Semantiek 1

college 2

Jan Koster

1

Boek

2

Twee benaderingen

Referentiële semantiek (denotationeel)

Accent op relaties tussen taalelementen en buitentalige

werkelijkheid (externalisme)

Representationele semantiek

Accent op conceptuele structuur (“mentale modellen”)

waarmee we de wereld benaderen (internalisme)

3

Soms: denote vs. refer

Denote: relatie tussen taalelementen en de wereld ( eigenschappen van

woorden)

Refer: wat een spreker doet als hij met taal naar aspecten van de wereld verwijst ( eigenschappen van taalgebruikers)

4

Semantiek en Pragmatiek (1)

Klassiek (volgens semioticus Charles Morris):

Syntaxis: formele relaties tussen tekens

Semantiek: relaties tussen tekens en de objecten waarop zij van toepassing zijn

Pragmatiek: de relatie van tekens tot interpretatoren (spreker, hoorder)

5

Gottlob Frege

Duits wiskundige en filosoof (1848-1925), grondlegger van logicisme en moderne referentiële semantiek

Maakte onderscheid tussen Sinn (sense, betekenis, intensie) en Bedeutung(reference, denotatie, extensie)

Voorbeeld: morgenster en avondster (= Venus)

6

Semantiek en Pragmatiek (2)

Onderscheid vooral in Fregeaanse traditie en later in het logisch positivisme

Frege: betekenis is objectief, staat los van individuele kennis of subjectiviteit

Logisch positivisme: zinnen zijn óf analytisch (tautologisch) óf gekoppeld aan extensies (brugprincipes, I-functies)

7

Logisch positivisme

Wiener Kreis, groep Weense wiskundigen en filosofen met o.a. Moritz Schlick en Rudolf Carnap (jaren 20 en 30 van de 20ste eeuw).

Anti-metafysisch

Onwikkeling referentiële semantiek

8

Polysemie (1)

Het boek weegt een pond

Het boek is spannend

Het boek past op een memory stick

Het boek bestaat alleen nog in haar hoofd

Het boek is zijn belangrijkste bron van inkomsten

etc.

9

Interpretatie

bepaalt referentie (denotatie)

noodzakelijke voorwaarde voor referentie

hangt af van context en kennis (en zelfs het wereldbeeld) van taalgebruikers

10

Semantiek en Pragmatiek (3)

Onderscheid is twijfelachtig: het is de vraag of er betekenis is zonder contextuele interpretatie door mensen

Wisselend wereldbeeld onderdeel van context

Probleem van groot belang voor de omgang met teksten (wetenschappelijke theorieën, wetsteksten, religieuze teksten)

11

Voorlopige conclusie

representationele theorie is correct

betekenis kan (althans in de besproken gevallen) niet gezien worden als verzameling eigenschappen van woorden (denotatie) los van spreker en hoorder

12

Referentie (denotatie)

Bij inhoudswoorden: zelfstandige naamwoorden (boek), werkwoorden (spelen), adjectieven (blauw), etc.

Niet bij functiewoorden: kwantoren (alle, sommige), lidwoorden (de, het, een), voegwoorden (dat, en, maar, want), bijwoorden (niet, misschien)

13

Zelfstandige naamwoorden

Boek: verwijst naar verzameling boeken (denotatie, extensie)

Het boek: pas door combinatie met lidwoord kan er verwezen worden naar individu

14

Deixis

Verwijzing variabel: afhankelijk van wie spreker is of toegesprokene: ik, jij (deiktische woorden of indexicals)

Vraag: is de verwijzing van woorden als boek vast of variabel?

15

Twee theorieën over namen

Descriptietheorie: referentie komt tot stand via juiste descripties (Frege, Russell, Searle)

Causale theorie: referentie wordt veroorzaakt door initiële naamgevings-handeling (zoals doop) (Kripke, Donnellan)

Eenzijdige nadruk op één soort gebruik van namen (gaat niet over dè betekenis)

16

Polysemie (2)

Kant is moeilijk Jan Koster is moeilijk Schubert is moeilijk Schubert is 30 pagina’s Schubert ligt in de winkel Schubert wordt herbegraven volgend jaar Schubert kan gratis gedownload worden Schubert kun je tegen betaling laten branden etc.

17

Definiete descripties

Zelfstandige naamwoorden met bepaald lidwoord: de broer van Marie, het hoofd van de afdeling, etc.

Existentiële presuppositie (Russell):

“De huidige koning van Frankrijk is kaal”

18

Mentale representaties

beeld in hoofd op basis van gelijkenis

definities (noodzakelijke en voldoende voorwaarden)

parafrases

prototypes

kennisclusters

19

Beeldtheorie

Beeldtheorie deed opgang bij de empiristen in 17e eeuw (bv. John Locke)

Weerlegd door bisschop Berkeley:

Driehoek met rechthoek, scherpe hoeken, stompe hoek, al dan niet gelijkzijdig, etc. geen algemeen beeld

20

Definities

vooral populair bij Aristoteles (essenties, universalia, waarvoor noodzakelijke en voldoende voorwaarden kunnen worden gegeven)

lukt nooit: vgl. mens = ongevederde tweevoeter

kennis van de wereld variabel

21

Parafrases

Vergelijkbaar probleem: pork = meat from pigs

Geen scherpe grens tussen woordenboek en encyclopedie (tussen semantische taalkennis en kennis van de wereld)

22

Prototypes

Bedacht door Eleanor Rosch

Voor veel begrippen bestaat een typisch exemplaar. Hond:

23

Prototype is niet de betekenis van een woord

24

Hoe zit het met blinden?

Woordgebruik kan van allerlei soorten kennis afhangen; slechts één vorm van kennis (vaak contrafactief)

Niet het soort kennis dat compositionaliteitkan ondergaan (“de oude hond”)

Kennistheorie

wat is kennis? Lexicale kennis

JK: interpretatie van informatieclusters bij woorden (informatie = codes)

informatieclusters niet voor iedereen hetzelfde. Succesvolle communicatie bij overlapping

25

Hilary Putnam (1975):

Linguistic division of labor

Beuk, eik, iep, etc.: expert kan er meer over zeggen dan leek (vgl. water en H2O)

Kennis gespreid over taalgemeenschap: velen weten meer dan één

26

Culturele benaderingen taal en cognitie

Mondiaal cultureel contact door Europese expansie

Montaigne, Locke, Montesquieu

Multiculturalisme culmineerde in Duitse Romantiek (“identiteit”, “roots”). Herder en Von Humboldt pasten deze ideeën to op de taal (c. 1800)

27

USA: de Boas-traditie

Franz Boas (1858-1942)

Boas in traditie van Duitse Romantiek

Studie van Indianentalen

Cultureel relativisme in Amerikaanse anthropologie en linguistiek: Alfred Kroeber, Ruth Benedict, Clyde Kluckhohn, Margaret Mead, Edward Sapir

28

Sapir-Whorf-hypothese

linguïstische relativiteit

taal bepaalt het denken

in zwakke vorm triviaal, in sterke vorm onjuist

29