Siyaset ve Kitle İletişiminde Ahlak

8/7/2019 Siyaset ve Kitle letiiminde Ahlak

1/5

,

stv ASET VE KtTLE tLETttMtNDE ~HLAK

Do. Dr. F. Seval GREL.

Yazdaki ana temaya gemeden nce iki ufak uyarda bilunmak istiyorum.Birincisi, ciddiye alnmas iin, bilimsel ierikli yazlarn kuru ve"skc olmak zorundaolmad~n, kullanlan dilin de terimlerden rlm bir yumak ekline brnmesigerekmedigini savunanlardanm. kincisi, yukardaki balga bir gz atanlar, TVyaynlarndaki "krmz nokta" programlan zerine bir yaz kaleme ald~mz sansnakaplabilirler. Hal byle olmad~ gibi, TV'deki krmz nokta gsterimleri hakkndaLaissez faire, laissez passer liberalism yanlsym, ve halk dilinde "alanla satandeve gici~ine ugrasn" dedikleri gibi, .o konuyla ilgilenmiyor olmak yetecektirkansndaym. .

te yandan, TV filmlerinde argo (hatta kfr) szlerin oka kullanlmagabalamas, basn ahlak yasas gibi bir dzenlemenin TV iin de yerinde olacag fikriniinsann aklna getirmekle birlikte, burada ilernek istedigimiz konu bu da degildir.Dikkatleri ekmek istedigimiz bellibal husus, kitle iletiiminde yer almakta olan yenipropaganda) rnekleriyle ilgilidir. Dogrudan dogruya propaganda ile ilgili olmamaklabirlikte, kitap, snf, konferans gibi kurumlara birer kitle ileitim arac gibibakabileeegim gz nne alnrsa. bu kurumlar iin yazlan metinler ve yaplan

evirilerde gerclclititizligin gsterilmesi iin duyulmas gereken sorumlulugu da bu aradadile getirme~i yararl buluyoruz.

Sinemada Propaganda h Bir Gldr

Bu yazda ncelikle. rnek olarak alnan iki propaganda filminden yararlanlarak,kitle ileitiiminde ahlak sorunu zerinde durulacakur.

A.. Iietiim Fakillesi Ogretim yesi

1Kimi propagandalarda yer alan psikolojik sUrelere rnekler, daha nce u makalede yeralml: GOrel, Seval. "Psikoloji Bulgularnn Propaganda Dogrultusunda Kullanlmas:Sinemadan Bii Ornek", A.. S.B.F. Basn ve Yayn YUksek Okulu - Yllk 1981, s. 75-86.


2/5

22 0 F. SEV AL GREL

Son sralarda sinemalarda gsterilen birka film arasnda propaganda unsuroyla

zellikle gze batan iki filmi burada ele alaca~m, Bu filmlerde karmza, iki de~iiktrden propaganda kmaktadr: do~u blokunda son zamanlara kadar var olan kar yaamtarzna hcum eden kltiicll propaganda; ve de iiberalizmin yaam tarzn ve ahIak.nverek ykseltici ya da hi olmazsa temize karc(serbest piyasa ekonomisinde ak veduygular da dahil herey alp satlabilir, bunda bir gariplik yoktur, der gibilerden) birpropaganda biimi. Bunlardan ilki olan ve "ok Gizli" (Top Secret, 1984) adyla

gsterilen komedi, propaganda aracngizleme~ebiJe gerek duymayan filmlerdendir.

"Absurd" (uyumsuz) gldr rnleri yeni olmamakla birlikte, "gag"ler, so~uk

espri, ok ve tersliklerle ortaya konan bu tarz bir gldrnn, neden Dogu Almanya'nn

eletirisine yakr bir malzeme olarak grlm oluu ilgi ekicidir. Anlan filmin

patrtl grltl ieri~ine maruz kaldktan sonra seyircinin kafasnda ana mesaj olarakartaICaLantortunun u oldu~u ileri srlebilir: "Do~ Almanya (dolaysyla dogu bloku)rejimi yklmaga mahkumdu. Unk insann (ya da ilerin) do~asna aykn idi. imdi

do~ bloku ortadan kalktgna gre, karlk bulmas artk sz konusu olmayan2

kaba veacmasz, bu bakmdan "altta kalann can ksn" anlayyla yapld~ grlen, birkomedi saldn gelerine rnek olmak zere u hususlar belirtebiliriz: Filmin afilerinde,

aya~na izmeler giydirilmi bir ine~in resmediimi oluundan, "gcn izmelerindenalan asl astar bir s~" fIkrini a~trmak zere yapldg anlalmaktadr. Bunun gibi,tren kompartrnan sahnesinde, Iren yerine istasyonun harekete geiyor olarak gsterilii;ve parkta gece sahnesinde, kularn insan heykelleri zerine konmalar yerine, insanlarnhavadan ku heykeli stne sarktl hep, "do~aya ters dmek" temasnn ileniine

iarettir.

Yeri gelmiken unu hatrlatmada son .derece yarar var: kesin bir "insan dogas"

anlayyla sylenen "tekerlemder ve ahkam kesrreler"ok:uyana(ve de seyredene) vakitkayb olmaktan teye gitmez. nk insann doj~as,bilimsel evreler de dahil olmakzere, 19. yzyldan beri yaplan psikolojik. sosyolojik ve antropolojik almalarameydan okurcasna h31a,merak ve aratrma konusu olma~a devam etmektedir. Sosyalbilim aratrmalar srdke, insan dogasmn ne olup ne olmadgm bir gn gelip hep

birlikte ~nece~mizi ummakr.aylZ.

Yakn zamanlarn D()~ Bloku lkelerine kar kapitalist dnyann ynlendirdigibir propaganda olarak grlen filmlerden ilkini incelemege dnersek eger: Yukardasylenenlere ek olarak filmde, toplumun ileri gelenlcrinin ve kadarnanlarn devam ettigikalbrilstii lokanta sahnesinde, dansa kalkanlarn bir sre klasik bir dans yaptktan sonra,koltuk-altlann kamak gibi sama ve amiyane (vulgar) hareketlerle dans kapamamotifleriyle, bir baka toplumda (ya da 'devirdc) muteber olan salon danslar alayaalnmaga allmaktadr. Bu yaplrken acaba., Dogu Almanya'ya konser vermegegidiyorken, bir iyiniyet elisi gibi hareket etme~.ikendisine gtlenen sarn, gen veyakkl Rock'n RolI arkcsnn, kendi toplumunun yani "kar kampn" en has dansolarak sahnede orasn burasn oynatrnasm. hatta pantolonunun iinden i amanmkararak (hisseli tuluat kumpanyalarn aratmayacakbir eda ile) seyircilerin arasna

atrnasn, biz seyircilerin onaylayp yeg tutaeagmz m umulmaktadr?

2"Moskova dzy~larma Iltifat Etmez" (Moscol'{ doesn't Believe in Tears) bylesi bir

kar-propaganda filmi olarak dnlebilirdi. .


3/5

slyASET VE KtTI.E lLETIMNDE AHLAK 221

Anlan filmdeki sann ve yakkl arkc, ~-"dmanmn dman benim.

dostumdur"3 anlayyla olmal-o, Berlin sokaklarnda tatsz salon arklar ve

mnasebetsiz salon oyunlar ara-gereci satan kr casusta kendine bir mttefkbulurken,Polaris fzeleri zerinde almas ancak kendisini hapsetmekle sa~lanabilen bilgininkznda Anlalan, vcut gelitirme yntemleri yznden erkeklemi biimleriylearkcya (ve biz seyircilere) takdim edilen itici do~u bloku kzlar (yani aslnda perukgiydirilmi, kollar pazulu erkekler), arkcmz rktemeyerek, biare bilginin,"g~sleri yer ekimine meydan okuyan irilikte" oldu~u reklam edilen klZyla mercime~ifnna vermesine engelolamamlardr ..

Bundan baka, szkonusu sarn "iyiniyet elisi"nin, buna hazrlk babnda~di~i tek Almanca cmlenin "Kznz IS yanda m?" sorusu oldu~unu sylemesi,eliliginin ne derece iyiniyet tadgn gstermesi bakmndan ilgintir. yle ki bu

ibarenin aag yukar, halkmz arasnda kullanlan "ablan gzel mi?" eklindekiaaglayc deyie tekabl ettigini ileri srecegiz. Szn ksas, bu komedi ile filminyapmclar propagandalarnda, tabiri caizse "vur deyince ldrmtr", bu da ank szkonusu "blok"un nnde 'kaba kuvvet' kullanmn caydracak bir kar g kalmamolmasndan ileri gelmektedir.

karn Malnz Grelim

imdi de ikinci ilgin filme gelelim; birinci filmin ardndan gsterilen" AhlakszTeklif' (Indecent Proposal) adl filmden sz edece~iz. Bu film, evli bir Amerikal iftin

gittikleri kumarhanede tantklar zengin bir adamdan genel ahlaka aykn bir teklifallar zerine kurulmutur: zengin adam gen kadna, kendisiyle bir gece geirmesikarlgnda ok yksek bir cret demeyi teklif etmektedir. Teklif zerine evli iftkonuyu aralarnda tarurlar; gen kadn bunun "ak degil, yalnzca seks" olacagn ilerisrerek kocasn iknaya alr.

Her iki film birlikte dnldgnde, nl talyan politikacs Machiavelli'yianmamak elde degil. yle ki Machiavelli Prens adl kitabyla siyaset biliminintemeline, kimsenin kaldrmaga cret edemedigi bir ta gibi oturmutur. GerektenMachiavelli'nin "Amaca ulamak iin her yol mubahur" eklinde evrilen nl sznduymayan (ve de kullanmayan) kalmam gibidir.

kinci filme geri dnersek, filmin ana fikri yle ifade edilebilir: "Piyasaekonomisinde ayp yoktur, eger satlacak bireyiniz varsa"; bit ara Almanya'da grdgmt-shirt ve otomobil etiketlerinde yazlm oldugu gibi, "Para iin hereyi yapabilirim" yada "Para iin yapmyatagm ey yoktur" (yani gnll olarak; 'kh mache alles fr Geld').Machiavelli'nin agzyla sylersek eger, "Para iin herey mbahtr". Anlan filmdekocasn ikna etmege alan gen kadnn gzyle, "Egerpara iin ak yapmakistemiyorsan, para iin seks yapabilirsin"; yani halk dilinde "Aybn ortasna bir noktakoyarsan (Arap harfleriyle) kayp olur" denildigi gibi. Bu "i"in dehetinin, filmde gen

3Heider. F~ The Psychology of Interpersonal Relatlons. New York: John Wiley1958. Heider'n denge kuramnn uygulamas iin baknz.: Grel, F. Seval. Re-examlnatlon of the Nonbalance Phenomenon. Ankara niversitesi Basmevi.

Ankara 198 .


4/5

222 F . S E V A L GREL

kadn karsna oynatlan Robert Redford yznden olduka yumuaularak sunuldu~unuda sylemedengeemeyece~

,

Yaad~mz a~da --ya da dzende-- aruk, 'ak' arayan da pek kalmamabenzemektedir. Sz konusufilmlerde ortaya kuj:~zere, kitle iletiim rnleri, bu vebuna benzer talihsiz ve frsat fikirleri "me~trulatrmak" yolunda (sosyolojide'legalization')4 adeta ellerinden geleni ardltnna koymayp birbirleriyle sankiyarmaktadrlar. Sonu olarak merulaan, yaygnlamakta olan "Herkesin bir fiatvardr" Cileridir. Tabiri caizse, yaad~mz a,~n artk utanmas kalmam, yanipikinlikte 'gemi azya alm' oldu~nu syleyebiliriz. Dalgalanmaya braklan dviz,kurlar ve kaygan piyasa fiatlar ile birlikte, ins,ani de~erler gibi insani duygular daerozyona u~, akntya kapdm durumdadr. Popler kltr rnlerinden olan mzik

paralarnda olduka sklkla duym~a balad~m;~"satlk taze ak var" (young love, forsale) trnden besteler, yaygnlamakta olan bir egilime iaret ediyorlar. Yani artkyaammzn insani boyutlan da dahiI, her ynyk piyasa ~konomisine peke ekilmioldu~ sylenebilir. Bunun buruk bir me~ni, imdi "zerci nlemler" ile kstlanmagaallan "Rus pazarlarnda" gryoruz,

Amalar, Aralar! Hakl Gsterebilir mi?

Bir baka adan baknca, 'kitle iletiim aralann kullanma yoluyla siyasetyapmann ahlak' konusu b~i, ilgili diger bir nokt;ya getiriyor: yabanc dillerden yaplanevirilerde 'ahlak' konuswa. yle ya, bir evirmen zeIlikle kitap gibi uzunca ve yklce

bir eviri yapt~nda, son rnn denetleyeni pek yoktur. Bu noktann da, imdi gncelolmaya balayan l1etiimAhlak konular arasna alnmasnda yarar vardr kansndaym.

KonuyIa ilgili olarak MachiaveIli'yegeri dnersek:

talyan oIan Machiavelli'nin Prens adl kitabnn ngilizceye yaplan evirisinde,talihsiz bir eviri hatas bulundugunu burad, belirtmeliyiz. talyanca bilen ,birmesIekdam bir syIei srasnda, MachiaveIli'nin nl sznn'ngilizceye evirisinde,"The end shouId justify the means" diye evriImi~olmas gerekirken, "The end justifiesthe means" denmi oldugunu belirtmiti. Demek ki, insani meziyet ve,degerlere sahip her

insan gibi Machiavelli de, "Amalar, kuanlan aralar hakl gsterebilmelidir" diyednmlr. Yani Machiavelli iin de; hereyin temeIinde hak've hukuk vardr; ugruna"ok eyin" feda edilebilecegi amalar ayrdr, ve bunlar her kltrde yksek degercr(human values) oIarak beIirtiImitir'-Parann bunIardan biri oIup olmadgna her kItr

.kendisi karar verecektir. '

Sz eviriden almken, bir baka nemli eviri yanlna deginmekte yarar var:o ,da, nI sosyolog Max Weber'in eserlerinin ,~virisindenemli hataIar YaplImasyIa

'iIgilidir.Bunu da, kitle iIetiiminin saptnlmasnn arpc bir megi olarak verebiliriz.Doktora grenimi iin gittgim Corne niver~:,itesininsosyoloji seminerlerinde, okpoplerbir ugra vard ki o da Max Weber'in eserlerini didik didik inceIemekti. Bu

4Comell niversitesi Kamu Oyu dersinde, ekran larda, ,otomobili arzalanan bir bayamn

yanndan arabalarn yardm euneden birbiri ardndan basp getigi gsterilen. ve kolayca

taklan lastiklerin "Etrafta bir' erkek yoksa" eklinde tamtldg 'TV reklamlarn Profesr

Rose Goldsen. "vurdumduymazlg1 ve erkekte kabalg1 merulatryarlar" diyerek

eletirirdi.


5/5

SI ASET VE KTI..E ILEnIMINDE AHLAk 22 3

seminerleri yneten Profesr Reissman, Max Weber'in eserlerini Almaneadan evirenlerinnemli eviri hatalar yaptklarna dikkat ekmekteydi. Reissman, Max W~ber yaasayd,

Amerikan sosyolojisinin !rgl yntemlere (empirical studies; scientism) saplanmakyznden girdi~i kmaz hibir zaman onaylamazd demiti. Bu makalenin yazan da,istatistiksel anlamhlk test ve tablolarn baar ile kullanabiIrnek iin, ayn trden yeterlisayda 'vak'a' incelemek gerekti~ini savunanlardandr; bu yzden sosyolojinin, ierdiAlveriler tek tek rnekler olmaktan teye gidemediAl ve tarihsel sreten soyutlanamaya~iin, antropolojide oldu~u gibi, tarihsel yntemi benimsernesinin yeg olaca~

grndedir.

Bitirmeden nce, kitle iletiim aralarn kullanarak yaplan ahlaka aykn davranaiyi bir rnek olarak, son haftalarda basnda kan birka makaleye deginecegiz. Milliyetgazetesi yazarlanndan Necati Do~ru, "Uysa da, Uymasa da" balkl kesinde,

Atatrk'ten sz ederken "Seanikli Kemal" diye hitab etme alkanhgma girmitir. Bylcbir devlet adamn kltc bu hitap eklini son derece yakksz ve saygszbuldu~umuzu, ileitirnde ahlak konusunu ele ald~mz bu yazda belirtmegi bir borbiliyoruz.

Sinemaya geri dnersek: szlerimi, imdi de, Amerikan popler kltrdeyilerinden olan "Irzna geilse bile, zevkine varma~a bak" (If you are raped, enjoy it)adl bir flm yaparlarsa egcr, hi amayaca~m sylemekle nokt3layaca~m.

5Gouldner, Alvin W. (Max Weber Research Professor of Social Theory, WashingtonUniversity, S. Louis). The Comng Crses or Western Sociology. (The serieson the Social Origins of Social Theory) Basic Books, Ine. New York 1970.

Documents

Siyaset ve Kitle İletişiminde Ahlak