skrypt gardockiego

7/29/2019 skrypt gardockiego

1/74

Prawo karne

Lech Gardocki (skrypt cz oglna)

Przestpstwem jest czyn czowieka (1) zabroniony przez ustaw obowizujcw momencie jego popeniania (2) okrelajc jego znamiona (3), pod grob

kary (4), bezprawny(6), zawiniony(7) i spoecznie szkodliwy w stopniuwyszym ni znikomy (8).

Czynem nie jest zachowanie si czowieka pod wpywem przymusubezwzgldnego, ktremu nie mg si on oprze i wobec tego nie byo onosterowane jego wol. Od przymusu bezwzgldnego naley odrnia fizyczny lubpsychiczny przymus wzgldny. Polegajcy na wywieraniu nacisku na wolczowieka, ale niewykluczajcy kierowania przez t wol jego zachowaniem si. Wtego rodzaju przypadkach osoba popeniajca czyn pod przymusem wzgldnym nie

poniesie odpowiedzialnoci karnej. Wykluczenie odpowiedzialnoci nie bdziejednak spowodowane brakiem czynu, lecz dziaaniem w stanie wyszejkoniecznoci (art. 26 KK).

Przestpstwo musi by czynem zabronionym przez ustaw karn, tzn. musiodpowiada opisowi ustawowemu okrelonego typu przestpstwa (np.zniesawienia, paserstwa itd.). Opis ten skada si z elementw, ktre nazywamyustawowymi znamionami przestpstwa, a ktrych wystpowanie w czynie sprawcymusi by stwierdzone, by mona byo przypisa mu popenienie okrelonego typuprzestpstwa.

Ustawowe znamiona przestpstwa mog dotyczy rnych elementw jegostruktury: podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej lubprzedmiotu.

Znamiona opisowe to te, ktrych stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, aich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyrany. Mona tu wymieni przykadowotakie znamiona, jak pienidz (art. 310 KK), uderza (art. 217 KK), wpostpowaniu sdowym (art. 233 KK).

Znamiona ocenne (wartociujce) natomiast wymagaj, przy ustalaniu ichwystpowania w czynie, posugiwania si rnego rodzaju ocenami.

Bezprawno Czynu

Fakt, e jaki czyn konkretny wypenia znamiona okrelonego typu przestpstwanie przesdza jeszcze ostatecznie, e mamy do czynienia z przestpstwem. Takjest z reguy. Niekiedy jednak inne przepisy prawa karnego lub przepisy innejdziedziny prawa zezwalaj, w pewnym zakresie, na zachowanie si wypeniajce

znamiona przestpstwa. Zestawienie konkretnego czynu wypeniajcego znamiona

1


2/74

z caym systemem prawa, moe prowadzi do wniosku, e czyn ten nie jestbezprawny.

Przestpstwa nieumylne s przestpstwami z nieostronoci, tzn. jakoprzestpstwo nieumylne moe by ocenione tylko takie wypenienie znamionprzestpstwa (nieumylnego), ktre byo rezultatem nieostronego zachowania sisprawcy. Kodeks w art. 9 2 mwi o nie zachowaniu ostronoci wymaganej wdanych okolicznociach.

Spoeczna szkodliwo czynu

Zakadamy wic, e typy zachowa opisane przez ustaw jako przestpstwa szachowaniami spoecznie szkodliwymi, tzn., e konkretne czyny odpowiadajcetym opisom ustawowym powoduj naruszenie lub zagroenie okrelonego dobraprawnego.

Z dowiadcze tworzenia i stosowania prawa karnego wynika jednak, e rwniewtedy, gdy pewien typ zachowania si jest generalnie spoecznie szkodliwy,

konkretnie popeniony czyn tego typu moe wyjtkowo tej cechy nie mie. Zatemw takiej sytuacji czyn konkretny, mimo e formalnie narusza przepis karny, nie jestprzestpstwem.

Klasyfikacja przestpstw

Podstawowy podzia dokonywany jest wedug kryterium wagi przestpstwa.

1. Zbrodnie

2. Wystpki3. Wykroczenia

Zbrodniami s czyny zagroone kar pozbawienia wolnoci na czas nie krtszyod 3 lat albo kar surowsz. Chodzi tu o doln granic zagroenia ustawowego,ktra musi wynosi co najmniej 3 lata.

Wystpkami s czyny zagroone kar (ustawa ma tu na myli grn graniczagroenia) przekraczajc jeden miesic pozbawienia wolnoci, jeden miesic

ograniczenia wolnoci lub grzywny powyej 30 stawek dziennych.Czyny, przy ktrych grne zagroenie kar nie przekracza tych granic swykroczeniami.

Forma winy

1. Umylne

2. Nieumylne

Zbrodni mona popeni tylko umylnie, wystpek moe natomiast bypopeniony rwnie nieumylnie, jeeli ustawa tak stanowi. Nieumylno

2


3/74

wystpku musi by wyranie ustanowiona w ustawie przez uycie sowanieumylnie lub innego zwrotu okrelajcego win nieumyln (jak np. zwrotpowinien i moe przypuszcza w art. 292 KK). Typy przestpstw nieumylnych sw KK stosunkowo nieliczne.

Forma czynu

1. Tylko z dziaania

2. Tylko z zaniechania

3. Z dziaania albo zaniechania

Ze wzgldu na form czynu wyrniamy przestpstwa z dziaania i przestpstwa zzaniechania. Pewne typy przestpstw mog by popenione tylko przez dziaanie,np. zgwacenie (art. 197 KK), czynna napa na funkcjonariusza. Druga grupaobejmuje przestpstwa, ktre mog by popenione tylko przez zaniechanie, np.niezawiadomienie o przestpstwie (art. 240 KK), nieudzielenie pomocy (art. 162

KK). Do trzeciej grupy zaliczamy te przestpstwa, ktre mog by popenione przezdziaanie lub przez zaniechanie.

Znami skutku

1. Skutkowe (materialne)

2. Bez skutkowe (formalne)

Podzia przestpstw na przestpstwa formalne (bez skutkowe) i przestpstwamaterialne (skutkowe) opiera si na kryterium wystpowania wrd znamiondanego typu przestpstwa znamienia skutku. Jeeli okrelony skutek do znamionprzestpstwa naley, mamy do czynienia z przestpstwem materialnym, jeelinatomiast przestpstwo polega po prostu na okrelonym zachowaniu si,nazwiemy je przestpstwem formalnym.

Skutek jest to zmiana w wiecie zewntrznym, ktra moe mie rny

charakter, i ktra da si oddzieli od samego zachowania si.

Typy przestpstw

1. W typie podstawowym

2. W typie kwalifikowanym

3. W typie uprzywilejowanym

Niektre typy przestpstw po dodaniu do nich pewnych dodatkowych znamiontworz nowy typ przestpstwa zagroony surowsz lub agodniejsz kar . w takiejsytuacji typ przestpstwa bdcy punktem wyjcia nazywamy typempodstawowym, a typ nowo utworzony typem kwalifikowanym, gdy jego zagroenie

3


4/74

kar jest surowsze albo typem uprzywilejowanym, gdy jest on zagroony karagodniejsz

Tryb cigania

1. Publiczno skargowe (cigane z oskarenia publicznego)

2. Prywatno skargowe (cigane z oskarenia prywatnego)

3. Wnioskowe (cigane na wniosek pokrzywdzonego)

Ze wzgldu na tryb cigania dzielimy przestpstwa na przestpstwa cigane zoskarenia publicznego (publiczno skargowe) i przestpstwa cigane z oskareniaprywatnego (prywatnoskargowe) Wikszo przestpstw ma charakter publicznoskargowy tzn. ich ciganiem zajmuje si oskaryciel publiczny dziaajcy w imieniupastwa. Prowadzi on postpowanie przygotowawcze, sporzdza akt oskarenia iwykonuje czynnoci oskaryciela przed sdem.

Przestpstwa prywatnoskargowe s w polskim prawie karnym nieliczne. Nale donich np. zniesawienie (art. 212 KK), zniewaga (art. 216 KK), naruszenienietykalnoci cielesnej (art. 217 KK). ciganie tych przestpstw jest w zasadzieprywatn spraw pokrzywdzonego, ktry jako oskaryciel prywaty moe wnosi ipopiera oskarenie przed sdem. Jeeli jednak wymaga tego interes spoeczny,prokurator moe wszcz postpowanie albo przyczy si postpowania juwszcztego przez pokrzywdzonego.

Niektre przestpstwa publiczno skargowe mog by cigane jedynie wtedy, gdypokrzywdzony zoy wniosek o ciganie (przestpstwa wnioskowe).

Przestpstwami wnioskowymi S np. Zgwacenie (art. 197 KK), kradzie na szkodosoby najbliszej (art. 278 4 KK).

Osobn grup przestpstw wnioskowych stanowi przestpstwa wojskowe ciganena wniosek dowdcy jednostki. W tym wypadku o uniknicie prowadzenia postppostpowania karnego w sprawach, w ktrych wystarcza stosowanie rodkwdyscyplinarnych.

Struktura przestpstwa

Przestpstwo jako pojcie oglne i jako okrelony jako okrelony typ przestpstwamoe by analizowane z punktu widzenia jego struktury. Takie spojrzenie naprzestpstwo prowadzi do wniosku, e do jego najwaniejszych elementw nale:

1. Podmiot przestpstwa

2. Strona podmiotowa

3. Przedmiot przestpstwa

4


5/74

4. Strona przedmiotowa

Podmiot przestpstwa

Wiek sprawcy

Wedug polskiego prawa karnego podmiotem przestpstwa moe by tylko osobafizyczna, ktra ukoczya w chwili popenienia czynu 17 lat .

Czynw popenianych przez osoby nieletnie, czyli osoby poniej lat 17, nie nazywasi przestpstwami. Nieletni nie podlegaj odpowiedzialnoci karnej, lecz stosujesi wobec nich rodki przewidziane w ustawie o postpowaniu w sprawachnieletnich (NielU). Od zasady e granic wieku odpowiedzialnoci karnej jest lat 17przewidziano w KK dwa wyjtki:

1. w pewnych wypadkach odpowiedzialno karn moe ponie nieletni, ktryukoczy 15 lat po spenieniu warunkw odnoszcych si do rodzajupopenionego czynu oraz do waciwoci sprawcy i okolicznoci sprawy.

Katalog przestpstw, ktrych popenienie uzasadnia skorzystanie z tej moliwoci,zawiera art. 10 2 KK.

S to:

1) zamach na ycie Prezydenta RP (art. 134 KK),

2) zabjstwo umylne zwyke lub morderstwo(art. 148 1, 2 lub 3 KK),

3) umylne spowodowanie cikiego uszczerbku typu podstawowego ikwalifikowanego (art. 156 1 i 3 KK),

4) umylne spowodowanie niebezpieczestwa powszechnego (art. 163 1 lub 3),

5) porwanie samolotu lub statku typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 166KK),

6) umylne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu podstawowego ikwalifikowanego (art. 173 1 lub 3 KK),

7) zgwacenie zbiorowe (art. 197 3 KK),

8)wzicie zakadnikw typu podstawowego lub kwalifikowanego (art. 252 1 lub 2KK),

9) rozbj (art. 280 KK).

Nieletni, ktry po ukoczeniu 15 lat popeni jedno wymienionych przestpstw,odpowiada moe wedug przepisw KK, jeeli przemawiaj za tym okolicznocisprawy oraz waciwoci i warunki osobiste sprawcy, a zwaszcza, jeli

5


6/74

poprzednio stosowane rodki wychowawcze lub poprawcze okazay sibezskuteczne.

Wymierzajc kar nieletniemu, sd kieruje si przede wszystkim tym, aby sprawcwychowa (art. 54 1 KK). Kara ta nie moe przekroczy 2/3 ustawowegogrnego zagroenia za dane przestpstwo (art. 10 3 KK). Sd moe tezastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary.

2. Wyjtek w drug stron polegajcy na potraktowaniu dorosegosprawcy w wieku od 17 do 18 lat jak nieletniego, przewiduje art. 10 4 KK.Odnosi si to tylko do sprawcy wystpku wobec ktrego mona zastosowazamiast kary rodki poprawcze lub wychowawcze, jeeli przemawiaj za tymokolicznoci sprawy, a take stopie rozwoju oraz waciwoci i warunkiosobiste sprawcy.

Modociany

Sprawca modociany to taki, ktry nie ukoczy 21 lat w chwili czynu, ani 24

lat w chwili orzekania w I instancji. Jest to szczeglna kategoria sprawcydorosego, ktry w zwizku ze swoim wiekiem traktowany jest przez KK w szeregusytuacji odmiennie ni inni sprawcy. W szczeglnoci KK odmiennie okrela zasadywymierzania kary modocianemu, kadc nacisk na jej cele wychowawcze (art. 54 . KK).

Przestpstwa indywidualne i przestpstwa powszechne

Przestpstwa powszechne to takie, ktrych podmiotem moe by kada osoba

odpowiadajca oglnym cechom podmiotu przestpstwa, tzn. osoba fizyczna, ktraosigna okrelony wieki bya poczytalna w momencie popenienia czynu.

Przestpstwa indywidualne, to te, w ktrych opisie ustawowym znamipodmiotu okrelone jest przez uycie pewnej dodatkowej cechy (onierz,funkcjonariusz publiczny, matka itd.). Powoduje to, e sprawcami takichprzestpstw mog by tylko osoby majce tak cech.

Przestpstwa indywidualne waciwe to takie, przy ktrych szczeglna cechapodmiotu decyduje o bycie przestpstwa. Brak tej cechy powoduje wic brak

przestpstwa.

Przestpstwem indywidualnym waciwym jest np. odmowa wykonania rozkazu(art. 343 KK) apownictwo bierne (art. 228 KK), bowiem nawet jeeli ktozachowuje si w sposb opisany w tych przepisach, ale nie ma wymaganej cechytj. nie jest w pierwszym przypadku onierzem, a w drugim osob funkcjpubliczn nie popenia przestpstwa.

Przy przestpstwach indywidualnych niewaciwych szczeglna cechapodmiotu nie decyduje o bycie przestpstwa, lecz o stworzeniu jego typu

6


7/74

kwalifikowanego lub uprzywilejowanego. Brak tej cechy nie powoduje wicwyczenia przestpnoci czynu, lecz tylko jego wysz lub nisz karalno.

Przykadem moe tu by przestpstwo dzieciobjstwa (art. 149 KK), ktrego moesi dopuci tylko matka. Jeeli jednak czynu opisanego w art. 149 KK dopuci si,jako wspsprawca, inna osoba, to poniesie ona odpowiedzialno na podstawiesurowszego art. 148. Przykadem na sytuacj odwrotn moe by art. 160 KK. W 1 tego przepisu opisane jest przestpstwo powszechne naraenia czowieka nabezporednie niebezpieczestwo utraty ycia. W 2 przewidziano natomiastzagroone surowsz kar naraenie na niebezpieczestwo przez osobzobowizan do opieki nad osob naraon. W tym przypadku brak okrelonej wprzepisie cechy podmiotu powoduje wic agodniejsze zagroenie kar.

Strona przedmiotowa przestpstwa

Do strony przedmiotowej przestpstwa zaliczamy:

1. Czyn (zachowanie si) podmiotu,

2. Skutek czynu,

3. Czas i miejsce czynu,

4. Sytuacj, w jakiej czyn popeniono,

5. Sposb popenienia i przedmiot wykonawczy czynu.

Znaczenie poszczeglnych z wymienionych tu elementw strony przedmiotowejnie jest jednakowe. Najwaniejszym elementem jest zachowanie si sprawcy, ktrejest niezbdnym elementem kadego przestpstwa, skoro kade przestpstwomusi by czynem. Pozostae elementy strony przedmiotowej wystpuj nie wewszystkich opisach ustawowych poszczeglnych typw przestpstw.

Zachowanie si sprawcy okrelonego typu przestpstwa opisywane jest w ustawieprzy pomocy tzw. znamienia czasownikowego. Znami skutku wystpuje tylkoprzy przestpstwach materialnych . Przy niektrych typach przestpstw okrelasi miejsce czynu na terytorium RP (art. 136 KK), czas popenienia, np. powyznaczeniu do suby (art. 356 1 KK). Jednak w przewaajcej wikszoci

typw przestpstw czas i miejsce popenienia nie nale do ich znamion, a wic sto okolicznoci dla bytu przestpstwa obojtne.

Stosunkowo czsto do znamion przestpstwa naley sposb jego popenienia np.przemoc, grob bezprawn lub podstpem (art. 197 KK), przez tworzeniefaszywych dowodw (art. 235 KK).

Rzadziej ustawa zalicza do znamion okrelon sytuacj, np. bdc pozbawionymwolnoci (art. 242 1 KK).

Przez przedmiot wykonawczy (przedmiot czynnoci wykonawczej) rozumie siprzedmiot materialny, na ktrym dokonuje si danego przestpstwa.

7


8/74

Przedmiotem wykonawczym naruszenia tajemnicy korespondencji (art. 267 KK)jest zamknite pismo, ktre sprawca otwiera, przedmiotem wykonawczymprzestpstwa z art. 277 KK s znaki graniczne, ktre sprawca niszczy, usuwa,przesuwa lub faszywie wystawia.

Szereg przestpstw dokonywanych jest jednak bez oddziaywania na konkretneprzedmioty materialne albo te nie s one okrelone w ich znamionach. Przedmiotwykonawczy nie naley wic znamion takich przestpstw jak ujawnienie tajemnicypastwowej (art. 265 KK) lub zniesawienie (art. 212 KK).

To, e pewne elementy strony przedmiotowej nie nale do znamion ja kiego typuprzestpstwa oznacza tylko, e nie musz by one udowadniane, aby sprawcyprzypisa popenienie takiego przestpstwa. Nie znaczy to jednak, e nie maj oneadnego znaczenia.

Na przykad do znamion wymuszenia rozbjniczego (art. 282 KK) nie naleyokrutny sposb jego popenienia. Tym nic mniej, ustalenie w procesie, e

konkretne wymuszenie zostao popenione w sposb okrutny, bdzie miao wpywna wymiar kary w danej sprawie.

Formy czynu

Ustawowe ujcie zachowania si sprawcy przestpstwa moe przybra r formy.Na niektre z nich warto zwrci szczegln uwag.

1. Przestpstwa trwale

Przestpstwo noe by ujte jako utrzymywanie pewnego stanu rzeczy, np.

pozbawienie czowieka wolnoci (art. 189 KK), nielegalne posiadanie broni,dezercja (art. 339 KK). Czas popenienia takich przestpstw, nazywanychprzestpstwami trwaymi, rozciga si wwczas na okres od zapocztkowaniatakiego stanu do jego zakoczenia. W przypadku nielegalnego posiadania bronipalnej bdzie to okres od wejcia w posiadanie broni do momentu pozbycia si jej,utraty lub uzyskania zezwolenia.

To, e tego rodzaju przestpstwa nie kocz si przez jednorazowe zachowanie sisprawcy, lecz trwaj przez pewien czas, ma znaczenie dla przedawnienia cigania i

wyrokowania (ktrych termin zaczyna biec od zakoczenia przestpstwa), a takew sytuacji zmiany ustawy karnej oraz przy stosowaniu ustaw amnestyjnych iabolicyjnych, ktre maj zastosowanie do czynw popenionych przed pewn dat.

Fakt, e mamy do czynienia z przestpstwem trwaym, moe mie znaczenie dlastosowania przepisw o pomocnictwie do przestpstwa. Dopki bowiem trwaokrelone przestpstwo, dopty moliwe jest uatwianie jego popenienia przezinn osob.

Prawomocny wyrok przerywa przestpstwo trwae. Na przykad, jeeli kto uchyla

si od suby wojskowej i po skazaniu za to przestpstwo kontynuuje uchylanie si,

8


9/74

to ten nieobjty wyrokiem dalszy cig uchylania si stanowi ju nowe przestpstwotrwae.

2. Przestpstwa wieloosobowe

Wikszo przestpstw ujta jest w przepisach karnych jako dziaaniepojedynczego sprawcy, co zreszt nie wyklucza ich popenienia przez dwie lubwicej osb dziaajcych wsplnie. Niektre przestpstwa musz jednak polega

na dziaaniu wieloosobowym. Przepisy ujmuj wwczas czyn jako branie udziauW pewnym wsplnym dziaaniu. Na przykad art. 158 KK ujmuje opisane tamprzestpstwa jako branie udziau w bjce lub pobiciu. Podobnie ujte sprzestpstwa z art. 254 i 258 KK.

3. Przestpstwa wieloczynowe

To takie, ktre polegaj na pewnego rodzaju dziaalnoci, na ktr skadaj siposzczeglne czyny.

Na przykad art. 130 KK ujmuje przestpstwo szpiegostwa jako m.in. branieudziau w obcym wywiadzie. Takie ujcie ustawowe powoduje, e caa dziaalnosprawcy nie jest w procesie karnym dzielona na poszczeglne fazy, lecz jest zmocy ustawy traktowana jako jeden czyn. Szczegln odmian przestpstwwieloczynowych s takie, ktre musz polega na pewnej dziaalnoci, tzn.pojedyncze zachowanie si sprawcy nie wyczerpuje znamion przestpstwa. Naleytu przestpstwo rozpijania maoletniego (art. 208 KK) i, w zasadzie, przestpstwozncania si (art. 207 KK), poniewa uycie czasownikw rozpija i znca sizakada szereg zachowa. Czyn pojedynczy (np. jednorazowe poczstowanie

alkoholem) moe by co najwyej usiowaniem. Szczegln form czynu jestzaniechanie.

4. Przestpstwa z zaniechania

Przestpstwo z zaniechania polega na niepodjciu przez sprawc dziaania, doktrego by on zobowizany (formalne przestpstwa z zaniechania) lub naspowodowaniu okrelonego skutku przez niepodjcie takiego dziaania(materialne przestpstwa z zaniechania).

Jest to wic szczeglna grupa przestpstw indywidualnych, poniewa mog byone popenione tylko przez pewien krg osb, a przynaleno do tego krguopiera si na kryterium szczeglnej cechy podmiotu (bycie zobowizanym dookrelonego dziaania).

rdem obowizku dziaania przy przestpstwach formalnych zaniechania jestsama ustawa karna. Ten sam przepis karny, ktry przewiduje kar za zaniechanieokrelonego dziaania jest jednoczenie rdem obowizku takiego dziaania.

Przestpstwa materialne z zaniechania

9


10/74

Bardziej zoony problem powstaje przy materialnych przestpstwach zzaniechania. Kwestia ta zostaa w KK uregulowana w art. 2 o brzmieniu:Odpowiedzialnoci karnej za przestpstwo skutkowe popenione przez

zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciy prawny, szczeglny obowizek

zapobiegnicia skutkowi. Z przepisu tego wynika, e rdem obowizku dziaaniamoe by

1) Ustawa.

2) Umowa lub przyjcie okrelonej funkcji.

ad 1) Ustawa moe bezporednio zobowizywa obywateli do okrelonych dziaa,np. Kodeks rodzinny i opiekuczy zobowizuje rodzicw do opieki lad dziemi.Jeeli rodzice przez zaniedbanie tego obowizku wywouj pewne skutki, np.pozostawiajc dziecko bez opieki doprowadz do tego, e wypadnie ono przezokno i poniesie mier, mog odpowiada za nieumylne spowodowanie mierci(art. 155 KK). Obowizek dziaania moe te wynika z ustawy porednio. Jest tak

wtedy, gdy wprowadza taki obowizek akt normatywny niszego ni ustawa rzdu,ktry jednak jest wydany w granicach upowanienia ustawowego, a wic formalnierdem obowizku pozostaje ustawa.

Ad 2) Mwic o tym, e obowizek dziaania moe wynika z umowy, mamy namyli wszelkie rodzaje umw, zarwno sformalizowane, jak i niesformalizowane.Moe to by wic zarwno pisemna umowa o prac, jak i np. umwienie sirodzicw ze znajomymi, e przez krtki czas ich nieobecnoci na play znajomi cizaopiekuj si pozostawionym dzieckiem. Wane jest tutaj faktyczne podjcie siwykonania pewnego obowizku. Podobne znaczenie ma podjcie si obowizkwprzez przyjcie okrelonej funkcji, nawet jeli nie byoby to dokonane w formieumowy, lecz np. przez przyjcie nominacji na okrelone stanowisko.

Nie ma wtpliwoci, e wtedy, gdy obowizek dziaania wynika z ustawy lubumowy ma on charakter obowizku prawnego. Nie kady obowizek prawnymoe stwarza podstaw do odpowiedzialnoci za przestpstwo z zaniechania. Wnauce prawa karnego uwaa si, e musi to by taki obowizek prawny, ktryczyni zobowizanego gwarantem nienastpienia pewnego skutku.

Na przykad osoba zawierajca umow doywocia, z ktrej wynika m.in.obowizek udzielenia pomocy doywotnikowi i opieki nad nim w razie jegochoroby, staje si w tym zakresie gwarantem nienastpienia skutkw, ktrymobowizek ten ma zapobiega. Podobnie, gwarantem staje si pielgniarkawynajta do opieki nad ciko chorym, i jeeli zaniedbujc obowizki (np. niepodajc na czas leku) spowoduje mier pacjenta moe odpowiada zaprzestpstwo z zaniechania.

Zachowanie si sprawcy, tworzce pewn cao, skada si z pocztkowegodziaania i nastpujcego po nim zaniechania. Dopiero czne potraktowanie obuelementw pozwala na zakwalifikowanie czynu przestpstwa. Samo dziaanie nie

10


11/74

moe by podstaw takiej kwalifikacji, poniewa nie musi by zawinione anibezprawne. Z kolei nastpne zaniechanie jest zawinione i bezprawne, alemwienie o nim jako o zaniechaniu konkretnej osoby ma sens tylko, jeeli tawanie osoba wywoaa swoim dziaaniem dan sytuacj. Wywoanieniebezpiecznej sytuacji moe by te dziaaniem zawinionym nieumylnie, ktreprzeksztaca si w umylne zaniechanie. W przeciwiestwie bowiem o dwchpoprzednio omwionych rde (ustawa, umowa), trudno wskaza skd bierze si

tu prawny obowizek dziaania. Jest to wic podstawa odpowiedzialnoci zaprzestpstwo z zaniechania, ktra wyamuje si z oglnego schematu.

Kodeks Karny wymagajc w art. 2 istnienia prawnego szczeglnego obowizkudziaania, odnosi to wymaganie do przestpstw z zaniechania. Jednakspowodowanie skutku przez zaniechanie zlikwidowania wywoanej przez siebieniebezpiecznej lub bezprawnej sytuacji, nie jest czystym zaniechaniem, lecz polegana pewnym poczeniu dziaania z zaniechaniem. Skoro tak, to nie ma do tychprzypadkw zastosowania regua z art. 2 KK. W zwizku z tym, rozpatrujc kwestiodpowiedzialnoci karnej na tle przykadw 1-3, musimy po prostu przymierzy jedo odpowiednich przepisw KK. I oceni czy odpowiadaj one w sensie jzykowymtemu co nazywamy spowodowaniem uszczerbku na zdrowiu, nieumylnymspowodowaniem mierci czy te bezprawnym pozbawieniem wolnoci.

Skutek czynu. Zwizek przyczynowy

Do strony przedmiotowej przestpstw materialnych naley skutek.

UZUPENI O SKUTKU

Strona podmiotowa przestpstwa

Strona podmiotowa (inaczej strona subiektywna) przestpstwa obejmujezjawiska psychiczne, ktre musz towarzyszy stronie przedmiotowej, czylizewntrznemu zachowaniu si sprawcy i ktre wyraaj stosunek psychicznysprawcy do czynu.

Pewne elementy natury psychicznej wymagane s ju w ramach stronyprzedmiotowej. Do strony przedmiotowej zaliczamy bowiem czyn, czyli zachowaniesi czowieka kierowane jego wol. Znaczy to, e element woli (a wic element

psychiczny) jest niezbdnym skadnikiem czynu. Poszczeglne typy przestpstw,oprcz tego oglnego warunku, zawieraj dalsze wymagania. Co do elementw ocharakterze psychicznym. Oglnie mona powiedzie, e wymagaj towarzyszcejzachowaniu si sprawcy okrelonej postaci stosunku psychicznego do czynu,przy czym stosunek ten moe polega na umylnoci lub nieumylnoci.

Strona podmiotowa jest najwaniejsz przesank winy. Bez zaistnienia wymaganejw przepisie karnym, okrelajcym typ przestpstwa, strony podmiotowej niemoemy sprawcy zrobi zarzutu z popenionego czynu, a wic nie jest moliwa

jego odpowiedzialno karna z powodu braku winy. Z kolei, okrelona posta

11


12/74


13/74

2. Zamiar bezporedni przemylany (dolus directus praemeditatus) powstaje w wyniku trwajcego jaki czas ksztatowania si decyzji, czstopoczonego ze stworzeniem dokadnego planu popenienia przestpstwa.

Uwaa sie na og, e zamiar nagy jest lejsz form winy. Nie jest to jednakoczywiste w kadym przypadku takiego zamiaru. Mona go uzna za lejsz formzamiaru bezporedniego, jeeli nago powzicia zamiaru wynika z zaskoczenianiespodziewan sytuacj, brakiem czasu na zastanowienie si nad reakcj na ni.Jeeli jednak zamiar podjty jest nagle tylko dlatego, e sprawca nie widzi powodudo duszego zastanawiania si, trudno uzna taki zamiar nagy za form winylejsz od zamiaru przemylanego.

Mieci si natomiast w ramach zamiaru bezporedniego tzw. zamiar oglny(dolus generalis), ktry zachodzi wtedy, gdy sprawca nie precyzuje swoichprzeyciach psychicznych skutku, ktry chce spowodowa. Na przykad rzuca si zpiciami na ofiar, chcc jej wyrzdzi krzywd i powoduje cikie uszkodzenieciaa. W takiej sytuacji nie moemy mu przypisa przestpstwa z art. 155 KK

popenionego w zamiarze bezporednim, co nie wyklucza jednak przypisania muinnej formy zawinienia spowodowanego skutku, np. zamiaru ewentualnego.

2. Zamiar ewentualny

Zamiar ewentualny zachodzi wtedy, gdy sprawca moliwo popenieniaczynu zabronionego przewiduje i na to si godzi (art. 9 1 KK).

Od zamiaru bezporedniego rni si wic zamiar ewentualny zarwno, jeli chodzio element wiadomoci, jak i element woli. wiadomo przy zamiarze

ewentualnym nie moe bowiem polega na pewnoci, e si wypenia znamionaprzestpstwa, jak to jest moliwe przy zamiarze bezporednim. Natomiast wolasprawcy nie polega na tym, e chce on popeni czyn zabroniony, lecz na tym, ena popenienie takiego czynu si godzi. W przypadkach konkretnych zamiarewentualny wystpuje zawsze obok jakiego zamiaru bezporedniego, tzn.sprawca chce osign okrelony rezultat albo chce zachowywa si w okrelonysposb, a jednoczenie uwiadamia sobie, e jego zachowanie si moe wywoapewien skutek uboczny tzn. wypeni znamiona okrelonego czynu zabronionego igodzi si na taki rezultat swego zachowania si. Godzenie si to nic innego ni

obojtno, tzn. sprawca majc wiadomo moliwoci popenienia czynuzabronionego nie chce go popeni, ale i nie chce go nie popeni.

Dodatkowe cechy umylnoci. Przestpstwa kierunkowe

Nieumylno

W rozwaaniach dotyczcych problematyki bezprawnoci wskazalimy ju, e niemona przypisa nikomu popenienia przestpstwa nieumylnego, jeeli dziaa onzgodnie z zasadami ostronoci wymaganej w danej sytuacji. Inaczej mwic,

przesank odpowiedzialnoci za przestpstwo nieumylne jestnaruszenie zasady ostronoci. Jest to element obiektywny przestpstwa

13


14/74

nieumylnego ktry w art. 9 2 KK wyraony jest w sformuowaniu czynzabroniony jest popeniony nieumylnie, jeeli sprawca, nie naj zamiaru jego

popenienia, popenia go jednak na skutek niezachowania ostronoci wymaganej

w danych okolicznociach, mimo e moliwo popenienia tego czynu

przewidywa lub mg przewidzie.

Ten element obiektywny jest wsplny obydwu odmianom nieumylnoci znanympolskiemu prawu karnemu, tj. lekkomylnoci i niedbalstwu.

Lekkomylno i niedbalstwo (takich terminw uywa Gardocki) pochodzi chyba zestarego kodeksu z 1969. W obecnie obowizujcym kodeksie zostay onezastpione:

1. Niewiadome naruszenie regu odpowiedzialnoci

2. wiadome naruszenie regu odpowiedzialnoci

wiadome naruszenie regu odpowiedzialnoci (Lekkomylno )

Lekkomylno polega na tym, e sprawca wiadomie naruszajc zasadyostronoci moliwo popenienia czynu zabronionego przewiduje, leczprzypuszcza, e go uniknie. W sferze wiadomoci lekkomylno zawiera wic tensam element (przewidywanie moliwoci), co zamiar ewentualny. Rni j odzamiaru ewentualnego przypuszczenie sprawcy, e jego dziaano nie wypeniznamion czynu zabronionego. Przy lekkomylnoci czynimy wic sprawcy zarzut ztego, e uwiadamiajc sobie nieostrony charakter swego zachowania si, nieskorygowa go, ani nie zaniecha, lecz liczy na uniknicie popenienia czynu

zabronionego.Niewiadome naruszenie regu odpowiedzialnoci (Niedbalstwo)

Niedbalstwo polega na tym, e sprawca moliwoci popenienia czynuzabronionego nie przewiduje, chocia moe j przewidzie. W przeciwiestwie dolekkomylnoci, okrelanej jako wiadome naruszenie regu ostronoci, mamy tudo czynienia z niewiadomoci moliwoci popenienia czynu zabronionegoInaczej ni przy omwionych ju formach winy, nie ma tu wic adnych przeypsychicznych (takich jak chcenie, godzenie si czy przewidywanie). Z

ktrych robimy sprawcy zarzut. Przeciwnie, w wypadku niedbalstwa zarzuca mysprawcy, e nie wykorzysta swych moliwoci intelektualnych i nie zmieni swegonieostronego zachowania si, co w rezultacie doprowadzio do wypenieniaznamion przestpstwa nieumylnego.

Do istoty niedbalstwa naley wic, po pierwsze wiadome lub niewiadome,naruszenie regu ostronoci wymaganej w danych okolicznociach i zwizekprzyczynowy midzy tym naruszeniem a czynem zabronionym, po drugie moliwo przewidywania moliwoci popenienia czynu zabronionego.

14


15/74

To, czy nastpio naruszenie regu ostronoci, ustalamy w oparciu o pewienwzorzec, standard obiektywny, w tym sensie, e ustalamy najpierw, jaki zakreswymaga stawiamy kadej osobie znajdujcej si w sytuacji takiej, w jakiejznajdowa si sprawca. Na przykad stwierdzamy, e w danej sytuacji kierowca,lekarz albo po prostu tzw. rozsdny czowiek powinien zachowa si w taki to ataki sposb, by jego zachowanie si mogo by nazwane ostronym.

Odrywamy si wic chwilowo od indywidualnych cech i moliwoci konkretnegosprawcy, a operujemy tylko pewnym wzorcem abstrakcyjnym. Jeeli dojdziemy downiosku, e sprawca zachowa si zgodnie ze standardem ostronoci, toniedbalstwa, a tym samym winy w ogle, nie ma. Jeeli natomiast ustalimyistnienie naruszenia, to nastpnym etapem bdzie zbadanie, czy sprawcakonkretny mg uwiadomi sobie, do czego moe doprowadzi jego nieostronezachowanie si. T moliwo ustalamy ju w sposb zindywidualizowany, tzn.uwzgldniajc pewne stae cechy sprawcy, jak np. moliwoci umysowe, wiedza,dowiadczenie, a take pewne czynniki wystpujce w konkretnej sytuacji, np.osabienie moliwoci koncentracji uwagi, dziaanie w stresie, dziaanie w sytuacjidla sprawcy zupenie nowej itp.

Wina mieszana (kombinowana)

UZUPENI

Przedmiot przestpstwa

Przestpstwo jako czyn spoecznie szkodliwy godzi w istotne dla spoeczestwadobra prawne, takie jak: ycie, wasno, bezpieczestwo, wolno itd. Mwimy, e

dobra te s przedmiotem przestpstwa. Przestpstwo stanowi zamach na nie idlatego patrzc od strony przestpstwa nazywamy je przedmiotem zamachu, apatrzc od strony prawa karnego nazywamy je przedmiotem ochrony.

Nie naley myli przedmiotu przestpstwa z przedmiotem wykonawczym. Oktrym wspominalimy przy omawianiu problematyki strony przedmiotowej, i ktryoznacza przedmiot materialny, na ktrym dokonuje si przestpstwa. Na przykad,jeeli kto faszuje dokument wyskrobujc z jego tekstu pewne sowa i wpisujcinne to przedmiotem wykonawczym bdzie tu kartka papieru, na ktrej dokonuje

swoich dziaa. Natomiast przedmiotem przestpstwa, a wic dobrem prawnymatakowanym przez sprawc (i jednoczenie dobrem chronionym przez art. 270 KK)jest wiarygodno dokumentw.

Podzia przestpstw ze wzgldu na przedmiot ochrony

Typy przestpstw moemy, stosujc kryterium przedmiotu ochrony, podzieli natrzy grupy:

1) Przestpstwa polegajce na naruszeniu dobra prawnego;

15


16/74

Zalicza si tu typy przestpstw, do znamion ktrych naley uszczerbek wyrzdzonyokrelonemu dobru prawnemu, np. zabjstwo, pozbawienie wolnoci, zgwacenie,oszustwo, naruszenie nietykalnoci cielesnej.

2) Przestpstwa polegajce na naraeniu dobra prawnego na konkretneniebezpieczestwo;

Do tej grupy zaliczamy przestpstwa, przy ktrych do znamion naley skutek w

postaci stanu konkretnego niebezpieczestwa dla dobra prawnego, np.spowodowanie niebezpieczestwa poaru (art. 164 1 KK), udzia w niebezpiecznejbjce lub pobiciu (art. 158 1 KK). Przy opisie takich typw przestpstw przepisykarne wymagaj na og, by niebezpieczestwo byo bezporednie.

3) Przestpstwa abstrakcyjnego naraenia dobra prawnego.

Przestpstwa abstrakcyjnego naraenia na niebezpieczestwo charakteryzuj sitym, e do ich znamion nie naley ani uszczerbek, ani konkretneniebezpieczestwo dla dobra prawnego. Polegaj one jednak na zachowaniu, ktre

jest uwaane za niebezpieczne dla okrelonego dobra prawnego, ale toniebezpieczestwo nie naley do znamion, jest tylko pewnym zaoeniem,kierujcym ustawodawc przy tworzeniu przepisu, a wic niebezpieczestwo to niewymaga dowodzenia w procesie karnym. Nale do tej grupy np. uywanie bronilub innego niebezpiecznego przedmiotu przez uczestnika bjki lub pobicia (art. 159

KK) i doprowadzenie do obcowania pciowego maoletniego poniej lat 15. Wpierwszym z tych przykadw przedmiotem ochrony jest ycie i zdrowie czowieka,w drugim prawidowy rozwj dziecka.

Ustawodawca opiera si tutaj na zaoeniu, e tego rodzaju czyny na tyle czstostatystycznie wywouj negatywne skutki, e nie jest celowe danie udowadnianiawystpienia tych skutkw w konkretnym przypadku.

Powstaje tutaj pytanie, w jakiej relacji pozostaje przedstawiony wyej podziaprzestpstw do podziau na przestpstwa materialne i formalne. Monapowiedzie, e typy przestpstw wymienione w pkt. 1) i 2) s z reguyprzestpstwami materialnymi, a przestpstwa abstrakcyjnego naraenia (grupa 3)s z reguy przestpstwami formalnymi. Nie jest tak jednak zawsze, poniewa

rwnie wrd przestpstw abstrakcyjnego naraenia na niebezpieczestwo mogby przestpstwa materialne, jeeli nalecy do znamion skutek ma inny charakterni uszczerbek lub niebezpieczestwo dla przedmiotu ochrony.

Indywidualny, rodzajowy i oglny przedmiot ochrony

Indywidualny przedmiot ochrony (zamachu) - dobro prawne bdceprzedmiotem ochrony pojedynczego przepisu karnego, czy te patrzc na to zdrugiej strony, dobro zaatakowane popenieniem przestpstwa okrelonego w tymprzepisie.

16


17/74

Przedmiot rodzajowy - dobro prawne chronione nie przez jeden przepis leczprzez grup przepisw karnych, z reguy zamieszczonych w jednym rozdziale KK.

Na przykad przedmiotem rodzajowym dla przestpstw z Rozdziau XXX KK jestwymiar sprawiedliwoci, natomiast co do poszczeglnych typw przestpstw Ztego rozdziau, moemy okreli ich indywidualne przedmioty ujte mniejabstrakcyjnie. W wypadku przestpstwa z art. 239 KK (poplecznictwo) bdzie toprawidowy przebieg postpowania karnego, w wypadku przestpstwa z art. 238KK (zawiadomienie o niepopenionym przestpstwie) chodzi o ochron organwprzed podejmowaniem niepotrzebnych czynnoci itd.

Oglny przedmiot ochrony - wszystkie dobra chronione przepisami prawa

Formy popenienia przestpstwa

Mwic o popenieniu przestpstwa mamy na og na myli jego dokonanie wformie osobistego wypenienia jego znamion. Katalog form popenieniaprzestpstwa jest jednak znacznie szerszy:

1. Sprawstwo

2. Wspsprawstwo

3. Sprawstwo kierownicze

4. Podeganie i Pomocnictwo

Poza tym wyrnia si formy stadialne, wskazujc, e obok dokonaniaprzestpstwa moe by ono popenione w formie przygotowania i usiowania.

Dla form zjawiskowych popenienia przestpstwa, innych ni zwyke sprawstwo,charakterystyczne jest, e polegaj one na wspdziaaniu dwch lub wicej osb.Dlatego KK w art. 20-23 okrela te osoby wspln nazw wspdziaajcy. Nieoznacza to jednak odpowiedzialnoci zbiorowej. Przeciwnie, KK w art. 21 podkrelazasad indywidualizacji odpowiedzialnoci karnej (zwan te zasadindywidualizacji winy), goszc, e: Okoliczno osobiste, wyczajce lubagodzce albo zaostrzajce odpowiedzialno karn uwzgldnia si tylko co do

osoby, ktrej dotycz

1. Sprawstwo

Definicj rnych odmian sprawstwa zawiera art. 18 1 KK, Przede wszystkimokrela on czym jest zwyke sprawstwo (zwane te , jednosprawstwem),stwierdzajc, e odpowiada za nie ten kto wykonuje czyn zabroniony sam.Oznacza to z jednej strony osobiste (nie przez inn osob) wypenienie znamion, zdrugiej strony okrela si przez to sformuowanie, e chodzi o dziaaniepojedynczej osoby.

2. Wspsprawstwo

17


18/74

Wspsprawstwo (art. 18 1 KK) polega na wykonaniu przestpstwa z inn osob(osobami). Oznacza to, e dziaania dwch lub wicej osb objte s ichporozumieniem (element subiektywny) i s pewnym dziaaniem wsplnym,skadaj si na pewn cao wypeniajc znamiona okrelonego przestpstwa(element obiektywny). Wspsprawcy mog dokonywa wsplnie dziaajednorodnych albo rnorodnych. W tym drugim przykadzie sens instrukcjiwspsprawstwa jest najbardziej widoczny, poniewa kademu ze wspsprawcw

przypisujemy wtedy popenienie jakie przestpstwa nawet jeeli aden z nichswoim dziaaniem nie wypeni wszystkich znamion caoci znamion tegoprzestpstwa.

Rwnie przestpstwa nieumylne mog by popenione w formiewspsprawstwa, jeeli dwie lub wicej osb wsplnie i w porozumieniuzachowuje si w sposb nieostrony i wywouje okrelony skutek, np. dwie osoby,nie za chowajc rodkw ostronoci, cinaj drzewo, ktre padajc przygniataosob trzeci.

Wspsprawstwo przy popenieniu przestpstwa indywidualnego waciwego jestmoliwe (zob. art. 21 2 KK) pod warunkiem, e wszyscy wspsprawcy majwymagan cech podmiotu, np. trzech onierzy popenia wsplnie dezercje. Z art.21 2 KK wynika, e wspsprawstwo przestpstwa indywidualnego moliwe jestrwnie wtedy, gdy tylko jeden wspsprawca ma wymagan cech podmiotu.Pozostali wspsprawcy za tylko o wystpowaniu tej cechy wiedz.

Przy przestpstwach indywidualnych niewaciwych wspsprawstwo jest rwniemoliwe, z tym e jeeli to niewaciwe przestpstwo indywidualne stanowi

uprzywilejowany typ przestpstwa, to wspsprawca, ktry cechy indywidualnej niema odpowiada za przestpstwo typu podstawowego (ewentualniekwalifikowanego, jeeli taki istnieje i znamiona jego zostay wypenione).Natomiast, jeeli chodzi o przestpstwo indywidualne niewaciwe typukwalifikowanego, to wspsprawca niemajcy cechy indywidualizujcej bdziemimo to odpowiada za typ kwalifikowany, jeeli o istnieniu tej cechy u drugiegowspsprawcy wiedzia.

Wspsprawstwo nie zachodzi, jeeli dwie osoby popeniaj przestpstwa w tymsamym czasie i miejscu, ale niezalenie od siebie, np. w czasie zamieszekulicznych kilka osb, nie porozumiewajc si ze sob, pldruje ten sam sklep. Taksytuacj nazywamy sprawstwem rwnolegym.

3. Sprawstwo kierownicze

Za sprawstwo odpowiada, wedug art. 18 1 KK, take ten, kto kierujewykonaniem czynu zabronionego przez inn osob lub wykorzystujc uzalenienie

innej osoby, poleca jej wykonanie takiego czynu. Jest to tzw. Sprawstwokierownicze, Forma ta umoliwia potraktowanie jako sprawcy rwnie takiej osoby,

ktra wasnym dziaaniem nie wypenia znamion przestpstwa, ale jej zachowaniesi jest czym wicej ni tylko podeganiem lub pomocnictwem.

18


19/74

Sprawstwo kierownicze sensu stricto sprawstwo kierownicze sensu strictonie musi (chocia moe) czy si z zapocztkowaniem akcji przestpczej przezwydanie odpowiedniego polecenia. Jego istot jest pewne podporzdkowaniewykonawcw sprawcy kierowniczemu, ktre moe, wprawdzie wynika zformalnego podporzdkowania (stosunek przeoony podwadny), ale moe teczy si po prostu z uznaniem autorytetu osoby kierujcej lub jej przewagiintelektualnej albo te faktycznej wadzy w ramach organizacji przestpczej.

Sprawstwo kierownicze w formie polecenia wykonania czynuzabronionego na wydaniu polecenia wykonania czynu przez wykorzystanieuzalenienia wykonawcy od polecajcego. Moe to by zaleno urzdowa(polecenie byoby wwczas poleceniem subowym) lub wynikajca zpodporzdkowania w wojsku (polecenie przybiera wwczas form rozkazu), moeto te by uzalenienie czysto faktyczne. Np. uzalenienie narkomana od osobydysponujcej narkotykami.

Indywidualizacja winy

Kady ze wspdziaajcych odpowiada w granicach swojej umylnoci lubnieumylnoci. Jest to wic przepis, ktry (obok wspomnianej ju uprzednio reguyz art. 21 1 KK) statuuje zasad indywidualizacji winy.

Okrelona w art. 20 KK zasada nie pozwala te kara za eksces wspdziaajcego.Wyczenie odpowiedzialnoci za eksces drugiej osoby dotyczy te podegacza ipomocnika.

Do wszystkich wspdziaajcych wymienionych w art. 18 1 KK odnosz si

przepisy o czynnym alu (art. 23 1-2 KK). Zarwno sprawca kierowniczy, jak izwyky wspsprawca nie podlegaj wic karze, jeeli dobrowolnie zapobieglidokonaniu czynu zabronionego (art. 23 1 KK), za moe by wobec nichzastosowane nadzwyczajne zagodzenie kary, jeeli dobrowolnie starali si muzapobiec, ale im si to nie udao (art. 23 2 KK).

4. Podeganie i pomocnictwo

To samodzielne formy popenienia przestpstwa a nie formy uczestnictwa wprzestpstwie sprawcy gwnego. Podegacz i pomocnik popeniaj wic wasne

przestpstwa, a ich odpowiedzialno powinna by uniezaleniona ododpowiedzialnoci sprawcy gwnego. Kodeks karny z 1997 r. deklaruje zasadniezalenoci odpowiedzialnoci w art. 20.

Podeganie

Podeganie polega na nakanianiu innej osoby do popenienia czynu zabronionego(art. 18 2 KK). Nakanianie jest pojciem szerszym ni namawianie, nie musiwic polega na wypowiadaniu sw (chocia tak jest najczciej). Wystarczy kada

inna forma zachowania si, np. gest, jeeli tre, jak si w ten sposb przekazuje,zmierza do wzbudzenia u adresata woli popenienia czynu zabronionego.

19


20/74

Przepis o podeganiu mwi o podeganiu do popenienia czynu zabronionego, anie przestpstwa.

Strona podmiotowa podegania polega na umylnoci w postaci zamiarubezporedniego, tzn. podegacz musi chcie nakoni podeganego i chcie, abypopeni on czyn zabroniony. Nie bdzie wic podeganiem w rozumieniu 18 2 KKnieumylne nakonienie do popenienia czynu zabronionego, ani te nakonienie wzamiarze ewentualnym.

Podeganie to nakanianie zindywidualizowanej osoby (osb). Zwracanie si doosb indywidualnie nieoznaczonych, np. do tumu lub do czytelnikw artykuu wprasie, moe wypenia znamiona publicznego nawoywania do popenieniaprzestpstwa (art. 255 KK).

Pomocnictwo

Pomocnictwo polega na uatwianiu innej osobie popenienia czynu zabronionegoprzez dostarczenie jej narzdzi, rodka przewozu, udzielenie rady lub informacji

(art. 18 3 KK). Z treci przepisu (w szczeglnoci) wynika, e zawarte w nimwyliczenie ma charakter przykadowy i nie wyczerpuje moliwych formpomocnictwa. Moe ono rwnie polega np. na staniu na czatach lub podwiezieniusprawcy na miejsce wamania.

Pomocnictwo moemy podzieli na:

a. Fizyczne - np. dostarczenie narzdzi

b. Psychiczne - np. udzielenie rady

Pomocnictwo moe by popenione rwnie przez zaniechanie, jeeli osobamajca prawny szczeglny obowizek niedopuszczenia do czynu zabronionego, niedopenia swego obowizku, uatwiajc sprawcy popenienie czynu zabronionego,np. osoba pilnujca mienia udajc, e nie widzi zodzieja, uatwia popenieniekradziey.

Pomocnictwo moe by popenione tylko umylnie, ale inaczej ni przypodeganiu moe to by nie tylko zamiar bezporedni, lecz take ewentualny.

Poniewa istot pomocnictwa jest uatwianie popenienia czynu zabronionego,musi ono mie miejsce przed lub w trakcie czynu.

Trudnym problemem teoretycznym i praktycznym jest rozgraniczenie pomocnictwaod wspsprawstwa. Problem taki moe by rozstrzygnity przy pomocy rnychkryteriw. Wedug teorii formalno-obiektywnej kryterium takim powinno by to, czyczyn polega na realizacji znamion danego przestpstwa. Jeeli tak jest, to mamy doczynienia ze wspsprawstwem.

20


21/74

Wedug teorii subiektywnej, bada naley, czy Z traktowa czyn jako wasne,popenione wsplnie z X-em przestpstwo, a wic czy uwaa si sam za jegowspautora, czy te zamiarem jego byo tylko uatwienie przestpstwa X owi.

Wedug teorii materialno-obiektywnej, decydujce dla ustalenia, cz mamy doczynienia ze wspsprawstwem, czy pomocnictwem powinno by to, czyzachowanie si danej osoby byo istotnym wkadem w popenienie przestpstwa.

W polskiej nauce prawa karnego przewaaj pogldy odpowiadajce teoriiformalno-obiektywnej oraz teorie mieszane. Natomiast orzecznictwo SN jest w tymwzgldzie niejednolite i odwouje si do kryteriw zaczerpnitych z rnych teoriiwspsprawstwa.

Zarwno podeganie, jak i pomocnictwo mog by popenione w formieusiowania, np. jeeli podegaczowi nie uda si nakoni osoby podeganej dopopenienia przestpstwa albo pomocnikowi nie uda si, mimo stara, uatwipopenienia przestpstwa.

W nauce prawa karnego jest te kwesti sporn, czy moliwe jest podeganie ipomocnictwo do przestpstw nieumylnych. (Gardocki odrzuca).

Podeganie i pomocnictwo odnosz si rwnie do przestpstw indywidualnych.Jeli chodzi o przestpstwa indywidualne waciwe, cechy u sprawcy niewymagamy u podegacza lub pomocnika. Wystarczy, jeli podegacz lub pomocnikwiedz o wystpowaniu takiej cechy u sprawcy. A sama zasada obowizuje wodniesieniu do przestpstw indywidualnych niewaciwych, przy ktrychszczeglna cecha sprawcy decyduje o istnieniu typu kwalifikowanego.

Odpowiedzialno podegacza i pomocnika

Zasadnicz regu odpowiedzialnoci podegacza i pomocnika jest to,odpowiadaj oni w granicach swej umylnoci (czyli swego zamiaru),niezalenie od odpowiedzialnoci sprawcy gwnego (art. 20 KK), Wynika z tegoprzede wszystkim, e podegacz i pomocnik nie odpowiadaj za tzw. ekscesosoby, ktr podegaj lub ktrej udzielaj pomocy. Jednak, jeli osoba podeganado zabjstwa dopuci si uszkodzenia ciaa, podegacz bdzie odpowiada zprzepisu o zabjstwie, poniewa jego zamiar obejmowa nakonienie do tego

przestpstwa.

Kara za podeganie i pomocnictwo wymierzana jest w granicach zagroeniaprzewidzianego za sprawstwo. (19 1 KK). Wymierzajc kar za pomocnictwo sdmoe jednak zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary.

Zakresu odpowiedzialnoci za podeganie i pomocnictwo dotyczy take art. 22 KK.Wynika z niego pewne odstpstwo od zasady niezalenoci odpowiedzialnocikarnej podegacza i pomocnika od odpowiedzialnoci sprawcy gwnego. Wedug

art. 22 1 KK, jeeli czynu tylko usiowano dokona podegacz i pomocnikodpowiada jak za usiowanie mimo, e jego zachowanie si odpowiada pojciu

21


22/74

dokonanego podegania lub pomocnictwa. Okrelenie, e podegacz lub pomocnikodpowiadaj jak za usiowanie, nie ma jednak istotnego znaczenia praktycznego,skoro wedug art. 14 1 KK sd wymierz kar za usiowanie w granicachzagroenia przewidzianego dla danego przestpstwa.

Natomiast dla odpowiedzialnoci podegacza i pomocnika istotne znaczenie mafakt, e czynu zabronionego, do ktrego podegali lub pomagali, nawet nieusiowano dokona, poniewa wwczas sd moe zastosowa nadzwyczajnezagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia (art. 22 2 KK).

Wyczenia odpowiedzialnoci

Podegacz i pomocnik nie odpowiadaj, jeeli przejawili skuteczny czynny al, czylidobrowolnie zapobiegli popenieniu czynu zabronionego, do ktrego uprzednionakaniali lub pomagali (art. 23 1 KK).

Nie podlega wic karze np. podegacz, ktry najpierw nakoni inn osobpopenienia przestpstwa, a nastpnie udao mu si nakoni t osob do

rezygnacji z powzitego zamiaru. Podobnie, nie bdzie podlegaa karze osoba,ktra najpierw a informacji uytecznych dla popenienia przestpstwa, a nastpnieuniemoliwia jego penienie, zawiadamiajc policj o zamiarach sprawcy.

Jeeli czynny al podegacza lub pomocnika by nieskuteczny, tzn. mimo nie udaomu si zapobiec popenieniu przestpstwa, sd moe zastosowa wobec nichnadzwyczajne zagodzenie kary (art. 23 2 KK).

Formy stadialne przestpstwa

Zasadnicz form popenienia przestpstwa jest jego dokonanie. W tej formieujte s przewanie typy przestpstw, ktre znajdujemy w poszczeglnychrozdziaach KK i w innych ustawach karnych. Z przepisw Czci oglnej KK wynikajednak, e odpowiedzialno karn ponie moe rwnie ten, kto dopuszcza siusiowania, a w niektrych przypadkach ten, kto dopuszcza si przygotowaniaprzestpstwa.

W nauce prawa karnego istnieje pojcie tzw. Pochodu przestpstwa tzn. schematuprzedstawiajcego stadia czynu przestpnego. Za elementy tego pochodu uwaa

si:

1. Zamiar

2. Przygotowanie,

3. Usiowanie

4. Dokonanie.

Pochd przestpstwa to pewien model teoretyczny, zawierajcy wszelkie moliwe

etapy przestpstwa. W rzeczywistoci, wikszo konkretnych przestpstw meodpowiada temu schematowi. W szczeglnoci przy przestpstwach nieumylnych

22


23/74

mamy do czynienia wycznie z dokonaniem. Rwnie przestpstwa umylneczsto odbiegaj od tego schematu, np. mog by popeniane bez przygotowania.

Pierwszy element pochodu przestpstwa zamiar, nie moe by uznany za formstadialn popenienia przestpstwa, Poniewa przestpstwo musi by czynem, anie wycznie nastawieniem psychicznym czowieka. Do form stadialnychzaliczamy wic tylko przygotowanie, usiowanie i dokonanie.

Przygotowanie

Przygotowanie zdefiniowane jest art. 16 1 KK. Przepis ten przewiduje iwie formyprzygotowania:

1. przygotowanie sensu stricto

Polega na podjciu czynnoci majcych stworzy warunki do przedsiwzicia czynuzmierzajcego bezporednio do dokonania czynu zabronionego, w szczeglnocina uzyskiwaniu lub przysposabianiu rodkw, zbieraniu informacji, lub

sporzdzaniu planu dziaania.

W definicji tej wylicza si przykadowo najbardziej typowe w praktyce formyprzygotowania. Nie jest to jednak katalog zamknity.

2. Wejcie w porozumienie

Drug form przygotowania jest wejcie w porozumienie w celu dokonania czynuzabronionego. Moe to by porozumienie dwch lub wicej osb, pole gajce nauzgodnieniu zamiaru popenienia konkretnego przestpstwa.

Karalno przygotowania

Przygotowanie do przestpstwa jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tastanowi (art. 16 2 KK). Ogln zasad jest wic bezkarno przygotowania.Wyjtki od tej zasady s w polskim prawie karnym do nieliczne.

Karalne jest przede wszystkim przygotowanie do niektrych przestpstwprzeciwko pokojowi i przeciwko ludzkoci (wojna napastnicza, ludobjstwo),przeciwko pastwu np. zdrady gwnej i zamachu stanu, przeciwko bezpieczestwu

powszechnemu wymienionych w art. 168 KK. Ponadto KK przewiduje m.in.karalno przygotowania do faszowania pienidzy (art. 310 4 KK), doFaszowania dokumentu (art. 270 3 KK) i dezercji (art. 339 4 KK).

Czynny al

Sprawca karalnego przygotowania moe si uwolni od odpowiedzialnoci przezprzejawienie czynnego alu. Polega on na dobrowolnym odstpieniu odprzygotowania, w szczeglnoci na zniszczeniu przygotowanych rodkw lubzapobieeniu wykorzystania ich w przyszoci (art. 17 KK). Odstpienie od

przygotowania musi polega na pewnym zewntrznym zachowaniu siniweczcym stworzone uprzednio warunki dalszego dziaania. W razie

23


24/74

przygotowania polegajcego na wejciu w porozumienie, czynny al polega musina podjciu istotnych dziaa zmierzajcych do zapobieenia dokonania, a wic niewystarczy samo zerwanie porozumienia.

W odniesieniu do karalnego przygotowania niektrych przestpstw, przepisy czciszczeglnej stawiaj wysze wymagania dla skorzystania z dobrodziejstwaczynnego alu (zob. art. 131 2 KK)

Usiowanie

Usiowanie charakteryzuje wystpowanie trzech elementw. S to:

1) zamiar popenienia czynu zabronionego;

2) zachowanie si zmierzajce bezporednio ku dokonaniu;

3) brak dokonania.

Zamiar moe by bezporedni lub ewentualny. Dopuszczenie przez KK moliwoci

usiowania w zamiarze ewentualnym oznacza, e prawnokarne pojcie usiowaniajest szersze od potocznego rozumienia tego pojcia.

Wymaganie w definicji usiowania elementu zamiaru akcentuje (co jest skdindoczywiste), e instytucja ta nie odnosi si do przestpstw nieumylnych.Usiowanie nie odnosi si rwnie do przestpstw popenianych z winy mieszanej,w ktrych co do nastpstwa wystarczy nieumylno. (art. 9 3 KK).

Usiowanie dotyczy zarwno przestpstw: dziaania, jak i z zaniechania poniewaart. 13 1 KK mwi oglnie o zachowaniu si sprawcy.

Najtrudniejszym do bliszego okrelenia i najbardziej kontrowersyjnym elementemdefinicji usiowania jest element bezporednioci. Zachowanie si sprawcy moeby tylko wtedy uznane za usiowanie, jeeli zmierza bezporednio do dokonaniaczynu zabronionego. Porednie zmierzanie do dokonania noe by co najwyejprzygotowaniem. Odrnienie to jest bardzo wane, zwaszcza dlatego, eusiowanie jest w zasadzie zawsze karalne, natomiast przygotowanie jest wzasadzie bezkarne. Stwierdzenie wic, e jakie zachowanie jest przygotowaniemalbo e jest usiowaniem, najczciej decyduje o tym, grozi za nie

odpowiedzialno karna. Rzadziej (tj. wtedy, gdy chodzi o przestpstwa karalnerwnie w postaci przygotowania) stwierdzenie takie decyduje tylko o wysokocizagroenia kar.

Zagroenie kar

Usiowanie zagroone jest tak sam kar jak przestpstwo dokonane (art. 14 1KK). W praktyce, kary wymierzane za usiowanie w konkretnych sprawach s zreguy nisze od kar wymierzanych za dokonanie przestpstw podstaw do takiejpraktyki daje tre art. 3 2 KK, wedug ktrego sd wymierzajc kar uwzgldnia,

24


25/74

rodzaj i rozmiar ujemnych nastpstw przestpstwa. A wypadku usiowanianastpstwa takie najczciej nie wystpi lub s mniejsze ni przy dokonaniu.

Usiowanie nieudolne

Odmian usiowania jest usiowanie nieudolne (art. 13 2 KK). Zachodzi onowtedy, gdy usiujcy nie uwiadamia sobie, e dokonanie jest niemoliwe. Istotusiowania nieudolnego jest to, e zachowanie si sprawcy obiektywnie nie zagraa

dobru prawnemu i nie prowadzi do dokonania natomiast sprawca bdnie sdzi, ejest inaczej.

W polskim prawie karnym karalne jest tylko takie usiowanie nieudolne przyktrym dokonanie jest niemoliwe ze wzgldu na brak przedmiotunadajcego si do dokonania na nim czynu zabronionego lub uycierodka nienadajcego si do popenienia czynu zabronionego. Usiowanienieudolne z innego powodu, np. z powodu braku wymaganej cechy podmiotu,karze nie podlega.

Za usiowanie nieudolne grozi w zasadzie taka sama kara jak za usiowanie udolne,a wic kara przewidziana w ustawie za dokonanie danego przestpstwa Jednakeart. 14 2 KK przewiduje, e w wypadku usiowania nieudolnego sd moezastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia.Stworzenie takich moliwoci uzasadnione jest faktem, e nieudolno usiowaniamoe mie rny charakter. Niekiedy jest ono nieudolne tak dalece, e pociganieusiujcego do odpowiedzialnoci karnej byoby nonsensowne, np. jeeli ktousiuje zabi inn osob przez wypowiadanie magicznych zakl lub przez innezachowanie si, ktre tylko ze wzgldu na jego wiar W zabobony wydaj mu siskuteczne.

Czynny al

Nie podlega karze za usiowanie, kto dobrowolnie odstpi od czynu lub zapobiegskutkowi stanowicemu znami czynu zabronionego (czynny al art. 15 1 KK).Kodeks kamy gwarantuje tu bezkarno usiujcemu, uznajc, e spoecznieopacalne jest skonienie usiujcego do zachowania si wstrzymujcegodokonanie, nawet jeeli moe to by uwaane za niesprawiedliwe, jako e sprawca

usiowa przecie dokona przestpstwa.W zalenoci od stopnia zaawansowania usiowania czynny al moe polega albona odstpieniu od usiowania, albo na zapobieeniu skutkowi przestpnemu.

Czynny al musi by dobrowolny. Jeeli jest on wymuszony przez okolicznoci lubdziaania innych osb, to sprawca nie korzysta z bezkarnoci.

Bezkarno zagwarantowana temu, kto przejawi czynny al, obejmuje jedynieodpowiedzialno za usiowanie, od ktrego sprawca odstpi lub ktrego skutkom

zapobieg. Nie wyklucza to odpowiedzialnoci za skutki, ktre spowodowa podrodze. Jeeli sprawca dobrowolnie odstpi od usiowania zabjstwa, ale w trakcie

25


26/74

tego usiowania spowodowa uszkodzenie ciaa ofiary - to poniesieodpowiedzialno za uszkodzenie ciaa.

Konsekwencje w postaci bezkarnoci usiowania wywouje tylko skuteczny czynnyal. Jeeli sprawca tylko (bezskutecznie) stara si zapobiec skutkowi podlega karzeza usiowanie, jednake sd moe w takiej sytuacji zastosowa nadzwyczajnezagodzenie kary (art. 15 2 KK).

Wyczenie odpowiedzialnoci karnej

Okolicznoci wyczajce przestpno czynu. Okolicznoci te mona podzieli natrzy grupy:

1) Okolicznoci wyczajce bezprawno czynu;

To takie, przy ktrych czyn wypeniajcy znamiona przestpstwa, nie jest jednak wrzeczywistoci przestpstwem, poniewa na mocy przepisu prawnego lub utartejpraktyki dziaania takie uwaane s za zgodne z prawem. W literaturze

prawnokamej uywana jest czsto w stosunku do tych okolicznoci nazwakontratypy.

Do kontratypw zaliczamy:

1. Obrona konieczna

2. Stan wyszej koniecznoci

3. Dziaanie w ramach uprawnie lub obowizkw,

4. Zgoda pokrzywdzonego

5. Czynnoci lecznicze,

6. Karcenie maoletnich

7. Uprawianie sportu (ryzyko sportowe)

8. Zgoda pokrzywdzonego

9. Uzasadnione ryzyko

10. Ostateczna potrzeba i zwyczaj

2) Okolicznoci wyczajce win

Przypadku okolicznoci wyczajcych win czyn pozostaje wprawdzie bezprawny,ale nie jest przestpstwem ze wzgldu na brak elementu zawinienia.

26


27/74

1. Niepoczytalno

2. Bd co do fakt

3. Niewiadomo bezprawnoci czynu

4. Rozkaz przeoonego

3) Okolicznoci wyczajce spoeczn szkodliwo czynu

1. Znikoma spoeczna szkodliwo czynu (art. 1 2 KK)

Kontratypy (okolicznoci wyczajce bezprawno czynu)

Obrona konieczna

Kontratyp obrony koniecznej uregulowany jest w art. 25 KK. Obrona koniecznapolega na odpieraniu bezporedniego, bezprawnego zamachu na

jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy uyciurodkw koniecznychdo odparcia tego zamachu iw sposb wspmierny do niebezpieczestwazamachu.

Dziaanie w obronie koniecznej jest dziaaniem prawnym. Kademu wolno broniprawa przed bezprawiem. Obrona konieczna nie ma charakteru subsydiarnego (jakto jest w przypadku stanu wyej koniecznoci), czyi jego istnienie nie zaley odtego, czy istniao inne (ni obrona) wyjcie z sytuacji zagroenia dobra. Tak wiczaatakowany ma prawo si bronie rwnie wtedy, gdy moe z atwoci unikn

zamachu przez ucieczk przed napastnikiem lub wezwanie policji.

Dla stwierdzenia, e oceniane dziaanie miao miejsce w obronie koniecznej, muszby spenione nastpujce warunki, odnoszce si do zamachu i do obrony:

1. Obrona jest reakcj na bezporedni zamach

Zamach polega na dziaaniu lub zaniechaniu zagraajcym naruszeniem dobraprawnego. Zamach jest bezporedni, jeeli zagroone dobro moe by naruszonew najbliszym czasie, tzn. dla zapobieenia jego naruszeniu konieczne jest podjcie

dziaania (obronnego lub innego), gdy w przeciwnym razie zamach moe okazasi skuteczny. Nie oznacza to, e osoba zaatakowana musi czeka z dziaaniemobronnym do ostatniego momentu.

2. Zamach jest bezprawny

Wymaganie, by zamach by bezprawny, ma rne aspekty. Po pierwsze, oznaczato, e nie musi to by zamach naruszajcy prawo karne (chocia tak jestoczywicie najczciej). Wystarczy bezprawno w wietle innej dziedziny prawa.Naruszenie posiadania nieruchomoci moe mie charakter tylko bezprawia

27


28/74

cywilnego. Bdzie to jednak zamach bezprawny, uprawniajcy posiadacza dostosowania obrony koniecznej.

Zamach naruszajcy prawo karne nie musi mie charakteru przestpnego. Monasi wic rwnie broni przed napastnikiem niepoczytalnym lub dziaajcym wbdzie wyczajcym przestpno.

Nie ma obrony koniecznej przed prawnym zamachem na okrelone dobro. Prawo

do stosowania obrony koniecznej istnieje jednak wtedy, gdy dziaaniefunkcjonariusza jest formalnie bezprawne, tzn. funkcjonariusz przekraczaj swekompetencje lub nie stosuje si do przewidzianego przez prawo trybu.

3. Sposb obrony jest wspmierny do niebezpieczestwa zamachu tj.bronicy si stosuje rodki i metody technicznie i spoecznie koniecznedla odparcia zamachu.

Obrona musi by konieczna w sensie technicznym, tzn. bronicy si moe uywatylko sposobw i rodkw koniecznych do odparcia zamachu. Nie oznacza to z

pewnoci wymagania, by bronicy si stosowa sposb obrony lub uywanarzdzi identycznych co do swej intensywno, jak te ktre stosuje napastnik.Moe tu nawet zachodzi wyrana dysproporcja, byleby tylko byy to rodki isposoby konieczne do odparcia zamachu. W doktrynie prawa karnego zwraca sijednak uwag na to, e dysproporcja midzy dobrem zaatakowanym przeznapastnika a dobrem naruszonym przez bronicego si, nie moe by nadmierna,poniewa obrona przestanie wwczas by obron konieczn w sensie spoecznym.

Problem bjki

Nie mog w zasadzie powoywa si na obron konieczn uczestnicy bjki (art.158 KK), poniewa wystpuj oni w podwjnej roli ofensywno-defensywnej iwyodrbnienie strony bronicej si nie jest moliwe.

Przekroczenie granic

W razie przekroczenia granic obrony koniecznej sd moe zastosowanadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia (art.25 2)

Przekroczenie granic obrony koniecznej powoduje, e dziaanie obronne przestajeby dziaaniem prawnym. Wina osoby przekraczajcej granice obrony koniecznejjest jednak mniejsza od winy osoby, ktra analogiczny czyn popenia bez zwizku zobron.

Przekroczenie granic obrony koniecznej moe przybra posta ekscesu:

Eksces intensywny - zachodzi wtedy, gdy bronicy si stosuje sposb obrony,ktry nie by konieczny dla odparcia zamachu, albo zachodzi omwiona wyej

sytuacja racej dysproporcji dbr

28


29/74

Eksces ekstensywny - polega na spnionym dziaaniu obronnym (gdy zamachju usta), albo na dziaaniu przedwczesnym, tj. gdy zamach nie mia jeszczecharakteru bezporedniego.

Kodeks z 1997 r. wprowadzi nowe uregulowania dotyczce szczeglnej odmianyprzekroczenia obrony koniecznej. Mianowicie, w art. 25 3 KK stwierdza si, e:Sd odstpuje od wymierzenia kary, jeeli przekroczenie granic obrony koniecznej

byo wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznociami

zamachu.

Stan wyszej koniecznoci

Kwestia stanu wyszej koniecznoci (dalej s.w.k.) uregulowana jest art. 26 KK.Przepis ten wycza przestpno czynu polegajcego na w zasadzie sprzecznymz prawem karnym powiceniu jakiego dobra, jeeli byo to zachowanie sipodjte w celu uchylenia bezporedniego niebezpieczestwa grocego dobruchronionemu prawem, przy czym niebezpieczestwa tego nie mona byo inaczej

unikn (ni przez powicenie dobra), a dobro powicone nie przedstawiawartoci oczywicie wyszej ni dobro ratowane.

S.w.k. a obrona konieczna

Porwnujc s.w.k. z obron konieczn zauway mona charakterystyczne rnicemidzy tymi instytucjami. Punktem wyjcia przy obronie koniecznej bybezprawny zamach, za przy stanie wyszej koniecznoci, niebezpieczestwo.Niebezpieczestwo jest pojciem szerszym od zamachu. Kady zamach na jakiedobro jest niebezpieczestwem dla tego dobra, ale nie odwrotnie. Inny charakter

ni przy obronie koniecznej ma te zachowanie si osoby dziaajcej w s.w.k.,polega ono bowiem nie na odpieraniu zamachu, lecz na powiceniu jakiegodobra. Stan wyszej koniecznoci rni si te od obrony koniecznej zasadsubsydiarnoci (o czym bdzie jeszcze mowa dalej).

Bezporednie niebezpieczestwo

Podstawowym elementem sytuacji s.w.k. jest bezporednie niebezpieczestwogroce jakiemu dobru. Zachodzi ono wtedy, gdy istnieje zagroenie naruszeniajakiego dobra w najbliszej przyszoci. Niebezpieczestwo nie jest bezporednie,

jeeli zagroone dobro moe by naruszone w przyszoci na tyle odlegej, e niema koniecznoci natychmiastowego podejmowania decyzji ratowania jakiegodobra kosztem drugiego.

rdem niebezpieczestwa moe by zachowanie si czowieka lub dziaanie siprzyrody (powd, poar od uderzenia pioruna) albo zachowanie si zwierzcia.

Niebezpieczestwo musi jednak grozi dobru prawnie chronionemu. Ratowaniedobra, ktre prawo pozwala lub nakazuje naruszy, nie uzasadnia przyjcia s.w.k.

np. osoba pozbawiona wolnoci na mocy wyroku sdowego nie moe tumaczy si

29


30/74

s.w.k., jeeli dla odzyskania wolnoci uszkadza miejsce zamknicia lubobezwadnia stranika.

Proporcja dbr

Przy dziaaniu w s.w.k. zachowana musi by proporcja midzy dobrem ratowanym ipowiconym. Oglnie mona powiedzie, e wedug art. 26 KK, dobro powiconenie moe przedstawia wartoci oczywicie wikszej ni dobro ratowane. Oznacza

to, e w ramach s.w.k. opisanego w tym przepisie mieszcz si trzy rodzajesytuacji:

1. Dobro powicone jest wartoci mniejszej ni ratowane

2. Dobra te s rwnej wartoci

3. Dobro powicone jest wartoci wyszej (ale nie wartocioczywicie wyszej) ni dobro ratowane

Ustalanie wartoci dbr dla celw stanu wyszej koniecznoci opiera si musi nakryteriach obiektywnych, akceptowanych spoecznie. Nie moe tu by miarodajnaocena subiektywna, oparta na indywidualnych kryteriach osoby powoujcej si nas.w.k.

Subsydiarno

Stan wyszej koniecznoci oparty jest na zasadzie subsydiarnoci. Artyku 26 KKstawia bowiem warunek, by zachowanie si polegajce na powiceniu jakiegodobra byo jedynym wyjciem z sytuacji (niebezpieczestwa nie mona inaczej

unikn). W tym sensie s.w.k. jest instytucj subsydiarn, pomocnicz,zapewniajc sprawcy bezkarno tylko wtedy, jeeli dziaa w ostatecznoci, gdyniemoliwe byo inne skuteczne dziaanie dla uratowania zagroonego dobra.

Zasady subsydia moci nie naley rozumie w taki sposb, e pozbawia onadziaajcego wyboru wariantu postpowania, zwaszcza wyboru konkretnego dobrapowiconego. Jeeli wiadek wypadku drogowego zabiera si samochd osobie X,by przewie ciko rannego do szpitala, dziaa w s.w.k. i nie popeniaprzestpstwa rozboju, nawet, jeeli mg odebra samochd osobie Y.

Celowo dziaania

Dziaanie w s.w.k. musi mie charakter dziaania umylnego i znamiennegookrelonego celem. Na s.w.k. moe si powoywa tylko ten, kto uwiadamia sobieistnienie niebezpieczestwa i dziaa w celu jego uchylenia. Jeeli kto naruszy wsposb przestpny cudze dobro w sytuacji niebezpieczestwa dla innego dobra,ale istnienia tego niebezpieczestwa sobie nie uwiadamia nie dziaa w s.w.k.

Konsekwencje

Artyku 26 KK okrela konsekwencje s.w.k. sowami nie popenia przestpstwa.Ze sformuowania tego nie wynika, czy dziaajcy w s.w.k. nie popenia

30


31/74

przestpstwa, poniewa dziaa prawnie, czy te jego zachowanie wci pozostajebezprawne, ale nie jest przestpstwem z powodu braku winy. Polski KK nierozstrzyga wic, czy s.w.k. wycza bezprawno czynu, czy tylko win osobydziaajcej w tym stanie.

Jednake w zwizku z tym, e art. 26 KK wyranie dzieli s.w.k. na dwie odmiany,odrbnie je opisujc, naley przyj, e w 1 art. 26 KK zdefiniowany jest s.w.k.wyczajcy bezprawno czynu za w 2 art. 26 s.w.k. wyczajcy win. Stanwyszej koniecznoci wyczajcy bezprawno czynu zachodzi wtedy, gdy dobropowicone przedstawia warto nisz od dobra ratowanego. Wyczeniebezprawnoci uzasadnia si wwczas tym, e dziaanie powicajcego dobroniszej wartoci jest spoecznie opacalne.

Jeli natomiast dobro powicone przedstawia warto rwn dobru ratowanemualbo warto wprawdzie wysz, ale nie oczywicie wysz (wtedy bowiem niebyoby w ogle s.w.k.) mamy do czynienia ze s.w.k, wyczajcym win (art. 26 2 KK).

Podzia ten ma znaczenie nie tylko teoretyczne, poniewa konsekwencj ustalenia,e zachodzi s.w.k. wyczajcy bezprawno czynu jest to, e dziaanie macharakter prawny, i inne osoby maj obowizek je znosi. Natomiast, jeeli mamydo czynienia z wyczeniem tylko winy, a sam czyn pozostaje bezprawny, to moeon by odpierany w ramach obrony koniecznej.

Zawiniony s.w.k.

Na tle art. 26 KK powstaje problem, czy na s.w.k. moe si powoywa ten, kto w

sposb zawiniony sam wywoa niebezpieczestwo dla dobra, ktre nastpnieratowa, powicajc inne dobro. Wydaje si, e najbardziej przekonywujce jesttutaj stanowisko liwiskiego, wedug ktrego wyczenie s.w.k. moe miemiejsce tylko wtedy, gdy niebezpieczestwo zostao wywoane w celu naruszeniapniej dobra prawnego pod pozorem s.w.k., np. gdy kto w tym celu drani psassiada, by wywoa z jego strony zagroenie i nastpnie zastrzeli.

Wyczenie s.w.k.

Nie dziaa w stanie wyszej koniecznoci wyczajcym win ten, kto powic

dobro, ktre ma szczeglny obowizek chroni, nawet naraajc si naniebezpieczestwo osobiste (art. 26 4 KK).

Kodeks z 1969 r. odnosi to wyranie do wszystkich odmian s.w.k. Obecneuregulowanie nie wycza powoywania si na s.w.k. przez osoby, ktre dziaajs.w.k. wyczajcym bezprawno, poniewa 4 art. 26 KK odsya tylko do 2,pomijajc milczeniem 1 art. 26 KK.

Nie ma dziaania w s.w.k., gdy jest on wyranie wyczony przez ustaw. Zwaszcza

regulujc uprawnienia organw pastwowych wobec obywateli albo wyczonyprzez prawne przesdzenie szczeglnie wysokiej wartoci jakiego dobra.

31


32/74

Przekroczenie granic

O przekroczeniu granic s.w.k. mwi 3 art. 26 KK, upowaniajc sd dozastosowania w tych sytuacjach nadzwyczajnego zagodzenia, a nawet uwolnieniaod kary.

Przekroczenie granic s.w.k. zachodzi wtedy, gdy:

1. Niebezpieczestwo nie byo bezporednie2. Przeamana zostaa zasada subsydiarnoci, tj. niebezpieczestwamona byo inaczej unikn

3. Nie zachowano zasady proporcjonalnoci.

Dziaanie w ramach uprawnie lub obowizkw

Dziaanie w ramach uprawnie jest ogln okolicznoci wyczajcodpowiedzialno karn, opierajc si na zaoeniu braku sprzecznoci wewntrz

danego systemu prawa.

Jeeli jaka dziedzina prawa daje obywatelowi prawo zachowania si w okrelonysposb, , to czyn taki nie moe by podstaw o pocignicia go doodpowiedzialnoci karnej. Uprawnienie wyczajce przestpno czynu moedotyczy funkcjonariuszy pastwa wykonujcych czynnoci urzdowe lub te osbprywatnych. W odniesieniu do czynnoci urzdowych najwiksze znaczenie majuprawnienia organw pastwowych do stosowania rodkw przymusu. Na przykadpozbawienie podejrzanego wolnoci na mocy postanowienia o tymczasowym

aresztowaniu nie jest przestpstwem z art. 189 KKPrawo przewiduje te szereg uprawnie dla osb prywatnych, ktrychwykonywanie wyklucza uznanie czynu za przestpstwo. W orzecznictwie SNwymienia si szereg takich uprawnie wynikajcych prawa cywilnego, okrelajc jewspln nazw dozwolonej samopomocy.

Zgoda pokrzywdzonego (zgoda dysponenta dobrem)

Nie ma przestpstwa, jeeli naruszenie lub zagroenie dobra prawnego nastpio

za zgod pokrzywdzonego, a waciwie za zgod dysponenta dobrem, poniewaw tej sytuacji trudno mwi o pokrzywdzeniu.

Zgoda jest prawnie skuteczna, jeli spenia okrelone warunki:

1. Dotyczy dobra, ktrym osoba udzielajca zgody moe swobodniedysponowa

Katalog dbr, ktrymi jednostka moe swobodnie dysponowa nie jest wyranieokrelony przez prawo, lecz wynika z jego interpretacji. Wikszo dbr prawnych

nie moe by bezkarnie naruszana, nawet za zgod pokrzywdzonego.

32


33/74

2. Zgoda jest dobrowolna

Warunek dobrowolnoci zgody jest oczywisty i wynika z pojcia zgody, ktrej niema, jeeli owiadczenie dysponenta dobrem jest wymuszone. Dobrowolnoci niema, jeeli dysponuje dobrem osoba niepoczytalna albo dziecko niemogcerozpozna znaczenia zgody.

Trudno te mwi o dobrowolnej zgodzie, jeeli udzielajcy jej nie uwiadamia

sobie w peni na co si godzi, tzn. zgoda skuteczna prawnie musi by zgod nanaruszenie okrelonego dobra w okrelony sposb, nie moe mie charakteruoglnego.

3. Zgoda istnieje w chwili czynu.

Zgoda musi istnie w chwili czynu, jest to bowiem zgoda na naruszenieokrelonego dobra, a nie akceptacja takiego naruszenia ex post. Taka pniejszaakceptacja moe mie tylko znaczenie procesowe przy przestpstwachprywatnoskargowych, bo jeli pokrzywdzony nie zoy skargi, to do procesu nie

dojdzie, ale nie znaczy to, e nie zostao popenione przestpstwo.

Czynnoci lecznicze

Czynnoci lecznicze czsto cz si z ryzykiem spowodowania niezamierzonychnegatywnych skutkw w postaci pogorszenia si stanu zdrowia, uszkodzenia ciaalub mierci pacjenta. Spowodowanie takich skutkw nie ma jednak charakteruprzestpnego, jeeli spenione s pewne warunki. Warunki te s nastpujce:

1. Dziaanie podjte byo w celu leczniczym

2. Leczcy dziaa zgodnie z zasadami sztuki medycznej (lege artis)

Nie wycza odpowiedzialnoci karnej spowodowanie negatywnego dla pacjentaskutku przez dziaanie, ktre byo bdne z punktu widzenia medycyny, np.podanie nieprawidowej dawki leku, niewaciwe zdezynfekowanie narzdzichirurgicznych, diagnoza nieodpowiadajca ustalonym symptomom choroby,zaniechanie niezbdnych w danej sytuacji bada itp.

Karcenie maoletnich

Wyczenie przestpnoci czynu dotyczy rwnie pewnych czynnociwychowawczych. Nie stanowi przestpstwa czyn, wypeniajcy znamionanaruszenia nietykalnoci cielesnej (art. 217 KK), jeeli mieci si on w ramach tzw.Dozwolonego karcenia maoletnich. Karcenie maoletnich jest w prawie polskimpozaustawow okolicznoci wyczajc odpowiedzialno karn. Wspczenieprawo karne toleruje karcenie maoletnich jako uprawnienie wychowawczerodzicw, ale raczej na zasadzie liczenia si z pewny faktem spoecznym. Karceniemusi spenia pewne warunki, mianowicie:

1. Musi mie cel wychowawczy

33


34/74

2. Wykonywane jest przez rodzicw lub prawnych opiekunw dziecka

3. Nie przekracza pewnego stopnia intensywnoci

Ryzyko sportowe

Uprawianie niektrych sportw czy si z natury rzeczy dla uprawiajcych dandyscyplin z naruszeniem nietykalnoci cielesnej zawodnika (boks, zapasy).

zachowania takie nie s oczywicie przestpne, poniewa nastpuj za zgoduprawiajcych dan dyscyplin.

Odrbny problem powstaje, gdy w czasie uprawiania sportu nastpujnieszczliwe wypadki w postaci uszkodze ciaa lub mierci zawodnikw albokibicw. W takich wypadach wyczenie przestpnoci czynu ma miejsce tylkowtedy, gdy skutki te zostay spowodowane w ramach tzw. Ryzyka sportowego.

Dziaanie ma miejsce w ramach ryzyka sportowego, jeeli zostay spenionenastpujce warunki:

1. Uprawianie danej dyscypliny sportu jest dozwolone

2. Dziaanie byo podjte w celu sportowym

Dziaanie musi by podjte w celu osignicia celw wynikajcych z regu danejdyscypliny sportu (strzelenia bramki, zadania ciosu itd.), a nie w celu np.odegrania si na przeciwniku pod pozorem dziaania o charakterze sportowym.

3. Nie zostay naruszone reguy danej dyscypliny sportowej

Powoanie si na ryzyko sportowe jako na okoliczno wyczajc przepo czynuodnosi si nie tylko do oficjalnie organizowanych zawodw, lecz do wszystkichsytuacji uprawiania sportu, jeeli tylko spenione zostay przesanki tego ryzyka.

Ryzyko nowatorstwa

Osiganie nowych wartoci spoecznych jest czsto zwizane z ryzykiemwywoania niekorzystnych rezultatw. Uwaa si jednak, e w ostatecznym bilansiedziaania o pewnym stopniu ryzyka s spoecznie poyteczne.

Kwestia dozwolonego ryzyka uregulowana jest w art. 27 KK. Przepis ten wymagaspenienia nastpujcych warunkw, by ryzyko byo dopuszczalne:

1. Celem dziaajcego jest przeprowadzenie eksperymentupoznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego

2. Spodziewana korzy ma istotne znaczenie poznawcze, medycznelub gospodarcze

3. W wietle aktualnego stanu wiedzy oczekiwanie jej osignicia jest

zasadne

34


35/74

4. wietle aktualnego stanu wiedzy zasadna jest celowo i sposbprzeprowadzenia eksperymentu

5. Jeeli w eksperyment zaangaowany jest (jako jego obiekt)czowiek to warunkiem jego legalnoci jest zgoda, udzielona ponaleytym poinformowaniu go o spodziewanych korzyciach i grocychmu ujemnych skutkach oraz prawdopodobiestwie ich powstania, jakrwnie o moliwoci odstpienia od udziau w eksperymencie na kadymjego etapie.

Ostateczna potrzeba

W celu zapewnienia przestrzegania dyscypliny w wojsku, prawo karne przewidujemoliwo stosowania przez przeoonych w stosunku do podwadnych rodkw,ktre, gdyby niezawarte w przepisach upowanienie, miayby charakterprzestpny.

Artyku 319 1 KK stwierdza, e wykonanie rozkazu wydanego przez uprawnion

do tego osob moe by wymuszone przy uyciu niezbdnych do tego rodkw,jeeli okolicznoci wymagaj natychmiastowego przeciwdziaania, a posuchu niemona osign w inny sposb.

Zwyczaj

Przestpno czynu moe by wyczona przez fakt, e mieci si on w ramachpewnego, spoecznie akceptowanego zwyczaju. W literaturze wskazuje si wzwizku z tym na dwa rodzaje sytuacji.

Pierwsza dotyczy wrczania prezentw osobom penicym funkcj publiczn.Druga natomiast, dotyczy zwyczajowo przyjtych czynw, polegajcych nanaruszeniu nietykalnoci cielesnej.

Przede wszystkim, wrczenie prezentu nie moe nastpowa na danieobdarowanego, a tym bardziej nie moe on uzalenia czynnoci urzdowej odotrzymania prezentu. Po drugie, prezent wrczany jest dopiero po dokonaniuczynnoci i nie jest te wczeniej obiecany. Po trzecie, prezent nie moeprzekracza pewnych zwyczajowych ram. Mog to by kwiaty, czekoladki, ksika

itp. Przedmioty, ale ani pienidze, ani te rzeczy o duej wartoci. W ramachzwyczaju mieci si poczstowanie funkcjonariusza kaw, herbat, ale niezapraszanie na obiad do drogiej restauracji.

Drugi typ sytuacji, omawianej w ramach problematyki zwyczaju jako okolicznociwyczajcej przestpno czynu, odnosi si do naruszenia nietykalnoci cielesnejprzez oblanie wod w tzw. Lany poniedziaek (migus-dyngus).

Wyczenie winy

Niepoczytalno

35


36/74

Niepoczytalno oznacza brak moliwoci rozpoznania znaczenia swego czynu lubpokierowania swym postpowaniem, ktry zachodzi w chwili czynu i spowodowanyjest upoledzeniem umysowym, chorob psychiczn lub innymzakceniem czynnoci psychicznych (art.31 1 KK) Stan taki istnie ma wchwili czynu.

Definicja niepoczytalnoci w polskim KK opiera si na wskazaniu z jednej strony,pewnego stanu psychicznego sprawcy (niemono rozpoznania znaczenia swegoczynu lub pokierowania swym postpowaniem), a z drugiej strony, na wskazaniubiologiczno-psychiatrycznych przyczyn tego stanu rzeczy, takich jak upoledzenieumysowe, choroba psychiczna, lub inne zakcenie czynnoci psychicznych.Przyjto wic tutaj tzw. metod mieszank okrelania pojcia niepoczytalnoci.Konsekwencj tego jest, e w konkretnym przypadku Stwierdzenieniepoczytalnoci wymaga wskazania cznie jednej z wymienionych w art. 31 1KK przyczyn i co najmniej jednego z nastpstw wywoanych w psychice sprawcy.

Upoledzenie umysowe oznacza istotne obnienie sprawnoci umysowej powstae

z rnych przyczyn) w okresie rozwojowym jednostki lub te sytuacje wice si zurazami lub innymi czynnikami, majcymi miejsce po okresie rozwojowym, ktrepowoduj zanik pewnych funkcji mzgu.

Choroby psychiczne (psychozy) oznaczaj zaburzenia psychiczne ktrych cechcharakterystyczn s patologiczne zmiany funkcji psychicznych.

Inne zakcenia czynnoci psychicznych mog wiza si z pewnymi procesamibiologicznymi zachodzcymi w organizmie jednostki, takimi jak: dojrzewaniepciowe, menstruacja, klimakterium, a take wynika mog z naduycia alkoholulub narkotyku.

Wymieniona w definicji niepoczytalnoci niemono rozpoznania znaczenia swegoczynu oznacza zarwno niemono uwiadomienia sobie moliwych skutkwswego dziaania, jak rwnie niemono oceny spoecznej i moralnej czynu.

Niemono pokierowania swoim postpowaniem oznacza zakcenia sfery woli izachodzi np. w przypadku dziaania w stanie godu narkotycznego, kiedy osobauzaleniona nie moe si powstrzyma od popenienia czynu Lu zabronionego.

Konsekwencj niepoczytalnoci jest brak winy po stronie sprawcy czynuobiektywnie sprzecznego z prawem karnym (czynu zabronionego), a wickocowym rezultacie brak przestpstwa. Nie moemy bowiem niepoczytalnemusprawcy zrobi zarzutu z naruszenia prawa, skoro dochodzi do tego z powodw, naktre nie ma on wpywu. Karanie sprawcy niepoczytalnego nie miaoby te sensu zpunktu widzenia celw kary. Prawo karne przewiduje jednak moliwo stosowaniawobec niepoczytalnych sprawcw rodkw zabezpieczajcych (zob. art. 93 i nast.KK).

Poczytalno ograniczona

36


37/74

Nie wycza winy stan poczytalnoci w znacznym stopniu ograniczonej. Sprawcadziaajcy w takim stanie popenia wic przestpstwo i ponosi odpowiedzialnokarn, ograniczenie poczytalnoci wpywa jednak na stopie winy, powodujc jegoobnienie. Kodeks karny (art. 31 2) okrela tylko konsekwencje popenienia czynuw stanie poczytalnoci ograniczonej w znacznym stopniu, stwierdzajc, e sdmoe w takim przypadku zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary.Ograniczenie poczytalnoci mniejszego stopnia powinno jednak wpywa na

wymiar kary w jej ustawowych granicach.Wprawienie si w stan odurzenia

Szczeglny sposb uregulowane zostay sytuacje (art. 31 3 KK), w ktrych mamywprawdzie do czynienia z niepoczytalnoci sprawcy w chwili czynu lub znacznymograniczeniem poczytalnoci, ale wynikaj one z wprawienia si sprawcy w stannietrzewoci lub odurzenia innym rodkiem. W takim przypadku sprawca ponosiodpowiedzialno wedug oglnych zasad, tak jakby by w peni poczytalny w chwiliczynu. Musz tu by jednak spenione cznie dwa warunki

1) Sprawca wprawi si (sam, wiadomie) w stan nietrzewoci lubodurzenia

2) Sprawca przewidywa lub mg przewidzie, e wprawiajc si wtaki stan wywoa u siebie niepoczytalno lub znaczne ograniczeniepoczytalnoci.

Chodzi tu tylko o przewidywanie lub moliwo przewidywania, e skutkiemwprawienia si w stan odurzenia bdzie wyczenie poczytalnoci lub jej

ograniczenie. Sprawca moe nie by w stanie przewidzie takiego skutku,zwaszcza w przypadkach tzw. Patologicznego upojenia alkoholowego, kiedy toniepoczytalno spowodowana jest nietypow reakcj organizmu na dawkalkoholu, ktra normalnie takiego skutku nie powoduje.

Stan nietrzewoci

Stanu nietrzewoci wpywajcego na poczytalno nie naley myli zwykymstanem nietrzewoci i stanem po uyciu alkoholu, ktre nale do znamionniektrych przestpstw i wykrocze (np. art. 180 KK, art. 87 KW),

Stan po uyciu alkoholu zachodzi, gdy zawarto alkoholu w organizmie wynosiprowadzi do stenia we krwi od 0,2%o do 0,5%o alkoholu albo do obecnoci wwydychanym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dm3 .

Natomiast stan nietrzewoci zachodzi, gdy zawarto alkoholu we krwi wynosi lubprowadzi do stenia powyej 0,5%o alkoholu albo obecnoci w wydychanympowietrzu powyej 0,25 mg alkoholu w 1 dm3.

Bd co do faktu

37


38/74

Okolicznoci wyczajc win (umyln) sprawcy jest tzw. bd co do faktu, czylisytuacja gdy zachodzi rozbieno midzy jakim fragmentem rzeczywistoci, awyobraeniem o nim sprawcy. Dla odpowiedzialnoci karnej istotny jest tylko takibd co do faktu, ktry dotyczy, jak to stwierdza art. 28 1 KK, okolicznocistanowicej znami czynu zabronionego.

Tak wic istotny bd co do faktu, to, inaczej mwic, bd co do znamienia czynuzabronionego. Konsekwencj istotnego bdu co do faktu jest to, e sprawca niepopenia umylnie czynu zabronionego, co do znamienia ktrego si pomyli.

W przypadku przestpstw, ktre nie wystpuj w odmianie nieumylnej, istotnybd co do faktu powoduje brak przestpstwa w ogle.

W pewnych przypadkach konsekwencj bdu co do faktu moe by wykluczenieodpowiedzialnoci za jedno przestpstwo umylne z jednoczesn moliwocizakwalifikowania czynu z przepisu o innym przestpstwie umylnym. Dzieje si takwtedy, gdy nawet pominicie znamienia, ktrego dotyczy bd nie wyklucza

jeszcze wypenienia znamion innego przestpstwa umylnego.Artyku 28 2 KK reguluje sytuacj, gdy bd sprawcy polega nausprawiedliwionym mylnym przyjciu, e zachodzi okoliczno stanowica znamiczynu zabronionego, ktra powoduje powstanie typu uprzywilejowanego.Odpowiada on wwczas z przepisu okrelajcego ten typ uprzywilejowany.

Na przykad, jeeli kto zabija ciko i nieuleczalnie chorego pod wpywemwspczucia dla niego mylnie sdzc, e da on przyspieszenia jego mierciodpowiada z art. 150 KK za zabjstwo eutanastyczne, mimo e obiektywnie

dopuci si zwykego zabjstwa z art. 148 1 KK, pod warunkiem e uzna si jegobd za usprawiedliwiony.

Natomiast, gdy sprawca popenia przestpstwo typu kwalifikowanego, a jego bddotyczy wanie znamienia kwalifikujcego, wyklucza to odpowiedzialno za typkwalifikowany, ale pozostaje przestpstwo typu podstawowego.

Niewiadomo bezprawnoci czynu (bd co do prawa)

Inaczej ni przy bdzie co do faktu, bd co do prawa dotyczy nie jednego ze

znamion przestpstwa, lecz caociowej prawnej oceny czynu.

Bd co do prawa moe mie w praktyce miejsce w odniesieniu do mniej znanychtypw przestpstw. Trudno sobie wyobrazi, by kto nie wiedzia ze przestpstwemjest kradzie, pobicie lub spowodowanie poaru.

Artyku 30 KK, ktry reguluje kwesti bdu co do prawa, posuguje si okreleniemniewiadomo bezprawnoci czynu, a nie niewiadomo przestpnociczynu, Oznacza to, e nie ma bdu w rozumieniu tego przepisu. Jeeli sprawcawprawdzie nie wie dokadnie, e jego czyn jest przestpstwem, ale zdaje sobie

spraw, e czyn ten jest zabroniony przez jak ga prawa.

38


39/74

Nie ma take bdu co do prawa, jeeli sprawca wie o bezprawnoci czynu, aleuwaa zakaz za niesuszny. Taka rnica pogldw midzy nim a ustawodawc niema wpywu na win sprawcy i w konsekwencji nie ma wpywu na jegoodpowiedzialno karn.

Zakres odpowiedzialnoci

W dawniejszym prawie karnym posugiwano si powszechnie maksym ignorantia

iuris nocet Deklarowano w ten sposb, e bd sprawcy co do oceny prawnejczynu nie ma wpywu na jego odpowiedzialno karn. Obowizujce w Polsceprawo karne uwzgldnia na korzy sprawcy jego bd co do prawa, jeeli takaniewiadomo bezprawnoci jest usprawiedliwiona. Podstawowym kryteriumpowinna tu by moliwo uniknicia bdu przez sprawc. Sprawca moe nie miemoliwoci uniknicia i bdu dlatego, e jaki przepis kamy wprowadzono nagle,albo dlatego, e jako cudzoziemiec z kraju, ktrym takie czyny s prawniedozwolone nie wpad na myl, e naley sprawdzi jak ocenia to prawo polskie.Przy ustalaniu, czy niewiadomo bezprawnoci czynu jest usprawiedliwiona,

naley te wzi pod uwag poziom umysowy sprawcy i stopie zrozumiaociprzepisu.

Jeeli bd prawny by nieusprawiedliwiony, to sprawca odpowiada za popenionyczyn na normalnych zasadach, ale sd moe zastosowa nadzwyczajnezagodzenie kary.

Przestpstwo urojone

Sytuacj odwrotn w stosunku do niewiadomoci bezprawnoci czynu sta nowi

tzw. Przestpstwo urojone. Zachodzi ono wtedy, gdy To zachowuje si zgodnie zprawem, ale bdnie sdzi, e jego zachowanie jest przestpstwem. W przypadkuprzestpstwa urojonego odpowiedzialno karna nie wchodzi w gr.

Bd co do kontratypu lub okolicznoci wyczajcej win

Kodeks w art. 29 odrbnie uregulowa kwesti bdu co do okolicznociwyczajcej bezprawno (kontratypu) lub okolicznoci wyczajcej winsprawcy. Wedug tego przepisu, nie popenia przestpstwa kto dopuszcza siczynu zabronionego w usprawiedliwionym bdnym przekonaniu, e zachodzi tu

jedna z tych okolicznoci.

Gdy bd taki nie jest usprawiedliwiony, sprawca odpowiada na normalnychzasadach, moliwe jest jednak zastosowanie nadzwyczajnego zagodzenia kary

Rozkaz przeoonego

Najistotniejszym elementem dyscypliny wojskowej jest obowizek wykonywaniaprzez podwadnych rozkazw przeoonych. Wag tego obowizku Okrela si wprawie karnym przez tworzenie typw przestpstw polegajcych na odmowie

wykonania rozkazu (art. 343 KK), czsto zagroonych surowymi karami

39


40/74

Z drugiej strony, lepe wykonywanie rozkazw, jak ucz dowiadczeniahistoryczne, moe prowadzi do naduywania dyscypliny wojskowej dlapopeniania przestpstw, a w kracowych przypadkach umoliwia funkcjonowaniecaych zbrodniczych systemw pastwowych.

Dlatego te nie mona wymaga od onierzy absolutnego posuszestwa ( tzw.Koncepcja lepych bagnetw). Nie mona jednak rwnie da onierzom prawa inaoy obowizku analizowania kadego rozkazu pod ktem jego legalnoci(teoria mylcych bagnetw) i rozstrzygania za kadym razem, czy rozkazwykona.

Polskie prawo karne przyjmuje w tym zakresie, w art. 318 KK, koncepcjumiarkowanego posuszestwa. Zgodnie z tym przepisem, onierzdopuszczajcy si czynu zabronionego bdcego wykonaniem rozkazu niepopenia przestpstwa, chyba e wykonujc rozkaz umylnie popeniaprzestpstwo.

Wykonawca przestpnego rozkazu odpowiada wic, jeeli chce popeni czynzabroniony (zamiar bezporedni) albo przewidujc moliwoci wypenienia znamionczynu zabronionego godzi si na to (zamiar ewentualny).

Uregulowanie dotyczce rozkazu (art. 318 KK) nie dotyczy sytuacji, gdy onierzwykonujcy rozkaz dziaa w niewiadomoci bezprawnoci czynu. Stosuje siwwczas art. 30 KK.

Znikoma spoeczna szkodliwo czynu

Wedug art. 1 2 KK, nie stanowi przestpstwa czyn, ktrego spoecznaszkodowo jest znikoma. Przepis ten przewiduje specyficzn okolicznowyczajc odpowiedzialno karn, ktrej nie mona zaliczy ani do okolicznociwyczajcych bezprawno czynu, ani do okolicznoci wyczajcych win. Chodzioczywicie o czyn, ktry wypenia znamiona przes

Documents

skrypt gardockiego