2

Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin

6-cı sinifləri üçün “Azərbaycan dili”

dərslik komplekti

Müəlliflər: Rafiq İsmayılov

Dilrüba Cəfərova

Sahibə Məmmədova

Aynur Rüstəmova (MMV)

Bakı: Altun Kitab, 2013.

Dərslik komplekti ilə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq

müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər

əsasında hazırlanmış

YEKUN RƏY

3

Rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:

1. Məzmunun işlənməsi baxımından;

2. Dil və yazı üslubu baxımından;

3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından;

4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından;

5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin) məzmununun işlənməsi

baxımından.

1. Məzmunun işlənməsi baxımından

Dərslik komplekti dərslik və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir. Dərslik

6 bölmə (“Fərd və cəmiyyət”, “İxtiralar və kəşflər”, “Dəyərlərimiz”, “İncəsənət”,

“Hikmət xəzinəsi” və “Qədim dünya”) üzrə 52 mövzu və 6 ümumiləşdirici təkrar

materiallarını əhatə etmiş, əvvəlində “Mündəricat”, sonunda “Sözlük” verilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi tədris planına görə,

fənnin tədrisinə həftədə 4 saat olmaqla, ümumilikdə 128 saat vaxt ayrılmışdır.

Dərslik komplektində 4 məzmun xətti üzrə əsas və alt standartların

reallaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Mətnlərə aid “Söz ehtiyatı”, “Düşün və cavab ver”, “Yazı”, “Dil qaydaları”,

“Araşdırma”, “Şifahi nitq” başlıqlı tapşırıqlar məzmun xətləri üzrə müvafiq

bacarıqların formalaşdırılmasına yönəlmişdir.

Mətnlərdə dil qaydalarına aid sözlərin və tapşırıqların şərtinin rəngli,

qrammatikaya aid qaydaların ayrıca çərçivədə “Yadda saxla!” başlığı ilə verilməsi

məzmunun anlaşılması işini asanlaşdırır.

Dərslikdə şagird şəxsiyyətinin formalaşdırılması, məzmun standartlarının

reallaşdırılması üçün biliklərin tətbiqini tələb edən, məntiqi düşüncəyə əsaslanan

müxtəlif formalı tapşırıqlar da verilmişdir.

Bununla yanaşı, müəyyən qüsurlara rast gəlinir.

Bunlar aşağıdakılardır:

Səhifə 14. 14-cü tapşırıqda soruşulan “sözün kökü və hansı nitq hissəsindən

yaranmasının fərqli anlayış olması” haqqında dil qaydası məzmun xəttində nəzərdə

tutulmadığından, bu tipli tapşırıqların dərslikdən çıxarılması təklif edilir.

Yenə həmin səhifədəki tapşırıq 15-lə bağlı MMV-də deyilir: “15-ci tapşırıq

şagirdlərin V sinifdə əldə etdikləri bilik və bacarıqlar əsasında yerinə yetirilir”.

Tapşırıqda nənəsinə məktub yazan Ramilin məktubda buraxdığı orfoqrafik səhvləri

4

düzəltmək tələb olunur. Lakin 5-ci sinifdə öyrədilən qaydalar bu məktubda buraxılan

səhvləri düzəltmək bacarığı yaratmır.

Səhifə 17. Düzəltmə isimlər haqqında qaydanın ilk cümləsində “əsas nitq

hissələri” yazılması məqsədəuyğundur. Bu qeyd əvvəlki dərsdə keçilmiş dil

qaydalarının daha mükəmməl mənimsənilməsinə kömək edər.

İsmin quruluşca növləri barədə heç bir məlumat verilmədən dil qaydası kimi

yalnız aşağıdakı cümlə verilmişdir: “Düzəltmə isimlər müxtəlif nitq hissələrinə

leksik şəkilçilər artırmaqla düzəlir: kitabça, görüş, əlaçı, dostluq, qızardı, görüntü”

(səh.17). Mövzuya uyğun olaraq əlavə izahata ehtiyac var. İndiki halda şagirdə tədris

olunacaq elmi məlumatın həcmi və məzmunu müəllim üçün müəyyənləşməmiş qalır.

Səhifə 18. Dərslikdəki nəzəri məlumat ikinci dərsin 6, 7, 8 və 9-cu tapşırıqlarını

yerinə yetirməyə çətinlik yaradır. Tapşırıqlarda dil qaydasında izah edilməyən, 6-cı

sinif şagirdinin yaş və bilik səviyyəsi baxımından çətinlik yaradan aşağıdakı

biliklərin yoxlanması tələb olunur:

1) İsim düzəldən aşağıdakı şəkilçilər: -ıntı4, - ıcı

4, -iyyət, -dar, -ın

4, -ıq

4, -acaq

2,

-lı4, -aq

2, -qı

4, -kı

4;

2) İsim düzəldən -kı4 və -qı

4 şəkilçilərinin fərqli tələffüz olunma məqamları;

3) Adlardan və fellərdən isim düzəldən şəkilçilərin fərqləndirilməsi.

Səhifə 18. Tapşırıq 7-də on bir düzəltmə ismi (döşəkçə, çəkməçi, saflıq, igidlik,

təmizlik, tikinti, dinləyici, üzümlük, fəaliyyət, hesabdar, bağlayıcı) aşağıdakı

qayda üzrə dəftərə köçürmək tələb olunur:

A) İsimdən düzələn isimlər:

B) Feldən düzələn isimlər:

C) Sifətdən düzələn isimlər:

Tapşırıqdakı bəzi sözlərdə (döşəkçə, bağlayıcı) iki leksik şəkilçi var. Bu da

həmin sözlərin kökü və hansı nitq hissəsindən yaranması məsələsini fərqləndirir.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bu biliyin öyrədilməsi dil qaydaları məzmun xəttində

nəzərdə tutulmur. Həmçinin dərslikdə bu tipli nümunələrin öyrədilməsi və təhlili ilə

bağlı məlumat verilməmişdir.

Dil qaydalarına aid tapşırıqlar 4.1.2. (Sözün qrammatik mənasını kontekstə

uyğun izah edir.) və 4.1.4. (Əsas nitq hissələrinin yazılışı ilə bağlı qaydalara əməl

edir.) alt standartlarına aid təlim nəticələrini reallaşdırmalıdır. Yalnız 8 və 9-cu

tapşırıqlar həmin alt standartlara aid edilmiş təlim nəticələrinə (4.1.2.-yə: “Kontekstə

görə isim düzəldən leksik şəkilçiləri (dayanacaq, səpin, gəlir) qrammatik

5

şəkilçilərdən fərqləndirir”, 4.1.4.-ə: “Düzəltmə isimlərin yazılışı ilə bağlı qaydalara

əməl edir”.) aiddir.

Səhifə 21. Mənsubiyyət şəkilçilərini müəyyənləşdirməyə xidmət edən 7-ci

tapşırıq dil qaydasına aid məlumatların mənimsənilməsini aydınlaşdırmaq

baxımından ciddi əhəmiyyət daşımır. Belə ki, təqdim olunan nümunələrdə üç

birləşmənin asılı tərəfindən başqa bütün sözlərdə yalnız üçüncü şəxsə aid

mənsubiyyət şəkilçisini müəyyənləşdirmək lazımdır ki, bu da mövzunu tam əhatə

etmir. Bu söz birləşmələrinin asılı tərəflərinin mənsubiyyətə görə dəyişməsinin

mənimsədilməsi şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun deyil.

Səhifə 39. “İsim cümlədə xəbər vəzifəsində çıxış edir” fikri natamamdır.

Səhifə 42-43. “Fərd və cəmiyyət” bölməsində ərizə (səh.42) və tərcümeyi-hal

(səh.43) modelləri verilmişdir. 3.1.4. alt standartını reallaşdırmaq üçün nəzərdə

tutulan ərizə və tərcümeyi-hal əməli yazı nümunələrini öyrənmək 9-cu dərsə aiddir.

6-cı sinif şagirdinin bu əməli yazı nümunələri ilə ilk dəfə tanışlığını nəzərə alıb,

həmin nümunələri eyni bir dərsdə deyil, eyni bölmənin iki müxtəlif dərsində

öyrətmək təklif edilir.

“Elektron ünvanım olsaydı...” mətni ilə tədris olunan 9-cu dərsdə ərizə və

tərcümeyi-hal əməli yazıları öyrədilməlidir. Tərcümeyi-hal qənaətbəxş hesab olunsa

da, 42-ci səhifədə “ərizə”nin təqdimi qüsurludur. Təqdim olunmuş ərizə formasında

iki qüsur var: 1) başlıq hissədə “tərəfindən” sözü artıqdır; 2) “ərizə” sözü kiçik

hərflə yazılmalıdır (Bax: Ş. Balakişiyev, İ. Namazov, Əməli yazı nümunələri,

Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu, Bakı - 2006, səh.8-9).

Bu dərsdə “Düzəltmə sifətlər” başlığı altında dil qaydaları (səh.43)

verilmişdir. Məlumat MMV-də 4.1.2 alt standartına (Sözün qrammatik mənasını

kontekstə uyğun izah edir.) aid edilsə də, qaydanın məzmununda onun əslində 4.1.3.

alt standartına (Əsas nitq hissələrinin yazılışı ilə bağlı qaydalara əməl edir.) aid

olduğu ortaya çıxır. Dil qaydalarına aid 8-ci tapşırıq da 4.1.3 alt standartının

reallaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. 9-cu tapşırıq isə standartlarda nəzərdə

tutulmayan məsələdir. Dərsdə 4.1.2. alt standartına aid tapşırıq verilməmişdir.

Bu dərsdə “Düzəltmə sifətlər” başlığı altında verilən məlumatlar düzəltmə

sifətlərin öyrənilməsi baxımından qənaətbəxş deyil (səh.43).

MMV-də də dərslə bağlı verilmiş tapşırıq tövsiyə xarakterlidir.

Səhifə 44. “Ümumiləşdirici təkrar” keçilən mətn və dil qaydalarının təkrarı,

eləcə də kiçik summativ qiymətləndirməyə hazırlıq baxımından materialı tam əhatə

6

etmir. Şagird tərəfindən çətin mənimsənilən və çətinliklə fərqləndirilən

qeyri-müəyyən yiyəlik və qeyri-müəyyən təsirlik hala dair tapşırıq verilməmişdir.

MMV-də təqdim olunan (səh.47-48) “Birinci bölmə üzrə KSQ” nümunəsi keçilən

material və ona dair tapşırıqlar, ümumilikdə, qarşıya qoyulan məqsəd və tələblər

müqabilində çox bəsit xarakter daşıyır. KSQ-də 3-cü məzmun xəttinə (Yazı) dair heç

bir tapşırıq təqdim olunmur və şagirdin yazı vərdişlərinə yiyələnməsi səviyyəsi

müəyyənləşdirilməyərək (st. 3.1.1.; 3.1.2.; 3.1.3.; 3.1.4.), qiymətləndirilməmiş qalır.

Ümumiləşdirici təkrara aid tapşırıqları həll etmək üçün aşağıdakı məlumatların

bölmənin müvafiq dərslərində əlavə izahına ehtiyac yaranır:

1) -keş, -q, -ma2, -ış

4, -kar isim düzəldən şəkilçilər (2 və 3-cü tapşırıqlar);

2) -keş, -ı4, -aq

2, -kar, -qan, -kən sifət düzəldən şəkilçilər (2 və 3-cü

tapşırıqlar);

3) -ıcı4, -ma

2, -lı

4, -kar, -keş şəkilçilərinin omonim səciyyə daşıması.

Səhifə 45-78. “İxtiralar və kəşflər” bölməsi 6 həftə, 24 saata tədrisi nəzərdə

tutulmuş 11 dərsdən ibarətdir. Buradakı materiallar 10 elmi-kütləvi mətnlə təqdim

olunur. Bu mətnlərdən 2-si dərslik müəlliflərinə, 8-i isə digər şəxslərə aiddir.

Dərslərdə “Söz ehtiyatı” ilə bağlı tapşırıqlarda dərslər üzrə çətinliyin

paylanmasında eynilik gözlənilməmişdir. 12-ci dərsdə 8, 13-cü dərsdə 5, 16-cı dərsdə

2, 17-ci dərsdə 1, 18-ci dərsdə 4, 19-cu dərsdə 6, 20-ci dərsdə 4 sözün mənasını

araşdırmaq tələb olunur. Həmin dərslərdə digər tapşırıqların çəkisi təxminən eyni

olduğuna görə indiki halda “Söz ehtiyatı” başlıqlı tapşırıqların çətinlik səviyyəsi

fərqlidir.

İkinci bölmə üzrə təqdim olunmuş mətnlərin məlumat yükü, onlarda əks olunan

tarixlər, coğrafi və şəxs adları “dinləyib-anlama”, “danışma”, “oxu” və “yazı”

məzmun xətlərinin reallaşmasına mane olur. “Riyaziyyatçıların şahı” mətnində

1777-ci il, Karl Fridrix Qauss, 5050, “Rozetta daşının sirri” mətnində 1799-cu il,

Misir, İsgəndəriyyə, Rəşid şəhəri, Napoleon Bonapart, heroqlif, 114 sm, 72 sm, 27

sm, 760 kq, Rozetta daşı, 1801-ci il, 1802-ci il, müyəssər, 1822-ci il, Paris, papirus,

perqament, 32 yaşlı, tarixçi-şərqşünas, linqvist, Jan Fransua Şampolyon, 16 yaş, 19

yaş, professor, funksiya, Misir fironu Ptolomey, Kleopatra, misirşünaslıq, “Əfsanəvi

dəniz səyyahı” mətnində Avropa, Genuya şəhəri, Xristofor Kolumb, Amerika,

ədviyyat, Hindistan, 1485-ci il, 34 yaşlı, geniş coğrafi bilik, Atlantik okeanı,

ekspedisiya, Genuya tacirləri, Portuqaliya kralı, İspaniya kraliçası İzabella, riskli,

1492-ci il avqust ayının 3-də, Passat küləyi, kayut, matroslar, üç gün, iki gün, 70 gün,

7

San Salvador, Quanaxani adası, Kuba, Haiti adası, hindu, müstəmləkə, “Manuel

Vasko da Qama” mətnində Portuqaliya, Afrika, Hindistan, 1497-ci il, Lissabon,

ekspedisiya, 4 gəmi 170 nəfərlik heyət, 28 yaşlı, zadəgan, dörd ay, Ümid burnu, Hind

okeanı, 3 ay, 1498-ci il, mayın 20-də, ərəb tacirləri, müsəlman tacirləri, darçın,

mixək, 1499-cu il, sentyabr, ədviyyat, 1502-ci ildə, 20 gəmi, Ərəbistan yarımadası,

Hindistan yarımadası, 1524-cü il, vitse-kral, “Yusif Məmmədəliyev” mətnində

1942-ci il, dekabr ayının 31-i, 37 yaş, Yakovlev, Mikulin, Ali Baş Komandan Stalin,

SSRİ, Lenin ordeni, 12 il sonra, 1954-cü ilin noyabr ayının 19-da, 1957-ci il oktyabr

ayının 27-də, sovet süni peyki, çəkisizlik şəraiti, Nobel mükafatı, 1957-ci il dekabrın

29-da, Nobel Komitəsi, Sovet Ordusunun marşalı Baqramyan, Tank qoşunları

komandanı general Babacanyan, ticarət naziri Mikoyan, üç yüksək vəzifəli erməni,

1945-ci il, SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti B.L. Komarov, 1961-ci il,

1998-ci il, Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti, “Qədim saatlar” mətnində

perpendikulyar, Qədim Çin, Babilistan, Yunanıstan, 2500 il, Budapeşt, 8 metr,

dekabrın 31-də, siferblat, saniyənin milyonda biri, “İlk dünya səyahəti” mətnində

1519-cu il, Kolumbun coğrafi kəşfləri, Atlantik okean, Ameriqo Vespuççi, Hindistan,

Afrika, 39 yaş, Fernando Magellan, İspaniya kralı, 1519-cu ilin sentyabrı, 5 gəmi,

265 nəfərlik heyət, 1520-ci ilin martı, “Santyaqo” gəmisi, oktyabrın ikinci yarısı, iki

gəmi, dörd gün, flaqman, coğrafi boğaz, 600 km, üç ay iyirmi gün, Sakit okean, “San

Antonio” gəmisi, Filippin adaları, iki gəmi, 1522-ci ilin sentyabrı, “Viktoriya”

gəmisi, 265 ekspedisiya üzvü, 18 nəfər, XVI əsr, “Qaliley” mətnində Klavdi

Ptolomey, Polyak alimi Kopernik, Günəş sistemi, 70 yaş, italyan alimi Cordano

Bruno, 1600-cü il, təlqin, teleskop, Süd Yolu, krater, Yupiter planeti, “Ulduz

müjdəçisi” kitabı, inkvizisiya, 69 yaş, 33 il əvvəl, astronom, 9 il, 350 il,

“Orxon-Yenisey abidələri” mətnində Avropa düzənlikləri, Sibir çölləri, 1893-cü il,

XIII əsr, Alaəddin Cüveyni, Monqolustan, 1692-ci il, Niderland, Nikolay Vidzen,

Filip Stralenberq, İsveç zabiti, 13 il, 1730-cu il, Orxon-Yenisey çayları, rus türkoloq

alimləri, kitabə, kurqan, Kültigin, 235 santimetr, Çin heroqlifləri, Danimarka alimi

Vilhelm Tomsen, 1893-cü ilin noyabrı, Danimarka Kral Akademiyası, 1894-cü il, rus

alimi Vasili Radlov, spesifik, qədim Göytürk dövləti, Bilgə xaqan, Tonyukuk,

VI-VIII əsrlərdə, 731-ci il, türk törəsi, İltəris, Kapağan, məzar poeziyası, “İşarələrin

tarixi” mətnində pauza, xəttat, analoji yol, emosional kimi söz və ifadələr, rəqəm və

ədədlər diqqətin yayınmasına gətirib çıxarır, məzmun xətləri üzrə standartların

reallaşmasına ciddi şəkildə mane olur.

8

Səhifə 63. Tapşırıq 12-də “Respublika Günü” rəsmi gün olduğu üçün ikinci

sözün ilk hərfi böyük yazılmalıdır.

Bu bölmədə “Söz ehtiyatı” başlığı altında verilmiş araşdırılmalı olan sözlərin

sayı dərslər üzrə fərqlənir. 22-ci dərsdə 5, 23-də 2, 24-də 1, 26-da 2, 27-də 13, 28-də

4, 29-da 3 sözün mənasının araşdırılması tələb olunur. Dərs yükü baxımından 13

sözün mənasının aydınlaşdırılması tələb olunan 27-ci dərslə (3 saata nəzərdə tutulub,

13 əlavə tapşırıq var), 1 sözün araşdırılması tələb olunan 25-ci dərs (2 saata nəzərdə

tutulub, 4 əlavə tapşırıq var) arasında ciddi fərq yaranır.

Səhifə 80. “Dəyərlərimiz” bölməsində təqdim olunmuş C. Cabbarlının

“Ölkəm” şeirində “oxu” məzmun xətti lazımi qədər işləmir. Belə ki, mətn üzərində

müxtəlif tapşırıqlar işləmək nəzərdə tutulub. MMV-də isə deyilir: “Unutmaq olmaz

ki, şeir əzbər öyrədilmək üçün verilməmişdir. Məqsəd nəzmlə verilmiş mətnin

məzmununun şagirdlər tərəfindən qavranılmasıdır” (səh.81). Ola bilər ki, şagird

mətn üzərində hər dəfə işləyərkən o mətni səssiz-ürəyində oxuyub o tapşırıqları

edəcək. Bu zaman onda şifahi düzgün oxu vərdişləri də formalaşmır. Mətnin bir

hissəsinin əzbər verilməsi isə onda həm yaddaşı möhkəmləndirər, həm də şifahi

düzgün oxu vərdişlərini möhkəmləndirər. Digər tərəfdən, şagird şeirin daxilində lüğət

vasitəsilə mənası açılan sözlərin də işlədilməsi sayəsində onları unutmaz. Şeirdən bir,

yaxud bir neçə bəndin öyrədilməsi heç bir yerdə qadağan edilmir.

Səhifə 82-84. Dərsə 2 saat vaxt verilib. MMV-də dərslə bağlı aşağıdakılar

nəzərdə tutulub:

1. Müəllimin motivasiya yaratması

2. Mətnin proqnozlaşdırma üsulu ilə oxunması və bu zaman seçilməli olan

məqamlar. Burada mətnin şagirdlər tərəfindən tamamilə oxunması nəzərdə tutulur

3. Mətnin ideyasını üzə çıxarmaq məqsədilə verilən sual və tapşırıqlar

4. Fəndaxili inteqrasiya və müzakirə. Bu zaman münasibət bildirilən məsələlər

5. Yazı - esse yazmaq

6. Söz ehtiyatı

7. Dil qaydaları – burada 6, 7, 8, 9-cu tapşırıqları yazmaq

8. MMV-də verilən Əlavə tapşırıq – “Əqrəb və Tısbağa” mətnində əvəzliklərlə

bağlı iş

9. Dil qaydası ilə bağlı dərsin izahı

10. Qiymətləndirmə.

Verilənləri 2 saat ərzində yerinə yetirmək mümkün deyil.

9

Bu tipli məqamlar dərsliyin əksər dərslərinə aiddir. Nəticədə nəzərdə tutulan

məzmun xətlərinə aid standartları reallaşdırmaq qeyri-mümkün olur.

Səhifə 86-87. “Əlif Hacıyev” mətni ilə keçilən dərsə 2 saat vaxt verilib.

MMV-də dərsə verilən tələblər çoxluq təşkil edir. Təkcə “yazı” məzmun xətti ilə

bağlı üç müxtəlif tipli yazı hazırlamaq tələb olunur. Şagirdlər qrup halında mətni

oxumalıdır və onu mənimsəməlidir. Çünki mətni yaxşı mənimsəmədən ondan effektli

suallar çıxarmaq mümkün deyil. Yeni dərsin izahı məhz bu iki saatın daxilində

nəzərdə tutulur. MMV-də vurğulanır ki, (6-cı tapşırıq) şagirdlər “o” əvəzliyinin şəxs,

yoxsa sual əvəzliyi rolunda işləndiyini müəyyən etməlidir. Bu haqda nə dərslikdə, nə

də MMV-də hansısa bir qeyd verilməmişdir. Digər tərəfdən, şəxs əvəzliklərinin

hansı nitq hissəsini əvəz etdiyi və sualları göstərilib (qayda daxilində). Amma işarə

əvəzliklərinin hansı nitq hissəsini əvəz etdiyi və hansı suallara cavab verdiyi qaydada

vurğulanmır. Bunlar dolaşıqlıq və çaşqınlıq yarada bilər.

Səhifə 90. Vurğulanır ki, “o, bu” işarə əvəzlikləri cümlədə mübtəda vəzifəsində

olarkən onlardan sonra isim, sifət, say, zərf gələrsə, vergül qoyulmalıdır. Amma

əvəzlik, fel və köməkçi nitq hissələri gələrsə, vergül qoyulmur. Məlum olmur ki, Bu

Həsənin kitabıdır cümləsi ilə Bu mənim kitabımdır cümləsi arasında hansı

intonasiya-məna fərqi vardır. Yaxud O mənim qardaşımdır və O hansı dənizdir?

cümlələri arasında intonasiya-deyiliş baxımdan fərq yoxdurmu?

Səhifə 100-102. “Ağdam çörək muzeyi” mətni çox böyükdür. Dərsə 2 saat

vaxt verilib. MMV-də tələb olunanlar isə çoxdur. İki saata bunları yerinə yetirmək

praktiki olaraq mümkün deyil. Digər tərəfdən vergüllə bağlı verilən əvəzliklərin

hamısı “bu” əvəzliyidir. “O” əvəzliyindən də istifadə olunsa idi, yaxşı olardı.

Səhifə 106-107. “İncəsənət” bölməsində verilən “Unudulmaz obraz” mətni

xatirə xarakterlidir. Ü.Hacıbəyov haqqında xatirələrlə yanaşı, mətndə bəstəkarın

yaradıcılığına, əsərlərinə yer vermək təklif olunur.

Mətndə “O” əvəzliyindən sonra modal söz gəlsə də, vergül qoyulub. Bununla

bağlı MMV-də qeyd verilməsi məsləhətdir.

Səhifə 108. Dil qaydasında düzəltmə fellərin yaranma yollarından bəhs edilsə

də, -ış4 və -ır

4 şəkilçilərinə aid heç bir nümunə verilməmişdir. 8-ci tapşırıqda isə

fellərin hansı nitq hissələrindən yarandığını müəyyənləşdirən şagird bu şəkilçilərlə

qarşılaşır.

Səhifə 111. Mürəkkəb fellərin iki və daha artıq sözün birləşməsindən yarandığı

söylənilir. Verilən bütün nümunələr isə iki sözün birləşməsindən yaranıb.

10

Ümumiyyətlə, bu, bir qədər mübahisəlidir. Tərifə yenidən baxılması, yaxud üç sözün

birləşməsi ilə yaranan mürəkkəb fellərə aid nümunə verilməsi yaxşı olar.

Səhifə 112-113. “Heykəltəraş Mirəli Mirqasımov” mətnində 2.1.1. alt

standartına aid tapşırıq verilsə də, MMV-də bu alt standartın reallaşdırılması nəzərdə

tutulmamışdır.

Səhifə 114. Xəbər şəklindən danışarkən onun felin zamanlarının cəmindən

ibarət olduğu vurğulansa idi, yaxşı olardı. Bu haqda məlumat MMV-də verilsə də,

dərslikdə verilməyib.

Səhifə 115-116. Felin zamanları haqqında 4 ayrı-ayrı “Yadda saxla” bölməsi

təqdim olunur. Bir dərsə bu qədər dil qaydasının verilməsi 6-cı sinif şagirdinin yaş

səviyyəsinə uyğun deyil. 3 saat ayrılmasına baxmayaraq, dil qaydasının müxtəlif

məqamlara aid olması şagirdlərdə dolaşıqlıq yarada bilər, mənimsəməni çətinləşdirər.

Səhifə 116. 3-cü qaydada verilən “II şəxsin cəmində fellərin yazılışı ilə

tələffüzü fərqlənir” fikri felin bütün şəkilləri üçün keçərli deyil. Fikir

dəqiqləşdirilməlidir. Eləcə də həmin səhifədəki I qayda da dəqiq ifadə olunmalıdır.

Belə ki, “gəlir, gələcək” kimi sözlərdə dəyişikliyin olmadığı aydındır.

Səhifə 119. Əmr şəklindən danışılarkən deyilir: “Əmr şəklinin II şəxsinin təki

heç bir şəkilçi qəbul etmir, yəni felin kökündən və ya başlanğıc formasından

ibarət olur”. Lakin məlumdur ki, əmr şəkli inkar (-ma, -mə) şəkilçisini qəbul edir

və başlanğıc formadan çıxır. Verilmiş qaydada düzəliş edilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 122. “Neman və Simnar” mətninin 3-cü abzasında belə bir cümlə var:

“Gün ərzində gəlinlər kimi üç rəngə düşürdü: göy, ağ və sarı”. İfadə şagirdin yaş

səviyyəsinə uyğun deyil.

Səhifə 136. “Hikmət xəzinəsi” bölməsindəki “Dərviş” mətninin müəllifi

göstərilməmişdir.

Səhifə 138. Dil qaydasında zərfin tərz və zaman bildirməsinə dair nümunə

verilmişdir. Lakin yer və miqdar zərflərinin adları çəkilsə də, onlara dair nümunə

verilməmişdir.

Səhifə 140. Sadə və düzəltmə zərflərdən danışılarkən -ca2 zərf düzəldən şəkilçi

kimi göstərilib. Hal-hazırda 7-ci sinifdə tədris olunan Azərbaycan dili dərsliyində

haqlı olaraq -ca2 ədat kimi göstərilib, hətta bunun zərf düzəldən şəkilçi olmadığı

xüsusi bir şəkildə vurğulanıb. Məsələn, astaca toxunuş sözündəki -ca ədat kimi

götürülürsə, astaca toxundum sözündəki -ca da ədatdır. Həm də leksik şəkilçi sözə

qoşularkən yeni mənalı söz yaratmalıdır. Sakit danışır - sakitcə danışır

11

cümlələrində birinci “sakit” sözü ilə ikincisi arasında leksik baxımdan fərq yoxdur,

sadəcə məna baxımından qüvvətləndirib. Bu mövzu dilçilikdə daim mübahisəli

məqamlardan biri olub. Əvvəlki dərsliklərdə də müxtəlif mövqelərdə verilib.

MMV-də isə “türkcə”, “rusca” sözlərindəki -“ca2”nın mübahisəli olduğu

vurğulanır. Halbuki bunun mübahisə doğurmadığı aydındır, çünki bu nümunələrdə

leksik baxımdan yeni söz yaradılıb.

Səhifə 181. “Qədim dünya” bölməsinin “Dinozavrlar” dərsində verilmiş

“Xəbərin mübtəda ilə uzlaşması” əsassız olaraq buraya daxil edilmişdir. Belə ki,

sintaktik əlaqələri keçməyən, haqqında müəyyən təsəvvürü olmayan şagirdlərə

“uzlaşma” barəsində izahlar verməklə bunu mənimsətmək çətindir. Bu qaydanın

4.1.1. alt standartına (Cümlənin qrammatik əsasını müəyyənləşdirir.) aidiyyəti

yoxdur.

Dinləyib-anlama və danışma məzmun xətti üzrə alt standartların istifadə məqamı

çox aşağıdır. Standartlar tapşırıqlar vasitəsilə fəal olaraq reallaşdırılmır. Sual və

tapşırıqların rəngarəngliyi yoxdur. Mətndə verilmiş informasiyanın necə

mənimsənilməsi, çətin anlaşılan sözlərin nitqdə istifadə edilməsi yoxlanılmır. Yazı

işlərinin yoxlanması, müzakirəsi məsələsi əks olunmayıb.

Bundan əlavə, dərsliyin titul səhifəsində belə bir qeyd verilmişdir: “Yazıçı və

şairlərin dərslikdə istifadə olunan bəzi əsərləri dərslik müəllifləri tərəfindən

müvafiq yaş qrupu üçün uyğunlaşdırılmışdır”. Bu, o deməkdir ki, material

(hekayə, povest, oçerk və s.) ixtisar edilmiş, hər hansı epizod, obraz, hətta hadisə

çıxarılmış, şagirdin yaş səviyyəsinə və psixologiyasına uyğun formaya salınmışdır.

Amma əksər mətnlərdə 6-cı sinif şagirdi üçün tədris prosesində işlədilməsi

məqsədəuyğun olmayan, çətin anlaşılan, informasiya yüklülüyü yaradan söz və

ifadələr vardır ki, bu da yuxarıdakı hökmün gerçəkləşməməsi deməkdir. Digər

tərəfdən, məqsədli şəkildə edilmiş hər hansı bu tipli dəyişiklik qaydalara görə

müəllifin adının anonim saxlanılmasına əsas vermir. Əksinə, həmin vəziyyətdə mətn

müəllifinin adı verilir, işləyən isə dərslik müəlliflərindən biri olduğu üçün onun

adının yazılmasına ehtiyac qalmır. Amma I bölmədə elə ilk mövzudan başlayaraq

səhifə 10-da “Əlvida, bilmirəm”, 15-də “İnşa”, 22-də “İdman ayaqqabısı”, 26-da

“Məktub”, 33-də “Dülgər oğlu”, 37-də “O mənim bacımdır” mətnlərinin sonunda

müəllifin deyil, mətn üzərində dəyişiklik etmiş şəxsin – dərslik müəlliflərindən hər

hansı birinin adı verilmişdir. Bu bölmə üzrə təqdim olunmuş 9 mətndən yalnız

12

üçünün müəllifi məlumdur. Bu həm müəlliflik hüququ, həm də şagirdə bəyəndiyi

hekayəni tam şəkildə oxumaq imkanının məhdudlaşdırılması ilə bağlı məsələdir.

Qrammatik qaydalar verilərkən, onların nitq bacarıqlarının mənimsənilməsində

rolu nəzərə alınmır. Elə bunun nəticəsidir ki, bütün incəliklər öz əksini tapmamışdır.

Belə ki, “İsim” bəhsində kəmiyyət kateqoriyası verilməmişdir. Halbuki bu mövzu

düzgün tələffüz baxımından əhəmiyyətlidir:

dəftərlər [dəftərrər]

çəmənlər [çəmənnər]

2. Dil və yazı üslubu baxımından

Materialların dil və üslubu, mətnlərdəki fikirlər və onların ifadə tərzi şagirdlərin

yaş səviyyəsinə əsasən uyğun olsa da, dərsliyə daxil edilən materialların əksəriyyəti

bir üslubdadır. Hətta çalışmalar sistemində bu üslubun mövcudluğu bədii materialla,

tapşırıqlar sisteminin dilini elə eyniləşdirmişdir ki, o, şagirdlərə cansıxıcı və yorucu

təsir bağışlayır. “Silinməz dostluq” mətni isə tamamilə məntiqsizdir. Dilimizin

bədiilik, obrazlılıq, bədii sənətkarlıq imkanlarından məhrum olan bu cür mətnlər 6-cı

sinif şagirdlərinə dilimizin gözəlliyini mənimsədə bilmir.

Materialların dil və üslubunda ifadə və dəqiqliklə bağlı qüsurlara da rast gəlinir.

Bunlar aşağıdakılardır:

Səhifə 10. “Sadəcə olaraq, dərsə gələndə o, qayğılarını qapının ağzında

qoyub sinfə daxil olur”. Bu cümlədə “olaraq” sözü artıqdır. Cümlənin “Sadəcə, o,

dərsə gələndə qayğılarını qapının ağzında qoyub sinfə daxil olur” kimi verilməsi

daha düzgün olar.

Səhifə 10. “Oğlanlara dedi ki, onlar bu yay ərzində əməlli-başlı

böyüyüblər” cümləsində “ərzində” sözü artıqdır.

Səhifə 10. “Mənə dedi ki, əsl Hollivud aktrisaları kimi qaralmısan” cümləsi

ilə 6-cı sinif şagirdinə Hollivud aktrisalarını nümunə gətirmək məntiqə uyğun deyil.

Səhifə 11. “Mənim nə çox zəif cəhətim varmış!” ifadəsinin “Mənim zəif

cəhətim nə çoxmuş!” kimi verilməsi daha yaxşı olar.

Dərsliyin birinci bölməsinin materiallarında işlənmiş “daxıl” (səh.19),

“kərən” (səh.28), “kontekst” (səh.28) sözlərinin lüğətdə izahının verilməsi

məsləhətdir.

13

Səhifə 12. “Sinfə qayıdandan sonra müəllim təklif etdi ki, bugünkü dərsin

adını müəyyən edək” fikrinin “Sinfə qayıdandan sonra müəllim bugünkü dərsin

adını müəyyən etməyi təklif etdi” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 13. “Düşün və cavab ver” başlığı ilə verilən bütün tapşırıqlarda ikinci

şəxsin cəminə müraciət olunur. Məsələn, “Mətnə istinad edərək Günay müəllim

haqqında aşağıdakı fikirləri əsaslandırın və ya inkar edin”. Burada başlığın

“Düşünün və cavab verin” kimi verilməsi daha məqsədəuyğun olar.

Səhifə 16. “Müəllim dedi ki, bir həftədən sonra nəticələri elan edəcək”

cümləsinin “Müəllim nəticələrin bir həftə sonra elan ediləcəyini bildirdi” kimi

verilməsi təklif edilir.

Səhifə 16. “О, ürəyinin səsinə cavab eşitmək üçün tələsirdi” cümləsi

anlaşılmazdır.

Səhifə 19. “Hətta mənzillərini də daha kiçik mənzillə dəyişmişdilər”

cümləsinin ardınca məlum olur ki, ailə mənzildə kirayədə qalır. Ona görə də kirayə

tutduqları mənzil yazılsa, daha münasib olar.

Səhifə 23. Burada “Onun dabanı yırtılmaq üzrədir” cümləsi verilmişdir.

Şagirdlərə belə cümlələr verilməsi düzgün deyil. İkincisi, daban qopur, yırtılmır,

ayaqqabı özü yırtıla bilər. “Onun dabanı qopub” yazılsa, daha münasib olar.

Səhifə 26-27. “Məktub” yazısının “Fərd və cəmiyyət” bölməsinə aidiyyəti

yoxdur.

Səhifə 29. “Bəli, mən böyük kişiyəm artıq” ifadəsinin “Bəli, mən artıq böyük

kişiyəm” kimi verilməsi daha doğru olar.

Səhifə 38. “Doktor qeyri-müəyyən tərzdə başını tərpətdi” cümləsinin

“Həkim narahat baxışlarla başını tərpətdi” kimi verilməsi daha doğru olar.

Səhifə 46. “Müxtəlif hesablamaları fikrində yerinə yetirirdi” cümləsinin

“Müxtəlif hesablamaları beynində aparırdı” kimi verilməsi təklif edilir.

Səhifə 57. “Ümid burnu” ifadəsindəki “burun” sözü omonimdir, yoxsa

çoxmənalı sözdür?” cümləsində üslubi qüsur var. Cümlə “Ümid burnu” ifadəsindəki

“burun” sözü omonimdir, yoxsa çoxmənalı söz?” kimi işlənməli idi.

Səhifə 58. “Onlar şəhərlərin əhalisini qırır, vəhşicəsinə çapıb talayırdılar”

cümləsindəki “çapıb-talayırdılar” sözü defislə yazılmalıdır.

Səhifə 59. “1942-ci il dekabr ayının 31-i idi. Həmin gün hamı 37 yaşı tamam

olmuş gənc alim Yusif Məmmədəliyevi təbrik edirdi. Təkcə doğum günü

münasibəti ilə deyil, eyni zamanda yeni kəşfinə görə” cümləsinin “Həmin gün

14

hamı 37 yaşı tamam olmuş gənc alim Yusif Məmmədəliyevi təkcə doğum günü

münasibəti ilə deyil, eyni zamanda yeni kəşfinə görə təbrik edirdi” kimi verilməsi

daha doğru olar.

Səhifə 110. Söz ehtiyatında verilmiş sözlər sırasında “mütrüb” sözü qeyd

edilməmişdir. Lakin MMV-də (səh.113) bu söz üzərində xüsusi dayanmaq qeyd

olunur. Şagirdlər digər sözlərdə olduğu kimi öz fikirlərini söyləməli, daha sonra

müəllimin izahı olmalıdır.

Səhifə 122. 3-cü abzasda “Gün ərzində gəlin kimi 3 rəngə düşürdü: göy, ağ

və sarı” cümləsinin dəyişdirilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 184. “Bətn” sözünün “qarın” kimi izah edilməsi düzgün deyil.

Səhifə 185. “Fəsilə” sözünün izahatında da yanlışlıq var. Bu söz dərsliyin

179-cu səhifəsində olan “Dinozavrlar” mətni ilə bağlıdır. Mətndə də həmin söz

yerində işlənməmişdir.

3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Dərsliyin cildinin tərtibatı ideya baxımından xoşagələn olsa da, fon üçün

seçilmiş rəng və xüsusilə də, fonun bir hissəsində verilmiş butalar, mətnlər üçün

seçilmiş şrift ölçüsü və mətnlərin yerləşdirilmə tərzi, rəngi o qədər də uğurlu deyil.

Nəşrin tituluna verilən tərtibat cildinə nisbətən çox sadədir, adı üçün seçilmiş

şriftin daha uğurlu şriftlə dəyişdirilməsi və titulun daha baxımlı olması, nəşrin ümumi

kompozisiyasına uyğunlaşdırılması məsləhətdir.

Dərsliyin içərisindəki rəsmlərdə uşaqların (səh.26,150), eləcə də böyüklərin üz

quruluşunun (səh.26), geyiminin (səh.10, 12), saç düzümünün (səh.146) onların

yaşına, təsvirlərin reallığa uyğun olmadığı hallar var. Təsvirlərin həqiqətə uyğunluğu,

personajların saç düzümü və geyimlərinin məktəbliyə, eləcə də, obrazların

üzlərindəki ifadələrin yaşlarına uyğun olması rəsmlərin inandırıcılığını, şagird

auditoriyası tərəfindən asanlıqla qavranılmasını təmin edərdi. Ümumiyyətlə,

dərslikdə hər bir element həm rəng, həm də mahiyyət etibarilə digərini tamamlamalı,

şagirdin hər gün ətrafında gördükləri ilə ziddiyyət yaradıb onu çaşdırmamalıdır.

Rəsmlərdə obrazlar ümumilikdə ifadəli, baxımlı alınsalar da, bu kimi, düzəldilməsi

mümkün olan bir sıra çatışmazlıqlara da diqqət edilməsi nəşrin dəyərini daha da

artırardı.

Rəsmlərlə mətn eyni səhifələrdə yerləşdirilərkən səhifələnmənin modul

sisteminə əməl olunsaydı, səhifələrdə başlıqlar, onlara aid olan mətndən hər dəfə

15

müxtəlif məsafələrdə (səh.144, 158, 184 və s.) yerləşməz, ayrı-ayrılıqda uğurlu sayıla

biləcək illüstrasiyalar səhifələrdə bu qədər baxımsız (səh.144, 164 və s.) görünməzdi.

Eyni qüsurları digər səhifələrin tərtibatında da izləmək mümkündür. Səhifələrdə

seçim məqsədilə istifadə edilmiş rənglərə, şrift ölçülərinə, yığım tərzinə, sətirlərarası

məsafələrə və səhifələrin ümumi kompozisiyasına diqqət etmək lazımdır.

İllüstrasiyaların tək və cüt saylı səhifələrdə eyni qaydada, yəni sağda yerləşdirilməsi

də açıq kitabda ağırlıq mərkəzinin sağa çəkilməsinə səbəb olur. Əslində, onları həm

tək, həm də cüt saylı səhifələrdə kitabın kötüyünə yaxın deyil, qoşa səhifələrin açılan

tərəflərinə yaxın yerləşdirmək lazımdır ki, ağırlıq bərabər paylansın.

Dərslikdə hər bölmə fərqli rəngdə verilmiş şmustitulla başlayır. Hər bölmənin

başlanğıcında yerləşdirilmiş şmustitulların tərtibatı bütövlükdə nəşrə aid olan titulun

tərtibatından daha sadə olub, az yüklənməsi ilə seçilsə, daha yaxşı olar.

Titul kimi şmustitulların tərtibatı və onlarda fon kimi istifadə olunmuş rəng

çalarları, şrift dəstləri və literlərin ölçüsü də nə şmustitulların təyinatlarına, nə də

nəşrin ümumi tərtibatına uyğun gəlir.

Ümumiyyətlə, dərslikdə ümumi kompozisiya pozulub, cildin tərtibatı nəşrin

içinə verilmiş tərtibata uyğun gəlmir, seçim üsulları mətnin əhəmiyyət dərəcəsini,

başlıqlar üçün seçilmiş şrift, onların pillələrini göstərmir. Rəssam işi qənaətbəxş olsa

da, bədii-texniki tərtibat qənaətbəxş aparılmayıb, rənglər bir-birinə və ümumi

tərtibata uyğun gəlmir.

4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Dərslikdə məzmun xətlərinə dair əsas və alt standartların reallaşdırılmasını

nəzərdə tutan çoxlu sayda müxtəlif tapşırıqlar (çalışma) verilmişdir. Tapşırıqlar əsas

etibarı ilə şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğundur. Burada, biliklərin tətbiqinə

yönəlmiş, bir qədər düşüncə və təhlil tələb edən tapşırıqlara üstünlük verilməsi

müsbət haldır.

Standartların reallaşdırılması üçün təklif olunan tapşırıqların biri (4. Arzu

etdiyiniz uşaq otağını yazıda təsvir edin. Səh.17) 3.1.1 standartının reallaşdırılması

üçün məqbul hesab edilsə də, 5, 6, 8-ci tapşırıqları (MMV, səh.26) 4.1.4 standartının

(əsas nitq hissələrinin yazılışı ilə bağlı qaydalara əməl edir) reallaşdırılması üçün

məqbul hesab etmək olmaz. Tapşırıqların birinin şərti belədir: 5. “Mətndə göy

rəngdə verilmiş sözlərin hamısına xas olan qrammatik xüsusiyyətləri sadalayın”

(səh.17). Həmin sözlər bunlardır: bacarığını, riyaziyyatçı, meydançasına. İkinci

16

tapşırıqda müvafiq şəkilçi artırmaqla (-üş, -in, -lik, -ik, -çü, -ça) sandıq, döy, döyüş,

səp, bil, gözəl sözlərindən düzəltmə isimlər yaratmaq tələb olunur (səh.18).

Sözlərdən biri (“döyüş”) düzəltmə isimdir və bu sözdən yeni düzəltmə isim yaratmaq

mümkün olsa da (döyüşçü), onu ya sadə sözlə əvəz etmək, ya da “düzəltmə sözlərə

leksik şəkilçi artırmaqla onlardan yeni söz yaratmaq olar” qaydasını göstərmək daha

doğru olardı.

Mətnlərlə bağlı verilmiş tapşırıqların sayında balans pozulur. Belə ki,

bəzilərində 15, bəzilərində isə tapşırığın sayı 4-dür.

Səhifə 14. “Dil qaydaları” məzmun xəttinə aid verilmiş tapşırıqlardan 3-ü

reallaşdırılmalı olan 4.1.2 alt standartına aiddir. Lakin tapşırıq 11-də sözlərin leksik

və qrammatik mənalarını araşdırmaq tələbi qoyulsa da, bu, 4.1.2 alt standartının

tələblərinə uyğun deyil. Çünki alt standartda sözlərin leksik mənalarının deyil,

qrammatik mənalarının kontekstə uyğun izahı tələb olunur. MMV üzrə bu alt

standarta aid verilmiş təlim nəticəsi də (Əsas nitq hissələrinin leksik və qrammatik

mənalarını araşdırır.) məsələni tam əhatə etmir.

Səhifə 85. “Şəxs əvəzlikləri”ndə verilən nümunələrin hamısı, eləcə 7-ci

çalışmadakıların çoxu III şəxsin təkindədir, digər şəxslərdə də nümunələrin verilməsi

yaxşı olar.

Səhifə 119. Tapşırıq 4-də “Musiqi əsərinin sizdə yaratdığı təəssürat və

oyatdığı xatirələr haqqında danışın” deyilir. Lakin bu, MMV-də qruplarla iş

şəklində təqdim olunur. Dərslikdə isə bu haqda heç bir məlumat verilmir.

Səhifə 120. Şagirdlərə felləri məsləhət, xahiş, təklif, nəsihət bildirməsinə görə

fərqləndirmək tapşırılır. 6-cı sinif şagirdi üçün əmr şəklində olan fellərin məna

çalarları daha geniş şərh edilməlidir.

Səhifə 132. “Qədim musiqi alətləri” mətni ilə bağlı belə bir tapşırıq var:

(tapşırıq 6) “Oxuduğunuz mətnin tipini və tərkib hissələrini müəyyən edin...”.

İstər dərslikdə, istərsə də MMV-də “mətnin tipini müəyyən edin” tapşırığı çox az

yerdə istifadə olunur və təcrübə də göstərir ki, şagirdlər müstəqil şəkildə mətnin hansı

tipdə olduğunu müəyyən edə bilmirlər. Bundan başqa, yenə bu dərslə bağlı iki mətn

verilib: biri böyük (dərslikdə), biri kiçik (MMV-də). Lakin iki mətndə felin şərt şəkli

ilə bağlı cəmi üç söz işarələnib: istəsə, görməsəm, desəm. Halbuki mətnləri yaxşı

mənimsətmək üçün onu dil qaydaları ilə daha sıx şəkildə əlaqələndirmək lazım idi.

Təkcə keçilən mövzu ilə bağlı deyil, felin digər şəkilləri ilə bağlı təkrar xarakterli

nümunələrin də verilməsi, yaxşı olar.

17

Səhifə 138. Tapşırıq 7-də 3-cü cümlədə (Dostumun çəpəki baxışı xoşuma

gəlmədi) “çəpəki” sözünü zərf kimi göstərmək qüsurludur. Ən azından bu cür

yanaşmanın mübahisəli olduğunu nəzərə alaraq, verməmək lazım idi. MMV-də zərfi

feli bağlamadan fərqləndirmək üçün müəllimə tövsiyə verilir. Orada “feli bağlamalar

felə şəkilçisi qoşmaqla düzəlir, lakin zərflər, adətən, feldən düzəlmir” fikri

vurğulansaydı, seçmək üçün daha asan olardı.

Səhifə 141. Sadə və düzəltmə zərflər haqqında dil qaydasında şəkilçilər

sırasında -anə, -yana şəkilçiləri qeyd edilməmişdir. Lakin 7-ci tapşırığın şərtində

şəkilçilər verilib.

Səhifə 143. 6-cı tapşırığın şərtində defislə yazılan mürəkkəb sözlərin yaranma

yollarına görə təhlili tapşırılır, lakin dil qaydasında bu haqda heç bir şərh

verilməmişdir.

“Heykəltəraş Mirəli Mirqasımov” (səh.112-114, 7 tapşırıq), “Şeyx Səfi

Məqbərəsi” (səh.127-129, 6 tapşırıq), “Dərviş” və “İki qar dənəciyi” (səh.136-138,

7 tapşırıq), “Azıx mağarası” (səh.158-160, 7 tapşırıq), “Mete xaqan” (səh.161-163,

7 tapşırıq) mətnlərinin hər birinə 3 saat vaxt ayrılmışdır. Lakin tapşırıqların həcmi 3

saat həcminə uyğun deyil.

MMV-nin 6-cı səhifəsində yazılır: “...mətnlərdə dil qaydalarına xidmət edən

sözlər göy rənglə verilir...”. Dərsliyin 10-cu səhifəsində “Mənə dedi ki, əsl

Hollivud aktrisaları kimi qaralmısan” cümləsi göy rənglə verilir. Bu cümlədə heç

bir dil qaydası yoxdur və 6-cı sinif şagirdinə “Əsl Hollivud aktrisaları kimi

qaralmısan” şəklində müraciət didaktik cəhətdən düzgün deyil.

Bir sıra tapşırıqlarda standartlarda nəzərdə tutulmayan məsələlər öz əksini

tapmışdır. Məsələn, səhifə 14-də tapşırıq 14, 15; səhifə 18-də tapşırıq 7; səhifə 36-da

tapşırıq 8-9; səhifə 43-də tapşırıq 9 və s.

Tapşırıqların şagirdin məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürünün formalaşması və

inkişafında mühüm rol oynamasını nəzərə alaraq, verilmiş qaydalarla bağlı

nümunələri mətndən seçmək, sözləri cümlələrdə işlətmək və s. yaradıcı işləri özündə

əks etdirən sual və tapşırıqlardan geniş istifadə etmək təklif olunur.

18

5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin)

məzmununun işlənməsi baxımından

MMV-də metodik vəsaitin quruluşu, dərslik komplektinin hazırlanması

prinsipləri, məzmun standartları və təlim nəticələri, məzmun standartlarının

reallaşdırılmasına dair şərhlər, təlim texnologiyaları və təlim nəticələri arasında əlaqə,

dərslərin strukturu, qiymətləndirmə, müxtəlif yazı tipləri haqqında məlumat verilmiş,

hər mövzuya aid dərslərin planı qurulmuş, dərsin icmalı müəllimə təqdim

olunmuşdur. Verilmiş sxemlər, dərsin aparılması barədə təklif olunan üsullar həm

metodiki, həm də elmi cəhətdən işlənmişdir. Dərslikdə olmayan, lakin dərslikdəki

materiallarla yaxından səsləşən bir sıra yardımçı mətnlərin metodik vəsaitə daxil

edilməsi (“Axsaq küçük”, səh.31-32; “Yaxşılıq”, səh.38-39; “Beş manatlıq

həqiqət”, səh.47; “Qələmin ucu ilə ulduz kəşf edən alim”, səh.51; “Durğu

işarələri”, səh.76; “Zarafatın sonu”, səh.78; “Məstan”, səh. 83-84; “Əqrəb və

Tısbağa”, səh. 88; “Əjdaha Komodo”, səh. 98; “Uzunömürlülər muzeyi”, səh.

107), kiçik və böyük summativ qiymətləndirmə üçün təqdim edilən test tapşırıqları

(səh.47-48; 78-79; 107-108), inşa yazılarına aid müxtəlif nümunələrin, dərslərin hansı

üsullarla keçilməsinə dair tövsiyələrin verilməsi müsbət haldır.

Bununla yanaşı, MMV-də hər dərs üçün təklif olunan üsulların heç də hamısını

45 dəqiqə ərzində reallaşdırmaq mümkün deyil. Nümunə kimi 5-ci dərsdə “Son sözü

mənə saxla” və qruplarla iş (D, səh.26; MMV, səh.34-35), 8-ci dərsdə “konfrans”

(D, səh.37, MMV, səh.43) və s. göstərmək olar.

Mətn üzrə məzmun xətlərinin paralel işlənməsində müəyyən qüsurlar vardır.

Belə ki, bir mətn dörd məzmun xəttinin reallaşdırılması üçün mənbə-material

olmalıdır. MMV-nin 5-ci səhifəsindəki “Dil qaydalarına keçid də mətndəki

müəyyən nitq situasiyası ilə bağlıdır” qeydi uğurlu deyil. Şagird dil qaydalarını nitq

bacarığına çevirmək üçün sistemli şəkildə təqdim olunmuş qaydaları həm

tapşırıqlarla, həm də mətnin daxilində verilmiş nümunələrlə paralel işlətməlidir.

Şagird qaydaların əhəmiyyətini, işlənmə hallarını təcrübi olaraq müşahidə etməli,

danışma, oxu və yazı bacarıqlarını reallaşdırarkən müvafiq dil qaydalarından səmərəli

və düzgün şəkildə istifadə etməyi bacarmalıdır. Lakin dərsliyin tərtibatı buna tam

olaraq şərait yaratmır. Belə ki, dil qaydaları bəzən əlahiddə xarakter daşıyaraq, kiçik

qeydlər şəklində mətnlə əlaqələndirilir.

19

MMV-də illik dərs planının verilməməsi ciddi yanlışlıqdır. Məlumdur ki, həmin

illik planlaşdırmada mövzulara ayrılan saatlar dərslər üzrə 1 saat olmaq şərti ilə

paylanılır. Təlim kursunun yenicə bitirmiş müəllimlərə metodik kömək baxımından

bu addımın atılması olduqca vacibdir. Azərbaycan dilinin fənn kurikulumda illik

planlaşdırma nümunəsi qeyd olunmuş, dərslik komplektinin qiymətləndirilməsi

meyarlarında da bu planlaşdırılma işi vacib bir tələb kimi irəli sürülmüşdür. Təəssüf

ki, MMV-də illik planlaşdırmanın nə kimi əhəmiyyətə malik olduğu hiss olunmur.

Fənn müəllimlərinə kömək etmək əvəzinə onlar çaşqınlıq qarşısında qalırlar. Belə bir

düzgün olmayan fikir irəli sürülmüşdür ki, fənn müəllimlərinin fəaliyyəti çərçivəyə

salınmaq istənilmir. Mövzuya aid olan 3 saatı müəllim özü necə bilirsə, elə də

saatbasaat bölə bilər (Bax: MMV, səh.5,6).

Saatbasaat bölgüdən sonra nümunə üçün 45 dəqiqəlik dərslərin mənzərəsi

müəllimlərə təqdim olunmalı idi. Bu dərslər fəal (interaktiv) təlim dərs modelinə

uyğun qurulmalı idi. Amma burada kurs həmin dərs modelinə istinad edə bilmədiyinə

görə həm illik dərs planı bölməsi, həm də saatbasaat bölgü təqdim edilməmişdir.

Halbuki MMV məhz bunun üçün dərslik komplektinin ikinci vacib komponenti kimi

nəşr olunur.

MMV-də dərs icmalı nümunəsi verilməmişdir. Əslində, bu, dərsliyin

qiymətləndirilməsi zamanı nəzərə alınmalı olan vacib meyarlardan biridir. MMV-nin

vəzifələrindən biri də budur ki, nümunə kimi müxtəlif dərs tiplərinə əsasən fənn

müəllimlərinə bir örnək təqdim olunsun və sonunda da qeyd olunsun ki, “hörmətli

müəllimlər, bu nümunələrə baxmaqla, onlara yaradıcı yanaşmaqla öz dərslərinizi

qura bilərsiniz”.

Vəsaitdə fəal (interaktiv) təlimin tətbiqi ilə bağlı nə fəal (interaktiv) dərslərin

mərhələlərini əks etdirən iş nümunəsi, nə də bu dərs mərhələlərinin metodik

açıqlanması verilmişdir.

“Məzmun standartları və təlim nəticələri” başlığında da yanlışlığa yol

verilmişdir. Təlim nəticələri anlayışı səhv izah edilmişdir. Məlumdur ki, təlim

nəticələri dərs ilinin sonunda şagirdlərin əldə edəcəkləri bilik və bacarıqların

məzmununu əhatə edir. MMV əslində dərs ilinin sonunda şagirdlərin nəyə nail

olacaqlarını – fənn kurikulumunun tələblərini burada əks etdirməli idi. MMV-də bu

yoxdur. Belə olan surətdə təlim nəticəsini görməyən müəllim üçün məzmun

standartlarının buraya nə üçün daxil edildiyini müəyyənləşdirmək, məzmun xətləri

üzrə standartların nəyə xidmət edəcəyini təyin etmək sual doğurur.

20

Səhifə 6. Qeyd olunmuş “Əsas məqsəd tədris ilinin sonunda məzmun

standartlarının tələblərinə cavab verməkdən ibarətdir” fikri yanlış yanaşmanı əks

etdirir. Tədris ilinin sonunda təlim nəticələrinin həyata keçirilməsi əsasdır.

Səhifə 7-12. Alt standartlardan sonra təlim nəticələri kimi təqdim edilən

“izahlar” yanlış yanaşmadır. Daha çox standartların istifadə imkanlarını daraltmağa,

onlardan yayınmağa gətirib çıxarır. Bunu yoxlamaq üçün alt standartlarla göy rəngdə

verilmiş “təlim nəticələrini” müqayisə edərək qarşılaşdırmaq lazımdır.

Standartlara əlavə kimi təqdim olunan “təlim nəticələri” anlayışının metodiki

əsası yoxdur. Onların bir çoxu alt standartdakı məlumatları ya təhrif edir, ya da

genişləndirir. Burada yalnız alt standartın tələbləri şərh edilə bilər. Belə bir tövsiyə

xarakterli şərh Azərbaycan dili fənn kurikulumunda təqdim olunmuşdur. Ona tərəf

istiqamət verilə bilər, ya da çətin anlaşıla bilən alt standartın mənası bir qədər sadə

variantda müəllimlərə ayrıca şərh oluna bilərdi.

Səhifə 13. Sonuncu abzasda göstərilir ki, məzmun xətləri üzrə üsullar seçilir.

Halbuki üsullar yalnız alt standartlar əsasında müəyyən olunur və bu zaman

standartın fəaliyyət hissəsinə diqqət yetirilməlidir.

Səhifə 14, 21. Təqdim olunan “Qərarlar ağacı” öz metodik məzmunundan

uzaqlaşdırılmış, yanlış iş üsuluna çevrilmişdir. Fənn kurikulumunda (o cümlədən, Z.

Veysovanın “Fəal/interaktiv təlim” (müəllim üçün vəsait), Bakı: 2007, səh.98-99 və

yenə də həmin müəllif “Ümumi orta təhsil səviyyəsi üzrə yeni fənn kurikulumlarının

tətbiqi”, Ana dili fənni üzrə müdavimlər üçün təlim kursu vəsaiti, Bakı: 2013, səh.85)

bu metodun alqoritmi, pasportu dəqiq şəkildə təqdim olunsa da, MMV-də yanlışlığa

yol verilmişdir.

Səhifə 15. “Dərslərin strukturu” başlığında adları çəkilən fəal/interaktiv dərs

mərhələləri açıqlanmamış, ondan istifadə olunması şübhə altına alınmış (bax: səh.15,

axırdan ikinci abzas), dərslərə dair qeyd olunan metodik tövsiyələrdə bu dərs

mərhələlərinə istinad olunmamışdır. Bu isə kurikulumun tələblərinə ziddir.

Səhifə 126. “Şeyx Səfi məqbərəsi” mətnində 2.2.2. alt standartı dərslikdə

reallaşmadığı halda, MMV-də qeyd edilmişdir.

21

Nəticə

1. Dərslik komplekti məzmun xətləri üzrə əsas və alt standartların

reallaşdırılmasına əsasən imkan vermişdir.

2. Bir çox mətnlərin informasiya yükü ağırdır və bu, məzmun xətlərinə aid alt

standartların reallaşdırılmasına mane olur. Oxu məzmun xəttinə aid müxtəlif tipli,

rəngarəng tapşırıqların sayının artırılması təklif edilir.

2. Dil qaydası məzmun xətti ilə bağlı qaydaların verilməsində

sadədən-mürəkkəbə prinsipinin gözlənilməsi, şagirdin nəticəni müstəqil şəkildə əldə

etməsinə imkan verən tapşırıqların sayının artırılması təklif edilir.

3. Yazı məzmun xətti üzrə təqdim olunmuş yazı növləri ilə bağlı nümunələrin

bir çox dərslərdə müxtəlif formalarda verilməsi, dərs ili ərzində müxtəlif vaxtlarda

təkrar olunması təklif edilir.