İSLAM VE ÇEVRE BUNALIMI

"Ya Rabbi, Bize varlıklan olduklan gibi göster" (Hadis-i Şerit)

Seyyid Hüseyin NASR

George Washington Üniversitesi

islamf Bilimler Profesörü'

Çeviri: Mevlüt UYANlK

Bugünkü İslam dünyasına balaldığı zaman, Kahire ve Tahran'daki . hava kirlenmesinden, Yemen'deki tepelerin erozyona uğramasına, Malezya ve Bangladeş'te bir çok.ormanhk alanın tahrip edilmesine kadar hemen hemen her ülkede bir çevre krizinin belirgin işaretleri görülmektedir. Özellikle şehir merkezlerinde olmak üzere, çevre sorunlannın her yerde var olduğu görülmektedir ve üstelik kırsal kesimin birçok yerinde öyle bir dereceye ulaşmıştır ki, İslam dünyası mUzmin çevre sorunları açısından dünyanın diğer birçok yerlerin-den ayırtedilemez bir dereceye getm~tir .. Bu durum, yalnızca yüzeysel olarak araştınidığı takdirde, bugünkü şartların ı§ığı altında, isıarn'ın tabiat görüşünün insanlığı çevre sorunlarının içerisine ilk defa iten çağdaş Batı'nın tabiat görüşünden farklı olamayacağı ileri sürülebilir. Fakat daha derinlemesine bir inceleme, İstilm çevre görüşünün Batı'da son bir kaç yüzyıldır hakim olan tabiat görüşünden oldukça farklı olduğunu ortaya koyacaktır. Şayet bu görüş, kısmen saklı kalmış bir durumda ise, bu,

.din olarak İstarn'ın gelişmekte olmasına ve güçiU kal-masına rağmen, Batı medeniyetinin 18. yüzyıldan beri devam edegelen istilasindan ve dahili ve harici etkenter sebebiyle İstarn medeniyetinin önemli bir .kısmının tahrip edilmesinden dolayıdır.

İşin gerçeği, isıarn dünyası, bugü~ tam anlamıyla isıamr değildir, balcikaten İslami otantanii'- .çoğu ise, müslümanlar tarafından geçen biröuçuk asır boyunca mükemmel bir şekilde, -daha doğrusu üstünkörü bir §ekilde demek gerekir- taldid edilen ve gajretle ona benzerneye çall§ılan Batı'lı bilimsel, kültürel, teknolojik fikirler ve uygulamalar örtüsü altında gizlenmiştir. İliarn'ın tabif çevre konusundaki tavrı, Japonya'daki,.bir Budist'in veya Çin'deki bir Taoist'in tavnndan daha belir-gin değildir. ÇUnkü bütün bunlar, doğal dengeye saygısı olmayan ve doğal dünyayı yiyip bitiren teknoloji ve

Joumal of/slmnic Rue111'Ch VoL· 4, No: 3, July 1990

ISLAM AND THE ENVIRONMENTAL CRISIS

"O Lord, show us things as they really are." (Saying [hadith} oftbe Prophet)

Seyyed Hosseio NASR

The George Washington University

Professor of Islami c .Studies

When one looks at the Islamic world today, one sees blatant signs of the environmental erisis in nearly every country from the air pollution of Cairo and Tcb-ran to the erosion of the hills of Yemen to the defaresta-tion of many areas . of Malaysia and Bangladesh .. En-vironmental problems seem to be present everywhere especially in urban centers and also in many parts of the countryside to a degree that one cannot distinguish the Islamic world from most other areas of the globe as far as acute environmental problems are concerned. If one were to study the situation only superficially, one could in fact· claim, in the light of present day conditions, that the Islamic view of nature could not have been different from that of the modern Westt which first thrust the en-vironmental erisis upon the whole of mankind. But a deeper look will reveal an Islamic view of the environ-ment very different from what has been prevalent in the West during the pası few centuries. If that view has now become partly hidden, it is bccause of the onstaught of Western civilization since the 18tb centruy and the destruction of mu ch of Islamic civilization, du e to both external and internal factors, aıthough the Istamic religion itself has continued to flourish and ı:cmaios strong.

In fact, the Islamic world is not totally · Islamic today and much that is Islamic Hes hidden behind the cover of Western cultural, scientific and technological ideas and practices emulated and aped to various degrees of perfection, or one should rather say imperfec-tion, by Muslims during the past century and a half. The Islamic attitude toward. the natural environment is no more manifest than the Buddhist one in Japan or Taoist one in China, allasa result of the onslaught upon these lands of a secular science based upon power and demination over nature and a technology which devours the natural world with no respect for the equilibrium of nature, a science and technology of Western origin which have now bcçome nearly global.

156 İSLAM VE ÇEVRE BUNALlMiliSLAM AND THEENVIRONMENfAL CRISIS

tabiata tahakküm Uzerine kurulu bir bilimin bugon hemen hemen dünyanın her yerine yayılmakta olan Batı kaynaklı bir bilim ve teknolojinin sonucudur.

Aneale bu duruma rağmen İslam, etkin dini ve manevi bir güç olarak yaşamaya devam etmekte ve onun tabiat ve tabii çevre görüşü, özellikle daha az kallanmış bölgelerde ve tabiata k~rşı daha derin bir tavır içinde olanlarda olmak Ozere, bülOn müntesiblerinin zihin ve kalbierinde hala yaşamaktadır. Geleneksel Tabiat görüşonun bu şekilde varlığını devam ettir-mesinin etkisi, İslam dünyası liderlerinin Batı teknolojisini mümkün olduğu kadar çok ve hızlı bir §C:kilde ülkelerine sokmaya çalışmalanna rağmen İsıarn toplumunun makinanın diktasına tamamen teslim olmayı reddetmesinde görülebilir. Bundan dolayı bu görüş, yalnızca bizatihi içerdiği değerden dolayı değil; aynı zamanda dünya nüfusunun l/5'ini oluşturan müslümanlar üzerinde sürekli tesiri olması yüzünden çevre sorunlarını global olarak ele alma açısından önem-lidir.

Dahası, İslam'ın doğal çevre göril§O, bizatihi ~atı'nın kendisi için de önemlidir; çünkü İslam, Batı ile Ibrahimf geleneğin bir dinini paylaşır, İslam vasıtasıyla ~atı'ya aktarılan Yunan dUşüneesi hem Batı, hem de Isıarn bilim tarihinde boyilk bir rol oynamıştır. İsıarn'ın tabiat görUşil, günümüzde artık Batı'da yitirilmiş .olan, Yahudi ve Hristiyanların da önünde secde ettikleri İbrahim'in tek Allah'ı tarafından yaratılan ve ldame et-tirilen evrende tabiatın kutsal niteliği üzerine kurulu çok değerli bir bakış açısını hatırlatma ktadır.

. İsıarn'ın tabiat düzeni ve çevreye dair görüşil, Islamı olan diğer herşeyde olduğu gibi, İslam'ın ana tecellisi ve kelamullah olan Kur'an'dan kaynaklanmak-tadır.1 Kur'an'ın mesajı, bir anlamda, Allah'ın insanlara olan ilk mesajına tekrar dön!.lştür. İslam, kendisini asıt din (el-din el-hanif) olarak nitelendirdiği için erkek veya kadının tabiatlarının özünde asli olarak varolana hitap

ı. İslamr tabiat gö.rüşü ile ilgili olarak bkz. S.H. Nasr, An In-troducıion to Islamic Cosmologicol Doctrines London 197~; Tü_rkçesi, _islam Ko~oloji ögı-etilerine 'Giriş, çev: Nazıfe Ş~man, Insan yy. Ist. 19S4). Science and Civilizo-tion, Cambriedge, 1987 ve aynca lslamic Life and Th~ugh~ ~bany (NY). 1981, özellikle bölüm 19. (furkçesi, Islam'da Düşünce ve Hayat, çev. Fatih Tatlılıoglu., İnsan yy. İst. 1988).

2. el-Din el-Hani{, olarak İsl4m için bkz. F. Schoun, Under-standing Islam, tercüme. D.M. Matheson, London 1979 (fürkçesi, M.~nık İslam'ı Anlamak, 4). ' ' Ve S. H. Nasr,Ideals and Realities of Islam, London, 1989 (!ürkçesi, İslam'da İdealler ve Gerçekler, Çev. Ahmed Ozel, Akabe yy. İst. 1985). İslam'ın böyle isimlendirilmesi, eşyanın tabiatında ve insanın ilk ve ezeli cevherinde nakşedilmiş olması, manasındadır.

Despite.this situation, however, Islam continues to live as a powerful religious and spirituat force and its view of nature and the natural environment s·;ill has a hold upon the mind and soul of its adherents especially in less modernized areas and also in some of the deeper attitudes toward oature. The effect of this survival of the traditiooal view of nature can be seen in the refusal of Is1amic society to surrender completely to the die ta of the machine d esp! te the attempt of leaders of that world to introduce Western technology as much as and as soon as possible. This view is, therefore, significant for a global consideration of the environmental problem not only because of its innate value but also because of its continuous influence upon Muslims who comprise a fifth of the world's popula tion.

The Islamic view of the natural environment is fur-thermore of signifıcance for the West itself since ~lam shares witb the West a religion of the Abrahamic family and tl)e Greek heritage which played a major role in the history of both Western and Islamic sdence, in the fırst mostly through the ageney of the second. The Islamic view of nature presents a precious reminder of a perspective mostıy lost in the West today and based upon the sacred quality of nature in a universe created and sustained by the One God of Abraham to wbom Jews and Christians also bow in prayer.

The Islamic view of the natural order and the en-vironment, as everything else that is lslamic, has its roots in the Qur'an, the very Word of God which is the

ı ' central theophany of Islam. The message of the Quran is in a sense a returo to the primordial message of God to man. It addresses wbat is primordial in the inner na-turc of men and women; bence Islam being called the primordial religion (al-dfn al-hanf/).2 As the "Primordial Scripture", the Quran addresses not only men and women but the whole of the cosmos. In a sense, nature participates in the Quranic reveliation. Certain verses.of the Quran address natural forms as well as human beings, white God tak:es non-buman members of His creation, such as plants and animals, the sun and the stars to witness in certain other verses. The Quran does not draw a clear line of demar~ation between the

1. Canceming lhe Islamic view of nature see S.H. Nasr, An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, London, 1978; idem. Science and Civilization in Islam, Cambridge, 1987; and idem. lslamic Life and Thought, Albany (NY), 1981, especially chapter 19.

2. On the concept of Islam as the primordial religion see P. Schuon, Understanding Islam, trans. D.M. Matheson, Lon-don, 1979; and S.H. Nasr, Ideals and Rea/ities of Islam, Londan, 1989. Islam is also called din al-fitrah which means the religion that is in the very nature of thingı; and engraved in man's primordial and etemal substance.

İslAmi Araştımuzlar CiJJ: 4, Sayı:3, Temmuz 1990

SEYYİD HÜSEYiN NASR (ÇEV: MEVLÜT UY ANlK)

e

158 İSLAM VE ÇEVRE BUNALlMI/JSLAM AND ntE ENVIRONMENTAL CRISIS

Daha derin bir manada, İslamr bakış açısına göre, bizzat Allah insanları ihata eder ve ku§atan nihat (mühit) çevredir, diye iddia edilebilir. Kur'an'da şu ayette olduğu gibi, Allab'a herşeyi k.u§atıcı (Muhit) denil-mesi son derece anlamlıdır. "Göklerde ve yerde ne varsa Allah'a aittir. Ve Allah her şeyi ku§atan (muhit) dir." ( 4/126). Öyleki, muhit kelimesi, çevre manasma da gel-melctedir.5 Gerçekten de, insan ilahi Muhit'e gark olmuştur ve ancak nefsin günah i§lemesinin altında yatan ve zikirle üstesinden gelinebilecek olan gaflet ve dalgınlık yüzünden bunun idraleinde olmamaktadır. Allah'ı zikir etmek, onu heryerde görmek ve el-Muhit olarak onun hakikat.ini hissetmek demektir. Gerçekten de, Çevre krizine, insanın kendisini ku§atan ve bayatını idame ettiren hakiki "Çevre• olarak Allah'ı görmeyi red-detmesinin sebeb olduğu söylenebilir. Çevrenin tahribi, çağdaş insanın ilahi çevreden koparılmış; (ki bu) ilahi çevrenin özgürleştirici lutfu olmasa, bu çevre yok olup gidecektir, gerçekliğin antolajik olarak bağımsız düzeni şeklindeki doğal çevre görüşüne ulaşmasının sonucudur. Allah'ı muhit olarak zikretmek, tabiatın kutsal mahiyetini, tabiat olaylarının hakikatini Allah'ın ayetleri ve tabii çevreyi de, Halcikatm ki bizim kendisinde varol-duğumuz ve tekrar ona döneceğimiz nihat "çevre" yalnız odur, İlahi Tecellisinin nüfuz ettiği bir muhit olarak id rak etmek demektir.

Tabii çevreye dair geleneksel isıarnı görüş, bugün beşert ve tabii çevre denilen ile bu çevreyi idame ettiren ve ona nüfuz etmiş olan ilahf çevre arasındaki sürekli bir-birinden kopmaz derecede karışmış olan bu ilişki Uzerine kuruludur. Kur'an, bir çok ayetlerde ğayb ve şehadet alemlerinden babsetmektedir. Görünür veya şehadet alemi, gerçeklikten bağımsız bir mertebe değildir, fa)cat kendisini aşan ve kendisinin kaynağı olan çok daha büyük bir alemin tezahürüdür. Görünür (şehadet) alemi, karanlık ıssız bir gece boyunca bir kamp ateşi çevresinde kişinin görebileceği şeye benzer. Görünür olan çevreyi ku§atan karanlığa doğru gittikçe azalır ve gerçek çevre budur. Sonsuz bir okyanus olan görünmeyen alemi, görünür alem ile mukayese etmek, yalnızca bir toz zerreciğine benzetmekle kalmaz aynı zamanda o, bizatihi görünüre nüfuz eder. İşte bu tarzda tezahür eden düzenin başlangıcı (mebde) ve sonu (mead) olarak bunları besleyen ve idame ettiren ilahi çevre (Muhit), Ruh, tabiat alemine ve insanlığa nüfuz eder.6

S. Bkz. W.Oıittik: "'God Surrounds all Things': An lslamic Pe~ctive on the Environment." The World and I, c. I, no. 6, Haziran 1986, ss. 671-678.

6. Cennetin yalnızca kıymetli madenr taşlardan oluşmadıgı, aynı zaman bitkiler ve hayvanlan da kapsaması oldukça büyük önem taşır. Sadreddin Şfrtzt gibi daha sonraki fılozoOar, el-Esfar ei-Erba'a ve .rusa/e fi'I-Haşr eserlerinde tıpkı insanlar gibi hayvaniann da yeniden dirileceklerin-den uzun uzadıya bahsetmektedir.

mersed in the Divine Muhft and is only unaware of it be-cause of his own forgetfulness and negligence (ghaflah), whicb is the underlying sin of the soul to be overcome by remembrance (dhikr). To remember God is to see Him everywhere and to experience His reality as al-Muhft. The environmental erisis may in fact be said to have been caused by man's refusat to see God as the real"En-vironment" wbich surrounds man and nourishes his life. The destruction of the environment is the result of modern man's attempt to view the natural environment as an ontologically independent order of reality, divorced from the Divine Environment without wbose liberating grace it becomes stifled and dies. To remem-ber God as al-Muhtr is to remain aware of the sacred quality of nature, the reality of nalural pbenomena as signs (fiyat) of God and the presence of the natural en-vironment as an ambience permeated by the Divine Presence of that Reality whicb alone is the ultima te "en-vironment" from which we issue and to which we return.

The traditional Islamic view of the natural environ-ment is based on this inextricable and permanent rela-tion between what is today called the human and natural environments and the Di

SEYYİD HÜSEYiN NASR (ÇEV: MEVLÜT UY ANlK)

Kur'an'da tasvir edilmiş ve Peygamberin hadis ve sünnetlerinde teyid edilmiş olan bu tabiat anlayışının bir sonucu olarak gelenek(sel)ci müslüman, cennet nimet-lerinin buradaki bir tecellisi, yansıması olduğu için tabiata daima büyük: bir sevgi besler. Bu sevgi, Savahili'den Malezyahlara kadar olan isıarn toplum-larının edebiyatları bir yana, sadece Arap, Fars ve Türk edebiyatma yansımakla kalmamış, aynı zamanda Batı Icelamının tabiatastü şeklinde isimlendiediği şey arasında yaptığı ayınma rastlanmayan İslam dini düşüncesine yansırnıştır. Bu aşk, isıarn felsefecilerinin eserlerinin birçok yerinde g~rülür; ama en deruru ve evrensel ifadesini Tasavvuf şiirinde bulur. İranlı şair Sa'di, meşhur beyitinde §Öyle der: ~ Alemle neşeliyim, çünkü alem neşesini Ondan almakta Batiltı aleme aşığım, çankil alem O'na aittir.

Türkçe yazan büyük halk: şairi ve bir başka sufi

Yunus Ernre, cennet nimetlerini anlatan nehirlerin akış

sesinde, Allah'ın kutsanmış ismi ile yapılan yakarışı işitir

ve şöyle der:

Şol ceMetin ırmaklan Akar Allah deyu deyu Çıkmış İsldm balballeri ÖterAllah deyu cteyu_

(Tercüme AM. Schimmel, As Through a Vei~ New York:, 1982, s. 150)

Müslüman rnütefekJtirler ve mutasavvıOar, tabiata

bu tarz yoğun bir sevgi besliyorlardı,7 çünk:O tabiat alemindeki bütün yaratıkların Allah'a ibadetlerini işitiyor

lardı. Kur'an'a göre, "O'nu hamd ile tesbih etmeyen

hiçbir şey yoktur." (17/44) Aynı zamanda bütün

varlıklarında ibadeti olan bu tesbih, bunların bizatihi

varlıklarının da temelidir. Allah'ı unutan günahkar

insanın, bizatihi bu unutma fiilinin bir neticesi olarak,

herşeyde bulunan bu· ibadete karşı kulakları sağırlaşır.

Bunun tersine bilge kişi, Allah'ı zilcirle yaşar, bunun

sonucunda, güneşe yönünü dönmoş olan çiçeklerin,

tepelerden denize doğru akan nehirlerin zileirierini işitir.

Gerçekte bilge'ni il ibadet i, kuşların, ağaçların, dağların ve

yıldızların ibadeti ile bir olmuş olur. Bilge onlarla, onlarda

bilge ile birlikte ibadet ederler ve bu varlıkların şekil

lerini yalnızca di§ görünüş olarak değil; fakat aynı zaman-

da Allah'ın ayetleri ve tecellisi olarale tefelckOr etmek

suretiyle yapmış olduğu Bir'i zilcretme ve hatırlamasını

7. Tabiata yönelik Sufi taviriçin bkz. F.Meier. The Problems of Nature in the E'soteric Monism of Islam• Spirit and Na-rwe: Papt:n from the ErOIWS Ytarbooks içinde tercüme R.Mannheim Princeton. 1954, s. 203 vd, ve Nasr, Islamic Life and Thought, Bölüm 19.

Joumal of lsiiJinic Research Vol: 4, No: 3, July 1990

159

reflected not only in Arabic, Persian and Turkish litera-ture-not to speak of the literatures of other lslamic peoples from Swahili to Malay - but also in lslamic religious thought where no clear distinction is made be-tween what Westem theology has come to call the natural and the supemaıural. This love is also reflected in many pages of the works of Islamic philosophers but fınds its most profound and aıso universal expressian in Sufı poetry. It was the Persian poet Sa'dl who composed the famous verse,

"I am joyous with the cosmos; for the casmos receives its joy from Him. I love the whole world, for the

world belongs to Him." It was another Sufı, this time the greaıer folk: poet

of the Turkish language, Yunus Emre, who heard the in-vocation of God's Blessed Name in the sound of flowing streams which . brought a recollection of paradisal realities, and so he sang:

The rivers all in Paradise Flow with the wordAllah, Allah, And ev'ry loving niglıtingale He sin gs and sin gs Allah Allah

(Trans. AM. Schimmel -As Through a Vei~ New York:, 1982, p. 150)

The Muslim conıcmplatives and mystics have loved nature with such inıensit/ because they have been able to hear the prayer of all creatures of the natural world to God. According to the Quran, "Noth-ing is, that does not proclaim His praise," (XVII; 44) This peaise wbich is also the prayer of all things is the root of their very ex:istence. Fallen man who has forgot-ten God has become deaf to this ubiquitous praycr as a result of this very act of forgetfulness. ·The sage, on the contrary, lives in remembrance of God (dhikr Allah) and as a resulı hears the prayers of Dowers as they turn toward the sun and streams as they descend from hills toward the sea. His prayer has in fact become one with the prayer of the birds and the trees, of the mountains and the stars. He prays with them and they with him and in contemplating their forms not only as outwardness but as theophanies or as "signs of God," he is strengthened in his own recaileetion and remembrance of the one. They in tum draw an invisible susıenance from the human being who is open to the grace ema-nating from the realm of the Spirit and who fulfılls his or her role as the pontifex, the bridge between Heaven and earth.

7. On the Sufi aııitude towards nature see F: Meier, "The Problems of Nature in the Esoteric Monism oflslam,• in Spirit and Naıure: Popers from ıht Eranos Yearbooks, trans. R. Mannheim. Princ-eton; 1954, pp. 203 ff; and Nasr, /slamic Life and Though~ chapter 19.

' '

160 İSlAM VE ÇEVRE BUNALlMiliSLAM AND TIIE ENVIRONMENTAL CRISIS

güçlendirir. Öte yandan bunlar, Ruh diyanndan zuhur eden lutf ve inayete açık olan ve halife, yani gök ve yer

arasında köprü olarak (erkek veya kadın) rolünü yerine getiren ademoğlundan görünmez bir yardım alır.

Tabiata yönelik bu düşünsel tavır ve ona duyulan şeyin, ademoğıunun bütün yapabileceklerini kavramış bir kaç Jdşi için en yüksek seviyede muhafaza edildiği şüphesizdir; ama yüzyıllar boyunca bu, bütün İslam toplumuna sızmıştır. Geleneksel İslam toplumu, tabif çevre ve tabiata duyulan sevgi arasındaki uyumlu ilişkiye o kadar önem vermiştir Id, birçok hristiyan, müslüman-ları tabiatçıhkla ve hristiyan kclarnının genel akışı içerisinde son derece ~esin hatlarda tabiattan koparılmış lütuf ve inayetten Islam'ı mahrum olmakla itharn etmiştir.

"AIIah'ın ayetleri"ni ortaya koyan ve İlahf Huzur ile dolu tabiata karşı duyulan İsUlmf aşk, Batı felsefesi ve kclarnında anlaşıldığı şekliyle tabiatçıhkla karıştırılmamalıdır. Kadim Akdeniz aleminin rasyonaliımi ve evrene tapma ile çarpışmak zorunda bırakılmış olan Hri~tiyaolık, hem Roma hem de Yunan dinlerinin ölmüş formlarının saçma bir şekilde tabiata tap-malarından dolayı, Keltliler gibi Kuzey Avrupalıların

tabiata duydukları aşk ve ataka bunlardan çok farklı olmasıyla beraber bunları da tabiatçılıkla damgalamıştır. Bu aşk, Bingen'li Hildegard'ın veya tabiata ilgi duyan daha önceki ortaçağ İrlanda şairlerinin eserlerinde görüleceği üzere, Avrupa'nın Hristiyanlaşmasından sonra marjinal bir tavır içinde kalan bir sevgiye asla ben-zemez. İmdi, şu husus asla unutulmamalıdır ki tabiata duyulan İslami aşkın, kilise babalarının afor~z ettiği tabiatçılıkla hiç bir alakası yoktur. Dahası bu İslaınr anlayışa, iriandalı keşişlerin tabiat şiirleri ve çevrebilimin koruyucu azizi olan Assisi'li Aziz Francis, güneşe ve aya hitap eden şiirleri, daha yakındır. Hatta denilebilir Id, tabiat sevgisi sözkonusu olduğunda, belki de ortaçağın büyük azizleri içerisinde Aziz Francis, İsUlmf anlayışa en yakın alanıdır. Herhalukarda tabii çevreye ve tabiata duyulan İsUlmf aşk ve Allah'ın yaratmasıoda zuhur eden hikmetini elde edebilmede bir vasıta olarak tabiatın rolünü vurgulamaktan aşkınlığın inkarı veya gerçeklik-lerio ilk örneklerinin ihmal edilmesi, kesinlikle, kasdedil-mez. Aksine en mütekamil manada burada şu Kur'an ayetinden anlaşılan kasdedilmektedir. "Nereye döner-seniz dönün, Allah'ın yüzü arasıdır". (2/115). Dolayısıyla bu her yerde Allah'ı görmek ve hem tabiat alemini hem de insanın çe~resine nüfuz eden ve kuşatan İlahf Muhit'in tam olarak şuurunda olmak demektir. ...

İslam'ın insan anlayışını gözönünde bulundur-maksızıo, Tabiat ve çevre ile ilgili İslami öğretiler tam olarak anlaşılamaz. Bunun sebebi ise, çağdaş medeniyet

This contemplative attitude towards nature and love for it is of course reserved at its highest level for the few who have realized the full possibilities of being human, but throughout the centuries it has. percolated into the Islamic community as a whole. Traditional Is-lamic society has always beeo noted for its harmonious relation witb the natural environment and love for na-ture to the extent that many a Ch~istian eritic of Islam has accused Muslims of being naturalistic and Islam of being devoid of the grace which is usually so trenchantly separated and distinguisbed from nature- in the mainstream of Christian theology.

This Islamic love of nature, as manifesting the "signs of God" and being impregnated by Divine Presence, must not be confused with naturalism as· un-derstood in Western philosophy and theology. Cbris-tianity, having been forced to combat the cosmolatry and rationalism of the ancient Mediterranean world, branded as naturalism both the illegitimate nature wor-ship of the decedent forms of Greek and Roman religion and the very different concern and love for na-turc of the northern Europeans such as the Celts, a love which nevertheless survived in a marginal manner: after the Christianization of Europe as one can see in the works of a Hildegard of Bingen or early medieval Irish poems pertaining to nature. Now, one must never for-get that the Islamic love for nature has nothing to do with the naturaliSm anathematized by the Church Fathers. Rather, it is much closer to the nature poety of the Irish monks and the addresses to the sun and the moon by the patran saiot of ecology, St. Francis of As-sisi. Or perhaps it should be said that it is he who among all the great medieval saiots is the closest to the Islamic perspective as far as the love of nature is concerned. In any case, the lslamic love of nature and the natural en-vironment and emphasis upon the role of nature as a meaos to gain access to God's wisdom as maoifested in His creation do not in any sense imply the negation of transcendence or the neglect of the archetypal realities. On the contrary, on the highest level it means to under-stand fully the Quranic verse, "Whithersoever ye turn, there is the Face of God," (ll; 115). It means therefore, to see God cverywhere and to be fully aware of the Divine Environment which surrounds and permeates both the world of nature and the ambience of man. ...

The Islamic teachings concerning nature and the environment cıınnot be fully understood without dealing with the lslamic .:onception of man who has been always viewed in variOl•s traditional religions as the custodian of nature and wbQ has now become its destroyer, having changed his role, tbanks to modern civilization, from the

İslamtAraf(Umalar Cilt: 4, Sayı:3, Temmuz 1990

SEYYİD HÜSEYiN NASR (ÇEV: MEVLÜf UY ANlK)

yüzünden rolUnU değiştirmiş, yani göleten inmiş ve yeryüzünde uyum içerisinde yaflyan ve bu düştüğü a§

162 İSLAM VE ÇEVRE BUNALlMIIlSLAM AND TiiE ENVIRONMENTAL CRISIS

artık Allah'ın kulu (abd Allah) olarak görmeyen ve bun-dan dolayı da kendisinin ötesinde bir varlığa biat et-meyen bir halifetullah'tan daha tehlikeli bir mabluk yok-tur. Bu tOr bir yaratık, "Şeytan, Allah'ın taklitçisidir" manasında tamamen §eytanf bir tahrip güca~e sahib olabilir; çUokO böyle bir insan tipi, en azından kısa bir sürede olsa, hakarn sürebilir. Tannnın bir benzeridir; ama dOnyada yıkıet, tahripkar bir hakimiyete sahiptir, zira bu tahakkümde Allah'ın bütOn yaratıkianna yönelik ihtimarnından ve kaioatın atardamarlarında akan sev-giden mahrumdur.

Geleneksel olarak isıarn tarafından tanımlandığı üzere insan, Kur'an'ın önceden haber .verdiği gibi, neticede danyanın mahvolmasına sebep olacak kadar lrudrete sahip bir varlık olarak görOIUr. Fakat geleneksel isıamr bakış açısına göre, normal şartlarda bu kudret, ki§inin yalnızca Allah'a, diğer erkek ve kadınlara karşı değil; aynı zamanda bütan yaratılanlara karşı taşıdığı sorumluluklacia sınırlandırılmıştır. İlahi Hukuk, insan-ların dini vazifelerini tabiat dOzeni ve çevreyi de içine alacak bir §ekilde net olarak açıklamıştır. İnsan, sadece fakiri beslemekle kalmamalı, fakat akan suyu da ldrlet-mekten kaçınmalıdır. Allah naı.arında iyi olan şey, sadece ki§inin anne-babasına şefkatli olması değil; aynı zamanda ağaçlar dikmesi, hayvanıara yumuşak ve şefkatli davranmasıdır. Hatta İlahi Hukuk sahasında, tabiatın metafizik anlamını gOzönünde bulundurmaksızın dahi bir kimse, isıarn'ın insan ve tabii düzen arasında yarattığı yakın bağı görebilir. Başka türiO de olamaz, çünkü insanı yeniden te§ekkül ettiren İslami vahyin ilk, asli özelliği ve lcainatıo bir birlik, uyum ve bütOniOk içerisinde olduğunu, önceden belirtildiği gibi, yaratılışın tamamına insaniann batıni bir bağ; rabıta ile bağlandığının yeniden tasdıki; Kur'an i vahyin insanla en derin manada paylaştıklarıdır.

Bugünlerde insan hakk.ından o kadar çok konuşulmaktadır Id, burada, isıamr bakış açısına göre, sorum-lulukların haldardan önce geldiği temel gerçeğini zileret-memiz zorunludur. İnsaoıt kendisini Allah'tan bağımsız kılacak; ister tabiata dair isterse bi:zatihi şahsına ait bak-lar dahil olmak Ozere, hiçbir hakka sahip değildir; çankü insan, kendi varlığının yaratıcısı değildir. Gerçekte, insan yoktan herhangi birşey yaratma yeteneğine sahip değildir, bu yaratma (fiat lux) gücü sadece Allah'a aittir. İnsanın sahip olduğu haklar, insanın Allah'a verdiği misak'ın ve yeryüzünde sorumluluklarını Allah'ın halifesi olarale getirmesinin bir sonucu olarale Allah tarafından Icendisine verilmiştir.

İnsana yönelilc İslami tavır, humanizmin Ortaçağ sonrasında aldığı şeldllerden Batı'da tedrici olarak yok olan muahhar dini dOşOocetere kadar, bazı önemli farklılıklar arzetmesine rağmen, geleneksel Yahudi ve

'abd A/14Jı and who therefore does not see himself as owing allegiance to a being beyand himself. Such a crea-ture is able to possess a power of dcstruction which is truly Satanic in the sense that "Satan is the ape of God"; for such a human type wields, at least for a short time, a god-Uke but destructive domioion over the eartb be-cause this dominion is devoid of the care which God dis-plays towards all His creatures and bereft of that love which ruos through the arteries of the universe.

As traditionally detined by Islam, man is seen as being given power even to the extent of fınally causing corruption ·on earth as predicted in the Quran. But this power is seen in the traditional Islamic perspective to be limited in oormal circumstances by the responsibilities which he bears not only towards God and other men and women, but also towards the whole of creation. The Divine Law (ai-Shral'ah) is explicit in extending the religious duties of man to the natural order and the cn-vironment. One must not only feed the poor but also · avoid palluting running water. It is pleasing in the eyes of God not only to be ldnd to one's parents, but alsa to plant trees and treat animals gently and with kindness. Even in the realm of the Divine Law, and without turn-ing to the mctaphysical significance of nature, one can see the closc nexus created by Islam betweeo man and the whole natural order. Nor could it be otherwise, for the primordial character of the Islamic revelation re-instates man and the casmos in a state of unity, har-mony and complementarity, rcaffırming man's inoer bond to the whole of creation which, as already stated, shares the Quranic revelation in the deepest sense with man.

There is so much talk taday of human rights, that it is necessary to mention here the basic truth that ac-cording to the Islamic perspective ·' responsibilities precede rights. Man has no rights of his own inde-pendent of God, whether these rights be over naturc or even over himself since he is not the creator of his own being. Man is not in fact capable of creating anything from nothing. The power of JJ!ıt /~ belongs to God atone. What rights man does possess is giveo to him by God as a consequeoce or his having accepted the coveoant with God and fulfılled his responsibilities as God's vice-gerent on earth.

The Islamic attitude towards man differs profoundly not so much from traditional Jewish and Christian ones, although even here there are same notable differences, as from post-medieval forms of humaoism to which much of later religious thougbt in the West gradually succumbed. Islam sees God alone as being absolu te. One of the meanings of the test!mony of Islam (Lii illiha illa'llôh) is that there is no absolute un-

İsliimf Araştımıalar Cill: 4, Sayı:3, Temmuz 1990

SEYYİD HÜSEYiN NASR (ÇEV: MEVLÜT UY ANlK)

Hristiyan tavrından çok fazla farklı değildir. Nitekim İslam, mutlak varlık olarak Tek Allah'ı görür. Ketime-i şehadetin (U ilabe illa'llah) manalarından birisi de, Mutlak'tan başka mutlak yoktur, demektir. Tanrısal bir varlık olarak insan, doğrudan ve merkezi bir biçimde Allah'ın bütün isimlerini ve sıfatiarını yansıtan bir mah-luk olarak görülür; ama özellikle fani dünya hayatında kendisi mutlak değildir. Gerçekte, insanın sahip olduğu her ne kadar müsbet sıfat varsa, hepsi Allah'tandır. Bu sebebte Kur'an, "Allah zengindir, siz ise fakir" (47/38) ifadesini vurgutamaktadır. İnsanın en bUyük üstünlüğü onu Mutlak'a eriştirebilecek olan yegane yol, bu fakir-liğin kavranmasında yatar.

Buna zıt olarak Rönesans humanizminin ortaya çıktığı zamandan beri Batı medeniyeti, yeryüzünde insanı mutlakla§tırmıştır.9 İnsan, merkezinden yoksun bıraleılır ve balcikaten merkez-siz bir kültür ve san'at yaratılırken , Batı humanizmi bu merkez-siz beşeriyete mutlaklığın sıfatını bahşetmenin yollarını' aramıştır. Rasyonalizm ve humanizınce tanımlanan bu salt dünyevl insan, tabiatı feth ve tahakküm etme Uzerine kurul~ 17. yy bilimini geliştir~ ve bu insan, tabiatı düşmanı olarak gördü, daima kendisince mutlak olarak gözüken insan hakları adına tabif çevreyi tahrip etmeye ve yağmalamaya devam etti. İşte şimdi mutlaklaşan bu fani insan, bemencccik ekonomik refaha kavuşmak uğruna bir fıilin gelecek nesiller veya bu alemdeki diğer yaratıklar için ne gibi sonuçlar doğuracağını bir an bile düşünmeden geniş ormanları tahrip etti. Dünya hayatını mutlak olarak gören işte böyle bir yaratık, dünya nüfusunun artmasıyla ekolojik dengenin tahribi dahil, hem hayret verici bem de dehşete düşürücü bir ilaç yaratarak, her D

164 İSLAM VE ÇEVRE BUNALlMI/ISLAM AND TIIE ENVIRONMENTAL CRISIS

anlayış, İslam dünyasında oluşmaml§ ise bu matematik veya astronomi bilgisinin yokluğu yüzünden de değildir. Bu bilhassa, isami bakış açısının dünyevf insanın ilah-laştırılması ihtimali veya tabiatın tamamen sckularizasyonunu dışlaması/kabul etmemesi yüzünden-dir. isıarn'ın gözünde yalnızca Mutlak, mutlalctır.

İnsan ve çevresi arasındaki ilişkiye dair bu balcışaçısının sonucu oldukça büyüktür. İnsanın durumu asla mutlaklaştırılmadığı ıçın geleneksel İslam dünyasında, ne Allah haklarının ne de diğer mahlukatın haklarının tamamen unuturması suretiyle insan hakları mutlaklaştırılmamıştır. Geleneksel müslümana veya aynı sebebten dolayı Hristiyana zıt olarak Çağda~ Batı insanı, ne her birine veya herhangi birşeye karşı borçluluk duyar, ne de öneeden söylendiği gibi, insandan başka diğer varlıkların hiçbirisine karşı bir sorumluluk his-seder. Bunların tersine, gelenek(sel)ci müslüman, daima Allah hakları ve insanın dışındaki sahayı da kapsıyan diğer varlıkların haklarının idraleinde olarak yaşar. İslam, aleti olmakla birlikte akılcılığa (rasyonalism), sadece tabir düzene nüfuz eden kutsal niteliğin şuurunda olmakla birlikte tabialçılığa (naturalism) ve insanla mümkün olan en derunlt;irzda onunakli (entelecy) durumu ile il-gilenen humanizme, daima, karşı olmuştur. Üstelik bu tavırlar, özellikle İslam dünyasının Batı tarafindan tahakküm altına alınmasına kadar, tabiata ve ıabif çev-reye yönelik olan İslami tavıra büyük bir tesiri olmuştur.

Batı'da bugün birçok sekularist, mevcut ekolojik ~unalımdan dolayı, şimdi Yahudi-Hristiyan geleneği, ısıarn'da ancak bu bağlama yerleştirilebilir, diye isimlen-dirileni suçlamaktadır. Bunu yaparken de, sekiller insanın elinde bilim ve teknolojiyi evrenin tahribine yol açmakta ve dolayısıyla diğer sonuçları da beraberinde getiren bu bilim ve teknolojinin ortaya çıkmasına sebeb olanların ne Hristiyan Ermeni veya Etopyalı'nın ne de Hristiyan Doğu Avrupalı'nın olmadığı gerçeğini unutuyor. Buna ilave olarak herşeyden önce şu hatırlanmalıdır. Şayet kişi, Yahudilik ve Hristiyanlıktan bahset-meyi'*, Yahudi-Hristiyan geleneğinden konuşmayı ter-cih ederse, bu takditJie O, Yahudi-Hristiyan-İstam

g~le~e.ğinden ~~~iy~r demekti~. B_u, İbrah~i dinlev · aılesının oç aılesını ıçermektedır. Ikincisi, lbrahiOV aileye ait bu dinlerin herbiri kendine has, doktrinal ve teolojik vurgulara ve ruhi boyuta sahiptir. Tabiatın metafiZik ve ruhsal önemi sözkonusu olduğunda İslam, Batı Hıristiyanlığının ana lcelami geleneğinden daha büyük bir vurgu ile bu hususa yer verir ve hatta Batı dini düşoneesinde unutulmuş ya da layıda kOŞede bırakılmış bulunan öğretilerini bugone getirmiştir.

Bununla beraber bu husus, çevre krizinden biz-zat Yahudiliği ve Hıristiyanlığı sorumlu tutmak

tive excluded the possibility of the deification of eartbly man or the total secularization of nature. In Islamic eycs, only the Absolute is absolu te.

The consequence of this perspective upon the rela-tion between map and the environment has been im-mense. In the traditional Islamic world, since the human state was never absolutized, man's rights were never made absolute in total forgetfulness of the rights of God and aıso of His other creatures. Moclern Western man, in contrast to the traditional Muslim or for that matter Christian, owes nothing to anyone or any-thing. Nor, as already mentioned, does he or she feel responsible to any other being beyand the human. In contrast, the lraditional Muslim or homo islmnicus has always lived in awareness of the rights of God and the rights of others which includes the non-human realm. He has remained aware of his responsibility to God and also responsibility for His creatures. Islam has been al-ways strongly opposed to rationalism while being ration-aı, to naturalism while being aware of the sacred quality permeating the natural order and to bumanism white being concerned with man and his cntelechy in the deepest manner possible. These attitudes, moreover, ex-ercised an immense influence upon the Islamic attitudes towards nature and the natural environment especially until the advent of the damination of the Islamic world by the West.

Many secularists in the West taday blame what is now called the Judeo-Christian tradition, to which Islam is alsa added in this cantext and not elsewbere, for the preseni ecological erisis forgetting the fact that neither Christian Armenia or Elhiopia oor even Christian east-em Europe gave rise to that science and technology which in the hands of secular man has led to the devasta-tion of the globe and that therefore other factors must have been involved. Moreover, it must fırst of all be remembered that if one chooses oot to speak: of Judaism and Christianity but of the Judeo-Christian tradition, ooe should speak of the Judeo-Christian-Is-lamic Iradition whicb would thus include the three mem-bers of the Abrabamic family of religions. Secondly, one must remember that each of the religions of the Abrahamic family has its particolar doctrinal and theological emphasis and spiritual contour. As far as the question of the spiritual and metaphysical signifieance of nature is concerned, Islam has plaeed greater emphasis upon it than the mainsırcam theological tradition of Western Christianity and has always emphasized and preserved even to this day teachings which. have been either forgotten or marginalized in religious thought in the West.

İsl4mtAraştımuılar Ciü: 4, Sayı:3, Temmuz 1990

SEYY1D HÜSEYiN NASR (ÇEV: MEVLÜT UY ANIK)

manasma gelmez. Üstelik, kainata seküler bakış açısıyla birleşmiş bu ihmal ve hatta sekülerleşmiş insan tarafindan tabiatm yağmalanmasıoı tamamen onaylamasa da, buna gözyumması, Rönesanstan önce dahi Batı Hristiyanlığımn ana kelami görüşü de, tabiatın manevi önemini vurgulamada başarısız olmasına rağmen, Hristiyanlığın humanizm, rasyonalizm ve sekOiarizmle beş yüzyıldan beri süren mücadelesinin sonucudur. Bu kabullenmenin sonucu, tabiatın mukad-des niteliğini tu ketrnek üzere kurulmuş ve metafıziğin ih-maline sebep olan sekularizm, bilim ve teknolojik güçlerin başarısını getirdi. Kaldı ki, yalnızca bu metafizik, insanın kim olduğunu, baklarının niçin sınıriandırıldığını ve niçin yeryüzü ve yaratıklarını korumaya davet edilen yer ve gökler arasındaki köprü olduğunu açıklayabilir. ...

imdi, sorulması gereken soru şudur: Yukarıda özetlendiği gibi, şayet tabii düzen ile ilgili isıarn'ın geleneksel öğretileri bala varlığını devam ettiriyorsa, o halde Batı dünyasından ~itilen ve İslam dünyasından yükselen bu seslerde geleneksel öğretiler niçin daha açık değildir? Ekolojik felaketleri engellemek için uygulama sahasında . niçin daha etkili olmuyor ve çevre bunalımı isıarn dünyasında evrenin diğer yerlerinden daha az vahim değildir? Herşeyden önce, Batı'nın geçen bir buçuk asır boyunca ~itmiş olduğu ve hala da ~ittiği, isıarn'ın tabii düzen ile görüşünün bunlar vasıtası ile yorumlandığı isıarn dünyasından işitilen sesleri ele alalım.

Geçen birbuçuk asır boyunca, İsıarn dünyasından yükselen en şamatalı ve Batı'dan en rahat duyulan iki ses şudur: Sözde köktenci yenilikciler ve çağdaşçılar.101 İlk gruba, Batı'ya karşı durmuş ve İlahi Hukukun dokunulmaz mahiyetini savunmuş ve bu hukukun yaygın ve uygulamaya konulduğu bir toplum kurmayı hedefleyen Vahhabiler ve Selefiler gibi ekaller girer. Başlangıçta bunların taraftarları, Suudi Arabistanlı taraf-tarlarının tavrında, bu yüzyılın, ilk onlu yıllarında görülebileceği gibi, Batı teknolojisine karşıydılar. Fakat bu muhalefet, fikri açıdan ziyade daha çok fıkht idi. Bu hareketler geneUikle geleneksel İslam tabiat felsefesine ilgi duymuyorlardı, çevre ile İlahf Hukuk'un kurallarına göre ilgilenmeye çalı§ıyorlardı ama bu, tabiat hakkındaki dinin ilham ettiği çağdaş bilimin ve çevre üzerinde modern teknolojinin yaptığı mahvedici etkilerde kaçınılmaz olarak yüzyüze gelen teknoloji ve Batı biliminin bilgisini tenkide tabi tutmaksızın yapıyordu. Üstelik bunlar, · Batı sömürgeci nüfuzunu kırma

10. Bu sınıflandırma, tartışmayı birazcık sadeleşiirmek içindir. Her ne kadar sözkonusu olan herbir kategorinin üyeleri için genel özellikler varsa da, her kategoride belli fikir aynlıklannı· aynca belirtmeye gerek yok.

Journal oflslamic Research VoL· 4, No: 3, July 1990

165

This does not mean, however, that Judaism or Christianity are in themselves responsible for the en-vironmental crisis. Moreover, this marginalization com-bined with the acceptance of the secular view of the cas-mos and even candonation if not out and out approval of the rape of nature by secularized man was the result of Christianity's battle for five centuries with humanism, rationalism and secularism although Western Chris-tianity did fail to emphasize the spiritual signifıcance of nature in its mainstream theology even before the Renaissance. The result of this acquiescence has been the success of the forces of secularism and the science and technology which are based upon it in depJeting na-ture of i ts sacred quality and causing the forgetfulness of that metaphysics wbich alone can explain who is man, why his rights are limited and why he is the bridge be-tween Heaven and earth, called by his human vocation to be custodian of the earth and i ts creatures. ...

It must now be asked that if the traditional teach-iogs of Islam canceming the natural ordcr as outlined above are stili alive, why are they not more evident in the voices from the Islamic world which have been and are heard in the West oor more effcctive in the peaetical realm in averting ecalogical disastcrs and why it is that the eovironmental erisis is no less acute in the Islamic world than in other parts of the globe. Let us fırst of all turn to the voices from the Islamic· world which the West has heard during the past century aod a half and stili hears and through v,:hich it interprets the Islamic view canceming the natural environment.

During the last century and half, two voices from the Islamic world have been most vociferous and easily heard in the Wesı: the voice of the so-called fundamen-talist reformers and that of the modcrnists. 10 The fırst includes such schools as the Wahhabis aod Salafis who have stood opposed to the West and defended the sacrosanct character of the Divine Law, seeking to re-es-tablish a society in which this Law would be promul-gated thoroughly and completcly. At first, iıs proponenıs were against Western technology as can be seenin the aııitude of the Wahhabi supported Saudis in Arabia during the first decades of this century. But this opposition was more juridical than intellectual. These movemenıs were not usually cancerned with the tradi-tional Islamic philosophy of nature and dea lt with the en-vironment according to Sharf'ite norms but without the

10. This categorization is somewhat simplified for the sake of argument. There are, needless to say shades of opinion and a certain amount of diversiıy in each categoıy al· though the general characteristics of each voice as out-lined below holds for members of the categoıy in question.

166 İSlAM VE ÇEVRE BUNALlMIIlSlAM AND THE ENVIRONMENTAL CRISIS

mücadelesiyle o kadar çok uğraşmışlardır ki, tabit çevre ile daha çok ilgilenmek olarak İslam toplumunu yabancı unsurlardan "temizlemeyi" algılamışlardır.

Bu yüzyılın ilcinci yarısı boyunca bu grubun daha sonraki takipçilerini Batı bilim ve teknolojisini açık: bir kabulüne götüren, işte bu eiC§tirel muhakeme ve bilgi yoksunluğuydu. Yine bu, Vehbabilikle sıkı bağları olduğunu iddia ederken, 1950'1erdeo sonra hızlı bir endüstrileşmeye kucağını açan Suudi Arabistan'da görülebilir. Gerçekten de son zamanlara kadar çevre ile ilgili bir sonuç elde edilemedi.

İsıarn dOnyasından yükselen ikinci ses, 19. yy'ın ilk yıllarından itibaren Batı bilim ve teknolojisini sadıkane bir şekilde savunduklarını ifade eden çağdaşçıların sesidir. 1798'd~ Napolyon'un Mısır'ı fethi, bunu takiben Avrupalıların !ran ve Osmanlıları hezimete uğratması, Hindistan'ın Ingilizler tarafından ele geçirilmesi, 19. yozyılin ilk onlu yıllarında İsıarn dünyasını, sadece siyası değil, aynı zamanda dini ve kültürel bir bunalım içine itti. Mısır'da Mehmet Ali gibi siyasi !iderler, Avrupa'ya Batı askeri tekniklerinde uzmanıaşmaları için öğrenciler gönderdi, çağdaşçı düşünürler yalnızca bunu kabulle kal-mayıp aynı zamanda Batı'nın gücünün sırrı olarak gördükleri Batı bilim ve teknolojisini fiilen putlaştırdılar. Hindistan'da Sir Seyyid Ahmed Han'dan Mısır'lı ~uhammed Abduh'a; Türkiye'de Ziya Gökalp'ten Iran'da Seyyid Hasan Talcizade'ye kadar bütün çağdaşcılar, hata etmeyen ve müsiOmanlan maddi-manevi mutluluğa götürecek: olan Batı bilim ve teknolojisinin önemini vurgulamışlardı. Cemaleddin Af--~n! gi.bi bir şahsiyet, Batı bilimini gay~tb~sitç'e İsıarn bilimi ile özdC§leştifiniŞtir: Batı bilimi, isıarn bilimine tarihsel açıdan çok: şey borçludur, fakat en azından şunu belirtmek: gerekirse, şunu diyebiliriz ki, Batı bilimi, İsıarn biliminin bakış açısını kesinlikle kabul etmez. Bir yüzyıldan fazla bir süredir, öğretmenler sınıflarda, hatta vaizler cami minberlerinde, Batı bilim ve teknolojisini yücelterek bu konularda yetişmeyi, fiilen yapılması gereken. dini bir vazife kabul eden bu görüşü tek:rar-Iadılar. Iran'da Seyyid Ahmed Kasravf gibi birkaç tane de olsa, açıkça Batı bilim ve teknolojisini tenkit eden muhalif ses vardıysa da, bunlar yobaz kişiler olarak: görülüp çağdaşcılar tarafından bertaraf edildiler.11

Bu sıralarda, özellikle yalnızca fikhf boyutta değil, aynı zamanda akıl boyutunda da, Geleneksel isıam•a dair diğer sesler, varlığını devam ettionesine rağmen yakın zamanlara kadar Batı'da oldukça zor işitildi. Şair-

ll. 1946 yılında vefat eden Kasravf, geleneksel İshtmf bakış açısından şüpheye karşıtaşılacak bir çok görüşlere sahip olmasına ragıtıen, belki de Batı bilim ve teknolojisini ve bunlann toplumun tamamı üzerindeki tesirlerini tam olarak eleştiren ilk müslüman yaıardır.

critica! knowledge of Westem science and technolo&Y necessary to face the catastrophic effects of modern science upon the religiously inspired views of oature and of modern tecbnolo&Y upon the environment. Furtber-more, they were too engrossed in combatting Western colonial iofluences and in what they con.sidered to .be "c:Jeansiog" Islamic society of alien accretions to be mu ch concerned with the natural environment.

It was this lack of knowledge and critica! judge-ment which led to an open espousal of Western science and technolo&Y by later followers of this vecy group during the second half of this century. Again this can be seen in Saudi Arabia wbich began to embrace rapid in-dustrialization from the 1950's onward wbile maiotain-ing i ts close links with Wahhabism. Concern with the ·en-vironment there did not in fact became an issue uotil very recently.

The second voice which is that of ttıe modernists expressed a staunch defence of Westem science and technology from the early 19tb century. The defeat of Egypt by Napoleon in 1798 followed by the defeat of the Ottomaos and the Persians by European powers and the British conquest of India in the early decades of the 19th century led to a erisis within the Islamic world which was not only political but also cuttural and religious. As political Icaders lik:e Muhammad 'Ali of Egypt seat students to Europe to master Westeto military arts, modernisı thinkers begao not only to ac-cept but practically to idolize Western science and tech-nology which they saw as the seeret of the West's power. From Sir Sayyid Ahmad .Khan in India to Muhammad 'Abduh in Egypt, from Zia Gökalp in Turkey to Seyyed Hasan Taqizadeh in Persia, modernists stressed the im-portaoce of Westem scieoce and technology which could do no wrong and which would lead to the material and even spiritual happiness of Muslims. A figure such as Jamaı al-Din ai-Afgbanl simply equated Western scieoce with Islamic science to wbich it owes a great deal bistorically but whose philosophical framework Westero science does not accept at all, to say the least. For over a century, teachers in classrooms and ever preachers from pulpits of mosque repeated this view, extolling Westem science and technology and considering its mastery as practically a religious duty. If there were a few dissenting voices here and there, such as Sayyid Ahmad Kasrawi in Persia, who openly criticized Western science and tech-nolo&Y, they were brushed aside by the modernists as being simply obscurantists.11

ll. Kasrawf, who died in 1946, held many views which are problematic from a traditional Islamic point of view, but he was perhaps the fırst Muslim writer to have criticized Eu~pean science and technology and their effect upon socıety thorouglıly.

İsl/JmtArafllrmalarCilJ: 4, Sayı:3, Temnwzl990

SEYYİD HÜSEYiN NASR (ÇEV: MEVLÜT UY ANIK)

ler, tabiata duydukları geleneksel aşkı hala dile getiriyor-lar, isıarn'ın batınf boyutuna kendini adıyanlar, sembol-lerio batıni manaıarına nüfuz etmekle anla§ılabilecek ve şifreleri çözülebilecek bir kitab olarak (gördükleri) kainatı tetkike devam etmişler ve bala devam etmek-tedirler. Fakat yakın zamana kadar Batı, bu sesleri oldukça zor duydu. Ara sıra da olsa, Muhammed İkbal gibi bir şair, Batı'da meşhur olabilmiştir; ama O, öncelikle tabiat aşkını dile getiren bir şair değildi. İkbal'e has olan duruma gelince, zihnini isıarn toplumunun mevcut problemleri ilk derinden meşgul etmiş ve salt dünyevi' insanın bitmez tükenmez isteklerinin karşılanması için gerekli herşeyi tabiattan elde etmek gayesiyle tabiata hakim olup güç kurmaktan ziyade manevi mukemmelliğe ve tabiatı tefekküre götürdüğünü vur-gular bir tabiat biliminin önemini vurgulayan İkbal, 19. yüzyıl Avrupa felsefelerinden oldukça çok etkilenmiştir. Zira İkbai'in durumu gözönünde bulundurulacak olunursa, onun nesirioden ziyade şiirlerinde, Kur'an'ın açık mesajı temeline dayanarak yüzyıllardan beri Sufı ve isıarn filozoflarının tabiata dair geliştirdikleri tavrıo pırıltısı görülebilinir.

Her halUkarda akıl boyutundaki, tabiatın ve tabii çevrenin nihai' manasma dair İslam inancını içeren geleneksel İsıarn'ın sesi, şu anda hakim ses olmamakla beraber, İsıarn dünyasında çınlamaya devam etmek-tedir. Yakın zamana kadar İslam dünyasına dair yaptığı çalışmaların neredeyse tamamını kökenci yenilikçilere ve çağdaşcılara ayıran Batı, bu sesi duymadı. Geçen birkaç onlu yıllar boyunca iki muhalif grub olan kökenci yenilikçiler ile çağdaşçılar birçok konuda birbirleri ile anlaşamamalarma rağmen modern bliim ve teknolojinin körükörüne kabulü ve geleneksel İslam'ın tabiat görüşünün tamamen ihmal edilmesinde birbirlerinden farksızdırlar (bu konuda uyuşmaktadırlar). Bununla beraber, ekolojik bunalıin dünyanın büyük bir meselesi haline gelirken, Geleneksel isıarn'ın sesi daha net ve daha yüksek bir şekilde işitilmeye başlıyor. İşte, tabif çev-reyi ele alış tarzında ve mevcut çevresel bunalımlarda dinin rolunde yalnızca ahialU olmakla kalmayıp aynı zamanda fikri olarak ısrar eden İslam'ın bin yıllık hik-meti ve biliminden bahseden bu ses, bilimin tekelci ve totaliterciliğini derin bir şekilde tenkit ederek tabiata dair bilginin tek geçerli bilgi şekli olduğunu gösterdi.

Önceden de belirtildiği gibi, İslam'ın tabiata yönelik hassas tavrı ve buna dinen müsbet bakmasına rağmen bir çevre bunalımını fiilen engellernede niçin daha başarılı olunamadığının fiili sebebleri .vardır. Bu sebebler, Batının dünya çapında tahakkümü yainızca müslümanlar tarafından değil, aynı zamanda bu tabakkümün ekonomik sonuçlarını örtbas etmek için haksız bir şekilde "üçüncü dünya ülkeleri" diye isimlen-

Journal oflslmnic Research VoL· 4, No: 3, July 1990

167

Meanwbile, the other voices which are those of

traditional Islam, especially in its sapiental and not only juridical dimension, survived bıııt were hardly heard in the West until quite recently. Poets stili expressed the tradi-

tiooal love of nature and those devoted to the inner dimension ofislam stili studied and continue to study the casmos as a book to be deciphered and understood by

penetrating into the inner meaning of its symbols. But

un til recently the West hardly heard · these voices. Oc-

casionally a poet such as Muhammad Iqbal would be-come well known in the West, but he would not be the

type of poet to sing primarily of the Iove of nature. As for the specifıc case of Iq bal, he was too deeply engrossed in

the current problems of the Islamic community an~ too profoundly influenced by 19th century European philosophy to emphasize that science of nature which

leads to the contemplation of nature and spiritual perfec-tion rather than deminion and power over nature with

the aim of reaping from it all that one can to satiate the unending demands of a purely earthly man. Yet, evenin

his case, here and there in his poetry, rather than his prose, one can gain a glimpse of that attitude towards pa-

ture which Sufıs and Islamic pbilosophers have cultivated

over the centuries on the basis of the clear message of the O uran.

In any case, the voices of traditional Islam in its

sapiential dimension, wherein is to be fouod the Islamic doctrine of the ultimate meanlng of nature and the

natural envirooment, continued to resona te within the ls-Iamic world although it was now no Ianger the daminat-

ing voice. Nor was it heard by the West which devoted its study of the Islamic world ıııntil recently almost com-

pletely to the fundamentalist. reformers and modernists,

two opposing groups which during the pası few de

168 İSLAM VE ÇEVRE BUNAilMI/ISLAM AND 'IHE ENVIRONMENTAL CRJSJS

dirilenlerin hissettikleri yüzündendir. Bu fakirlik muh-telif kıtalarda sözkonusudur ve MOslUrnan Mısır, Budist Tayland, Hindu Hindistan ve Hristiyan Etopya'da görUiebilmektedir. Bu evrensel fakirliğe, heryerde Faustcu bilimin yasaklanmış meyvasını arayan genel insan tabiatını ilave edersek, Şintoist-Budist Japon'un, tabiatı olağanOstU bir şekilde takdir etmesine rağmen ve Navajo milleti tabii şekillerin anlamları konusunda inanılmaz manevi bir vukufla, neredeyse, öncelikle kominist ve daima katalik Polanya veya yan sekularize olmuş ve yarı hristiyan Kuzeydeki New Jersey'de bir kişinin görebileceği kadar kendi tabü çevrelerinin tahrib edilmesine maruz kalmalanna sebep olmuştu. Tokyo'daki kirliliğin Kyoto Zen bahçelerinin manevi önemini ortadan kaldırmazsa, Kahire veya K.araçi'nin çevre tahribine maruz kalması, tabiata değer verilmesi ve sevilmesine dair geleneksel İstamr doktrinleri hiç de ortadan kaldırmaz.

Mosıomanlann çevreyle ilgili Icendi geleneksel öğretilerine daha bUyük ilgi göstermelerine mani olan ekonomik ve siyasf etmenler oldukça karışıktır ve ayrı bir çal~mayı gerektirmektedir. Burada şunu söylemek yeterlidir, Azoresde ölçülecek şekilde Hudson nehri kir-lendiği zaman, her Amerikalı doğduğunda, Bangladeş'te doğan bir Müslümandan bin kere daha fazla hammadde kullandığı zaman, Batı makul bir enerji ve hammadde siyaseti gaderek Icendi kendine çekidOzen vermeyi red-dettiği zaman ve "Batı hayat tarzını" muhafaza ettirmesi için dOnyanın diğer kısımlarını istila edeceği yerde ki bu, yaptığı fıilin gelecek: nesiller açısından dağuracağı sonuçları düşünmeden enerjinin müsrifce kullanılması manasma gelir, o halde mevcut durumda, çevre meselesinin isıarn dünyasmda niçin o kadar çok öncelik taşımadığını anlamak çok zor olmasa gerektir.

Bundan ~ka şimdiye kadar, bir Batı medeniyetinin kabulU ve tabif çevreyi oldukça tahrip etmiş yenilik (icad) meselesi vardı. isıarn dUnyası, devamlı yenilikle hakimiyetini garantileyen sorekli değişen bir teknolojinin alıcı tarafindadır. isıarn Ollcelerinin bir çoğu için dayanamayacakları bir ekonomik baskı olmaksızın asgari dOzeyde çevresel etki ile mevcut bir teknolojiyi adapte etmeleri imkansız goronmektedir. Birçok mOslUrnan bOlcOmetin hedefi, Batı teknolojisini "yakalamak" ise, bu tarz bir ~n, Japonya, Kore ve Taywan'da olaniann da teyid ettiği gibi, bu tUr bir teknolojinin sebep olduğu yoğun ve Oldorucu çevre tahribinin dairesini genişletmelde momlton olabili!. Bu gibi ülkeler, sanayileşmiş dOnyaya katılınca ekolojik açıdan daha govenli (cennet gibi) ol-mayacaklardır. Nijerya'dan Endonozya'ya kadar olan ülkelerin insanları gelişmiş ülkeler diye adlandırılan Olkelerin vatanda§lan gibi aynı miktarda hammadde kul-

As stated already, there are alsa practical reasons why the Islamic world has not been more successful on the operational level in avoiding an environmental erisis despite the religiously positive and caring attitude of Islam towards nature. These reasons are related to the globa( domination· of the West and the need felt not only by Muslims but by what is wrongly called "Third World cauntries" to overcame the ecanomic cansequen-ces of this domination. This need cu ts across several can-tinents and can be seen in Islamic Egypt and Buddhist Thailand, Hindu India and Christian Elhiopia. This world-wide need, added to cammon human nature which seeks everywhere the forbidden fruit of Faustian science, has caused Shinto-Buddhist Japan with its remarkable appreciation of nature and the Navajo Na-tion with its incredible spiritual insight into the sig-nificaoce of natural forms to suffer almost as mucb from the destruction of their natural ambience as what one finds in formerly Communist and ever catholic Poland or half secularized and half Christian northern New Jersey. The fact that cairo or Karaebi suffer from environmental decay does not negate the traditional Is-lamic doctrines canceming the love and appreciation of nature any more than does the pollution of Tokyo negate the spiritual signifıcance of the Zen gardens of Kyoto.

The ecanomic and political factors which have prevented Muslims from paying grearer attention to their own traditional teachings canceming the environment are very camplex and need a separate treatment. Suffıce it to say here that when the pollution of the Hudson River can be measured in the Azores, when every American born will use over a hundred times more of many forms of .raw material than a Muslim born in Bangladesh, when the West refuses to put its own house in order through a sane energy and raw materials policy and instead invades anather part ·of the globe to preserve "the Western way of life" which in this cantext means the wasteful use of energy without thought of the cansequences of i ts actions for future generations, thenit should not be too diffıcult to understand why the en-vironmental issue does not possess much priority in the Islamic world-at the present moment.

Furthermore, there is the question of innovation and reception of a Westem technology wbich until now has been very destructive of the natural environment The Islamic world is on the receiving en~ of an ever changing technology which guarantees its damination through canstanct innovation. There is no breathing space to·adapt an ex:isting technology with the minimum

İs14m1Ara~ Cill: 4, Sayı:3, Temmuz 1990

SEYYI.D HÜSEYİN NASR (Ç'eV: MEVLÜT UY ANlK)

lanacaldarsa ve aynı miktarda enerji harcayacaldarsa, diloyanın biosfennde ne olabileceği merak: edilebilir!

İslam dUayasını ilgilendirdiği kadanyla, uygulama dilzeyinde, zilcre değer diğer onemli bir etken daha vardır. Batı'nın somurgeci tahakkoma, isıarn dünyasına yalnızca ekonomik: somora getirmelde kalmadı, hem de ikinci sınıf-Batı teknolojisi buralara girdi. Birçok İslam Ulkesinde, tabiatla ilgili çok az leurala sahip olan laik Belçika, Fransa ve İngiliz kanunları adına; tabii çevreye yOnelik olan sorumlulukla ilgili sayısız öğretiye sahip olan İlahi Hukuk'un çoğu bir çok İslam Ulkesinde yürürlUkten k:aldırılm~tır. Hatta §ayet çevre ile ilgili kanunlar varsa Batı'dan ithal edilen yeni sekuler kanun-lar çerçevesinde uygulamaya konulmuştur. Bunlar, masıumanlar açısından yegane kaynağını ve özünü isıarn vahyinin oluşturduğu ahlaki değerlerden koparılmış olup herhangi bir dini oneme sahip değildiler. Birçok İslam ülkesinde hukukun önemi konusunda yapılan bu peğişildik, geniş bir insan kitlesinin lcırsal alan-lardan şehir merkezlerine goç etmeleri, birçok müslüman şehirinde bazı grublar arasıoda çevreye dair geleneksel İslami öğretilerin tebliğinde büyük bir engel olarak One sUrOien kültUrel karışıklığa eklendi. Or-tadoğunun büyük şehirlerinin çoğunda bölgesel hayvan-Iara ve ağaçlara yOnelik bu duygusuıluk ki bu tabii un-surların varolduğunun delili olmaktadır, bir çok bölgede bUyük bir yoksunluk da buna eldenmelidir. Bu etkenler tarafından tesir altında bıralcılmış olanlar için tabii çev-reyi koruma meselesi, esasta, günlilk hayatın ih-tiyaçlarından tUmüyle soyutlanmıştır. Oysa siyasi lider-lerin birçoğu bunu ikinci derecede öneme haiz bir duruma indirgemelde ve tam tersine belirgin delil olmasına rağmen bunun sadece Batı'nın bir meselesi olduğunu dUşünmektedir.

Çevre bunalımının yalnızca batıya has değilde ev-rensel olduğu şüphesiıdir. İleri derecede sanayileşmiş ülkeler, bUtOn evrenin ekolojisini tehdit ederk~n müslümanlar, çoğunlukla kendilerini en fazla tehlikeye atan bir şekilde, çevreye aldır~ etmeyen bir tavır içerisinde olmalarına rağmen en ciddi şekilde bu mesele ile yüzyüze gelmek isıarn dünyası için mutlak derecede Onemlidir.12 Çevre bunalımı evrensel olduğu için ona ev-

12. Isıarn dünyasının çevre problemlerinin c;otu için söyleyece~miz §udur. İslami çevre anlayışı, ileri derecede sanayileşmiş ülkelerin yaptıklannda oldugu gibi aynı tarz ve de~cede global çevre kirlenmesini etkilemedi~ ve c;opnluk:Ja Icendi vatanda§lannın saglılt ve ~fahı ile ilgili oldupdur. Bununla beraber, baıı Isıarn veyahutta Üçüncü .Dünya Ülkeleri diye adlandınlan ülkelerce yapılan muameleler, bütün dünya için çok kork'unç sonuçlan vardır. Tropikal ormaniann tahrip edilmesini ve modem kimyanın zararlı ilaçlannı kullanmak buna dahil-dir. İfin pribi bu gibi uygulamalann ve evrensel kötü neticelerindend olayı, ilk defa Avtupa yayılmacılıgının· blflangıcmdan beri, sanayilqmiş Batı'nın hayatı, Av· rupa'nın sömürgeleri olan yerlerde yaşayaniann yapacak-lan ba~ketlere baiJıdır.

Journal of lslmnic Rtstarch VoL· 4, No: 3, July 1990

169

environmental impact witbout economic pressure whicb is simply unbearable for most Islamic couotries. Were "to catcb up" with Western technology, which is the goal of many Muslim governments, to be possible, such an achievement would simply expand the circle of the virulent and aggressive destruction of the environmeot caused by such technology as the case of Japan, Korea and Taiwan bears out. Such oountries have not certainly become ecologically safer havens since joining the in-dustrialiıed world. One wonders what would happen to the world's biosphere were people from Nigeria to ln-donesia to spend the same amount of energy and use the same amount of raw materials as citiıens of the so-called advanced countries!

On the practicallevel, there is fınally one other im-portant factor to mention as far as the Islamic world is concerned. The colonial damination of the West did not only bring about economic exploitation and introduce a second-rate Western technology into the Islamic world. It also resulted in many Muslim countries discarding much of the Divine Law or al-Shari"'ah with its numerous teachings concerning responsibility towards the natural environment in favor of secular Belgian, French or British cocles whicb had little to say concern-ing nature. And even if laws relating to the environment were passed in the framework of the new secular laws imported from the West, tbese did not carey any religious weight and remained divorced from ethical con-siderations whose sole origin and source for Muslims is the Islamic revelation. This change in the signifıcance of law in many lslamic lands added to the migratian of a large number of people from the countryside to urban areas with its concomitant cultural dislocation poses a major obstacle in propagating the traditional lslamic teachings concerning the environment among certain groups in many Muslim cities. The callousness toward domestic animals and trees in many of the large Middle Eastern cities bears evidence of the existence of these factors to which great poverty must . be added in many areas. The problem of the preservation of the natural environment seerns simply too far removed from the im-mediate concerned of life for those influenced by tbese factors white many political leaders simply relegate it to a position of seeonda ey im portance and consider lt to be simply a Western problem despite the blatant evielence to the contrary.

Of course, the environmental erisis is not only Western but global. And altbough the Muslims for the most part endanger themselves in their hee~less attitude towards the environment while the highly industrialiıed countries threaten the ecology of the whole globe, it is absolutely essential for the Islamic world to face this

170 ISLAM VB ÇEVRE BUNALIMI/ISLAM AND THE ENVIRONMENTAL CRISIS

rensel bir diklcat gerektiğini kavramak: herkes için önem-lidir. İslam dOnyası bu konuda sahip olduğu zengln fikri ve ahlakf geleneği azamf derecede ortaya koyarken, Batı'da bir tabiat kelamını yeniden olu§turmak giri§imin-de olanlar için, tabiat ve tabü çevre ile ilgili İslam geleneğinde bir hikmet olduğunu anlamalan lazımdır.

... Bu a§amada, çevre bunalımı ile ilgili olarak

İslam'ın durumunu Batı'dan ayıran (fikri) öğelerin bazılarına işaret etmek gerekmektedir. Batı'da,

teolojinin tabiat alanında bilime teslim olduğu tabii form

ve olayların kutsal bdyutu iie ciddi ilgiden kaçındığı ve birkaç yilzyıldan beri dini inancın zayıfladığı bir toplum-

da Hristiyan tabiat ketarnını yeniden olu§turmaya ihtiyaç

vardır. Yine tabiata yalnızca kendi menfaati açısından

bakan, e§Yanın normlarını ve değerlerini belirleyen,

hemen hemen, bir ilah haline getiren humanist insan

anlayı§ını da tahtından indirmek gerekmektedir. Bu tah-

tan indiernenin manası, neredeyse, tabiatı ele geçirilmesi

gereken bir dO§m.an gibi gören, içgildOsel bir tavır içinde olan insan tipinin ölO~U demektir; aynı zamanda tabiat

dünyasındaki pek ~k tı.ırlere Icendisinden bir§ey

verirken fiziki olduğu kadar ruhi gıdasını da ondan alan

tabiatı seven ve sayan insanın doğumu demektir. Çağda§

batı insanın yeniden doğumu ve Olmesinden daha az

olan her§ey, çevre bunalımı ile ilgili . olduğu sorece

sadece bir makyajdan ibarettir. Tabiat düzeni ile ilgili

günümüzün geçerli seküler bilimine dayalı olan ma heret-

li mühendisliğin seviyesi ne kadar yOksek olursa olsun bu bilimin uygulanması ile meydana gelen felaketlerden

kaçınılmayacaktır.

Bu vazife son derece zordur, çünkü sekülerle§miş

Batı insanının aklında ve ruhunda tabii düzenin tabiat

üstO kaynaklar katlar tabiatın kendisinden de

yabancıla§manın nasıl bu .derece derinde olduğu

görülmektedir. Fakat gerçekte manevi ve dini unsurları

~çeren güçlerin bOyilk ölçüde, Japonya'nın ekonomik ve

Wknolojik rekabeti hariç dl§atdan gelmeyip, çoğunlukla

Batı medeniyetinden gelmesi bir karşılıktır.

Buna zıt olarak, İslam dünyasında çevreye dayalı oıaratt ortaya çıkan telcnolojik sorunların kaynağı, bu dü_nyauın dışında ara§tırılmalıdır. İslam dünyasının fikrf x~ manevf !iderleri, yalnızca kendi sorunları ile uğrilşmaicta kalmayıp; aynı zamanda sınırlan Ötesinde or-taya çıkan sorunlan (meydan okumalar) ele almalıdırlar. Bu·nunla beraber İslamr bir ortamın bazı avantajlan da vardır. Burada din bala çok kuvvetlidir ve çevre bunalımlarının çozuımeye çalışılmasıdda halkın dini

issue ina most serious manner.12 It is also important for

everyone to realize that since the environmental erisis is global, it requires global attention. The. Islamic world must do its utmost to bring its rich intellectual and ethl-cal tradition to bear upon this problem as the West must realize that there is a wisdom within the lslamic tradition canceming nature and the natural environ-ment which can be of great significance for those in the West who are in quest of reformülating a theology of na-tu te.

• •• At this point, it is necessary to point to some of the

elemen ts which distinguish the situation of Islam today from that of the West as far as the environmental erisis is cancerned. In the West, there is need to reformuiate a Christian theology of nature in a society in which for several centuries religious faith has weakened and where theology bad surrendered the realm of nature to science and shied away from any serious concern with the sacral dimension of natural forms ·and phenomena. There is also the need to dethrone the humanistic can-ception of man which mak:es of man almost a deity who determines the value and norm of things and who looks . upon all of nature from only the point of view of his self-interest. This dethronement means a death of the. type of man who almost instinctively views nature as the enemy to be canquered and the birth of the man who respects and loves nature and receives spiritual as well as physical sustenance from it white also giving sorne-tbing of himself 'to the multifarious species of the natural kingdom. Anything short of this death and rebirth of modern Western man is cosmetic as far as the environmental erisis is concemed and no amount of elever engineering based on the current secular science of the natural order will be able to avoid the catastrophe created by the applications ofthis science.

This task is an extremely difficult one seeing bow deeply imbedded the alienation from nature as well as f(om the supernatural source of the natural order is in the psyche and mind of secularized Western man. But tbere is a oompensation in the fact that the forces with which the religious and spiritual elemeats in the West

12. W e say for Ibe most part since most of the environmentai problems of .the Islamic world concem the heallh and physical well-being of its own citizens and do not affecı the pollution of ıhe global environment in the same way and to the same degree as do the actions of highly in-dustrialized nations. There are, howevı:r, actions taken by certain Islamic or for that matter so-called Third World countries wbich do have dire consequences for the globe as a wtıole. ThC$C include the destnıction of tropical forests and the use of pesticides which are of course the producu of modem chemistry and part and pareel of modem apicultuıal pıactice. Strangely enougb, becaUK of such pıactices and their global consequence, for the fırst time since the beginning of the period of European expansion, the ljfe of the industrialized Wes;t dependi in a basic way upon the actions of thOK who live in what UKd to be European colonies.

İs14mtAraştirmalar Cill: 4, Sayı:3, Temmuz 1990

SEYYİD HÜSEYiN NASR (ÇEV: MEVLÜT UY ANI K)

duygularına daha kolayca müracaat edilebilinir. Üstetik Hristiyan terminotojisinde tabiat ketarnı olarale ad-landırılan şey, İslam dininde hiçbir zaman ihmal edil-mediği gibi, Batı'da olduğu üzere saf bir sayısat bilim Uzerine kurulu götilşte, kainate mutcaddes bakış tamamen yer değiştirmemiştir. Netice olarak, vahiyle temellendirilmiş hayatın ahlaki' boyutu, müslümanlar arasında hata çok kuwetlidir ve buna Batı toplumunun bütün kesimlerinden olmamalda beraber, çoğu durum-dan daha kolay bir şekilde başvurulabilir. İnsanın kimliği hakkındaki basrretini kaybetmiş ve böylece manevi açıdan faydasız bale gelmiş bir insanlıktan tabiat düzenini kurtarma görevi hem Batı hem de İslam dünyasında endişe verici durumdadır, niteliksel bir boyuta sahip olması bir yana, onun insan hayatının devam etmesi için dahi bu vazifeyi yerine getirmesi şarttır.

... Sonuçta mecburi olarak söylememiz gereken

şudur: Tahripkar çevre bunalımları gerçeği karşısında, batının gondemini onu savunanlara ve onunla yalandan ilgilenenlcre terkederek, İslam donyasının tam olarak ne yapması gerektiğidir. İslam dünyası, daha önce belirtilen ve harici etleenierin çıkardığı bO tOn engellere rağmen iki kapsamlı programı uygulamalıdır. 13 Birincisi, tabiat düzeni, dior önemi ve bu dOnyada insan hayatının her safhasında yakın münasebetine dair İslam'ın yüzyıllardır devam edegelen hikmetini goncel bir dilde açık-seçik or-taya koymak ve bunları formüle etmek. Bu program, hem çağdaş bilimi hem de bilimciliğinin eleştirel bir değerlendirmesini muhakkak ihtiva etmelidir. Bunlara ilaveten aynı program, sadece Batı bilim tarihinin bir parçası olarale değil; İslam fikri geleneğinin ayrılmaz bir parçası olarak Geleneksel İslam bilimini de kap-samalıdır.14

İkinci program, tabii çevreye olan ahlaki' yaklaşımla ilgili olan İslam bulcukunun öğretileri hakkında müslümantarı şuurlandırma ve bizzat bu

hukukun illeelerine göre, gerektiği her zaman, bunların

13 .. Batı'nın ekonomik ve teknolojik baskısı yüzünden müslümaniann atalete düşmeleri karşısında ö~üt verecek son şahıs biı olabiliriz. Hatta bugünün zor şartlan altında müslümanlar kendi kendi lerine bunun daha çofunu yapabilirler. Dahası muhtelif İsl.Sm ülkelerinde, ziraattan mimariye kadar uzanan fıyaskolar, ekolojik açıdan yıkım olan hareketler meydana gelmeyecekti. Batının bugünkü çevre bunalımından esas sorumlu olmasına rapen, İsl.Sm ülkelerindeki yanlış planlama ve kötü icraat.lar ve ataletin tamamından o suçlanamaz.

14. /slamic Life and 11ıough ve Scierıce and Civilization in Islam adlı eserlerimizde bu meseleyi derinlemesine ele aldıgımız için burada fazla dokunmayacagız.

Journal of Islamic Research Vol: 4, No: 3, July 1990

171

have to contend come for the ~ost part from within Western civilization itself and not from the outside, the economic and now technological challenge of Japan being the only exception.

In contrast, in the Islamic world the origin of tech-nological problems bearing upon the environment are to be sought outside that world. The intellectual and spirituat teaders of the lslamic world must dea ı not only witb their own problems, but also with ever continuiog challenges which briginate beyoQd the'ir borders. There are, however, atso certain advantages in the Islamic situation. There, religion is stili very strong and ooe can appeal more easily to the people's religious sensibilities in seeking to solve the enviroomental crisis. Moreover, what would be called a theology of nature in Christian terms has never been forgotten in Islam; nar has the sacred view of the casmos become totally replaced by the view based upon a purely quantitative science as has occurred in the West. Finally, the ethical dimension of life as grounded in revelation is stili strong among Mus-lims and can be appealed to more easily than is the case of many but of course not all sectors of Westem society. The task of saving the natural order from that humanity which has lost i ts visian of who is man and has thus be-come useless from a spirituaı point of view is daunting in both worlds, but it is a task wbich must be carried if human life is to even continue not to say possess a qualitative dimension. ...

In conclusion it is necessary to mention ~hat it is exactly that the Islamic world must do in the face of the devastating environmental crisis, leaving the agenda of the West to others who speak for it and who are specifi-cally concerned with it. The Islamic world must carry out two extensive programs despite all the obstacles placed before it by external factors.13 The first concerns formutating and making clearly known in a contem-porary language the perennial wisdom of Islam cancem-ing the natural order, its religious significance and in-timate relation to every phase of man's life in this world. This program must be of necessity ineJude a critica( ap. praisal of both modern science and scientism as well as the significance of traditionaı Islamic science not only as

13. W e would be the last person to advise inaction by Mus-lims because of the technological and economic damina-tion of the West .. Even under the diflicult conditions of today, much can be done by Muslims themselves. Moreover, some of the ecologically catastrophic actions taken in ~rious lslamic countries ranging from agricul-tural to architectural fiascos did not have to be carried out and certainly the West cannot be blamed for all the wrong planning and actiorı or for that matter inaction within lslamic countries despite the West's grave respon· sibilitiy as the main agent in the creation of the present global environmental crisis.

172 iSLAM VE ÇEVRE BUNALIMI/ISLAM AND TIIE ENVIRONMENTAL eRISIS

uygulama sahasını gen~letmek. Buna Batı'da yapıldığı gibi, çevre kirlenmesine lcar§ı, medeni hukukta,

müeyyideler getirmeye ilaveten isıarn ülkeleri tabiata gerekli ihtimamı ıöstere~, hayvanıara ve bitkilere kar~ı sevecen bir tavır takınan isıarn hukukunun hükümlerini (talimatlannı) ortaya koymalıdır ki, böylece çevre kanun-larınının aynı zamanda dini bir ö~eme sahip olduğu müslümanlar tarafından anlaşılsın. İlahi Hukukun

öğretileri vurgulanmaksıZın isıarn dünyasında çevreye kar~ı ahlAki bir tavır olu§turulamaz; dolayısıyla şayet kişi cezasız kalacağını sanarak tabii çevreye kötü davramrsa

ve tabiatın ırzına geçmeye çabalarsa, o insanın ruhunda ahlaki ve d inf çöküntülere yol açar.

Geleneksel devirlerde, bir değil aksine birkaç in-sanlık anlayııjı vardır. Bunların herbiri ilgili

medeniyetinin "Temel Fikri" denilebilecek dini ve manevf bir düzenin hakimiyeti altındadır: Sadece buradaki kuralımızı isbat eden istisnalar dışmda, din,

dini söylemlerinin tümüne nüfuz etmemi§tir.15 Bu geleneksel dünyaların sınırları bugün kırılmış bulunuyor

ve F.Schoun'un ·~ri atmosfer de değil de İlahi stratos-ferde uzla§mak" §eklindeki ifadesinde bulabileceğimiz bir ahenge, uzlaşmaya ulaşmak ve bir diğerini anlamak

ihtiyacını duyuyorlar. Bununla beraber muhtelif ~ri birliklerin üyelerinin, kimisi diğerlerinden daha aktif olsa

da, hemen hemen hepsinin yeryüzünün tabrip edilmesine

katkıları olmuştur. BumJan dolayı Din'den · ve Ruh aleminden bahsedenler için esas olan, hem göğe hem de yere karşı isyan eden bir insanlıktan gezegeni kurtarmak

meselesinde ve bu geçici sahaya kendilerini bağlayan içsel bir birlik ve uyumu tatbik ve işbirliği yapmaktır. Bugün

Ruh'un canlılığından bahseden bir şahıs, (yeryüzündeki)

el sUrülmem~ tabiatın ilk mabedinin (catedral) tahribine

goz yumamadığı gibi, kendini "insanın kralı" diye mı.ıtlaklaştırarak ölümsuz bir varlık kılmasıyla yine kendisine

zarar vermesi kar§ısında suskunluğunu sUrdüremez ve

bunun sonucunda insanın vah~iiC§erek bu krallığın üyelerinin dünya refahı adına herşeyi tahrip etmesine de seyirci kalamaz.

İslam, insaniann Allah'ın yaratıklarının diğer kısmı ile bafl§ ve huzur içinde yaşamalannın gereldiliğine ve tabiatJn mAnevf Onemine kendi müntesiblerinin olduğu

kadar diğerlerinin de dikkatini çekmede üzerine dU§en sorumluluğa elbette sahiptir. İIAhf cemal ve ceıaı Aleminin sembollerinin nalqedildiği bUyOk bir kitab olarak

ıs. Bkz. F. Schoun, The Traııscendent Unity of Religions. Temlme P. TOWDKnd, Wheaton (lll), 1984, özellilde b6ıiim2YC3.

part of the Western history of science but as an integral part of the Islami c intellectual tradition.

14

The second program is to expand the awareness of Sluıri'ite teachings concerning ethical treatment of the natural environment and extend their field of applica-tion whenever necessary according to the principle of the Shan"'ah itself. In addition to passing laws of a civil nature against acts of pollutidn similar to what is done in the West, Islamic countries must bring out the Sharf'ite injunctions concerning the care for nature and compas. sion toward animals and plants so that cnvironmental laws will be seen by Muslims to be impregnated with religious signifıcance. The ethical treatment of the en-vironment in the Islamic world cannot take place without emphasis upon the te.achings of the Divine Law and bence the ethical and religious consequences for the soul of man if he treats the natural environment with im-punity and seeks simply to rape it witb unbridled ferocity.

In traditional times, there existed not one but several humanities, each dominated by a religious and spiritual norm which could be called "the presiding Idea" of the civilization in question. Religion remained imper-vious to other universes of religious discourse with ex-ceptions which only proved the rule.15 Today the bound-aries of those traditional universes have been broken and there is need for them to understand each other and to reach a harmony which is in fact possible to paraphrase a sentence of Schuon, "not in the human at-mosphere but in the Divine stratospherc." Meanwhile, however, the members of these different human collec-tivities have become nearly all participants, some more actively than others, in the destruction of the earth. It is, therefore, essential for those who speak for religion and the world of the Spirit, to collaborate and apply that inner unity and harmony which binds them together to the terrestrial realm and the question of saving the planet from a humanity in rebellion against both Heaven and earth. The person who speaks for the life of the Spirit today cannot remain indifferent to the destruc-tion of that primordial cathedral which is virgin nature nor maintain silence concerning the barın man does to himself as an immortal being by absolutizing the "kingdom of man" and as a consequence brutalizing and destroying everything else in the name of the earthly welfare of members of that k.ingdom.

14. W e have dealt extensively with this question in several of our writings such as lslamic Life and Thouglıt and Science and Civilization in Islam and cannot dea! with it at any length here.

15. See F. Schuon, The Transcendent Unity of Re/igions, trans. P. Townsend, Wheaton (lll.), 1984, especially chapter 2 and 3.

İsMmfAraştımuılar Cilı: 4, Sayz:3, Temmuz 1990

SEYYİD HÜSEYiN NASR (ÇEV: MEVl:ÜT UY ANlK)

tezahor eden tabiatın metafiziği ile, ganomozon tabiat

sevgisi ile birle§miş akli bilgiyi koruma hususunda İstarn geleneğinin kendine özgü bir zenginliği vardır. Yaratılmış düzende gayr-i be§erf sahalara yönelik insanın görev ve sorumlulukları ile ilgilenen ve vahiyden

kaynaklanan, İlahi HukukJa sınırları çizilmiş belli bir ahlatca da sahiptir. MüsiUmantar, geleneicıerinin bu iki

boyutunu da bareleete geçirebilecelc, kadın ve erkeği tabiat aleminin manevi önemini ve bu tabiatı tahrip et-

menin lcötU sonuçlarını daha çok idrale etmeye götilrecek olan güncel bir dilde yeniden ifade etmek, diriltmek zorundadırlar.

Geleneksel İstarn'dan bahsedenlerin Uzerine düşen diğer bir vazife de, herhangi bir yerde kadın-ertcek bu mesele ile ilgilenen diğer dinlerin mensupları ile bir

diyaloğa girişmektir. Geleneklerine dair hikmetidiğer in-sanlarla paylaşmak ve onlardan birşeyler öğrenmekte,

hem çevre bunalımlarının kötü sonuçları ile mücadele eden İstarn aıemine, hem de bUtOn insanlığa oldukça çok katlada bulunacaktır. Japonya, Hindistan, Arabistan veya Amerika'da, Doğu'dan Batı'ya kadar kadın-erkek

herkes, üzerlerine doğan goneşi, gece parlayan

yıldızların gizemli güzelliklerini görmek için gözlerini göğe kaldıranlara bunları göstermesi gibi, aynı şekilde

muhtelif dinler tarafından öğretildiği gibi, tabiata müşfıtc bir özen göstermek ve tabiata dair hikmetler, bUlbutUn

şatamasını ve gülün güzelliğini takdir etmekle kut-

sandıkJarı sürece, her nerede olursa olsunlar, bunlar in-sanlara aittir. Kur'an'ın söylediği gibi, "Doğu ve Batı

Allah'a aittir" (11/115). Bu ifade, hepsi Allah'a ait olup ve dolayısıyla birbirleri ile bağlantılı bir şekilde güneşin

doğduğu, battığı yeri, ormanlık arazileri, kumsallıkJarı,

göğün boşluğuna dokunan ulu dağları, İlahi Sonsuzluğu yansıtan derin manevi s~ lar gibi birçok manaya sahiptir. Dünyanın bir tasınının tahrip edilmesinin diğer

kısımlarını da bu derece etkilemesini bugünün bilimi tah-

min edemedi. Bütün insanlığın içinde birlikte yaşadıkları ve birbirlerine bağımlı olan tabii çevrede, her yerde

kadın ve erkekJerin bu tarz bir birlik iç