geografske širine i 19° 05¢ istočne geografske dužine, zajedno sa prugom Beograd-Bar i drumskim saobraćajnicama predstavlja kompatibilni saobraćajni sistem, što pruža mogućnost racionalnog povezivanja luke i gravitacionog područja. Zbog svog povoljnog položaja, Luka je pravo mjesto za formiranje distributivnog centra za ceo region. Vijekovima je Barski zaliv pružao utočište pomorcima i brodovima. Luka Bar je osnovana početkom prošlog veka – 27. juna 1906.godine. Italijanski stručnjak za pomorsku gradnju Koen Kalja je projektovao Luku za godišnji pretovar od tri miliona tona robe. Godine 1976. okoncani su radovi na izgradnji pruge Beograd-Bar, koja je na najbolji način omogućila povezivanje luke sa unutrašnjošću zemlje. 

Slika 3.2.3. – Luka Bar

Luka Bar se prostire na površini od 200 ha , poseduje operativnu obalu dužine 3,5 km, sa dubinom akvatorijuma od 12,5 m, 120.000 m² zatvorenih skladišta, specijalizovane terminale za generalni, kontejnerski, tečni i rasuti teret. U okviru ovih terminala su silos za žitarice, skladišta za drvo, rezervoari za naftne derivate, bazna ulja i sirćetnu kiselinu, uređene površine i sladišta za vozila, koji su povezani železničkim i drumskim saobraćajnicama.

U sklopu Luke se nalaze i objekti koji su rezultat poslovne saradnje sa partnerima: rezervoari za naftne derivate kapaciteta 120 000 m3, hladnjača kapaciteta 4.500 tona, silos za glinicu kapaciteta 20.000 tona, rezervoari za lužinu kapaciteta 10.000 tona, rezervoari za rasuti cement kapaciteta 3.000 tona i specijalno pretakalište za sirćetnu kiselinu kapaciteta 600 t/h. Mogućnosti proširivanja kapaciteta u okviru luke su i dalje veoma veliki. U saradnji sa partnerima Luka Bar je spremna da, kao i u proteklim decenijama, investira u razvoj postojećih i stvaranje novih poslovnih objekata.

Glavni pomorski kanali:

12

Suecki kanal je veštački kanal dužine 163 kilometara između Sredozemnog i Crvenog mora, koji razdvaja afrički od azijskog kontinenta i zbog toga je najbliža pomorska veza između zapadne i istočne Zemljine hemisfere. Velika strateška važnost Sueckog kanala za Zapad postaje još jasnija u svetlu činjenice da je najvažniji tankerski plovni put za snabdevanje Evrope bliskoistočnom naftom. Moderni Suecki kanal je otvoren 1869.

Kanal je otvoren za pomorski saobraćaj 1975. godine.

Slika 3.2.4. – Suecki kanal i njegov geografski značaj

Panamski kanal je iskopan u periodu od 1883. do 1914.god.. Dug je 82 km i prostire se kroz Panamski zemljouz, povezujući Atlantski i Tihi okean. Zbog krivudavog oblika Paname, Atlantski okean je na zapadnoj a Tihi okean na istočnoj strani kanala, što je suprotno od uobičajene orijentacije ovih okeana prema Američkom kontinentu. Na najužem mjestu je širok 91,5 m, a na najširem 350 m. Dubina iznosi 13,7 m. Uz Suecki kanal predstavlja jednu od najvažnijih pomorskih arterija svijeta. Sagrađen je 10. oktobra 1913. godine. Jedan od najvećih i najtežih građevinskih projekata ikada izvedenih, imao je ogroman uticaj na pomorski saobraćaj između dva okeana.

13

Slika 3.2.5. – Panamski kanal i njegov geografski značaja

Kilski kanal (nem. Nord-Ostsee-Kanal) je 98 km dug kanal koji povezuje Severno more sa Baltičkim morem i tako skraćuje put za 519 km.

Korintski Kanal je kanal koji povezuje Korintski Zaliv sa Egejskim morem. On razdvaja poluostrvo Peloponez od grčkog kopna i na taj način ga tehnički čini ostrvom. Kanal je dug 6,3 km i izgrađen je između 1881. i 1893.

Riječni saobraćaj

Pozitivne karakteristike tog vida saobraćaja je visok prevozni kapacitet (na dubokim rekama), relativno male cijene prevoza i troškovi za organizaciju plovidbe. Razvoj i geografija rečnog saobraćaj u velikoj meri određuju prirodni uslovi. U tom pogledu velike mogućnosti za organizaciju riječnog saobraćaja imaju monoge zemlje Severne i Latinske Amerike, Evrope i Azije.

U Evropi mrežu plovnih puteva sačinjavaju rijeke Sena, Rajna s pritokama, Laba, Odra, Visla, Dunav, Sava, Dnjepar, Volga, Don i druge.

14

U Aziji: Gang, Ind, Iravadi, Jangce, Ob s Irtišem, Jenisej s Angarom, Lena, Amur U Severnoj Americi: Misisipi s pritokama, Sv. Lorenc, Makenzi i dr.; U Latinskoj Americi: Amazona i Parana; U Africi: Kongo, Niger, Nil; U Australiji: Mari s pritokom Darling.

Ukupna dužina plovnih rijeka i kanala svijeta iznosi 550 000 km, od kojih gotovo polovina otpada na Rusiju i Kinu (preko 100 000 km svaka), SAD (preko 40), i Brazil (30 000 km). Po ukupnom prometu tereta unutrašnjih vodnih puteva prvo mesto zauzimaju SAD, drugo – Kina, treće – Rusija, dalje slede Njemačka, Kanada, Holandija.

Veliki sistemi plovnih rijeka i kanala su u Rusiji (zbog toga Moskvu nazivaju “luka pet mora”, iako nije na moru), zapadnoj Evropi (Nemačka, Holandija, Belgija), Jezerska oblast SAD (Sv. Lorenc), istočna Kina (Veliki kanal). Plovni put Dunav-Rajna dug je 2 590 km, od toga sam kanal Rajna-Majna-Dunav 171 km.

Kanal Dunav-Majna-Rajna

Kanal je dug 171 km, širok 12 m i može da propušta brodove nosivosti do 1500 tona. Ovaj kanal poznat kao Evropski kanal nalazi se u Bavarskoj, u Njemačkoj, spaja rijeke Majnu i Dunav, na pravcu od Bamberga, preko Nirnberga, do Regenzburga. Ovaj kanal obezbeđuje plovnu vezu između delte Rajne (kod Roterdama u Holandiji) i delte Dunava u istočnoj Rumuniji, povezujući Sjeverno more i Atlantski okean sa Crnim morem. Završen je 1992. god. Ukupna dužina kanala je 929 km, uključujući nove i stare kanale i pritoke koje su bile cele ili dijelom obnovljene i integrisane u sistem kanala. U mreži kanala postoji 51 objekat (24 kapije, 16 predvodnica, 5 sigurnosnih kapija, 6 pumpi), kao i 180 mostova. Ova mreža omogućava sušenje oko 700.000 ha zemnjišta i navodnjavanje 50.000 ha. Moguća plovidba kanalom je 664 km. U sistemu kanala nalazi se 14 luka za utovar i istovar tereta.

Kanal Dunav – Rajna - Majna

15

Slika 3.2.6. – Kanal Dunav-Rajna-Majna

Duizburg je najveća rečna luka na svijetu. Nazivaju je „Vrata Rura“. Dobru vezu između riječnog i morskog saobraćaj ostvaruju brodovi za kombinovani prevoz reka – more, s malom tonažom (do 5 hilj. t).

Vazdušni saobraćaj

Vazdušni saobraćaj, brz ali skup, ima najveći značaj u međunarodnom prevozu putnika na velikim distancama. Infrastrukturu vazdušnog transporta predstavlja mreža aerodroma međunarodnog i lokalnog značaja. Aerodromi imaju ulogu da upravljaju letovima, primaju putnike, organizuju njihove usluge itd. U međunarodnim vazdušnim vezama učestvuje preko 1000 aerodroma. Najveći aerodromi sveta (od 30-70 miliona putnika godišnje) nalaze se u:

SAD: Nju Jork, Čikago, Atlanta, Dalas, Los Anđeles; V. Britanija: London; Japan: Tokio; Francuska: Pariz; Nemačka: Frankfurt na Majni.

Ove zemlje, zajedno s Australijom, Kinom, Rusijom i Holandijom, čine deset vodećih vazdušnih država (po broju putnika) sveta. Vazdušni saobraćaj uglavnom vrši prevoz putnika. Broj avionskih putnika prelazi 1,3 milijardi ljudi godišnje.

16

Slika 3.3.1. – Deset najvećih putničkih aviokompanija, 2000 god. ( u1000 putnika)

Slika 3.3.2. – Deset najvećih teretnih aviokompanija 2000. god. (u 1000 tona)

Francus Luj Blerio je preleteo avionom kanal Lamanš (32 km) za 27 minuta 1908. godine. Ta godina se smatra godinom rođenja avijacije.

17

Ukupno u svetu ima oko 6 hilj. aerodroma, od kojih je ¼ u SAD i 1/8 u Zapadnoj Evropi.

Slika 3.3.3. – Najveći svjetski putnički aerodromi, 2005 (u milionima putnika)

Slika 3.3.4. – Najveći svjetski teretni aerodromi, 2004 (u milionima tona)

18

Slika 3.3.5 - Prve interkontinentalne avionske linije 1930-ih

Slika 3.3.6. – Glavni avionski pravci među regionima, 2000. god.

19

Ваздушни саобраћај у Србији

Највећа авиокомпанија у Србији је ЈАТ . ЈАТ је основан давне 1927 године. Располаже са око 40 авиона различитог типа и старости. Овој компанији предстоји модернизација и приватизација.

Аеродром „Никола Тесла“ у Сурчину код Београда је модернизован и оспособљен за слетање и узлетање најмодернијих и највећих авиона. То је модерни међународни аеродром којег користе многе светске авиокомпаније. Београд је главно ваздушно раскршће Србије и овог дела Европе. Осим београдског постоје још аеродроми у Нишу и Приштини. У фази изградње је аеродром Поникве код Ужица. Постоји још неколико мањих цивилних и војних аеродрома. У саставу цивилног ваздухопловства је и привредна авијација (пољопривредна, ватрогасна, санитетска, за геодетска снимања и геолошка истраживања, и слично).

Слика 3.3.7. – Ваздушни саобраћај

Стратегија развоја предвиђа да се до 2010. године ваздушни саобраћај повећава просечном годишњом стопом раста од 8% (период 2001. – 2005.) и 7% (период 2006. – 2010.). За реализацију стратегије развоја неопходно је имати у виду: недостатак прописа, институционалну организованост, застарелост флоте, инфраструктуру – модерно опремљен аеродром, укупан привредни амбијент, постицање ефикасности, профитабилност, оптималан саобраћај и др.

Предлог Сратегије развоја ваздухопловног саобраћаја даје основу али захтева и знатно већу пажњу за повезивање са ваздухопловном индустријом, реструктурирању постојећих авио компанија, формирање мањих авио компанија које допуњују услуге, брже прилагођавање законске регулативе прописима Европске Уније и светским стандардима, формирање цена услуга на тржишним принципима, институционалну организованост, приватизација одређених сервиса, примена вишег нивоа технолошке опреме, флоте и инфраструктуре, кадрова,... Ваздушни саобраћај посебно захтева поузданост свих елемената у ланцу операција неопходних за обезбеђење минималних услова за функционисање. На Аеродрому ''Београд'' у редовном саобраћају слећу авиони две домаће и 11 иностраних компанија, а услуге користи преко 1.5 милиона људи. Са планираним континуираним унапређењем рада и новом опремом обезбеђује се квалитетнији пријем/отпрема путника и робе, редован саобраћај, безбедност, информисаност,...

20

4. Tekomunikacije

4.1. Značaj informacija i telekomunikacija

Informatička revolucija je obeležje posleindustrijskog doba. Funkcio- nisanje različitih oblika ljudske djelatnosti u savremenim uslovima je nezamislivo bez korišćenja i razmene informacija, odnosno bez pravovremene i tačne informacije. Zahvaljujući telekomunikacijama savremeni svet se pretvorio u “globalno selo”, gde se zna sve o svemu i svakome. Brz razvoj nauke, tehnike i tehnologije, koji karakteriše savremeno doba, omogućio je brz protok i razmenu ogromne količine informacija koje svakodnevno “cirkulišu” svetom. Prema podacima Ujedinjenih nacija, na rang listi ljudskih potreba samo ishrana, stanovanje i energija stoje ispred potreba za komuniciranjem i informacijama.

Zbog značaja koje informacije imaju za razvoj ljudskih aktivnosti (industrije, saobraćaja, trgovine, turizma, finansijskih i drugih usluga), one sve više poprimaju karakter “strateškog resursa”. Informacije pokreću svijet. Onaj ko upravlja informacijama, taj upravlja i delatnostima ljudi, kretanjem roba i kapitala. Razvoj bilo koje ljudske djelatnosti u savremenom društvu, nije zamisliv bez razmjene informacija, na primjer o stanju na tržištu, naučnim dostignućima, organizacionim i upravljačkim odlukama i slično. Pored klasičnih faktora razvoja pojedinih djelatnosti, informacije su novi strateški faktor razvoja.

Telekomunikacije su posebna grana ljudske djelatnosti koja se bavi prenosom informacija na daljinu (poruka, vijesti, tekstova, muzike, slika, podataka).

Telekomunikacije se naglo razvijaju u doba elektronike i informatike. Spajanje elektronskih sredstava veza (uključujući sisteme prenosa cifarskih informacija, brze optičke kablove, satelitske sisteme) sa računarskom tehnikom, omogućilo je da se stvore nacionalne i međunarodne informacione službe koje su proširile mogućnosti organizacije i upravljanja proizvodnjom. Telekomunikacije i njihova sprega sa računarskim mrežama smanjili su do minimuma pojam prostora (udaljenosti) i vremena u komuniciranju. Tako se svijet pretvorio u jednu umreženu cjelinu. U takvim uslovima sve tačke u svetu su dostupne iz bilo koje druge tačke, što je izuzetno značajno za savremenu svjetsku ekonomiju. Ključni faktor akumulacije svjetskog bogatstva u razvijenim zemljama je taj što poseduju korisne informacije.

Elektronika i informatika su izazvale promjene u strukturi, organizaciji i funkcionisanju komunikacija. Svuda se grade automatski sistemi upravljanja i računarski centri, informacione banke podataka. Nove komunikacije omogućuju rast ogromnih multinacionalnih kompanija, koje imaju svoje jedinice proizvodnje i plasmana širom svijeta.

U tržišnim uslovima oblast telekomunikacija je pod kontrolom velikih multinacionalnih kompanija, koje kontrolišu telekomunikacione sisteme u više država, kao što su na primer “Vodafon”, “Britiš telekom” i druge. Na značaj telekomunikacionog saobraćaja ukazuju i podaci da

21

je među najvećim svjetskim multinacionalnim kompanijama veliki broj onih čija su delatnost telekomunikacije ili proizvodnja informatičkih i telekomunikacionih sistema.

Tako složeni sistemi kao što su multinacionalne kompanije, funkcionišu zahvaljujući kompjuterskoj organizaciji proizvodnje. Na primjer, najveća svjetska naftna kompanija “Ekson” (osim nafte proizvodi ugalj, prirodni gas, elektroniku i hemikalije) operiše u više od 100 zemalja uz pomoću kompjuterizovanog sistema logističkih informacija i komunikacija. Mehanički mozak ovog sistema i cele kompanije je kompjuterski centar u Eksonovom oblakoderu na Menhetnu u Nju Jorku. Tu se pomoću kompjutera prati kretanje 500 tankera sa naftom i koordinira rad pojedinih filijala kompanije širom svijeta. Švedska kompanija “Erikson” ima preduzeća u 130 zemalja sveta. Koordinacija proizvodnje vrši se preko svjetske kompjuterske mreže Internet.

4.2. Struktura telekomunikacionog saobraćaja

Struktura telekomunikacionog saobraćaja danas je dosta izdiferencirana zbog različitih oblika informacija i primene različitih naučno-tehničkih dostignuća. U savremenom telekomunikacionom saobraćaju izdvajaju se:

PTT – pošta, telegraf, telefon (fiksni i mobilni); Radiodifuzni sistemi (prenos slike i tona – radio i televizija), Računarske mreže lokalnog i globalnog značaja (internet i intranet).

Prva poštanska konferencija održana je u Parizu 1863. godine. Potom je 1878. godine osnovan svjetski poštanski savez pod nazivom „Union Postale Universale UPU“ sa sedištem u Bernu. U okviru Saveza donijeta je poštanska konvencija koja reguliše tri principa pošte – jedinstvo poštanskog prostora, jedinstvo poštanskih taksi i sloboda poštanskog tranzita.

Za razvoj današnjeg telegrafa zaslužan je Samjuel Morze koji je 1873. godine patentirao svoj izum. U razvoju telegrafa značajno mesto pripada teleprinteru i fototelegrafiji čiji je moderni oblik telefaks. Prva telegrafska linija izgrađena je 1844. g. između Vašingtona i Baltimora.

Telefon je pronašao Filip Reis 1861. godine, ali se za izumitelja smatra Aleksandar Graham Bel koji ga je patentirao 1876. godine. Prva međugradska telefonska veza uspostavljena je između Bostona i Providensa u SAD, 1880. g. Tehnika se kasnije usavršavala, tako da danas postoje videotelefoni. Telefon je danas najmasovniji oblik komunikciranja među ljudima, posebno posle pronalaska mobilne telefonije.

Telefon i telegraf omogućuju komunikacije između pretplatnika, odnosno prenos govora i pisanih poruka posredstvom telekomunikacione mreže, telefonskih i telegrafskih aparata, centrala i drugih uređaja povezanih u jednu telekomunikacionu mrežu. Ovo su najstarije telekomunikacione usluge. Broj telefonskih priključaka je jedan od pokazatelja razvijenosti zemlje. Oko 70% svih telefonskih priključaka nalazi se u SAD i Evropi, dok u Aziji, gde živi nešto više od polovine stanovništva svijeta samo 20%, a u Africi samo 1%.

Mobilna telefonija se brzo razvila u poslednjih 15 godina i postala osnova masovnih komunikacija. Savremeni sistemi mobilne telefonije pored prenosa govora omogućuju i veliki broj drugih usluga, uključujući i pristup globalnoj računarskoj mreži (Internetu). Mobilna telefonija je omogućila da čovek u svakom trenutku i na bilo kom mestu može imati uvid u informacije koje ga

22

zanimaju, da ih primi i da ih prosledi. Kao i kod fiksne telefonije, mobilna telefonija je najviše razvijena u zemljama Evropske unije, Sjeverne Amerike i na Dalekom Istoku.

ZAKLJUČAK

Saobraćaj jedno je od bitnih obilježja savremene civilizacije. Saobraćaj predstavlja dio

sveobuhvatnog saobraćajnog sistema koji je značajan faktor društvenih zbivanja, jer je nerazdvojiv

pratilac razvoja savremenog društva i danas predstavlja najzastupljeniji vid masovnog i

individualnog transporta upravo zahvaljujući onim prednostima koje on ima u odnosu na ostale

vidove saobraćaja (drumski saobraćaj).

23

Dinamične i turbulentne promjene u makroekonomskom globalnom okruženju procesne

promjene u PTT sistemima zemalja Evropske Unije kao i početne pozitivne karakteristike tržišnog

ambijenta privrede, nameću potrebu transformacije saobaćajnih preduzeća na principu savremenog

poslovnog koncepta tržišne orijentacije preduzetničkog karaktera. Koncept reinženjeringa u procesu

transformacije omogućio bi poboljšanje ključnih performansi poslovanja sistema (kvalitet, troškovi,

efikasnost, efektivnost brzina reagovanja na zahtjev ciljnih tržišta i dr). Diskontinuirani uslovi

privređivanja i novi izazovi zahtjevaju nove pristupe u poslovnoj strategiji baziranoj na izmjenjenoj

marketing strategiji. Tranzicioni proces u kroz koji prolaze ova preduzeća treba da se zasniva na

savremenim teorijama i iskustveno potvđenim stavovima sistemima zemalja tržišne ekonomije, a

takav pristup transformaciji omogućava i izbjegavanje mnogih zabluda i pogrešnih postavki u

organizaciji. Kompleksnost ovakvog prestrukturiranja će izazvati čitav spektar promjena vlasničkih

(svojinskih) odnosa organizacione strukture, menadžmenta i drugo, svakako sve u cilju

obezbjeđenja novog strateškog leveridža. Proces upravljanja preduzećem u tržišnoj privredi je

kontinuelni proces učenja na iskustvima drugih kao i na sopstvenom iskustvu.

Što se tiče konkurentnosti preduzeća, privredne aktivnosti u savremenim tržišnim uslovima sve

više poprimaju globalnu dimenziju. Posljedica globalizacije je internacionalizacija poslovnih

aktivnosti. Cilj realizovanja poslovnih aktivnosti svakoga preduzeća je pored održanja i razvoja i

osvajanje novih tržišta, a kao posljedice internacionalizacije pojavljuju se sve veći nivo

konkurencije i sve brže tehnološko inovacione promjene. Cilj svakoga preduzeća je konstantna

izgradnja i održanje njegove konkurentske moći, što privrednim preduzećima u zemljama tranzicije

predstavlja veliki izazov. To se svakako, ne može postići bez valjanih rezultata rada, njihovog

mjerenja i adekvatne poslovne politike preduzeća. Da bi se odabrali racionalni ciljevi koji služe kao

kriteriji izbora strategija potrebno je objektivno procjeniti jake i slabe strane potencijala preduzeća i

njegovu strategijsku poziciju u privredi. Alternativni ciljevi koji se razmatraju (dobit, prihod, učešće

na tržištu, rast i razvoj) nisu ostvarljivi bez raspolaganja adekvatnom kritičnom masom izvora.

LITERARURA

1. Ibrahim Jusufranić, Osnove drumskog saobraćaja, Saobraćajni fakultet Travnik–2007.

2. Internet

24