SE V M P ro f. Dr. E rd o a n M ERL

SELUKLUDEVLETLER

TARHSYASET, TEKLT VE KLTR

TRK TARH KURUMU

A T A T R K K L T R , D L V E T A R H Y K S E K K U R U M U T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I

XXIV. Dizi - Sa. 19

SELUKLU DEVLETLER TARH

SYASET, TEKLT VE KLTR

Prof. Dr. Ali SEVM Prof. Dr. Erdoan MERL

T R K T A R H K U R U M U B A S I M E V - A N K A R A

1 9 9 5

ISBN 975-16-0690-X

NSZ

N D E K L E R

XV

GR 1-12,

Ouz Yabgu Devleti 1. Karahanl Devleti 2. Samanl Devleti 2 Gazneliler Devleti 3. Bveyh Devleti 3. Abbas Halifelii 4. Fatm Halifelii 5. Bizans mparatorluu 6 Hal seferleri 7. Eyyubler 8. Memliikller 10.

BYK SELUKLU MPARATORLUU 13-227.I .

DEVLETN KURULU DNEM 15-27.

Seluklularn kken ve tarih sahnesine klar 15. Samanl ve KarahanllarA ilikiler 16. Karahanl ve Gaznelilerle ilikiler 18. Horasana gei 20. Yeni Seluklu babular; Turul ve ar Beyler 21. Gaznelilerle m cadeleler 22. Bamszlk kazanmalar: 1038 Zaferi 23. Dandanakan Zaferi 24. Devletin kuruluu 26.

II.SULTAN TURUL DEVR 28-47.

Veni fetihler ve snrlarn genilemesi 26.

ANADOLU SEFERLER 30.

lk Trkmen aknlar 30. Daha sonraki Trkmen aknlar 31. Seluklu ordularnn harekt 34. Hasankale zaferi 34. Bizans la yaplan ban 35. Sultan Turulun seferi 36. Daha sonraki asker harekt 37. Sultan Turulun Badat seferi 40. Resultekin ve brahim Yraal isyan 43. Badat n igali ve kurtarl 44. Sultan Turulun halifenin kzyla evlenmesi 45. Kutalm isyan ve sultann lm 46.

III. SULTAN ALP ARSLAN DEVR 48-75.

Tahta k 48. Dou Anadolu ve Grcistan seferi 50. Sullann Dou seferi 52.~ Kavurt isyan 52. Komutanlarn Anadolu harekt 53. Bizans n durumu 54. Alp Arslan n ikinci Grcistan seferi 55. Bizans n kar harekt 56. Seluklu emirlerinin aknlar 57. Sultan A lp Arslan n Kuzey - Suriye .seferi 58. Romanos Diogenes in hareketi 60. Malazgirt Meydan Sava 62. Alp Arslan iin okunan hutbe 64. Alp Arslan m orduya hitab 66. Bar antlamas 70. Zaferin yanklar ve sonular 72. A lp Arslanm Maverannehr seferi ve lm 73.

VI NDEKLER

IV. SULTAN MELKAH DEVR 76-136.

Melikahm veliaht iln edilmesi 76. Melikah n Sultan iln edilmesi ve baz d olaylar 77. Melik Kavurt Bey in isyan 78. Halifenin 6ultan Melikah n saltanatm onay 81. Karahanllar ve Gaznelilerle savalar 81. Suriyenin fethi 83. Atsz Bey in Msr seferi 85. Atsz'n lm 86. Kirman seferi 87. Anadolu fetihleri 88. Trkiye Seluklular ile ilikiler 90. Sleymanahm lm 91. Ebulkasm ve Byk Seluklular 92. Kafkasya harekt 93.

AHSA YE BAHREYN KARMATLER 95.

Kikinenin seferi 95. Artuk Beyin seferi 97. Diyarbakr ve evresinin fethi 101. erefddevle Mslimin durumu 105. Halebe hakimiyet mcadelesi 106. Sultan Melikah n Kuzey - Suriye seferi 107. Sultan Melikah m Badata gidii 110. Badat ta dn 112. Teki in isyanlar 114. Sistanda durum 115. Sultan Melikah ve Karahanllar 117. II. Maverannehr seferi 118. Batnlerle mcadele 119. Suriye ve Filistin olaylar 122. Abbas vezirinin grevden uzaklatrlmas 124. Melikahn Badat ikinci ziyareti 124. H icaz n durumu 125. Melikah - Nizamlmlk anlamazl 126. Nizamlmlkn ldrlmesi ve kiilii 131. Melikah * Mukted anlamazl 132. Sultan Melikah m lm ve tarih kiilii 133.

V.SULTAN BERKYARUK DEVR 137-173.

Bedevilerin Haclara saldrmalar 138. Sultan Berkyaruk - smail bin Yakut mcadelesi 139. Araplarn Haclarn mallarm yamalamas 139.

MELK TUTUUN SALTANAT MCADELES 140.

Sultan Berkyaruk adna Badat ta hutbe okunmas 142. Teki in ldrlmesi 143. Tutuun Aksungur ve Bozan bertaraf etmesi 143. Berkyaruk - Tutu mcadelesi: Rey Sava 144. Berkyaruk4a suikast 147. Fahrlmlkn vezir atanmas 147. Grboanm Musul ve evresini ele geirmesi 148. Berkyank-Arslan Argun sava 149. Seluklu - Karahanh ilikileri 150. Muhammed bin Sleyman, emr Kovdan ve Yaruktam isyanlar 151. Hal seferlerinin balamas 152. Hallarn Antakyaya hkim olmas 154. Fars blgesindeki olaylar ve emr ner in isyan 156.

SULTAN BERKYARUK - MUHAMMED TAPAR MCADELELER 157.Berkyaruk - Muhammed Tapar arasndaki ilk sava 159. Batnlerin faaliyetleri 160. Berkyaruk - Sencer sava 162. Berkyaruk - Muhammed Tapar arasndaki ikinci sava 163. Muhammed Tapar - Sencer ittifak 163. Berkyaruk - Muhammed Tapar n nc sava 165. Barn bozulmas ve drdnc sava 167. Gmtekin Kayser nin Badata h- ne atanmas 169. Berkyaruk - Muhammed Tapar arasndaki beinci ve son sava ve anlama 170. Sultan Berkyarukun lm ve kiilii 172.

VI. SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR 174-203.

Muhammed Tapar n sultan olmas 175. Mengbars n isyan 177. Emr avlnn Musul ve evresindeki faaliyetleri 177. Seyfddevle Sadaka ile mcadele 181. Emr avl ile mcadele 184. avlnn yeniden Fars valiliine atanmas 186. Batnlerle mcadele 188. Bvendler ile ilikiler 191.

HALILARLA MCADELELER 191.

Fahrlmlk ibn Ammar n yardm giriimi 192. Emr Mevdudun Hallara kar seferleri 193. Taberiye sava 196. Aksungur Porsuknn Musula atanmas ve faaliyetleri 197. Telldn6 sava 198. Byk Seluklu - Karahanh ilikileri 200. Byk Seluklu - Gazneli ilikileri 201. Grclerle mcadele 202. Muhammed Tapar n lm ve kiilii 202.

NDEKLER VII

VII. SULTAN SENCER DEVR 204-226.

Sencer in Byk Seluklu sultan olmas 204. Baln faaliyetleri 208. Sultan Sencere kar Msterid - Sultan Mahmut ittifak 209. Birinci bat seferi 209. Karahanllara kar sefer 210. Sultan Sencer in ikinci bat seferi 212. Irak Seluklu Devletinde yeni olaylar 213. Sultan Sencer in Gazne seferi 215. Abbas Halifeleri ve Seluklular 216. Sultan Sencer in birinci Hrezm seferi 216. Katvan sava 218. Sultan Sencer in ikinci Hrezm seferi 219. Sultan Sen- cer in nc Hrezm seferi 220. Katvan savandan sonra Sencer in Bat siyaseti 222. Seluklu - Gurlu ilikileri 222. Sultan Sencer ve Ouzlar 223. Sultan Sencer in tutsaklktan kurtulmas ve lm 225. Byk Seluklu Soy Kt 227.

IRAK SELUKLU DEVLET 229-295.

I.SULTAN MAHMUT DEVR 231-241.

Melik Mesutun isyan 232. Dbeys in faaliyetleri 233. Melik Turul un isyan 234. Grclerle mcadele 235. Vezir Sumeyrem ve avu Bey in ldrlmeleri 236. Aksungur Porsuknin fitnelikten uzaklatrlmas 237. Sultan Mahmut- halife Msterid anlamazl 237. Zengi nin Musula atanmas 238. Dbeys in faaliyetleri 240. Sultan Mahmutun lm ve kiilii 241.

II. SULTAN DAVUT DEVR 242-243.

III. SULTAN TURUL B. MUHAMMED TAPAR DEVR 244-247.

Sultan Turula kar b ir ittifak oluturulmas 245. Sultan Turul-Melik Mesut mcadelesi 246. Sultan Turul un lm ve kiilii 247.

IV. SULTAN MESUT DEVR 248-261.

Sultan Mesut - Halife Msterid mcadelesi 248. Sultan Mesut - Raid Billah mcadelesi 250. Zengi nin Bizans - Hal ittifakna kar mcadelesi 251. Gurenbih Sava 252. Rait Billah n ldrlmesi 253. Badat ta olaylar 255. Sultan Mesut-Zengi ilikileri 255. Zengi nin Urfa y fethi 256. Sutan Mesut ve Seluklu emirleri 257. Seluklu emirlerinin yeni bir ittifak 259. Sultan Mesutun son yllar ve lm 260.

V. SULTAN MELKAH DEVR 262.

VI. SULTAN II. MUHAMMED DEVR 263-270.

Sultan Muhammed - Sleyman ah ilikileri 264. Sultan Muhammed - halife Muktef ilikileri 265. Sleymanahm yeniden sultan iln edilmesi 268. Badat kuatmas 269. Sultan II. Muhammed in son yllar ve lm 270.

VIII NDEKLER

VII. SULTAN SLEYMANAH DEVR 271-273.

Halifelikle ilikiler 272. Sleymanah n ldrlmesi 272.

VIII. SULTAN ARSLANAH DEVR 274-283.

ldeniz - emr nan mcadelesi 275. Atabek Zenginin Irak Seluklu sultanlna itaati 275. Grclerle mcadele 277. Batnlerle mcadele 278. Emr nan m isyan 279. II. Arglanaha yardm 280. Arslanah - ldeniz ilikileri 281. Son Grc Seferi 281. Sultan Arslanah n lm 283.

IX. SULTAN III. TURUL DEVR 284-294.

Halife Nasr Lidinillaha bat 285. Salahaddin Eyyub ile ilikiler 285. Kzl Arslan n atabeklii 286. Sultan Turul- em irler anlamazl 289. III. Turulun lm 291.Irak Seluklular Soy kt 295.

KRMAN SELUKLU DEVLET 297-335.I.

DEVLETN KURULUU 249-305.

Devletin gelimesi dnemi 300.

II.SULTANAH DEVR 306.

III.TURANAH DEVR 307.

IV. RANAH DEVR 308-309.

V. ARSLANAH DEVR 310-311.

VI. MUHAMMED DEVR 312.

VII.TURULAH DEVR 313.

NDEKLER

I.

FETRET DEVR 314-325.

VIII.BEHRAMAHIN LK MELKL 314-315.

IX.II. ARSLANAHIN LK MELKLK DNEM 316.

X.BEHRAMAHIN KNC MELKLK DNEM 317-319.

XI.MUHAMMEDAH DEVR 320-322.

XII.MELK II. TURANAH DEVR 323-325.

XIII.KRMAN SELUKLU DEVLETNN K 326-329.

XIV.MELK II. MUHAMMEDAH DEVR 330-334.

Kirman Seluklular Soy Kt 335.

SURYE VE FLSTN SELUKLU DEVLET 337-418.

1.SURYE VE FLSTNE LK TRK GRLER 339-345.

1.HANOLU HARUN 339-342.

2 .

EMR AFN VE SANDAK 342-343.

3.FLSTNDE BR TRKMEN BEYL 343-345.

Fatm ve Mirdaelerle ilikiler 343.

X NDEKLER

II. EMR ATSIZ DEVR 346-355.

Devletin kuruluu 346. Kuds n fethi 346. Alsz - kl atmalar, Taberiyye sava 347. Tutu un Suriye ye atanmas sorunu 348. Dmak n fethi. 349. Msr seferi ve sonular 350. Atsz n sonu 352. Kuzey - Suriye olaylar 352.

III. TACDDEVLE TUTU DEVR 356-371.

Atanmas ve devlete hkim olmas 356. Bir ittifak giriimi 357. Tutu - Mslim mcadelesi 358.

SLEYMANAHIN KUZEY-SURYE SEFER 359.

Mslim ile sava 361. Tutu ile sava ve lm 362. Sultan Melikah n Kuzey-Suriye seferi 363.

TUTUUN SALTANAT MCADELES 363.

Kuzey - Suriye, Kuzey - Irak ve Dou - Anadolu ya hkimiyet 363. Aksungur ve Bozan n bertaraf edilmesi 365. Rey sava ve Tutuun sonu 367. Tutuun tarih kiilii 370.

IV. HALEB SELUKLU DEVLET

MELK RIDVAN DEVR 372-394.

Devletin kuruluu 372. Dmak Seluklu Devletiyle ilikiler 374. Fatmlerle ilikiler 376. Halep Reisinin ldrlmesi 378.

HALILARLA MCADELELER 378.

Seluklu ordusunun Antakya kuatmas 378. Azazda isyan 382. Kell bozgunu ve sonraki olaylar 383. Hallara kar ittifak giriimleri 386. TeJbir sava 388. Seluklu ordusunun 1110 seferi 389. Suriye heyeti Badat ta 390. Seluklu ordusunun 1111 seferi 391. Tutekin ile ittifak 392. Melik Rdvan n lm ve tarih kiilii 393,

v.MELK ALP ARSLAN DEVR 395-398.

Batnlerle mcadele 396. Tutekin le ibirlii 396. ldrlmesi 398.

VI. MELK SULTANAH DEVR 399-405.

Llnn dikla ynetimi 399. Byk Seluklu sultanna bavuru 400. Ll nn sonu 401. Yarukta n ynetimi ele- geirmesi ve icraat 402. Devletin ykl 403. Sultanah n sonu 404.

NDEKLER XI

VII.

DIMAK SELUKLU DEVLET MELK DUKAK DEVR 406-417.

Devletin kuruluu 406. Emr Tutekin Dmak'ta 407. Melik Rdvan ile ilikiler 408. Antakya'ya yardm 409. Gneydou Anadolu'ya eefer 410.

HALILARLA MCADELELER 411.

Tancred ile atma 416. Baudouine baskn 411. Cebele'nin alnmas 412. Trablusam'a yardm seferi 413. Rahbe ve Humus'un alnmas 414. Dukak'n lm ve tarih kiilii 415. Devletin ykl 416.Suriye ve Filistin Seluklular Soy Kt 418.

TRKYE SELUKLU DEVLET 419-494.I.

SLEYMANAH DEVR 421-427.

Devletin kuruluu 421. Mansurun bertaraf edilmesi 423. Antakya'nn fethi 424. Elbulkasm'n ynetimi 427.

II.

I. KILI ARSLAN DEVR 428-434.

Tahta k ve Bizans'la ilikiler 428. aka ve Tanrbermi in Beylikleri 428. lk Hallarn yok edilmesi 430. z- tik'in kayb 430. Seluklu hkimiyetinin yaylmas 432. Sultann lm 432. Bizans saldrs 433.

III.AHNAH DEVR 435-436.

Tahta k ve Bizans'la atmalar 435.

IV.I. ZZEDDN MESUT DEVR 437-441.

Danimendli hkimiyeti 438. Seluklu - Danimendli atmalar 439. Hallarla savalar 440.

V. II. KILI ARSLAN DEVR 442-447.

Nureddin Mahmut'la anlamazlk 442. Miryokefalon (Myriokephalon) zaferi 444. Seluklu - Eyyub ilikileri 445. lkenin blnmesi 445. Hallarla mcadele ve saltanat atmalar 446.

VI.I. GIYASEDDN KEYHSREVN LK SALTANATI 448.

XII NDEKLER

VII.II. RKNEDDN SLEYMANAH DEVR 449-451.

Dou ve Gney-douda fetihler, Grclerle sava 449.

VIII.I. GIYASEDDN KEYRSREVN KNC SALTANATI 452-454.

Samsunun kurtarl, Antalyann fethi 453. Ermeniler ve Bizans la m cadeleler 4-54.

IX I. ZZEDDN KEYKVUS DEVR 455-458.

Ticar anlamalar ve Sinop un fethi 456. Antalyann kurtarl ve Ermeni seferi 457. Eyyublerle ilikiler ve lm 457.

x.I. ALEDDN KEYKUBAD DEVR 459-467.

Devletin ykseli dnemi 459. Alanyann fethi 460. Devlet yneticileri arasndaki anlamazlk 460. Ermeni seferi 461. Artuklu, Eyyub ve Mengckllerle ilikiler 461. Sudak seferi 463. Trabzon Rumlar ve Hrezmlilerle atma 463. Moollara kar nlem ler 464. Eyyublerle atmalar 465.

XI.II. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR 468-474.

Gerileme ve k dnemi 468. Saadettin Kpek in tahakkm ve sonu 468. Harezmlilerin durumu 469. Baba ayaklanmas 470. Seluklu - Eyyub gerginlii 471. Kseda sava 471. Merkez hkimiyetin k 473.

XII.II. ZZEDDN KEYKVUS VE SONRAK OLAYLAR 475-479.

Tahta k ve ynetimde sarsnt. 475.

KARDE YNETM (1249-1254) 476.

Ynetimde Mool basks 477.

K SULTAN YNETM 477.

XIII. IV. RKNEDDN KILI ARSLAN DEVR 480.

Muineddin Sleyman n dikta ynetimi 480.

NDEKLER XIII

XIV.III. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR 481-486.

Baybarsla ilikiler 481. Hatrolu isyan 482. Baybarsn Anadolu seferi 483. Muineddin Pervanenin sonu 484. Karamanoullarnn isyan 484. Mool tahakkmnn artmas 486.

XV.II. GIYASEDDN MESUT DEVR 487-480

(lk Saltanat)

Moollarn devlete el koymas 488. Trkmen direnileri 488. Mool ehzdeleri arasnda atmalar 489.

XVI.III. ALEDDN KEYKUBAD DEVR 491-492

XVII.II. GIYASEDDN MESUTUN KNC SALTANATI, DEVLETN YIKILII 493.

Trkiye Seluklular Soy Kt 494.

DEVLET TEKLTI, KLTR VE MAR FAALYETLER 495-526

DEVLET TEKLTI 497.

Veliahdlk 498.

HKMYET ALMETLER VE NVANLAR 499.

Hkmdarn nvan ve lakaplar 499. Lakaplar 500. Hutbe 500. Taht 501. Ta 501. Sikke 501. Tevki ve Tura 501. etr 502. Nevbet 502. Bayrak (Sancak, liva, alem) 503. Trz 503. Hilat 503. Gaiye 504.Saltanat adr 504. Ok ve yay 505.

SARAY TEKLTI 505.

Bykhciblik 506. Vekil-i Der 506. stadddr 506 Emr-i Hares 506. Silhdar (Emr-i Silh) 506. Abdar (Tatdr) 506. anigir 506. arabdr 506. Cmedr 506. Emr-i Alem 506. Emr-i Candr 506. Emr-i ikr 506. Hansalar 507. Bazdr 507. Saray muallimlii 507. Mutripler 507. Skiler 507. Nedimler 507. avu (Serheng, Dur- ba) 507.

HKMET TEKLTI 508.

Divanl-in vet-tura 509. Divan- stifa 509. Divanl-Arz (Divanl-Cey) 509. Divan- raf- MemJik 509. Divan- ^ M ez lim 510. Divan- Hss (Hs) 510. Divan- Eylet (Divan- Vilyet) 511. Divan- Riyaset 511. Divan- Evkf-

Memlik 511. Divan- hne 511. Msadere Divan 511. Hatun Divan 512.

ASKER TEKLT 512.

Boy birlikleri 513. Gulman 513. Deylemliler ve Tzikler 513. Yardmc kuvvetler 514.

LMYE TEKLTI 514.

Din 514. lmiye tekilt 515. Adlet tekilt 515. er yarg sistemi 515. Orft yarg sistemi 516.

TOPRAK VE HALK 516.

Toprak 516. Hs (Hss) arazi 516. Ikta sistemi 516. Mlk (zel) arazi 516. Vakf arazi 516. Halk 516.

KTSAD DURUM 517.

KLTR FAALYETLER 519.

GZEL SANATLAR 522.

KRONOLOJ CETVEL 527-558. BBLYOGRAFYA 559-570. GENEL DZN 571-599 HARTALAR RESMLER

XIV NDEKLER

ONSOZ

slm dnem Trk tarihinde, ilk kez, snrlar, aa-yukar in snrlarndan Adalar ve Marmara Denizlerine, Kafkasyadan Msr snrlarna dein uzanan ve dolaysyla Trkistan, Hrezm, Afganistan, Iran, Azerbaycan, rak, Arap Yarmadas, Suriye ve Anadolu lkeleri topraklarn iine alan evrensel byk bir Trk imparatorluunu kuran Seluklular olmutur. Genellikle teki Trk devletlerinde olduu gibi (Gktrklerde: B u m i n K a a n - I s t e m i Y a b g u , B i l ge K a a n - K l t e k i n , Osmanllarda: O r h a n C a z i - A l e d d i n P a a kardeler vs.) Seluklu M i k i 1 in oullar T u r u l ve a r B e y kardeler tarafndan kurulan Byk Seluklu Devleti, ilk sultan T u r u l B e y dneminde Mervde toplanan Kurultayda tespit edilen fetih planlar uyarnca, byk apta gerekletirilen fetihler sonucunda snrlarn, dou, bat, gney ve kuzey ynlerinde sratle geniletmi ve slm dnyasnn biricik hkimi durumuna gelmek suretiyle bir imparatorlua dnmtr; nitekim devrin Abbas halifesi K a a - im B i e m r i l l a h , sultan T u r u l u Dou nun ve Bat nm (yani dnyann) hkmdar olarak iln etmitir. Sultan T u r u l dneminde salam temeller zerine oturtulmu olan imparatorluk, ikinci hkmdar Byk Sultan A lp A r s l a n dneminde ykseli devrini yaam, bat ynnde byk fetihler gerekletirilmi, zellikle 26 Austos 1071de Malazgirtte Bizansa indirilen byk tarih darbe sonucunda, Anadolu nun kaplar Trk milletine ardna kadar alm, dolaysyla bu lkenin bir Trk yurdu haline gelmesi yolunda en byk adm atlmtr. Sultan A lp A r s l a n nn olu ve Seluklular tarihinin en ulu hkmdar olan sultan M e l i k a h dneminde ise Seluklu imparatorluu, en azametli dnemini yaam, gerek Douda, gerekse Batda o kadar ok fetihler yaplmtr ki, bu nedenle M e l i k a h a Fetihler Babas (Ebul-feth) lakab verilmitir. Sultan M e l i k a h dneminde Byk Seluklu imparatorluuna tbi olarak Kirman ve evresinde Kirman Seluklu, Suriyede ve Filistinde Suriye ve Filistin Seluklu ve Anadoluda Trkiye Seluklu Devletleri varlklarn srdrmekte idiler. Ayrca Isfahan ve Hemedan dolaylarnda Kkyeoullar, Kafkaslarda Abaza ve Grcler, Grcan ve Taberistanda Ziyaroullar, Tebrizde Revvdiler, Erran ve Armeniyede eddadoullar, Diyarbakr ve evresinde Mervanoullar, Musulda Ukayloullar, Hillede Mezyedoullar ve Halebde Mirdasoullar adlarnda Mslman ve Mslman olmayan kk emirlikler de Byk Seluklu Impara-

XVI NSZ

torluuna tbi olarak siyasal yaamlarn srdrmekte idiler. Byk Sultan M e - 1 i k a h n lmnden (1092) sonra 30 yldan fazla bir sre Seluklu Devleti vezirlii yapm olan ok deerli devlet adam N i z a m l m l k n de Hatmiler tarafndan ldrlmesini izleyen yllarda Seluklu imparatorluu, ortaya kan taht atmalar sonucunda, bir paralanma ve k dnemine girmi oldu. Bu nedenle imparatorluk, Byk Seluklu Devletinin devam olan Irak ve Horasan Seluklular, Kirman Seluklular, Suriye ve Filistin Seluklular ve Trkiye Seluklular olmak zere, drt blme ayrlmtr.

Trkiye Seluklular, M e l i k a h n lmnden sonra Byk Seluklu Dev- leti nden ayrlarak bamsz bir devlet halinde siyasal yaamn srdrmesine karlk Suriye ve Filistin, zellikle Irak ve Kirman Seluklu Devletleri, aa-yukar, Byk Sultan konumunda bulunan S e n c e r in lmne dein (1157) Byk Seluklu Devleti ne bal kalmlar, daha sonra da bamsz bir duruma gemilerdir. Byk Seluklu Devletinin pek uzun saylamayacak bir zaman sreci iinde yklmasnn esas etkenleri olarak, kitabmzda ayrntl biimde grlecei zere, eski Trk devlet gelenek ve trfesine gre, devletin hanedan mensuplarnn ortak mal saylmas nedeniyle bagsteren veraset sorunlarnn neden olduu taht atmalar, sultan-halife mcadeleleri, yetenekli ve kudretli sultanlarn yetimemeleri sonucunda atabeklerin devlet ynetimine tam anlamyla hkim olmalar ve nihayet Ouz istils ve Harezmahlar Devletinin ar bask ve mdahaleleri eklinde ifade edilir.

Bylece yukarda adlar geen teki btn Seluklu Devletlerinin, tarih sahnesinden ekilmelerine karlk Trkiye Seluklu Devleti, Hal seferleri, dolaysyla balayan Bizans saldrlar ve nihayet Mool istilsna ramen 1308 ylna dein varln korumay baaran son Seluklu devleti olarak tarihe gemitir. 300 yla yakn bir sre devam etmi olan Seluklu hkimiyeti artk bylece sona ermi oldu.

Bibliyografya''da gsterilen bellibal kaynak ve aratrmalardan yararlanmak suretiyle hazrladmz bu eser, kurulu dnemlerinden itibaren btn Seluklu devletlerinin siyasal, genel nitelikte olmak zere, tekilt ve kltr tarihlerini kapsamaktadr. Gereksiz ayrntlara yer vermemeye altmz eserimizde, eitli tarih sorunlarn mnakaalar yaplmam, zellikle siyasal olaylar, her kltr dzeyindeki halkmzn, retmen ve rencilerimizin kolaylkla anlayabilecekleri sade bir dille anlatlmaya allmtr. Evrensel Trk tarihimizin ancak bir blmn oluturan Seluklu Devletleri Tarihimiz, gemiine sk skya bal aziz milletimizin istifadesine sunmakla kendimizi gerekten mutlu hissettiimizi, en iten duygularla ifade etmeliyiz.

Prof. Dr. Ali SEVM Prof. Dr. Erdoan MERL

GR

Snrlar, douda Srderya, batda Adalar ve Marmara Denizleri, kuzeyde Kaf- kaslar, gneyde Msr'a kadar uzanm olan Byk Seluklu mparatorluu kurulmadan nce, Orta ve On-Asyann siyasal grnm yle idi:

Ouz Yabgu Devleti

Hazar Denizi nin dousunda Srderya nn ortalarna kadar uzanan sahalarda Ouz Yabgu devleti hkm sryordu. Gktrk devletinin esas unsurunu oluturan Ouzlarn batsnda Hazar ve Bulgar Trk devletleri, kuzeyinde Kimekler (Kpaklar), gneyinde ise slm dnyas bulunuyordu. Seluklularn ait olduu Knk boyunun da iinde bulunduu, genellikle gebe Ouz boylarndan oluan Ouz Yabgu devleti, Yabgu vekili Klerkin (Kuzerkin), Suba (Ordu komutan),7ar- han ve Yinal nvanlarna sahip olan yneticiler tarafndan ynetiliyordu. Devlet, beyleri vastasyla feodal bir bala Yabgu ya bal boylar (24 boy) birliinden oluuyordu. Btn devlet ileri, boy beylerinin katld bir Kurultayda zmlenirdi. Belli bal ehirleri Yengikent (Klk bakent), Cend (yazlk bakent), Sabran (Savran), Stkent, Sal, Atlh, Ordu, Barmlkent vs.dir. Ouzlar, 12si Bozok,12si de Uok olmak zere, 24 boydan olumaktadr. yleki:

BOZOKLAR UOKLARKay BayndrBayat BeeneAlkaevli avuldurKaraevli epniYazr SalurDer AlayuntluDodurga EymrYaparl YreirAvar drKzk BdzBedili YvaKarkn Knk

2 AL SEVMERDOAN MERL

Ouz\ax, itil ve Hrezme komu olmalarndan baka, Islm leminden Hazar ve Bulgurlara giden kervan ticaret yolu zerinde bulunduklar iin Mslmanlarla eitli ekonomik ve kltr ilikilerinde bulunmakta idiler. Bununla birlikte onlar, Hazarlarn bir ksm ile til Bulgarlarnn toptan Mslman olmalarna ramen bal olduklar aman (Kamlk, Gk Tanr, Bir Tanr) dininde kaldlar. Bununla birlikte X. yzyln ortalarnda slmiyet, zellikle Srderyann aa taraflarndaki Ouz kentlerinde sratle yaylmaya balad. Ouz Yabgu devletinin 992 ylma kadar ok kuvvetli bir durumda bulunan Hazarlara tbi olduu anlalyor.

Karahanl Devleti

Uygur devletinin 840 ylnda Krgzlar tarafndan ortadan kaldrlmasndan bir sre sonra bakentleri Kagr olmak zere, Karahanl devleti kurulmutur. zellikle S a t u k B u r a H a n n lmnden (955/56) sonra yerine geen hkmdarlardan A r s l a n H a n zamannda (lm: Kasm 998), Fergana ve evreleri Samanoullarndan alnm ve nihayet I l i g N a s r H a n devrinde, 999 ylnda, Samanoullarnn Maverannehr deki topraklarn iine alan ve byle- ce snrlar, Amuderya dan Orta-Tarma kadar uzanan blgeleri iine almtr. Fakat bir ok Trk devletlerinde grld zere, Karahanl devleti de 1042 ylnda Bat ve Dou olmak zere ikiye blnd. Bakentleri zkent (ve Semerkant) olan Bat-Karahanllar, Maverannehr ile Hocende kadar Ferganaya hkim idiler. Dou-Karahanl devleti ise bakentleri Balasagun (ve Kagr) olmak zere, Tala, Isficab, a, Dou-Fergana, Yarkent ve Hotene egemen bulunuyorlard. ok gemeden her iki blm de Byk Seluklu imparatorluuna tbi hale geldiler (1071 ve 1089). Daha sonra her iki blm Karahtaylarm ynetimi altna girdi (1130 ve 1141). Nihayet Dou blm, 1211de ykld; Bats ise Hrezmahlar tarafndan 1212 ylnda ortadan kaldrld.

Samanl Devleti

S a m a n o l u E s e d in drt olunun Maverannehrin eitli ehirlerinde Abbas valileri olarak giritikleri etkili faaliyetler sonucunda, blgede Samanl hkimiyetinin temelleri atlmaya baland. Samanl devleti, N a s r b i n A h me t zamannda (875-892), Abbas halifelii tarafndan resmen tanndktan sonra kurulmutur. Daha sonraki hkmdarlar zamanlarnda, zellikle s m a i l devrinde (892-907), devletin snrlar, kuzey, gney, dou ve bat ynlerinde olduka genilemi, Maverannehr ve Horasan hkimiyet altna alnm ve buralardaki kk yresel emrlikler Samanllara tbi duruma getirilmilerdir. zellikle hkmdarl 29 yl sren I I . N a s r devrinde (914-943), Samanl lkesinde bilim, kltr, dil ve edebiyat en yksek bir dzeye ulam, eitli dallarda pek ok nl bilgin, air ve edip yetimi ve bunlar, ok deerli eserler kaleme almlardr. Fakat daha sonra tahta geen birok yeteneksiz hkmdarlar devirlerinde devletin snrlar daralmaya balamtr. zellikle batda Bveyh, douda Karahanl ve

SELUKLU DEVLETLER TARH 3

Gaznelilerin gelien hkimiyetleri karsnda Samanl devleti, yklmaktan kurtulamamtr (999). Son Samanl hkmdar s m a i l M u n t a s r (1000-1005)n devleti kurtarma yolundaki abalar baarl olamad; Seluklulardan da yardm almasna ramen Karahanl ve Gazneliler karsnda tutunamad ve sonunda Samanl devleti, kesin olarak tarihe kart, topraklar Karahanl ve Gazneliler arasnda blld.

Gazneliler Devleti

Gazneliler, Samanl devletinin dalma dneminde ortaya kan bir Trk devletidir. nceleri Samanl devletine tbi olan bu devletin temelleri, Samanllarn Horasan ordular bakumandan olan A l p t e k i n in byk abalaryla atlmtr, A 1 p t e k i n in ok gvendii bir Samanl valisi olan S e b k t e k i n , bamsz Gazne devletinin temellerini kuvvetlendirerek (977), ksa srede Belucistan ilerine, Toharistan ve Zemindver ve nihayet Peavere kadar hkimiyet alanlarn geniletti. Daha sonra tahta geen M a h m u t (lm: 1030) devrinde, Gazneliler, bamsz bir duruma geldi ve Abbas Halifelii tarafndan da resmen tannd; Samanl topraklarn Karahanllarla birlikte bltler, bylece Sistan, Czcan, aaniyan, Huttal ve Hrezm, Gazneli snrlar iine alnm oldu. Daha sonra sultan M a h m u t , Hindistana birok seferler (17 sefer) yaparak lslmiyetin bu lkede yaylmasn salam ve bu sebeple Islm dnyasnda nl bir kahraman olarak tannmtr. Sultan M a h m u t , saltanatnn son zamanlarnda, Seluklular ve dolaysyla birok Trkmen (Ouz) kitlelerinin Maverannehr den Horasana gemelerine izin vermi, bu durum ise, Gazneli devleti aleyhine telfisi g sorunlar yaratm, daha sonra, zerinde ayrntl olarak durulaca gibi, Gazneli topraklarnda Byk Seluklu devletinin kurulmasn salamtr.

Bveyh Devleti

E b u c B v e y h ( B y e ) tarafndan kurulan ve daha sonra Ziyaro- ullarnm hizmetine giren olu m a d d d e v l e A l i , R k n d d i n H a an ve M u i z z d d i n A h m e t in byk abalaryla, sratle gelien ran kkenli Bveyhoullar devleti, ksa zamanda Isfahan, Cibl, Kirman, Huzistan ve yrelerine hkim olmu ve hatt A h m e t , 945 ylnda Badata girip ynetimi eline geirmitir. A h m e t 5 in olu A d u d u d d e v l e F e n a h u s r e v , Irak, Gney-lran ve Umman elegeirdikten baka Elcezirede Hamdanoullar, Tabe- ristanda Ziyaroullar, Horasanda da Samanoullar aleyhine devletin snrlarn en geni bir dzeye ulatrd. Fakat onun lmnden sonra aile iinde ayrlk ve ekimeler bagstermi, nce Gaznelilerin, daha sonra da sultan Tu r u 1 - un Islm dnyasna hkim olma faaliyetleri sonucunda ortadan kaldrlm (1055), ancak bu ailenin baz bireyleri, tbi emirlikler halinde, bir sre daha siyasal yaamlarn devam ettirmilerdir. Bveyh valisi olarak, Badatta grev yapan Trk asll E b u l h r i s A r s l a n B e s a s i r , i Msr Fatmleri ve Arap emirlerinden K u r e y ve D b e y s ile ibirlii yaparak 28 Kasm 1058de T u

4 AL SEVM -ERD O AN MERL

r u l B e y in b r a h i m Y n a l isyan dolaysyla ehirde bulunmamasndan istifde ile Badat igal ve halife K a a i m B i e m r i l l a h titsak alp, Frat zerindeki Hadise-Ane kalesinde hapsettirmitir. Fakat b r a h i m Y n a l m isyann bastran T u r u l B e y , yeniden Badat'a gelerek B e s a s i r yi bertaraf edip halifeyi tutsaklktan kurtararak makamna iade etmitir. Bylece son Bveyh emri A r a l a n B e s a s i r nin ilii yayma ve hkim bir mezhep haline getirme faaliyetleri de kesin bir ekilde sona erdirilmitir.

Abbas Halifelii

H z . P e y g a m b e r in amcas A b b a s b i n A b d l m u t t a l i b in soyundan gelen Abbasler, Emev hanedanna kar srdrdkleri uzun mcadeleler sonucunda, ( M u h a m m e d b i n A l i , olu b r a h i m , bunun kardeleri E b C a f e r ve E b u l - A b b a s ve Horasanl E b M s l i m ) zellikle Byk Zap Suyu savandan (Ocak 750) sonra Emevlere son vererek kendi adlaryla anlan Abbas Halifeliini kurmulardr, ilk Abbas halifesi E b u l - A b b a s S a f f h - tan sonra yerine geen kardei E b C a f e r M a n s u r (754-775), hilfet bakentini Badata nakletmi ve bylece halifeliin douya ynelmesini salamtr. M a n s u r , halifelii ciddi ekilde uratran i sorunlar byk lde zmlemi, lkede huzur ve sknu salamtr. Bunda, Iran asll Bermekoullar ailesinin de byk rol olduunda hi phe yoktur. Fakat daha sonra halife olan M e h d (775-785) devrinde, Horasanda birtakm mezhep atmalar ortaya km ve Bizansla baarl savalar yaplmtr. H d i nin ksa halifeliinden (785-786) sonra H a r u n R e i d hilafet tahtna gemitir. Onun halifeliinin balangcnda, Asyada Arap hkimiyeti yksek bir dzeye ulam idi. Genellikle hilfet ynetiminin iyi ve dzenli bir ekilde yrtlmesinde, H a r u n R e i d in yetenekli kiilii yannda, Bermekoullar ailesinin de katklar byk olmutur. H a r u n R e i d in son zamanlaryla, daha sonraki halifeler devirlerinde, IX. yzylda, halifeliin siyasal birlii zlmeye balam, bu arada Emev sllesinin bir kolu, Ispanyada bamsz bir ynetim kurduu gibi, Kuzey-Afrikanu merkezle ilikisi kesilmi, Msrda Tulunoullar tarafndan bamsz bir devlet kurulmutur. Maverannehr ve Horasanda Thir, Saman ve Sajfarler, hilfetten ayrlarak bamsz birer devlet haline gelmilerdir; bylece Abbas Halifeliinin hkimiyeti, Irak dnda, deta tamamen ykdm bir duruma gelmiti. Msr ve Kuzey-Afrikada kurulan i Fatm Halifelii, Kzldenizden Atlas Okyanusu- na dek uzanan lkelere hkim olarak snn Abbas Halifeliini tehdit eder bir duruma gelmitir. Nihayet Iran ve Irak'ta kurulup genileyen iBveyhoullar, halife M s t e k f zamannda (944-946) Badat igal edip ynetimi ellerine geirmilerdir. Fakat 1040 ylndan sonra sratle genileyip imparatorluk haline gelen snn Seluklularn Islm leminin madd kuvvet ve kudretini ellerine geirmeleri sonucunda, Abbas Halifelii, nce Bveyhoullar, daha sonra da Fatm Halifeliinin bask ve tehdidinden kurtarlmtr.

SELUKLU DEVLETLER TARH 5

Fatm Halifelii

Orta-Doumn byk devletlerinden birisi de Fatm devleti idi. Bu devlet, Ismail dalerinden i adyla tannan Sanal E b A b d u l l a h H s e y i n b i n A h m e d ve E b M u h a m m e d U b e y d u l l a h M e h d i nin byk abalaryla Kuzey-Afrika da, Aleb, Mdrar, Rstem, Idris ve Ihid devletleri topraklarnda kurulmutur (909). Fatm devletinin snrlarn geniletme giriimleri, ikinci halife E b u l - K a s m M u h a m m e d K a a i m zamannda (934-946), zellikle E b Y e z i d H a r i c nin balatt tehlikeli ayaklanma hareketi nedeniyle uzun bir sre geri kalm oldu. Esas itibariyle devletin snrlar, halife M u i z z L i d i n i l l a h (953-975) ile olu A z i z B i l l a h (975/76-996) devirlerinde, Kzl Denizden Atlas Okyanusuna dek uzanan lkeleri, yani Hadramut, Yemen, Hicaz, Filistin, Suriye ile btn Kuzey-Afrikay iine almakta idi. Fakat halife H k i m zamannda (996-1021) balayan ve halife Z a h ir devrinde (1021-1036) belirli bir ekilde ortaya kan Fatm ynetiminin zaa- fiyeti nedeniyle, halifelie bal birok eyletlerde kanl ayaklanmalar bagstermi, dolaysyla bu eyletlerin Msrla dar ilikileri kesilir bir duruma dmtr. Fakat Z h i r in lmnden sonra yerine geen olu M u s t a n s r n uzun saltanat dneminde (1036-1094) Fatmler, en hametli devirlerini yaadlar. Bizansla mcadeleler devam etti ise de Seluklularn Suriye ve Filistini fethedip burada bir devlet kurmalarndan sonra Bizansla, Seluklular aleyhine iyi ilikiler kurdular. Yine bu dnemde Ismail dileri (propagandac), Yemen ve Sind gibi uzak lkelerde de etkinliklerini srdrdler, hatt Snn Islm halifeliinin bakenti Badat, 1058 ylnda, ksa sre de olsa Fatm igaline urad ve halife K a a i m B i - e m r i l l a h tutsak alnd (Besasir Olay). Fakat, Snn slm leminin maddi kudret ve kuvvetini temsil etmeye balayan Byk Seluklu devleti sultan T u r u l un mdahalesi sonucunda, Abbas halifelii, Fatm tahakkmnden kurtarld. Devlet ynetiminde Trklere olduka geni yer veren halife M u s t a n s r n saltanatnn ortalarna doru Msrda byk huzursuzluklar bagstermitir. Yetenekli vezir E b u l - K a s m C e r c e r a den sonra vezaret makamna geen E b S a d , 1047de orduda Trk ve Berberi kuvvetler arasnda patlak veren atmalarda ldrlm, yerine kardei E b Na s r H r u n gemise de ok gemeden E b M u h a m m e d H a a n Y z r , Fatm veziri olmutur. Fakat bu sralarda Msr ve eyletlerde huzursuzluk ve ekonomik skntlar cidd bir durum almt. Halife, devletin mal durumunu dzeltmek amacyla, halka para cezas kesmek, mal ve mlklerine el koymak gibi huzursuzluu daha da arttran eylemlere girimekte idi. Bu arada Delta blgesi Araplarmn tehlikeli ayaklanmalar glkle bastrld. Ayrca orduda grevli Trk, Berberler ve Sudanllar arasnda bagsteren gerginlik sonderecede tehlikeli bir hal almt. Sivil ynetimin iyice bozulmas, devlet hzinesinin de boalmasnn etkisiyle asker unsurlar yetki atmalarna giritiler: Hamdanoullarmdan N s r d d e v l e , Trk ve Ber- berlerle ibirlii yaparak 1062-67 yllar arasnda Sudanllar kesin olarak bertaraf etmeyi baard. Fakat ok gemeden halife zerinde de egemenlik kurmak

6 AL SEVM -ERD O AN MERL

isteyen N s r d d e v l e , bir yandan halife, br yandan da rakipleri durumuna gemi bulunan Trk kkenli i l d e n i z , B e d r l c e m a l vs. gibi halifeliin bellibal ilerigelen emirleriyle mcadele etmek zorunda kald. Bylece skk bir duruma den N s r d d e v l e , Seluklu sultan A lp A r s l a n a bavurup onu Msra davet etti. Bununla birlikte o, bir ksm Arap ve Berberi kuvveti salayarak zellikle Kahire ve Delta blgesinde hkimiyet kurmay baard. Fakat ok gemeden 1073 ylnda l d e n i z tarafndan btn yaknlaryla birlikte ldrld. Bununla birlikte 1067 ylndan beri hkm srmekte olan ktlk nedeniyle Msr, byk ve ciddi bir sefalet iinde bulunuyordu. Bu nedenle halkn bir ou Suriye ve Iraka getmek zorunda kald. Halife M u s t a n s r , lkeyi iine dt anari ve sefaletten kurtarmak amacyla, halifeliin Akk valisi B e d - r ii 1 c e m a 1 yi Msra ararak devlet ynetimini eline almasn istedi. Soyca bir Ermeni olan B e d r l c e m a l , Suriyeli emr C e m a l d d e v l e nin yetitirmesi idi. O, M u s t a n s r n veziri olmadan nce Dmakta iki kez valilik yapm, daha sonra atand Akk valilii srasnda, iyi ynetimi dolaysyla n kazanmtr. B e d r l c e m a l , Msra arld zaman Dmak ve Akk da en gvendii kimselerden kurduu Ermeni muhafz alayn da birlikte gtrmt. Bir gece gizlice Kahire ye gelen B e d r l c e m a l , halifeyi iddetle bask altnda bulunduran ve kendisinin Msra gelme nedenini anlamakta ok ge kalm olan Trk, Berberi ve Sudanl emirlerin hepsini bir gecede ldrmek suretiyle duruma hkim olarak lkedeki anariye son vermi, huzur ve sknu salamada byk bir baar gstermitir. Bununla birlikte Fatm lkesinde durum iyi deildi. zellikle XI. yzyln sonlarnda Gney-Anadolu, Suriye ve Filistinde Hal devletinin kurulmasndan sonra Fatmler, toprak kayplarna uradlar. Fatm vezirleri, Hallara kar, onlara byk darbeler vuran Suriye Trk hkmdar N u r e d d i n M a h m u t ile ibirliinde bulundular. Fakat bir sre sonra Fatm halifelii, iten byk bir kntye urad. Bu dnemdeki halifelerin hkmranlklarn yitirmeleri sonunda vezirler, devlet ynetimine hkim olmaya baladlar; sonunda Fatm halifelii halife A d i d in (1160-1171) son zamanlarnda N u r e d d i n M a h m u t un kumandanlarndan S a l h a d d i n E y y u b tarafndan ortadan kaldrld (Eyll 1171). Bylece Msr ve Kuzey-Afrika da snn Eyyub devleti kurulmu oldu.

Bizans m paratorluu

Orta-Dou da byk bir Hristiyan devlet olarak Bizans imparatorluu nu grmekteyiz. J u s t i n i a n u s tan sonra Bizansa en parlak devrini yaatan I I . B a s i l in lm (1025), imparatorluun bir dnm noktas oldu. Zira bu imparatordan sonra tahta geen hkmdarlar devirlerinde, Bizansta bir gerileme ve anari hkm srd; ancak bu devir, A l e k s i o s K o m n e n o s un tahta gei tarihine (1081) kadar devam etti. Bununla birlikte bu ynetim, Z o e nin IX. K o n s - t a n t i n o s M o n o m a k h o s i l e evlenmesiyle sona erdi. Artk M o n o m a k h o s , imparatorluk tahtna oturmutu. M o n o m a k h o s devrinde, sivil ynetim ordu

SELUKLU DEVLETLER TARH 7

ya stnlk salad, dolaysyla orduda asker says azaltld gibi, eitli uluslardan salanan cretli askerler, Bizans ordusunun ounluunu oluturdu; ayrca nemh makamlara d a P s e l l o s , X i p h i l i n v e M a v r o p u s gibi bilginler atand. Bu siyasetin olumsuz bir sonucu olarak grevlerinden alnan generaller, isyan giriiminde bulundular (1042-1047 yllar arasnda); bu isyanlar glkle de olsa bastrld. D olaylara gelince, Tuna boylarnda huzursuzluk karan Peenek- ler, itaat altna alnd. Fakat Gney-ltalyada yerleen Normanlar, Bizans memleketlerini igale baladlar; fakat imparatorluun dou snrlar, batya oranla daha dengeli bir durumda bulunuyordu. Msr Fatmleriyle iyi ilikiler srp giderken Anadoluyu fethetmekte olan Seluklularla atmalar devam ediyordu. M o - n o m a k h o s un lm zerine T h e o d o r a , Bizans tahtna geti (1055). Onun bir yllk ynetimi sresince imparatorluk, ite ve dta pek iyi bir durumda olamad. T h e o d o r a dan sonra VI. M i k h a i 1 imparator oldu. O, kendisini destekleyen sivil parti mensuplarna byk nvan ve armaanlar verdi, fakat te yandan ordu komutanlar ayakland ve sonunda s a a k i o s imparator iln edildi; bylece ordu, yeniden ynetimde hkim duruma geti. Onun lm zerine deX . K o n s t a n t i n o s D u k a s , Bizans tahtna geti (Kasm 1058). Bir yl sonra (1059) Tunay geip saldrya balayan Macarlarla bar yapld ise de 1064 ylnda onlarn Belgrad elegeirmelerine engel olunamad. 1065 ylnda, Kuman- larm basks sonunda, Hazar Denizi yrelerinden ayrlan Ouzlar, Tunay geip Makedonya ve Tesalyaya kadar olan blgeleri aknlara urattlar; Normanlar da Bizans memleketlerini igale devam ediyorlard. D u k a s n lmnden (Mays 1067) sonra, kars E v d o k y a ( E u d o k i a ) , olu adna imparatorie oldu. Bununla beraber saraydaki eitli eilimdeki guruplarn devlet ynetimine geliigzel karmalar sebebiyle, imparatorluk eyletleri ve ordu byk lde ihmale urad, ite btn bu sebeplerle, imparatorluun teki eyletlerinde olduu gibi, Anadoluda da Seluklu fetihlerini durdurabilecek dzenli ordu birlikleri mevcut deildi. ok gemeden lkenin byle ciddi i ve d sorunlarla kar karya bulunduu bir srada tahta geen E v d o k y a , R o m a n o s D i o g e n e s i l e evlendi. Yeni imparator, devlet ynetiminde baz yeni dzenlemeler yapmak istedi, bu sebeple Anadolu yakasna ekildi ve Anadoludaki Seluklu fetihlerini durdurabilmek amacyla asker hazrlklara balad. Nihayet 26 Austos 1071de Malazgirtte yapt savata, sultan A lp A r s l a n karsnda yenilgiye uradktan baka tutsak da alnd. Bylece onun da imparatorluu sona ermi oldu. Bundan sonraki dnemlerde de Seluklu fetihleri sebebiyle Bizansn zellikle Anadoludaki hkimiyeti kmeye devam edecektir.

Hal seferleri

Orta-Dou Islm dnyasnn zellikle mezhep ve hkimiyet atmalar ile al- kaland bir zamanda, buraya byk Hal hareketinin ilkinin (Birinci sefer) baladn grmekteyiz.

XI. yzyl sonlarna doru Bat-Avrupada zellikle Vatikan kilisesinin nderlii altnda H a z r e t i I s a nm doduu kent olan Kuds Islmlardan kurtarmak

8 AL SEV M -ER D O AN MERL

amacyla, harekete geilmesinin zamannn oktan geldii ve bunun Avrupa Hristiyan lemi iin kanlmaz olduu ve yerine getirilmesinin artk bir zorunluluk haline geldii fikri uyanmt. Hal Seferleri ad verilen bu byk hareketin temel nedeni, din olmakla birlikte, Islmiyetin, Hristiyanlk aleyhine evrensel bir din haline gelmesi ve dolaysyla madd snrlarnn dou ve bat ynlerinde genilemesi, zellikle Malazgirt savandan sonra Seluklularn Bizans egemenliinde bulunan Anadolu, ksmen Suriye ile Filistini elegeirip, bu lkelerde birer devlet kurmalar ve ayrca zmirde bir beylik kurarak kuvvetli bir donanma meydana getiren a k a B e y in Rumeli ynnde Bizans ciddi ekilde tehdit eden Peeneklerle ibirliine girimesi ve nihayet Bat-Avrupa nm kavimler gn izleyen yllarda byk bir ekonomik bunalma dmesi gibi birtakm nedenlerin bu hareketin hazrlanmasnda nemli roller oynad, ok eitli ynlerden yaplan aratrmalar sonucunda ortaya konmu bulunuyor.

Bu konuda, sultan B e r k y a r u k devrinde bilgi verilecektir.

Eyyubler '

Msr, Suriye ve Yemende hkmran olan Eyyub hanedannn ad, nl hkmdar S a l a h a d d i n in babas N e c m e d d i n E y y u b b i n a d den alnmtr. Bununla birlikte bu hanedann asl kurucusu S a l a h a d d i n olmutur. Eyyubler, N e c m e d d i n E y y u b un (veya babas a d nin de olduu rivayet edilir) ynetiminde oturduklar Erivann gneyindeki Dzcinden Iraka gelerek Seluklularn (Byk Seluklu Devleti) hizmetine girdiler (XII. yzyln balar) ve kendilerine Tekrit kenti dirlik olarak verildi. Daha sonra Eyyubler, Musul atabei I m a d e d d i n Z e n g i i l e ibirlii yaparak onun hizmetine girdiler (1138 ylndan sonra). ok gemeden Z e n g i , E y y u b u Baalbek valiliine atad (1139). Z e n g i nin lm (1146) zerine E y y u b , Dmak atabeki U n e r in, kardei E s e d d d i n i r k u h ise Z e n g i nin olu byk Trk hkmdar atabek N u r e d d i n M a h m u t un hizmetine girdiler. Bununla birlikte Dmak- n fethinden sonra (1154) E y y u b ve oullar da N u r e d d i n in hizmetine katldlar.

N u r e d d i n M a h m u t , i Fatm ynetiminin sonderecede zayflad ve lkenin karklklar iinde bulunduu Msr elegeirip, Hallara kar daha kuvvetli ve etkili bir duruma gelme kararnda idi. ok gemeden vezirlik makamndan uzaklatrlan v e r in kendisine bavurup yardm istemesi zerine N u r e d d i n , ordu komutan i r k u h u S a l a h a d d i n ile birlikte kuvvetli bir orduyla Msra gnderdi (1164). i r k u h , Fatm kuvvetlerini yenilgiye uratp Kahirey' elegeirdi, ok gemeden de Msra hkim oldu. Bu baar zerine Fatm halifesi A d i d , onu vezirlik makamna getirdi. Bununla birlikte o, bir sre sonra vefat etti (Mart 1169). i r k u h un lmnden ok gemeden S a l a h a d d i n , N u r e d d i n in ordu komutanlna getirildikten baka, halife d i d tarafndan da vezirlik makamna atand. Bylece Fatm halifelii tam anlamyla N u r e d d i n M a h m u t un hkimiyeti altna alnm oldu. Bununla birlikte S a -

SELUKLU DEVLETLER TARH 9

l a h a d d i n E y y u b , ordusunun esas kuvvetini oluturan Ouzlarla, kendisine kar harekete geen yerli Zenci ve Ermeni kuvvetlerini tamamiyle bertaraf ederek Msrn tek bana hkimi olmay baard (Austos 1169), ayrca Dimyat kuatan Hallar da etkisiz duruma getirdi. Bu baarlardan sonra S a l a h a d - d i n , tbi bulunduu N u r e d d i n in emri zerine i Fatm halifeliine son verdi ve btn lkede i hutbesini kaldrarak Abbas halifelii adna snn hutbesini okuttu (Eyll 1171). Esasen bu sralarda da son Fatm halifesi olan A d i d lm idi; bylece i Fatm halifelii de sona ermi oldu. Bu baarlarndan dolay S a - l a h a d d i n , Msrda bamsz bir devlet kurmay ama edinmeye balad. Bunun zerine tbii N u r e d d i n ile olan ilikileri bozulmaya yz tutmakta idi. Bununla birlikte o, N u r e d d i n e kar herhangi bir ekilde isyan ile bamszln iln etmeye cesaret edemedi. Bu arada S a l a h a d d i n , aabeyi T u r a n - a h bir miktar kuvvetle gndererek Yemeni Hariclerin elinden kurtard gibi, Kuzey-Afrikaya da sevkettii kuvvetler, Libyann byk bir blmn fethetmeyi baardlar (1173, 1174). Bu sralarda tbii bulunduu N u r e d d i n M a h m u t , Dmakta vefat etmi idi (Mays 1174). Bylece serbest kalan S a l a h a d d i n , bamszln kazand. ok gemeden o, dzenledii seferler sonucunda Suriye, Filistin, Gney-Dou Anadolu ve Kuzey-Iraka hkim oldu. Bu baarlarndan sonra S a l a h a d d i n , btn Islm kuvvetlerini toplayarak Hallara kar harekete geti. Bilindii zere o, Httnde 3 Temmuz 1187de Hallar ar bir yenilgiye uratarak Kuds amanla teslim alp (Ekim 1187), buradaki Hal krallna son verdi; bu olay zerine Hristiyan lemi III. Hal seferini dzenlediler. S a l a h a d d i n in lmnden (Mart 1192) sonra oullar M e l i k l a z i z Msr a, M e 1 i - k l e f d a l ama ve M e l i k z z a h i r Halebe hkim olup Eyyublerin birer kolunun hkmdar oldular; kardei M e l i k l d i l ise Kuzey-Arabistan ile El- cezireye hkim oldu. Fakat bir sre sonra M e l i k l d i l , yeenlerinin taht kavgalarndan faydalanarak onlar etkisiz duruma getirip, kardei S a l a h a d d i n in hemen hemen btn lkesine hkim oldu. Bununla birlikte o, kendisine tbi olmakla birlikte lkeyi oullar arasnda (M e l i k l k m i l e Msr, M e l i k l m u - a z z a m a am, M e l i k l f r i z , M e l i k l e v h a d ve M e l i k l e r e f e de Elcezirenin eitli yrelerini) bltrd; Haleb ise S a l a h a d d i n in soyundan gelen kimselerin ynetiminde kald. Eyyub ailesi arasndaki ba, M e 1 i k -1 d i 1 ve olu M e l i k l k m i l dnemlerinde byk lde srdrlmse de S a l a h a d d i n in aktif siyaseti bu dnemde yava yava gevetilmi, dolaysyla Hallarla genellikle bar iinde kalnmaya allmtr. Bu tr siyasetin uygulanmasnn sebeplerinden birisi de Elcezire Eyyub hkmdarlarnn zellikle Trkiye Seluklu devletinin bask ve tehdidi altnda bulunmasdr, ite bu yumuama siyasetinin bir sonucu olarak M e l i k l k m i l , Yafa antlamasyla Kuds ve yrelerini Alman imparatoru II. F r e d e r i k ( F r i e d r i c h ) e vermekten ekinmedi, bylece dmanlarna kar imparatorun yardm ve desteini salad (ubat 1229). M e l i k l k m i l in lmnden (1238) sonra Eyyubler, i mcadeleler

10 AL SEVM -ERDO AN MERL

dolaysyla cidd bir zaafiyete uradlar. Bununla birlikte Hallara kar (VI. Hal seferi) gzle grlr bir stnlk kazandlar. Fakat M e l i k s s a l i h N e c m e d - d i n E y y u b un lmnden (Kasm 1248) ok gemeden sonra Msrda devlet ynetimi Trk Bahr Memlklerinin eline geti. Daha sonra Elcezire (1245), Ha~ leb ve am (1260) Eyyubleri, Moollar tarafndan ortadan kaldrld, ya da tbi duruma getirildi. Diyarbakr Eyyubleri, Akkoyunlular, Yemen Eyyublerine ise Trk Resulleri son verdiler (1228).

M em lkller

XIII. yzyl Orta-Dousu'nun byk Trk devletlerinden birisi de Memlk- l (Memlkn anlam: Tutsak, kle ve cretli asker) devletidir. Memlkler, Bahr (Memlikl-Bahriyye) ve Burc (MemliklBurciyye) olmak zere, iki saltanat halinde hkmran olmulardr. Bahr Memlkler, klalarnn Nil Irma zerindeki Ravza adasnda bulunmas dolaysyla bu ad almlardr. Burc (Burciyye) Memlkler ise Kahiredeki Kalatulcebelde bulunan burlara yerletirilmeleri sebebiyle bu adla anlmlardr.

Eyyub devletinin tarih sahnesinden ekilmesinden sonra Msrda kurulan Trk Memlkl devletinin ilk hkmdar z z e d d i n A y b e k e t - T r k m a n (1250-1257)dir. A y b e k , kendisinin hkmdarlna kar kanlar (Ak t ay, B a y b a r s , K a l a v u n vs.) etkisiz duruma getirdikten baka, gya Memlkl devletine son vermek isteyen Suriye Eyyublerin de onlarla giritii savata (ubat 1251) yenilgiye uratp bertaraf etmeyi baard. Bu baardan sonra Ay b e k , Abbas halifesi M u s t a s m m giriimi zerine, Iraka ynelmekte olan Moollara kar, dman durumunda bulunduu Suriye Eyyubleriyle bar ve ittifak yapmak suretiyle (Nisan 1253) Yakm-dou Islm birliini salad (1254). Btn bu baarlarna ramen A y b e k , kars e c e r d d r n fedaileri tarafndan ldrlmekten kurtulamad (Nisan 1257). Ay b e k in bylece bertaraf edilmesinden sonra devletin ilerigelen emirleri, Ay b e k in olu N u r e d d i n A l i yi hkmdar iln ettiler (Nisan 1257). Bununla birlikte bu emirler arasnda yetki atmalar balad. zellikle Suriyedeki Bahriyye emirleri, ynetimi elegeirmek amacyla Msra iki kez saldrda bulundularsa da baarl olamadlar (1257-58). Fakat te yandan Moollarm Irak istil ile Suriyeye ynelmeleri zerine, devletin ilerigelen emirleri, toplanp aldklar karar uyarnca N u r e d d i n A l i yi tahttan indirip S e y f e d d i n K u t u z u hkmdar iln ettiler (Kasm 1259). Bu srada Moollar, Suriyeyi istil ve igal etmilerdi. Devletin btn ilerigelen emir ve kumandanlar ve halk, yeni hkmdardan Mool istilsn nlemeyi bekliyorlard. Bu byk tehlike karsnda mit ve cesaretini asla kaybetmeyen K u t u z , Suriyedeki Msra kskn Bahriyye Memlklerinin de tam destek ve yardmn saladktan sonra kuvvetli ordusuyla Kahireden kp Moollara kar harekete geti. Bilindii zere o, Aynclut ky yrelerinde, Moollarla giritii ok iddetli bir savata onlar ar ve kesin bir yenilgiye uratt (Eyll 1260), Mool ordusu ilk kez dalp kamak zorunda kald. Bu nemli tarih zafer sonunda,

SELUKLU DEVLETLER TARH 11

Moollarn Yakr-dou Islm lkelerini istil, igal ve bu topraklarda yerlemeleri nlenmi oldu. Bununla birlikte K u t u z , zaferden sonra Kahireye dnerken ilerigelen Bahriyye emirleriyle ibirlii yaparak rakibi durumuna geen B a y b a r s v e arkadalar tarafndan ldrld (Ekim 1260). Bu olaydan birka gn sonra Bahriyye emirleri toplanp B a y b a r s Melikzzhir nvamyla Mem- lkl hkmdar (Sultan) iln ile tahta oturttular (Ekim 1260). Hi vakit kaybetmeden derhal harekete geen B a y b a r s , lke iindeki baz isyanlar bastrp huzur ve sknu saladktan sonra dta da Mool ve Hallarla baarl mcadelelerde bulundu. yleki: B ay b a r s , frsat bulduka Suriyeye saldran ve zaman zaman Hallarla ibirlii yapan Moollar sevkettii bir orduyla yenilgiye urattktan (1269) baka, bizzat ordusuyla harekete geerek vefat eden H 1 a - g nun yerine geen olu A b a k a nin Hallarla takviye edilmi oln kuvvetlerini Harran ve daha sonra Brede bozguna uratt (1271-72). Bu baarl asker hareketlerden sonra B a y b a r s , ilgili blmde ayrntl olarak grlecei zere, baz Seluklu ve zellikle Karamanoullar emirleriyle ibirlii yaparak Mool- lar bu lkeden atmak amacyla, Anadoluya bir sefer dzenleyerek Moollar Elbistan ovasnda ar ve kesin bir yenilgiye uratt ve onlar deta imha etti (Nisan 1277).

B a y b a r s , saltanat tahtna oturmasnn birinci (1261) ve ikinci (1262) yllarnda Moollarla ittifak yapan VI. B o h e m u n d un ynetimindeki Antakya ya iki kez saldr ve kuatmada bulundu ise de ehri alamad. Bu arada B a y b a r s , Moollar tarafndan yklan (1258) Abbas halifeliini Msrda yeniden kurduktan baka, Moollara kar Altmordu devletiyle ittifak ve dolaysyla ibirlii yapt. Bylece Mool ve Hallara kar daha kuvvetli bir duruma geen B a y b a r s , ordusuyla harekete geerek Kaysariyye, Yafa, Arsuf, Arlis, Safed ve Resule kentlerini birer birer fethetti, Akky da iddetle kuatt ise de elegeiremedi (1265-66). Daha sonra o, daha nce (1259-60) Moollarla ibirlii yaparak onlar Suriyeyi istil ve igale kkrtan ukurova Ermenilerine kar K a l a v u n un kumandasnda gnderdii ordu, Ermeni ve mttefiklerini Derbesak yrelerinde yenilgiye urattktan (Austos 1266) baka, Misis, Kozan, Adana ve Tarsusu yama ve tahrip etti. Dzenledii bu baarl seferden sonra B a y b a r s , zellikle Hallarn birbirleriyle ekime ve atmalarn frsat bilerek Taberiye, Akk, Yafa vs. ehirleri istil ve tahrip ettikten (1267-68) sonra byk Hal merkezlerinden biri olan Antakyay baarl bir kuatmadan sonra fethetti (Nisan 1268). Bylece Hallarn 1097 ylnda (I. Hal seferi) kurduklar Antakya Prenslii tarihe karm oldu. Daha sonra (1270) Kbrsa baarsz bir deniz seferi dzenleyen B a y b a r s , bir yl sonra Trablus Hal Prensliine kar harekete geerek baz kaleleri fethetti.

lke iinde ve dnda giritii siyas, asker ve ekonomik faaliyetler sonunda devlet ynetimini salam temeller zerine oturtmay baaran B a y b a r s devrinde, lkenin snrlar batda Sirenaykaya, gneyde Nubya ve Massava ya, kuzeyde Toros dalarna kadar uzanmaktayd. Bu byk Trk hkmdar 20 Haziran 1277de hayata gzlerini yummutur.

12 AL SEVMERDOAN MERL

B a y b a r s tan sonra Bahriyye Memlkl kolundan 21 sultan hkmran olmu ve bu kol, 1382ye kadar 132 yl devam etmitir. B a y b a r s tan sonraki hkmdarlardan zellikle M e l i k l m a n s u r S e y f e d d i n K a l a v u n (1279-1290) ve olu M e l i k n n a s r M u h a m m e d (1293-1294, 1299-1309, 1310-1341) devirleri, Memlkl devleti tarihinde i ve d olaylar bakmndan nemlidir. 1382-1517 yllar arasnda devlet ynetimini ellerinde tutan Burciyye Memlkl hkmdarlar, Bahriyye koluna mensup sultanlar gibi yetenekli ve kudretli deillerdi. Bu Memlkler zamannda (XV. yzyl), Orta-dou'da T i m u r istilsndan baka, Akkoyunlu ve zellikle Osmanl devletlerinin hkmranlklar balam ve sonunda Burciyye Memlkleri (son hkmdar M e l i k i i l e r e f T u rna n b a y ) Osmanl hkmdar byk sultan Y a v u z S e l i m tarafndan ortadan kaldrlmtr (22 Ocak 1517). Bu kolun nl hkmdarlar arasnda M e 1 i - k z z a h i r B e r k u k , M e l i k l m e y y e d e y h , M e l i k l e r e f B a r s b a y , M e l i k z z a h i r a k m a k , M e l i k l e r e f n a l ve M e l i k l e r e f K a y t b a y yer almlardr.

BUYUK SELUKLU MPARATORLUU

d e v l e t in k u r u l u d o n e m i

Seluklularn kkeni ve trih sahnesine klar

ilgili kaynaklarn belirttikleri zere, Seluklular, Ouzlarn Knk boyuna mensupturlar. Seluklularn atas olarak bilinen ve ok kuvvetli oluu nedeniyle kendisine Ouzlar arasnda Demir Yayl (Temr Yal) nvan verilen D u k a k (Tu k a k ), Ouz Yabgu devletinde Y a b g u dan sonra gelen nemli bir siyas ve asker greve sahip idi. Bu sebeple O u z Y a b g u su, devletin nemli i ve d sorunlarn D u k a k la grmek suretiyle zmlerdi. Yaplan aratrmalarn altnda Ouz Yabgu devletinde nemli bir durumda bulunduu anlalan kalabalk Knk boyunun beyi olan D u k a k m adrc olduu ve Soylu han, veya hakan sllesinden bulunduu hususlar, tarih gereklerle badaamaz. D u k a k m ileri nesebi (soyu) hakknda, zellikle I b n l - A d m ( Bugye, s. 10)deki kayt, ( S e 1 u k b in D a v u d b i n E y y u b b i n D u k a k b i n I I - yas b i n B e h r a m b i n Y u s u f b i n A z i z ) ilgili kaynak ve dolaysyla aratrmalarda yer almaz. Baz kaynak ve bunlara dayanarak yaplan aratrmalarda, D u k a k m Hazar Trklerine tbiiyeti ileri srlmse de bu konuda yaplan eitli aratrmalar sonucunda, ancak bu tbiiyetin Hazarlarn ok kuvvetli olduklar 922 ylndan nce, Ouz Yabgu devleti dolaysyla olduu tespit edilmitir.

Kuvvetli bir asker ve siyas yetenei olan D u k a k n Ouz Yabgusu yla olan anlamazl, pek gereki olmayan bir hikye eklinde kaynaklara gemitir. Rivayete gre D u k a k , bir Trk zmresine (Belki Hazarlar) kar sefere kmak isteyen Y a b g u ile mnakaa eder ve sonunda bu mnakaa bir kavgaya dnr; fakat Ouz beylerinin araya girmesi zerine, dzenlenen bir len srasnda Y a b g u ve D u k a k barrlar. Bu olaydan sonra D u k a k n Ouzlar arasnda n artar. Dukak^hakknda bildiklerimiz bundan ibarettir; onun lm tarihi de kesin olarak bilinmemekte, ancak 875-885 yllar arasnda vukubulduu tahmin edilmektedir.

D u k a k n lmnden sonra S e l u k ( S e l u k , imls Trkenin ses uyumuna aykr olup kaynaklarda ve baz aratrmalarda mcadeleci veya kk sel anlamlarna gelen Saluk, Sal, Selk, Selik), gen yalarda (aa yukar 17-18) O u z Y a b g u s u tarafndan Subala (ordu bakomutanl, bu

16 AL SEVM -ERD O AN MERL

gnk Genel Kurmay Bakanl) atanm, ayrca Knk boyunun da beyi olmutur. Babas tarafndan eski Trk trelerine gre iyi bir asker ve siyaseti olarak yetitirilmi olan S e l u k , Yabgu devletinde, ksa srede byk bir n sahibi olmutur. Bununla birlikte ilgili kaynak ve aratrmalarda belirtildiine gre, bir gn S e l u k , Y a b g u nun sarayna girerek H a t u n , ocuklar ve teki devlet ilerigelenlerinin nnden geerek Y a b g u nun hemen yanna oturmutur. Onun bu hareketi, bata H a t u n olmak zere, devlet erkn tarafndan Bir Saygszlk olarak nitelendirilmitir. Bu nedenle ok gemeden devlet adamlarnn etkisiyle S e 1 u k u kendisine rakip grmeye balayan Y a b g u , ayrca karsnn ( H a t u n ) da kkrtmasyla S e 1 u k a cephe alarak onu bertaraf etme hazrlklarna balad. Bunun zerine durumu ciddileen S e l u k , aile bireyleri ve Knk boyuna mensup kk bir Ouz kitlesiyle Y a b g u devletinin klk bakenti Yengikentten ayrlp devletin yazlk bakenti olan Cende getmek zorunda kald. S e l u k un bu g, kaynaklarda Trkistandan veya Turandan rana ve Drl-Harbden Diyar Islma gei biiminde belirtilip kaydedilmitir. S e l u k , ksa zamanda, esasen Y a b g u devletinin hkmranlnn olduka zayf olduu Cend ehrine hkim oldu ve burada kk bir beylik kurdu. Bu ehir ve evresi, Islm lemine ok yakn olup, burada slmiyet sratle yaylmakta idi. S e l u k , bir sre sonra Knk boyu ilerigelenleriyle bir toplant yaparak iinde bulunduklar artlar mzakere edip deerlendirdi ve onlara Biz, g edip yerletiimiz bu lkede hkim din haline gelen Islmiyeti kabul etmek zorundayz, aksi takdirde bir devlet halinde byyp geliemeyiz, nemsiz kk bir kitle olarak yaamaya mahkum oluruz dedi. Bylece S e l u k , iinde bulunduklar siyasal ve sosyal ortam ne kadar iyi anlam ve ileri grl bir lider olduunu gstermitir. Uzun mzakerelerden sonra S e l u k , kaynaklarda ad belirtilmeyen bir ehrin (Cend ya da Maverannehr de baka bir ehir) valisine bir heyet gndererek kendilerine Islm dinini retecek bir din bilgini (fakih) gndermesini bildirdi. Bylece S e 1 u k ve beraberindeki Ouzlar, Gk Tanr dininden (Kam, aman) ayrlp Islmiyeti kabul ettiler (Aa-yukar 960larda). Bu olay, gerek Seluklu tarihinde, gerekse slm devir Trk tarihinde, ok nemli bir dnm noktasn oluturur ve S e 1 u k da Seluklu tarihinde, Islmiyeti kabul eden ilk hkmdar olarak tarihe geer. Esasen Gk Tanr dini ile slmiyet arasnda byk bir yaknlk vardr. Bylece Islmiyete giren S e l u k , M e l i k l - G a z i nvann alarak kfirlere kar cihada balad. O, Cend ehrindeki Yabgu devletinin vergi memurlarn Mslmanlar, kfirlere vergi, vermez diyerek ehirden uzaklatrd; daha sonra kendilerine saldran kfir Trk rktalarna kar baarl gazalarda bulundu. te bu seferlerin birinde, byk olu M i k i 1 ehit olmutur. Daha sonraki yllarda, Byk Seluklu devletini kuracak olan M i k i 1 in oullar T u r u l ve a r B e y l e r , dedeleri S e l u k tarafndan zenle bytlp yetitirilmilerdir.

Samanl ve Karahanllerla ilikiler

S e l u k , Cendde bir beylik kurduktan sonra zellikle Karahanl-Samanl mcadeleleri srasnda, blgede siyas ve asker bir gn temsilcisi durumuna

SELUKLU DEVLETLER TARH 17

geldi. Bu sebeple S e l u k un beylii, Karahanllar karsnda skk bir duruma den Samanllar tarafndan resmen tannd ve ok gemeden de Samanl hkmdar N u h , Karahanl hkmdar B u r a H a n a kar kendisinden asker yardm isteinde bulundu. Bunun zerine S e l u k , byk olu A r s l a n ( s r a i l ) n kumandasnda Samanllara yardmc bir birlik gnderdi ve bu sayede Samanllar, Karahanllar yenilgiye urattlar; buna karlk onlar, Buhara- Semerkant arasnda, Karahanl snr yaknlarndaki Nur (Nur Ata) ilesini Seluklulara yurt olarak verdiler; bylece A r s 1 a n a bal Ouzlar, Maverannehr e gelip Nur ilesine yerletiler (Aa-yukar 990 yl civar). Seluklularn da iinde bulunduu Ouzlarn (Mslman olduktan sonra Trkmen adyla anlmlardr) gneye, Maverannehre g etmelerinin sebepleri, eitli aratrmalara gre,

1 Kuzeyden Kpaklarm Ouzlar sktrmalar,2 Yer ve otlak darl,3 Gayri Mslim Ouz Yabgu devletiyle yaptklar mcadeleler,4 Mslman Karahanllarm gittike kuvvetlenip blgede hkim bir g ha

line gelmi olmalareklinde tespit edilmitir.

S e l u k , Maverannehre g etmedi ve bir sre sonra da (Aa-yukar 1007 ylnda) Cendde ld ve buraya gmld. S e l u k un kaynaklarda tespit edilebilen gen yata ehit olan M i k i l ile A r s l a n , Y u s u f Y n a l ve M u sa i n a n adlarnda drt olu vard. Ayrca beinci olu olarak Y u n u s un da bulunduu ileri srlmektedir. S e l u k un lmnden sonra eski Trk tresi gereince, byk erkek ocuk olan A r s l a n , Seluklu ailesinin bana bey (babu) olarak gemi ve Yabgu nvamn almtr. Yine tre gereince, A r s l a n - dan sonra Mu s a i n a n Be y , uzun bir sre Yabgu nvamn kullanmtr. Bylece A r s l a n Y a b g u , Seluklularn beyi durumunda idi; bununla birlikte ailenin dier bireyleri, kendilerine bal Ouz oymaklarnn banda, yar bamsz bir durumda idiler ve A r s l a n Y a b g u ya zayf bir feodal bala bal bulunuyorlard. Bylece genellikle T u r u l ve a r B e y l e r e bal olan Ouzlara Seluklular, A r s l a n a bal olanlara Yabgulular ve Y u s u f Y n a l a bal olanlara da Ymalllar ad verilmitir.

Dedeleri S e 1 u k un lmnden sonra T u r u l ve a r B e y l e r , Y- nalllar ve M u s a i n a n B e y de Maverannehrdeki Nur ilesi yrelerine gelmilerdi. Bu sralarda Karahanllarm byk hkmdar H a r u n B u r a H a n , Buharay alp Samanl devletine son verdi (999). Bylece Samanllarn mttefiki durumunda bulunan A r s l a n Y a b g u , Karahanllarm karsnda yalnz kald. Fakat bir sre sonra son Samanl hkmdar s m a i l M u n t a s r , A r s l a n Y a b g u ile birleip harekete geerek Buharay Karahanllardan geri ald ve hatt onlar, Semerkant yrelerindeki Zerefan kprs yaknlarnda bozguna uratt. Fakat ok gemeden M u n t a s r , Karahanl I l i g N a s r H a n karsnda yeniden bozguna urayarak Buharay terketmek zorunda kald. Bununla

18 AL SEVMERDOAN MERL

birlikte mcadeleyi srdren M u n t a s r , A r s l a n Y a b g u dan yeni bir asker yardm salayarak Semerkant taraflarnda I l i g Na s r H a n yeniden bozguna uratt (1003). Fakat bu arada A r s l a n Y a b g u , siyaset deitirip I l i g Na s r H a n la birleerek M u n t a s r a kar cephe ald. Bylece M u n - t a r , Samanl devletini yeniden diriltme giriimlerinde baarl olamad (1004).

Samanl devletinin tarih sahnesinden tamamen ekilmesinden sonra A r s l a n Y a b g u , Karahanllarla ibirliine devam etti ise de yine de Samanllarn ortadan kaldrlmasndan sonra Maverannetrdeki olaylarn nasl bir geliim gstereceini beklemekte idi. te yandan I l i g N a s r H a n n saldrsna urayan T u r u l ve a r B e y l e r , Karahanl hkmdar B u r a H a n n hizmetine girmek zorunda kaldlar. Bu hizmet srasnda B u r a H a n , T u r u l B e y i yakalatp hapse att. Bunun zerine derhal harekete geen a r Be y , B u r a H a n n sevkettii kuvvetleri yenilgiye uratp, baz Karahanl kumandanlarn tutsak ald; bunun zerine B u r a H a n , T u r u l B e y i serbest brakmak zorunda kald. Bu olaydan sonra T u r u l ve a r B e y l e r , kendilerine bal Trkmenlerle yeniden Maverannehre dndler. Fakat bir sre sonra I l i g N a s r H a n n lm (1012/13) zerine, Karahanl hkmdar A r s l a n H a n tarafndan hapsedilmi olan Karahanl ehzadesi A l i T e k i n , bir frsatn bulup hapisten kaarak A r s l a n Y a b g u nun desteiyle Buharay elegeirdi ve burada bamsz bir Karahanl beylii kurmay baard, mttefiki A r s l a n Y a b g u nun kzyla da evlenerek daha gl bir duruma geldi. Bylece Karahanl ve Gaznelilere kar yeni bir ittifak cephesi kurulmu oldu, ite bu olaydan sonradr k i A r s l a n Y a b g u , dolaysyla Seluklular, Maverannehr- de siyas ve asker bakmdan daha ok nem kazanmaya balad.

Karahanl ve Gaznelilerle ilikiler

ilgili kaynaklarda kesin kaytlarn bulunmamasna ramen olaylarn cereyanndan Seluklu ailesinin banda bulunan A r s l a n ile T u r u l ve a r B e y l e r arasnda sk bir ilikinin olmad, bir soukluun ve gerginliin var olduu anlalyor. Bunun kesin bir kant da A r s l a n Y a b g u nun A l i T e k i n ile olan ittifakna T u r u l ve a r B e y l e r in alnmam olmasdr. Nitekim ok gemeden Seluklu ailesi arasndaki bu gerginlik, daha da ileri boyutlara ulam, bunun sonucunda da A l i T e k i n , T u r u l ve a r B e y l e r e kar harekete geerek onlar gsz bir duruma getirip kendine tbi olmaya zorlamtr. Onun bu dmanca giriiminin mttefiki A r s l a n Y a b g u dan habersiz olduu, ya da bu konuda onun onayn almad pek dnlemez. Bir yandan B u ra H a n m, br yandan da A l i T e k i n in bask ve saldrlar karsnda sonderecede ciddi ve tehlikeli durumlara den T u r u l ve a r B e y l e r , kendileri iin daha gvenli yeni bir yurt aramaya karar verdiler. Bunu uygulamak amacyla T u r u l Be y ve Trkmenler, savunmas daha kolay olan llere ekilirken a r Be y , vaktiyle Abbaslerin hizmetinde bulunmu olan Trk soydalarnn gazalarda bulunduklar Bizans ynetimindeki Anadoluya bir keif seferine kt. yleki:

SELUKLU DEVLETLER TARH 19

a r Be y , bin Trk atlsyla Maverannehrden batya Anadolu ynne hareket etti. O, 1016 ylnda Gaznelilerin ynetiminde bulunan Horasan zerinden, daha nce buraya gelmi olan ve kendisine katlan Trkmenlerle, bura valisi A r s l a n C a z i b in kendisini izlemesine ramen, deta bir yldrm hzyla geip Acem Irak (Zaros dalarnn dou blgesi) topraklarna girdi. a r B e y in harektn haber alan ve bu sralarda Hindistanda fetihler yapmakta olan Gazne sultan M a h m u t , a r B e y in geiine engel olamamas sebebiyle A r s l a n C a z i b e sonderecede kzarak onu iddetle azarlad. a r Be y , burada pek fazla kalmayarak Azerbaycan zerinden Dou-Anadolu snrlarn ap Van Gl havzasna girdi. lk olarak Anadoluya giren, zellikle Ermeni kaynaklarnda vasfland zere, Mzrak, ok ve yaydan oluan silhlar ekili, beli kemerli, uzun ve rl sal, rzgr gibi uan Trk atllar karsnda Bizans komutan S e n e k e r i m in gnderdii kuvvetler, Yamur gibi atlan oklar karsnda kesin bir yenilgiye uradlar. Bunun sonucunda, baz kaleler dnda, Van Gl havzasnn byk bir blm Trk kuvvetlerinin kontrol ve denetimi altna girdi. Bu blgede, kendisine artk hibir Bizans kuvvetinin kar koyamad a r B e y , kuzeye ynelip Grclerin oturduklar Nahvan taraflarna yrd. B i z a n s n Grc asll kumandan L i p a r i t in savaa cesaret edememesi sonucunda a r Be y , btn blgeyi kolayca hkimiyet ve denetimi altna almay baard. Daha sonra o, Dovin ehrinin gneyindeki Nig kesimine yryerek kendilerine kar koymaya alan Beni kalesi Bizans kumandan Va a k P a h l a v u n i nin kuvvetlerini bozguna uratp darmadan etti, hatt bu kumandan, bozgun srasnda kaarken Trk askerleri tarafndan ldrld. Bylece a r B e y , gneydeki Van Gl havzasndan baka, Nahvan ve Nig kesimini de aknlara uratt. Sonu olarak, a r B e y , ilerde yurt edinilmesi amacyla, baaryla tamamlad bu keif seferi sonucunda, yolu zerinde ald takviyelerle birlikte ancak be, alt bin atly bulan ve o devir iin bile kk saylabilen bir Trk kuvvetini, Bizansn Dou-Anadoludaki kuvvetlerinin durduramayacak bir derecede olduunu, bylece bizzat ve fiilen tespit etmi oldu. ok gemeden a r Be y , A r s l a n C a z i b in, ald emir zerine kendisini iddetle izlemelerinden mahirane bir ekilde syrlmay baard; o, geldii gzergh olan Azerbaycan ve Horasan zerinden Maverannehre dnp, kardei T u r u l B e y e ulaarak (1021) yapt keif seferi hakknda ona geni bilgi verdi ve Biz, buradaki gl devletlerle, yani Karahanl ve Gazneli devletleriyle mcadele edemeyiz, ancak Horasan, Azerbaycan ve Dou-Anadoluya gidip oralarda hkmran olabiliriz, zira oralarda bize kar koyabilecek hibir kuvvete rastlamadm diyerek onu bat ynne harekete tevik etti.

Samanl devletinin ortadan kaldrlmasndan sonra Buharada bir Karahan- l beylii kuran ve olduka kalabalk Trkmen kitlelerine sahip olan A r s l a n Ya b - gu ile de bir ittifak yaptn grdmz A l i T e k i n , bylece Karahanl ve Gaznelilere kar nc siyas ve asker bir kuvvetin temsilcisi olmay baard ve Maverannehrde hkimiyet alanlarn geniletme etkinliklerine balad. Bu

20 AL SEVMER DOAN MERL

nun zerine Hrezme de hkim olan Gazneliler ile Maverannehrde kendilerine kar herhangi bir rakip grmek istemeyen Karahanllar, derhal harekete getiler. yleki: Karahanl byk hkmdar Y u s u f K a d i r H a n ile Gazne sultan M a h m u t , Semerkant yaknlarnda bir toplant yaptlar (1025). Her iki hkmdar arasnda, kaynaklarda belirtildii zere, ran ve Turan sorunlar zerinde yaplan mzakerelerde u kararlar alnd:

1 A l i T e k i n in Maverannehr,deki beyliine son verilecek, beyliin bana Y u s u f K a d i r H a n n olu Y e e n T e k i n getirilecek,

2 Karahanl ve Gazneliler iin gittike byk bir tehlike olmaya balayan A r s l a n Y a b g u nun banda bulunduu btn Trkmenler, Maverannehr- den Horasana nakledilecekler,

3 Amuderya, her iki devlet arasndaki snr oluturacak,4 Her iki devlet hkmdar, bu antlamay salamlatrmak iin karlkl

olarak akrabalk giriiminde bulunacaklar,5 1. ve 2. maddelerin uygulanmas grevini sultan M a h m u t stlenecek.

Horasana gei

Sultan M a h m u t , derhal kararlatrlan szkonusu antlama maddelerinin uygulamasna giriti. yleki: O, bu sralarda, her iki hkmdarn muhtemel ani saldrlarndan korunmak amacyla A l i T e k i n ile birlikte llere ekilen A r s l a n Y a b g u ya bir eli gndererek Biz, srekli olarak Hindistana gaza amacyla seferlere gidiyoruz. Birok Islm memleketlerinden gelen gnlller, bizimle birlikte bu seferlere katlyorlar; fakat Mslman olan sizler, bu gazalara niin katlmyorsunuz? Btn bu konular grmek ve dostluk kurmak zere, sizi sarayma davet ediyorum; geldiiniz takdirde size lyk olduunuz nvanlarla ltuf ve ihsanlarda bulunulacaktr. dedi. ki byk devlet karsnda baarl olamayacann bilinci iinde bulunan A r s l a n Y a b g u , baz yakn arkadalaryla birlikte sultan M a h m u t un yanma Semerkanta gitti. Onuruna verilen lendeki konumalar srasnda, sultann Bana asker yardm gerekirse ne kadar atl kuvvet gnderebilirsin? sorusu zerine, biraz da ikili olan A r s l a n Y a b g u , si- lhdarndan bir ok alarak Bunu, kendi boyuma (Knk) gnderirsem 10 bin atl , silhdardan ald bir yay gsterip Bunu, kendi ulusuma gnderirsem 30 bin atl , yine silhdarndan ald oklardan birisini gsterip Eer bunu Balhan dana gnderirsem 100 bin atl , bir ok ile yay karp Bunu, ayrca gnderdiim takdirde 100 bin atl ve nihayet kard bir oku gsterip Eer bunu Trkistana gnderirsem 200 bin atl gelir cevabn verdi. Onun bu szleri karsnda hayretler iinde kalan sultan M a h m u t , esasen hile ile davet ettii A r s l a n Ya b - gu, olu K u t a l m v e baz yakn arkadalarn tutuklatarak Kemire giden geitteki bir tepe zerinde bulunan Klincar (Kalencer) kalesine gnderip hapse attrd. Sultan M a h m u t , A r s l a n Y a b g u yu bylece bertaraf ettikten son

SELUKLU DEVLETLER TARH 21

ra onun basz kalan Trkmenlerine saldrlar dzenleyip onlar geni apta yamalatt ve ok gemeden de bunlardan drt bin adrlk (Aa-yukar 10-15 bin) bir kitleyi, Horasan valisi A r s l a n C a z i b in muhalefetine ramen Horasana getirterek Nesa, Bverd ve Ferve (Kzl Avrat)ye yerletirdi. Kaynaklarda Balkan ve Irak Trkmenleri adlaryla anlan bu Tiirkmenler, zellikle babular A r s l a n Y a b g u nun hapsedilmesi sebebiyle, K z l , Y a m u r , G k t a , B o a , M a n s u r , A n a s o l u vs. gibi beylerin ynetimleri altnda, daima hareket halinde grnmlerdir. Nitekim ok gemeden bu Tiirkmenler, zellikle Gazneli vergi memurlarnn zulme varan davranlar zerine, kendilerine katlan dier Trkmenlerle birlikte oturduklar blgede yama hareketlerine baladlar. Bunun zerine sultan M a h m u t , nce Horasan valisi A r s l a n C a z i b i onlara kar evketti, daha sonra da bizzat kendisi harekete geerek (1028) onlar ar bir ekilde cezalandrd. Bunun zerine Trkmenlern bir ksm, eitli beylerin ynetiminde, Balhan dalarna ve Dihistana kap sndlar, dier bir ksm da batya hareket ederek Azerbaycan ve Dou-Anadoluya kadar uzanan blgelere aknlar yaptlar. zellikle bu Trkmenler, A r s l a n Y a b g u nun K- lincar hapishanesinden bir ok gndermesi zerine, Gaznelilere kar saldrlarn daha da arttrdlar, ayrca babularn Klincar 'd a ki hapishaneden kurtarma giriimlerinde bulundularsa da baarl olamadlar. Ancak K u t a l m , tutsaklktan kurtulup babasna bal Trkmenlern obasna ulamay baard. Bir sre sonra A r s l a n Y a b g u , yedi yl kald bu hapishanede ld (1032).

Yeni Seluklu babular:Turul ve ar Beyler

A r s l a n Y a b g u nun hapsi ve lm zerine, Seluklu ailesinin, dolaysyla Trkmenlern yeni babular olarak T u r u l ve a r B e y kardeleri gryoruz; ailenin bana ise Yabgu olarak yaa byk olan sakin tabiatl M u s a n a n Be y getirildi. Sultan M a h m u t , A r s l a n Y a b g u ya baaryla uygulad bertaraf etme siyasetini bu kez, T u r u l ve a r B e y l e r e de uygulamak amacyla onlara bir eli gnderip Kendilerine yurt verme nerisinde bulundu ise de onlar, onun bu amal nerisini kabule yanamadlar. te. yandan A l i T e k i n , yeniden Buhara ya gelip Karahanh beyliinin bana geti. O, bu kez, T u r u l ve a r B e y l e r e haber gnderip Ortak dmanlar olan Karahanl ve Gaznelilere kar ittifak nerisinde bulundu, fakat vaktiyle kendilerine kar dmanca tutum ve davranlar sebebiyle kendisine artk g- venemeyen T u r u l ve a r B e y l e r , onun bu nerisini kabul etmediler. Bunun zerine A l i T e k i n , bu kez Seluklu ailesini birbirine drp blmek ve kendisine tbi duruma sokmak amacyla, Y u s u f Y n a l a bir eli ve deerli armaanlar gnderip kendisine Seluklu Yabgusu nvan verme nerisinde bulundu ise de baarl bir sonu alamad. Bunun zerine o, A lp K a r a komutasnda sevkettii bir orduyla Seluklulara bir baskn yaptrd; yaplan arpmalarda, bata Y u s u f Y n a l olmak zere, birok Seluklu beyi ve askeri ldrld. Buna ramen ksa zamanda toparlanan Seluklular, T u r u l , a -

22 AL SEVM -ERD O AN MERL

r ve M u s a Y a b g u ynetimindeki bir orduyla harekete geerek ikinci Seluklu sultan olacak olan A lp A r s l a n n doumunu (Ocak 1029) uurlu sayp, A lp K a r a komutasndaki Buhara Karahanl beyliinin ordusunu yenilgiye urattklar gibi, A lp K a r a ve pek ok Karahanl emrini ldrmeyi baardlar (1030). Buna ramen A l i T e k i n in devaml saldrlar karsnda Seluklular, Hrezme getmek zorunda kaldlar ve burann Gazneli valisi A l t u n t a n kendilerine yurt olarak verdii urhan ve Darhn (Dergn) yrelerine yerletiler. te yandan, bu sralarda Gazneli sultan M a h m u t lm (1030), taht mcadelesinden A l i T e k i n in desteiyle galip kan olu M e s u t , Gazneli sultan olmutu. Bununla birlikte babasnn siyasetini aynen uygulamaya devam eden M e s u t , Hrezm valisi A l t u n t a , Buhara ya A l i T e k i n e kar bir seferle grevlendirdi ise de Debsiyede yaplan savatan (1032) ksa bir sre sonra A l t u n t a ld. Onun yerine Hrezm valiliine atanan olu H a r u n , bamszln iln ile Gaznelilere kar isyana balad (1034); durumunu kuvvetlendirmek amacyla A l i T e k i n den baka Seluklularn yardm ve desteini salamak iin, onlarla da bir ittifak yapt; buna karlk Seluklulara, Hrezmde Ribat Ma ve urhan yurt olarak verdi. Bylece Gaznelilere kar l bir ittifak oluturulmu oldu, ite bu olay, Seluklularn blgede yeniden siyas ve asker bir gce kavutuunu ifade eder.

Hrezme gelip yurt sahibi olan Seluklular yakndan izledii anlalan Ouzlarn Baranl (Koyunlu) boyundan ve kaynaklarda ok eski Seluklu dman olarak belirtilen son Ouz Yabgusunun (Belki A l i H a n ) olu olmas muhtemel olan Cend emri a h m e l i k , Ekim/Kasm 1034de, Kurban bayramnda, Seluklulara ani bir baskn yapt, onlardan 8 bin kiiyi ldrp birok kadn, ocuk ve askeri tutsak aldktan baka, pek ok da mal elegeirerek Cende dnd. Gerekten daha gvenli bir yerde bulunduklarn sanan Seluklular, sonderecede aknlk ve telaa kaplp A l i Te k i n in, ya da H a r u n un ihanetine uradklarn sandlar ve derhal Amuderyay geip Ribt Nemeke gelip kondular. Olaydan hemen sonra H a r u n , mttefiki Seluklular kaybetmemek amacyla, onlar teselli etti ve pek ok mal ve para vererek Jirezmdeki yurtlarna geri dndrd. Ayrcao, Amuderya zerindeki bir gemide bulutuu (Kasm 1034) a h m e l i k ile Seluklular bartrma giriimlerinde bulundu ise de baarl olamad. Seluklulara yeniden saldrmak isteyen a h m e l i k , H a r u n un kalabalk ordusu (30 bin) karsnda Cende geri ekilmek zorunda kald. Bu olaydan bir sre sonra A l i Te - k in ld (Ocak 1035); bylece Gaznelilerle mcadele halinde bulunan H a r u n , ok nemli bir mttefikini kaybetmi oldu. Bunu frsat bilen Gazne sultan M e s u t , zayf bir duruma dm olan H a r u n u, gizlice gnderdii bir fedai tarafndan ldrtt (Nisan 1035). Bu iki nemli olaydan sonra Seluklular, bir yandan A l i T e k i n in oullar, br yandan da Gaznelilerin tehdidi altnda, yeniden ciddi ve tehlikeli bir dneme girmi oldular.

G aznelilerle m cadeleler

Hrezmdeki yurtlarnda ok kritik ve g bir duruma dtn grdmz Seluklular, T u r u l , a r ve Mu s a n a n Y a b g u nun ynetim

SELUKLU DEVLETLER TARH 23

lerinde kendilerine bal Trkmenlerle birlikte Mays 1035de, Gaznelilerden izin almakszn Amuderyay geip Horasana geldiler ve Merv, Serahs ve Ferve yrelerinde konakladlar; daha nce buraya gelmi olan baz Trkmen guruplar da kendilerine katld, bylece saylar daha da oalm oldu. Seluklu babular, derhal Gaznelilern Horasan Divan (Hkmet) Bakan S r i ye bir mektup gndererek Yurtsuz kaldklarn, aresizlik iinde bulunduklarndan Horasana gelmek zorunluluunu duyduklarn, asker hizmet (zellikle Balhan, Dihistan, Hrezm ve Ceyhun ynnden yaplmas muhtemel Trkmen saldrlarn durdurma) karlnda, oturduklar yerlerin kendilerine verilmesi hususunda, sultan M e s u t katnda kendileri iin ricada bulunmasn zr dileyerek bildirdiler. Durumdan derhal haberdar edilen sultan M e s u t , vaktiyle babas sultan M a h m u t un, A r s l a n Y a b g u Ouzlarn Horasana nakletmekle nasl ciddi bir hata ilediini ve onlarn, lke iinde kardklar sorunlar gznne alarak Seluklularn bu isteini kabul etmedi. Fakat Gazneli devletinin Divan yeleri, u anda 10 bin sava atlya sahip bulunan Seluklularn dman bir duruma getirilmesinin doru olmayacan ileri srdlerse de sultan, kararn deitirmedi ve Seluklulara kar bir asker harekt dzenlemeye karar verdi ve bunu derhal uygulamaya koydu. Bu amala o, hacip B eg T o g d ( B e y d o - d u ) komutasnda Seluklulara kar sevkettii byk Gazneli ordusu, ilk nce Seluklular bozguna uratt ise de Nesa yrelerinde yaplan esas savata (Haziran 1035), zellikle a r B e y in byk asker yetenei sayesinde, kesin bir yenilgiye uratld; bakumandan B eg T o g d v e dalan kuvvetleri, glkle Ni- abura kaabildiler. Seluklular, bu zaferden sonra ganimet olarak pek ok altn, deerli eya, silh, giysi ve at elegeirdiler. Gaznelilere kar kazanlan bu zafer, Seluklularn devlet kurma yolunda kazandklar ok nemli ve tarih bir baar saylr. Nitekim sultan M e s u t , T u r u l B e y e Nesay, a r B e y e Dihistan ve M u s a i n a n Y a b g u ya da Ferve yi Dihkan (Vali) nvamyla kta ettiini bildiren bir ferman (menr) ile birlikte hilat (zel resm giysi), klh, eerli at, altn kemer ve sancak gnderdi; buna karlk Seluklular da, Gaznelilere tbi olacaklard. Bylece yaplan antlama sonunda sultan, Seluklulara Horasanda muhtariyet (yar bamszlk) vererek onlar, siyas ve asker bir g olarak tanmak zorunda kald (Austos 1035).

Bam szlk kazanmalnn: 1 0 3 8 Zaferi

1035 zaferinden sonra devaml olarak Trkistandan geden Ouzlarn kendilerine katlmasyla gittike oalp glenen Seluklular, Gazneliler iin daha ciddi bir tehlike haline gelmeye baladlar. Yukarda szkonusu edilen antlamaya ramen her iki taraf birbirlerine kar gven duymamakta idi. zellikle saylar gittike artan, bu bakmdan yeni yurtlara ihtiya duyan Seluklular, Gaznelilerden yeni topraklar (Merv, Serahs, Bverd ve yreleri) istedikten baka Sistana kadar aknlar yapmakta, ayrca H a r u n dan sonra Hrezmah olan I s - m a i 1 ve Karahanl hkmdar B u r a H a n ile de siyas ilikiler kurma giri

24 AL SE V M -ERD O A N MERL

imlerinde bulunmakta idiler. Seluklularn btn bu hareket ve giriimlerini yakndan izleyen sultan M e s u t , bu kez onlar kesin bir darbe ile Horasandan karma kararnda idi. Bu amala o, hacib S b a kumandasnda 15 (ya da 17) bin kiilik bir Gazne ordusunu Horasan'a, ikinci bir orduyu da Herata gnderdi; blgedeki siyas durumu anlamaktan yoksun olmas dolaysyla, Seluklulara nem vermeyerek Hindistana sefere kt. S b a nin Niaburdan Serahsa yrmesi zerine, korku ve endieye kaplan Seluklular, btn arlk ve ailelerini Merv lne gnderdiler ve Serahs yrelerinde, Gazne ordusuna kar sava dzeni aldlar. ok gemeden her iki taraf kuvvetleri arasnda arpmalar balad. Gaznelilere oranla, az bir kuvveti bulunan Seluklular, atl kuvvetleriyle, donanm bakmndan ar Gazne ordusuna, onlar ypratma amacyla, bozkr sava dzeni uyarnca, saldrlarda bulunup geri ekiliyorlard. Fakat ok gemeden Mays 1038 sonlarnda Serahs yrelerindeki Telhbda her iki taraf kuvvetleri arasnda btn bir gn sren iddetli bir sava sonunda, zellikle yine a r B e y in asker yetenei ve ustaca manevralar sayesinde, Gazne ordusu, ikinci kez, kesin bir yenilgiye urad, S b a ve dier Gazneli kumandan ve askerler Herata katlar.

Seluklular, Gaznelilere kar kazandklar bu ikinci zafer sonucunda, artk bamszla kavutular. Eski Trk devlet geleneine gre, T u r u l Be y , devletin hukuk bakan olarak Niabur^, a r Be y Merv e, Mu s a n a n Y a b gu ise Serahsa sahip ve hkim oldular. Bylece Horasanda Gazne devletinin hkimiyeti sona ermi, artk Seluklu hkmranl balamt. b r a h i m Y i - n a l , savatan sonra 200 atl bir kuvvetle Niabura girip ehri T u r u l B e y adna teslim ald ve onun adna Sultanl-Muazzam (Byk Sultan) nvanyla hutbe okuttu. ok gemeden kolunda bir yay ve belinde ok olduu halde, bin atl ile Niabur a gelen T u r u l Be y , ehir ilerigelenleri tarafndan byk bir trenle karland ve Gazne sultan M e s u t un tahtna grkemli bir trenle oturdu; derhal oluturulan Mezlim Divannda (Divanl-Mezlim) halkn ikyetlerini birer birer dinledi; ok gemeden de Seluklu devletinin tekiltn dzenleme almalarna balad. Bu amala o, baz atamalarda bulundu. Merv ehrinde de a r B e y adna Melikl-Mlk (Melikler Meliki) nvanyla hutbe okutuldu. Bir sre sonra Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h , Niabura T u r u l B e y e bir eli gnderdi; bylece Abbas halifelii, Horasanda Seluklu hkimiyetini tanm oluyordu.

Dandanakan Zaferi

Seluklularn kazandklar bundan nce szkonusu edilen iki nemli zaferden (1035, 1038) sonra Gaznelilern blgedeki siyas ve asker durumu ciddi ekilde sarsld; bundan faydalanan Karahanl ehzadesi B r i T e k i n , Gazne topraklarna baz akmlarda bulundu (Ekim 1038). Sultan M e s u t , sarslan durumunu kuvvetlendirme amacyla Hrezmi vermek karlnda, Seluklulara ve asi Hrezmah s m a i l e kar Cend emri a h m e l i k i l e bir ittifak yapt. Ger

SELUKLU DEVLETLER TARH 25

ekletirdii bu siyas giriimden sonra o, iinde ok sayda sava fillerinin de yer ald atl ve yayadan oluan 50 bin kiilik, kaynaklarda btn Trkistann dahi kar koyamayaca biiminde vasflanan bir orduyla harekete geerek, nce Belhe gelip daha sonra da Serahs zerine yrd. Bu sralarda a r Be y , Tlikn, Fryb, uburkan ve yrelerini fethetmekle meguld. Sultann bu harekt zerine a r B e y , Serahsa geldikten sonra T u r u l B e y ve M u sa n a n Y a b g u da Serahsa gelip toplandlar ve derhal hareket halinde bulunan sultana kar sava hazrlklarna baladlar. Bununla birlikte baz Seluklu babular, ok byk ve gl Gazne ordusu karsnda dayanamayacaklarn dnerek Rey, Crcan ve Cibal taraflarna ekilme fikrinde idiler. Buna kar kan a r B e y , Horasann asla terkedilmemesini, baka yeni blgelerde baarl olmann ok g olduunu, ar Gazne ordusu karsnda nc kez zafer kazanabileceklerini ifade etti. Onun bu fikri, dier Seluklu babular tarafndan da kabul edildi. ok gemeden says 20 binden biraz fazla olan Seluklu ordusu ile 50 bin kiilik Gazne ordusu, Telhb yrelerinde savaa tututu (Mays 1039). Byk Gazne ordusu karsnda tutunamayan Seluklu kuvvetleri, yakn yrelerdeki llere ekilmek zorunda kaldlar. Bu arada sultan M e s u t , Nia- bura gitti (Ocak 1040). Bununla birlikte Seluklular, llerden sevkettikleri hafif ve hareket yetenei ok fazla olan atl birliklerle Gazne ordusunu ypratma saldrlarna baladlar, zellikle yrelerdeki su kuyularn tahrip ile kapatyorlard. Bu arada Seluklu babular, sultan M e s u t un Nesa, Bverd ve Fer- ve Seluklulara verilecek, Niabur, Serahs ve Merv Gaznelilerde kalacak eklindeki bar nerisini kabul ile onlarla geici bir anlamaya vardlar. Bylece her iki taraf da kesin sonulu bir savaa hazrlanma zaman ve frsat elde etmilerdi. Bu sralarda Trkistandan gelen kalabalk Ouz kitleleri, davet zerine, Seluklulara katldlar, bylece onlar, Gazneliler karsnda biraz daha gl bir duruma gelmi oldular.

K Niaburda geiren sultan M e s u t , Seluklulara kesin bir darbe vurup, onlar Horasandan karmak, ya da kendilerine tbi duruma getirmek kararnda idi. ok gemeden sultan, Niaburdan 100 bin kiilik devrin en byk ordusuyla Tus ve Serahs ynnde harekta balad (1040 yl ilkbahar). Onun ok kuvvetli bir orduyla harekete getiini haber alan Seluklu babular, derhal toplanp durumu mzakere ettiler. Babulardan ounluunun Bu ciddi ve tehlikeli durum karsnda Bat-Irana (Rey, Cibal vs.) ekilme fikri, yine a r Be y tarafndan iddetle reddedildi ve onun l yoluyla gelmekte olan yorgun ve ar Gazne ordusuna kar baarl olabilecekleri fikri, dier Seluklu babular tarafndan bu kez de olumlu bulunarak kabul edildi. ok gemeden Serahstan hareket eden Seluklu ordusunun ncleri, bu sralarda Merv ynnde ilerlemekte olan Gazne ordusuna saldrlara baladlar; esas ordu ise taktik gerei l ynne doru ekilmekte idi. Bu arada ancak 20 bin atldan oluan Seluklu ordusundan baz birlikler, Gazne ordusunun yolu zerindeki btn su kuyularn da tahrip edip kapattlar, bylece kalabalk Gazne ordusunu susuz brakma planlarn

26 AL SEVM -ERDO AN MERL

tam bir baaryla uyguladlar. te yandan su ihtiyacn gidermek amacyla Merv yaknlarndaki sular bol olan Dandanakan (Dendnekn, Dendnkn, Trkmenistan Cumhuriyetinde, Merv-Serahs arasnda Tarbd) kalesi yrelerine doru yn deitirip ilerleyen Gazne ordusu, gerekten susuzluk ve yorgunluktan perian bir duruma dmt, ayrca artan Seluklu nc kuvvetlerinin saldrlar da onlara ar zayiat verdiriyordu. Dandanakandak su kuyularnn da Seluklular tarafndan tahrip edildiini gren sultan, ciddi bir mitsizlie kapld, ordusunda da disiplin yava yava bozulmaya ve sultanla ordu komutanlar arasnda fikir ayrlklar grlmeye balad. te bylece aldklar nlemlerle Gazne ordusunu henz savaa girimeden nce kt duruma drmeyi baaran Seluklu babular, Dandanakan kalesi nlerinde, onlarla kesin sonulu birr meydan sava yapmaya karar verip derhal harekete getiler. Burada 22-24 Mays 1040 gnleri arasnda ( gn) yaplan ve ok iddetle cereyan eden deta lm-kalm savanda, birlikten yoksun, a, susuz ve yorgun Gazne ordusu, zellikle daha nceki savalarda olduu gibi, byk asker, sava tekniini ok iyi bilen ve ayn ekilde baaryla uygulayan a r B e y in mahirane taktik ve saldrlar karsnda kesin bir yenilgiye uratld. arpmalar srasnda Gazne ordusunda yer alan baz Trkmen birlikleri, Seluklu saflarna gemilerdi. 24 Mays gn, artk koskoca Gazne ordusu sava meydannda grnmyordu. Sultan M e s u t , 100 atl ile alaya alaya sava meydanndan glkle kap cann kurtard, dier Gazneli komutanlar da (sultann kardei A b d r r e i d , olu M e v d u d , B e y d o d u , Hacip E b u n n a s r , Sipehslar A l i , Slar K a r a t e k i n v . s. gibi) ayn ekilde ordu saflarn terkedip kamlard. Savatan sonra Seluklular, Gaznelilerin deerli hzinesi ile silh ve pek ok mal elegeirdiler, bunlarn byk bir ksm savaa katlan askerlere datld.

Seluklular Cend ehrinden ayrldktan sonra girdikleri Islm leminde Ka- rahanl ve Gaznelilerle giritikleri uzun sreli etin mcadelelerin doruk noktasn oluturan Dandanatan zaferinden sonra artk zledikleri tam bamszlklarn kazandlar. Bu zafer, Trk-Isln ve dnya tarihi bakmndan ok nemli sonular dourmutur. Artk onlar, Horasanda bir devlet kurduktan sonra btn Snn Islm leminin madd kuvvet ve kudretini temsil ile onu, her trl i ve d tehlikelere kar koruma grevini stlenmilerdir.

Devletin kuruluu

Dandanakan savandan hemen sonra sava alanndaki adrnda bulunan saltanat tahtna kartlan T u r u l Be y , btn Seluklu babular tarafndan Horasan Seluklu hkmdar olarak iln ve kabul edildi, bu byk ltuf ve ihsanndan dolay da secdeye kapanlarak U lu T a n r ya iten yakarlarda bulunuldu. Daha sonra Merv ehrinde btn Seluklu babu ve ehzdelerinin de katld Byk Kurultayda alnan bir kararla, kazanlan bu tarih zaferi bildirmek amacyla T u r u l B e y in imzasyla, bata Abbas halifesi olmak zere, btn Karahanl hkmdar ve ehzadelerine, randaki yresel emirliklere birer

SELUKLU DEVLETLER TARH 27

fetihnme (fetih mektubu) gnderildi. zellikle halife K a a i m B i e m r i l l a h a gnderilen fetihnmede Gazne hkmdarlar sultan M a h m u t ve M e s u t un kendilerine kar giritikleri haksz ve gereksiz mcadele, uradklar ktlk ve zulmler birer birer belirtilmi, Seluklularn halifeye daima itaat edip sadk olduklar, halka daima adaletle muamele yapmaya baladklar ve kffara kar gaza yapacaklar bildirilmitir. Bu fetihnamenin ba tarafnda, eski Trk hkimiyet simgesi olan o/c ve yay iaretleri yer almtr. Daha sonra alman baka bir karar gereince, fethedilmesi planlanan memleket ve lkeler, Seluklu ailesinin babular arasnda ylece paylalmtr:

T u r u l B e y , fiilen ve hukuken Sultan olarak bakent Niaburda oturacak ve bat ynndeki lkelerin fetihlerini stlenecek. a r B e y , Melik ve ordu komutan olarak ynetim merkezi Mervde oturacak, Serahs ve Belh ehirleri ile Amuderya-Gazne arasndaki memleketleri fetih ile sahip olacak. M u sa n a n Y a b g u ise, bakenti Herat olmak zere, Bst ve Isfizar ile Sistana kadar uzanan memleketlere hkim olacak. Ayrca devletin merkeziyeti siyaseti gereince, kendilerine muhtariyet verilmeyen Seluklu ehzdeleri b r a h i m Y - n a 1 (Sultan T u r u l un anne bir kardei, Y u s u f Y n a l n olu) Kuhistana, K u t a l m , Grcan ve Damgana, a r B e y in olu K a v u r t B e y Kir- mana atanmlardr. Bylece yeni kurulan Seluklu devleti, bu l ynetim tarz gereince, bltrlm oldu. a r ve Mu s a n a n B e y l e r , kendi ynetim blgelerinde, sultan Tu r u 1 un adndan sonra, adlarna hutbe okutup para bastrabilecekleri gibi, saraylarnn kapsnda gnde kez (sultan gnde be kez) bando (nevbet) aldrabilecekler ve balarnda da hkmdarlk simgelerinden olan etr tatabileceklerdi. Bununla birlikte her ikisi, bakent Niabur- daki sultan T u r u l a kesinlikle tbi bir durumda kalacaklard.

Seluklu devlet tekilt dzenlendii sralarda deney sahibi Samanl ve Gazneli devlet adamlarndan faydalanld. Bu itibarla sultan T u r u l , E b u l - K a s m A l i yi ilk Seluklu veziri olarak atad, sonra Isfahan emri F e r - m u r z b i n K a k u y e nin elisi E b u l - F e t h ide vezirlie getird