Experyment je bezalisnym i suvorym suddeju praci teoretykiv.Cej suddia nikoly ne kae pro teoriju tak, u kraomu razi kaemolyvo, a najastie zajavliaje ni.

Abert EJNTEJN

Nablyennia svitanku mona bulo vhadaty lye po mianijuych zoriach ta po slab-komu, schoomu na lehekyj protiah, viterciu. Na pivdennomu zachodi tanula za derevamyzahrava misiacia. V sadu, de mistylysia pavijony Poltavkoji hravimetrynoji observatoriji,bulo sonno j tycho. Stepan Georgijovy Drozd, naukovyj pracivnyk, navi zadrimav, sydiayna ganku svoho pavijonu.

Vohkuvatyj peredsvitankovyj vitre zdmuchnuv drimotu. Stepan Georgijovy merzli-akuvato znyzav pleyma, zapalyv cyharku j hlianuv na hodynnyk. Siohodni vin mav namirtono vyznayty geografinu yrotu observatoriji. Ce bulo neobchidno dlia vyvennia rinychkolyva zemnoji osi, jakymy Stepan Georgijovy zajmavsia ve protiahom trioch rokiv.

Zenit-teleskop stojav nacilenyj u temno-synie nebo, v toku, de vdosvita, o ostij pjat-desiat odna, mala zjavytysia maleka, nevydyma dlia prostoho oka ziroka v suzirji Andro-medy: za jiji poloenniam vymiriuvalo kutove vidchylennia yroty. Do pryznaenoho asulyalosia e dvadcia chvylyn, mona bulo spokijno pokuryty, pomirkuvaty

Joho pobuduvaly nedavno velykyj, spravnij astronominyj pavijon, z kamjanymystinamy j rozsuvnym dachom, o obertavsia. Ranie spostereennia provadyly u dvoch de-revjanych budivliach, schoych na larky dlia dribnoji torhivli. Molodi spivrobitnyky tak inazyvaly jich artoma larkamy. Stepan Georgijovy hlianuv u toj bik, de mi derevamynevyrazno bovvanily stari pavijony. Ehe , praciuvaty v nych bulo nelehko. Osoblyvovzymku malo ne zadubije. Ta j refraktory tam maleki, slabki. Ne te, o ocej.

Stepan Georgijovy laden buv pyatysia novym teleskopom, vstanovlenym ukamjanomu pavijoni. Ade vin sam montuvav joho maje rik, robyv rozrachunky, zamovliavlinzy Zvyajno, ne Pulkovkyj, lye dvochsotrazove zbiennia. Ta dlia naych vy-miriuva i cioho dosy

Svitalo. Na schodi sirilo nebo. Syluetom, jakyj ne nabuv e dennoho zabarvlennia, vy-soila dvopoverchova, u schidnomu styli, budivlia observatoriji. V sadu j dali, vzdov bruku,o spuskavsia do mista, pohojduvavsia prozoryj tuman.

Drozd znovu hlianuv na hodynnyka: is hodyn sorok pja chvylyn as rozpoynaty.Poter zakociubli ruky j uvijov do pavijonu.

Cho nadvori ve buv svitanok, nevelykyj kruh neba v okuliari orniv, jak i vnoi. Za-povitna ziroka blakytnoju ciatkoju povino skradalasia zliva do perechreennia okuliara vzeniti. Stepan Georgijovy, zvyno hlianuvy v okuliar, ue chotiv bulo vidvesty oi, jak zne-naka v teleskopi vydko majnulo o temne, velyke j dovhaste. Vono zakrylo ziroku jznyklo. Stepan Georgijovy zmirkuvav ne vidrazu: Ptach? A moe, pryvydilosia naprue-nym oam? Prote ziroky v okuliari ve ne bulo, zamis neji vydnivsia svitnyj rozplyvastyjslid. Meteor? Ale omu vin ne svityvsia?

Ci rozdumy tryvaly kika sekund. Stepan Georgijovy hlianuv uhoru j pobayv u ilynikupola tonku biliastu smuku: vona narouvala u pivninomu napriami, povino zhasajuyna pivdni. Takyj slid zalyaju velyki meteory, ale cioho razu na poatku slidu jaskravohometeora ne bulo.

Z pivdnia na pivni, po merydinu, vydko vyznayv Drozd i, vvimknuvy motor, po-av povertaty trubu teleskopa za slidom.

Ruky dijaly vpravno j zvyno. Koly objektyv teleskopa dijov do poatku smuhy, StepanGeorgijovy zupynyv motor i vziavsia za koliatko runoji podai. Nebo ve posvitlialo, iDrozd pobayv, jak v objektyvi zjavylosia orne dovhaste tilo. Vako bulo koordynuvaty ru-chy: perevernute zobraennia tila v teleskopi malo ne v toj bik, kudy ruchala truba. Otruba dijla do uporu j zupynylasia. Tilo znyklo

Stepan Georgijovy, nemoloda liudyna, buv zvyajnyj sobi spivrobitnyk riadovoji obser-vatoriji. Vin davno, e do zakinennia universytetu, perekonavsia v tomu, o v astronomijiznano bie ornovoji roboty, remontnoji ta obysliuvanoji, ni sposteree, i e biesposteree, ni vidkryttiv. Poblyzu observatoriji vin mav budynook, sad, simju; ne liubyvvysuvatysia popered inych i navi buv peven u hlybyni dui, o, cho vin i astronom,znimaty zirky z neba jomu ne sudylosia

Tomu cej nespodivanyj vypadok tak pryholomyv i schvyliuvav joho, o serce zakala-talo. Mechanino rozkruujuy koliatko nazad, ob znovu spriamuvaty teleskop u zenit, ikujovdiay vinoju rukoju ridke volossia na potylyci, Stepan Georgijovy naprueno dumav:o b ce mohlo buty? Tilo ne zbyralosia padaty, ne bulo rozarene, cho i letilo z velyeznojuvydkistiu: povitria svitylosia Suputnyky Minarodnoho geofizynoho roku? Ale vonydavno ve-vidlitaly svoje, potrapyly v atmosferu j zhorily Ta j formu vony maly inu

Ve zovsim rozvydniuvalo. Use navkolo nabuvalo pryrodnych dennych barv. Doschodu soncia lyalosia ne bie jak pivhodyny. U vidyneni dveri pavijonu Stepan Georgi-jovy bayv schyl horba, na jakomu mistylasia observatorija, vulyciu. Neju projichav peryjvelosypedyst. Lichtari na stovpach horily miano, nioho ne osvitliujuy. Misto prokydalosia.

Stepan Georgijovy pochapcem hlianuv na strilky hodynnyka: Oho! Rivno is hodynsorok visim chvylyn propuskaju zenit! Vin doviv trubu teleskopa do vertykanych rysokna kutomiri, prypav okom do okuliara, ukajuy ziroku, i pobayv take samisike do-vhaste tilo, o znykalo z objektyva. Teper, viddzerkaliujuy rankovi soniani promeni, vonona my blysnulo i ezlo. Znovu!.. Ce ve druhe! A moe, j ne druhe? Moe, vin progavyvdekika? Drozd rizko krutnuv ruku i poviv teleskop navzdohin nezrozumilomu meteorovi.

Teper vin buv pidhotovlenyj i mih vyde vpijmaty tilo v objektyv. Vono jlo z pivdniana pivni nad merydinanoju ilynoju pavijonu i malo taku snariadopodibnu formu, jaki pere. Bie Drozd nioho ne mih rozhledity: tilo vydko promalo za mei vydymoho vteleskop neba.

Stepan Georgijovy vybih z pavijonu j podyvyvsia na pivni. Vin buv dalekozoryj ipredmety na vidstani bayv dobre, ale zaraz nioho ne pomityv u zaroevilim nebi, krimnajjaskraviych zirok. Dribni ve zhasly.

o ce take? Ade tila ruchalysia, bezpereno, v atmosferi Vin rozhubyvsia. Nerozdumujuy j chvylyny, Drozd kynuvsia v observatoriju, do telefonu.

Komutator dovho movav. Pozasynaly tam, y o?! Allo! Allo!Nareti, v trubci klacnulo, i sonnyj inoyj holos vidpoviv:

Komutator sluchaje. Zjednajte mene z telegrafom Telegraf? Ce z observatoriji. Pryjmi blyskavku: Pul-

kovo, observatorija Sposterihav o ostij sorok pja i ostij sorok visim dva tila snariadopo-dibnoji formy, koma Zapysaly? Trajektorija po merydinu z pivdnia na pivni, krapka.Naukovyj spivrobitnyk Poltavkoji hravimetrynoji observatoriji Drozd Taku telegramunadili v observatoriju Charkivkoho deravnoho universytetu

Stepan Georgijovy podyvyvsia na strilky hodynnyka: rivno sioma hodyna ranku. asdlia vymiriuvannia yroty bezpovorotno vtraeno. Vpere za bahato rokiv vin ne provivspostereennia, cho dlia cioho buly vsi spryjatlyvi umovy

* * *

Za kika chvylyn pered tym, a same o ostij sorok try, radilokatory sluby sposte-reennia za povitriam ornomorkoho uzbereia zasikly perelit z boku Tureyny na tery-toriju SRSR dvoch balistynych raket. Treba skazaty, o nezadovho do cijeji noi nad or-nomorjam stavsia odyn z tych vypadkiv minarodnoho chulihanstva, pislia jakoho zacika-vleni deravy obminiujusia notamy, a na misce podiji z centra vyjidaju komisiji dlia roz-sliduvannia. Nad Ukrajinoju na hranynij vysoti proletiv nevidomyj litak i povernuv nazad.Joho vyjavyly z zapiznenniam i ne zmohly pryzemlyty. Pislia cioho nepryjemnoho vypadkusluba spostereennia praciuvala osoblyvo itko j pyno.

Radary ne daju zobrae. Tomu pryrodno, o splesky linij, nakresliuvanych elek-tronnymy pukamy na ekranach lokatoriv, rozyfruvaly same tak. Rakety jly na velykijvysoti blyko sta kilometriv i z takoju nejmovirnoju vydkistiu, o jiji ne vdalosia navivyznayty. erez try chvylyny pislia peroji bulo zafixovano druhu raketu

Cikavo, o Krymka observatorija, roztaovana pryblyzno na odnij dovhoti z Poltavojui ozbrojena znano potuniymy teleskopamy, poliotu cych til ne zafixuvala. Ote, u vdalychspostereenniach Stepana Georgijovya Drozda velyeznu ro vidihrav vypadok: pol-tavkomu astronomovi prosto poastylo. Ta koly zhadaty, o na zemnij kuli due bahatoobservatorij i o spostereennia za nebom provadiasia bezperervno, stane zrozumilym, ovypadkovis u danomu razi bula projavom zakonomirnosti: chto povynen buv pomityty citila, i perym pomityv jich Drozd.

Povidomlennia Stepana Georgijovya ta radigramy ornomorkych postiv pily riz-nymy liachamy, ale spryynylysia do podibnych dij. yfrovane radi postiv poletilo v Holov-nyj tab Protypovitrianoji oborony; za nym nadijly povidomlennia inych, vnutrinich postivspostereennia. Vony nenae ridkym punktyrom poznaaly polit raket z pivdnia na pivni.Protiahom kikoch chvylyn usi avizjednannia na aerodromach Jevropejkoji astyny SRSRradinakazamy z tabu bulo pryvedeno v bojovu hotovnis nomer odyn pilot u litaku.

De vpadu? ekaly u Holovnomu tabi. Prote rakety ne vpaly nide. Ne znyujuy vy-soty, vony proletily nad Kalininom, Ladokym ozerom, Karelijeju; jich trajektorija pomitnovykryvliuvala na zachid. Nad Peenhoju vony zalyyly terytoriju SRSR i pomaly do nor-vekych ostroviv picberhen. Polit raket tryvav trochy bie jak is chvylyn, takyj re-zutat bulo oderano pislia zistavlennia radigram z pivdnia j pivnoi.

U Holovnomu tabi viduly dejaku polehkis i viddaly nakaz zaminyty hotovnis no-mer odyn hotovnistiu nomer dva liotyk na aerodromi.

Telegramu Drozda bulo peredano v Charkiv, u Pulkovo, v astronominyj centr Akade-miji nauk, a dali v usi observatoriji Radiankoho Sojuzu j svitu. U nezvyajnyj as, koly uschidnij pivkuli poynavsia de, astronomy Jevropy, Aziji, Afryky, Avstraliji poaly nypo-ryty v nebi refraktoramy, reflektoramy, raditeleskopamy.

Nevidomi tila ne znykly. erez hodynu pislia sposteree Stepana Georgijovya jichpomityly teleskopy Kejptaunkoji observatoriji, e erez dvadcia chvylyn jich zasikly nadMahdeburgom

V Jevropi nastav ranok.Bahato gazet Parya, Londona, Ryma zatrymaly svoji rankovi vypusky, ob opubli-

kuvaty oderani v ostanniu hodynu povidomlennia pro nevidomi suputnyky, jaki zjavylysianad Zemleju cijeji noi. Vlasne, novyna ne tak ue j pryholomuvala: ne vpere nad planetojukrulialy v usich napriamkach suputnyky, jaki bulo vydno v binok i prostym okom. Nezvy-ajnym bulo, mabu, tiky te, o ci novi tajemnyi suputnyky, ruchajuy u stratosferi, pokyo anitrochy ne rozarylysia vid tertia ob povitria i o pro jich zapusk ne povidomlialaodna derava svitu.

Ta ce mohlo zdatysia valyvym lye dlia venych. Gazetiari zachidnych krajin, liudy,jakym neridko brakuje zna, ale jaki vmiju bujno fantazuvaty, stvoryly sensaciju:

Kosmini korabli kruliaju nad zemleju!Marsijany ukaju miscia dlia posadky!Suputnyky-snariady! Neve v nych marsijanki Mie Ardan, kapitan Niko

i Barbiken?Snariady z hlybyn vsesvitu!Prosymo do nas, ukooki!Jich ue mona rozhledity v binok! Kupujte istnadciatykratni binokli

Cejsa!

Toho dnia biis liudej tiky te j robyla, o vdyvlialasia v nebo. Optyni magazynyrozprodaly vsi svoji tovary, navi okuliary iz zbiuvanymy skeciamy Entuzisty rozbyralyobjektyvy fotoaparativ i majstruvaly z nych pidzorni truby. Nichto nioho do puttia ne znav,krim gazetiariv, zvyajno. Ostanni, vyhadujuy kazna-o, turmuvaly observatoriji i bezpe-rervnymy intervju nabrydaly astronomam i astrofizykam, jaki zvykly do spokijnoho rozmire-noho yttia.

Nemaje sumnivu, o ce kosmini korabli, drukuvaly gazety velykymy literamyzajavu vidomoho astronoma Redli. Chiba mohla b cho odna derava v sviti strymatysia,ob ne zajavyty pro suputnyky, jaki vona zapustyla?

Protiahom dnia suputnyky buly pomieni poslidovno nad Barselonoju, Londonom, Ka-lifornijeju, Serednioju Azijeju, Kajirom, Poeju, Meburnom, Novoju Hvinejeju, Alma-Atai tak dali. Zjasuvalosia, o vony uve as vidchyliajusia na zachid, vidstajuy vid obertan-nia Zemli. Ce v svoju erhu pidtverduvalo dumku pro kosmine pochodennia til.

Pro kone nove spostereennia povidomlialosia v specinych vypuskach gazet i po ra-di. Sami spostereennia z tonym zaznaenniam asu ta koordynat nadsylalysia v astrono-mini centry: Hrinvi, Pulkovo, kalifornijku observatoriju Palomar. Tam jich systema-tyzuvaly.

Nadveir kartyna v Jevropi poala projasniuvaty. Gazety vmistyly fotografiji suput-nykiv, zrobleni v Mexici specinym teleskopom, pryznaenym dlia sposteree za meteo-ramy. Znimky, peredani fototelegrafom, buly nevyrazni, prote na nych, na tli popeliasto-siroho neba, vymaliovuvaly temni snariadopodibni syluety. Za nymy tiahsia svitlyj lejf.Dani pro rozmiry suputnykiv, vymiriani riznymy sposterihaamy, pryblyzno zbihalysia:pivtora-dva metry zavdovky i ne bi jak pivmetra v poperenyku.

Dumku pro te, niby v snariadach je yvi istoty, pysala odna gazeta, dovedesiavidkynuty. Abo prypustyty, o marsiny ne bii za kroliv.

vydkis suputnykiv stanovyla visim i odnu desiatu kilometra za sekundu dlia perohoi na pjatdesiat metriv za sekundu mene dlia druhoho, jakyj postupovo vidstavav.

Jich trajektorija bula due vykryvlena i erez poliusy ne prochodyla. Znyennia suput-nykiv nichto iz sposterihaiv pjaty kontynentiv ne pomityv.

Ostannia novyna povidomlennia z Pulkova ve ne potrapyla v gazety, jiji peredalonine radi:

Zistavlennia danych pro polit til-suputnykiv dalo zmohu vyznayty perid i trajek-toriju jich obertannia. Ce, v svoju erhu, dopomohlo obyslyty masu til. Vyjavylo, o vonaodnakova v oboch suputnykiv i dorivniuje pryblyzno otyriomstam pjatdesiaty tonnam pryrozmiri pivtora-dva metry u dovynu. Ci velyyny v sto z lykom raziv perevyuju masunajbiych suputnykiv, zapuenych pid as Minarodnoho geofizynoho roku. Nezbahnen-nym je toj fakt, o serednia pytoma vaha materiliv, z jakych skladajusia obydva tila, dori-vniuje pryblyzno tysiai triomstam gramam na kubinyj santymetr, tobto v sotni raziv bie, nipytoma vaha najvaych metaliv. Take spivvidnoennia masy i objemu roby zrozumilymneznane hamuvannia til-suputnykiv v atmosferi ta jich velyeznu kinetynu energiju.

Sam fakt nezvyajnoji hustyny til ekaje e svoho rozjasnennia.

* * *

Ce buv as, koly ujava liudej, rozburchana zapuskamy tunych suputnykiv Zemli jpoliotamy perych radiankych raket u kosmos ta navkolo Misiacia, e ne zaspokojila, vony ladni buly poviryty vsiomu. Desiatky tysia storinok fantastynych romaniv, sotni hi-potez pro yttia poza meamy Zemli ne zrobyly toho, o zrobyv ocej strybok u kosmos. Obrijirozyryly. Navkolo Zemli prostir, u niomu je ruch, u niomu moe buty yttia; ce stalojasno vsim.

Tomu pojavu nad planetoju dvoch snariadopodibnych til i vsi povjazani z nymy napiv-naukovi prypuennia spryjnialy malo ne jak nalene, samo soboju zrozumile: Jako my,liudy Zemli, zbyrajemosia zdijsnyty peru kosminu podoro, to omu chto z inych svitivne moe pryletity na Zemliu? Povidomlennia pro nezvyajnu hustynu til e raz pidtverdyloprypuennia pro jich nezemne pochodennia.

Gazety drukuvaly rozklad ruchu suputnykiv za dva dni napered, robliay naprykincipovidomle zastereennia: jako vony za cej as ne pryzemliasia. Desiatky tysia as-tronomiv fachivciv i liubyteliv steyly za poliotom tajemnyych til, hotujuy perymyspovistyty pro navmysne vidchylennia jich vid balistynoji trajektoriji. Radiamatory vsiohosvitu erhuvaly bilia svojich pryjmaiv, namahajuy spijmaty na bu-jakij chvyli syhnaly zsuputnykiv. Usi ekaly, koly ci visnyky inych svitiv, nechaj navi bez yvych istot, pryze-mliasia

Odnak tretij de prynis povidomlennia, jake vidrazu zminylo v usiomu sviti napriamdumok i nastrij:

Suputnyky-snariady maju zemne pochodennia!Anhlijki matematyky doktor Blekket i doktor Ramsej iz formulamy v

rukach dovodia, o suputnyky ne pryletily nizvidky.Gazety vmistyly portrety dvoch uenych z Oxforda ta jich stattiu, v jakij pysalosia:Nas peroho dnia sturbuvala nevidpovidnis orbity suputnykiv ploskomu elipsu.

Ri u tomu, o, koly b ci tila pryjly z kosmosu, obertannia Zemli ne povynno bulo b po-znaytysia na jichniomu rusi. Hrubo kauy, dlia nych u ciomu razi bulo b bajdue ober-tajesia zemna kulia y ni. Vony krulialy b navkolo planety stroho v odnij ployni odoneruchomych zirok.

Dlia uzahanennia nam brakuvalo danych pro trajektoriju suputnykiv u prypoliar-nych oblastiach Zemli. Vora vveeri, koly ci dani liubjazno peredaly nam rosijki sposteri-hai, kartyna stala jasnoju: orbita obertannia suputnykiv ne ploska. Vona vykryvlena u pro-stori i prochody nad riznymy tokamy zemnoji poverchni. Korote kauy, trajektorija ruchusuputnykiv maje formu velosypednoho kolesa z velykoju visimkoju, pryblyzno taku,jaku maly suputnyky Minarodnoho geofizynoho roku, zapueni z Zemli.

Jakby mona bulo hlianuty na nau planetu zboku, my pobayly b o o: u prostoriobertajesia naa velyezna zemna kulia, a navkolo neji opysuju vyhadlyvi petli dva maleki

orni tila. Ci petli trajektoriji suputnykiv, obrazno kauy, namotujusia na planetu, ne-nae nytky na puku, ne zaipajuy zemnoji osi. Nevako pomityty, o zmiennia cychpete povjazane z obertanniam Zemli.

o ce oznaaje? Neskladnyj analiz pokazav nam, o pryyna tut tiky odna: na suput-nyky dije korilisova syla, ta sama syla, jaka u nas, u pivninij pivkuli, zmuuje riky pidmy-vaty pravyj bereh, pojizdy znouvaty pravu rejku. Ce vona zsuvala trajektoriji suputnykivMinarodnoho geofizynoho roku, zapuenych ne po paraleli. Korilisova syla dije na vsi tila,jaki zberehly inerciju zemnoho obertannia, tobto na tila zemnoho pochodennia

Ote, my tverdymo, i konyj, chto cho trochy obiznanyj z mechanikoju i matematy-koju, moe nas pereviryty, o ci tak zvani kosmini suputnyky, per ni pidniatysia vstratosferu, perebuvaly na Zemli, o jich zapueno z naoji planety v merydinanomu na-priamku, i najmovirnie z pryekvatorinych yrot

Stalasia vyniatkova v istoriji presy podija: vsi gazety opublikuvaly kreslennia ta vy-kladky Blekketa i Ramseja. Vykladky buly obgruntovani, lohini i nedvoznani: vony do-vodyly, o trajektorija suputnykiv ne o ine, jak balistyna kryva snariadiv, puenychv atmosferu z vydkistiu visim kilometriv za sekundu jakym zemnym prystrojem.

Liudstvo projmajesia tryvohoju, pysala francuka liberana gazeta. Jako myne majemo pidstav dumaty pohano pro marsijan, v isnuvannia jakych e kika dniv tomuviryly vsi, a teper nichto ne viry, to vid mekanciv Zemli u druhij polovyni dvadciatohostolittia mona ekaty oho zavhodno Jako suputnyky zapueni z Zemli (a ce ve dove-deno napevno), to omu odna? derav ne pospiaje oholosyty pro ciu vydatnu podiju? omusvit nioho ne znaje pro nadzvyajnoji hustyny materily, z jakych vyhotovleni suputnyky?omu suputnyky maju formu snariada velykoho kalibru? I e bezli omu V na as,koly, na a, tvori zusyllia bahatioch naukovych ustanov spriamovani na tajemne stvoren-nia zasobiv znyennia, koly jaderna j balistyna zbroja dosiahly takoji mohutnosti, to vakovyznayty, de zakinujesia vojenne vyprobuvannia i poynajesia vojennyj napad, ytystaje tryvono.

Tryvoha j spravdi vse bie ochopliuvala svit. Gazety povidomlialy, o v armijach ba-hatioch derav viddano nakazy pro bojovu hotovnis. Uriady obminiuvaly notamy, spovne-nymy pohroz.

I ot, nareti, protiahom odnoho dnia na planeti poyrylo te, o urnalisty zhodomnazvaly lanciuhovoju reakcijeju nedovirja i napruenosti. Nevidomo, chto peryj pustyvciu utku, ale odna gazeta, odna radi- i televizijna kompanija ne zalyyla ostoro. Vely-kymy ornymy literamy z gazetnych pat hrianulo povidomlennia:

Nad zemnoju kuleju kruliaju atomni snariady!!!U konij krajini, v konomu misti ce povidomlennia vplynulo na liudej tak, niby snari-

ady ve vybuchnuly nad jichnimy holovamy.Teper snariady bulo vydno ne tiky rankamy y veoramy: radilokacijni vymiriuvan-

nia pokazaly, o vony znyzyly do simdesiaty kilometriv. U jasnomu nebi neozbrojenymokom mona bulo bayty maleki orni kuky. Vony prokresliuvaly nebo, nae reaktyvnilitaky, lyajuy za soboju vde syniuvato-blakytnu smuku rozarenoho povitria, a vnoi tonku sribliastu nytku, o povino tanula.

Sami snariada, jak i ranie, buly temni. Spodivannia na te, o vid tertia ob povitriavony rozariasia i zhoria, podibno do meteoriv, ne spravdylosia. Protiahom doby vony dviioblitaly vsi materyky Zemli, niby dajuy vsim nahodu e raz hlianuty na nych.

Ueni hadaly, o snariady vpadu u pivninij pivkuli. Same tut buv peryhej suput-nykiv i tut vony najbie hamuvaly atmosferoju.

Pivnina, husto zaselena astyna Zemli Za rozrachunkamy peryj snariad mavupasty za dva-try tyni, koly vydkis joho zmenysia do semy i vomy desiatych kilometraza sekundu.

Spostereennia astronomiv i radystiv ta sensacijni povidomlennia pro nych u gazetachvysvitliuju lye zovninij bik cijeji istoriji. Na a, ne vsi podiji, povjazani z neju, mou butyopysani povno. astyna vidomostej razom iz bahama oevydciamy zahynula v pylu dvochatomnych vybuchiv, astyna e nadijno zberihajesia za simoma zamkamy zasekreenosti.

Dosy poslidovnyj, ale nepovnyj vyklad poatku nych podij mona znajty u odennyku,o joho viv u ti roky Mykola Mykolajovy Samojlov nyni vyznanyj specilist u haluzijadernoji techniky, a todi molodyj inener, jakyj ojno zakinyv instytut. O ci zo yty,spysani nerivnym poerkom molodoji i schynoji zachopliuvatysia liudyny.

Bez daty. odennyky, zvyajno, rozpoynaju zakochavy, i zakinuju, koly pouttiaznykaje. Rozmjakli molodi liudy neyro kryvliajusia u ciomu dzerkali pouttiv, pere-bieno i nevmilo opysuju svoji radoi i orstoki pereyvannia. Dosy z mene odnohotakoho odennyka Nechaj cej bude inyj.

Ce bude odennyk inenera, bo ve try tyni, jak ja inener. I nechaj vin rozpovidajepro moju praciu inenera-doslidnyka. Vidverto kauy, ja e malo zajmavsia doslidnykojurobotoju, ale viriu, o j vona moe vyklykaty pouttia ne men syni i pereyvannia ne menskladni, ni kochannia. Liubov do nauky, skazav jako u svojij vstupnij lekciji z zahanojifizyky Olexandr Olexandrovy Turajev, nyni akademik i dyrektor toho instytutu, kudy menepryznaeno na robotu, ce liubov, jakij ne zraduju.

Chaj bude tak!15 kvitnia. Siohodni vse vostannie. Vostannie zamknuty poroniu kimnatu, viddaty

kliu vachteru, vostannie vyjty iz studmistekaStudentki roky skinylysia Vsi ve rozjichaly. Lyyvsia ja ta e Jako Jakin. joho

posylaju tudy , kudy j mene, v Jadernyj instytut Ukrajinkoji RSR, i nas oboch zatry-malo oformlennia dokumentiv.

Do vidjizdu e hodyny pivtory, mona ne pospiaty. Veir. udovyj kvitnevyj veir ustudmisteku Navproty u velykomu budynku elektrykiv za osvitlenymy viknamy jde svo-jim zvyajem studentke yttia. Na pjatomu poversi jakyj perokursnyk schylyvsia nadkresliarkoju dokoju. V susidniu kvatyrku vystavyly dynamik potunoji radily, i povitriazdryhajesia vid chrypluvatych zvukiv dazu. Poverchom nye etvero riusia v kozla.Vnyzu entuzisty dohraju u volejbol pry svitli lichtaria. Smich, udary De za tyde ko-mendantovi znovu dovedesia sklyty kika ybok

Use jde svojeju erhoju, tiky ja ve zajvyj u ciomu rusi.Sumno jichaty zvidsy, i vse jako harno na dui. Ostannimy dniamy mene ne pokydaje

viduttia, o poperedu jilo nezvyajne, due choroe. Napryklad, praciuvatymu i zrobliujake velyke vidkryttia. Bajdue, jake Abo zustrinu tam, u novomu ytti, osoblyvu divynu,i my pokochajemo

Oho! Ve devjata hodyna. as zbyratysia. Nu, proavaj, Moskva misto mojich stu-dentkych rokiv! jidu!

20 kvitnia. Pryjichaly v Dniprovk. Misto nevelyke i prymitne holovnym ynom tym, oroztaovane na Dnipri. Dnipro nadzvyajno harnyj u pivtora kilometra zavyrky, z dvo-poverchovymy mostamy, malekymy paroplavykamy ta ovto-zelenymy ostrivcia my. Vsemisto potopaje u napivprozorij kvitnevij zeleni. Vulyci pislia Moskvy zdajusia bezliudnymy.

Vlatuvaly my z Jakom u hurtoytku i vora vranci pily oformliatysia v instytutChvyliuvalysia, zvyajno. Jako navi svoji dotepy oblyyv, cho vin jich zvyk hovoryty z usi-akoho pryvodu Spustylysia vnyz do riky, promynuly doveleznyj park i pobayly za nymhrandiznu vomypoverchovu budivliu, zroblenu cilkom iz betonu i

skla. Vona nahaduvala gigantkyj akvarim. Poru stojaly meni budivli. Peredniastina akvarima slipue vyblyskuvala na sonci. Vysoka avunna ohoroa, vorota, pozolo-ena vyviska: Jadernyj instytut Ukrajinkoji RSR

U kanceliariji my dovidaly, o nas pryznaeno v laboratoriju nomer simnadcia. Aletudy nas poky o ne pustyly: ne oformleni perepustky. Pynyj naanyk viddilu kadriv neschotiv navi vidpovisty na zapytannia, ym e zajmajusia v nij laboratoriji. Tiky j skazav:Pobayte, chlopci, ne poalkujete! Nu o , pobaymo

29 kvitnia. O ue dva tyni, jak my v Dniprovku, i z nych tyde praciujemo. Jaki vraennia?

Laboratorija nomer simnadcia, jaku nam daly, jak kota v miku. (Zdajesia, zamiskota v miku buv tyhr, skazav Jako, i pravyno skazav), bie schoa na parovozne depo,ni na te, o my zvykly nazyvaty laboratorijeju. Velyeznyj dvopoverchovyj zal, o zna-chodysia u livomu kryli korpusu. Odna stina skliana (jiji, mi inym, maje zavdy nahluchozaviuju toramy) i try z bilych kachliv.

Z kincia v kine uzdov zalu rozmieno ustatkuvannia: pjatymetrovoji tovyny hran-asti truby z siroho betonu, obpleteni stanymy drabynkamy, mistokamy, tovstymy kabeli-amy. Posered zalu, maje do steli, vysoy holovna kamera, dobre zachyena stinamy z be-tonu j svynciu. Vnyzu bilia neji vylyskuje lakovanym metalom pivkruh puta keruvannia zkikoma ekranamy, yslennymy pryladamy j vaeliamy. Vse ce zvesia mezonatorom.

Mezonator ne zvyajnyj sobi pryskoriuva jadernych astynok na zrazok cyklotronay betatrona. Vin nabahato skladniyj i cikaviyj. U niomu za dopomohoju potunych elek-trynych i mahnitnych poliv oderuju cili potoky maloyvuych astynok, najvalyviych inajcikaviych astynok u jadri mezoniv. Tych samych mezoniv, jaki za teperinimy uja-vlenniamy je elektronamy jadra. Ce vony spryyniaju mohutni syly vnutrijadernoji vza-jemodiji, zmuuju jadra atomiv vakoho vodniu zlyvatysia v jadra heliju pid as vybuchuvodnevoji bomby.

Najcikavii vidkryttia, ideji i hipotezy v jadernij fizyci teper povjazani z mezonamy. Imy te budemo zajmatysia mezonnymy doslidenniamy!..

Reta ustatkuvannia obsluhovuje mezonator. Batareji potunych vakuum-nasosiv(Najkrayj vakuum u Sojuzi robymo my, pochvalyvsia vora Serdiuk). Elektronnyj ope-rator afa z tysiaamy radilamp i sotniamy rele. Vin stoji bilia puta i stey za rey-mom roboty mezonatora. Vysokovotni transformatory, jaki podaju napruhu do prysko-riuvaiv. Vony obtykani pivmetrovymy farforovymy izoliatoramy, i pomi jich krajamy ypytlijuyj rozriad Tut e hariai betonni kamery z manipuliatoramy dlia analizu radiciji,elektronnyj mikroskop, vsi prystroji dlia chiminoho mikroanalizu, o ne kay, laborato-riju obladnano za ostannim slovom experymentanoji techniky.

My z Jakinym poky o na pravach exkursantiv: chodymo po laboratoriji, prydyvlia-jemo, ytajemo zvity pro poperedni doslidy, instrukciji too. Bo, jak zjasuvalosia pry perije rozmovi z Holubom, znajemo my same stiky, skiky zvyajno znaju molodi specilisty, pro vse deo. A tut potribno znaty vse pro deo.

Pravda, v Holuba vystaylo delikatnosti ne tykaty nas nosom u nae neznannia, ale i vmene i v Jakina pislia peroji rozmovy z nym paily oky.

Teper pro liudej, o praciuju u laboratoriji.1. Ivan Havrylovy Holub na naanyk, doktor fizyko-matematynych nauk i, na-

skiky ja rozumiju, avtor osnovnych idej, z jakych vynyk proekt mezonatora. Jomu rokivpjatdesiat iz hakom. Nyzekyj (porivniano zi mnoju, zvyajno), kremeznyj; lysyna z vincemsyvoho volossia, jake styry v usi boky i stvoriuje o na zrazok nimba; korotkyj tovstyj nis,peretiatyj nadvoje dukoju okuliariv. Odne slovo, zovninis zvyajnisika, i, koly b ja nezustriav imeni Holuba v bahatioch knykach pro jadro, to, mabu, dozvolyv by sobi posta-vyty do nioho neserjozno.

ipliajte do mene z usima zapytanniamy, ne soromte, skazav vin nam. Kraezadaty kika bezhluzdych zapyta, ni ne oderaty vidpovidi na odne rozumne Ehe Osoblyvoju taktovnistiu vin, jak vydno, ne vidznaajesia. Vzahali, z nym my pouvajemosebe jako nezruno: vin vyznanyj uenyj, a my zeleni ineneryky.

Do obidu Ivan Havrylovy zvyajno sydy za svojim stolom bilia vikna i o nasupyvy

pye, pidrachovuje abo ytaje, zridka puskajuy cyharkovyj dym. My z Jakovom unykajemozustriej iz nym. Po obidi Holub jide v tutenij universytet ytaty lekciji, i v laboratoriji stajevinie.

2. Olexa Josypovy Serdiuk inener, pominyk Holuba. Vin te niby je naym na-astvom, ale nijakym naanykom sebe ne viduvaje, trymajesia z namy prosto. Ce typovyjukrajine. Didy joho, mabu, buly umakamy, vozyly z Krymu si i poblalyvo-filosofky dy-vylysia na ytejku sujetu, o prochodyla mymo jich skrypuych voziv. Vysokyj (maje mohozrostu), smahliavyj, z ornym ubom i dovhym priamym nosom na chudorliavomu oblyi, zchytruvato prymruenymy oyma i nekvaplyvoju, ale rozsudlyvoju movoju.

Jomu rokiv sorok. Vin projov vijnu, a potim zakinyv elektrofizynyj fakutet naojuinstytutu. Slovom, svij chlope.

Ot do Serdiuka my z Jakinym i ipliajemosia z riznymy zapytanniamy. Vin odrazu kydaje svoju robotu, zakuriuje i poynaje dokladno rozpovidaty. Pojasnyvy, o treba, Ser-diuk cym ne obmeujesia. Vin rozpovidaje dali pro te, jak vony z Ivanom Havrylovyemproektuvaly mezonator, skiky moroky bulo z nym. My sluchajemo, i nam staje zazdrisno.Ade my e nioho ne zrobyly! Arku, na jakomu mona bulo b zapysaty nai naukovi dosi-ahnennia, poky o zovsim ystyj, jak i chalaty, o nam jich vydaly On u Serdiuka chalat starekyj, u pliamach. Zboku navi dirku vydno, propalenu kyslotoju.

3. Laborantka-chimika Oxana (prizvya jiji ja e ne znaju) mabu, najtypovia zusich ukrajinkych Oxan z usima jichnimy atrybutamy: orniji brovy, kariji oi, pro jakitak asto spivaju u narodnych pisniach, kruhleke lyko, dzvinkyj holos My z neju vezdruylysia. Vona mene nazyvaje diadiu, distate horobyka, a ja dopomahaju jij roz-vjazuvaty zadai z matematyky (vona navajesia na druhomu kursi zaonoho instytutu).

Oxana zahana uliublenycia i, mabu, same tomu, divyna z charakterom: zmusytyjiji zrobyty, o treba i jak treba, mona tiky laskoju. Oxanoko, ryboko, zvertajesiado neji Serdiuk, pryhotuj, holubko, ociu partiju zrazkiv Prote, dilo svoje vona znajedobre.

Jako, koly nemaje Holuba, poynaje jiji smiyty. Smijesia vona udovo dzvinko,veselo, nestrymno.

4. Jakiv Jakin. Nu, Jako jak Jako, pro nioho j pysaty nioho. Dvadcia otyry roky,neodruenyj. Blakytnookyj aten. Serednij na zrist. Nu, o pro nioho e skae? Meni zda-jesia, bi dotepnyj, ni hlybokodumnyj. A prote, chto joho znaje.

Krim toho, je e techniky-radysty, vakuumnyky, elektryky. Vony obsluhovuju use ve-lyke hospodarstvo mezonatora. V osnovnomu, ce molodi chlopci, jaki nedavno skinyly tech-nikumy. Komanduje nymy Serdiuk. Ja e malo z nymy spilkuvavsia.

Oce j usi liudy.Stavlennia do nas z boku dvoch perych zhadanych osib poky o nevyznaene. Nija-

kych zavda ne daju My dlia nych, po suti, te koty v mikach.Siohodni pivdnia ytaly zvity, a potim prybyraly laboratoriju do Peroho travnia. Ni-

oho, skazav Serdiuk, i ce korysno: znatymete konkretno, de o mistysia.5 travnia. Vnykajemo, tobto vyvajemo zvity pro poperedni doslidy. Vlasne kauy, ideja

jichnia hranyno prosta: oprominyty mezonamy vsi elementy Mendeliejevkoji tablyci i vsta-novyty jich reakciju na oprominennia, tonisiko tak, jak chimiky probuju na vsi molyvireakciji neznajomu, ojno oderanu reovynu.

Odnak ce ne chimija. Mezony same ti astynky, jakym prypysuju jadernu vzajemo-diju. Podibno do toho, jak atomy vzajemodiju odyn z odnym za dopomohoju zovninich elek-troniv, tak i vnutrijaderni astynky prytiahujusia odna do odnoji z dopomohoju hadanychmezonnych obolonok. Ote, mezony ce kliu do pojasnennia velyeznych vnutrijadernychsyl prytiahannia, najperedovia dilianka na fronti jadernych doslide.

Pislia oprominiuvannia mezonamy vsi reovyny staju radiaktyvnymy. Molyvo, Ho-lub i namahajesia vstanovyty zvjazok cijeji pisliamezonnoji radiciji z peridynymy zmi-

namy vlastyvostej elementiv? Mabu, o tak. Cikavo Osoblyvo cikavi doslidy z nehatyv-nymy mezonamy vony lehko pronykaju u pozytyvni jadra i vyklykaju najnespodivaniiefekty. Pry kikoch doslidach navi oderano mezonni atomy nehatyvni mezony dejakyjas (mijonni astky sekundy) obertalysia navkolo jader, jak elektrony.

O, vse ce due cikavo, ale chotilosia b ue samym prystupyty do doslidiv. A to ytaje,ytaje

Siohodni specino dlia nas iz Jakinym uvimknuly mezonator. Serdiuk izbajduym vyrazom na oblyi, nedbalo torknuvsia vaeliv i ruok na puti. Zastrybaly strilkypryladiv, spalachnuly ervoni j zeleni syhnani lampoky, zabriaaly kontaktory. Na oscy-lografinych ekranach elektronni promeni poaly kreslyty skladni kryvi. Laboratornyj zalspovnylo strymane hudinnia.

Oxana zavisyla toramy vikna, i v zali zapanuvala napivtemriava. My stojaly peredroztrubom peryskopa j sposterihaly, o vidbuvajesia tam, u holovnij kameri, za tovejudvometrovoji zachysnoji stiny z betonu j svynciu. My bayly, jak do marmurovoji plyty vosnovi holovnoji kamery potiahsia buzkovyj, prozoryj i tremtlyvyj prominyk puok ne-hatyvnych mezoniv

Ja ujavyv sobi, o tam vidbuvajesia: z dvoch betonnych trub-pryskoriuvaiv u holovnukameru vryvajusia z kosminymy vydkostiamy protony, rozbyvajuy na bezli skalok mezoniv. Ci skalky, pidchopleni mahnitnymy ta elektrynymy poliamy, j zbyrajusia u buz-kovyj tonekyj promi

27 travnia. Nam ne poastylo programu ve vyerpano, i doslidy, v osnovnomu, za-kineno. Teper Holub hotuje zvit pro provedenu robotu dlia naukovo-techninoji rady insty-tutu. Nam robyty nioho.

10 ervnia. Perekladajemo statti z urnaliv: ja z anhlijkych, Jako z nimekych.18 ervnia. Chto skazav, o nam ne poastylo? Dajte-no siudy cioho skyhlija (tiky ne

pokazujte dzerkala), i ja z nym pokvytaju!Ale vse po erzi. Vora vidbulosia rozyrene zasidannia naukovo-techninoji rady.

Ivan Havrylovy zvituvav pro doslidy z mezonamy.

U konferenc-zali, na tretiomu poversi biloho korpusu, poru z naym akvarimom,jabluku nide bulo vpasty. Zibralysia maje vsi inenery instytutu: i jadernyky, j elektrofi-zyky, j chimiky V prezydiji my pobayly Olexandra Olexandrovya Turajeva. Och, jak vinpostariv vidtodi, jak ytav nam lekciji! ub i znamenyta boridka klyncem ne tiky posyvily,a navi poovkly, oi vycvily, staly jaki matovo-holubi. o , jomu ve vomyj desiatok

Holub stojav za kafedroju, vino rozkynuvy na nij ruky, lysyna joho poblyskuvala prysvitli liustr. Vin ytav konspekt, o leav pered nym, i as vid asu spidloba zyrkav na pry-sutnich. Zridka pidchodyv do doky j pysav cyfry.

Takym ynom, mona vydilyty najstotnie, kazav Ivan Havrylovy hunym i hus-tym holosom dosvidenoho lektora. Nehatyvno zariadeni mezony due lehko potrapliajuu jadro. Ce po-pere. Po-druhe: zjednujuy iz jadrom, minus-mezon zmenuje joho zariadna odynyciu, tobto peretvoriuje odyn iz protoniv jadra na nejtron. Tomu pislia oprominiuvan-nia nymy zrazkiv sirky znachodymo tam atomy fosforu i kremniju, nike peretvoriujesia vkobat, a kobat u zalizo i tak dali. My sposterihaly tako kika peretvore jader vodniuna nejtrony. Ci tuno oderani nejtrony povodylysia tak, jak i pryrodni, i rozepliuvalysiaznovu na elektron i proton erez kika chvylyn. O kikisni rezutaty cych doslidiv, IvanHavrylovy kyvnuv pominykovi, jakyj sydiv bilia velykoji proekcijnoji ustanovky epi-diskopa: Prou vas!

U zali pohaslo svitlo, i na ekrani pozadu prezydiji odna za odnoju poaly zjavliatysiaformuly jadernych reakcij, kryvi radiaktyvnoho rozpadu, schemy doslidiv. Koly pominykvyjniav iz epidiskopa ostyj rysunok, Ivan Havrylovy znovu kynuv jomu:

Dosy, diakujuEkran pohas, i v zali znovu spalachnuly liustry, osvityvy uvani zoseredeni oblyia. Dlia vaych, ni vode, reovyn, kazav dali Holub, mezonni peretvorennia

tako vyjavyly nestijkymy: atomy zaliza znovu peretvoriuvaly na atomy kobatu, atomykremniju, vykydajuy elektron, peretvoriuvaly na fosfor. Odnae, tut Holub pidniavuhoru ruku, v dejakych vypadkach my oderuvaly stijki peretvorennia. Tak inodi pry

oprominiuvanni zaliza my oderuvaly stijki atomy marhanciu, chromu, vanadiju i navi ty-tanu. Ce znay, o, napryklad, v ostanniomu, v tytani, kikis nejtroniv jadra porivniano izzvyajnym zbiylasia na otyry Ci rezutaty (poky o neyslenni) je ne o ine, jak na-tiak na velyke i nezvyajne javye, jake, molyvo, ve zdijsnene pryrodoju, a molyvo, per-ymy joho zdijsnia liudy Spravdi, oho mona dosiahty, jako poslidovno zdijsniuvatystijki mezonni peretvorennia jader? Oevydno, vsi protony jadra postupovo peretvoriuvaty-musia na nejtrony. Pozbavleni zariadu jadra ne zmou utrymuvaty elektrony, vony zi-mknusia i pid vplyvom velyeznych jadernych syl utvoria jadernyj monolit reovynunadvysokoji hustyny i takych nezvyajnych vlastyvostej, jaki vychodia za mei naoho uja-vlennia

U zali zahomonily. Jako tovchnuv mene v bik liktem i proepotiv: Kolosano, ha? Ty rozumije, Mykolo, jaka syla?! Kolosano! A my z toboju ytaly i

nioho ne vtoropaly!.. Davajte rozhlianemo inyj bik pytannia, viv dali Ivan Havrylovy. My majemo

jadernu energiju, velyeznu, ja b skazav, kosminu energiju. A vidpovidnych jij materilivnemaje. I spravdi, ade vsi zvyajni sposoby oderannia energiji poliahaju u tomu, o myjakymo ynom vplyvajemo lye na zovnini elektrony atomiv. Mahnitne pole peremiujeelektrony v providnyku vynykaje elektryna energija. Valentni elektrony atomiv vuhilliavzajemodiju z valentnymy elektronamy atomiv kysniu vydiliajesia teplova energija. Pe-rechid zovninich elektroniv z odnijeji orbity na inu daje svitlovu energiju i tak dali. Ce, takby movyty, poverchove vykorystannia atoma (bez uasti joho jadra) daje nevysoki tempera-tury, nevelyki vyprominiuvannia, i vony cilkom vidpovidaju naym zvyajnym materilam,jich mechaninij, teplovij, chiminij, elektrynij micnosti. A jaderna energija javye in-oho rodu. Vona vynykaje zavdiaky zmini stanu ne elektroniv atoma, a astynok samohojadra protoniv i nejtroniv, o, jak vidomo, zvjazani v mijon raziv micniymy sylamy.Tomu vona j stvoriuje temperaturu v mijony hradusiv, radiciju, jaka pronykaje kri beto-nni stiny u kika metriv zavtovky. Zvyajna reovyna nadto netryvka, nadto aurna, obprotystojaty jij Kau pro epochu atoma, ale ce nevirno! Na as mona nazvaty lyeasom zastosuvannia jadernoji energiji, pryomu zastosuvannia due nedoskonaloho.Vimi, napryklad, jaderni bomby. Ce prosto varvarstvo! Vimi prymityvne u svojij sklad-nosti vykorystannia podinoho uranu j plutoniju v reaktorach atomnych elektrostancij. Adece smino: pry temperaturi v kika sot hradusiv vykorystovuvaty energiju, jaka zmuuje pa-lachkotity zirky Ale my ne moemo dosiahty oho bioho z naymy zvyajnymy mate-rilamy. Ote, majbutnie jadernoji techniky, i, mabu, zovsim nedaleke, zaley vid toho, ybude znajdeno materil, jakyj zmoe cilkom protystojaty energiji jadernych syl i astynok.Oevydno, takyj materil ne moe skladatysia iz zvyajnych atomiv, skriplenych zovninimyelektronamy. Vin maje skladatysia z astynok jader i skripliuvatysia mohutnimy jadernymysylamy Ti doslidy, pro jaki ja dopovidav, pokazuju, o mona oderaty jadernyj materillaboratornym sposobom iz pozbavlenych zariadu jader. Vlastyvosti cioho materilu, na-zvemo joho dlia zrunosti nejtrydom, koen moe v zahanomu ujavy: nadzvyajno velykahustyna, e bia micnis i stijkis proty vsiakych mechaninych ta fizynych vplyviv

Holub zamovk, zniav okuliary i uvano ohlianuv nimyj zal. My e bahato oho ne znajemo, ale dlia toho my j doslidnyky, ob probyvatysia

kri nevidome. Krae probyvatysia z metoju, ni bez mety Ja viriu: nejtryd mona oder-aty, my povynni joho dobuty!

Vin zibrav arkuyky konspektu i zijov z kafedry.Cikavo: u nioho palaly oky zovsim jak u nas iz Jakom, jak u vsich prysutnich.Nu, o tut poalosia! U zali vsi staly spereatysia odyn z odnym, zavziato, holosno.

Ivana Havrylovya zakydaly zapytanniamy, vin ledve vstyhav vidpovidaty. Jako burmotivbilia mene: Oce tak-tak! Nadzvyajno! Potim zepyvsia z jakym rudym skeptykom, osydiv poru Bidolanyj Turajev ne znav, jak zaspokojity zal: joho dzvinoka zovsim ne bulouty. Vin machnuv rukoju i z nezvyajnoju dlia staroji liudyny vavistiu poav rozmovliaty

pro o iz HolubomBula ve odynadciata hodyna noi, koly v zali trochy vhamuvalysia. Turajev pidvivsia

i skazav svojim tenorkom: Vidomosti ta ideji, o jich nam vyklav e-e profesor Holub, cikavi j valyvi. jich-

nie obhovorennia, na moju dumku, povynno vidbuvatysia men e-e prystrasno, zate bigruntovno Naukovi dumky ne povynni buty neobani Vin, zamyslyvy, pouvavhubamy. Mabu, my zrobymo tak: rozmnoymo siohodninij zvit Ivana Havrylovya i roz-damo vsim dlia toho, ob prysutni tut e-e anovni kolehy zmohly joho obhovoryly proti-ahom najblyych dniv A zaraz zasidannia rady vvaajemo zakinenym.

O vono jak, Mykolo Samojlov! Ty, nudiay cilyj tyde, jalozyv cej zvit i ne pomityvu niomu blyskuoji ideji. Vy nezdara, Mykolo Samojlov!

29 ervnia. Obhovorennia v instytuti zakinylo, i sprava pila u vyi akademini taadministratyvni instanciji. Ivan Havrylovy v laboratoriji maje ne buvaje, jizdy to v Kyjiv,to v Moskvu protovchuje temu. Instytut na oli z Turajevym cilkom za nas (ja ve j sebezarachovuju do cioho proektu).

Pro majbutni doslidennia ja inodi dumaju z tryvohoju. yro kauy, ja jich pobojuju:ne osoromytysia b. Pja z polovynoju rokiv mene hotuvaly do roboty fizyka-experymentatora:ja sluchav lekciji, vykonuvav laboratorni zavdannia, kursovi proekty, uspino skladav ekza-meny, navi oderav dyplom z vidznakoju, i vse Vartis zna staje vidomoju pislia jichzastosuvannia. Mona pochyzuvatysia erudycijeju pid as besidy na naukovu temu, monazlyvoju terminiv i hlybokodumnych vyslovliuva zlamaty vpertis ekzamenatora vin vampostavy vidminno. Ta koly dijde do spravy, koly z tvojich zna povynni narodytysia noviznannia, novi prylady, novi doslidy, o tut, na ciomu najholovniomu v ytti ekzameni,dyvy ne provalysia

A sprava ekaje velyezna. Tomu j bojazko trochy. My vsi hotujemosia. Obmirkovujemoideji doslide, erhovis analiziv. Perekladajemo j dopovidajemo v laboratoriji vse, o je vminarodnij literaturi pro doslidy z mezonamy. Ja sam pereklav z dopomohoju slovnyka dvistatti z francukoji ta nimekoji, cho mov cych nikoly ne vyvav. O o take entuzizm!

Cikavo: v amerykankych naukovych urnalach nema maje odnych povidomle prorobotu nad mezonamy, v usiakomu razi za ostannij rik. Odne z dvoch: abo amerykanci neprovadia zaraz serjoznych doslide u cij haluzi, abo , jak ce ve bulo, koly praciuvaly nadatomnoju bomboju, vony trymaju u tajemnyci absoliutno vse. o stosujesia cioho pytannia.Tak u sorokovi roky bulo zasekreeno vse, o stosuvalosia podilu uranu.

1 lypnia. Siohodni proytav udovu kosmohoninu hipotezu Turajeva i chodu pid jijivraenniam. Ce ne hipoteza, a prosto poema pro vmyrajui orni zori.

My baymo v nebi nebesni tila, jaki liu nam promeni, harni j zapamorolyvo dalekisvity. Ale my e bie ne baymo. Bezperervnyj mijonnorinyj jadernyj vybuch o otake zirka. I cej vybuch jiji vysnauje Zirky styskujusia, atomy vseredyni jich spresovu-jusia, jadra zjednujusia odne z odnym i vydiliaju e biu energiju. Tak vynykaje slipuo-bilyj, nadzvyajnoji hustyny karlyk.

Nu, a o dali? Dali za karlyky nichto ne zahliadavZirka vydiliaje velyeznu energiju, movysia v hipotezi, odnak vidomo, o, ym

bie energiji vydiliaje systema, tym stijkioju i micnioju vona staje. U prostorach Vsesvituje nemalo pomerlych zirok velyeznych cholodnych son iz jadernoji reovyny. Molyvo,vony dali vid najblyych vydymych nam zir, a molyvo, blye ade my jich ne baymo.Moe, oti radisyhnaly z kosmosu, o jich lovlia astronomy, i je ostannimy promeniamyzhaslych ornych zirok?

A my zbyrajemo oderaty v naij laboratoriji matook pomerloji zirky Ta sprava

navi ne v zoriach. Ce bude ideanyj novyj materil. Atomni reaktory z nejtrydu, zamis be-tonnych veletniv, budu zavbiky iz zvyajnyj benzynovyj motor. Rakety z nejtrydu zmousidaty priamo na poverchniu Soncia, bo o dlia nych is tysia hradusiv! Tak, procho-loda

Nejtrydovym rizcem mona rizaty, jak maslo, bu-jakyj najtverdiyj metal. Bronia znejtrydu zmoe vytrymuvaty navi atomnyj vybuch Nejtrydni tanky pronykatymu nasotni j tysiai kilometriv u hlybi Zemli, tomu o vysoki temperatury j tysk jim ne straniUch!

Biis fantastyno smilyvych, choa j nadzvyajno potribnych liudstvu proektiv zavdynatovchuvalasia na problemu ideanoho materilu. Inenery z alem vidkladaly zdijsnen-nia proektiv na nevyznaene majbutnie, fantasty navydkuru vyhaduvaly jakyj-nebu pi-rodyt, nadilialy joho potribnymy vlastyvostiamy, buduvaly z nioho raketu abo pidzemnyjtank i razom iz svojimy herojamy vyrualy v daleku j cikavu mandrivku.

A my ne budemo mandruvaty, my robytymemo cej materil! I nechaj toj, chto sprobujetverdyty, o ce nudno j necikavo, krae ne potrapliaje meni na oi

15 lypnia. Ivan Havrylovy siohodni vranci zjavyvsia v laboratoriji prosto z aerodromu.Moskva zatverdyla temu. Ura! Poynajemo!

25 lypnia. A de vony, ci naukovi problemy? chorobro skazav Jako Jakin, dovidavy,o nau temu zatverdyly. Podajte-no jich siudy my jich rozvjazuvatymemo!

Problem bahato, ta, na a, maje vsi vony a nijak ne naukovi, zdebioho taki, projaki v instytutkych pidrunykach ne skazano j pivslova. Korotko vsi ci problemy monaocharakteryzuvaty dvoma slovamy: Experymentani Majsterni (z povahy ja navi napysavjich z velykych liter).

Sprava v tomu, o dlia novych doslidiv nam, zvyajno, potribni novi unikani pryladyta prystroji, o jich ne distane na skladi j ne kupy u kramnyci. jich treba prydumaty,skonstrujuvaty i vyhotovyty samym. Pry potrebi mona prydumaty prylad ce ne problema;mona sproektuvaty joho ce te ne vako: dosy zrobyty kreslennia. Ale potim treba, obprylad vyhotovyly i jaknajvyde, oce i je problema!

Korote kauy, cilymy dniamy dovodysia bihaty to v sklianu majsterniu, to vsliusarnu, to v mechaninu, v stoliarnu, v biuro pryladiv skri domovliatysia, prochaty,dovodyty, spereatysia Spoatku vse jde hladeko: vvilyvi j pryvitni majstry pryjmajuzamovlennia, kyvaju holovoju, obiciaju vyhotovyty svojeasno; dejaki tut e pry meni do-ruaju robotu robitnykam (O iz nych vymahatymete, tovaryu). A koly v pryznaenyj asprychody za hotovymy detaliamy, to z achom vyjavliaje, o pryneseni toboju materily izahotovky spokijneko lea de-nebu v kutku na verstati abo pid stolom, prykryti zverchutvojimy kreslenniamy, V kraomu razi buvaje, o tiky poaly robotu. I znovu vvilyvi jpryvitni majstry spivutlyvo pojasniuju, o na skladi ne bulo potribnych instrumentiv, ochto iz robitnykiv chvoriv, o v kreslenni buly nejasni miscia, o vykonuvalosia terminovezamovlennia, bezli serjoznych i perekonlyvych dokaziv.

A ty z nych bie vymahaj! poradyv meni Serdiuk, koly ja odnoho razu podilyvsiaz nym svojimy nevdaamy. U nych, poky za peteky ne vime, ekatyme sim lit

Ale braty za peteky ja ne vmiju. Navi lajatysia jak slid ne vmiju. Tomu j dovodysiaekaty.

Koly, vyvajuy istoriju techniky, ja dyvuvavsia: omu Faradej cilych dvadcia rokivvidkryvav svoje javye elektromahnitnoji indukciji? Taki neskladni doslidy Teper ja ro-zumiju joho: devjatnadcia rokiv iz dvadciaty vin probihav po experymentanych majsterni-ach i vse klopotavsia, de b jomu vyhotovyly kotuku i paru mahnitiv

8 serpnia. Dyvna liudyna Ivan Havrylovy! Vsi profesory, jakych meni dovodylosiabayty, ta j ne tiky profesory, a navi kandydaty nauk y prosto inenery, o staly kerivny-kamy velykych laboratorij, povodylysia inake. Vony sydily za pymovymy stolamy, davalykerivni vkazivky abo sklykaly narady spivrobitnykiv i vykladaly jim svoji ideji dlia vykonan-nia. Jedynym naukovym pryladom na jichnich stolach buv telefon

A cej praciuje ne lye holovoju, ale j rukamy. Ta e j jak! Dva dni vstanovliuvav noveustatkuvannia v mezona-tori, sam pajav i perepajuvav schemy, sliusariuvav. Vse nove ob-ladnannia, o nadchody v laboratoriju, vin sam pyno ohliadaje i nalahoduje. Mezonator

i vsi prystroji dlia vymiriuvannia znaje udovo, do najmenoho hvyntyka.A vora my vtrioch, Holub, Serdiuk i ja, rozvantauvaly z mayn i vstanovliuvaly v zali

desiatypudovi astyny mas-spektrografa. Spravdi, molode!22 serpnia. Peri doslidy peri rozaruvanniaTyde tomu, chvyliujuy, my prystupyly do laboratornych doslide. Vsi zibralysia

bilia puta i v uroystomu movanni dyvyly, jak Ivan Havrylovy, serjoznyj, u bilomu cha-lati, z trubkoju dozymetra na hrudiach, vmykav mezonator. Nevhamovnyj Jako epnuvmeni: Nu j obstanovoka Pomolytysia b Prote navi Oxana ne pyrsnula zo smichu, atiky suvoro hlianula na nioho.

O u peryskopi zjavyvsia prominyk nehatyvnych mezoniv. Holub zijov na mistok,vziavsia za ruky dystancijnych manipuliatoriv, sprobuvav, y sluchajusia. Trosyky, o ra-zom iz triochmetrovymy ruchlyvymy tanhamy znykaly v betoni, tono i mjako peredavalyvsi ruchy joho paciv na stalevi manipuliatory v kameri. My vnyzu, u roztrubi peryskopa,pobayly, jak stalevi paci pidvely pid mezonnyj promi farforovu vannoku z matokomolova. Potim Holub spustyvsia vnyz, hlianuv u peryskop i nakazav:

Zatemni laboratoriju.Oxana zasunula tory, stalo napivtemno. My namahalysia ne zavaaty Holubu, jakyj,

ne vidryvajuy vid peryskopa, nastrojuvav promi, i movky stovpylysia bilia roztruba.Pryzmy peredavaly z kamery synie vseredyni j oraneve po krajach siajvo, i vono jako dyvnoosvitliuvalo nai oblyia. Bulo tycho, tiky strymano brynily transformatory, neholosno po-stukuvaly vakuum-nasosy ta e Serdiuk sopiv bilia moho vucha.

Tak mynulo chvylyn desia.Raptom matook olova voruchnuvsia, my vsi te zdryhnulysia, i rozlyvsia po

vannoci holubuvatoju kaliukoju. Oxana, o sydila pozadu na stici, tycho zojknula i trochyne zvalylasia na mene.

Rozplavyvsia! zitchnuv Holub. Oce tak oprominiuvannia! vyhuknuv Jako.Bie nioho ne stalosia. Olovo protrymaly pid pukom mezoniv dvi hodyny, potim vy-

tiahly z kamery. Vono stalo due radiaktyvne i vydilialo stiky tepla, o nijak ne mohlozacholonuty.

Oce j use. Vlasne, omu ja buv upevnenyj, o ce vidbudesia za perym razom? Stoelementiv, tysiai izotopiv, velyezna kikis reymiv oprominiuvannia Zdajesia, ja prostonad miru rozpalyv svoju ujavu.

12 veresnia. Oprominyly ve z desiatok zrazkiv: olovo, zalizo, nike, sriblo I vsi vonystaly radiaktyvni. Navi tych stijkych atomiv z pidvyenoju kikistiu nejtroniv u jadri, jakioderuvaly ranie, poky o nemaje.

A nadvori zakinujesia udove pivdenne lito. Z laboratoriji vydno holubyj Dnipro i ba-hatoliudni pliai Doslidy, zvyajno, zatiahujusia do piznioho veora, i my, povertajuy dosebe v hurtoytok, baymo vhori jaskravi zori na oxamytno-ornomu nebi. V parku tychoelesty lystia i smijusia zakochani. Na holovnych alejach paramy chodia orniavi kruhlo-vydi divata, jakych nikomu provodyty dodomu. Jako dyvysia jim uslid i trahino zitchaje:

Otak i yttia promajneJedyna naa vticha ce udovi, deevi j smani jabluka, jaki prodaju na konomu

rozi. My jimo jich cilyj de.19 veresnia. Ujavliajesia: ja praciuju bilia mezonatora. Pid holubym pukom mezoniv

kubyk z oprominiuvanoho metalu O vin poynaje uiniuvatysia, osidaty, povino, lepomitno dlia oka. Metal, nenae lid, pid mezonnym promenem znykaje z vannoky, i zamisnioho na bilomu farfori zalyajesia nevelyka pliama nejtryd!

Cikavo, jakoho kolioru bude nejtryd?

7 ovtnia. Nadvori zolota osi. yste, ciliue povitria. Skri na derevach, na da-chach budynkiv, pid nohamy lystia, ovto-zelene, koryneve, ervone Blakytne nebo,laskave sonce udovo!

A my provodymo doslidy. Oprominyly ve maje polovynu elementiv tablyci Mende-liejeva. Kika dniv tomu oderaly z kremniju stijki neradiaktyvni atomy mahniju i natriju.V nych na odyn i na dva nejtrony bie, ni u pryrodnych. Cho maleka, ale peremoha!

My z Jakom robymo analizy zrazkiv pislia oprominiuvannia. Ja mas-spektrogra-fini, vin radichimini. Ce v naych doslidach najkopitkia robota.

Holub chytryj uk, skazav meni jako Jako. Navmysne zaochotyv nas, obmy praciuvaly, jak iaky.

A ty praciuj ne jak iak, a jak inener, vidpoviv ja jomu.26 ovtnia. Oprominiujemo, robymo analizy i znovu oprominiujemo. Stijki atomy ma-

hniju i natriju, koly my jich e raz oprominyly mezonamy, tako staly radiaktyvnymy.Nehatyvni mezony, potrapliajuy v jadro, due zbuduju joho, i vono staje radiaktyv-

nym. O u omu lycho24 lystopada. Na vulyci mokro. Doi zminiujusia tumanamy, kaliui ridkoju

hriaziukoju. Odne slovo, ne pohoda, a ney.V laboratoriji te jako sumno. Koly doslidy nioho ne daju, liudy poynaju sumniva-

tysia v najoevydniych reach; vony perestaju doviriaty svojim i uym znanniam, odynodnomu; u nych zjavliajusia sumnivy navi odo spravedlyvosti zakoniv fizyky V ostannityni Ivan Havrylovy oho nervuje, pryskipujesia do najdribniych netonostej i zmuujerobyty doslidy po kika raziv.

Oprominyly vsi elementy tablyci Mendeliejeva, krim radiaktyvnych. Ostanni opromi-niuvaty nemaje raciji: vony j bez toho nestijki. Staje nudnuvato. V laboratoriji vsi, navi Ho-lub, jako unykaju vyvaty slovo nejtryd

30 lystopada. Mabu, usia bida v tomu, o mezony, jakymy my oprominiujemo reovyny,maju due velyku vydkis. Vony vlitaju u jadro, jak bomba, i, zvyajno , due zbudujujoho. A nam treba zrobyty tak, ob i jadro pozbavyty zariadu i vodnoas ne zbuduvaty joho.Znay, treba hamuvaty mezony zustrinym elektrynym polem, do kraju zmenujuy jich-niu vydkis.

Sprobuju pereviryty ce na cyfrachDali v odennyku Mykoly Samojlova na kikoch storinkach idu matematyni vy-

kladky, jaki my vypuskalo.13 hrudnia. Pokazav svoji rozrachunky Ivanovi Havrylovyu, i vin pohodyvsia zi

mnoju. Znay, i ja mou! Todi e ne vse vtraeno Ote, perechodymo na upovineni me-zony. koda tiky, o mezonator ne prystosovanyj dlia rehuliuvannia vydkosti mezoniv ne peredbayly v svij as.

Na vulyci padaje mokryj snih; tane na odei i chliupaje pid nohamy. Tak zvana piv-denna zyma!

25 hrudnia. Sprobuvaly, jak tiky mona, upovinyty mezonnyj puok. Oprominiuvalysvyne. Ale, na a, nioho ne vyjlo. Svyne stav trochy radiaktyvnyj slabkie, ni prysynych oprominiuvanniach vydkymy mezonamy, ta j tiky.

Ni, vse dovedesia postavyty v kameri hamuvanyj prystrij: o na zrazok rehu-liuvanoji sitky v elektronnij lampi

Siohodni Jakin vyslovyv dumku: Sluchaj, a moe, chlopyka j zovsim ne bulo? Jakoho chlopyka? ne zrozumiv ja. Ty pro o ce? Pro nejtryd, jakoho my, zdajesia, ne oderymo. I vzahali, y ne pora nam zakruhli-

atysia? V istoriji nauky ce ne peryj vypadok, koly doslidnyky perestaju viryty faktam,jako vony superea vyhadanij nymy teoriji. Nikoly nioho putnioho z cioho ne vychodylo

Za pivroku my, po suti, ne oderaly nioho takoho, o nablyzylo b nas do cioho samoho nej-trydu, rozumije?

Jak ce nioho? Ta choa b oci kryvi spadu radiciji! Ja same kreslyv experymen-tani kryvi zalenosti radiciji reovyn vid masy jich jader i ne znajov, o skazaty jomu. I ce ve ne malo!

Jako bajdue kovznuv po nych oyma j zitchnuv: Ech, liubyj mij Pryrodu na kryvij ne objide, navi koly jiji nakreslyly na milime-

trovci. Pivroku praci, sotni doslidiv, sotni analiziv i odnych rezutativ Ni, ve ohonemaje, toho j ne bude. Fakty proty nejtrydu, rozumije?

Pozadu chto neholosno kalianuv. My ozyrnulysia: Holub stojav zovsim poru, biliaputa, i dyvyvsia na nas kri cyharkovyj dym. Jako husto poervoniv i ja, zdajesia, te.

Holub pomovav, potiv skazav: Experymenty, junae, ce e ne fakty. Dlia toho, ob vony staly nezaperenymy

faktamy, jich treba vmity postavyty i vidvernuvsia.Och, jak neharno vse vyjlo!15 sinia. O i Novyj rik mynuv Na vulyci snih i navi moroz. V laboratoriji, pravda,

snihu nemaje, ale cholod maje takyj, jak i na vulyci cho sobak haniaj. Po-pere, tomuo cia irodova skliana stina ne zaklejena i vid neji straenno vije. Po-druhe, tomu o nepraciuje mezonator. Koly vin praciuje, to ti sotni kilovat, jaki vin zabyraje vid sylovoji merei,vydiliajusia v laboratoriji u vyhliadi tepla, i nam dobre. Teper vin ne vvimknutyj.

Naa hornycia z bohom ne sporysia! smijesia Ivan Havrylovy i potyraje posyniliruky.

A ne praciuje mezonator o omu: my z Serdiukom vstanovliujemo v kameri hamivnielektrody, ob experymentuvaty z upovinenymy mezonamy. Robota jak u pinykiv, tikynabahato vaa. Spoatku probuvaly vstanovyty elektrody-plastyny z dopomohoju manipuli-atoriv, ne torkajuy rukamy, jak vyslovyvsia Jakin. Nioho ne vyjlo. Todi rozlamaly be-tonnu stinu i polizly v kameru.

Roboty tijeji dniv na try-otyry, ale vsia bida v tomu, o vid bahatorazovych opromi-niuva beton vseredyni kamery stav radiaktyvnyj. I, cho my j praciujemo v zachysnychskafandrach, perebuvaty v kameri mona ne bie hodyny, ta e potim vidleujsia doma zamedynymy normamy de. Treba, ob orhanizm vstyhav uporatysia z tijeju radicijeju,jaku my vbyrajemo v sebe za as perebuvannia v kameri, inake zachvorijemo na promenevuchvorobu.

Otak i trudymo.My z Serdiukom ne proty toho, ob praciuvaty j bie: ade ci medyni normy vziati z

velykym zapasom, ale Ivan Havrylovy vyhaniaje nas iz kamery, a potim i z laboratoriji.Hodynu porpajemosia, de vidpoyvajemo. Tempy, zvyajno, ne vydkisni.

Jakiv spoatku praciuvav z usima, potim poav uchyliatysia. Zranku zajde v laborato-riju, pokrutysia trochy i nepomitno tikaje v bibliteku pidvyuvaty svij naukovyj ri-ve. Vydno, nervy ne vytrymuju bojisia oprominytysia. Ta j ne viry vin ue v naidoslidy

Pislia tijeji rozmovy vony z Holubom vdaju, o ne pomiaju odyn odnoho.2 liutoho. Boe, maje misia tovemosia my bilia cijeji prokliatuoji kamery! Skiky

doslidiv mona bulo b zrobyty za cej as! O o znay: ne peredbayty ci elektrody zazdale-hi.

Cikavo, mav ja raciju, y ni? Pravynyj ce vysnovok povini mezony y nepra-vynyj? Za teorijeju niby vse tak, a o, o pokau doslidy?

22 liutoho. Uch! Nareti, zakinyly. Vstanovyly plastyny, zamuruvaly stinu kamery.Vam chotilosia b zavtra, nehajno, prystupyty do oprominiuvannia, Mykolo Mykolajovyu?Zaekajte!

Teper pja dniv vidkauvatymemo povitria z kamery, a poky vakuum u nij znovu nepidnimesia do desiaty u minus dvanadciatij stepeni milimetriv rtutnoho stovpa.

1 bereznia. Serdiuk podyvyvsia na prylady, nedbalo kynuv: Majemo najkrayj vakuum u svitiOte, vse pidhotovleno, nalahodeno. Puok mezoniv mona zahamuvaty i navi zupy-

nyty zovsim. Todi holubyj prominyk rozplyvajesia i peretvoriujesia na prozoru chma-rynku. Nu, teper ue po-spravniomu prystupajemo do oprominiuva.

2 bereznia. Boly holova. Ue piv na druhu noi, as liahaty spaty. Ne zasnuJako taky ne daremno sydiv u bibliteci cilymy dniamy. Vysydiv, loburiaka, vidukav,

o treba A vtim, do oho tut Jako?Siohodni o desiatij, tiky-no vvimknuly mezonator, vin pidijov z bajduym vyhliadom

(movliav, ja kazav, ale, jak bayte, ne radiju) i poklav peredi mnoju na stil rozhornutyjposeredyni urnal. Ce buv sinevyj nomer Fizikal revju (amerykankyj Fizynyj ohliad).Ja poav perekladaty zaholovok i anotaciju:

H. D. Vebster. Oprominiuvannia nehatyvnymy pi-mezonamy.Povidomliajesia pro provedenu v instytuti Lourensa experymentanu robotu po opro-

minenniu minus-pi-mezonamy riznych chiminych elementiv Doslidy pokazuju, ozbudennia oprominenych mezonamy jader zmenujesia razom z energijeju bombardu-juych mezoniv Odnae, zaleno vid nablyennia vydkosti mezoniv do vydkostej zvyaj-noho teplovoho ruchu astynok (sotni kilometriv za sekundu), mezony poynaju rozsijuvatyelektronnymy obolonkamy atomiv i ne pronykaju vseredynu jader Oprominiuvani prepa-raty kaliju, midi i sirky v cych vypadkach zalyalysia neradiaktyvnymy

Dali anhlijki slova zastrybaly u mene pered oyma, i ja perestav jich rozumity. Ne utrudniajsia, ja pereklav, i Jako prostiahnuv arkui z perekladom statti.Ja poav ytaty, ledve schopliujuy zmist zakrutystych akademinych fraz. A vtim, u

ciomu ve ne bulo potreby i tak jasno, o upovineni minus-mezony, jaki buly naojuostannioju nadijeju v borobi za nejtryd, nioho ne dadu.

Tak o omu v mojich pidrachunkach vychodylo: upovineni mezony ne vyklykajuradiaktyvnosti v oprominenij reovyni. Vony ne zbuduju jadro prosto tomu, o ne prony-kaju u nioho. Te, o ja vvaav za nejtryd, vyjavylosia zvyajnoju chiminoju reovynoju.Henino prosto!.. O jolope! Ne peredbayty takoji molyvosti

Zibralysia vsi. Jakin ytav uholos pereklad statti. Ivan Havrylovy zniav okuliary ierez plee Jaka movky dyvyvsia v arkui. Vin postupovo, ale husto ervoniv. Serdiuk bezpotreby vytyrav chustynkoju zamaeni ruky. Oxana e ne zbahnula, v omu sprava, i try-vono dyvylasia na Jakina.

Zrozumilo, omu ervoniv Holub: vin, jak i ja, ne peredbayv cioho. My zabuly pro elek-tronni obolonky

Odne slovo, odrazu prypynyly doslid i poaly hotuvaty novi preparaty: kusoky kaliju,sirky i midi. Pomistyly jich u mezonator usi razom, poaly oprominiuvaty. Rozplyvastachmarka mezoniv syniuvatym svitlom opovyla try malekych kubyky u farforovij vannoci.Oprominiuvaly otyry hodyny do kincia robooho dnia, potim vytiahly, ob vymiriatyradiaktyvnis. Ta vymiriuvaty bulo nioho zrazky zalyyly neradiaktyvnymy, niby j nepobuvaly pid mezonnym pukom

Koly povertalysia v hurtoytok, Jako tycheko zasmijavsia: A skryka prosto vidyniala, jak kazav u takych vypadkach didu Krylov. Te, o

vy z Holubom vvaaly za oikuvanu nu-reovynu, jaka ne daje radiciji pislia oprominiuvan-nia, vyjavylosia ne nejtrydom, a zvyajnisikoju stabinoju reovynoju. Nu-reovyna ceprosto metal i vse!

My z Holubom? perepytav ja. A ty chiba ne vvaav? Ja? A o ja? Jako zdyvovano j vidkryto hlianuv na mene svojimy holubymy

oyma. Ja vykonave. Mene nichto ne pytavOt nehidnyk!Nioho ne bude: ni atomnych dvyhuniv zavbiky z avtomobinyj motor, ni raket iz

nejtrydu, jaki b sidaly na Sonce, ni mayn, o roztynaly b hory, nioho Navio my z

Serdiukom lazyly v kameru pid radiciju, ryzykujuy zdorovjam, a moe, j yttiam? Dliatoho, ob chychykav Jako? ob usi skeptyky teper zlovtino zavyly: Ja kazav, ja po-peredav! Ja z samoho poatku ne viryv u ciu naukovu aferu! O, takych teper znajdesianemalo!

10 bereznia. V laboratoriji nudno.Ivan Havrylovy sydy za svojim stolom, o pidrachovuje. Nad nym chmaramy klu-

boysia cyharkovyj dym.My z Olexoju Josypovyem potrochu provadymo dali oprominiuvannia za poperednioju

programoju. Jakin roby analizy. Ade doslidennia treba dovesty do kincia, vykonaty planA na jakoho dika joho vykonuvaty, koly napered vidomo, ym use ce skinysia?

2 kvitnia. Siohodni Jako zynyv skandal.Ostannim asom vin vzahali praciuvav ukraj nedbalo, i o naprosyvsia na nepryjem-

nis, jomu daly dlia analizu zlyvok kaliju, jakyj nedavno oprominiuvaly. Jako zaklav skli-anoku z hasom, u jakij leav kalij, u svoju hariau kameru i, vysvystujuy, poavoruduvaty manipuliatoramy Spoatku ja pobayv u vikni kamery lye oranevi vidblysky.Jako poervoniv i neriue krutyv ruky manipuliatoriv.

Ja pidbih do nioho. V kameri, u velykij aci z vodoju, palachkotily oranevym po-lumjam sribliasti krapli rozplavlenoho kaliju.

Ty o? Ta o vpustyv nenarokom u vodu proburmotiv Jako. A harno hory,

pravda? Dure! Vin e radiaktyvnyj, teper kamera vyjde z laduJa vidtovchnuv joho, sprobuvav vylovyty palajui krapli paciamy manipuliatoriv, ta

nioho ne vyjlo. Kalij horiv.Pidbihla Oxana, pobayla polumja: Oj, poea!Pidijly Ivan Havrylovy i Serdiuk. Holub pochmuro podyvyvsia skri sklo: krapli ve

dohorialy, kameru zavoloklo dymom. Ta-a-k vin povernuvsia do Jakina. Toj pochniupyvsia, hotujuy vysluchaty do-

kory.Ale nespodivano dlia vsich Holub mjakym lektorkym tonom movyv: Kalij, junae, maje pytomu vahu nu i visimdesiat otyry sotych odynyci. Koly naha-

daty vam, o pytoma vaha vody dorivniuje odynyci, to vy lehko moete zdohadatysia, okalij povynen plavaty na vodi. Ce my j pobayly zaraz. Cikavo j te, o kalij, zanurenyj uvodu, burchlyvo reahuje z neju, vydiliajuy z vody teplo i vode. Potim kalij i vode zajma-jusia, v omu vy te ojno perekonalysia. I vin krasnomovnym estom pokazav u bikkamery.

Serdiuk zasmijavsia vidverto i navi hluzlyvo. Oxana, jaka tako zrozumila namirIvana Havrylovya, pyrsnula v doloniu. Jako, ervonyj, jak rak, stojav, znityvy.

Tomu, junae, viv dali Ivan Havrylovy, kalij zberihaju ne u vodi, a v hasi, devin ne okysliujesia, ne hory i ne plavaje O tak.

Jako ne spodivavsia, o z nioho tak hluzuvatymu. jomu, ineneru, pojasniuvaly, ne-nae semyklasnykovi, o take kalij! Teper vin ue ne ervoniv, a zblid.

Spasybi, Ivane Havrylovyu, vidpoviv vin; holos u nioho nepryjemno tremtiv. Spasybi za peri korysni vidomosti, jaki ja oderav za rik praci u vaij laboratoriji.

Ce bulo skazano javno z liuttiu, i vsi ce zrozumily. Holub navi rozhubyvsia. Tobto o vy chotily skazaty? Tiky te, o z usich naych doslidiv lye cej, tak by movyty, experyment z kalijem

maje oevydnu cinnis dlia nauky, z prychovanoju zlovtichoju pojasnyv Jako. Vychody vy vvaajete nau robotu nepotribnoju? Ue davno.Na poervonilomu oli Holuba vypjala tovsta synia yla.

Ja tut nikoho ne trymaju poav vin spokijno, ale ne strymavsia i zakryav takholosno j serdyto, o Oxana navi vidstupyla na krok: Moete zalyyty robotu! Tak! Za-byrajtesia he! Sidajte znovu za kinu partu i popovni svoji mizerni znannia z chimiji!..Nikoly meni ne dovodylosia sposterihaty oho hanebnioho, ni ocej zachyst vlasnoho neu-ctva! Vy obrazyly ne mene, vy obrazyly nau spravu!.. Idi he! Holub postupovo zaspoko-juvavsia. Odne slovo, ja zviniaju vas z roboty za techninu negramotnis i vyvedennia zladu kamery Moete ukaty sobi ine, teplie misce v nauci.

Vin povernuvsia j piov do svoho stolu. Jako, pryholomenyj takym povorotom spravy,rozhubleno hlianuv na nas iz Serdiukom. Ja movav. Serdiuk kuryv i uvano dyvyvsia naJakina. Toj neriue kyvnuv u bik Holuba i, ukajuy spivuttia, nasmikuvato movyv

I, jakyj?.. Daj prypalyty, i schylyvsia do Serdiukovoji cyharky.Serdiuk liuto kynuv nedokurka v popinyciu. U nioho zahraly ovna. Vin povernuvsia

do Jakova: Idy zvidsy, bo tak prypaliu!.. Paniker!Jako znovu spalachnuv, mov makova kvitka, i kvaplyvo poprostuvav do dverej. ervonije, skazav Serdiuk. Nu, jako liudyna ervonije, znay, ne vse vtra-

enoI Jakiv piov. Mabu, koly b Serdiuk stuknuv joho raz y dvii, ja ne stav by za nioho

zastupatysia.

16 kvitnia. Ote, mynuv rik, vidkoly ja v Dniprovku. Znovu kvite, znovu zelene ninelystiako na derevach. Todi buly mriji, radisni, napivdytiai: pryjichaty, zrobyty vidkryttia,zdyvuvaty svit Smino zhadaty Vse vyjlo ne tak: ja prosto praciuvav. Pidsumkiv monane pidbyvaty: jich e nemaje. Ta j y budu vony?

Holub ostannim asom zamuyv sebe robotoju. Vin due zminyvsia: oblyia posirilo,oi zapaly, poviky ervoni Vse namahajesia tono rozrachuvaty zadau pro nejtryd.

Jako ve vlatuvavsia. Jako ja zustrivsia z nym u korydori. Poriadok! vyhuknuv vin. Praciuvatymu v elektrofizykiv. Tam narod tiamuyj:

trudiasia ne prykladajuy ruk, a tymasom u urnalach statejky drukuju to pronapivprovidnyky, to pro nadprovidnis Chlopci nepohani. Dyvy, Mykolo, ne prohadaj izsvojim Holubom: ade tobi te pora zbyvaty naukovyj kapitale. A tam, u simnadciatij labo-ratoriji odne slovo, neve ty ne rozumije, o pryroda povernulasia do vas ne tym bokom?Prote buvaj, biu

Ni, Jako, naukovoho diliahy z mene, na astia, ne vyjde. Navi koly b ja zachotiv,vdaa ne dozvoly. Zbyvaty naukovyj kapitale Dyvak! Mabu, vin obrazyvsia na Holuba(obydva vony todi daremno pohariaylysia) i teper tiy sebe cynizmom.

V nauci, jak i v ytti, na mij pohliad, treba zavdy jty do kincia, jty, ne zvertajuy,cho jakym by cej kine ne vyjavyvsia. Nechaj my ne oderymo nejtrydu, nu j o : my do-vedemo, o cym liachom oderaty joho ne molyvo. I ce ve nemalo: liudy, jaki znovu (chajnavi ne skoro) ukatymu jadernyj materil, zbereu svoji syly, tonie vyznaa liachuka. Ni, naa pracia ne daremna Liudy vse odno odera nejtryd ne my tak ini, bovin neobchidnyj, bo taka lohika nauky. A naukovych kormuok nechaj sobi ukaju jakiny.

Z travnia My pomalu jdemo za programoju: nablyajemosia do oprominiuvannianajpoviniymy, teplovymy mezonamy.

18 travnia. Siohodni Holub nahrymav na mene. Stalosia ce tak. Vin pokazuvav menisvoji rozrachunky zadai pro nejtryd. Tam u nioho vyjlo o nezrozumile: niby jadra va-kych atomiv, typu svynciu, daju pry oprominiuvanni jaku dyvnu vzajemodiju. Nijakohoostatonoho rozvjazannia vin ne oderav nadto skladne rivniannia. Odnak ci mirkuvanniapro vaki jadra natovchnuly joho na novu dumku.

Rozumijete, tlumayv vin meni, mezony viddaju jadru odnakovu energiju, ale,ym masyvnie jadro, tym mene vono nahrivajesia, mene zbudujesia vid cijeji energiji.Tut o je, rozumijete? Meni zdajesia, nam treba e raz oprominyty vsi vaki elementy ipohlianuty, o vyjde

Use ce bulo vkraj neperekonlyvo, i ja napivartoma skazav: o , davajte perevirymo vau hipotezu-solomynku.O tut Ivan Havrylovy i vybuchnuv: Kazna-o verzete! Prosto hydko dyvytysia na cych molodych fachivciv! Tiky o-

nebu trapysia, vony vid razu lapky dohory! Varto bulo jim proytaty amerykankustattiu, jak ue j vyriyly: vse propalo Kine kincem, ce vaa ideja z upovinenymy me-zonamy, omu vy odrazu vid neji vidmovliajete? omu ja povynen vam dovodyty, o vymajete raciju? Hipoteza-solomynka! A my, vychody, potopajui?

Ta ni, Ivane Havrylovyu, jaVidverto kauy, ja rozhubyvsia i ne znajov, o vidpovisty. o ja? Neve vy spravdi vvaajete, niby cia statejka i kika doslidiv perekresliuju

use, o zrobleno namy za rik? Ce prosto bojahuztvo! napadav Holub.Nasylu meni vdalosia joho perekonaty, o ja tak ne vvaaju.Vzahali vin maje raciju, jako ne matematyno, to psychologino: e daleko ne vse

jasno, i v konij nejasnosti moe chovatysia te oikuvane Nespodivane, jake pryjniato nazy-vaty vidkryttiam.

5 ervnia. Provadymo doslidy. Pidijly do teplovych mezoniv i vse astie j astie oder-ujemo pislia oprominiuvannia preparativ nu radiaktyvnosti. Meni ve naley vidpustka,ale braty jiji zaraz ne varto: v laboratoriji tak malo liudej. Bisiv Jako! Teper meni dovodysiapraciuvaty i za sebe j za nioho. A inoho inenera zamis nioho nam teper ne daju. V naidoslidy ve nichto, zdajesia, ne viry

27 ervnia. A cej Vebster, mabu-taky, nabrechav. Ne vsi reovyny vidtovchuju upo-vineni mezony. Siohodni oprominiuvaly svyne, pryomu nastiky upovinenymy mezo-namy, o holubyj prominyk peretvoryvsia na chmarynku. I svyne vbyrav mezony! Mas-spektrografinyj analiz pokazav, o v niomu, zamis zvyajnych sta pjaty nejtroniv ujadrach, stalo po sto trydcia-sto pjatdesiat otyry! Po suti, ce ve ne svyne, a irydij, renij,vofram, jod z nezvyajno velykym vmistom nejtroniv v atomach.

Vydno a vtim, e nioho ne vydno.5 lypnia. Oderaly z vismutu stijkyj atom cynku, o maje sto simdesiat devja nejtroniv,

zamis zvyajnych trydciaty esty! opravda, tiky odyn atom. Ta sprava ne v kikosti: vinstijkyj, o o valyvo! Takyj cynk bi, ni utryi hustiyj vid zvyajnoho

16 lypnia. Cej de treba poznayty v kalendari velykymy literamy: istnadciatelypnia tysiaa devjatsot Ciu datu karbuvatymu na marmurovych plytach, tomu omy oderaly !!! Na ostanniomu podychu, ve maje zneviryvy, oderaly !

Ni, zaraz ja ne mou dokladno: ja e j dosi nemov pjanyj i spromonyj pysaty tikyvelykymy literamy ta znakamy oklyku. Meni choesia ne pysaty, a vidynyty vikno i zakry-aty v ni, na vse misto: Hej, vy, chto spy pid misiacem i suputnykamy! ujete? My oder-aly nejtrydy !

17 lypnia Koly populiaryzatory, zmaliovujuy ciu podiju, prykraatymu jiji z vlasty-voju jim fantazijeju A bulo tak: troje ineneriv, jaki pislia sote doslidiv ue vtomylysia e-katy i navi u rozmovi pomi soboju unykaly slova nejtryd, raptom poaly oderuvaty pidas ostannich oprominiuva Velyke Nespodivane: svyne, o peretvoriuvavsia na vakyjradiaktyvnyj jod, nadvakyj stijkyj atom cynku z atoma vismutu Vony ve stiky razivrozarovuvalysia, o teper bojalysia poviryty: o vono!

Oprominiuvaly rtu.Buv zvyajnyj sobi de. Viter hnav po nebu kupasti chmary, i v laboratoriji stavalo to

soniano, to siro. V zali rozhuliuvaly protiahy. Ivan Havrylovy ve schopyv ney i chav.

Nastala same moja erha praciuvaty bilia mezonatora. Vse, o ja robyv, bulo take zvy-ajne, o teper navi nudno pro ce pysaty. Zavantayv vannoku iz rtuttiu, uvimknuv nasosydlia vidkauvannia povitria, ob pidvyyty vakuum, dali poav nastrojuvaty puok mezo-niv.

U peryskop dobre bulo vydno, jak nad opuklym sribnym dzerkacem rtuti u vannocizjavyvsia prozoryj holubuvatyj promi. Z vannoky v usi boky zakluboylo bilo-zelene si-ajvo: rtu due vyparovuvala u vakuumi, i ce svityla jiji para, zbudena mezonamy. Jakrutyv potencimetr, pidsyliuvav hamujue pole mezonnyj promi trochy zminyvsia uvidtinkach, poav rozmyvatysia v chmarynku

Raptom (ja navi zdryhnuvsia vid nespodivanky) zelene svitinnia rtutnoji pary znyklo,zalyyvsia tiky rozmytyj puok mezoniv, i svitlo joho tremtilo, nenae polumja gazovohopanyka. Ja le-le povernuv potencimetr rtutna para zasvitylasia znovu. Mabu, vyrazoblyia u mene buv due rozhublenyj, bo Ivan Havrylovy pidijov i stycha zapytav:

o tam u vas? Ta o rtutna para znykaje vidpoviv ja omu poepky. O pohliateRtutna para to zdijmalasia zelenymy klubkamy, to znykala vid najmenoho povorotu

ruky potencimetra. Skiky my dyvylysia, ne znaju, ale oi ve sliozylysia vid napruennia.I raptom meni zdalosia, o holube dzerkace rtuti u vannoci povino, z vydkistiu chvylyn-noji strilky, poalo opuskatysia.

Osidaje proepotiv ja.Ivan Havrylovy hlianuv na mene z-pid okuliariv oalilymy oyma i nakazav: Zapyi reym!o bulo dali, protiahom nastupnych trioch hodyn, poky osidala rtu u vannoci, ja j

sam dobre ne pamjataju. V holovi bula jaka poronea, cilkovyta vidsutnis dumokPidijov Serdiuk, pidijla Oxana. Vsi my to razom, to poodynci dyvylysia v kameru, de

povino i nezbahnenno osidala rtu. Same osidala, a ne vyparovuvala, bo pary ne bulo. IvanHavrylovy kuryv, potim klav ruku na serce, moryvsia, kovtav jaki piliuli i vse dyvyvsiav peryskop. My vsi buly nemov u lychomanci bojalysia, o ce nezrozumile raptom omuprypynysia, o bie nioho ne bude, o, vzahali, vse ce nam tiky zdajesia

Ta o osidannia j spravdi prypynylosia: nad retkamy rtuti znovu zakluboyla zelenapara. U Ivana Havrylovya na lysyni riasno vystupyv pit. U mene po spyni zabihalymuraky. My ekaly e z pivhodyny, ale rtu bie ne osidala. Vreti, Holub chrypko skazav:

Vymykajte, i vako zijov na mostyk, do dopominoji kamery, zvidky vyjmajuvannoku.

Serdiuk vymknuv mezonator. Holub pereviv manipuliatoramy vannoku v dopominukameru, prostiah ruku do motoryka, jakyj vidyniaje liuk.

Ivane Havrylovyu, radicija nesmilyvo nahadav ja (ade rtu pislia opromi-niuvannia mohla staty due radiaktyvnoju).

Holub podyvyvsia na mene, prymruyvsia; v oach u nioho zjavylasia vesela zuchvalis. Radiciji nemaje, ne povynno buty, movyv vin, odnae pidnis do vannoky stale-

vymy paciamy manipuliatora truboku indykatora. Strilka liynyka v betonnij stini ka-mery ne voruchnulasia. Holub zadovoleno hmuknuv i vidynyv liuk

Koly rtu zlyly, na dni vannoky pobayly ornu pliamu zavbiky z pjatak. Podyvylysiana neji proty vikna: pliama blysnula jakym dyvnym ornym svitlom. Vidderty pliamu vidpoverchni farforu ne vdalosia: pincet kovzav po nij. Todi Ivan Havrylovy rozbyv vannoku.

Jako ne mona viddilyty ciu pliamu vid vannoky, viddilymo vannoku vid neji!Farfor vytravyly kyslotoju. Kruhla pliama, tonie, klaptyk ornoji plivky leav na kru-

eku fitruvanoho paperu Ve potim my vymirialy joho mizernu mikrotovynu j zvayly(pliama vayla sorok visim i pja desiatych grama), vyznayly velyeznu hustynu. Nespros-tovni cyfry dovely nam, o ce jadernyj materil Ale v tu chvylynu my bayly lye ornuplivku, mizernu krychtu kosminoji materiji, oderanoji v naij laboratoriji.

O tak, pomovavy, skazav Ivan Havrylovy. Ce, mabu, i je te, o my nazvaly

nejtrydom. Nejtryd jako nepevno povtoryv Serdiuk i poav obmacuvaty svoji kyeni, oe-

vydno, ukajuy cyharky.A Oxana prysila na stile, zatulyla oblyia rukamy j zaplakala. My z Holubom poaly

jiji zaspokojuvaty. U Ivana Havrylovya te poervonily oi. I lychyj by joho vziav! meni,jakyj ne plakav z dytynstva, te zachotilosia vvoliu porevity.

Po suti, my zvyajni, slabki liudy. My vyderly u pryrody javye, znaennia jakoho name vako ujavyty, vsi vlastyvosti jakoho my e ne skoro zbahnemo, vsi zastosuvannia ja-koho vplynu na liudstvo, molyvo, bie, ni vidkryttia atomnoho vybuchu. My ne raz pere-chodyly vid zneviry do nadiji i vid nadiji do e bioji zneviry. Skiky raziv my viduvalytupe bezsyllia svojich zna pered bahatohrannistiu pryrody i v nas opuskalysia ruky! Mypraciuvaly do odurinnia, trochy ne do vidrazy do yttia, i vse domohlysia toho, oho pra-hnuly. A koly domohlysia, ne znajemo, jak povodyty

Potim reakcija mynula. Oxana zaspokojilasia. Serdiuk vidijov kudy ubik i pover-nuvsia z pliakoju vyna. U chimafoci znajlysia dvi ysti menzurky i dvi chimini skli-anoky.

Olexo Josypovyu, koly ty vstyh zbihaty do kramnyci? zdyvuvavsia Holub.Serdiuk jako nepevno stysnuv pleyma, ster doloneju pyl z pliaky j rozlyv vyno po

sklianokach. Vyholosi tost, Ivane HavrylovyuIvan Havrylovy popravyv okuliary, uroysto pidniav svoju menzurku. Nu o zmoryv vin olo. Meni o i na dumku ne spadaje take, o hodylosia

b dlia cioho vypadku. Chiba pryvitaty vas? Ale ce tak budenno Te, o zrobyly my, nadtovelyke dlia zvyajnych pryvita My navi ujavyty sobi zaraz ne moemo, o vyjde z ciohomatoka nejtrydu. Budu mayny, kosmini rakety, dvyhuny, verstaty z novoho, e ne-baenoho na zemli materilu kazkovych, dyvovynych vlastyvostej Ale mayny dlialiudej Vin pomovav. Tak, dlia liudkoho astia ce holovne. Dlia liudyny smily-voho neterpliaoho mrijnyka i tvorcia Vin znovu pomovav. y dumaly vy, jakojubude liudyna, skaimo, erez sto rokiv? Ja dumav Dechto vvaaje, o todi liudy budunastiky specilizovani, o, napryklad, muzykant matyme inu anatominu budovu, ni pi-lot, o fizyk-jadernyk ne zmoe zrozumity ideji fizyka-metalurha i take ine. Meni zdajesia,ce durnyci.

Ivan Havrylovy postavyv menzurku z vynom na stil bo vona zavaala jomu estyku-liuvaty, pidniav doloniu

Durnyci! Todi, mohutni svojimy znanniamy, zibranymy protiahom tysiaoli, volo-dari sluchnianoji jim energiji, liudy budu prekrasni u svojij bahatohrannosti. V nych budeorhanino pojednuvatysia te, o v nas maje charakter vukoho obdaruvannia. Kona liu-dyna bude pymennykom, ob prekrasno vyslovliuvaty svoji udovi dumky; vona bude chu-donykom, ob povno i jaskravo vyraaty svoji pouttia; bude venym, ob tvoro ruchatynauku vpered; filosofom, ob myslyty samostijno; muzykantom, ob viduvaty i peredavatyv zvukach najtoni poruchy dui; inenerom, bo vona ytyme v sviti techniky. Koen neod-minno bude krasyvym. I te, o my nazyvajemo astiam, ridkisna my, o na zrazokcioho, dlia nych bude zvyajnym duevnym stanom. Vony budu aslyvi odenno, povsi-akas

Tak, cioho dnia vse bulo osoblyvym. Ivan Havrylovy, pochmuryj, serdytyj, a asom inespravedlyvo rizkyj, vyjavyvsia udovym i prystrasnym mrijnykom! Ce jako ne pasuvalojomu. Nyzekyj, tovstyj, lysyj, z kumednym oblyiam i perekoenymy na korotkomu nosiokuliaramy, vin jako dyvno rozmachuvav pravoju rukoju; ta holos joho zvuav rozmireno ivpevneno:

O jakymy stanu liudy! I vse ce bude dlia nych takym pryrodnym, jak dlia nas izvamy priama choba I o ci prekrasni, doskonali liudy, molyvo, ytajuy pro te, jak mynavpomacky, u temriavi neznannia, z pomylkamy i zneviroju ukaly nove, budu poblalyvo

posmichatysia. Ade j my posmichajemo, ytajuy pro alchimikiv, jaki vidkryly vynnyj spyrti pid joho vplyvom vyriyly, o ce yva voda. My posmichajemo, zhadujuy, o na poatkudevjatnadciatoho stolittia fizyky vymiriuvaly elektrynyj strum jazykom abo liktem Rozu-mijete, dlia naych onukiv cej nejtryd bude takym zvyajnym, jak dlia nas sta. Dlia nychuse bude prosto Ale vse ce zrobyly my, inenery dvadciatoho stolittia! My, a ne vony! Inechaj vony zhaduju pro ce z povahoju bez nas ne bude majbutnioho I Ivan Havry-lovy, usmichajuy, pohrozyv komu kulakom.

18 lypnia. Siohodni znovu vvimknuly mezonator i oprominiuvaly rtu. Usi due chvy-liuvalysia: a o, koly raptom bie ne vyjde?

Ta znovu, jak i todi, pid pukom mezoniv osidalo blyskue dzerkace rtuti, znovu zny-kala zelena para, znovu na dni vannoky zalyyla orna pliama nu-reovyny Ni, ce vid-kryttia ne maje nioho spinoho z joho velynistiu Vypadkom: vono bulo tiake, vystradane,i vono bude tryvkym.

Siohodni vymirialy bi-men tono hustynu peroho matoka nejtrydu. Ce bulo ne-lehke zavdannia, bo tovyna matoka vyjavyla due maloju za meamy vymiriuvazvyajnoho mikroskopa. Ledve vyznayly jiji za dopomohoju elektronnoho mikroskopa, vonadorivniuvala pryblyzno triom angstremam. Tovyna atoma! Ote, objem plivky nomer odyn blyko esty stomijonnych astok kubinoho santymetra, a hustyna blyko tysiai tonnna kubinyj santymetr! Vakeke nio!

20 lypnia. Siohodni v laboratoriji oporu metaliv stavsia konfuz. Probuvaly vyznaytymechaninu micnis plivky nejtrydu na rozryv. otyriochsotpjatdesiatytonnyj hidravlinyjpres maxymano napruyvsia, i lusnula tanha rozryvnoho prystroju! Plivka nejtrydu, vdesiatky tysia raziv tona za cyharkovyj papir, vytrymala navantaennia v otyrysta pjat-desiat tonn te, oho ne vytrymuju stalevi rejky! Ote, nejtryd u pivtora mijarda raziv (amolyvo, j bie) micniyj za sta.

Koly obhovoriuvaly proekt oderannia nejtrydu, skeptyky skazaly: Nu, harazd, vy ma-tymete materil u mijony raziv micniyj za vsi zvyajni materily, ale vin bude u stiky raziv vayj?

Davajte prykynemo, hromadiany skeptyky: nejtryd vayj za sta u sto pjatdesiat mijo-niv raziv, a micniyj za neji ne mene jak u pivtora mijarda raziv. Desiatykratnyj vyhra uvazi. Ote, vychody, o nejtryd jak materil ne najvayj, a najlehyj z usich vidomych.

Todi nam nioho bulo skazaty, my ne mohly teoretyno obyslyty ce. A doky bahatooho nevidomo, skeptyky zavdy maju raciju, vony zavdy mou dovesty: oho nema, tohoj ne moe buty. Ale nazvi meni cho odnoho skeptyka, jakyj by oderav nove, domihsia no-voho! Ne varto j ukaty Tomu o pravda skeptykiv ce pravda bojahuziv.

A Jako?.. Siohodni pid as perervy ja znovu zustriv joho na podvirji. Vin chotiv bulonepomitno obijty mene, ta ja huknuv joho. Todi vin bez zvyajnych svojich vykrutasiv pidij-ov, prostiahnuv ruku:

Vitaju tebe! Zdorovo vy daly! Ta j tebe te treba pryvitaty, ne due yro vidpoviv ja, ade j ty praciuvav Nu, nioho meni prymazuvatysia do uoji slavy, rizko vidpoviv vin. Obijdu!

I piov.Nepryjemna vyjla rozmova Vse buly my z nym jakymy druziamy: razom uylysia,

razom pryjichaly siudy, razom provadyly doslidy. A teper Piznuvato zahovorylo tvojesumlinnia, Jako!

28 lypnia. odo chiminych vlastyvostej nejtryd mertvyj, zovsim inertnyj: vin nereahuje ni z jakymy reovynamy. Ta cioho j slid bulo spodivatysia, ade v niomu prosto ne-maje atomiv, nemaje elektroniv, ob vstupyty v chiminu reakciju.

I e: ci nejtrydni plivky ne propuskaju radiciji astynok: protoniv, nejtroniv, vyd-kych elektroniv, afa-astynok too, i lye v mizernij kikosti propuskaju hamma-promeni.Plivka nejtrydu v kika angstremiv zavtovky poslabliuje hamma-vyprominennia pryblyznotak, jak svynceva stina metrovoji tovyny. Tobto i tut te same: nepronyklyvis dlia ra-diaktyvnych vyprominiuva maje absoliutna.

O vin ideanyj materil dlia atomnoji promyslovosti! Znajdena liudstvom kolosanajaderna energija oderala nareti te, oho potrebuvala. Dva bohatyri!

31 lypnia. Vse zmenujesia abo zbiujesia v mijony raziv. Teploprovidnis nejtryduv kika mijoniv raziv mena za teploprovidnis, skaimo, cehly. My nahrivaly plivku z od-noho boku v polumji votovoji duhy kika hodyn, ale tak i ne zmohly zafixuvaty cho ne-znane pidvyennia temperatury z druhoho boku.

Teplojemkis nejtrydu v sotni mijoniv raziv bia za teplojemkis vody. Ciu samuplivku my potim protiahom dvoch dniv ocholoduvaly suchym liodom, ridkym azotom imalo ne ciloju rikoju cholodnoji vody, vona zapasla mijony velykych kalorij tepla i neviddavala jich.

Na tak zvanyj zdorovyj hluzd, vychovanyj na zvyajnych ujavlenniach i zvyajnychvlastyvostiach materiliv, protestuje proty takych cyfr i mastabiv. Meni bulo fizyno nes-terpno boliae trymaty na doloni na druhyj zrazok nejmovirno tonkyj krueok plivkynejtrydu, i viduvaty, jak joho desiatykilogramova vaha nevydymoju hyreju napruujemuskuly! Malo znaty, o cia reovyna skladajesia z jadernych astynok, jaki v tysiau razivmeni za atomy, i o vseredyni jiji vzajemodiju jaderni syly, v mijardy raziv synii zvy-ajnoji miatomnoji vzajemodiji, treba viduty ce. Do nejtrydu, do joho mastabiv prostotreba zvyknuty

Do rei, ja tak zachopyvsia opysuvanniam vlastyvostej nejtrydu, jaki my teper o-denno vidkryvajemo, o zovsim ne zhaduju pro podiji v laboratoriji.

Mezonator teper praciuje cilu dobu my dobuvajemo nejtryd u try zminy. Tonekiplivoky prosto z ruk vychopliuju i nesu v ini laboratoriji. Ve instytut teper vyvajevlastyvosti nejtrydu. Olexa Josypovy zranku do veora voroy bilia mezonatora: bojisia,ob vid takoho navantaennia vin ne vyjov z ladu. Jomu daly dvoch ineneriv-pominykiv,ale vin ne choe pidpuskaty jich do kamery. Schud, lajesia:

Ot moroka! Krae b ne vidkryvaly cej nejtryd!Holub vpravliajesia u vyhaduvanni novych doslidiv dlia vyznaennia vlastyvostej nej-

trydu, bihaje po inych laboratorijach, spereajesia, svarysia Roboty syla-sylenna, vsiariznomanitna i vsia straenno cikava. My vse e perebuvajemo v stani zolotoji hariaky:konyj doslid daje nam novyj samorodok-vidkryttia.

10 serpnia. Serdiuk skazav: Hadajete, amerykanci, jako vidkryju nejtryd, tak odrazu j ponu dzvonyty pro

nioho na ve svit? Ce ne atomna bomba: tu ne mona bulo prychovaty ve pislia perychvyprobuva A nejtryd povodysia tycho Vony tak i zrobyly: opublikuvaly rezutaty ne-vdalych sprob, a pro vdali promovaly. Molyvo, toj e Vebster i oderav nejtryd, y jak vintam u nych zvesia O-o, ce biznesmeny, projdysvity! I vin podyvyvsia na nas z IvanomHavrylovyem tak, niby bayv usich cych vebsteriv naskri.

Zdajesia, vin maje raciju. Vako dopustyty, o cej Vebster ta joho kolehy zupynylysiana doslidach z kalijem, middiu i sirkoju, a ne pereprobuvaly vsi ini elementy

I e: pislia toho, jak my vstanovyly, o v nejtryd osidaje ne vsia rtu, a lye jiji izotopsto devjanosto visim, jakoho u pryrodnij rtuti tiky desia procentiv (o omu v nas osidalane vsia rtu), ja vziavsia za ekonomiku. Perehlianuv kupu zvitiv pro vydobuvannia rtuti usviti, pro export, import i take ine. O o vychody, holovni rodovya kinovari, z jakojivydobuvaju rtu, znachodiasia na naij planeti v Ispaniji, Italiji, u Kaliforniji (astkovo uSA, astkovo u Mexici), v Juhoslaviji ta v nas, u Ferhani. Jako v 1948 roci vydobutok rtutiza kordonom zahalom stanovyv otyry tysiai tonn, a potim, u zvjazku z vytisnenniam zelektrotechniky potunych rtutnych vypriamliaiv napivprovidnykamy, znyzyvsia do dvoch

tysia, to za ostanni roky vin pidstrybnuv do esty tysia tonn! Pryomu osnovnym spoyva-em zakordonnoji rtuti raptom stav amerykankyj koncern ozbroje Dvadciate stolittia,jakyj, do rei, ne reklamuje ni novych typiv hradusnykiv, ni rtutnych ventyliv, ni dzerkaldlia af

A nejtryd vymahaje velyeznoji kikosti rtuti. Zvyajno, ce e tiky zdohadky, alejako vony spravdiasia, to sprava tam dijla do promyslovoho zastosuvannia nejtryduAj-aj, mister H. D. Vebster (ne znaju, na a, jak rozyfruvaty vai H i D)! Naukovispostereennia, vystup u presi Za take achrajstvo v stari asy vas byly b svinykamy pofizinomiji

20 serpnia. Dobuvaly veselyly, vznaly vartis prosliozyly Odne slovo, nejtrydnejmovirno dorohyj. Kilogram joho kotuje pryblyzno stiky , skiky kilogram povnistiuoyenoho uranu dvisti trydcia pja. Ale kilogram uranu ce rik roboty atomnoji elek-trostanciji, a kilogram nejtrydu mikroskopinyj kubyk iz storonoju v odnu desiatu mili-metra! A o z nioho zroby?

Ote, doky my ne dobjemosia deevoho sposobu zastosuvannia nejtrydu (zdeevyty vy-robnyctvo my poky o ne moemo) vsi nai zrazky prydatni chiba o dlia muzejiv. Oevy-dno, najvyhidnie zastosovuvaty nejtryd u vyhliadi plivky tovynoju daleko mene an-gstrema. Ce budu najtoni nejtryd-pokryttia, jaki zachystia zvyajnyj materil vid tempe-ratury, radiciji, rozryvu i vsioho inoho.

Vora odyn planovyk iz centra, jakyj pryjichav obhovoryty perspektyvy zastosuvannianejtrydu, obrazyvsia: Plivky toni za atomy? Ne vvaajte mene za durnia5 Takych plivokne buvaje. Ledve my jomu dovely, o z nejtrydu, jakyj skladajesia z jadernych astynok, vtysiai raziv menych za atomy, ce robyty mona

Joho my perekonaly, ale vse-taky, jak e my kontroliuvatymemo tovynu cych plivok?Instrumentamy, jaki skladajusia z atomiv?..

O o: treba obdumaty analiz iz dopomohoju hamma-promeniv. Mabu, ce jedynyj spo-sib

Dali v odennyku Samojlova idu eskizy pryladiv, schemy vymiriuva ta rozrachunky,jaki my vypuskajemo, tomu o ne vse tam moe buty zrozumilo ytau.

16 veresnia. Ivan Havrylovy tyniv dva tomu skazav: Meni zdajesia, o koly my perejdemo meu v odyn angstrem, vlastyvosti plivok

rizko zminiasia. Oevydno, vony budu due elastyni, a ne tverdi, jak teperini.Pozavora Serdiuk vyjniav iz kaset matky fantastyno tonkoji mjakoji ornoji striky.

Strika zapovniuvala najmeni zmorky na paperi. jiji mona bulo zimjaty v maje nepo-mitnu hrudoku. Vymirialy na hammametri tovynu: nu i pja sotych angstrema!

Nu, o ja kazav! trimfuvav Holub, siajuy okuliaramy. Vona mjaka, jak voda!Bayte?

Ta vsich nas pryholomyv Serdiuk. Vin, mabu, ue davno produmav cej efekt, v usi-akomu razi, cilkom pidhotuvavsia do nioho. Odna z striok mala navi specini potoven-nia po krajach. Vin vydobuv iz svoho stola jakyj prystrij, schoyj na lobzyk, zatysnuv u niohopliv