ŠKOLE I PRAVCI U LINGVISTICI

JEZIČKA ISPITIVANJA DO XIX VEKA

UVODNE NAPOMENE I ANTIČKA GRČKA

Počeci lingvistike

Interesovanje za jezičke probleme javlja se od najstarijih istorijskih vremena kod mnogih kulturno razvijenih naroda, uglavnom zbog socijalnih prilika (pre oko 2500 godina).

U sredinama gde je religija igrala veliku društvenu ulogu javlja se težnja za poznavanjem jezika kulta, proučavao se jezik vezan za religiozne tekstove (Vedski tekstovi, Biblija, Kuran...)

U antičkoj Grčkoj jezička ispitivanja su se uključila u skalu filozofske problematike (razmatraju se osnovni pojmovi: jezičke kategorije, ustrojstvo rečenice, povezanost misli sa govorom) i u vezi sa filozofijom leže koreni klasične istorijske gramatike

Epoha centralizacije vlasti pred kraj feudalne epohe dovodi do rada na normativnoj gramatici posebno zbog socijalne diferencijacije i želje da se tačno utvrdi i poštuje jezik kulturnih, obrazovanih pojedinaca

Sve što je rađeno do početka XIX veka nije predstavljalo organizovanu naučnu disciplinu, s obzirom na to da nije imalo odjeka, niti je imalo radni program koji se sistemski ostvarivao

Fragmetarni karakter ispoljenih interesovanja: svaki narod je svoj jezik smatao uzor-jezikom i samo je njega proučavao, a bio je potreban dublji kontakt među narodima da bi se ostvarila prava naučna lingvistička istraživanja

Jezička ispitivanja u antičkoj Grčkoj

Antički Grci su bili prvi (a dugo i jedini) jezički teoretičari u svetu (“The ancient Greeks had the gift of wondering at things other people take for granted.”)

Bili su osnivači principa klasične evropske gramatike Ispitivanje jezika proizišlo iz filozofskog interesovanja, da bi bolje obrazložili svoje

filozofske stavove, bavili su se proučavanjem jezika Trudili su se da sagledaju: poreklo jezika, odnos glasovne strukture i značenja i

mogućnost primene logičkih principa u razjašnjavanju suštine gramatičkih normi Stoici su bili prvi koji su obraćali pažnju na unutrašnju strukturu jezika, na prvom

mestu grčkog Zaslužni su za izdvajanje lingvističkih interesovanja kao posebnog subjekta u okviru

filozofije Iako su bili prvi koji su na neki način prepoznali lingvistiku kao posebnu disciplinu,

njihova učenja nisu preneta na naredne generacije

Naturalizam (analogisti) i konvencionalizam (anomalisti)

Slavna diskusija o odnosu glasovne strukture jezika i odgovarajućeg značenja: da li postoji duboka, logična veza između onoga što reči označavaju i njihovog glasovnog sklopa ili je ta veza slučajna i proizvoljna

Začetnik diskusije Protagora (480-410) ili Pitagora (572- 497), nije tačno utvrđeno Glas i značenje: “Kiki” and “moumou”: kada čujemo ove dve reči, koja slika odgovara

kojoj reči?

Analogisti

Smatraju da je jezik prirodni dar, a ne plod ljudske konvencije Smatraju takođe da je jezik u suštini pravilan i logičan i da između značenja i glasovnog

sklopa postoji harmonična povezanost i zato su forsirali etimološka ispitivanja (prvi etimolozi, ali njihova istraživanja nemaju veliki domašaj)

Heraklit (oko 500 pre n. e.) isticao identičnost razuma u celini sa celinom jezičke strukture

Anomalisti

Jezik otelovljuje sporazum postignut među ljudima i ne postoji veza između formalne i semantičke strukture reči

Ukazivali na nepravilnosti na planu jezičkih odnosa Demokrit (460-360) izjasnio se protiv hipoteze o božanskom poreklu jezika Aristotel: „Jezik postoji po sporazumu, jer nikakva imena ne nastaju prirodnim putem”.

Platon

Klonio se obeju krajnosti, podržavao je Heraklita u ideju da postoji veza između razuma i jezičke strukture, ali nije se slagao sa etimološkim istraživanjima

On obrađuje ovu temu u svom delu Kratil, u vidu rasprave između Kratila (pristalice Heraklita), Hermogena (predstavnika anomalista) i filozofa Sokrata (zastupa kompromisna gledišta i reprezentuje Platonov stav).

Reč je materijalni oblik ideje, a u ideji leži početak saznanja o svetu Prvi pravi razliku između imenica i glagola (današnje koncepcije subjekta i

predikata)

Aristotel

Utemeljivač klasične evropske gramatike Prvi podelio reči na vrste, teorija je da postoje: imenice (onoma) i glagoli (rema), a sve

ostale reči su jedna grupa (sindesmoj) Rečenica ima samostalan smisao, ali i svaki njen konstituent takođe nešto znači za sebe

Grci i jezicka problematika

Filozofi u antičkoj Grčkoj nisu slutili kompleksnost jezičke problematike, više je to bila samo zainteresovanost za jezičke pojave

Smatrali da je u njihovom jeziku najbolje oformljena ljudska misao i da se sva teoretisanja o jeziku mogu izvoditi isključivo na bazi grčkih lingvističkih fakata i zato su im horizonti bili prilično suženi

Antički Grci udarili su temelje filološkim studijama, ispitivanjem jezika pisanih tekstova, a najpoznatiji filolog tog doba bio je Aristarh (216– 144 ) (proučavao je jezik Ilijade i Odiseje i pripada Aleksandrijskoj školi)

Aleksandrijska skola

Centar za jezička ispitivanja u Aleksandriji (aktivan već u III i II veku p. n. e.) Gramatika postaje samostalna disciplina sa razgranatom specijalizacijom

- Leksikografi (prikupljanje i negovanje rečničke građe)- Glosatori (objašnjavanje komplikovanih termina)- Retori (studiranje jezika da bi se usavršila govornička veština)- Skolijasti (specijalisti za komentare tekstova)

Nisu dali ničeg naročito novog jezičkoj teoriji, samo nastavljaju grčka jezička ispitivanja, a posebno cveta morfologija, zajedno sa fonetikom (podelili su glasove na samoglasnike i suglasnike)

Bili su naklonjeni normiranju jezičkih fakata, pokušavali su da unesu neke forme iz jezika prethodnika i da normiraju jezik horskih pesama kao uzor

Sastavili su čuvenu deskriptivnu gramatiku grčkog jezika, koja je bila nedovoljno objektivna zbog previše filozofije u interpretaciji lingvističkih fenomena i zbog prevelike idealizacije grčkog jezika

Dionizije Tračanin autor prve sačuvane gramatike grčkog jezika, Gramatike techne (II vek pre nove ere)

Apolonije Diskolos (II vek pre nove ere) je radio na deskriptivnoj gramatici i prvi se ozbiljnije bavio sintaksom (smatra da ona treba da se bavi povezivanjem reči u rečenici)

Herodijan (Diskolosov sin) se bavio istorijom jezika (proučava jezik antičkih grčkih pisaca) i prozodijom (prvi važniji opisi grčkih akcenata)

INDIJSKA GRAMATIČKA ŠKOLA

O indijskoj školi generalno

Egzaktna i objektivna deskripcija jezičkih podataka – kratke, a matematički tačne definicije, jezik posmatrali sa sinhronijske, a ne dijahronijske tačke

Bavili su se: fonetikom, gramatikom, metrikom, leksikografijom i etimologijom (bez mnogo uspeha)

Interesovanje za jezik vezano za njihovo društveno i kulturno formiranje, jer su najviši društveni slojevi gotovo izolovali jezik i kulturu, pa da bi se sačuvala njihova čistota jezika, opisane su sve njegove forme

Pomeni o gramatičkom interesovanju

U VEDSKIM TEKSTOVIMA raspravlja se o nekim jezičkim pitanjima (treća grupa tekstova)

Panini pominje imena svojih prethodnika, a svoje delo zasniva na njihovim zaključcima

Panini

Ne zna se tačno kada je živeo, verovatno početkom IV veka p.n.e. Radio na normiranju klasičnog sanskrita, jezika na kom je nastala indijska kultura Aštadhiaji - gramatika sa oko 4000 definicija-formula (precizne i kratke), a iz toga se

vidi da je razumeo da je jezik sistem Poznavao pojam nula-morfeme, poznavao glasovna smenjivanja u morfofonologiji Katijan je Paninijevu gramatiku propratio komentarima Vartika (Napomene)

Patanjali (II vek p.n.e.) i Bhartrhari (VII n.e.)

Patanjali je razradio i dopunio „Napomene” Katijana Bharthari daje komentare Patanjalijevom delu Maha-bhašiu i piše svoju gramatiku

Vakia- padija Traganje za invarijantnim vrednostima (današnje foneme!) kao jedinicama jezičkog

sistema u službi određivanja razlika u značenjima reči Definisanje odnosa zavisnosti koji se uspostavljaju među jezičkim jedinicama

Krajnje napomene

Gramatički poduhvat antičkih Indijaca ostao je usko nacionalan Ispustili slavu neposrednih začetnika najvećih budućih događaja lingvistike

PERIOD OD RIMLJANA DO KRAJA RENESANSE

Rimljani

Zahvaljujući svojoj imperiji, Rimljani su imali dosta kontakta sa drugim narodima i zemljama, pa samim tim i sa njihovim jezicima

Uvažavali su Grke i podražavali ih, adaptirajući njihov rad sopstvenom jeziku Većina akademskih oblasti su predavane od strane grčkih stručnjaka, koji su često bili

robovi Biblija (Stari zavet) prevedena je na grčki u III veku pre Hrista, a grčka literatura je

sistematski prevođena na latinski, prevođenje je bilo uobičajeno, što je podizalo svest o razlikama među različitim jezicima

Rimljani su bili izuzetno svesni višejezičnosti njihovog društva i smatrali su to velikim dostignućem

Markus Terentius Varo (116-27 p.n.e)

Autor značajne gramatike „De lingua latina” koja je bila uzor za srednjovekovne gramatičare (u njoj se posebno opisuju morfološke pojave)

Zalagao se za čistotu latinskog jezika i za jezičku kulturu

Bio je originalan u svom radu, ali njegova postignuća nisu preneta na naredne generacije, i samo su neki fragmenti (6 od 25 tomova) su sačuvani

Bavio se etimologijom, tvrdeći da je prvobitno postojao skup imenica koje su se odnosile na neke objekte, pa se taj skup kasnije proširivao.

Donatus

Iz IV veka nove ere, autor je dela „Ars grammatica” Krajem IV veka najviše se proučava metrika i ortoepija (skup pravila koja odredjuju

pravilan izgovor reci i recenicnih delova u nekom jeziku)

Priscijan

Iz VI veka, autor je dela ,,Institutiones grammaticae’’, u kom razvija ideje Apolonija Diskolosa i ovo delo ima veliki uticaj na Priscijanove savremenike

Bavio se glasovima, vrstama reči, sintaksom, slogovima “This is perhaps the best known Latin grammar, which influenced later scholars

including modern scholars. However, there was little originality and it basically replicated earlier Greek grammars, especially Thrax and Appollonius , including even grammatical terminologies. It included a large amount of comparison with Greek.”

“This might be perhaps in part due to the lack of interests in creating new themes in arts in general (the so-called silver age, ca. late 1st Century AD).”

“The main target for grammarians was the ancient form of language (i.e. Classical Latin), and various dialects spoken in different parts of the empire caught little interests from scholars.”

XIII vek

Od XIII veka repertoar jezičkih istraživanja se u velikoj meri proširuje: principi građenja reči, upotreba padeža, principi kongruencije, stih

Aleksander de Vila-Dei piše delo Latinska gramatika (1199), koje je prva dobro razrađena latinska gramatika (i to u stihu)

Promena trenda

Ranije su se bavili klasičnom literaturom, jezicima i stilovima autora, što se može okarakterisati kao pristup usmeren ka podacima

Srednjovekovni istraživači su bili više teorijski usmereni Postoji želja da se sistem znanja u svim disciplinama podvede pod iste filozofske i

religijske principe

Jezička teorija u srednjem veku

Sholastičari- Poštuju rad Aristotela, uočavaju vezu između logičkog rasuđivanja i jezika kao fenomena

- Predstavnici: Piter Abelard (1079-1142) – bio je za primenu sholastičke logike u gramatici; Mihael Pselos (XI vek) – sholastička škola koja je kasnila imala velikih odjeka; Rejmond Lule (1235-1315) – zalagao se za konstruisanje univerzalnog filozofskog jezika (latinski kao baza), sholastički duh u gramatici srednjeg veka dostiže kulminaciju

Toma Akvinski (1225-1274)- Smatra da: “Glasovi postoje da nešto označe”(bez veze sa značenjem, glasovi su veštačka ljudska tvorevina), ali ova njegova ideja nema velikog uticaja na naredne lingviste

Arabljani- Proučavanje jezika Kurana (svete knjige svete religije)- Gramatičarske škole u Basri i Kufi za vaspitavanje mladih kadrova, brinu se o čistoti jezika Kurana, posebno se posvećuju ispitivanju glasova i pravilnom izgovoru (fiziološke i akustičke komponente)- Sibavajhi iz Basre napisao Al Kitab, knjigu u kojoj je izložen sistem arabljanske gramatike- Ističu se kao vredni leksikografi (Firuzabadi je napisao oko 100 tomova rečnika, koji se zove Al-qamus – beskrajni okean reči)

Jevreji- Prvi komparatisti (uočili slicnosti između hebrejskog, arapskog i aramejskog, već u X i XI veku)- Interesovanje za jezik Biblije, njeno filološko proučavanje, istim metodom jezičke analize koji su koristili Arabljani- pojam o korenu reči prenesen je iz semitske u indoevropsku gramatiku

RENESANSA

Tendencije

Dešava se promena u stavu ljudi, posle pada (slabljenja) autoriteta crkve i njenog stava prema narodnim jezicima

Uticaji proistekli iz kontakta sa novim zemljama i narodima, a posebno sa znanjem iz novog sveta

Interesovanje za jezik je tipično filološko, izučavaju se latinski i grčki tekstovi, a kasnije se studiraju i hebrejski (uzima se za najstariji jezik) i arapski, a u modi su i etimološke studije

Italijan Klaudio Tolomej je prvi gramatičar koji se posvetio pravilnosti glasovnih zakona (prenošenje glasova iz latinskog u italijanski), nažalost nije imao sledbenike

Renesansni pokret

Predstavlja kulturni pokret koji se proširio celom Evropom Različiti su faktori uticali na pojavu ovog pokreta:

- Izum masovne štampe (Gutenberg...)

- Trgovina- Pad crkvenog autoriteta

Važnost štampe

Već je postojao pokret za opismenjavanje, ali štampa i dostupnost knjiga su imale krucijalni značaj u podizanju svesti o važnosti gramatika

Štampana knjiga omogućava bržu i lakšu razmenu ideja među stručnjacima, što je slučaj i sa lingvističkim znanjem, na prvom mestu pravljenju gramatika

Geografska razlika

Uticaj renesanse je potpuno vidljiv, ukoliko napravimo konstrast između oblasti gde je pokret zaživeo i oblasti gde nije

Vizantijski deo Rimskog Carstva nije imao veliki uticaj renesanse Centralna Evropa je bila samo delimično pod uticajem

Promene

Religijska reformacija — prevođenje Biblije na narodne jezike Različit status klasičnog latinskog i klasičnog grčkog — postaju klasični jezici

nekadašnjih moćnih civilizacija

Jezička raznolikost

Ljudi su do ovog vremena postali svesni postojanja različitih jezika, uključujući i one koji se govore u inostranstvu

Ideja da je Bog stvorio jezike i da je latinski bio božji jezik je do ovog vremena polako oslabila

Obuhvat lingvističkih studija

Proširenje lingvističkih istraživanja na narodne jezike, pored reanalize grčkog i latinskog

Pojavaljuju se mnoge gramatike: italijanska i španska (15. vek), poljska, crkvenostaroslovenskog, engleskog, francuskog (16. vek), baskijskog (1587), a George Hickes (1642 - 1715) objavljuje gotsku i anglosaksonsku gramatiku

Proučava se i sanskrit (William Jones, prvi veliki sanskritolog)

Gramatike

Gramatike su često bile uglavnom namenjene srednjoj trgovačkoj klasi Pojava gramatika narodnih jezika podigla je svest o standardnom jeziku: uspostovljajući

neki standardni oblik određenog jezika, gramatike su na neki način isticale i različite dijalekte

Benefiti od narodnih jezika

Proučavanje italijanskog, španskog i dr. učinilo je jasnom njihovu vezu sa latinskim – ovo je uticalo uticalo na pojavu i razvoj istorijske lingvistike

Etimologija se takođe razvijala, u smislu poređenja genetski srodnih jezika Što se tiče istraživanja porekla jezika, Goropius Becanus tvrdi da su se svi jezici razvili

iz holandskog

Standardizacija jezika

Engleska je pod vlašću Henrija V (1414- 1422) uspostavila standardnu formu engleskog, sada poznatu kao Chancery English

Francuska je uspostavila državni institut za monitoring francuskog jezika: Académie française iz 1635, Cardinal Richelieu.

Empirizam i racionalizam

Empirizam se pojavio kao reakcija na sholasticizam, Francis Bacon i drugi (Locke, Berkeley, Hume) su isticali posmatranje kao izvor sveg znanja i važnost indukcije (nasuprot dedukciji); svo znanje stiže preko čula

René Descartes i njegovi sledbenici su se suprotstavili empirizmu, tvrdeći da je ljudski razum osnova znanja, dok čula mogu zavarati

Opozicija u odnosu na urođene sposobnosti

Racionalisti su tvrdili da svi mi posedujemo određene urođene ideje, koje formiraju osnovu našeg znanja, uključujući logičke i matematičke pojmove i sl.

Empiristi su negirali ideju urođenih ideja, tvrdeći da ništa ne može biti usvojeno (naučeno) pre iskustvenog kontakta

Racionalisti i univerzalnost

Racionalistička ideja u urođenosti je bila odlična podloga za ideju univerzalnog jezika

Racionalistički stavovi u gramatikama univerzanlnog jezika, gramatičarski centar Port-Royal: Grammaire générale et raisonnée (1660), čiji su autori Lancelot i Arnauld, izražava se princip po kom gramatičke norme treba potpuno da odgovaraju zahtevima logike, jer je ona jedna, univerzalna za sve ljude, pa tako veruju da je moguće i uspostaviti jednu gramatiku koja bi odgovarala svim jezicima sveta (ova ideja ima dosta odjeka)

Novouspostavljena trgovina i prenos znanja

Trgovinske rute između Rimskog Carstva i Kine (put svile) kroz Centralnu Aziju proširile su znanje o svetu; uviđanje značaja kineskih studija

Kina je svakako imala sopstvena lingvistička istraživanja; kinesko pismo datira od oko 2. milenijuma pre Hrista, a u Evropi je bilo poznato do oko 16. veka

Neindoevropski jezici

Posle kolonizacije, opisuju se brojni drugi, neidoevropski jezici Tarascan (Mayan, Mexico, 1558); Quequa (Quequan, Peru/Bolivia 1560); Nahuatal (Uto-

Aztecan, Aztecan, Mexico, Mexico, 1571); Guaraní Guaraní (Tupi-Guarani, Paraguay, 1640).

Japanski (17. vek); farsi (persijski) (17. vek); kineski (18. vek). Ove gramatike uglavnom pišu misionari (vijetnamski još uvek koristi neke konvencije

uspostavljene od strane misionara)

Kineski uticaj

Pošto se kineski značajno razlikuje od indoevropskih jezika, njegov opis je uticao na uviđanje značaja leksikografije i fonologije i fonetike (tonovi)

Budistički monasi su uticali na to da se kineski tonovi sistematski definišu kao integralna komponenta slogova u govoru

Kontakt sa Azijom

Novootkriveni jezici su se razlikovali od latinskog i grčkog, što je uticalo na formiranje nezavisne istraživačke misli kod istraživaca, u nameri da objasne objasne gramatičke strukture tih jezika

Ovaj način mišljenja je bio nezamisliv pre perioda Renesanse, i takvo mišljenje će dovesti do epohe Prosvetiteljstva, tokom 18. veka, što će biti ključ za dalji razvoj lingvističkih istraživanja

Rezime

Slabljenje crkvenog autoriteta je dozvolilo otvaranje novih perspektiva, što je omogućilo proširivanje lingvističkih istraživanja

Novi pristup starim, klasičnim jezicima; ne kao božanskim jezicima, već kao objektu lingvističkih studija

Pravljenje gramatika egzotičnih jezika uticalo je na podizanje svesti o značaju različitih faktora koji se tiču gramatike

JEZIČKA ISPITIVANJA U XIX VEKU

Pokret pismenosti

Posle renesanse pojavili su se globalni socijalni pokreti za pismenost, što je postalo cilj mnogih vlada

Započinje i saradnja Evrope i Amerike, ne toliko prominentno u ovom periodu, kao u XX veku, ali se događaju počeci

Razvija se istoricizam u ispitivanju jezičkog fenomena, Hermann Paul čak kaže da nema nauke o jeziku bez takvog stanovišta

Nastanku uporednih (komparativnih) studija u lingvistici doprinosi otkriće sanskrita, indoevropskog jezika koji se dosta razlikovao od latinskog i grčkog

Johann Christoph Adelung napisao je rečnik koji je predstavljao pregled svih do tada poznatih jezika, uz opis njihove strukture i srodnosti (klasifikuje jezike prema geografskom položaju) – princip “Piši kao što govoriš, čitaj kao što je napisano”

Evolucija ljudskog jezika

Raniji pojam jezičke klasifikacije uglavnom je bio baziran na priči o Vavilonskoj kuli (ljudi su posle potopa svi govorili istim jezikom i želeli su da sagrade kulu koja će doći do neba, a Bog ih je kaznio za takvu gordost tako što im je “pomešao” jezike i nisu mogli da završe kulu jer se više nisu međusobno razumeli), a postoji i još jedna priča koju je navodno zabeležio Herodot: egipatski kralji Psametih je naredio da se razdvoje dva novorođena deteta izolovana od ostatka sveta kako bi se saznalo kojim će jezikom progovoriti, po predanju deca su izgovorila reč bekos, što znači hleb na frigijskom, pa je frigijski proglašen najstarijim jezikom

Hebrejski je smatran najstarijim jezikom, dok su ostali jezici bili njegovi potomci Ovo je bilo u skladu sa trendovima u drugim disciplinama, kao na primer biologijom (one

su pokušavale da naprave hipotezu koja bi pratila događaje u Starom zavetu) J. J. Scaliger je bio verovatno prvi istraživač koji se suprotstavio tezi da je hebrejski

najstariji jezik, i smatrao je takođe i da su latinski i grčki na neki način povezani

Teorija ili podaci?

Komparativna analiza i istraživanje porekla jezika do početka XIX veka bili su spekulativne prirode i mogu se naći neki čudni i naučno neutemeljeni pokušaji objašnjavanja sličnosti i razlika među jezicima

Razlog za neutemeljene pristupe je bio nedostatak podataka; kada su istraživačima bile dostupne veće količine podataka, mogli su da postave bolje teorije koje su objašnjavale podatke

William Jones i istorijska promena

Britanski sudija u Indiji, koji je imao pristup materijalima koji su se odnosili na sanskrit, pronašao je upečatljive sličnosti među pojedinim rečima, kao što su rodbinski termini i reči za brojeve

Postojale su različite spekulacije o poreklu jezika i njihovom istorijskom razvoju, ali prvo sistematično poređenje indoevropskih jezika uradio je prvi veliki sanskritolog Sir William Jones (utvrdio je da su sanskrit, grčki, latinski gotski i verovatno i keltski svi nastali iz jednog prajezika koji više ne postoji)

Upečatljive sličnosti među različitim indoevropskim jezicima navele su Jonesa na tvrdnju da sličnost ovih formi i glasova nije slučajnost

Gotske i keltske jezike bilo je nešto teže uključiti u istu grupu jezika u ovoj fazi, ali je postojala svesnost da bi i ovi jezici mogli biti deo velike indoevropske porodice jezika

Ovo je bio (samo) početak, a kasnije su mnogi drugi istraživači dodavali nove informacije, dalje dokazujući i nadograđujući njegovu tvrdnju

Prvi komparatisti

Franz Bopp je 1816. izneo pred javnost sličnosti između sanskrita i nekih drugih indoevropskih jezika – početak komparativne lingvistike (ova godina takođe označava i početak lingvistike kao samostalne naučne discipline), on je prvi shvatio da međusobni odnosi indoevropskih jezika može biti predmet posebne naučne discipline

Izraz “uporedna gramatika” javlja se i ranije, kod Šlegela Pokret se razvio u Nemačkoj, sa istraživačima kao što su J. Grimm (autor čuvene

Nemačke gramatike, zbog nje se smatra utemeljivačem nemačke lingvistike), W. von Humboldt, F. Bopp, R. Rask (Danac, posebno značajan za studije o islandskom jeziku, a mnogi ga smatraju začetnikom dijahronijske/istorijske lingvistike)...

Glasovne promene mogu da imaju određene regularne obrasce, i ovo se može pratiti u uspostavljanju etimoloških veza na primer, nekadašnji germanski finalni konsonant /t/ postao je ozvučen u engleskom /d/, ali je ostao bezvučan u nemačkom – nemački Hund /hunt/ i engleski hound /haund/

Grimov i Vernerov zakon: odnos germanskih konsonanata prema odgovarajućim konsonantima iz drugih indoevropskih jezika – utvrđene su neke zakonitosti u manifestaciji tih odnosa, ali se Grimov zakon nije uvek potvrđivao, pa je dopunjen Vernerovim, vezano za zvučnost/bezvučnost konsonanata koji se nalaze u unutrašnjosti reči

Georg Curtius uvodi komparativno-istorijski metod u klasičnu filologiju; prvo komparativno ispitivanje slovenskih jezika vrši J. Dobrovsky; osnivač naučno postavljenih etimoloških studija je August Friedrich Pott

Prvi teoretičari jezika: August Schleicher i njegovi sledbenici

Nazad u prošlost - rekonstrukcija

Zasnovano na sistematskim glasovnim promenama, može se uspostaviti (pretpostaviti) moguće ranije stanje gramatike – rekonstrukcija

Ovo je posebno bilo od značaja kasnijim istraživačima, koji su se bavili jezicima bez pisma

Klasifikacija i nove discipline

Jezička klasifikacija se može predstaviti pomoću stabla, kao u slučaju evolutivne biologije (C. von Linnea).

Proto-Indo-European Celtic, Proto-Germanic, Proto-Slavic Old Russian, Old Church Slavonic Slovenian, Serbian, Bulgarian

Arealna blizina takođe postaje bitan faktor u identifikovanju i klasifikaciji jezika i istraživači to uzimaju u obzir – razvoj arealne lingvistike

Dijalektologija postaje samostalna disciplina i istraživači uviđaju moguću vezu između jezičke raznolikosti i istorijskih promena

Biološki naturalizam u lingvistici

Vlada mišljenje da Darvinova teorija o evoluciji može da se primeni i na jezik, jer je univerzalna, a ovo mišljenje u lingvistici zastupa i komparatista August Schleicher (interesovao se i za probleme rekonstrukcije indoevropskog prajezika)

Schleicherova Stammbaum/pedigree teorija/teorija biološkog naturalizma (genealoško stablo): jezik, kao i čovek, ima genealoško stablo, tj. prapretka od kog se, u vidu grananja stabla, razvilo mnogobrojno potomstvo srodnika (u ovom slučaju, od kod je nastalo mnogo novih jezika koji su srodni)

Postoje korenski, aglutinativni i fleksivni tip jezika i zavise od stupnja razvitka jezika Schmidtova teorija talasa: Schmidt je bio Schleicherov učenik, ali sumnja u njegovu

teoriju o genealoškom stablu i dolazi do zaključka da se jezičke inovacije šire nepredviđeno kao vodeni talasi (bivaju zahvaćene nekad manje, a nekad veće govorne oblasti), a ne u vidu pravilnog grananja (kao što je tvrdio Schleicher), da bi potvrdio svoju teoriju, koristi izoglose – granice prostiranja jedne jezičke osobine

Wilhelm von Humboldt

Ovaj naučnik je najveći teoretičar lingvistike XIX veka i smatra se osnivačem opšte lingvistike kao discipline koja istražuje suštinu jezičkog fenomena na činjenicama koje potiču iz najrazličitijih jezika; prvi je proučio jedan od jezika Indonezije

Bio je svestan beskonačne kreativnosti jezika, odnosno činjenice da uvek možemo da kreiramo rečenicu koju nikada pre toga nismo čuli

Nije toliko obraćao pažnju na razliku između sinhronijskog i dijahronijskog pristupa, ali je najviše bio posvećen proučavanju jezika sa sinhronijskog stanovišta – stanje jezika u datom vremenskom periodu, bio je protiv univerzalne gramatike i nije tražio prajezik od kog su potekli svi indoevropski jezici, smatrao je da gramatika treba da proizlazi iz svakog jezika posebno

U skladu sa nacionalističkim pokretima u XIX veku, smatrao je da je jezik specifična emanacija duha datog naroda, spoljašnji izraz jedne unutrašnje forme, koji otkriva određeni pogled na svet – teorija Weltanschauunga

Smatrao je da se mišljenje i percepcija mogu preneti samo pomoću jezika, te da su jezik i mišljenje međuzavisni i neodvojivi

Smatrao je da se ljudi često ne mogu u potpunosti razumeti i kad govore istim jezikom, zbog različitog pogleda na svet – lingvistički relativizam Humboldtove škole (nepouzdanost jezičkog sredstva u apsolutnom sporazumevanju) - ovo je bio početak teorije jezičkog relativiteta (koju su razvili E. Sapire i B. J. Whorf)

Psihologizam u lingvistici

H. Steinthal je osnivač lingvističkog psihologizma, objavio je delo Psihološka gramatika 1855. (podržava Humboldtovu tezu da je jezik odraz duha naroda, jezik kolektiva je izraz duha kolektiva, a jezik pojedinca je izraz individualne psihologije)

Drugi predstavnici su: Wilhelm Wundt (interesovala ga je psihologija naroda), A. Marty (značenje jezičkih formi se tiče psiholoških stanja pojedinca)

Javljaju se semantičke studije – studije o značenjima reči, takođe vezane za povezanost između psihologije i jezičke forme

Psihologizam će biti važan i kasnije za razvoj američke lingvistike

Mladogramatičari

Ovi lingvisti su najreprezentativniji predstavnici lingvistike XIX veka, najpoznatiji su: Karl Brugmann (bavio se posebno rekonstrukcijom starijih faza indoevropskih jezika), August Leskien, Hermann Paul (najviše se zalaže za istoricizam kao metodološki postupak), B. Delbruck (napisao prvi veliki klasični rad iz sintakse) ...

Termin je skoro sinoniman sa nazivom Lajpciška škola, s tim što je malo širi Želeli su da naprave naprave istorijsku lingvistiku egzaktnom naukom, poput geologije u

prirodnim naukama Zaslužni su za dalje razvijanje komparativno-istorijskih studija, jer su ih učinili naučno

detaljnim i preciznim i one tek tada dobijaju punu naučnu vrednost (ispitivali su najviše glasovne promene, dolaze do zaključka da izuzeci od glasovih promena nastaju tek kasnije, analogijom, tj. pod uticajem psihe)

JEZIČKA ISPITIVANJA U XX VEKU – STRUKTURALIZAM

Strukturalizam

Opšti intelektualni pokret s početka XX veka, prema kojem se neki objekat treba proučavati kao integralni deo kompleksnog sistema

To je bio u principu interdisciplinarni pristup, koji je nastupio posle neogramatičara Može se reći da je ceo pokret nastao iz lingvističkog rada Smatra se da je jezik: sistem, društveni fenomen, njegova evolucija i aktuelno stanje su

potpuno različite pojave; ključno je izdvojiti bitno od nebitnog; zajednička težnja svih strukturalista jeste da pronađu objektivna merila u analizi jezika

Evropski strukturalizam: Ferdinand de Saussure; američki strukturalizam: Bloomfield

F. de Saussure

Jedan od najvećih lingvista svih vremena, tvorac Ženevske škole, osnivač strukturalne lingvistike

Većinu njegovih argumenata je već pokrenuo von Humboldt Odličan timing njegovog rada, jer su se ideje i metode komparativnog pristupa bile

donekle iscrpele

Autonomna analiza

Jezik je sistem i odnos između elemenata sistema je predmet analize (poređenje sa šahom)

Jezik je prvenstveno društveni fenomen i tako ga i treba izučavati, ispitivati i glasovnu i značenjsku stranu jezika u njihovom međuodnosu, a ne izolovano

Langue i parole

Jezici se sastoje od dva dela: generalna upotreba jezika – opšta sposobnost ljudi da govore (parole - govor) i jezički sistem – konkretna realizacije prirodne sposobnosti (langue - jezik)

Ono što je predmet analize jeste langue, jezički sistem koji se nalazi iza znanja jezika Problem je u tome što ako hoćemo da razumemo langue, moramo analizirati parole

Sinhronija i dijahronija

Pokret je brzo dobio na popularnosti i do sredine XX veka studije o poreklu jezika su u nekim slučajevima postale zastarele i ređe su se i objavljivale

Akcenat je na sinhronijskom pristupu U cilju razumevanja langue i parole treba se fokusirati na trenutno jezičko stanje, a ne na

istorijske promene

Označivač i označeno

Označivač (glasovni obrazac) Označeno (značenje/pojam evociran glasom ili grafičkim prikazom) U komunikaciji ove dve jezičke vrednosti se stalno razmenjuju Arbitrarnost jezičkog znaka

Ženevska škola

Lingvistika škola čiji je osnivač De Sosir i čiji su članovi njegovi sledbenici, npr: Charles Bally (osnivač racionalne lingvistike, njegovu lingvistiku često nazivaju i afektivnom), Albert Secheahaye, Henry Frei (najpoznatiji i najvažniji)

Oni su koncentrisani na proučavanje afektivne (emotivne) komponente jezika; pristup je isključivo sinhronijski; poštuju aksiom da jezik ima društvenu funkciju i da predstavlja sistem

Bally razrađuje svoju teoriju o aktualizaciji: prelazak jezika u govor, tj. prebacivanje virtuelnog u realno: davanje realnog, konkretnog značenja apstraktnom pojmu

Proučavao je i funkciju reči, sintagme, stvara teoriju binarizma: odnosi u sintagmama su binarni, tj. počivaju na odnosima između dva rečenična člana

Fonološka epoha

Nikolaj Sergejevič Trubecki je ruski lingvista koji je osnivač fonologije kao samostalne discipline; oslanja se na ideje De Sosira

Ističe značaj binarnih opozicija, koje su najvažnije prema njemu u jezicima (npr. zvučno - bezvučno)

Odnos markirano – nemarkirano (oba člana imaju iste karakteristike, s tim što jedan od njih – obeženeni, ima i još jednu koju neobeleženi član nema)

Roman Jakobson – bio je slavista, dalje razvija ideje Trubeckog, oformio je Harvardsku slavističku školu koja je danas njegovom zaslugom jedna od najreprezentativnijih u svetu

Veliki teoretičar distinktivnih obeležja: svojstvo jednog glasa na osnovu kog taj glas stoji u fonološkoj opoziciji prema drugom glasu (zvučnost/bezvučnost pri izgovoru eksplozivnih konsonanata)

Princip binarnosti (dihotomije): parovi koji se razlikuju po prisustvu/odsustvu određenog obeležja - generalno govoreći, razumevanje znaka je zasnovano na prisustvu njegove binarne opozicije

Slični glasovni obrasci (pat, bat, hat, mat, fat, cat, that, what...), morfološki obrasci (-s za množinu, -ed za past tense u engleskom), i možda rečenični obrasci (SV, SV, SVO, SVOO...)

Praška škola

Praški lingvistički serkl osnovan je 1926. godine u Pragu kao lingvističko društvo, pod uticajem ideja De Sosira i drugih modernih struja u tom periodu

Najznačajniji predstavnici su: V. Mathesius, B. Trnka, B. Havranek, Jakobson, Karcevski, Trubeckoj itd.

Usmerenost na jezičke žanrove između ostalog; za njih je jezik sistem izražajnih sredstava koja služe za komunikaciju; poprilično je uslovljen nelingvističkim komponentama; iznosi čovekove intelektualne i emotivne strane ličnosti; govorni i pisani jezik nisu identični i svaki ima svoje specifičnosti; sinhronijski pristup treba da bude primaran; proučava se jezička tipologija (razrađuju problema jezičkih saveza), razvija se morfofonologija kao posebna grana

Zaključak

Strukturalizam predstavlja suštinski prelaz u odnosu na raniju tradiciju De Saussure postavlja novi trend u lingvistici, što je uticalo i na druge discipline Njegov rad je stavio lingvistiku u centar, dajući joj poseban status među akademskim

disciplinama

FUNKCIONALNA I FORMALNA LINGVISTIKA

Funkcionalna lingvistika

Predstavlja teoriju o jeziku francuskog lingviste Andrea Martineta Treba voditi računa o sva tri aspekta jezičkog fenomena: o funkcionalnom, o

značenjskom i o formalnom aspektu, takođe se oslanjao na De Sosirove ideje, kao i zaključke predstavnika Praške škole, dok se suprotstavljao idejama američke lingvistike

Prema Martinetovom mišljenju, jezik je dvostruko artikulisan: prva artikulacija se odnosi na moneme: minimalne jezičke znakove koji konstruišu jezik, a druga artikulacija na foneme: zvučne pojave koje se organizuju u niz distinktivnih jedinica

F. Boas, E. Sapir and B. L. Whorf

Franz Boas je začetnik američke škole lingvistike, bavio se proučavanjem indijanskih jezika

Monumentalno delo Handbook of American Indian languages (zbirka materijala iz 19 jezika severnoameričkih indijanaca)

Proučavali su jezike američkih Indijanaca, ali je akcenat više bio na vezi između jezika i načina života i mišljenja govornika

Konstatuje se veza između lingvistike i antropologije, začeci antropološke lingvistike Sapir se zalaže za deskriptivnu lingvistiku sa zadatkom da ispita tipove jezičkih

struktura, osnivač je teorije o uzorcima: svaki čovek u sebi ima osnovne sheme organizacije svog jezika i izražava ideje kroz konkretno jezičko sredstvo po svojim psihološkim uzorcima

Sapir-Vorfova hipoteza: jezik i mišljenje su međuzavisni, uzavisni, ili prema jakoj verziji hipoteze - “jezik određuje način na koji mislimo.”

L. BLOOMFIELD

Proučavao je i opisivao amerindijanske jezike Pod uticajem bihejviorizma započinje distribucionalizam – popisivanje i opisivanje svih

položaja u koje mogu dospeti jedinice jezičkog sistema (u analizi se značenje zanemaruje, a kriterijumi koji se primenjuju moraju biti strogo objektivni)

Pikeova tagmemika

Osnivač ove gramatičke teorije je američki lingvista K.L. Pike, on smatra da postoji korelacija između pozicije u kojoj se ostvaruju jezičke jedinice i klase u koju se takve jedinice svrstavaju

Antropološka lingvistika

Lingvistička disciplina koja proučava odnos između jezika i kulture i odgovara na pitanje da li i u kojoj meri postoji uslovljenost između datog kulturnog i jezičkog tipa

Oblici rada američke lingvistike pogoduju razvoju antropološke, glavni podstrek čine izučavanja indijanskih jezika

Antropološka lingvistika započinje sa radovima Boasa i Sapira, naročito je važan Sapir, kao i njegov učenik Whorf koji ima veliki uticaj na razvoj ove discipline (njegova teorija dokazuje da su jezik i kultura međusobno zavisni i da jedno na drugo utiču u velikoj meri)

Psiholingvistika

Jedna je od najmlađih lingvističkih disciplina, prati psihološke i fiziološke procese u čoveku tokom komunikacije

Teži se uspostavljanju teorija o učenju stranih jezika, često se lingvistički zaključci proveravaju psihološkim testovima

N. Chomsky

Smatra se tvorcem generativne gramatike, koja se zasniva na posebnom metodu postupne analize; pritom je polazio od većih jedinica ka manjim, tj. prvo je utvrđivao osnovnu strukturu iskaza, a zatim opisivao bazične morfemske jedinice; smatra da gramatika pre svega treba da objasni principe po kojima se stvara rečenica u određenom jeziku

Kao reakcija na Blumfildov bihejviorizam, Noam Čomski tvrdi da treba pogledati na jezik iz ‘unutrašnjosti govornika’ – intuicija maternjeg govornika je veoma važna u analizi (u pitanju je Sosirov langue)

Čomski tvrdi da je naš mozak već snadbeven bogatim i detaljnim jezičkim programom pri našem rođenju

« Genetski određen jezički uređaj (language device) je ono što se nalazi iza UNIVERZALNE GRAMATIKE » Chomsky

Univerzalna gramatika je OTISAK jezika, a specifična gramatička pravila se formulišu različitim manipulacijama ovog otiska

Smatrao je da je sintaksa glavna meta istraživanja, jer jezička kreativnost najviše dolazi do izražaja upravo na polju sintakse

Formalni pristupi

Ovo su pristupi koji su proistekli iz ideja Čomskog Formalnost je otuda jer postoje teorijska ograničenja pristupa, i posebno zbog niza

formalnih (matematičko-logičkih) pravila koje je dao Čomski, a kasnije i drugi, po kojima jezik funkcioniše.

Obično semantiku tretiraju kao manje važnu

Semantika u formalnom pristupu

Značenja su varljiva jer mogu biti pod uticajem različitih faktora: lične percepcije, osećanja, straha...

Ne daju pravu sliku o jeziku kao autonomnom sistemu I značenja se mogu analizirati formalnim pristupom Kompozicionalna analiza (binarna obeležja):

husband [+human][+adult][+married][+male]wife [+human][+adult][+married][-male]son [+human][-adult][-married][+male]daughter [+human][-adult][-married][-male]

I u ovom području lingvistike oseća se uticaj strukturalizma Funkcije su često nipodaštavane u ranijim istraživanjima, i pojava pragmatike

(proučavanje komunikativnih sredstava u odnosu na čovekua) kao samostalne discipline je novijeg datuma

Kopenhaška škola

Odnosi se na strukturalnu lingvistiku izgrađenu na idejama danskih naučnika Hjelmsleva i Brondala (izučavao kako se kroz jezička fakta manifestuju osnovne kategorije logike)

Hjelmslevljeva glosematika: teorija koja podrazumeva poređenje struktura postojećih jezika sa strukturama svih semiotičkih sistema, tj. svih mogućih sredstava komunikacije

Izrazito pragmatičan karakter: izgrađivanje opšte teorije znakova za sporazumevanje – semiologije