skole i pravci

Strukturalizam – u EvropiĐorđe Boţović

Škole i pravci u lingvistici

17. 10. 2014.

Razvoj lingvistike od XIX veka

• pozitivizam, istoricizam

▫ uporedna gramatika, mladogramatičari

• nestrukturalna lingvistika

▫ lingvistička geografija i srodne metode

• strukturalizam

▫ Ferdinand de Saussure (Evropa)

▫ Leonard Bloomfield (Amerika)

Strukturalna lingvistika

• evropski strukturalizam

▫ Ferdinand de Saussure i ţenevska škola

▫ praški lingvistički serkl/kruţok

▫ funkcionalna lingvistika

▫ kopenhaška škola (glosematika)

• američki strukturalizam

▫ distribucionalizam, tagmemika i dr.

Ferdinand de Saussure

• švajcarski lingvista, “otac”

moderne opšte lingvistike

• začetnik laringalne teorije

u indoevropeistici

• začetnik strukturalizma

i strukturalnog metoda

Laringalna teorija

• Saussure (1878) objašnjava prevoj vokala u praindoevropskom jeziku rekonstruisanjem dodatnog glasa koji se, po njemu, nalazio u susedstvu vokala i tako fonetski uticao na njihovu boju i duţinu.

▫ Kada je hetitski jezik dešifrovan početkom XX veka, u njemu je i potvrđeno postojanje upravo takvog glasa.

▫ Danas je prihvaćena rekonstrukcija serije od tri laringala (*h1, *h2, *h3) u praindoevropskom.

Preteče strukturalizma

• Saussure se obrazovao u mladogramatičarskom duhu, poznavao je učenje o arbitrarnosti jezika američkog filologa W. D. Whitneya i, naročito, učenje o jeziku progresivnih slavističkih škola, posebno Baudouina de Courteney.

▫ Od 1906. Saussure je u Ţenevi drţao predavanja iz opšte lingvistike u kojima je razvio strukturalni pristup u lingvistici, ali sâm nije napisao nijedan rad o tome. Tek nakon smrti 1916. objavljene su kao knjiga (Kurs opšte lingvistike) pod njegovim imenom beleške s predavanja njegovih studenata.

Cours de linguistique générale

• Jezik je, prema Saussureu, uređeni sistem.

▫ (cf. mladogramatičarsku ideju o glasovnim zakonima)

• Jedinice u sistemu dobijaju značenje jedino uopoziciji (razlici) jednih prema drugima. Ono što čini jezik kao sistem zapravo jesu te oprekeili razlike (vrednosti) između elemenata sistema.

▫ To je i začetak strukturalnog metoda, kojim se jezik opisuje tako što se proučavaju opozicije između njegovih jedinica na različitim nivoima.


• Osnovni pojam Saussureove teorije jezika jeste jezički znak (signe linguistique).

▫ Saussure se i zalaţe za novu nauku o znakovimauopšte, semiologiju, čija bi i lingvistika, kao nauka o jezičkim znakovima, bila samo jedan deo.

▫ Znak se sastoji od oznake ili označitelja (signifié), s jedne strane, i označenog (signifiant), s druge strane. Samo zajedno oni čine jezički znak, koji je mentalna reprezentacija nekog dela stvarnosti.

▫ Veza između oznake i označenog je automatska, ali i arbitrarna, proizvod je društvene konvencije.


“sosir”


• Kao jezički znak, i jezičku delatnost (langage) kao takvu, po Saussureu, takođe čini dijalektička opozicija (dihotomija) između jezika kao sistema (langue) i govora kao svih konkretnih realizacija toga sistema (parole).

▫ Znakovi, kao apstraktne mentalne reprezentacije, pohranjeni su i organizovani u jeziku (langue), ali realizuju se kroz govor (parole). Kako je govor (parole), prema Saussureu, uvek individualan, neuređen, haotičan i sl., on ne moţe biti predmet lingvistike, već je to jezik kao sistem (langue).


• Jezički elementi – znakovi – organizovani su u jeziku po dvema osama (nizovima). To je treća Saussureova dihotomija, između sintagmatskihodnosa (odnosa in praesentia) i asocijativnih(paradigmatskih, in absentia) odnosa između znakova u jeziku.

▫ Drugim rečima, nije sam spoj oznake i označenog dovoljan da kao znak po sebi prenosi značenje, već se značenja uspostavljaju i kroz oprečne odnose između znakova, bilo sintagmatske ili asocijativne.


... ...

... jeste italijanski ...

Saussure je bio švajcarski lingvist.

Gilliéron će biti francuski biolog

... ... ... ...


• Konačno, Saussure razlikuje i dva lingvistička pristupa jeziku, jedan koji naziva internim(unutrašnjim) i drugi koji naziva eksternim(spoljašnjim) pristupom.

▫ Spoljašnji pristup obuhvata različita sociološka, kulturološka, etnografska i sl. tumačenja jezičkog fenomena, i kao takav, prema Saussureu, nije od presudnog interesa za samu nauku o jeziku. Za nju je, po njemu, vaţniji interni pristup, koji opisuje i apstrahuje jezik kao entitet sam za sebe i sam po sebi, sam jezik kao objekat proučavanja.


• Poslednja, ali ne i najmanje vaţna, Saussureova dihotomija tiče se perspektive posmatranja jezičkog fenomena. Jezik se, kao ističe Saussure, moţe posmatrati bilo dijahronijski (kroz vreme, dakle istorijski), bilo sinhronijski (kao sistem za sebe u datom trenutku).

▫ Saussure se zalaţe za sinhronijski, interni pristup jeziku kao sistemu znakova. Tako strukturalna lingvistika pravi radikalan raskid s dotadašnjom istoricističkom (dijahronijskom) praksom u jezičkim istraţivanjima.


sinhronijski presek

dijahronijska perspektiva

Ženevska škola

• Saussureovi studenti u Ţenevi, među kojima su najznačaniji predstavnici Charles Bally i Albert Sechehaye, koji su i priredili na osnovu beleţaka Kurs opšte lingvistike (1916) za objavljivanje, jedno vreme su predstavljali i ženevsku školustrukturalne lingvistike.

▫ Charles Bally se naročito bavio stilističkim proučavanjima u duhu strukturalizma.

Praška škola

• Najznačajniju recepciju Saussureova teorija je imala u okviru tzv. praškog lingvističkog kruga(serkla, kružoka), čiji su najvaţniji predstavnici Nikolaj Trubeckoj i Roman Jakobson.

▫ “Praţani” se još nazivaju i školom funkcionalne lingvistike, jer su se bavili značenjskim aspektima jezika u duhu strukturalizma. Naročito su razvili fonološke studije. Trubeckoj se bavio definisanjem foneme kao jedinice čijom se supstitucijom unosi razlika u značenju, kao i analizom alofonije (tj. distribucije glasova u realizaciji fonema).

Binarizam Romana Jakobsona

• U okviru praške škole, najviše u radu Romana Jakobsona, razvija se i teorija o distinktivnim obeležjima.

▫ Svako jezičko obeleţje koje svojim prisustvom ili odsustvom, odnosno supstitucijom, unosi razliku u značenju jeste distinktivno obeleţje. Obeleţja u jeziku su binarna – ili su prisutna (+) ili nisu (-). Binarnim opozicijama mogu se, tako, definisati i jezički fenomeni. Izraz je markiran ako sadrţi (+) distinktivno obeleţje, i kao takav je u binarnoj opoziciji sa nemarkiranim, koji ga ne sadrţi (-).

Jakobsonove funkcije jezika

• Jakobson je (u radu Lingvistika i poetika, 1960) definisao i šest osnovnih funkcija jezika, koje po njemu slede iz strukture samog jezičkog čina.

▫ 1) kontekst >>> referencijalna funkcija

▫ 2) pošiljalac >>> emotivna funkcija

▫ 3) poruka >>> estetska (poetska) funkcija

▫ 4) primalac >>> konativna funkcija

▫ 5) kanal >>> fatička funkcija

▫ 6) kôd >>> metajezička funkcija

Jakobsonove funkcije jezika

2. pošiljalac 4. primalac

1. kontekst

5. kanal

6. kôd

3. poruka

1. referencijalna f-ja

6. metajezička f-ja

Funkcionalizam Andréa Martineta

• Funkcionalni pristup se razvija i u Francuskoj, naročito u radu Andréa Martineta.

▫ Marinet ističe da jezički znak treba proučavati s naročitim obzirom na njegove jezičke funkcije.

▫ Najvaţnija Martinetova teorija jezika jeste teorija o dvostrukoj artikulaciji jezika. Jezik je uređen kao sistem značenjskih jedinica koje se organizuju u pojmovne iskaze (prva artikulacija), a koji se zatim realizuju kroz sistem formalnih jedinica za njihovo označavanje (druga artikulacija).

Formalizam vs. funkcionalizam

• Strukturalizam je ujedno inspirisao dve krajnosti u pristupu jeziku – tzv. funkcionalne i formalne pristupe.

▫ Funkcionalizam (praška škola, Martinet) proističe iz ideje strukturalizma da su međusobne opreke između jedinica u sistemu funkcionalne, tj. da se opozicijama u sistemu pre svega stvara značenje.

▫ Formalizam (kopenhaška škola), s druge strane, ističe strukturiranost samog jezičkog sistema, tj. ideju strukturalizma da je jezik autonoman sistem apstraktnih znakova, čije funkcije stoga nisu bitne.

Kopenhaška škola

• Najvaţniji predstavnik kopenhaške lingvističke škole jeste Louis Hjelmslev, čija je teorija jezika poznata pod nazivom glosematika.

▫ Hjelmslevljeva teorija jezika izloţena je u knjizi Prolegomena teoriji jezika (1943). Glosematika podrazumeva krajnje formalističko proučavanje logičke strukture jezika. Takođe, glosematičari teţe da pronađu univerzalne, opšte karakteristike formalne strukture svakog jezika, u čemu su i preteče kasnije univerzalne gramatike Chomskog.

Strukturalizam u Evropi (rezime)

• Ferdinand de Saussure i ţenevska škola

▫ jezički znak: označitelj vs. označeno

▫ jezička delatnost: jezik (langue) vs. govor (parole)

▫ odnosi između jezičkih jedinica: sintagmatski vs. asocijativni (paradigmatski)

▫ pristupi proučavanju jezika: interni (unutrašnji) vs. eksterni (spoljašnji)

▫ perspektiva sagledavanja jezičkog fenomena: dijahronijska vs. sinhronijska

Strukturalizam u Evropi (rezime)

• funkcionalističke škole

▫ praška škola – fonološke studije Trubeckog, Jakobsonov binarizam i teorija distinktivnih obeleţja, Jakobsonove funkcije jezika

▫ Martinetova teorija dvostruke artikulacije

• formalističke škole

▫ kopenhaška škola – Hjelmslevljeva glosematika

▫ (američki strukturalizam)

Osnovna literatura

• Milka Ivić, Pravci u lingvistici, tom I, poglavlje “Strukturalna lingvistika” (izuzev “Škola američke lingvistike”).

• August Kovačec, “Ferdinand de Saussure i strukturalizam”, u Uvod u lingvistiku, prir. Zrinjka Glovacki-Bernardi, Školska knjiga, Zagreb, 2001, str. 75-153.

Documents

skole i pravci