skrift foar FryskJ aalk nd

jiergong10(1995)

nû.2

11111'iililililiillililliiillilllliiili Ililllililliili'iiil1liiilllililililil1liiiliiililiiilii'liliiiiliili'i1i'iliiil

Twilûdfoarming yn it Frysk

Willem Visser

Oan it oerflak har it Frysk in ryk ferskaat oan twilûden, t.w. delgeande, lykas ynnij [nfu], sintralisearjende, lykas yn die [di.@], en opgeande, lykas yn dwars[dwas]. Yn dit stik wol ik neigean, hoe't sokke twilûden fonologysk besjoenfoarme wurde, in ûnderwerp dat yn Ie frisistyk oant na ta amper oan 'e oarderwest hat. It doel is om sa it ynsjoch yn 'e struktuer fan it Fryske fokalyskesysteem te fergrutsjen.

It stik is sa opset. Yn 'e earste paragraaf gean ik yn op 'e rol dy'tsonoriteit yn twilûden spilet. Yn 'e twadde paragraaf gean ik nei oft wy foar itFrysk diftongearring of twilûdfoarming oannimme moatte.Mei de termdiftongearring tsjut ik de óflieding fan in twilûd fan in al syllabifisearre langienlûd of in sekwinsje fan al syllabifisearre koarte ienlûden oan, dat op inreorganisaasje fan 'e syllabyske struktuer delkomt.I Ik brûk de termtwilûdfoarming om de öflieding fan in twilûd fan in ûnderlizzende sekwinsje fannet-syllabifisearre fokalen mei oan te tsjutten. Yn § 2.1 wurdt besjoen oft inoanpak mei struktuerferoarjende diftongearringsregels foar it Frysk doel hat enwurdt dy oanpak fersmiten. Yn § 2.2 wurdt neigongen hoe't twilûdfoarming synbeslach krijt, troch de wei fan twilûdramten (2.2.1) of troch syllabifikaasje(2.2.2). Neidat düdlik makke is, wêrom oft wy foar twilûdfoamring troch de weifan syllabifikaasje kieze, wurdt foar de ûnderskate typen twilûd besjoen hoe't datyn syn wurken giet: foar delgeande en sintralisearjende twilûden (2.2.2.1), foaropgeande twilûden (2.2.2.2) en foar 'trijelûden' (2.2.2.3). Mei in koartegearfetsjende paragraafwurdt besletten.

1 Yn Sluyters (1992:41) wurdt it neikommende sein: "In many languages,sequences of underlying adjacent vowels can be syllabified in such a way thatdiphthongs result." Ik haw lykswols net ien syllabifikaasjeregel fan dat slach yn synboek fine kinnen. Hy nimt in ûnderlizzend twilûd oan, wannear't dat yn omkritenfoarkomt dêr't it net troch in spesifike diftongearringsregel óflaat wurde kin (:270),mar dat is hiel wat oars as sa'n twilûd fan in ûnderlizzende sekwinsje fan net­syllabifisearre fokalen öfliede.

Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jiergong 10 (1995), s. 29-58.

Willem Visser

1 Twi lûdstruktuer en sonorlteitsprof'yl

In twilûd best iet ût twa fokalen yn ien en de selde nukleus; ien dêrfan fungearretas haad, de oare as glide. Yn 'e foarbylden nij InEil [nEj], die Idi@1 [di. @] endwars /duas/ [dwas] hjir boppe binne de haden fan 'e oanbelangjende twilûden /EI,lil en lal, de glides binne lil, I@I en lul. Troch it haad wurdt de klam realisearre.

It binne mar inkel de hege fokalen en sjwa dy't as glide fungearje kinne,meidat dat de minst sonoare fokalen binne. In glide yn in lange fokaal-glidesekwinsje, lykas yn aai la:il [a.j], kin besköge wurde as in tuskenfoann fanfokaal en konsonant: segminteel is it in fokaal, struktureel fungearret i.t as inkonsonant meidat it in posysje beset dy't typysk foar konsonanten is, t.w. ienbûten de nukleus. Yn it meartal aai-en kin de glide dan ek troch resyllabifikaasjeyn 'e oanset fan 'e twadde syllabe bedarje: (a:j){j+@n --> (a:)d(j@n)Cf.

In glide yn in twilûd heart lykswols al ta de nukleus, dat hjir oan blikendocht dat er net resyllabifisearrc wurde kin. Yn 'e bûgde foarm nij-e komt [i] netyn 'e oanset fan 'e twadde syllabe teláne: *(nE)d(j@\:r. Der wurdt in glide tusken

it twilûd en sjwa ynfoege: (nEj)d(j@)o" sjoch Visser (1994: 137.noat 36) foar

hoe't dat fonologysk yn SYl1 wurken giet. Mei oare wurden: in glide yn in twilûdis net in fokaal dy't in konsonantposysje beset. It is de minst sonoare fokaal ynit twilûd, oars sein: it is de fokaal dy't net haad is2. Twilûden, lykas syllaben,hawwe in haad neffens sonoriteit.

Der binne lykswols twilûden dy't besteane ût twa hege, dus like sonoarefokalen, bgl. yn kwyt Ikuitl [kwit] en stjûne Istiul1@1 [stjunrê]. Yn dat gefal kinsonoriteit net de grûnslach foar it haadskip wêze, Aldergeloks kin deneikommende generalisaasje makke wurde: alle Fryske twilûden dy't besteane uttwa hege fokalen binne opgeande twilûden. Yn opgeande twilûden wurdt de

altyd oan 'e rjochter fokaal tawiisd, wylst de lofter fokaal as glidefungearretê. Twilûden mei sa'n sonoriteitsprofyl hawwe dus in haad neffens

Krekt as by syllaben, ritme sonoriteit en struktuer yn twilûden dusd.w.s. in beskaat sonoriteitsnrofvl hinzet mei in beskate twilûdstruktuer

2 In syllabe kin net mear as ien haadsegmint hawwe. Dat háldt yn dat twasegminten net tagelyk as ha ad fungearje kinne.

3 Dat háldt yn dat wy twongen binne om oan te nimmen dat defokaalsekwinsje yn tiidwurdsstarnmen lykas bloei [blu(.)j] in lange fokaal-glide­sekwinsje utmakket, al is it sa dat de fokaal koart realisearre wurde kin. Dat wurdtbefestige troch it resyllabifikaasjepatroan yn öflate foarmen: [gru(.)-j@] en [blu(.)­j@]. Sj. ek noat 9.

30

Twi1ûdfoanning yn it Frysk

gear. Wannear't twa ûngelikense [-kons] segminten ûnder ien nukleus gearlutsenbinne, hat men in twilûdstruktuer. It sonoriteitsprofyl beskiedt watfoar slachtwilûd oft men hat. Wannear't it sonoriteitsprofyl en de struktuer net mei-inoaryn 't lyk binne, wurdt de struktuer oanpast, yn dy sin is sonoriteit primêr. Sa'nstruktueroanpassing is allinnich oan 'e oarder by opgeande twilûden (sjoch §2.2.2.2 hjir ûnder).

2 Diftongearring of twilûdfoarrning

It Frysk hat in ryk ferskaat oan twilûden oan it oerflak. Wy moatte no earst defraach beäntwurdzje oft twilûden ta de ûnderlizzende foneemfoarried fan it Fryskhearre. Omdat foarkommen en foarm fan 'e twilûden ut 'e fokaalsekwinsjes yn 'esegmintrige foarsein wurde kinne, is der gjin reden en nim oan dat se der assadanich op it ûnderlizzende nivo binne.

De fraach wurdt dan oft der yn it Frysk difiongearring of twilûdfoarmingis, mei oare wurden oft twilûden fan ien lang ienlûd of twa koarte, alsyllabifisearre ienlûden öflaat wurde troch de iene of oare fonologyske operaasjeop in beskaat punt yn 'e fonologyske öflieding of oft se foarme wurde ût insekwinsje fan oanbuorjende net-syllabifisearre ienlûden.

2.1 Difiongearring?

Yn dizze paragraaf sille wy besjen oft der arguminten foar diftongearring yn itFrysk binne. Yn § 2.1.1 geane wy nei oft beskate öfwikselingen fan ien- meitwilûden in oanwizing foar diftongearring wêze kinne. Yn § 2.1.2 wurdt besjoenoft de oanpak yn Booij (1988), dêr't foar it Frysk struktuerferoarjendediftongearringsregels ûtsteld wurde, der praktysk en teoretysk op troch kin. It silbliken dwaan, dat de ûtkomst beide kearen negatyf is.

2.1.1 Ofwikseling fan ien- mei twilûden

Men hie in oanwizing foar it bestean fan diftongearring, wannear't sjen littenwurde koe dat ûnderlizzende (lange) ienlûden yn beskate posysjes mei (delgeande)twilûden wikselje, sadat dy yn komplemintêre distribusje stienen. Sa'nöfwikseling is der lykswols net. Inkel diagroan is der in öfwikseling tusken itkoarte ienlûd lil en it delgeande twilûd lEi!:

31

1) a.

b.

c.

Willem Visser

de persoanlike foarnamwurden hy, my, wy, dy, sy en itferháldingswurd by (dy't in álder stadium fan it Frysk fuortsetteen yn it Wáldfrysk foarkomme) hawwe har ûntjûn ta hij, mij,wij, dij, sij en bij yn it Klaaifrysk;yn it Klaaifrysk wurde de persoanlike foarnamwurden dij, mijen wij utsprutsen as [di], [mi] en [vi] wannear't se ynûnbeklamme posysje foarkomme, d.w.s, wannear't se oan ingastwurd lofts klitisearre wurde;de beklamme wurdein -lil fan lienwurden koe feroarje ta -ij(e) (­IEi@/), it wurel harmony bgl. hat de alternant harmonijïe), alpast dy mar inkel yn poëtyske en formele styl en komt er jinas älderwetsk oan.

Yn (1 a) en (1b) giet it om inkel in diagroane relaasje. Dat wurdt düdlik,wannear't men it ferhäldingswurd bylbij besjocht, mei in fêste dialektyskeferdieling, wylst it haadwurd bij yn it Klaaifrysk ut noch yn net wikselet mei[bi].

Wannear't men al fan in syngroane ófliedingsrelaasje ütgean woe, koemen foar de foarnamwurden dij, mij en wij oannimme dat de ûnderlizzende foarmlil hat, dêr't [Ej] mei in regel fan öflaat wurdt. Sa'n oanpak twingt ta inoanfoljende regel dy't lil ferlinget, meidat in delgeand twilûd allinnich fan in langienlûd öflaat wurde kin, sjoch Hayes (1990), Sluyters (1992:27-31). Dyferlingingsregel soe yn it Frysk lykswols gjin inkele fonologyske generalisaasjeütdrukke.

Oarsom koe men oannimme dat de ûnderlizzende foarm iEi/ hat, dêr't [i]troch ferienlûding fan aflaat wurdt. Dy oanpak is likemin botte oanloklik.Meidat in delgeand twilûd altemearret mei in lang ienlûd, soe der in oanfoljendeferkoartingsregel ([i:] --> [i]) nedich wêze. No is ferkoarting fan lange fokalen ynit Frysk net ûngewoan, mar dan inkel yn goed omskreaune morfonologyskeomkriten. De foarmen dêr't it ûs hjir om giet, foldogge net oan 'e easken fan dyferkoartingsregel. Dan soe men in aparte ferkoartingsregel foar dizze foarmenopsette moatte of men soe de besteande ferkoartingsregel sa oanpasse moatte datdizze foarmen der ek ûnder falle. Fonologysk sjoen binne beide oanpakken dus opsyn minst net ûnproblematysk.

Sa net, de öfwikseling jildt foar mar in pear foarmen. In haadwurd lykasbij alternearret nea mei by [bi], yn watfoar kontekst dan ek. Der kin dêrom net

32

Twilûdfoarming yn it Frysk

fan in regelmjittige öfwikseling praat wurde". Wy kinne feilich oannimme datsyngroan in 'simpel' klitikum en syn 'folIe' wjergader beide yn it leksikonopnommen binne, sjoch Berendsen (1986) foar it Hollänsk en Visser (1988) foarit Frysk.

Sa't hjir boppe al neamd is, hearre de farianten op -ij(e) fan (Ie) ta in'leard' part fan it leksikon>. Omdat it om mar ien efterheaksel giet, ynterpretearjewy -ij(e) as in 'learde' allomorf fan -y. Alles mei-inoar háldt dit yn dat wy gjinoanwizingen hawwe foar in diftongearringsoanpak op grûn fan in syngroaneöfwikseling fan ien- mei twilûden.

2.1. 2 Difiongearringfan oanbuorjende ienlûden

Booij (1988) stelt ut om de Fryske twilûden mei in diftongearringsregel öf telieden. Hy seit: "In this way we account foar de fact that the two constituents ofFrisian diphthongs do not differ in arbitrary ways" (:10). It opnimmen fanfoarsisbere ynformaasje yn ûnderlizzende foarmen háldt redundänsje yn, dat wysille Booij wat dit oanbelanget folgje. Hy nimt oan, yn neifolging fan Levin(1985), dat de delgeande twilûden .öflaat wurde troch in regel fanfokaalgearfoeging (Vowel Coalescence), dy't twa ienlûden ûnder ien N(ukleus)gearlûkt6:

4 Dat wol net sizze dat fEil net yn [i] feroarje koe. Dat koe wannear'tûnbeklamme lEil oan 'e wurdein foarkaam, lykas yn middei [mIdi] « ['mldEj]),healwei [jElvi] « ['jElvEj]), sjoch Visser (1992b). It selde moat him mei dizzefoarnamwurden foardien hawwe. It giet der om dat dizze gearlûking net as in wieresyngroane fonologyske regel besköge wurde kin. De foarmen dêr't it yn wurke hat,binne leksikalisearre, sa't bliken docht oan it meartal fan middei [mIdi] en jierdei[jldi], t.w. middeis [rnldis] en jierdeis [jl dis], wylst it haadwurd dei los itûnregelmjittige meartal dagen hat. Sokke meartalsfoannen kinne net begrepen wurdeas in gefolch fan it feit dat it grûnwurd it diakrityske skaaimerk [ûnregelmjittichmeartal] kwyt rekke is. Dat Iêste is frij gewoan wannear't it grûnwurd ûnderdiel fan inöflate foarm wurdt. De nije meartalsfoannen hienen dan lykswols middei-r en enjierdei+en wêze moatten, ferI. bei-ren. De meartallen middeis en jierdeis wize der opdat der in folsleine werstrukturearring (en leksikalisearring) fan 'e oarspronklikegearsetting west hat.

5 De measte foarmen op -ij(e) binne de trochsneed Fryskprater folsleinûneigen. Men kin sokken ek mei sin gekjeierich brûke, bgl. psychologije,geografiJ!;...

6 Ferlykje de regel fan Contraction yn Carreira (1988) en dy fan SyllableMerger yn Roca (1992).

33

(2)

Willem Visser

Fokaalgearfoeging I

N

r------JxI

[-high]

xI

[+high]

Fan de fokaalsekwinsje /Eil wurdt sa it twilûd [Ej] öflaat:

(3) N N

I------JxIE

xI

De sintralisearjende twilûden wurde troch in oare gearfoegingsregel foarme:

(4) F'okaalgearfoeging IJ

N N

r------JX X/w([Q_

I[ ]

Kondysje": Q =f.

N

IX

7 Mei in lege nukleus tsjut Booij de ûnmarkearre fokaal sjwa oan, dy't op itûnderlizzende nivo gjin fonetyske ynháld hat.

34

Twilûdfoarming yn it Frysk

It sintralisearjende twilûd [1.@] wurdt sa fan 'e fokaalsekwinsje fIV/ öflaat (nlei'V' tsjut ik de ûnderlizzende sjwa oan):

(5) N N N

I I ~X X --> X XI II 1 @

De glide yn in 'opgeand twilûd'S en yn in lange fokaal-glide-sekwinsje wurdtmeiin glidingsregel fan in ûnderlizzende [+high] fokaal öflaat:

(6) Gliding

N N

+X &f

I[+high]

De hege fokaal wurdt dêr nei yn 'e oanset of koada fan 'e syllabe opnommen.Foar in wurd as aai giet dat sa yn syn wurken:

(7) N'

Nr

.>,N

IN

X .>~x

X

I-->

a

~Xi

X

aI

Regels (2) en (4) moatte foar regel (6) oardere wurde. Oars waard elke [+high]

8 Troch Booij analysearre as in sekwinsje fan glide (yn 'e oanset fan 'esyllabe) + fokaal, sjoch ek Booij (1989) en § 2.2.2.2.1 hjir ûnder.

35

Willem Visser

fokaal foar of nei in oare nukleus omset yn in net-nukleêre glide. Dat soe deöflieding fan delgeande/sintralisearjende twilûden ûnmooglik meitsje, dat netneffens de feiten is.

Lit üs no Booij syn diftongearringsoanpak ris wat better besjen, om neite gean oft dy der op konseptue1e en empiryske grûnen op troch kin. Regel (2) en(4) binne struktuerferoarjend, omdat se de al earder foarme syllabestruktuer(nukleusstruktuer) foar in part feroarje. Dat häldt yn, dat se net yn net-öflateomkriten operearje meie, ferl. Roca (1992:622). It foarmjen fan 'e inisjelesyllabestruktuer is in struktuertafoegjende en net in struktuerferoarjendeoperaasje. Der ûntsteane gjin öflate omkriten troch, dus "syllable structurefeeding lexical rules" is ferbean (Kiparsky (1985:103)). It liket as wol Booij oandat ferbod ûntkomme troch regel (2) en (4) yn syn syIlabestruktueralgoritme(SSA) foar it Frysk op te nimmen, nei N-placement «9)) en foar Gliding «6)),sjoch Booij (1988: 19). It SSA, in algoritme, wurket wêr en wannear't it kin. Itjout lykswols gjin eigenskip om der in struktuerferoarjende regel yn op tenimmen, meidat it in struktuertafoegjendl bouwend middel is. Dêrom fersmitewy dizze oanpak.

Dan komt Booij syn oanpak yn 'e swierrichheden. Regel (2) en (4), dy'tno as gewoane struktuerferoarjende fonologyske regels opfette wurde moatte,moasten no ek yn öflate omkriten operearje kinne. Mar dat kinne se net.

Yn it foarste plak: de tiidwurden siltle), dogg(e), woll(e) en hoeg/v(e)hawwe yn 'e rin fan 'e tiid in ynkoarte stamme neist de 'folsleine' krige: si /sI/,do Ido/, wo Ivo/ en hoe /hul (sjoch Visser (1988), Veenstra (1994)). De earstetrije ynkoarte stammen fersette har tsjin ynfleksje mei it notiidsmeartalssuffiks ­@. De foarm hoe+@ kin al, mar dan krije wy in oerflaktefoarm mei de ynfoegehege efterfokaal lul, dy't as glide ynterpretearre wurdt: [huw@]. Wêrom binnesi+@, do+@ en wo+@ ûnmooglik? Dat koe him lizze oan 'e koarte fokaal,omdat in hege fokaal inkel nei in lange fokaal ynfoege wurde kin 9. Mar wêromwurde dizze fokaalsekwinsjes dan net omset yn in sintralisearjend twilûd?Foannen dy't ütgeane op it twilûd -[o.@] binne seldsum yn it Frysk, sjochHoekema (1984), al betsjut dat noch net dat se ûnmooglik binne. Foarmen dy'tûtgeane op -[I.@] dêrfoaroer binne hiel gewoan, mar likegoed wurdt si+@ nea as[sI.@] ûtsprutsen.

Yl1 it oarde plak: wannear't in foarm.dy't op in sintralisearjend twilûd

9 De fokaal lul, al is dy fonetysk koart, soe as fonologysk net-kcartbeskóge wurde moatte, sjoch ck noat 3. At dat sa wie, hold dat yn dat lul net as glidefunksjonearje koe. Dat jout net folle eigenskip, sjoen it systeem fan Fryske twilûdenas gehiel. It hálden en dragen fan lul haw ik wat dit oangiet net goed doel oer.

36

Twilûdfoarming yn it Frysk

ûtgiet, brea bgl., ynflektearre wurdt mei in sjwa-inisjeel efterheaksel, wurdt itsjwa-part fan it twilûd ut reden fan degeminaasje delearre. Dus, brea +en/brI@+@n/ wurdt omset yn de tuskenfoarm !brI@n/. Dy wurdt nea as [brL@n]ûtsprutsen, ferl. it grûnwurd lean [lI.@n], mar altyd as [brLj@n], dus mei inynfoege hege foarfokaall o

Yn it tredde plak: wannear't in foarm dy't op in lange fokaal-glide­sekwinsje ütgiet, troai bgl., ynflektearre wurdt mei in sjwa-inisjeel suffiks,wurdt de glide resyllabifisearre yn 'e oanset fan 'e sjwa-syllable. Dus, troai+@Itro:i+@! wurdt syllabifisearre as (tro:)d(j@)d' De fokalyske sekwinsje !i@1 wurdt

nea realisearre as in sintralisearjend twilûd.Wy moatte yn dit ferbán regel (4) nochris besjen. Booij leit dy regel in

beheining op om der foar te soargjen dat er mar allinnich wurket yn de earstesyllabe fan in fonologysk wurd. Hy seit dêr oer: "in non-first syllables ofwordssequences of high vowel plus schwa are not interpreted as diphthongs, but as asequence of glide plus schwa". Hy yllustrearret dy claim mei twa foarbylden, t.w.prjo.fwëi] en trwan[j@]' Neffens my wize sokke foarmen lykswols op oars watas dat Booij der mei yllustrearje wol. priuwe is in bûgde foarm, besteande utdetiidwurdstamme priuw !prio:! en it fleksjesuffiks -@. Tusken stamme en suffiksis de hege efterfokaal!u! ynfoege, dy't dêr nei yn 'e oanset fan 'e suffikssyllableopnommen is, dêr't er as glide ynterpretearre wurdt. Wat troanje oangiet, moatopmurken wurde dat dit wurd op -je ütgiet, in sekwinsje dy't as in formeelsuffiks fungearret, sjoch Visser (1992b). Mei oare wurden, priuwe en troanjebinne beide öflate foarmen. De beheining op regel (4) wurdt dêrmei in formeleutdrukking fan it feit dat twilûden yn it Frysk allinnich yn in ier stadium yn 'efonologyske öflieding foarme wurde.

De krekte generalisaasje oangeande regels (2) en (4) is, dat se allinnichoperearje wannear't de oanbelangjende sekwinsje fan fokalen der op itûnderlizzende nivo is, sadat se net wurkje op in sekwinsje fan stamfokaal +

10 Dat kin in oanwizing foar twa dingen wêze. Foarst, dat it lofter segrnintfan in sekwinsje fan twa gelikense oanbuorjende segminten troch degeminaasjeoanpakt wurdt. Oard, dat it lofter segmint fan in sintralisearjend twilûd net in koartefokaal is, mar in justjes langeren ien, yn alle gefallen lang genoch om it ynfoegjenfan in hege fokaal Of te twingen. Dat wurdt ek suggerearre troch de fonetysketranskripsjepraktyk yn Ie Fryske wurdboeken, dêr't it twilûd li@1 bgl. fonetysktranskribearre wurdt as [i.@], d.w.s mei in heallang earste segmint. Hoe't dyferlinging syn beslach krijt, litte wy hjir gewurde.

37

Willem Visser

fleksjefokaal U. Omdat dat ynháldt dat se op net-óflate foarmen wurkje moatte,binne wy twongen om Booij syn oanpak hielendal te fersmiten.

De Fryske twilûden ûntsteane dus net troch diftongearring, d.w.s. sewurde net op in beskaat punt yn 'e fonologyske öflieding fan al syllabifisearre(lange) ienlûden of in sekwinsje fan twa (koarte) ienlûden öflaat. Dat háldt yn datse ûntstean moatte ût in sekwinsje fan twa oanbuorjende net-syllabifisearrefokalen, oars sein, se moatte it risseltaat wêze fan twilûdfoarming; dêr sille wy itno oer hawwe.

2.2 Twilûdfoarming

Der lykje twa algemiene oanpakken fan twilûdfoarming mooglik te wêzen. Yn itfoarste plak koenen wy twilûdramten oannimme, mei einknopen dêr't de fokalenoan ferbûn wurde. Yn it oarde plak koenen wy oannimme dat twilûdfoarming dielûtmakket fan 'e syllabifikaasjeproseduere. Wy sille dy twa mooglikheden nobesjen.

2.2.1 Twil~ramten

Yn neifolging fan Schane (1987) koenen wy de neikommende twilûdramtenoannimme, dy't sa simpel en redudänsjefrij mooglik opset binne:

(8) a. delgeand/sintralisearjend twilûd

N

~X XI I

[ ...] [ ...]

b. opgeand twilûd

N

IX

~[ ...] [ ...]

Yn (8a) wurdt de haadfunksje universeel tawiisd oan it lofter segmint, yn (8b)

11 Yn it Spaansk rane syllaben op grutte skaal gear, sels oer wurdgrinzenhinne, sjoch Roca (1992). De generalisaasje dêr't wy it hjir oer hawwe, is dêromtaalspesifyk en net universeel fan aard.

38

Twilûdfoarming yn it Frysk

oan it rjochter; dêrom hoecht dy ynformaasje net yn it ramt sels opnommen tewurden.

Yn Visser (1992a) haw ik keazen foar in 'dynamyske' boppe intemplatyske oanpak fan syllabifikaasje. wylst in oanpak mei 'statyske' ramtenkleardernöch templatysk is. Omdat ik gjin reden sjoch om dy dynamyske oanpakoer te jaan, is it oannimmen fan twilûdramten net yn it lyk te bringen mei üssyllabifikaasje-oanpak oant no ta. Wy sille besykje om de twilûden yn it Frysk,krekt-en-allyk as de syllaben, mei struktuertafoeg-jendelbouwende regels öf telicdenl-.

2.2.2 Twilûdfoarming troch syllabifikaasje

Oft in sekwinsje fan twa fokalen al of net as in twilûd ynterpretearre wurdt,hinget fan 'e nukleustruktuer öf: hat elke fokaal syn eigen N-knoop of die1e beidefokalen ien N-knoop? Meidat twilûden yn it Frysk yn in ier stadium yn 'efonologyske öflieding foarme wurde moatte, sjoch § 2.1.2 hjir boppe, moattwilûdfoarming yn it Frysk begrepen wurde as in gefal fanstruktuertafoeginglbou. Dat háldt tage1yk yn dat it syn beslach krije mei yn net­öflate omkriten.

Ik ynterpretearje twilûdfoarming yn it Frysk as in ynstánsje fan N­placement:

(9) N-placementN

xI

[-kons]

--> X

I[-kons]

Wy sille no neigean hoe't de1geande en sintralisearjende twilûden, opgeandetwilûden en 'trijelûden' troch (9) óflaat wurde.

12 Sa't fierderop düdlik wurde sil, binne de ûtkornsten fan ûs 'dynamyske'twilûdfoanningsproseduere neffens (8).

39

Willem Visser

2.2.2.1 Delgeande en sintralisearjende twilûden

Om delgeande en sintralisearjende twilûden of te lieden, moat (9) yn ien kear optwa oanbuorjende fokalen wurkje. Hoe kinne wy der foar soargje, dat N­placement beide fokalen tagelyk oanpakt? Hoe kinne wy, mei oare wurden,tefoaren komme, dat N-placement op elke fokaal apart wurket, earst op 'e lofteren dêr nei op 'e rjochter, of simultaan?

Alderearst is der it algemiene prosoadyske prinsipe fan maksimaliteit,dat seit dat fonologyske ienheden fan maksimale grutte wêze moatte, binnen degrinzen fan beheiningen op 'e foarm. Yn 'e gewoane regel wurde twaoanbuorjende koarte fokalen dus ûnder ien en de selde nukleus gearbrocht, d.w.s.strukturearre as in twilûd, of de oanbelangjende taal moat komplekse nukleyferbiede.

Wannear't, yn it oarde plak, N-placement by in sekwinsje fan twaoanbuorjende fok alen op elke fokaal apart wurke, ûntstie dêr troch inkonstellaasje fan twa fokalen in hiatus, dat der yn it Frysk ut noch yn net optroch kinl-'. Yn it Frysk is der dus in ferbod op twa oanbuorjende nukley 14. Wykomme dêrom ta it neikommende negative filter:

13 Guon talen hawwe neat te krijen mei fokalen in hiatus, bgL de Romaanksetalen Spaansk (Roca (1992)) en Roemeensk (Steriade (1984)).

14 De Strukturele Beskriuwing fan regel (2), (4) en (6) befettet dykonstellaasje. Dêrom kinne dy regels as reparaasjeregels begrepen wurde.

Wurden lykas piano [pija.no.w] en hiaat [hija:t], en bibelske nammen lykasIsaak [iza/ak] hawwe twa nukley, nettsjinsteande de twa oanbuorjende fokalen yn 'eûnderlizzende represintaasje. Wy sille oannimme dat de lofter fokaal fan sokkefoarrnen al yn it leksikon oan 'e nukleusknoop ferbûn is (prelinking); tagelyk nimmewy oan dat sa'n prelinking troch fonologyske regels yn acht nommen wurde moat.Der binne twa reden om oan te nimmen dat de lofter fokaal yn it leksikon oan 'enukleusknoop ferbûn is en de rjochter net. Foarst, at de lofter fokaal [+heech] is,soarget prelinking der foar dat regel (18) hjir ûnder der net op wurkje kin. Gard, der isin kontrast yn tal syllaben tusken België en strie (ófsjoen fan it stikje Bel- fanBelgië). Wylst it part -gië fan België ût twa syllaben bestiet « (i)N)Jj(@)N)dl, bestiet

strie ût mar ien «str(i@)N)J. Dat kontrast kin inkel komme troch de prelinking fan 'e

lofter fokaal fan 'e fokaalsekwinsje li@! fan België.De prelinking fan ien fokaal is in minimum èn in maksimum: it earste,

omdat der oars hielendal gjin prelinking wie; it lêste, omdat de prelinking fan twafokalen it skeinen fan filter (10) ynhold. Ien mei oar kin ût öfnommen wurde, dat dergjin net-Oflate foannen wêze kinne mei in sekwinsje fan mear as twa oanbuorjendefokalen dy't oan it oerflak allegearre oan har eigen nukleus ferbûn binne. Dat liket ekût te kommen.

40

Twilûdfoanning yn it Frysk

(10) * N N

Filter (10) is tige 'robûst'. Oan 'e iene kant soarget it der foar, dat de ûtkomst fanN-placement op in sekwinsje fan twa oanbuorjende fokalen ûtfiltere wurdt, at dyregel op elke fokaal apart wurket. Wannear't, oan 'e oare kant, yn öflate foarmentroch it oan inoar fêstmeitsjen fan morfemen in sitewaasje fan fokalen in hiatusûntstiet, twingt it in reparaasje of, dy't syn beslach krijt troch it ynfoegjen fan inglide of in konsonant.

De fokalen fan in twilûd moatte ek ta ien en it selde wurd hearre, marop it nivo fan inisjele syllabifikaasje is dat automatysk sa, dat in apartedomeinbeheining is oerstallich.

It operearjen fan N-placement moat dus net begrepen wurde as it simpeltawizen fan in N-knoop oan in [-kons] segmint, sagau't de regel, fan lofts neirjochts, ien yn 'e segmintrige tsjinkomt. Barst wurdt neigongen hoefolle [-kons]segminten oft der yn in foarm sitte. At der oanbuorjende [-kons1 segmintenbi1111e, besiket N-placement om twa dêr fan ûnder ien N gear te bringen, neffensde eask fan maksimaliteit en (10).

Men koe dan ek fuort in alternative, wat yngewikkeldere ferzje fan N­placement formulearje, lykas yn Roca (1992:627), dy't by de neikommende regelûtkomt:

(11) N

-l-","'"..............

(Vr) V2

Kondysje: VI = heech

(spegelbyld)

Op sa'n foet wurdt de algemiene eask fan maksimaliteit streekrjocht yn 'esyllabifikaasjeregel opnommen. Dat is redundant, omdat it prinsipe bûten N­placement ek nedich is. De regel moat boppedat in ekstra beheining opleinwurde.

Of men koe N-placement opsplisse yn twa subregels, t.w. in spesifikenien om twilûden en in algemienen ien om ienlûden of te lieden, dy't op grûn fan'e Elsewhere Condition yn dy folge operearje moatte, sjoch Hall (1989:835-836,noat 5) foar sa'n uts tel foar de syllabifikaasje yn it Dûtsk. De spesifike regel jildede selde beswieren foar as foar (11). Beide altemativen bi1111e dus beskriuwendwol adekwaat, mar mear ek net. Dêrom bliuwe wy by de moai simpelealgemiene regel (9).

41

Willem Visser

Mei N-placement wurde delgeande en sintralisearjende twilûden öflaat 15 .

De haadfunksje yn dit slach twilûd wurdt oan 'e sonoarste, lofter fokaal tawiisd.De rjochter fokaal is sjwa 16 of in folle hege fokaal.

Omdat de nukleus, at er ien kear foarme is, ûnoantaastber is, kin regel(9) allinnich wurkje op fokalen dy't net al oan in nukleus tawiisd binne, oarssein, dy't 'frij' binne. Dat ferklearret de ûnmooglikheid fan twilûdfoarming yn 'ebûgde foarmen fan § 2.1.2 hjir boppe: de stamfokaal is al syllabifisearre op itnivo fan inisjele syllabifikaasje, dus inkel de affiksfokaal is noch 'frij'.

Dizze oanpak fan twilûdfoarming yn it Frysk easket gäns minder (adhoc) beregeling as Booij syn diftongearringsoanpak, wylst er boppedat oanslûtby universele fonologyske prinsipen.

2.2.2.2 Opgeande twilûden

Yn dizze subparagraaf sille wy gear oer opgeande twilûden yn it Frysk. Yn §2.2.2.2.1 sille wy besykje om oannimlik te meitsjen, dat it Frysk opgeandetwilûden hat, wylst it yn § 2.2.2.2.2 oer de foarming fan sokke twilûden geansil.

2.2.2.2.1 Hat it Frysk opgeande twilûden?

Yn 'e 17e/18e ieu waarden de twilûden liI,IE,uo,oOI yn beskate fonologyskeen/of morfologyske konteksten omset yn [jI,jE,wo,wa], de saneamde Nijfryskebrekking, sjoch Van der Meer (1985), Booij (1989), Visser (1990), Schane(1995). Brekking late ta in tanimming fan begjinkonsonant(kloft)en folge fan [j]en [w]. Dy kloften s1eaten oan by al besteande kloften, dy't it resulaat wienenfan: a) de saneamde Aldfryske brekking, de oergong fan 'e palatale fokalen ile neiiulio wannear't dy oan in efterlike konsonant(kloft) foaröf gongen, bgl. ljochi,rjocht, sjongte), stjonkie); b) de diftongearring fan 1i:1 foar Iwl yn guon sterketiidwurden, bgl. Nijfrysk bliuw(e) [bljo.] « bliv(a)); c) de oergong fan le:wl nei

15 En, al is it yndirekt, opgeande twilûden, sjoch § 2.2.2.2 hjir nei.16 Sjwa kin net syllabifisearre wurde op it nivo fan inisjele syllabifikaasje,

omdat it dêr gjin fonetyske ynháld hat, sjoch Visser (1994). Yn it gefal fan insintralisearjend twilûd is de folle fokaal lykswols it haad fan 'e syllabe, wylst sjwainkel as glide fungearret. Yn dy konstellaasje kin sjwa syn strukturele nukleusposysjebesette. Dat háldt yn, dat wy om sjwa net in ekstra regel fan twilûdfoarmingoannimme hoege.

42

Twilüdfoarming yn it Frysk

jouljûleau, bgl. yn Ljouwert « Lewerd), stjûne « steven), bleau « bleef); d)palatalisaasje fan Ik! foar in foarfokaal, bgl. tsjettel. It grutte tal fan sokkekloften is sûnder mis in opfallende fonotaktyske eigenskip fan it Frysk.

De fonologyske ynterpretaasje fan dizze kloften wurdt ûngelyk oertocht. Heart de glide ta de oanset fan 'e syllabe, de nukleus of ta gjin fan twaen?Meidat de nukleus op 'en heechsten twa strukturele X-posysjes besette mei, soemen sizze dat de glide, wannear't der in lange fokaal of in delgeand ofsintralisearjend twilûd nei komt, ta de oanset hearre moat. Mar, kin dekombinaasje fan glide + koarte fokaal dan mooglik al as in opgeand twilüdfunksjonearje? Yn Cohen et al. (1959: 125) wurdt de glide as in oansetkonsonant­foneem beskóge, omdat er 1) troch in oare konsonant ferfongen wurde kin, datminimale pearen opsmyt, lykas jûk - tûk en jier - dier en 2) gjin wurdlidütmakket. Dat háldt yn dat der gjin opgeande twilûden oannommen wurde enfangefolgen wurdt it tal inisjele CCC-kloften aardich grut. Dizze opfetting wurdttroch Booij (1989) oemommen.

Wannear't wy sjogge wat Kenstowicz en Rubach (1987:476) oertwilûden sizze, giet dizze opfetting der ek mei. Dy obstrewearje dat de glide fanin twilûd

is characteristically oriented in the same direction with respectto the core throughout de entire system of diphthongs, aseither onglide (Slovak) or offglide (English, Canadian,French). It is natural to construe this left-right orientation asfixing a parameter of the representational system.

Omdat it Frysk wiere delgeande en sintralisearjende twilûden hat, moatte deglides yn de kloften hjir boppe leafst net as part fan de nukleus ynterpretearrewurde.

Heeroma (1961:27) dêr foar oer beskóget bgl. [i.@] en [jIJ asütspraakfarianten fan ien en itselde foneem. Op side 28 hat er it oer "een dalendediftong met een stijgende verkortingsvariant" .

Segminten fan ien en de selde fonologyske konstituint kinnekollokasjonele beheiningen foar jilde. Sokke beheiningen kinne dêrrnei inoanwizing ûtmeitsje hokker konstituint oft in bekaat segmint ta heart. Yn itHollánsk bgl. jildt foar de glides [i] en [w] dat se "precede all kinds of vowels,and are subject to co-occurence restrictions with preceding consonants" (Booij(1989:321), cf. Cohen et al. (1959:94)). Dat betsjut dat prefokalyske glides ta deoanset hearre, dat oanslût by it feit dat it Hollánsk delgeande twilûden hat.

Booij wol hawwe dat de selde kollokasjonele beheiningen foar it Fryskjilde. De glides [j] en [w] "occur freely with fol1owing vowels", t.w. koarte

43

Wil lcm Visser

fokalen, lange fokalen en twilûden. Hy moat ynskikke dat der "one cleardifference with Dutch" is, t.w. [j] en [w] kinne "all word-initia! sonorantkonsonants" oan foaróf gean, sa't bliken docht oan foarmen lykas ljocht ensmoarch. Dat lêste is lykswols mar in part fan it ferhaal. Yn it Frysknammentlik kinne suver alle tastiene wurd-inisjele konsonanten enkonsonantkleften folge wurde fan U] en [w]. Wy jouwe no earst in oersjoch fan'e mooglikheden17:

(12) oansetmooglikhedenfoar [j] en [w]

A: mei in rege1mjittich sonoriteitsprofyl:

1) ien konsonant:

poask [pwask]pjisk [pjIsk]boarst [bwast]bjist [bjIst]twer [twEr]tjirk [tjIrk]dwers [dwEs]djip [djlp]kwelts [kwElts]kiuw [kjo:]Goasse [gwas@]gjin [gjln]fuort [fwot]fjoer [fju@r]woarst [vwast]wiette [vjIt@]swilk [swIlk]sjerp [sjErp]loarte [1wat@]ljisk [ljIsk]ruot [rwot]rjocht [rjoxt]noartsk [nwatsk]

puol [pwol]pjuts [pjöts]buol [bwol]bjuster [bjöstr]twir(je) [twlr]tjems [tjEms]dwyl [dwil]djerre [djE:r@]kuos [kwos]kjirm(je) [kjlrm]guod [gwot]gjalp [gjOlp]foars [fwas]fjild [fjIlt]woartel [vwatl]wjok [vjok] I

swel [swEI]sjippe [sjlp@]luork(je) [lwork]ljurk [ljörk]roaster [rwastrJrjemme [rjEm@lnuodlik [nwodlësk]

17 Dit oersjoch is fierhinne gelyk aan dat yn Visser (1990).

44

njonken [njonkq]muoz(je) [mwoz]meall(e) [mjEl]

Twilûdfoanning yn it Frysk

njûntïsje) [njynt]muoi(e) [mwo:j]mjitte [mjIt@]

2) twa konsonanten (Obstruint+Likwide):

pljims [pljlms][plw] (net run)priuw(e) [prjo:]proalling [prwalln]bliuw(e) [bljo.]bloarre [blwar@]brjit [brjIt]bruorren [brwom]triuw(e) [trjo:]troanje [trwaj@]driuw(e) [drjo:][drw] (net fûn)kljirre [kljlr@]kluork(je) [klwork]kreauw(e) [krjo:]kroadfol [krwat]­glierk(je) [gIjIrk]gluork(je) [gIwork]greau [grjo:]groattenbrij [grwatJ?-]­Frjentsjer [frjEntsj@r]froask [frwask]fljoch [fljox]tluor(je) [flwor]wriuw(e) [vrjo:][vrw] (net fûn)

pream(kje) [prjEm]proastich [prwast@x]blier(je) [bIjIr]bluodderich [bIwod@r@x]brief(kje) [brjlf]

triemmich [trjlm@x]

kloark(je) [klwark]kriuwel [krjo:w@I]kroask(je) [krwask]gljurk(je) [gljörk]gloarje [glwarj@]griente [grjInt@]frjemd [frjEmpt]

fljirk(je) [fljIrk]

B: mei in ekstrasyllabysk earste segmint:

1) twa konsonanten:

fnjit (ha mei) [fnjIt][fnw] (net fûn)gnjirdïzje) [gnjld]

45

gnoar(je) [gnwar]knjocht [knjoxt](in) knoarre [knwarrë]smjunt [smjönt]smoarch [smwar@x]sniebal [snjl]­snoarktje) [snwark]sloarm [slwar@m]sljurk(je) [sljörk]spoarme [spwan@]spjelde [spjEld@]stoarm [stwar@m]stjitt(e) [stjIt]skoalle [skwal@]skjin [skjIn]tsjin [tsjln]

Willem Visser

kniersbien [knjlz]­knoarhoanne [knwar]­smjirkïje) [smjlrk]snjitt(e) [snjIt]snuorje [snwOJj@]

sluork(je) [slwork]sljocht [sljoxt]spuonnen [spwonn]spjocht [spjoxt] I

stuolk(je) [stwolk]stjelp [stjElp]skuorre [skwor@]skeau [skjo:]tsjuster [tsjöstf]

2) trije konsonanten (begjinnend mei /s/):

strjitte [strjIt@]spriuw [sprjo.]skreau [skrjo:]skroar(je) [skrwar]

strjemnue) [strjEm]skriuw(e) [skrjo:]

At wy it iene mei it oare nimme, sitte wy no mei in paradoks. Oan 'e iene kantis der positive evidinsje dat glides net ta de nukleus hearre, t.w. it feit dat se meiallerhanne fokalen kombinearje kinne. Oan te oare kant is der positive evidinsjedat se ek net ta de oanset hearre, t.w. it feit dat se mei allerhanne konsonanten enkonsonantkloften kombinearje kinne. Oars sein, glides lykje by te dragen oan 'ekompleksiteit fan nukleus noch oansetlê.

Mei men dêr no ut ófnimme dat glides 'swevende' segminten binne, dy'tstreekrjocht oan 'e syllabeknoop of de knoop fan it fonologyske wurd ferbûnwurde? Dat lêste kin sa net wêze. Omdat de glides nei de oansetkonsonant(en)

18 It feit dat [w] meast folge wurdt fan 'e fokalen lal en lol is it syngroanegefolch fan 'e diagroane brekking. Foar [j] jildt soks net, meidat de diagroanefonologyske prosessen hjir boppe (Aldfryske brekking, diftongearring,palatalisaasje) allegearre in sekwinsjes mei m(mar net mei [w]) opsmieten. Boppedatis [w] oan it wurdbegjin wolris oergongen nei de labio-dentale obstruint [v], sj. Booij(1989:323).

46

Twilûdfoarming yn it Frysk

komme, kin de ferbining tusken de glide en de syllabeknoop of dy fan itfonologyske wurd net lein wurde. De assosjaasjeline fan de glide soe dy fan it(de) oansetsegmint(en) kruse moatte, wylst der in algemien ferbod op inoarkrusende assosjaasjelinen is. Fangefolgen soe de glide net prosoadysk wettige,d.w.s. yn 'e hegere prosoadyske struktuer opnommen, wurde kinne. Hy soe danskrast wurde (stray erasure) of fonetysk ûnynterpretabel bliuwe. De feiten sprekkedat tsjin: de glide wurdt gewoan realisearre en moat dus ta de oanset of de nukleushearre.

Dêrom sine wy bewizen bybringe moatte foar in beslût de iene of oarekant oer. Foar sa fier as ik it besjen kin, is der tredderlei evidinsje dy't der opwiist, dat in glide ta de nukleus heart.

Yn 't foarste plak: it diagroane fonologyske proses fan 'e Nijfryskebrekking lit him goed beskriuwe as in gefal fan sluting op 'e strukturele laach,d.w.s, dat de twa X'en fan it delgeande twilûd gearrane ta de iene X fan itopgeande twilûd, sjoch (Ba) hjir ûnder l", In analyze yn termen fan sluting hattwa foardielen boppe ien dêr't brekking besköge wurdt as in proses fan delinkingen rassosjaasje fan de glide (fan de nukleus nei de oanset), lykas yn Booij (1989).Alderearst is sluting in simpele operaasje yn ien stap, wylst delinking enreassosjaasje twa steppen fergje. Op 't heden wurdt der algemien fan ütgongen datde koartste öflieding de pree hat. Yn it twadde plak is it mooglik om mei slutingop 'e strukturele laach de diagroane fonologyske prosessen fan brekking fan(lange) twilûden en ferkoarting fan lange ienlûden as ien operaasje te begripen ente formalisearjen. Dy prosessen binne funksjoneel ekwivalint, omdat se har beideyn fierhinne de selde morfonologyske omkriten oppenearje (Tiersma (1979))20.No kin ferkoarting fan in lang ienlûd abslût net ferantwurde wurde mei delinkingen reassosjaasje fan it earste part fan it lûd. Op grûn fan it Obligatory ContourPrinciple (OCP), dat in ferbod ynháldt op twa gelikense oanbuorjende elemintenop 'e segmintele laach, moat in lange fokaal represintearre wurde as in inkelsegmint dat oan twa X-posysjes ferbûn is, dus as in geminaat, sjoch (Bb) hjirûnder. Meidat in geminaat de eigenskip fan yntegriteit hat, kin der net ien heltefan delinke wurde. Dat, mei in oanpak fan de1inking en reassosjaasje moatte derfoar brekking en ferkoarting twa aparte regels komme. Mei in oanpak fan slutingop 'e strukturele laach kinne brekking fan bgl. it twilûd IiIJ en ferkoarting fan

it lange ienlûd la:1 as ien en itselde proses formalisearre wurde (sluting

19 Sjoch fierders Schane (1987) foar sluting en Visser (1990) en Schane(1995) foar brekking.

20 De syngraane status fan beide prosessen lit ik hjir wêze, sj. dêrfoar werTiersma (1979).

47

Willem Visser

wurdt mei in pylk 'nei binnen' oanjûn):

(13) a. brekking fan lil!

N

->:X >-< X

I II

-->

N

IX

------------­I

b. ferkoarting fan la:1

N

~X >-< X

~a

-->

N

IX

Ia

At dit allegearre oannimlik is, háldt dat tagelyk yn dat brekking resultearre ynopgeande twilûden, mei prefokalyske glides dy't ta de nukleus en net ta de oansethearre.

Yn it twadde plak kin der op wiisd wurde, dat it twilûd loOI brutsenwaard ta [wa], wylst liI/ brutsen waard ta [jI]. Wêrom waard loOI net brutsen ta[wO], sa't men ferwachtsje meien hie? Neffens Hoekstra (1988) hie/hat it Fryskit neikommende fonotaktyske filter:

(14) *[wO]

Op grûn fan (14) moast de ûtkomst fan 'e brekking fan loOI byholpen wurde, datsyn beslach krige troch it ferleegjen fan lOl nei lal. It formulearjen fan (14)ûnderstelt dat lul ([w]) en lOl ta de selde fonologyske konstituint hearre, t.w. denukleus.

Treds is der noch in fonotaktyske oanwizing. Wannear't It! itekstrasyllabyske earste segmint fan in obstruintekloft is, moat Isl de twaddeobstruint wêze. De kloft Itsl kin mar allinnich folge wurde fan in (koarte oflange) fokaal. in twilûd of lil + fokaal/twilûd, lykas yn tsiftje), tsiis, tsien, tsjil,tsjen, tsjûgije), tsjëf en tsjoar. Dus, V(V) en jV(V) litte wat dit oangiet it selde

dat is in oanwizing dat de glide ta de nukleus heart.

48

Twilûdfoarming yn it Frysk

It locht, alles mei-inoar, bliken dat der diagroane en syngroane evidinsjeis dat in pefokalyske glide ta de nukleus fan 'e syllabe heart, oars sein, dat deearste bydnacht oan 'e kompleksiteit fan 'e lêste (sjoch nochris (Ba) hjir boppeen § 2.2 _2.3.1 hjir ûnder). Better net te witten is der gjin evidinsje dy't der opwiist dat inprefokalyske glide ta de oanset heart. Dat háldt yn, dat wy oannirnmekinne, dat Îl Frysk opgeande twilûden hat.

H docht bliken dat kollokasjonele/fonotaktyske beheiningen jin netaltyd in Iile ûndûbelsinnige oanwizing jouwe ta watfoar konstituint oft inbeskaat segmint heart as dat men wol woe. Bytiden moat der om oanfoljendeevidinsje socht wurde. It mei ek dûdlik wêze, dat Kenstowicz en Rubach har'twilûdparameter' net in universeel prinsipe wêze kin. Dat wol fansels net sizze,dat er no ta weismiten keard is. Mooglik koe er as in prinsipe fan markeardensbegrepen warde; it Frysk wie wat dit oangiet dan in markearre taal.

2.2.2.2.2 Defoarming fan opgeande twilûden

In opgeand twilûd bestiet ut in sekwinsje fan twa fokalen, ferbûn oan ien X­posysje (sjoch hjir boppe). Op it earste each liket dat yn te hälden dat it nettroch (9) öflaat wurde kin, sadat wy wol oannimme moatte dat ta de ûnderlizzendefokaalfoarried fan it Frysk ek struktueren fan 'e neikommende abstrakte foarmhearre:

(15) x~

[-kons]

It mei dûdlik wêze, dat (15) in templatyske oanpak represintearret, wylst wy in'dynamys-ke' oanpak fan syllabifikaasje foarsteane, sjoch ek § 2.2.1. Dêrom sillewy besykje om de opgeande twilûden, krekt as de delgeande en sintralisearjende,mei regel (9) óf te lieden.

Regel (9) liedt Û.O. de neikommende foarmen öf

(16) N

.r>:X XI I

[-kons J [ -konsl+heech +1-heeclJ

49

Willem Visser

Neffens de struktuer is (16) in delgeand twilûd. Mar de segmintele gearstalling isdêr net neffens, meidat de lofter fokaal like sonoar of minder sonoar is as derjochter, wylst er sonoarder wêze moat. Dat betsjut dat (16) in 'reparaasje' nedichis. Dat kin syn beslach krije troch de wei fan sluting op 'e strukturele Iaach,lykas oanjûn yn (17):

(17) N

~X >-< X -->

I II -konsl I-kons lf.:;heed1J lr/-heecW

N

IX

---------[

kons J r-kons l+heech L+/-heecgJ

Neffens de struktuer fan 'e output wurdt der yn (17) in opgeand twilûd óflaat. Desegmintele gearstalling is wat dat oangiet yn 'e es, want "For a rising diphthong,the left component must not be lower yn height than de right one" (Schane(1987:281)).

Wy hoege dêrom gjin opgeande twilûden op it ûnderlizzende nivo aan tenimmen. Yn it earste stadium wurde dy öflaat troch N-placement «9)). Fuort dêrnei wurde se 'reparearre' troch (17), dat wy oannimme sille dat in saneamde'persistent rule' is, d.w.s. ien dy't hieltyd wer wurket at oan 'e betingsten foldienwurdt.

2.2.2.3 'Trijelûden'

It Frysk hat oan it oerflak ek de neikommende fokaalsekwinsjes: 1) fan in glide,folge fan in sintralisearjend of delgeand twilûd of in lange fokaal: swiet /sui@tJ,fjQgr /fiu@r/,f.i.mlwer /fiOu(@r)/, bliuw /blio:/ bgl.; 2) fan in lange fokaal, folgefan in glide: aai /a:i/, mai /ro:i/ bgl; 3) fan in glide, folge fan in lange fekaal,folge fan in glide: boaiem /bua:i(@m)/ bgl.

Dy sekwinsjes binne yn 'e literatuer oer it Frysk wol trijelûden(friphthongs') neamd, bgl. yn Sipma (1913:13/14, §48,49). At no de nukleusfan in syllabe universeel op 'en heechsten twa strukturele posysjes beslaan mei,binne wiere 'trijelûden' ûnmooglik. Dat háldt yn, dat de fokaalsekwinsjes hjirboppe oars analysearre wurde moatte, Yn 'e neikommende twa subparagrafen sillewy neigean hoe't se represintearre en óflaat wurde kinne, Earst besjogge wy desekwinsjes mei prefokalyske glides, dêr nei dy mei postfokalyske glides.

50

Twilûdfoarming yn it Frysk

2.2.2.3.1 Séwinsjes mei prefokalyske glides

Sa't yn § 2.2.2.1 opmurken is, wurdt by syllabifikaasje earst neigongen hoefolle[-kons] seegninten oft der yn in foarm sitte en besiket N-placement dêr nei om, atder oanbucjende [-kons] segminten binne, twa dêr fan ûnder ien N gear tebringen, 0111 sa oan 'e easken fan maksimaliteit en filter (10) te foldwaan.Nimme wy in foarm lykas swiet, dan häldt ien en oar yn dat de sekwinsje fan[-kons] s egminten lui@1 as lu(i@)N/ nuklifisearre wurde moat. Wêrom is de

altemative nuklifikaasje l(ui)N@1 net yn oarder? Yn it earste stadium dêr fan

wurdt de eak fan maksimaliteit net skeind, meidat wy dêr in nukleus hawwe dy'toan it maksimurn fan twa fokalen ferbûn is. Sa't wy yn § 2.2.2.2.2 lykswolssjoen hawwe, kin dizze struktuer der net op troch en moat er troch (17) reparearrewurde. N ei dy reparaasje sitte beide fokalen ûnder ien X en is de nukleus netmaksimaal mear, wylst der noch in oanbuorjende fokaal (sjwa) is. Dat betsjut datdy sjwa yn 'e nukleus ynlive wurde moast. Dat no is op ûnöfhinklike grûnenütsletten, sjoch (19) en diskusje hjir ûnder. Mei de nuklifikaasje lu(i@)N/, oan 'e

oare kant, wordt der de hiele tiid oan maksimaliteit foldien, is der gjin reparaasjenedich, wurdt in koarte öflieding mooglik en bliuwt men net mei in ferkeardestruktuer sitten. De nuklifikaasje fan fjouwer, bliuw, en (it earste part fan)boaiem giet op de selde wize en smyt li(OU)N/, li(o:)NI en/u(a:)Nil op. De hege

fokalen bliuwe nei nuklifikaasje oer, krekt sa't ekstrasyllabyske segminten neiinisjele syllabifikaasje oerbliuwe. Wannear't de oanhelangjende hege fokalentroch in nije tapassing fan N-placement oanpakt wurde, wurdt de ûtkomst,l(i)N(O:)N/ en l(ll)N(a:)N(i)NI bgl., fuort troch (10) ûtfiltere,

Yn § 2.2.2.2.1 hjir boppe hawwe wy besocht om oannimlik temeitsjen dat in prefokalyske glide ta de nukleus en net ta de oanset heart. Wyformulearje dêrom de neikommende regel fan Prenukleêre Fokaalynkorporaasje(yn twa stappen: delinking ((18a» en reassosjaasje ((18b):

51

Willem Visser

(18) Prenukleêre Fokaalynkorporaasjecï

a)

X

t[-kons]

N

IX

b) N

IX

/[-kons]

It oanbelangjende [-kons] segmint is altyd [+heech], mar dat hoecht net eksplisytyn Ieregel opnommen te wurden, omdat it allinnich hege fokalen binne dy't neinuklifikaasje oerbliuwe. Foar in foarm lykas swiet komme wy sa by deneikommende nukleus ût:

21 Yn 'e skiednis fan it Frysk binne foarmen lykas tsjiis, tsjien en jierferienfäldige ta tsiis, tsien en [i.@r]. Dat kin op rekken skreaun wurde fan it oep, datde sekwinsje /iil yn Itsii:s/, Itsii@n/ en lii@r/ ferbiedt, sjoch Booij (1989). It OCPkin lykswols net he1pe by it sykjen om in ferklearring foar it skrassen fan [j] ynfoannen lykas twirre « twjirre), swierder [swldr] « swjirder), swel « swjel) en foar defoarm tsjurje (en net [tsjwarj@]). Mooglik biede regel (17) en (18) hjir ûtkomst. Destruktuer fan 'e nukleus yn bgl. twjirre, mei in glide folge fan in opgeand twilûd, isdêr neffens sa:

(i) N

IX

~u i I

Yn (i) wurdt it OCP net skeind. Wat wy lykswols al hawwe, is in markearre ternérestruktuer: X is oan trije segminten ferbûn, wylst taalstruktuer binêr wêze moat. Sa'nstruktuer is boppedat fonetysk slim te ynterpretearjen. Der sil dêrom in oanstriid westhawwe om sa'n struktuer binêr en dêrmei fonetysk makliker te ynterpretearjen terneitsjen, yn dit getal troch it skrassen fan lil.

52

(19)

Twilûdfoarming yn it Frysk

N

.>x x

I~ @1 _U

It part lui/ hat de struktuer fan in opgeand twilûd, it part li@1 dat fan insintralisearjend twilûd. De fokaal lil liket dêrmei in dûbele funksje te hawwen,t.w. dy fan haad fan it opgeande twilûd [wil likegoed as fan it sintralisearjendetwilûd [i.@]. Koenen wy dan dochs mar better net oannimme dat dit 'opgeandetwilûd' troch (17) öflaat wurdt, sadat wy (18) net nedich binne? It antwurd is nee.Hjir boppe binne al de nedige beswieren neamd. Besjoch yn dit ferbán ek infoarm lykas bliuw:

(20) N

-<:X X

.---------------1 0

Yn dit gefal kinne wy foar it earste part net de struktuer fan in opgeand twilûdoannimme: */(io)NO/, dêr't it twadde part fan 10:1 yn ynlive wurdt. De lange

fokaal 10:/ rnoat represintearre wurde as ien segmint, ferbûn oan twa X-posysjes,en hat as geminaat de eigenskip fan yntegriteit, dat der kin net ien helte foar N­placement ut wei helle wurde (sjoch ek § 2.2.2.2.1 hjir boppe). Om Ie ienheidfan Ie analyze hálde wy fêst oan ien regel fan Prenukleêre Fokaalynkorporaasje,dy't ek op 'e sekwinsje yn (19) wurket.

Wy moatte no noch neigean wêr't regel (18) pleatst wurde moat. Dêrlykje op it earste each twa mooglikheden foar te wêzen. De regel kin ûnderdielfan it SSA foar it Frysk wêze, oardere fuort nei N-placement «9», omdat er insegmint yn Ie krekt foarme nukleus ynlivet en de lêste sa 'folslein' makket. Inbeswier is, dat (18) in struktuerferoarjende regel is: [-kons] wurdt los makke fan'e X-posysje, dat in feroaring fan struktuer ynháldt, hoe lyts dan ek, wylst wy

53

Willem Visser

gjin struktuerferoarjende regels yn it SSA hawwe wolle22.

De twadde mooglikheid is, dat de hege fokaal ynearsten netsyllabifisearre wurdt. Barst oan Ieein fan Ie syklyske komponint, wannear't allesegminten prosoadysk wettige wêze moatte, wurdt er troch regel (18), dat dan ingewoane fonologyske regel is, yn Ie nukleus ynlive. Om de beswieren tsjinopnimmen yn it SSA nimme wy de twadde mooglikheid foar kar. Foar itóflieden fan prefokalyske glides komt (18) yn it plak fan Booij syn glidingsregel(6).

2.2.2.3.2 Sekwinsjes mei postfokalyske glides

Yn Visser (1992a:147-148) haw ik sjen Iitten, dat in postnukleêre glide oan Iekompleksiteit fan 'e koada bydraacht. It leit dêrom yn Ie reden dat dizze hegefokaal troch de ûnöfhinklik motivearre Koadaregel syllabifisearre wurdt. Dywurket inkel op net-syllabifisearre X'en, sûnder nei de fonetyske ynhäld te sjen.ren mei oar soe ynhälde dat wy net in aparte glidingsregel nedich binne ompostfokalyske glides of te lieden.

Nim it wurd aai. Nei nuklifikaasje hat dat de represintaasje (a:)Ni.

Wannear't lil troch in nije tapassing fan N-placement oanpakt wurdt, wurdt deûtkomst, Áa:)N(i)N/, fuort wer troch (10) ûtfiltere. lil wurdt dêrom troch de

koadaregel yn Ie syllabe opnommen en wy krije de (parsjele) syllabifikaasje

22 Yn Visser (1994) hawwe wy oannommen, dat resyllabifikaasjebewurkmastere wurdt troch in struktuerferoarjende tapassing fan 'e ûnófhinklikmotivearre struktuertafoegjendelbouwende oansetregel yn öflate omkriten. Sa'nsenario is hjir net mooglik, meidat (18) a) gjin struktuertafoegjendelbouwendetapassing hat en b) inkel operearret yn net-óflate omkriten.

Wy koenen oannimme, dat yn 'e ûnderlizzende represintaasje in segmint netoan in X-posysje ferbûn is. It is op 't lêst redundante ynformaasje, dat X-ifikaasje koeskoan in redundánsjeregel wêze. X-ifïkaasje soe lykswols syn beslach krige hawwemoatte foar syllabifikaasje, omdat it SSA op X-posysjes operearret, dat deprenukleêre fokaal soe dochs oan in X-posysje ferbûn wêze op it stuit dat (18) der opwurkje soe.

Yn Harris (1993:179) wurdt foar it Spaansk in regel fan Complex Nucleusponearre, dy't in hege fokaal (lij of luf) yn 'e nukleus ynlivet en him tagelyk oan in X­posysje ferbynt. Yn noat 3 ferwiist Harris nei wurk yn tarieding dêr't in motivearringyn f1111 wurde kin foar de reptesintaasje fan in prefokalyske hege fokaal sûnder X­posysje. At dy analyze nei it Frysk oerdroegen wurde koe, hoegde regel (18) net mearstruktuerferoarjend te wêzen en koe er sûnder beswier yn it SSA opnommen wurde.

54

Twilûdfoarming yn it Frysk

((a:)Ni)N" Derliket mei oare wurden mar ien öflieding mooglik te wêzen.

Wat harde der wannear't N-placement al op /il wurke en de ûtkomst netûtfiltere waard? Yn dat gefal moast der in reparaasje komme fan 'e skeining fanfilter (10). In 'natuerlike' reparaasje wie it ynfoegjen fan in hege fokaal, dy't dêrnei yn 'e oanset fan 'e twadde syllable ynlive waard. In hege fokaal kin lykswolsnet tuskerr twa fokalen ynfoege wurde, wannear't de earste fokaal la(:)1 is, sjochVeenstra (1994). Koe der dan net in glottisslach ynfoege wurde? It foarkommenfan 'e glortisslach yn it Frysk is, foar sa fier as ik wit, nea goed ûndersocht. Marit liket my sa ta, dat er allinnich foarkomt a) as it earste segmint fan inbeklamme wurdinisjele syllable (?amer bgl.); b) oan it begjin fan in wurd nei itpartikel ta- (ta?ëigenje bgl.); c) oan it begjin fan in wurd nei it foarheaksel be­(betëagje bgl.); d) tusken twa la/'s yn, lykas yn 'e bibelske namme Isatäk. Wylykje hjir dêrorn gjin 'natuerlike' hiaatdylger ta ûs foldwaan te hawwen.Hiaatdylging mei in konsonant moat morfologysk motivearre wurde, mar sa'nmotivearring is der ek net. Alles mei-inoar hold dit yn dat de konstellaasje fantwa fokalen in hiatus net reparearre wurde koe en dat de output ûngrammatikaalbleau.

No binne der ek dialekten dêr't it la:/-part fan aai as [0:] utsprutsenwurdt. Dêr neist binne der ek foarmen mei lo:i/, bgl. roai. Benammen by jongebern en wannear't der mei grutte neidruk praat wurdt, kinne aai en roai ütsprutsenwurde op in wize dy't him net sa maklik omskriuwe lit. De ütspraak is yn allegefallen disyllabysk. De fokaal lil moat ta sjwa redusearre wêze, dat der in glide­eftich elemint by skipe hat. De ûtspraak is sa Iikemöch [O:w@j] en [ro:w@j]23.

It is de fraach hoe't sokke realisearringen begrepen wurde moatte. Is hjirtroch in twadde tapassing fan N-placemellt (op lil) dochs in konstellaasje fan twafokalen in hiatus ûntstien, dêr't it hiaat troch it ynfoegjen fan in glide dylge is,en ferklearret dat it marzjinale, ûnbewuste aard fan dizze realisearringen. Debydrage fan lil oan 'e kompleksiteit fan 'e koada feroaret troch dizze disyllabyskeutspraak net. Boppedat komt dizze ûtspraak ek wol foar yn foarmen dêr't net oanin ekstra tapassing fan N-placement te tinken falt, bgl. yn káld (kO:w@t]. Sokkerealisearringen kinne dêrom better opfette wurde as it gefolch fan fonetyskeymplemintearring as fan fonology yn ingere sin.

De iennichste manier om aai 'goed' te syllabifisearjen is troch it

23 De digraaf <ei> is yn 'e ûtspraak [Ej] of [aj], al neffens dialekt. Yn in partfan 'e [ajj-hoeke is de utspraak [Oj]. Omdat foar gáns (jongere) sprekkers it ûnderskiedtusken histoarysk koarte IOil (/ail) en lange IO:i/ (/a:iI) weiwurden is te'n geunste fan'e lange fariant (sjoch Tiersma (1985:17)), kin in wurd lykas dei ek as [dO:w@j]utsprutsen wurde.

55

Willem Visser

ynliivjen fan lil yn 'e (foaröfgeande) syllabe mei de koadaregel, en dat bart danek. Tagelyk wurdt sa ferantwurde dat lil oan Ie kompleksiteit fan Ie koadabydraacht.

3. Gearfetsjend

Yn dit stik hawwe wy besocht om nei te gean hoe't de twilûden yn it Fryskfoarme wurde, Wy hawwe oannimlik makke, dat dy net ut (lange) ienlûdenûntstean kinne, mar al yn in ier fonologysk stadium ut oanbuorjende, koarte, net­syllabifisearre fokalen öflaat wurde moatte. It is ûs slagge om ta in betreklikienfáldige beregeling fan twilûdfoarrning te kommen, troch safolle mooglikgebruk te meitsjen fan universele fonologyske prinsipen. It grutste pluspuntliket te wêzen dat der fierhinne gjin aparte twilûdfoarmingsregels oannommenwurde hoege, mar dat it mei de besteande, ûnöfhinklik motivearresyllabifikaasjeregels ta kin. It iennichste ferfelende yn dat ferbän is de regel fanPrenukleêre Fokaalynkorporaasje, dêr't wy it net sûnder rêde lykje te kinnen.

56

Twilûdfoanning yn it Frysk

Literatu oer

Berendsera, E. 1986, The Phonology ofCliticization. Dordrecht: Foris.Booij, G.E. L988, Complex nuclei and breaking in Frisian. VU Working Papers

in Iinguistics 30.Booij, G.E.1989, On the representation of diphthongs in Frisian. Journalof

Limuistics 25, 319-332.Carreira, M.1988, The Representation of Diphthongs in Spanish. Studies in the

Lineuistic Sciences 18,1, 1-24.Cohen, Ä., C.L. Ebeling, K. Fokkema & A.G.F. van Holk 1959, Fonologie

vanhet Nederlands en het Fries. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff.Hall, T.A. 1989, German syllabification, the velar nasal, and the representation

of schwa. Linguistics 27, 807-842.Harris, J. 1993, Integrity of Prosodie Constituents and the Domain of

Syllabification Ruies in Spanish and Catalan. Yn: Hale, K. & SJ.Keyser (OOs.), The Viewfrom building 20. Essays in honor ofSylvainBromberger (= Current Studies in Linguistics; 24). Cambridge,Massachusetts: MIT Press, 177-193.

Hayes, B. 1990, Diphthongisation and coindexing. Phonology 7,31-71.Heeroma, K.H. 1961, Fonologie van het Fries (= besprek fan Cohen et al.

1959). It Beaken 23, 22-28.Hoekerna, T. 1984, Wurden op -OA [o.@]. Us Wurk 33, 75-76.Hoekstra, J. 1988, Wêrom brekt [o.@] ta [wa]? Tydskrifi foar Fryske Taalkunde

4,48-53.Kenstowicz, M. & J. Rubach 1987, The Phonology of Syllabic Nuclei in

Slovak. Language 63, 463-497.Kiparsky, P. 1985, Some consequences of lexical phonology. Phonology

Yearbook 2, 83-138.Levin, J. 1985, A Metrical Theory ofSyllabicity (dissertaasje MIT).Meer, G. van der 1985, Frisian 'breaking'. Aspects of the origin and the

development of a sound change (= Estrikken; 66). Grins/ Groningen:SFFYRUG.

Roca, I. 1992, Stress and syllables in Spanish, Yn: Campos, H. & F. Martinez­Gil (OOs.), Current Studies in Spanish Linguistics. Washington, D.C.:Georgetown University Press, 599-635.

Schane, S. 1987, The Resolution of Hiatus. Yn: Bosch, A., B. Need & E.Schiller (eds.), Papers from the 23rd Annual Regional Meeting oftheChicago Linguistic Society. Part Two: Parasession on Autosegmentaland Metrical Phonology. Chicago: Chicago Linguistic Society, 279­290.

57

Willem Visser

Schane, S.A. 1995, Diphthongization in Partiele Phonology. Yn: J. Goldsmith(ed.), The Handbook ofPhonological Theory. Oxford: Blackwell. s. 586­608 (s. 597-600).

Sipma, P. 1913, Phonology and Grammar of Modern West Frisian. Oxford:OUP.

Sluyters, W.A.M. 1992, Representing Diphthongs (dissertaasje KUN).Steriade, D. 1984, Glides and Vowels in Romanian. BLS 10,47-64.Tiersma, P.M. 1979, Aspects ofthe phonology ofFrisian based on the language

of Grou (= Meidielingen; 4). AmsterdamfLjouwert: Vrije Universiteit,Stûdzjerjochting FryskIFryske Akademy.

Tiersma, P.M. 1985, Frisian Reference Grammar. Dordrecht: Foris.Veenstra, D.H. 1994, Ik har,wy har(re):de r yn it notiidsparadigma fan ha(wwe)

en yn dat fan dwaan, slaan en sjen. Us Wurk 43,69-96.Visser, W. 1988, In pear klitisearringsferskynse1s yn it Frysk. Yn: Dyk, S. &

G. de Haan (eds.), Wurdfoarried en Wurdgrammatika. In bondel leksikalestûdzjes. Ljouwert: Fryske Akademy, 175-222.

Visser, W. 1990, Breking en de gevolgen. Interdisciplinair Tijdschrift voor Taal­& Tekstwetenschap 9, 255-272.

Visser, W. 1992a, Ta de syllabifikaasje yn it Frysk. Yn: Philologia Frisica anno1990. Ljouwert: Fryske Akademy, 133-165.

Visser, W. 1992b, Oer -je en -JE. De morfology en fonology fan it einichstewurddiel -je. Tydskriftfoar Fryske Taalkunde 7, 69-87.

Visser, W. 1994, Schwa-appendixen in het Fries. Yn: Booij, G.E. & J. vanMarle (eds.), Dialectfonologie. Lezingen gehouden op het symposionvan de afdeling Dialectologie van het P.l. Meertens-Instituut op vrijdag27 november 1992 (= Cahiers van het P.J. Meertens-Instituut; 6),Amsterdam: P.J. Meertens-Instituut, 116-137.

58

Ferbettejciigen by it artykel oer de analogy (TFT 9, 37­64; 77-11,) en: Wilhelm Grimm óp de Germanisten­Versamrsrlung fon 1846

Ferbetterin gen1. yn de b ybyografy óp syde 109 mist os earste fon de wurken fan T.Hemsterhuis:

He.nuterhuis, Tiberius 1721, Oratio inauguralis de Graecae linguaepraestantia, ex ingenio Graecorum et moribus probata [DictaFrsmequerae, 1720). Franequene. Ek yn: Ti. Hemsterhusii Orationes.Lugdani Batavorum 1784, 33-80.

Yn de tekst foa it artykel is dit bûk oanhelle os 'Hemsterhuis 1720'.Il, Op syde HlO stiet dot de '2 grote taalkenners' dêr't Halbertsma (ferslag 5, 31)him sa aan besibbe fielt óp de Germanisten-Versammlung yn Frankfurt yn 1846,Ernst Theodor Gaupp en Wilhelm Grimm binne. Dot mat wêze Wilhelm enJacob Grimm. Wilhelm hat óp it kóngres óp 'e tekst west oer it grutte dûtskewurdbûk, en dot wie un mienskiplik ûndemimmen fon Jacob en WilhelmGrimm. Gaupp wie gjin taalkundige. Dot nimt net wei dot Halbertsma (ferslag5,27-28) goed te sprekken wie oer dy syn bydrage óp it kóngres oer it gearranenfon germaanske en 'Romantische' rossen, benammen yn Frankryk. Dot kaammoai oenen mei de stelling fon Halbertsma dot de wurdfwarmen (it 'corpus') fonde romaanske talen latynsk binne, wylst se 'in het Germaansch zijn gedacht': degeast (de 'mens') is dus germaansk (sjóg TFT 9, 98).

Oer Wilhelm Grimm syn bydrage en de resepsje dêrfon jirûnder mear.Mar earst de bwarnen:

Fiif ferslaggen fan de Germanisten-Versammlung fon 18461. Verhandlungen der Germanisten zu Frankfurt am Main am 24., 25. und 26.September 1846. Frankfurt am Main. 1847. Dot sil it terslag wêze dêr't Matthijsde Vries yn syn terslag (3, 324-325) nei ferwiist:

Er is [...] gegronde hoop, dat eerlang de volledige inhoud van al hetgesprokene (waarvan stenographische opteekening is gehouden) door dezorg van Jacob Grimm in het licht zal worden gegeven.

Halbertsma (4 en 4a, 48) fernijt ûs 'dat men geene verhandelingen op schriftmogt voordragen; alles moest voor de vuist worden gesproken', en skriuwt (yn 5,29): 'hieraan hebben allen zich gehouden'. Der lyket dus un fólslein ferslag mak­ke te wêzen óp grûn fon un stenografyske werjefie fon de mûnlinge fwardrachten.

Tydskrift foar Pryske Taalkunde, jiergong 10 (1995), s. 59-63.

Tony Feitsma

2. Bericht über die Zusammenkunft der Germanisten in Frankfurt am 24., 25.und 26. Sept. 1846. In: Beilage zur allgemeinen zeitung. 22. oct. 1846. s. 2353­2355. Wer öprinte yn Jacob Grimm 1884,573-581.3. Dr. M. de Vries, Kort Verslag van de Germanisten-Versammlung, gehouden teFrankfort alM. 24-26 Sept. 1846. Yn: Algemeene Konst- en Letterbode, 1846 Il,322-328; 338-346; 356-363. No. 47 [6 Nov.], 48 [13 Nov.] en 49 [20 Nov.] vanhet Jaar 1846.4. J .H. Halbertsma, [een breedvoerig uittreksel van een verslag van den heer J.H.Halbertsma], als daartoe harentwege uitgenoodigd, [...] nopens den geest en destrekking der Germanisten-Yersammlung te Frankfort alM. gehouden op den 24,25 en 26 September 1846 [voor de Tweede Klasse van het KoninklijkNederlandsch Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten],yn it ferslag fon Des Amorie van der Hoeven, Lid en vaste Secretaris der Klasse;yn: Nederlandsche Staats-Courant 1847 11. No. 228, Zondag 26 en Maandag 27September.

Ut it feit dot ferslag 4 yn 4a in 'breedvoerig uittreksel' neamd wurdt,mat ópmakke wurde dot Halbertsma syn ferslag net fólslein ópnómmen is yn nr.4. Un twadde oanwizing dêrfoar is de meidieling yn 4, dat 'deze politieke enwetenschappelijke toestand [in Duitschland] en de scherpe tegenstelling tusschendie beide [...] door den heer Halbertsma in breede trekken [werden] geschetst',wylst sa'n skets der net yn stiet.

It fólsleine ferslag dot Halbertsma oan de twadde klosse fon it Ynstytûtûtbrocht hat, is net mear te fynen (ek net yn it argyf fon it Ynstytüt). Dot ungoed oardiel oer de tekst dy't de grûnslag fwarmet fon de ferslaggen 4 en 4a en oerit ferskil fon dy tekst mei ferslag 5 is net te jaan. It is mooglik dot Kalma(1969, 97) gelyk hat yn syn oardiel oer dot ferskil, mar dêr kinne wy mei destikken dêr't wy no oer beskikke, net wis fon wêze.4a. J.H. Halbertsma, [kwarte fersy fon 4: aanstipping van enkele punten uit hetverslag van den Heer Halbertsma] (yn: [Verslag van den Heer Des Amorie van derHoeven (op 25-4-1848; p. 19-57)]). Jaarboek van het Koninklijk-NederlandscheInstituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten, voor 1848.Amsterdam, 1848,47-49.5. J.H. Halbertsma, Reis van Dr. J.H. Halbertsma in September en October1846 na Frankfurt aan de Mein ter bijwoning der Germanisten-Versammlung.(PB 288 hs., 72 pp.). Sytjerre neffens Kalma 1969,97-126.

Wilhelm Grimm syn bydrageDe bydrage fon Wilhelm Grimm stiet yn ferslag 1 en ek (mei un stik of tsienredaksjonele feroaringen ut syn 'Handexemplar') yn Wilhelm Grinun 1881, 508­520.

60

\V~ilhelm Grimm óp de Gennanisten-Versammlung fan 1846

wmelm Grimm wurdt by De Vries en Halbertsma wakker priizge ómsyn manies fon sprekken. De Vries (3, 345) seit dot er 'eene van geest en luimtintelende "'Vo()rdragt' hode, dot er 'ruime stof [vond], om menige oorspronkelijkeen vernuftige opmerking in zijne rede in te vlechten', en dot der 'eene luide enherhaalde toejuiching' óp syn ferhaal fólge. Neffens Halbertsma (4) spriekWilhelm Grimm 'als een vader in het midden zijner kinderen, met eenegemakkelijkleid en natuurlijken toon, en tevens met eene geestigheid in zijnevoorbeelden, dat hij aller zinnen boeide en als het model van een volks­onderwijzer optreden mogt.' Mar oer de ynhöd fon Grimm syn lêzing fyne wyneat yn ferslag 4 en 4a. Der is un ynhödlik ferslag fon De Vries yn 3, en fonHalbertsma ya 5.

Neffens ferslag 1 órnjerret Grimm óm te begjinnen dot un wurdbûksamar net Iclearis en dot se no hast klear binne mei it tariedende wurk. It dûtskewurdbûk fon de brwórren Grimm begjint by Luther en hódt óp mei Goethe. Detiid dêrtuskenyn wie it nei de bedelte gien mei it dütsk. Goethe liet wer un'frische Quelle' streame. Un Frönskmon brûkt it wurdbûk fon de Acadénriefrançaise os un wetbûk; don wit er wot goed is. De dûtske skriuwtaal kin gjinwetjouwing oer wot goed en ferkeard is. Dy hödt harsels sûver en fwórret har ûtde grûn dêr't se yn wuartelet. Skriuwtaal en dyalekten beynfioedzje enwar. Debeweeglikens fon de taal mei net ferrinnewjerre wurde. Mar de Grimm's putteinkeld ut de ieuwen dot de taal him libben iepenbieret. Ja wól1e 'eineNaturgeschichte der einzelnen Wörter' jaan. Elkenien yn wa't 'sich das Gefühl fürdie Sprache rein erhalten hat' kin de betsjutting fon wurden fergmtsje of fer1ytsje,mar it wurd hat 'eine organische Form' en dy is net 'in die Gewalt des Einzelnengegeben'. De Frönsken wólle oan óp 'einen logisch bestimmten, vorsichtigbeschränkten Begriff eines jeden Wortes', mar fwar it dütsk wól har wurdbûk 'denvollen Gehalt' jaan, en dy 'läBt sich durch keine Definition erklären'.

Der mat wól un wet wêze, 'aber nur das aus der Natur hervorgegangene'.Men mat net besykje óm de taal te ferbetterjen en olderhonde nije wurden temeitsjen. Sókke meensken wólle 'die natürliche Gestalt der Sprache zerstören'. Itwurdbûk wól 'das Gefuhl für das Leben der Sprache' ópfrisse, en 'die sinnlicheRede, der bildliche Ausdruck' wer yn eare bringe. Ek it fwórtsterkjen fon de sinfwar taalsuverens is ien fon de doelstellingen fon it wurdbûk. Besteande frjemdewurden matte net ferdreon wurde, mar oerstollige frjemde wurden matte derût. Detaal hödt un fólk nog byenwar ot oare stypen brekke.

Mattlrijs de Vries en Joast Halbertsma oer Wilhelm GrimmWy geane derfon ut dot it ferslag fon de fwardracht fon Wilhelm Grimm yn de'Verhandlungen' fon 1847 aardig krekt is, en dot der gjin skriftlike fersybeskikber wie fwar it pïiblyk, Dot de ferslaggen fon De Vries (3, 345) en

61

TonyFeitsma

Halbertsma (5,29-31) binne nei olle gedachten ût it ûnthód wei ópskreon.De Vries jouwt un hiel olgemiene gearfetting fon punten dy't men

ferwachtsje kin yn un ferontwurding fon wurdbûkwurk, mar dy kómme gauwrisnet oerien mei wot Grimm neffens ferslag 1 nei foaren brocht hat. De Vries hatsels fon Grimm begrepen dot 'het plan van een Algemeen Duitsch Woordenboek[...] thans der voltooijing naderde' (of hy mat mei 'plan' de tarieding bedoeld ha).It is krekt os wit er net rjócht mear wot Grimm sein hat, en neamt er fonneedolderhonde olgemiene technyske saken. Mar dy hat Grimm yn syn fwardracht nokrekt net of mar amper te praat brocht. Wól hat er gelyk ot er seit dot Grirnm itwiidweidig oer de 'beginselen' hön hat, 'vanwaar zij [...l waren uitgegaan', mar dybegjinsels giet er fjirder net rjócht óp yn. De 'volledigheid' is yndie te praatkómmen by Grimm, mar de 'klaarheid', en don ek nog yn tsjinstelling ta un (netyn ferslag 1 neamd) sechje fon de Frönskmon Talleyrand, 'dat de spraak bestemdis, om de gedachten te bedekken', kin ik net rjócht werómfyne.

Halbertsma hat better os De Vries oanjûn hûfier't it mei it wurdbûk is,en syn ferslag giet fólle mear yn óp Grimm syn taalbegjinscls, dêr't er hirn tigemei besibbe fielt. Halbertsma syn 'levendige bron' kómt by Grimm wei, marwurdt ryklik djip ütmetten, en benammen ot er ût dy libbene bwarne dyalektenfwórtkómme lit, dy't har taken ferdie1e tusken epos, elegy en minneliet, donlyket dot mear óp Halbertsma syn fysy óp it funksjonearjen fon de grykskedyalekten os óp Grimm syn 'frische Quelle', dy't oan Goethe te tankjen is en dêr'tde 'Frühlingsblumen der Dichtung' ût fwórtkómme. Halbertsma syn werjeftepost ek net olhiel by de ydeeën fon de Grimms oer dyalekt (cf. Haas 1990). Wólkrijt Goethe olle ear dy't Grimm him jûn hat. En it ferskil tusken it stönpuntfon de Grimms, dy't de taal net yn syn frije ûntjouwing steure wólle, en itwurdbûk fon de Académie Française dot os un soarte fon wytbûk tsjinne óm defy­nytyf fwar te skriuwen wot de betsjutting fon un wurd wie, is him düdlikcrnögüt it hert grypt. 'Dit was de taal stereotype verklaard niet het eigendom des volks,het welk het geschapen, ontwikkeld had en verder ontwikkelen zoude, maar dertaalgeleerden.' Dot giet wer jusjes fjirder os Wilhelm Grimm syn ütteringen jir:krekt dot ydee fon de taal os eigendóm en skepping fon it fólk fyne wy net yn dyfwarm weróm yn Grimm syn öwagen tusken frijhyd en natuerlike wet. En it isek de fraag ot Grimm net wot hoeden wêze soe mei de 'ontelbare vormen' dy'tneffens Halbertsma yn 'e takómst nedig wêze soene.

Halbertsma hat Grimm syn punten wot tefólle nei himsels en syn eigenromantyske ydeeën ta lutsen, mar hy hat dûdlikernóg mear fon Grimm synfwardracht ópheind en begrepen (en stiet der ek tichterby) os De Vries yn synferslag óp distönsje.

Tony Feitsma

62

WilheJm Grimm óp de Gennanisten-Versammlung fan 1846

Byblyogr;afJ

Grimm, Jac<ob1884, Kleinere Schriften VII. Berlin.Grimm, Wilhelm 1881, Kleinere Schriften I. Berlin.Haas, Walter L990, 'Jacob Grimm und die deutschen Mundarten'. Stuttgart.

Ze itshrift fûr Dialektologie und Linguistik. Beihefte Heft 65.Kalma, J.J. 19ó9, 'Kent gij Halbertsma van Deventer?' Drachten.

63

Friesisches Wörterbuch - Freesk Uurdebuk, Wörterbuch der Wiedingharder Mund­art. Aufder Grundlage eines Manuskripts von Peter lensen (1861-1939). Zusam­mengestellt und bearbeitet von Adeline Petersen et al., Redakiion und Gesamt­leitung: Bo Sjölin. Herausgegeben von der Nordfriesischen Wörterbuchstelle derChristian-Albrechts-Universuat Kiel. Neumûnster: Wachholtz, 1994. ISBN 3­529-04618-3.

Sü as Anne Dykstra (1989: 68) al for dat Mooringer Frasch Uurdebök (1988)fäáststale köö, heet uk dat uurdebök fort Wisinghiirder Freesk wider en "tigelange titel". Fort oufkorten as di tiitel ai luklik, eefterdát Petersen (1992) änRiecken (1994) e oufkorting "FU" al fort Frasch Uurdebök (1988) briikd hääwe.Nü leet üs man foont Mooringer "FUM" (1988) än Wisinghiirder "FUW" (1994)snäàke, Dat FUW as eefter datWurdenbukför Feer an Oomram (1986) än datFUM nü dat treed än ma 381 side uk dat tjukst hoonuurdebök, wat etuurdebökstää önj Kil heriitdänj heet.

Hü schucht dat uurdebök üt?Foon büten schucht dat FUW sü gröilik gra üt as en tiinjstforschraft üt üüljeDDR-deege unti as oudere driige böke, wat följk liiwst ai önj e hönje naame wal.Dat ik dat gra ai lise mäi, as je flicht bloots man persöönliken smääge. Wichtieras, dat jü älte däik klöör foon datheer bök deerma tnhnupehängt, dat da kreeftieklööre foon e nordfrasche (national-) foone "Gölj-Rüüdj-Ween" foontuurdebökstää al intern for Feer/Oomram (gölj), e Böökinghiird (rüüdj) án Sál(ween) apdiiljd wjarn. Dat san uk da spräkewise, wat bitheertu e kreeftist stipe ütKil fungen häáwe, wilt e Wisinghiird, da Gooshiirde äsw. maast as stjapbjarnefoon e nordfrasch lexikographii jüle koone.

Foon banen schucht et bök duch bääder üt, uk wan me t.b. e loonkoord(s. IV) jüst ai sü gödj haag et: Deer as je maast ninte aw tu schüns! Dat schraftbilas uk ai gans eefter man smááge: Dat stoont deer ales en lait tu náár än latjschraawen, än uk da (fäte) bökstääwinge san ai gans scharp pränted worden, tänjtme. Flicht schölj dat uurdebökstää ham bloots en naien laserpränter kunpe, weerhuum baadere präntforlááge fort offsett-pränten ma mäáge koon. Nü schan's önjtuurdebökstää awpáäse, dat deer önj Fraschlönj ai säid wart: "Dat uurdebök as süschwáär tu leesen, deer häin's gliks en bral ma dat bök tuhuupe ferkuupe moest! "Dat et uk gruter än dütliker gungt, heet üs Ommo Wilts ma dat WurdenbukförFeer an Oomram (1986) bewised.

Wat en poor hiinje kante foont FUM önjgungt, sü as följk önjt uurde-

Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jiergang 10 (1995), s. 64-68.

Claas Rieckcn

bökstää spi itimooch ai amsans wörden: Maning lemmata hääwe uk önjt FUWnán äinen st:ä~~1Urdartiikel,ouers san as krääwelform uner iinj gemiinsoom ety­mon fertiik.net, t.b. "briid] Adj. breit: [ ... ) -aaks, jû; -e Breitbeil (des Zim­mermanns) -E\ unr. Vb. [... ) ausbreiten -els, di Breite [ ...r (s. 42). Wan följkdeer ai sü schap as en oodler haanekiiket, dan fält t.b. dat "-e" goorai ap, än dangungt dat s2ken eefter dat tiduurd (verbum) briidje 'ausbreiten' lüüs, Dat ütschri­wen foon leenmatakoostet pláts än deerma giilj, fáliwas; ouers dat häi ham jüstbai da tidutsrds aw "-e" was än sääker luunt. Foon büten än foon banen liknet dätFUW fáli dát FUM,besuners döör konzeption, tiitel, grutelse än schraftbil.

Wat stoont deer bane?Önj dát uurd forüt wart ouer dat laawen foon Peter Jensen schraawen, ouer eütgoowe foondat uurdebök, ouer e ruchtschriwing än ouer ütspräke(ferschääle).Deertu kaarnenuch rädje for da, wat et bök brüke wan, sü dat önj dat uurd forütnü ai mör sü "tige koart om 'e hoeke" gingen wart as Anne Dykstra (1989: 68)kritisiird hä.i,

Dät uurdefertiiknis bestoont wälj üt süwat 12.000 stääguurdartiikle, watdiiljwis bil.i lung san; awarken fäl lunger as önjt FUM, ouerdät önjt FUW engánsen bunke mör baispalseetinge apnümen san. Deerfor breege nü da haanewiseaw synonyma, wat önjt FUM en gruten furtel wjarn. Uk önjt FUW wörd widergroten wjart läid aw dat kontrastiif beschriwen foon e semantik än phrascologii,wat jüst for e spräkeplääg en grut heelp weese koon. Dat korpus as bil i üülj­moudsch, ma maning uurde, wat lung ferälerd unti ütstörwen san. Da baispalsee­tinge san ful foon hängste, woine än wat et tu Peter Jensen sin tid (1861-1939)ouers nuch jäif awt lönj. Dat as kiif, dat önjt FUW (as uk önjt FUM al) widerninte ouer dát brüken foon da uurde säid wart, weer's diling as üüljmoudsch, nai­moudsch, ütstörwen, groof äsw. jüle. Aw e ouder sid wörd en lait tu scharp deer­aw ächted, dät da lemmata ai "pseudo-friesische Wortformen", t.b. "mechanischeMorphem-fur-Morphem-Umsetzung" (Sjölin 1994: 203) eefter tjüsch münstersan. Jüst dadeere "Lexeme und Idiome jeglicher Art, die sowohl fomlal als auchsemantisch mit dem Deutschen übereinstirnmen" (s. VII), t.b. "folksufstäming"'Volksabstimmung', "ferlaitere" 'verkleinern' äsw. heet Sjölin aw e kiiker änheet's deeram üt dát korpus rütsman, Deerdöör fäit följk natörlik di indruk, datsuk junge uurde eefter tjüsch münster 'hiinj' frasch san, wilt deer iir nuch 'riin'frasch snááked wörd. Sääker jäif et dat iirtids nuch ai sü oofting as diling, ouersuk iir san wilems (plaat -) tjüsche (tubai uk fránsche, dànsche än oudere) uurde su­ner semantische än formale ferschääle ouernümen wörden, t.b. "achtänfjarti er"'Veteran aus dem dänisch-schleswig-holsreinischen Krieg 1848' (s. 7), "aftrit"'Abort, Toilette; amgungsspräklik aw tjûsch uk: Abtritt' (s. 8), "damper"

65

Claas Riecken

'Darnpfer, Dampfschiff (s. 51), "detsimoo'lbröök" 'Dezimalbruch' (s. 52). Weeras nü dat ferschääl twasche da 'goue' üülje "achtänfjartier" än jü 'hi inj' nai"folksufstäming"? Ik liiw ai, dat följk áltens sü nau "inzidentelle deutsche Inter­ferenzen von integrierten Entlehnungen" schiise koon as Sjölin (1994: 203)miinjt. Dat iin än ouder nai uurd (uk eefter tjüsch münster) häi hal apnümenwarde schöljt, Nü schucht dat uurdebök maast üt as en uurdemuseum.

Hü as't schraawen wörden?Peter Jensen sin grot "Wörterbuch der nordfriesischen Sprache der Wiedingharde"as 1927 pränted worden (reprints jäif et 1967 än 1983) än wus bitheertu dat jarstän iinjsist uurdebök for e Wisinghiird. Önjt iir 1937 füng Jensen nuch en manu­skript klaar, wat ma 1767 side än ambai 38.000 lemmata en tweed än foole gro­ter apláäge foon sin uurdebök (1927) häi warde kööt, Datdeer manuskript hääweAdeline Petersen än har mákere as grünjláäge fort FUW nümen än foon 1986 oufbeärbed. Jarst häi Adeline Petersen, wat Wisinghiirder Freesk as mamenspräkeheet, ma dät árbe maast äliine tu douen, ouerdät jü tu önjfäng nuch önj Weest­fraschlönj (Fryslän) booged än foon 1986 bit 1990 foon e Deutsche Forschungs­gemeinschaft for dat uurdebökprojekt betäáld wörd, Dan tuuchjü eefter Kil än al­sani worden ale maärbere foont uurdebökstää fort FUW inspänd. Adeline Petersenän har mákere häin foole til douen, ouerdát Jensen sin manuskript ordi beárbedwörd än ai iinjfäch oufschraawen. Maning foon Jensen sin ünauthentischekomposita eefter tjüsch münster fluuchen deerbai rüt, ouers spiitienooch (sü as álönjt FUM, fgl. Carstensen 1990: 452) uk ale stää- än toorpsnoome. Dat t.b. jüdänsch stää "Mogeltender" aw freesk "Grottoner" námd wart (for e etymologii änkulturhistoori ai ünwichti), fait följk nü nargens mör tu waasen.

Da maárbere foont FUW hääwe wälj áltumäále deeruner laasen, dat diüülje Jensen, sü as dat leet, en ruchten sexualchauvinist WUS, wat en grotenbunke baispalseetinge apschraawen heet, weer manschne älgemiin, ouersbesuners wüste, manächti beuurdiild warde (Igl, Petersen 1992). Di, wat sümaning fööle uurde brükt, schal ham ai wunere, wan'r sügoor eefter san düüsnuch fort hiinj uurd kamt.

En ouder probleem foont FUW wus dat fáástleeden foon enorthographii, ouerdát Jensen en semiphonetisch orthographii ma maningdiakritische tiikne brükd heet, wat önj e Wisinghiird praktisch uIer schraawenwörden as. Bitheertu wus dit Wisinghiirder Freesk eentlik nuch nánschraftspräke. Sjölin än sin maárbere häáwe nü en modem orthographii fortWisinghiirder Freesk schaam, wat ham bai e schriwwise foont Mooringer Fraschän da oudere dialäkte önjslüt, Ouers jüst deerarn jäif et uk strid, ouerdát maningWisinghiirder bai suk uurde as "beed" än "root" liiwer en schriwwise ma < r >

"beerd" än "roord" hääwe wänj. Ja wänj jare Wisinghiirder spräkewise uk önj e

66

Bespreeging: Freesk Uurdebuk

orthograph.ii foondat Mooringer Frasch schiise, ouerdát's (önj mötjseeting tu daMooringer) 'beed" än "root" diphthongiird ütspreege, än ouerdát Jensen uk"beerd" än "ïeort" schriif. Sjölin heet deeriinj säid, dat en < r > önj suk uurde

da grünjoochre foon e phonematisch orthographii strääwe wörd. Deeramheet'r di schrwwise suner < r > iinj e mötjstánd üt e Wisinghiird döörseet. Ikmiinj, dat bäi'r ai foole ouers määge kööt, ouerdát e diphthongiird ütspräke niinjallophon foon Ir / as, wat Peter Jensen iinjfäch ai begram heet. Spiitich, dat etdeer ouerhcioé strid am jäif, dan eentlik wus Sjölin didaktisch klök forgingen, as're nai orthognphii àlsani än ma kontakt tu ebasis 1988 önj e "WiedingharderWörterliste" nfjard, weer dan 1991 e uurdelist "Fuon 'aab' bit 'würm" aw fül id.

sülung da Friiske önj Nord-, Ääst- än Weestfraschlönj jam nuch ouer eorthographii stride koone, sülung san's nuch ai ütstörwen.

Wat koon et gaagne?Da mûüljftoose foont FUW san (s. VII) "einerseits Mundartforscher, Philologen,Historiker , Yolkskundler und Heimatforscher, andererseits Sprachfriesen,Friesischlehrer und -lernende sowie alle in der regionalen Sprach- undKulturarbeit Tätigen." For da Wisinghiirder as't natörlik moi, dät's nü uk en äinuurdebök füngen hääwe, ouers jüst for "Mundartforscher, Philologen" äsw. blaftdat prousi , dat et ai iinj gesaminordfriesisches Wärterbuch jeeft. Suk gruteuurdebökprojekte san je diling älgemiin üt e monde kiimen, ouers flicht köö etje al wat heelpe, wan deer iinj etymologisch uurdebök for ále nordfrasche dialäktetuhuupe kaame wörd. Deer lör ik äl Iung aw än hoow, dat deer uk iinjsen en bökherütkamt, eefterdät Sjölin ham ál sunt maning iirnge lung än briidj ma nord­frasch etymologii befootet (fg1. Sjölin 1992: 9 än 15). En baispal deerfor heet'rfor dat Wisinghiirder an Mooringer "hälemus" 'üülj hängst' (s. 117) lääwerd,weer hi aw en intresant etymologii üt dat Sonderjysk haanewiset (Sjölin 1992:

wat ouers önj FUW än FUM ai fom däi kamt.For e spräkeplääg foont Wisinghiirder Freesk wus dät ärbe fort FUW

maast wichtier as dat bök seelew, tänjt me. Deer hääwe nämlik maningWisinghiirder as informante önj en ärbeskris foon e Wiedingharder Friesenvereintuhuupe ma Adeline Petersen árbed, wat nü en ganse ra foon aktivitäte önj egung broocht heet. Sü jeeft et önj e Wisinghiird nü uk freesken unerrucht awtschölj, en latj formeliir as herütkiimen, än uk ouers wart ham mör amt Wi­singhiirder Freesk ma sin ambai 1300 spreegere kumerd. Dát äliine as ál gáágennooch.

Claas Riecken

67

Claas Riecken

Literatuur

Carstensen, Marlies (1990) 'Bo Sjölin et al.: Friesisches Wörterbuch - FraschUurdebök'. [= Rez.], Önj: RoU Bergmann et al. (rd.): Beiträge zurNamenforschung, N.F. Bd. 25, H. 3/4. S. 451-452.

Dykstra, Anne (1989) 'Bo Sjölin et al.: Friesisches Wörterbuch - FraschUurdebök", [= Rez.]. Önj: TFT 511989. S. 68-70.

Jensen, Peter (1927, Reprints: 1967 än 1983) Wärterbuch der nordfriesischenSprache derWiedingharde. Neumünster,

Nordfriesische Wörterbuchstelle (1988) Wiedingharder Wärterliste. (Friesisch­Deutsch/ Deutsch-Friesisch). Kiel. (= Didactica Frisica 4).

Petersen, Adeline (1989) 'Ploon foor en nai uurdebuk'. Önj: Nordfriesland 86. S.15.

Petersen, Adeline (1992) "Jedermanns Freund ist jedermanns Narr - jederrnannsBraut ist eine Hure', Zum Bild von Frau und Mann in der friesischenLexikographie'. Önj: Volkert Faltings/Alastair Walker/Ommo Wilts(rd.): Friesische Studien 1. [Odense], S. 171-203. (= Nowele, Suppl. 8).

Petersen, Adeline (1994) 'Nü äs't sü wid. Geschichte eincs Wörterbuchs'. Önj:Nordfriesland 108. S. 26-27.

Riecken, Claas (1994) Wärterbuch im Dornroschenschlaf Zur Entstehung undAnlage des "Nordfriesischen Wärterbuchs" von Morit: Momme Nissen.Kiel. (= Co-Frisica 15).

Sjölin, Bo et al. (1988) Friesisches Wärterbuch - Frasch Uurdebok: Wärterbuchder Mooringer Mundart. Neumünster.

Sjölin, Bo (1989) 'Ein Wörterbuch zum Anfassen. Anlage und Anliegen desMooringer Wörterbuchs'. Önj: Nordfriesland 85. S. 17-20.

Sjölin, Bo (1991) Fuon 'aab' bit 'wurm'. Freesk Uurdeläst Freesk-Tjusk/Tjûsk­Freesk. Kiel. (= Didactica Frisica 6).

Sjölin, Bo (1992) 'Voraussetzungen und Grundbegriffe. Text eines Vortrages,gehalten am 9. 4. 1992 in Niebüll anläIHich des Seminars'Nordfriesische Wörterbucharbeit". Masch. [Kiel, 38 s.].

Sjölin, Bo (1994) 'Ideologien und Paradigmen in der nordfriesischenLexikographie 1950-1990'. Önj: Ph. H. Breuker! H.D. Meijeringl J.Noordegraaf (rd.): Wat aars as mei in echte taal. Ljouwert. S. 200-207.

Stellmacher, Dieter (1991) 'Bo Sjölin et al.: Friesisches Wörterbuch - FraschUurdebök'. [= Rez.]. Önj: ZDL 2/1991. S. 248.

Wilts, Ornmo (1986) Wurdenbuk för Feer all Oomram. Wärterbuch derfriesischen Gegenwartssprache von Föhr und Amrum. Norddorf/Amrum.

Van der Veen, Klaas F. (1990) 'Bo Sjölin et al.: Friesisches Wórterbuch - FraschUurdebök'. [= Rez.]. Önj: It Beoken 111990. S. 38-39.

68

YNHALD

willem Visser, Twilûdfoarming yn it Frysk ... 29

Opmerkingen en diskusje

Tony Feitsma, Ferbetteringen by itartykel oer analogy (TFT 9, 37-64i

77-112) en: Wilhelm Grimm óp deGermanisten-versammling fan 1846 59

BesJ;)reeging

Friesisches Wörterbuch -Freesk Uurdebuk t

Wörterbuch der Wiedingharder Mundart(Claas Riecken) 64

TYDSKRIFT FOAR FRYSKE TAALKUNDE

ferskynt trije kear jiers

Redaksje: Jarich Hoekstra, Durk Veenstra, Willem Visser

Redaksjeskriuwer: Jarich HoekstraBrede ikker 49295 KS Westergeast

Administraasje: Willem VisserBrokmui 269101 EX Dokkum

\Abonneminten: f 24,- foar partikulieren

f 36,- foar ynstituten en biblioteken