TC

İSTANBUL UumlNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml

TARİH ANABİLİM DALI

YUumlKSEK LİSANS TEZİ

İSLAcircM OumlNCESİ TUumlRK KUumlLTUumlRUumlNDE ELCcedilİ VE

ELCcedilİLİK MUumlESSESESİ

Hazırlayan

NURDAN VARDAN

2501090045

Tez Danışmanı

PROF DR MUALLAcirc UYDU YUumlCEL

Bu tez İstanbul Uumlniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir

Proje Nu 21812

İstanbul 2012

iii

OumlZ

İSLAcircM OumlNCESİ TUumlRK KUumlLTUumlRUumlNDE ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK

MUumlESSESESİ

Projemizi oumlzguumln kılan Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde elccedili ve elccedililik muumlessesesi konusunda

daha oumlnce bir ccedilalışma yapılmamış olmasıdır Ccedilalışmamızdaki amacımız ldquoelccedilirdquo

kelimesinin etimolojisinden başlayarak elccedililerin ve heyetlerinin taşıması gereken

tuumlm vasıflarını Tuumlrk devletlerinin diğer devletlerle elccedililik muumlnasebetlerini ve

elccedililiğin muumlesseseleşme suumlrecini ele almak olmuştur

Elccedili devletin dış ilişkilerinin olmazsa olmazıdır Elccedili goumlnderme ve kabuluumlnuumln

tarihin en eski ccedilağlarından beri bacircki olduğu kaynaklardan malucircmumuzdur ldquoAd hoc

diplomasirdquo adı verilen bu ziyaret geccedilici bir suumlre iccedilin elccedililik goumlrevinin yerine

getirilmesi yani goumlrevin yerine getirilmesinden sonra elccedilinin uumllkesine geri doumlnmesi

şeklinde ifade edilmiştir MS XV- XVI yuumlzyıla kadar da daimi elccedililikler

kurulmadığı goumlruumllmektedir Bu durum Tuumlrklerde XVIII yuumlzyılın sonlarını

bulmaktadır Ancak bu doumlneme kadar elccedililerin kabul ve uğurlanmalarında teşrifat ve

merasimlerden bahsedilmesi bu konuya oumlnem verildiği ve oumlzen goumlsterildiğine işaret

etmektedir Oumlyle ki tuumlm protokol kuralları belli bir sistem ve duumlzen iccedilinde olmuştur

Tuumlrkler elccedililerine pek ccedilok isim vermişler ise de belgelerde en sık rastlanılan

kelime ldquoelccedilirdquodir ldquoBarış sulhrdquo anlamındaki ldquoilrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş ldquo il idare eden

kişirdquo manasındaki ldquoilcirdquo kelimesinin bir versiyonudur Elccedili kelimesi ldquoDevletini

başka bir devlet katında temsil eden kimserdquo ldquouzlaşma sağlamak veya iş bitirmek iccedilin

birinin yanına goumlnderilen kişirdquo anlamındadır ldquopeygamber resucircl yalvaccedil yalafar

sefir dilmaccedil haberci savcı soumlzcuumlrdquo gibi eş anlamlıları da bulunmaktadır

Tuumlrklerrsquode buumlyuumlk memuriyetlerden biri addedilen elccedililik goumlrevi genellikle

ldquovezirrdquo ldquohacirccibrdquo ldquotamgaccedilıtamgacıtuğracircicircrdquo ldquoaygucirdquo ldquobuyrukrdquo ldquoyınanccedilinanccedilrdquo ldquoata

sagunrdquo ldquotegintiginrdquo ldquobitikccedilirdquo unvanını taşıyan memurlara verilmiştir

Anahtar Kelimeler Tuumlrk Kuumlltuumlr Elccedili Elccedililik

iv

ABSTRACT

THE AMBASSADOR AND THE EMBASSY İNSTİTUTİON İN THE TURKİSH

CULTURE

What makes our project original previously a study doesnrsquot have been made

about the ambassador and the embassy institution in the Turkish culture Aim of our

study is to consider starting with ldquoambassadorrdquo from the etymology of the word

which must bear all the qualities of envoys and delegations diplomatic relations with

the other states the period of turning into an institution of the embassy

The ambassador is sine qua non of external relations of the state Sending

and acceptance of an envoy is known from the resources since historys the most

ancient ages This visit that the ad hoc diplomacy is called to fulfilment of the task

of the embassy for a temporary period of time that the task was expressed in the form

of a return to his country after fulfillment of the mission Until AD XV-XVI

century were not established the permanent embassies The 19th century are seen

without permanent embassies This situation finds of the XVIII century breaks for

Turks However until this period is mentioned from protocol rules and ceremonies

about the envoys acceptance and to wish a safe journey This issue is given attention

and care has shown the signs So much so that all of the protocol rules have been in a

layout and a particular system

Although Turks gave the envoys by many names the word that is the most

common name in the documents is envoy Itrsquos a variation of the person who

administrates the provincial which means in Turkish ldquoilcirdquo word derived from the

Peace which means in Turkish il The word envoy or ambassador means the

person who is representing his state in the other state opinion the person who is

sent to provide reconciliation or to finish the job The prophet apostle yalafar

ambassador messenger prosecutor advocate are synonyms such as

v

The embassy is regarded as one of the largest among the Turks often called

vizier hacirccib tamgaccedilı tamgacı tugra ayguci command yinanccedil inanccedil

ata sagun tegin tigin bitikccedili bearing the title of the officers would be

generated

Keywords Turk Culture Ambassador Embassy

Nurdan VARDAN

İstanbul 2012

vi

OumlNSOumlZ

Tezimize İslacircm oumlncesi devirlerden X yuumlzyıla kadar olan Tuumlrk tarihinin tuumlm

devletlerindeki elccedili kelimesinin etimolojisinden başlayarak ifade ettiği anlamları elccedili

ve elccedililik muumlessesesinin gelişimini Tuumlrklerrsquoin diğer milletlerle muumlnasebetlerini

araştırmaya ccedilalıştık Ayrıca buguumlne kadar araştırma konusu olarak ele alınmamış

olan kuumlltuumlrel youmlnuumlnuuml ortaya koymayı amaccedilladık

Ccedilalışmamızın odak noktasını oluşturan X asra kadarki Tuumlrk devletlerinden

Tuumlrkistan sahasında kurulmuş olanlar (Hunlar Tabgaccedillar Goumlktuumlrkler Uygurlar

Kırgızlar Tuumlrgişler Karluklar Oğuzlar Karahanlılar Selccediluklular) ve bunların

bırakmış oldukları Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln izleri iccedilin Orhun Abideleri (Goumlktuumlrk Yazıtları)

ve Ccedilin yıllıkları bilinen en eski ve en oumlnemli yazılı ana kaynaklardır Orhun

Abidelerirsquonde Goumlktuumlrklerrsquoin diğer devletlerle girdikleri siyasicirc muumlnacircsebetler ve bu

muumlnacircsebetlerin diplomatik temsilcileri isim ve unvanları ile şuumlpheye yer

bırakmayacak bir şekilde hem taşa hem de tarihe kazınmışlardır Bu nedenle

ccedilalışmamızda Tuumlrkistan sahasında kurulmuş olan Tuumlrk devletleri iccedilin

faydalandığımız kaynakların ilk sırada gelenini Orhun Abideleri teşkil etmiştir

Orta ve Doğu Avrupa sahasında kurulmuş olan X asra kadarki Tuumlrk

devletleri (Avrupa Hun Devleti Avarlar Hazarlar Bulgarlar) iccedilin de ana kaynak

olan Rus Yıllıkları ele alınmışlardır

Rus Yıllıkları ile bunların yanı sıra Bizans kaynakları da adı geccedilen sahada

kurulmuş olan Tuumlrk devletleri ile Bizans Devleti arasındaki elccedililik muumlnasebetlerini

ortaya koymuşlardır Ayrıca Tuumlrklerrsquoin Sacircsacircnicirclerrsquole olan siyasicirc anlamdaki

temaslarına da değinmişlerdir Dolayısıyla ccedilalışmamızdaki Fars kaynakları youmlnuumlnden

eksikliğimiz Bizans kaynaklarıyla giderilmeye ccedilalışılmıştır

vii

Tuumlrkistanrsquodaki kuumlltuumlr merkezlerinden (Afanasyevo Andronova Karaccediluk hellip)

elde edilen ana kaynak niteliğindeki arkeolojik bulgular ve bunlarla ilgili yorumlar

da ana kaynakların en guumlccedilluuml destekccedilileridirler

Gerek Tuumlrkistan gerekse Doğu Avruparsquoda hacirckimiyet kurmuş olan Tuumlrk

devletleri ile ilgili olarak İslacircmiyetrsquoin kurulduğu ve yayılmaya başladığı doumlnemin

bilgileri iccedilin de Arap kaynaklarından istifade edilmiştir

Ccedilalışmamızda kullandığımız ana kaynakların buumlyuumlk bir ccediloğunluğu artık

Tuumlrkccedilersquoye tercuumlme edilmiş bulunmaktadır Tercuumlme eserlerden faydalandığımız gibi

ccedilevirisi bulunmayan yabancı dillerdeki araştırma eserlerden de kendi imkacircn ve

bilgilerimizle istifade etmeye ccedilalıştık

Hocalarım Prof Dr Abduumllkadir DONUKrsquoa Doccedil Dr İsmail

MANGALTEPErsquoye Yrd Doccedil Dr Ali AHMETBEYOĞLUrsquona ve ccedilalışmalarımızda

emeği geccedilen diğer tuumlm hocalarıma teşekkuumlr ediyorum Bu ccedilalışmamızı

tamamladığımızda ilk mezunlarından biri olarak ayrı bir gururunu taşıyacağım

tezimizin her aşamasında bizlere elinden gelen tuumlm desteğini seferber eden danışman

hocam Prof Dr Muallacirc UYDU YUumlCELrsquoe ayrıca şuumlkranlarımı sunmayı bir goumlrev

sayıyorum

Araştırmam esnasında maddi destek veren Tuumlrk Petrol Vakfını ve rahat bir

ccedilalışma ortamı sunan İSAM Kuumltuumlphanesinin tuumlm ccedilalışanlarını minnetle anıyorum

Son olarak uumlzerimden hayır duacirclarını eksik etmeyen annem Havva ve babam

Mehmet CANTUumlRKrsquoe her zaman desteğini hissettiğim acircileme teşekkuumlr ediyorum

Nurdan VARDAN

İstanbul 2012

viii

İCcedilİNDEKİLER

OumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii

ABSTRACThelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiv

OumlNSOumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipvi

İCcedilİNDEKİLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipviii

KISALTMALARhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxviii

GİRİŞhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip1

BİRİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ MANASI ve TUumlRK

TARİHİNDE AYNI ANLAMDA KULLANILAN KELİMELER 30

I ELCcedilİ KELİMESİNİN ANLAMI 30

II ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ 33

III ELCcedilİ KELİMESİNİN TERMİNOLOJİDE VE TARİHTE EŞ

ANLAMLILARI 46

IV ELCcedilİ VE ELCcedilİLİKLE İLGİLİ TERİMLER 53

V ATASOumlZLERİ VE DEYİMLERDE ldquoELrdquo VE ldquoELCcedilİrdquo 56

VI ELCcedilİLİK MUumlESSESESİNİN TARİHİ GELİŞİMİ 57

ix

İKİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRKLERrsquoİN DİĞER MİLLETLERE GOumlNDERDİKLERİ

ELCcedilİLER

I TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ 60

A TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINDAN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 60

1 HUNLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 60

a) Hunlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 60

b) Hunlarrsquodan Bizanslılarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 68

c) Hunlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 71

d) Hunlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 72

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

73

a) Goumlktuumlrklerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 73

b) Goumlktuumlrklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 85

c) Goumlktuumlrklerrsquoden Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

89

d) Goumlktuumlrklerrsquoden Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 90

e) Goumlktuumlrklerrsquoden Moğollarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

90

x

3 UYGURLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 91

a) Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 91

4 KIRGIZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 94

a) Kırgızlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 94

5 TUumlRGİŞLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 95

a) Tuumlrgişlerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 95

b) Tuumlrgişlerrsquoden Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 97

6 OĞUZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 98

a) Oğuzlarrsquodan Tabgaccedillarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 98

7 SELCcedilUKLULARrsquoDAN GOumlNDERİLEN

ELCcedilİLER 99

a) Selccediluklularrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 99

B DOĞU VE ORTA AVRUPA COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK

KAVİM VE DEVLETLERİNDEN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 102

1 AVARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 102

a) Avarlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 102

b) Avarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 102

c) Avarlarrsquodan Franklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 106

xi

2 HAZARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 107

a) Hazarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 107

b) Hazarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 109

c) Hazarlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 111

d) Hazarlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 111

3 BULGARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

112

a) Bulgarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

112

b) Bulgarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 113

c) Bulgarlarrsquodan Ruslarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 114

4 PECcedilENEKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

115

a) Peccedileneklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 115

II TUumlRKLER İLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ OLAN

MİLLETLERDEN GELEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ 116

A DİĞER MİLLETLERDEN TUumlRKİSTAN

COĞRAFYASINA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 116

1 HUNLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 116

a) Ccedilinrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 116

xii

b) Moğollarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 122

c) Bizansrsquotan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 122

d) Sacircsacircnicirclerrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 126

e) Albanlarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 127

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 128

a) Ccedilinrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 128

b) Bizansrsquotan Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 138

c) Sacircsacircnicirclerrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

143

3 UYGURLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 144

a) Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 144

b) Abbasicirclerrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 153

4 TUumlRGİŞLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 154

a) Ccedilinrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 154

b) Emevicirclerrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 156

5 OĞUZLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 157

a) Abbasicirclerrsquoden Oğuzlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 157

6 GAZNELİLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 158

a) Abbasicirclerrsquoden Gaznelilerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 158

7 SELCcedilUKLULARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

159

xiii

a) Bizansrsquotan Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 159

b) Abbasicirclerrsquoden Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

162

B DİĞER MİLLETLERDEN DOĞU VE ORTA AVRUPA

COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK KAVİM VE

DEVLETLERİNE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 162

1 AVARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 162

a) Bizansrsquotan Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 162

2 HAZARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 166

a) Bizansrsquotan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 166

b) Abbasicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 169

c) Sacircsacircnicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 171

d) Albanlarrsquodan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 171

3 KUMANKIPCcedilAKLARrsquoA GOumlNDERİLEN

ELCcedilİLER 173

a) Bizansrsquotan Kumanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 173

4 BULGARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 173

a) Abbasicirclerrsquoden Bulgarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 173

5 PECcedilENEKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 174

a) Bizansrsquotan Peccedileneklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 174

xiv

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİ ARASINDAKİ ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

ITUumlRK DEVLETLERİNİN TUumlRK KABİLELERİ İLE

OLAN ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ 178

A Hun-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri 178

B Hunlarrsquoın Kendilerine Tacircbi Devletlerle Elccedililik

Muumlnacircsebetleri 178

C Goumlktuumlrk-Avar Elccedililik Muumlnacircsebetleri 179

D Goumlktuumlrk ndashUrsul Vadisi Yerlileri Elccedililik Muumlnacircsebetleri 179

E Goumlktuumlrk ndashTuumlrgiş Elccedililik Muumlnacircsebetleri 179

F Goumlktuumlrk ndashKırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri 180

G Uygur-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri 180

H Uygur-Yağma Elccedililik Muumlnacircsebetleri 180

I Sacoğulları- Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri 181

J Gazneli-Oğuz Elccedililik Muumlnacircsebetleri 182

K Selccediluklu-Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri 182

L Avar-Kutrigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri 183

M Bulgar-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri 183

N Başkurt-Abbasicirc Elccedililik Muumlnacircsebetleri 183

II YABANCI DEVLETLERİN TUumlRK KABİLELERİ İLE

OLAN ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ 184

A Ccedilin-Hoten Prensliği Elccedililik Muumlnacircsebetleri 184

xv

B Ccedilin-Sirtarduş Elccedililik Muumlnacircsebetleri 184

C Ccedilin-Yuumleh-chi Elccedililik Muumlnacircsebetleri 186

D Ccedilin Wu-sun Elccedililik Muumlnacircsebetleri 186

E Ccedilin-Fergana Elccedililik Muumlnacircsebetleri 188

F Ccedilin-Uygur Karluk Basmıl Boyları Elccedililik Muumlnacircsebetleri

189

G Ccedilin-Accedile Devleti Elccedililik Muumlnasebetleri 189

H Bizans-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri 190

I Bizans-Saragur Ugor Ve Onogur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

191

J Bizans-Utigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri 192

K Abbasicirc-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri 195

L Abbasicirc-Ccediloumll Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri 195

M Abbasicirc-Buhara Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri 196

N Tibet-Uygur Elccedililik Muumlnacircsebetleri 196

O Abbasicirc-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri 196

P Rus-KumanKıpccedilak Elccedililik Muumlnacircsebetleri 197

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN VASIF VAZİFE ve

YETKİLERİ

ITUumlRK ELCcedilİLERİNİN OumlZELLİKLERİ 199

A Fiziksel Oumlzellikleri 199

B Karakterleri 200

C Eğitim Durumları 203

xvi

D Meziyetleri 204

E Unvanları 205

II ELCcedilİLERİN VAZİFELERİ 219

III ELCcedilİLERİN YETKİLERİ VE SINIRLARI 222

BEŞİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİLERİN SOSYAL HUKUKIcirc VE EKONOMİK

HAKLARI

I HUKUKIcirc DURUMLARI 224

A Elccedililerin Hukuku (Dokunulmazlığı) 224

B Elccedililerin Guumlvenliği 234

C Protokol Kuralları ve Elccedililerin Protokoldeki Yerleri 239

D Elccedililerin Maiyetleri 242

b) Tercuumlman 242

c) Ulak 242

d) Kapıcı 243

e) Kacirctip 243

f) Kılavuz 245

g) Vezir 246

h) Kanar 250

II EKONOMİK DURUMLARI 252

A Elccedililerin Gelirleri 252

xvii

B Elccedililerin Giderleri 252

III SOSYAL DURUMLARI 255

A Elccedililerin Karşılanma Merasimleri ve Tuumlrklerrsquoin Yabancı

Elccedililere Muameleleri 255

B Yabancı Elccedililerle Gelen Hediyeler 264

C Yabancı Elccedililere Verilen Hediyeler 269

ALTINCI BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN GOumlNDERİLİŞ SEBEPLERİ VE

GUumlZERGAcircHLARI 280

I ELCcedilİLERİN GİDİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ 281

a) Tuumlrk Cihan Hacirckimiyeti Anlayışı 281

b) Cuumllucircs Bildirme 282

c) Barış ve Askeri Yardım Teklifi 283

d) Davetlere İştirak Etme 283

e) Ticaricirc İlişkiler 284

f) Vergi Talebi ya da Yıllık Vergilerin Toplanması

285

g) Taziye Dilekleri 285

h) Hediye Sunma 286

ı Evlilik 286

II KULLANDIKLARI GUumlZERGAcircHLAR 287

a) Tuumlrkistanrsquodaki İpek Yolları 287

xviii

b) Karadenizrsquoin Kuzeyi ve Doğu Avruparsquodaki İpek

Yolları 298

III KONAKLAMA YERLERİ 302

YEDİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRK YURDLARINA GELEN YABANCI ELCcedilİLERLE

TEMASLAR

I ELCcedilİLERİN GELİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ 305

a) Savaş ve Barış Amaccedillı 305

b) Cenaze Toumlrenlerine İştirak ve Taziye Bildirme305

c) Asil Soydan Elccedili Goumlnderilmesi İsteği 308

d) Uumllkenin Tanındığını Belirtmek Uumlzere Goumlnderilmesi 308

e) Suikast 308

f) Ticaricirc 309

g) Kontrol Amaccedillı 309

SONUCcedil 311

KAYNAKCcedilA 313

EKLER 352

I RESİM 1ELCcedilİLİK HEYETİNİ TASVİR EDEN BİR DUVAR

RESMİ 352

II HARİTA 1 I Ouml 4yy ile IS2yy Arasında Hiongnu (Hun)

İmparatorluğu 353

III HARİTA 2 6-9yy Arası Batı ve Doğu Tuumlrkleri (Koumlk Tuumlrkler)

354

xix

KISALTMALAR

Ae Aynı Eser

Age Adı geccedilen eser

Agm Adı geccedilen makale

Ay Yazara Ait Son Zikredilen Yer

Bkzbkz Bakınız

Bs Baskı

C Cilt

CTS Chiou Trsquoang Shu (Eski Trsquoang Hanedan Yıllığı)

Ccedilevccedilev Ccedileviren

DGBİT Doğuştan Guumlnuumlmuumlze Buumlyuumlk İslacircm Tarihi

DLT Divanuuml Lucircgat-it-Tuumlrk

Dnş Danışman

Dpdip Dipnot

DTCF Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi

Dz Dizi

Ed Edit

Ed Fak Edebiyat Fakuumlltesi

Ens Enstituumlsuuml

HTS Hsin Trsquoang Shu (Yeni Trsquoang Hanedanı Yıllığı)

İA İslam Ansiklopedisi

İUuml İstanbul Uumlniversitesi

Karş Karşılaştırınız

xx

KB Kutadgu Bilig

Kocav Kuumlltuumlr Ocağı Vakfı

MTAD Modern Tuumlrkluumlk Araştırmaları Dergisi

Mtb Matbaası

Nşr NeşredenNeşri

Nu Numara

P page sayfa

Pub Publisher Yayınlayan

S Sayı

s Sayfa

Sos Bil Sosyal Bilimler

SUumlTAD Selccediluk Uumlniversitesi Tuumlrkluumlk Araştırmaları Dergisi

TAD Tarih Araştırmaları Dergisi

TCTC Tsu-chih-trsquoung-chien (Ccedilin tarihinin muumlhim bir kronoloji kaynağıdır)

TDTD Tuumlrk Duumlnyası Tarih Dergisi

TED Tarih Enstituumlsuuml Dergisi

Trc Tercuumlme

TDAV Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı

TDK Tuumlrk Dil Kurumu

TFYK Tsrsquoe-fu-yuumlan-kuei (Başka kaynaklarda parccedila parccedila bulunan imparator

mektuplarının tamamını iccedilermektedir)

TİD Tarih İncelemeleri Dergisi

TDV Tuumlrkiye Diyanet Vakfı

TKİD Tuumlrk Kuumlltuumlruuml İncelemeleri Dergisi

TKAE Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araştırma Enstituumlsuuml

TTK Tuumlrk Tarih Kurumu

xxi

Ty Basım Tarihi yok

Uumlni UumlniversiteUumlniversitesi

Vd Ve devamı

Vol Volume (Cilt)

W place Basım Yeri Yok

W date Tarih Yok

Y Yıl

Yay YayınıYayınları

YLS Yuumlksek Lisans

Yy Yayım Yeri Yok

1

GİRİŞ

Gerek elccedili gerekse elccedililik goumlrevi insan topluluklarının ilk siyasicirc ilişkilerinin

başlangıcıyla akrandırlar Yeryuumlzuumlnuumln en eski kavimlerinin bu goumlrevlilere hangi isim

ve unvanı verdiklerini tam olarak bilmesek de bu goumlrevi uumlstlenen birilerinin o

ccedilağlarda1 da var olduğu itiraz kabul etmez bir gerccedilektir Arkeolojik veriler de bunu

destekler mahiyettedirler Ancak işin bu kısmı ccedilalışmamızın sınırları dışında

kaldığından biz Tuumlrk tarihinin en kadim devletlerinden başlayarak bu devletlerin

diğer milletlerle kurdukları siyasicirc muumlnacircsebetlerin yuumlruumltuumlcuumlleri konumunda bulunan

elccedililerinin kuumlltuumlrel hayattaki rollerini goumlrevlerini kısacası eldeki kaynakların ışığı

altında tuumlm youmlnlerini incelemeye ccedilalışacağız Ancak takdir edilir ki ccedilalıştığımız saha

İslacircm Oumlncesi Tuumlrk tarihi olması sebebi ile geccedil doumlnem Selccediluklu ve bilhassa Osmanlı

Devleti ccedilalışmamızın sınırları dışında kalmış ve değerlendirmeye tacircbi tutulmamıştır

Bununla birlikte eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln bir devamı olması hasebiyle Selccediluklu

Devletirsquonin kuruluş aşamasındaki elccedililik muumlnacircsebetleri ve elccedililikle goumlrevlendirilen

kişilerin devlet teşkilacirctındaki konumları ve unvanları da ele alınarak

değerlendirilmesi uygun goumlruumllmuumlştuumlr

Tuumlrkistan coğrafyası ile kuzeyde Sibirya doğuda Kadırgan (Buumlyuumlk Kingan)

Dağları guumlneyde Himalaya ve Hindukuş Sıradağları batıda da Hazar Denizi ve

Yayık (Ural) Nehri ile ccedilevrili buumlyuumlk bir alan kastedilmektedir V yuumlzyılın Arap

Pers Ccedilin Yunan kaynakları Tuumlrk ve İran kavimlerinin sınırını Ceyhun Nehrirsquonin

teşkil ettiğinde ve bu boumllgenin doğusunun buguumlnkuuml macircnacircda Tuumlrkistan olduğunda

hemfikirdirler2 Tuumlrklerrsquoin ilk ana yurdunun Tuumlrkistan sahasında bulunduğu ve

duumlnyanın doumlrt bir tarafına buradan yayılmış oldukları kanaati yaygındır Tuumlrklerrsquoin

ilk ana yurdu olarak Altay ve Sayan (Koumlgmen) Dağları ccedilevresi ile bu dağların

1 Detaylı bilgi iccedilin bkz Turgut Yiğit ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo TAD

Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml XVIII S29 Ankara 1997 s244 HG Guumlterbock ldquoThe Deeds of

Suppiluliuma as Told by His Son Mursili IIrdquo JCS 102 1956 s94-98 2 Oumlzkan İzgi ldquoOrta Asyarsquonın Tuumlrkleşmesirdquo TED Prof Tayyib Goumlkbilgin Hatıra Sayısı S12

İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1982 s637 Osman Turan Tuumlrk Cihan Hakimiyeti

Mefkuresi Tarihi 17 bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s41

2

guumlneybatı boumllgelerinde (Minusinsk3-Tuva-Abakan bozkırları

4) kabul edilmektedir

Buradan yayılma goumlsteren Tuumlrklerrsquoin ikinci anayurdu ise Cungarya ile Hazar Denizi

arasındaki bozkırlar olmuştur5 İkinci anayurttan etrafa dağılışları ise iki youmlnden -ya

buradan İran Havzasırsquona doğru ya da İdil-Yayık yoluyla- gerccedilekleşmiştir İran

Havzasırsquonda daha guumlccedilluuml kavimlerin olması nedeniyle daha ziyade İdil-Yayık yolu

tercih edilmiştir6

Doğu ile Batı arasındaki yolların merkezi noktasını oluşturan Tuumlrkistan

tarihin her doumlneminde oumlnemini korumuş bu yuumlzden Tuumlrk ve diğer pek ccedilok kavmin

muumlcadelesine sahne olmuştur Ccedileşitli sebeplerle gerccedilekleşen goumlccedillerin sık yaşanması

nedeniyle milattan oumlnceki devirlerde Tuumlrklerrsquoin Tuumlrkistanrsquoın hangi boumllgesinde

yaşadıklarını ancak kabaca soumlylemek muumlmkuumln olmaktadır Bu boumllgenin Seyhun

Nehrirsquonin orta kısımları yani buguumlnkuuml Kazakistan boumllgesi olduğu soumlylenebilir Miladi

devirlere yaklaştıkccedila arkeolojik verilerin desteği ile daha net bilgilere ulaşılmaktadır

Harezm boumllgesindeki kazı ccedilalışmalarında bulunan SPTolstovrsquoa goumlre Tuumlrklerrsquoin

Tuumlrkistanrsquoa gelişleri MOuml2500 civarında (Afanasyevo kuumlltuumlruuml) olmalıdır7

Tuumlrkluumlğuumln kuumlltuumlrel vasıfları aynı havalide daha sonraki Andronovo (MOuml1700-

1200) kuumlltuumlruumlnde belirginleşmiştir8

MOuml II yuumlzyılda Hunlarrsquoın baskısıyla Ccedilinrsquoin kuzey boumllgelerinden batıya

doğru goumlccedilen Yuumleccedililer Tanrı Dağlarırsquonın batısındaki Sakalarrsquoı guumlneybatı

istikacircmetinde hareket ettirmişlerdir Hunlar da Gobi Ccediloumlluumlrsquonuumln iki tarafına yayılmaya

başlamışlardır Diğer taraftan ipek yolunun geccediltiği Tarım Havzası Ccedilinlilerrsquoin eline

geccedilmiştir Bir Moğol kavmi olan Hsien-pirsquolerrsquoin baskısıyla guumlneye doğru yer

3 Asyarsquoda Baykal Goumlluumlrsquonuumln kuzeybatısı Bkz İbrahim Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm Sentezi İstanbul

Oumltuumlken Yay 2008 s13 4 İbrahim Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc Kuumlltuumlruuml 25 bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2005 s49 ve 52

5 Lajos Ligeti ldquoBilinmeyen İccedil-Asyardquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s1030-1031 Salim Koca ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve Yayılmalarırdquo

Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002

s992 6 Ligeti agm s1031

7 Sergay Pavlovich Tolstov Scytians of the Aral Sea and Khorezm Moskova Oriental Literature

Pub House 1960 p56 İzgi agm s633-634 8 Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s14

3

değiştiren Hunlarrsquoın Ordos ve Alaşan boumllgelerine yerleşmelerinden sonra Ccedilinlilerrsquole

siyasicirc ve ticaricirc temasları başlamıştır9

Tuumlrklerrsquoin ataları Altay ve Tanrı Dağları ccedilevresinde Hazar-Ural-Altay

uumlccedilgeninde anayurtlarını kurmuşlardır Tuumlrk ilinin merkezi Metersquonin yirmi doumlrt Hun

boyunu tek bir ccedilatı altında birleştirerek devlet kurduğu MOuml 209 yılından

Uygurlarrsquoın Kırgız baskısına maruz kaldığı MS 840 10

yılına kadar -şimdiki

Moğolistan sınırlarında bulunan- Oumltuumlken olmuştur Daha sonra asırlarla ifade

edilebilecek uzun bir zaman suumlrecinde ya değişen iklim ve coğrafya koşulları ya

nuumlfus ve buna bağlı iktisadicirc gerekccedileler ya da daha guumlccedilluuml bir topluluğun baskı ve

saldırıları gibi siyasicirc nedenlerle guumlneye ve batıya doğru yayılmalar yer

değiştirmelerin yaşanmasına sebep olmuştur Kuraklığın ardından yaşanan Hun

goumlccedilleri meraların yetersizliğinden kaynaklı Oğuz goumlccedilleri ya da yukarıda da bahsi

geccedilen Kırgız baskısının getirdiği Uygur goumlccedilleri gibi goumlccediller bu yer değiştirmelerin en

guumlzel oumlrneklerindendirler

Selccediluklular zamanında daha da batıya gidilerek Nişabur başkent seccedililmiştir

Anadolu Selccedilukluları Konyayı Osmanlılar Edirne ve İstanbulu başkent

yapmışlardır Goumlruumllduumlğuuml gibi Tuumlrklerrsquoin ana kolu binlerce kilometre yol kat ederek

geniş bir alana hacirckimiyet kurmayı başarmıştır Ccedilok geniş olması hasebiyle de

Hunlarrsquodan başlayarak Buumlyuumlk Selccediluklularrsquoın başlangıcına kadar olan Tuumlrk tarihini

tez konumuzun iccediline almış diğerlerini kısmet olursa bundan sonraki ccedilalışmamızda

ele almak uumlzere ayırmış bulunmaktayız

Tuumlrkler anayurtları dışında Ccedilin Hindistan İran Orta Doğu Doğu ve Orta

Avruparsquoda da yuumlzyıllar suumlren hacirckimiyetler kurmuşlardır Bunlardan da yine X

yuumlzyıla kadar olanlar konu alanımıza dahil edilmişlerdir

Ccedilalışmamızın esasını oluşturan X asra kadarki bu Tuumlrk devletlerinin

tarihlerini kısaca vermeye ccedilalışalım

9 İzgi agm s634-636

10 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s134

4

Arkeolojik buluntulara bakarak MOuml ikinci bin yılda varlıklarından haber

verilen Hunlarrsquoın MOuml 1200 yılında devlet kurdukları fikrini Y Deguignesrsquoin -

Sih-ma Chrsquoienrsquoin Shih-chirdquo (Tarih Notları) eserine dayanarak verdiği H Cordierrsquoin

de bu goumlruumlşuuml desteklediği bilinmektedir11

LN Gumileumlv verdiği bu bilgiyi SV

Kiselevrsquoden aktardıklarıyla guumlccedillendirmiştir

ldquohellipbu sıralarda [MOuml 1200rsquolerde] guumlneyli goumlccedilebelerin Gobi uumlzerinden ilk

yuumlruumlyuumlşleri tamamlanmış olduğundan ccediloumll artık kullanılabilir bir guumlzergacirch [guumlzergacirch] haline

gelmiş ve Hunlar ccediloumlluumln iki tarafını da yurt edinmişlerdirrdquo12

ldquo hellipkayalar uumlzerine ccedilizilen

resimlerde Hunların atalarının uumlzerinde ldquokum denizirdquo ni geccediltikleri ldquogemirdquo ye benzer bir

suret tasvir edilmiştir Aslında bu beygirler tarafından ccedilekilen tekerlekli kapalı bir araba

resmidir Beygir suretinin ccedilizilmesi boumlyle bir arabanın binek atları iccedilin oldukccedila ağır

olduğunu goumlsterirrdquo13

Ccedilin kaynaklarında Hiungnu adıyla zikredilen ve Ccedilinrsquoin kuzeybatısında

yaşayan Hunlarrsquoın ataları kabul edilen topluluklar asırlardır bazen toplanıp

buumlyuumlyerek bazen parccedilalanıp dağılarak Oumltuumlkenrsquo de yaşamakta iken Mete oumlnderliğinde

MOuml 209 yılında bir bayrak altında toplanmışlar boumlylece ileride Korersquoden Aral

Goumlluumlrsquone daha sonra Kırımrsquoa kadar uzanacak olan bir devletin temelini atmışlardır

Hunlar altın ccedilağlarını MOuml 209-174 yılları arasında Mete Han zamanında

yaşamışlar ve Tuumlrk devleti en geniş sınırlarına yine bu doumlnemde ulaşmıştır

Tuumlrklerrsquole beraber yabancı kavimler de (Moğollar Tibetliler Tunguzlar

Ccedilinliler14

) Tuumlrk hacirckimiyetine alındığından Hun Devleti bir kabileler konfederasyonu

şeklinde teşkilacirctlanmıştır Bu durum bazı araştırmacıları yanıltmış Hunlarrsquoı Moğol

zannetmelerine sebep olmuştur

11

Lev Nikolayeviccedil Gumileumlv Hunlar ccedilev D Ahsen Batur 4 bs İstanbul Selenge Yay 2005 s

46 BkzY Deguines Histoire des Huns des Turcs des Mongols et des autres Tartares

occidentaux avant et depuis J C Jusqursquoa present Vol I P 1758 s216 H Cordier Histoire

geacuteneacuterale de la Chine Vol I P 1920 s205 12

Gumileumlv age s46 SV Kiselev Drevnyaya istoriya yuzhnoi Siberi Moskva 1951 s147 13

Gumileumlv ae s47 Kiselev ae s161

5

Mete Hanrsquoın Doğu akını Moğollar uumlzerine olmuş ve neticesinde Tuumlrk

Devletirsquonin sınırları Buumlyuumlk Okyanusrsquoa ulaşmıştır Hun yuumlkselişi Mete Hanrsquodan sonra

da devam etmiştir Metersquonin oğlu Ki-ok ya da Lao-shang (MOuml 177-160) Ccedilinlilerrsquole

iktisadi ilişkileri dostane bir biccedilimde suumlrduumlrebilmek iccedilin Ccedilinli bir prensesle

evlenmiştir Ancak bu yolla Hunlar arasına kolayca sızan Ccedilin diplomasisinin koumltuuml

niyetli propagandaları Lao-shangrsquoın oğlu Chuumln-chrsquoen (Kuumln-ccedilin) doumlneminde

meyvelerini vermeye başlamıştır İpek Yolursquonu hacirckimiyetine almak isteyen

İmparator Wu-ti bu uumlnluuml guumlzergacirchtaki devletleri tanıyıp Hunlarrsquoa karşı kendisine

taraftar bulabilmek amacıyla elccedilisi Chang Chrsquoienrsquoi ldquoBatı Boumllgesirdquo devletlerine

goumlndermiştir Elccedili amacına ulaşamamış fakat tuttuğu raporlar Ccedilinrsquoin duumlnyaya bakış

accedilısını değiştirmiştir Bu arada Hun prenslerinin (Ccedili-ccedili ve Ho-han-yehrsquoin)

birbirleriyle olan anlaşmazlıkları neticesinde Hun Devleti ikiye ayrılmış (MOuml55)

Ho-han-yeh Ccedilinrsquoe tacircbi olmuştur Siyenpilerrsquoin baskısı sonucu oumlnce Kuzey Hunları

daha sonra da (MS 216) Guumlney Hunları yıkılmışlardır

Tuumlrkistanrsquoın en eski halklarından biri olan Kırgızlarrsquoın varlıkları Han

zamanına (MOuml 206-MS 220) tarihlendirilmektedir15 Kırgızlar Ccedilin kaynaklarına

goumlre Hunlar tarafından MOuml 201rsquode hacirckimiyet altına alınmışlardır16

Kaynaklarda

Tuumlrk asıllı goumlsterilmemekle beraber V ndashVI asırlarda Tuumlrkleşmiş kavimlerden

sayılmaktadırlar17

Hunlarrsquoın zayıflaması neticesinde Buumlyuumlk Tuumlrk Hakanlığı tahtını Ccedilinlilerrsquoin

Siyenpi diye zikrettikleri Tuumlrk asıllı TabgaccedillarTobalar (To-prsquoalar To-ballar) ele

geccedilirmişlerdir Tabgaccedillar Ccedilinrsquoin kuzey ve batı kesiminde huumlkuumlmranlık suumlrmuumlşlerdir

Hunlarrsquoa bağlı bir boy olarak yaşıyorlarken Ccedilinliler ile yapılan muumlcadelelerde ve iccedil

karışıklıklarda adlarını duyurmuşlar ve gittikccedile kuvvetlenerek kendi hacirckimiyetlerini

kurmuşlardır Zamanla Moğol ve Ccedilinlilerrsquoin etkisi altında kalmışlar ve daha sonra

tamamen Ccedilinlileşerek Ccedilinrsquodeki Wei suumllalesinin oluşumuna katkıda bulunmuşlardır

14

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s61 15

Wolfram Eberhard Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ 2 bs Ankara TTK 1996 s

67 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s139 16

VVBartold Orta Asya ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2010 s184-185

6

534 yılında Doğu ve Batı (Kuzey) Weirsquoleri olmak uumlzere ikiye boumlluumlnmuumlşler ve VI

asrın ortasında tamamen asimile olmuşlardır18 550 yılında Doğu Wei yerine Kuzey

Chrsquoi 557 yılında Batı Wei yerine de Chou Hanedanlıkları kurulmuşlardır19

Hunlarrsquoın buumlyuumlk boumlluumlmuuml uumllkeyi terk edip Ccedilinrsquoe Hindistanrsquoa ve Avruparsquoya

giderek oralarda yeni devletler kurmuşlardır Hunlarrsquoın guumlneye inenleri Batı

kaynaklarında Heftalit20

Hint kaynaklarında Turuşka Arap kaynaklarında Haytal21

olarak geccedilen AkhunlarrsquoıEftalitlerrsquoi meydana getirmişlerdir Altay Dağlarırsquondan

Doğu Tuumlrkistanrsquoa yerleşen Eftalitler Karaşarrsquoın kuzeydoğusundan Isık-goumll Havzası

Ccedilu ve Talas bozkırlarından Aralrsquoa kadar Sir-derya Boumllgesi uumlzerinden Balkaşrsquoa kadar

İli Havzası boyunca hacirckimiyet kurmuşlardır22

V-VI yuumlzyıllar arasında Aşağı

Tuumlrkistan ve Doğu Tuumlrkistana hacirckim olmuşlardır Tabgaccedil Devletirsquonin ccedilağdaşı bir

Tuumlrk devleti olan Akhunlar hacirckimiyetleri sırasında Asyarsquoda buumlyuumlk bir guumlccedil

olmuşlardır23

Ancak Anucircşirvan ile İstemi Kağanrsquoın ortaklaşa hareketleri

neticesinde 557 yılında Goumlktuumlrklerrsquole İranlılar arasında paylaşılmışlardır24

436 sene ayakta kalmayı başaran Hunlarrsquoın batı kolu da Avruparsquoda Attilarsquonın

huumlkuumlmdarlığında bir devlet kurmuştur

Tabgaccedillarrsquodan sonra Tuumlrk ilinin idacircresi Avarlarrsquoın (394-552) eline geccedilmiştir

Bu doumlnemde de Tuumlrk Hakanlığı Hunlar doumlnemindeki ihtişamına ulaşamamıştır

Avarlar zamanında youmlnetime biraz daha Moğol unsuru karışınca bunu hoş goumlrmeyen

17

VV Barthold Orta-Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Dersler haz Kacirczım Yaşar Kopraman İsmail

Aka Ankara TTK 2006 s26 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s139 18

Kafesoğlu ae s30 19

Ahmet Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler II Ankara TTK 1999 s6 20

Bizans tarihccedililerince Hephtalites ya da Ak-Hun Pers tarihccedilisi Mirhondrsquoda Hayacircthelit Ccedilin

tarihccedililerinde Ye-tai Ye-ta olarak da adlandırılmışlardır Bkz Reneacute Grousset Bozkır

İmparatorluğu ccedilev M Reşat Uzmen 5bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2006 s96 21

Minorskyrsquoe goumlre kelimenin ldquoHabtalrdquo okunması daha doğrudur BkzBartold Orta-Asya Tuumlrk s23

dp9 22İzgi agm s636 Grousset age s96

23 Ramazan Oumlzey ldquoTarihte Tuumlrk Devletleri ve Hacirckimiyet Alanlarırdquo Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s350 24

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s89

7

Goumlktuumlrkler Avarlarrsquoı devletin başından indirmişlerdir İdacircreyi kaybeden Avarlarrsquoın

oumlnemli bir kısmı Doğu Avruparsquoya gitmiştir25

Bundan sonra Hunlarrsquoın gerccedilek vacircrisi Goumlktuumlrkler (552 - 745) olmuşlardır A

Taşağıl Goumlktuumlrklerrsquoin tarihte varlıklarından ilk soumlz ettirmelerini 542 yılı olarak

vermiştir26

Bu tarihe kadar kış aylarında Ccedilinrsquoin Sui Eyaletirsquone baskında bulunan

Goumlktuumlrkler 545 yılından itibaren Ccedilinlilerrsquole elccedililik teatilerinde bulunmuşlardır Toumlles

boylarını kendi idaresine katarak guumlccedillenen Bumın Kağan Juan-juanlarrsquola sıhriyet

yoluyla akrabalık kurmak isteyince Goumlktuumlrkler tarihte meşhur ldquodemirci koumllelerrdquo

aşağılamasıyla karşı karşıya kalmışlardır Bu durum Batı Weirsquoleri Juan-juanlarrsquola

ittifak halindeki Doğu Weirsquolerrsquoe karşı Goumlktuumlrklerrsquoe yakınlaştırmıştır Juan-juanlarrsquoı

bozguna uğratan Bumın 552rsquode milletini bağımsızlığa tam olarak kavuşturmuştur

Uumllkenin batı kanadını kardeşi İstemi Yabgursquoya vermiştir 27

Goumlktuumlrkler ele geccedilirdikleri Tuumlrk ilinin sınırlarını batıda Aralrsquoı aşarak

Hazarrsquoa Kafkasyarsquoya ve Kırımrsquoa kadar genişletmişler İrtiş Ccedilu Talas boumllgelerine

hacirckim olmuşlardır Uumllkenin doğu kanadındaki Buumlyuumlk Kağan Bumın ve onun oğulları

devletin sınırlarını genişletirlerken İstemi Yabgu da Altay Dağlarırsquondan Hazarrsquoa

kadar dağınık halde yaşayan Toumlles ve On Ogur boylarını itaati altına almıştır

Ardından Soğdlarrsquola meskucircn olan Batı Tuumlrkistan şehirlerinin ccediloğunu ele geccedilirmek

suretiyle Ccedilinrsquoden Akdenizrsquoe ulaşan İpek Yolursquonun hacirckimiyetinin Goumlktuumlrk

Devletirsquonin eline geccedilmesini sağlayan ilk adımı atmıştır Boumlylece ipek yolu ticaretini

ellerinde tutan Akhunlarrsquola komşu olmuşlardır Bumınrsquoın oğullarından Mukan Kağan

(553-572) komutasındaki kuvvetler ile İstemi Kağanrsquoın daha oumlnce kızı Facirckim ile

evlendirerek dostluk tesis ettiği Sacircsacircnicircler aynı anda hareket ederek (557) Akhun

Devletirsquone son vermişlerdir Semerkant Buhara ve Keş gibi Batı Tuumlrkistan

şehirlerini de Goumlktuumlrk topraklarına katılmışlardır 28

25

Oumlzey agm s350 26

Ahmet Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I 2 bs Ankara TTK 2003 s15 27

Ae s 14-31 28

Ae s31-32

8

Bundan sonra Goumlktuumlrklerrsquoin hem Bizans hem de Sacircsacircnicirclerrsquole diplomatik

temasları başlamıştır I Goumlktuumlrk Devleti 560 yılında Kırgızlarrsquoı kendisine bağlı

kılmışsa da II Goumlktuumlrk Devletirsquonin kuruluşuna kadar Kırgızlar muumlstakil bir kimlik

kazanabilmişlerdir I Goumlktuumlrk Devleti taht muumlcadeleleri ve Ccedilin entrikaları yuumlzuumlnden

582 yılında ikiye ayrılmıştır İşbara Kağan(582-587) liderliğindeki Doğu

Goumlktuumlrkleri 585 yılında Ccedilinrsquodeki Sui Hanedanlığırsquonın uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kabul etmek

zorunda kalmışlardır29 Batı Goumlktuumlrkleri ise İstemirsquonin oğlu Tardu (576-603) ve

onun halefleri ile hacirckimiyetlerini devam ettirmişlerdir 588-589 yıllarında Batı

Goumlktuumlrkleri Sacircsacircnicirclerden Baktriya ve Toharistanrsquoı almışlardır30

630-681 yılları arasında her iki devleti de Ccedilinrsquoin hacirckimiyetine girerek fetret

devri yaşayan Goumlktuumlrkler 682rsquode Kutlug Kağan liderliğinde II Goumlktuumlrk Devletirsquoni

kurmuşlardır Kutlug (İlteriş)rsquoun en yakın yardımcısı Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin Ccedilin

hacirckimiyetine girdiği zaman Ccedilinrsquode kalan bir Tuumlrk ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya

gelen uumlnluuml vezir Tonyukuk olmuştur Kutlug Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra tahta geccedilen

Kapgan Kağan (692-716) doumlneminde ve sonrasında boy isyanları31

(Tuumlrgiş Karluk

Dokuz Oğuz) ve yoğun olarak Goumlktuumlrk-Ccedilin diplomasisi yaşanmıştır Bayırkularrsquoın

saldırısı sonucu hayatını kaybeden Kapgan Kağanrsquoın yerini İnel almış fakat

isyanların devam ettiği doumlnemde başarılı olamaması uumlzerine kardeşi Koumll Tiginrsquoin

desteği ile Bilge Kağan tahta ccedilıkmıştır Bilge Kağan uumllkede huzuru temin etmişse de

731rsquode kardeşi Koumll Tiginrsquoin 734rsquote de kendisinin oumlluumlmuuml ile Goumlktuumlrkler guumlccedil

kaybetmişlerdir Sonunda Uygur Karluk Basmıl muumlttefiklerinin aralarının accedilılması

Uygurlarrsquoın tarihine youmln vermiştir

Goumlktuumlrklerrsquoden sonra Buumlyuumlk Tuumlrk İli Uygurlarrsquoın eline geccedilmiştir Uygurlar

bir devlet olarak ortaya ccedilıktıkları 744 senesinden oumlnce Orhun ve Selenga Nehirleri

kıyılarından Aral Goumlluumlrsquonuumln ccedilevresine uzanan sahada yaşamış ve Kao-chrsquoe (yuumlksek

arabalılar) Yuumlan-ho Wu-hu Wei-ho Wei-hu Hui-hu Hui-ho (şahin suumlratiyle

dolaşan ve huumlcum eden) gibi isimlerle anılmışlardır Oumlnce Hunlarrsquoın daha sonra da

29

Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler II s8 30

İzgi agm 1982 s637-638 Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I s87 31

Ahmet Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler III Ankara TTK 2004 s32-35

9

Avarlarrsquoın hacirckimiyeti altına giren Uygurlarrsquoın bir kısmı 487 yılında İrtiş Nehri

havzasına yerleşmiştir Fakat bir suumlre sonra tekrar Avar hacirckimiyetine girmişlerdir

Goumlktuumlrkler doumlneminde ise Selenga ve Orhun boylarında Toumlles ismiyle zikredilen

Goumlktuumlrklerrsquoin hacirckimiyeti altındaki kabileler topluluğu iccedilinde Uygurlar da

bulunmuşlardır Uygur oymağı zamanla guumlccedillenip Goumlktuumlrklerrsquoi yenerek Uygur

Devletirsquoni kurmuştur(744)32

744 yılında Oumltuumlken ccedilevresinde kurulan Uygurlar Kırgızlarrsquoa yenilerek

guumlneye doğru ilerlemiş Beşbalık Karaşar Kuccedila civarına yerleşmişlerdir33

Uygurlar

daha oumlnce Moyen-ccedilor Kağan zamanında (758rsquode) kendilerine tabi kıldıkları

kuzeyden gelen Kırgızlar onları oradan ccedilıkartıncaya kadar (840) Oumltuumlkenrsquode

oturmuşlardır34 Bundan sonra Doğu Tuumlrkistanrsquoa inerek Beşbalıkrsquoı başşehir

yapmışlar ancak 940 yılında devletin idaresini Uygurlarrsquoın batı kolu durumundaki

Karahanlılarrsquoa kaptırınca Cengiz Hanrsquoa tabi oldukları 1209 yılına kadar da kuumlccediluumlk bir

beylik olarak burada yaşamışlardır 744-840 yılları arasında huumlkuumlm suumlrmuumlş olan

Uygurlar Selenga Orhun ve Tola ırmakları [Irmakları] havzalarından Baykal

goumlluumlnuumln [Goumlluumlrsquonuumln] guumlneyindeki bozkırlara kadar uzanan geniş sahada

yaşamışlardır 100 [Yuumlz] yıla yakın bir suumlre iccedilinde Asya kıtasında boumllgesel guumlccedil

olmuşlardır Daha sonra iki ayrı Uygur devleti [Uygur Devleti] daha kurulmuştur

bunlar Kansu Uygurları ve Turfan Uygurlarırsquodır35

Uygurlarrsquoın Buumlyuumlk Tuumlrk Hakanlığı tahtına oturması ile de başkent

guumlneybatıya yani Orhun civarındaki Karabalsagunrsquoa alınmıştır 840 yılı Kırgız

baskınından kurtulan Uygurlarrsquoın bir kısmı Tibet ve An-hsi boumllgesine goumlccedil

etmişlerdir Bu boumllgenin merkezi ise Ccedilin ile buguumlnkuuml Doğu Tuumlrkistan arasındaki

ticaret yolu uumlzerinde bulunan Kan-chou (Kansu) şehri idi Buraya yerleşen

Uygurlarrsquoa Kansu Uygurları ya da Sarı Uygurlar denilmiştir36

32

Oumlzkan İzgi Ccedilin Elccedilisi Wang Yen-Tersquonin Uygur Seyahatnamesi 2 bs Ankara TTK 2000

s13-16 33

İzgi agm s639 34

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s139 35

Oumlzey agm s350

10

Goumlktuumlrk ve Uygurlar zamanında da tarih sahnesinde yer alan Sha-trsquoorsquolar X

asırda Ccedilinrsquodeki Beş Suumllalersquonin uumlccediluumlnuuml oluşturmuşlardır37

Ccedilin kaynaklarında Sha-

trsquoolarrsquoın ataları olarak zikredilen Chu-ye kabilesi oumlnce Tanrı Dağları civarında

oturmuştur38

Daha sonra da Chin-sha Dağırsquonın(buguumlnkuuml Urumccedilirsquonin kuzeyinde)

guumlneyinde ve Prsquou-lei (buguumlnkuuml Barkoumll) Goumlluumlrsquonuumln doğusundaki kum yığınlarının

bulunduğu boumllgede yaşamış olduğundan dolayı bu isimle anılmıştır Ccedilince

metinlerde ldquoSha-trsquoo Tuumlrklerirdquo olarak zikredildikleri iccedilin Tuumlrk oldukları şuumlphesizdir39

Buguumlnkuuml Tuumlrkccedilede ldquoŞatordquo şeklinde okuduğumuz Sha-trsquoo kelimesi ldquoKum Yığınlarırdquo

manasındadır40

Arap kaynaklarının ldquoldquoTuguzlarrdquo yani Tokuz-Oğuzlar hakkında verdikleri

bilgiler Ccedilin kaynaklarındaki Şato Tuumlrkleriyle ilgili bilgilerle oumlrtuumlşmektedir41

rdquo V

yuumlzyılda Tabgaccedil boyları arasında yer alan Sha-trsquoorsquolar daha sonraları Batı Goumlktuumlrk

Devletirsquone bağlı olarak yaşamışlardır Shato Tuumlrkleri 712 yılında Beşbalıkrsquoa

yerleşmişler fakat IX asrın başlarında Tibetliler tarafından buradan kovularak Ccedilinrsquoe

gitmeye mecbur bırakılmışlardır42

Yuumlzyıllar boyunca Trsquoang Hanedanlığırsquonda muumlhim

goumlrevlerde bulunan Sha-trsquoolar 907 yılında bu hanedanlığı yıkarak Sonraki Trsquoang

(923-936) Sonraki Chin (937-946) ve Sonraki Han (947-950) adları altında uumlccedil devlet

kurmuşlardır Boumlylece Ccedilinrsquoin ldquoBeş Hanedanlık Doumlnemirdquo ni başlatmışlardır43

Şatolar askerlikte eski Tuumlrk geleneğinde bulunan ccediladırı da kullanmışlar ve

hatta Ccedilin imparatorlarına da ccediladır hediye etmişlerdir44

36

İzgi age s25 ve 27 37

Cevdet Goumlkalp Goumlktuumlrk Devletinin Kuruluşundan Ccedilingizrsquoin Zuhuruna Kadar Altaylarda ve

İccedil Moğolistanda Kabileler Sevinccedil Mtb Ankara Atatuumlrk Uumlni Yay 1973 s19 38

Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII Yuumlzyıl)rdquo

TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s7 dp17 Eberhard age s 154

Ahmet Taşağıl Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Eski Tuumlrk Boyları Ankara TTK 2004 s99-102 39

Goumlkalp age s20 40

Ae s19-20 Reha Oğuz Tuumlrkkan ldquoTuumlrk Tarih Tezlerirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal

Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s694 41

Tuumlrkkan agm s694 42

Bartold Orta Asya s269 43

Tilla Deniz Baykuzu agm s7 dp17 Eberhard age s154 Taşağıl Ccedilin Kaynaklarına

Goumlre s99-102 44

Tuumlrkkan agm s697

11

Ccedilin kaynaklarına goumlre Tuumlrgişler oumlnceleri Toumlles boyları iccedilinde ldquoTurgitrdquo (Trsquou-

ju-ke) ismi ile Ccediloumlccedilek Yaylası (Buguumlnkuuml Doğu Tuumlrkistanrsquoın kuzeyinde)rsquonda goumlccedilebe

hayvancılıkla uğraşmakta iken MS V yuumlzyıldan sonra ldquoTuumlrgişrdquo (Trsquou-chrsquoi-she)

adıyla Goumlktuumlrklerrsquoin batısında Ccedilu ve İli Nehirleri kenarında yaşamışlardır Fetret

devrindeki Goumlktuumlrk Hakanlığırsquonın boşluğundan istifade ile Baga Tarkan unvanlı

şefleri U-ccedile-le oumlnderliğinde On-ok sahasını kendi idareleri altına almışlardır Ancak

Doğu Goumlktuumlrklerirsquone karşı Kırgızlar ve Ccedilin ile işbirliğine girmeleri 698 yılındaki

Bolccedilu Savaşırsquonda mağlup edilmelerine ve Goumlktuumlrklerrsquoe bağlanmalarına sebep

olmuştur Ancak bir suumlre sonra Su-lu liderliğinde bağımsızlıklarını ilacircn

etmişler(717) sonra da başkentleriniKuz-Uluş45

Sa-ra-orduKuz-ordu46

(Balasagun)rsquoa

taşımışlardır47

Tuumlrgişler 766 yılında son bulmuşlardır48

Tuumlrgişlerrsquoden sonra boumllgede bir guumlccedil olarak Karluklar (760-840) ortaya

ccedilıkmıştır49

Adları Ccedilince transkripsiyonuyla ldquoKo-lo-lurdquo50

(Kalaluk) Arapccedila ve

Farsccedila kaynaklarda (KarlukhKharlukhHalluk) şeklinde zikredilmiştir Tuumlrkccedile

ldquokarlıkrdquo (kar yığını) manasında51

olup Goumlktuumlrklerrsquoin bir boyudurlar Altaylarrsquoın

batısındaki Kara İrtiş ve Tarbagatay havalisinde ldquoUumlccedil-Karluk52rdquo (uumlccedil boy birliği)

halinde yaşamışlardır Goumlktuumlrklerrsquoin sınırlarını Hazarrsquoın kuzeyine ve

Maverauumlnnehirrsquoe doğru genişletmelerinde buumlyuumlk rol oynamışlardır53 Goumlktuumlrklerrsquoin

Ccedilinrsquoin hacirckimiyeti altında bulundukları devrede (630-681) zaman zaman Ccedilinrsquoe

başkaldıran Tuumlrk boyları arasında yer almışlardır Hatta kendilerini Goumlktuumlrklerrsquoden

ayrı bağımsız bir devlet olarak goumlrmuumlşlerdir 640 yılında Turfanrsquoın kuzeyinde

goumlruumllen Karluklarrsquoın Ccedilinliler tarafından mağlup edilmelerinin (650-654) ve Tanrı

Dağlarırsquonın kuzeyine suumlruumllmelerinin ardından bundan bir on yıl kadar suumlre sonra

tekrar toparlanarak Ccedilinrsquoin nuumlfuzu altındaki Goumlktuumlrklerrsquoin hiccedilbir kanadına tacircbi

45

Kaşgarlı Mahmud Divanuuml Lucircgat-it-Tuumlrk I ccedilev Besim Atalay Ankara TDK 2006 s6 46

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 148 47

Varis Abdurrahman ldquoTarihi Tuumlrk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemelerrdquo Belleten LXVII

S250 Ankara TTK Aralık2003 s774 48

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 147 49

Abdurrahman agm s775 50

İbrahim Kafesoğlu ldquoAsya Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara Tuumlrk

Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s733 51

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 146 ve 148 52

Şine-usu Yazıtı Guumlney 1 53

Kafesoğlu age s146

12

olmaksızın yaşadıkları bildirilmektedir Oumlnceleri ldquokuumll-erkinrdquo unvanını taşıyan

beylerinin ldquoyabgurdquo unvanını almaları ve bir ordu oluşturmaları devlet olma

yolundaki uğraşılarının goumlstergesidir Kapgan Kağan tarafından II Goumlktuumlrk

Devletirsquone bağlanmalarına rağmen yine ayaklanmışlardır Uygur ve Basmıllar ile

birlik olup Goumlktuumlrklerrsquoin yıkılmasında etkili olmuşlardır Basmıllarrsquoı başa

geccedilirdikleri zaman ldquoSağ Yabgurdquo mevkii Karluk başbuğunun payına duumlşmuumlştuumlr54

Karluklarrsquoın Beş-balık civarında oturanları Tun-Bilge adında bir yabguya

sahiplerdi Fakat Oumltuumlkenrsquode yeni kurulan Uygur Hakanlığırsquona bağlı idiler Ancak

747rsquode Uygurlarrsquola iktidar savaşına girmişler fakat Tarım Havzasırsquondan ccedilekilmek

zorunda kalmışlardır55

Karluklar Tuumlrgişlerrsquoin ccediloumlkuumlntuumlye uğradığı doumlnemde Emevicirclerrsquoin Tuumlrkistanrsquoa

ilerlemelerini engelleme goumlrevini uumlstlenmişlerdir 751 Talas Muharebesirsquonde de

Araplarrsquoa karşı Ccedilinlilerrsquoin yanında yer almışlardır

Tuumlrgişlerrsquoin tarih sahnesinden ccedilekilmeleriyle Balasagun ve Talasrsquoa hacirckim

olmuşlardır Tuumlrgişler gibi Karluklar da Balasagunrsquou başkent yapmışlardır Ancak -

ta ki 840rsquota Uygurlarrsquoın yerini Kırgızlar alıncaya dek- Oumltuumlkenrsquoin uumlstuumlnluumlğuumlnuuml

tanımaya da devam etmişlerdir Huumlkuumlmdarları ldquoKara Hanrdquo unvanını almışlardır 904-

911 arasında huumlkuumlmdarları Satuk Buğra Han oumlnderliğinde İslacircmiyetrsquoi seccedilen ilk Tuumlrk

topluluğunu oluşturmuşlardır

Karahanlılarrsquoın ilk huumlkuumlmdarı olan Bilge Kuumll Kadır Hanrsquoın Samanicirclerle

muumlcadelesi oğulları Buumlyuumlk Kağan sıfatıyla Balasagunrsquoda huumlkuumlm suumlren Arslan Han

ve Tarazrsquoda devleti youmlneten Buğra Hanlar zamanında da devam etmiştir Onların

yeğeni Satukrsquoun Karahanlılarrsquoa sığınmış olan Samanicirc Prensi Ebucirc Nasr ile

karşılaşması İslacircmiyetrsquoi kabul etmesinde etken olmuştur Amcasına karşı taht

muumlcadelesini kazanarak devletini kurmasının hemen ardından İslacircmiyetrsquoi kabul

etmiştir 955 yılında oumlluumlmuumlnden sonra başa geccedilen oğlu Musa (Baytaş) Doğu Kanadı

54

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 146-147 55

Kafesoğlu agm s733

13

Kağanı Arslan Hanrsquoı bertaraf ederek İslacircmiyetrsquoin kabuluumlnuuml devletin her alanında

hissettirmiştir56

Karahanlı huumlkuumlmdarı Ali Tegin zamanında Karahanlı Devleti Doğu ve Batı

Karahanlılar olmak uumlzere ikiye boumlluumlnmuumlştuumlr (10411042)57

Tuumlrk tarihinin en oumlnemli boylarından biri olan Oğuzlar birleşik Goumlktuumlrk

huumlkuumlmdarlığının ikinci devresinde (681ndash745) devletin ikinci unsuru olarak Oumltuumlkenrsquoin

doğusunda Baykal Goumlluumlrsquonuumln guumlneyinde Tuğla Irmağı kıyılarında dokuz boy halinde

yaşamışlardır Oğuzlarrsquoın Uygurlar zamanında da durumları değişmemiş ancak

batıya doğru kayarak Seyhun-Aral-Hazar boumllgesine yayılmışlardır Oğuzlar Seyhun

boumllgesinde Boz-Ok Uumlccedil-Ok şeklinde iki kol halinde yaşamışlardır Muumlşterek

huumlkuumlmdarları ldquoyabgurdquo unvanını taşımış ve Seyhunrsquoun Aralrsquoa doumlkuumllduumlğuuml yere yakın

olan Yenikentrsquote oturmuştur58

X asrın ortasından itibaren Muumlsluumlman olmaya ve

yerleşik hayata geccedilmeye başlamış olan Oğuzlarrsquoa ldquoiman etmiş Tuumlrkrdquo anlamında

Tuumlrkmen denilmiştir Bu doumlnemde ldquoOğuz Yabgu Devletirdquo adında ccedilok guumlccedilluuml bir

devlet kurmuşlardır Oğuz Yabgu Devletirsquonin son huumlkuumlmdarı Ali Han doumlnemi

dışında kaynaklarda bilgi verilmemiştir Oğuz Yabgu Devletirsquoni XI yuumlzyıl

başlarında Kıpccedilaklar yıkmışlardır Yurtlarını kaybeden Oğuzlar daha batıya kayarak

Hazar Denizirsquonin kuzeyinden Karadenizrsquoin kuzeyine gelmişlerdir Bir kısmı da Cend

Boumllgesirsquone Horasanrsquoa ve oradan da Anadolursquoya youmlnelmişlerdir59

Yine Kıpccedilaklarrsquoın

baskısı ile oradan Tuna boylarına 1065rsquolerde de birkaccedil kol halinde Balkanlarrsquoa

inmişlerdir Aral Goumlluuml ile Hazar Denizi arasında yaşayan Oğuzlarrsquoın bir boumlluumlğuuml İdil

ve Yayık Irmaklarını geccedilerek Doğu Avruparsquoya gelmiş Tunarsquoyı aşıp Bizans

topraklarına akınlar duumlzenlemişlerdir Oğuzlarrsquoın Bizansrsquota paralı askerlik yapan

oumlnemli bir kısmı Peccedileneklerrsquole beraber (1071) Malazgirt Savaşırsquonda daha sonra

kardeşleri olan Selccediluklu Oğuzlarırsquonın safına geccedilmişlerdir

56

Erdoğan Merccedilil ldquoKarahanlılarrdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş

Ens Yay 1976 s794 57

Ae s796 58

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s153 59

Ae s155

14

Anayurtlarında kalan Oğuzlar ise duumlnyanın kaderini değiştirecek hadiselere

imza atmışlardır Oğuzlarrsquoa Avrupa kaynaklarında Uz denilmiştir Buguumlnkuuml

Tuumlrkmenistan halkı Oğuzlarrsquoın torunlarını oluşturmaktadırlar

Karahanlılar Tuumlrklerrsquoin Yağma boyundandır Satuk Buğra Han kaynaklarda

tam bir netlik olmamasına rağmen aşağı-yukarı 920rsquoli yıllarda Samanoğlu şehzadesi

Ebu Nasırrsquoın gayretleri ile İslacircmiyetrsquoi kabul etmiş ve o zaman buumlyuumlk hakan olan

amcasını İslacircmrsquoa davet etmiştir Kabul etmeyince de aralarında ccedilıkan savaşta

amcasını yenmiştir Satuk Buğra buumlyuumlk hakan olduktan sonra her tarafta İslacircm dini

anlatılmaya başlanmıştır Oumlyle ki oumlluumlmuumlnuumln uumlzerinden daha beş yıl geccedilmiştir ki

oğlu Baytaşrsquoın da buumlyuumlk gayreti ile 960 yılında iki yuumlz bin ccediladırlık Tuumlrk topluluğu

Muumlsluumlman olmuştur 999rsquoda Samanoğullarırsquonı yıkınca da Tuumlrkistanrsquoın tamamını

ellerine geccedilirmişlerdir Karahanlılarrsquoın İslamrsquoı devletin resmicirc dini yapmış

olmalarından başka en buumlyuumlk hizmetleri devleti iyice batıya ccedilekmeleri olmuştur

940 yılında Karahanlılar Uygurlarrsquoın gerccedilek varisi olarak Goumlktuumlrklerrsquoin

topraklarına tekrar hakim olmuşlardır60

İslacircmiyetrsquoi resmicirc dini olarak 945 yılında

kabul eden ilk Tuumlrk Devleti Satuk Buğra Han (901-955) oumlnderliğindeki Karahanlılar

(940-1040) olmuştur

Karahanlılar doumlneminde sırayla Balsagun Kaşgar ve Semerkant Tuumlrklere

başkentlik yapmışlardır Boumlylece Tuumlrk sınırları daha batıya kaymıştır

Oumln Asyarsquoda kurulan ilk ve en buumlyuumlk Muumlsluumlman Tuumlrk devletlerinden biri olan

Selccediluklu Devletirsquoni kuran Selccediluklu suumllalesinden bilinen ilk isim Demir Yaylı

Dukak Beyrsquodir Dukak Bey Oğuz Yabgu Devletirsquonde yabgudan sonra gelen kişi idi

Aileden bildiğimiz ikinci isim Dukakrsquoın oğlu Selccediluk Bey babası oumllduumlğuumlnde 18

yaşında idi Yabgu onu yanına alıp yetiştirmiş ve suumlbaşısı (ordu komutanı) yapmıştır

Selccedilukrsquoun yabgu ile arası accedilılmış ve ondan ayrılmıştır 960rsquolarda başta Kınık boyu

olmak uumlzere kalabalık bir toplulukla ve ccedilok buumlyuumlk miktarda hayvanla guumlneye Cend

60

İzgi agm s640

15

Şehrirsquone goumlccedil etmiştir Bu yıllar Tuumlrklerin kitleler halinde İslacircmrsquoı kabul ettiği

yıllardır İleri goumlruumlşluuml Selccediluk Bey de aşireti ile birlikte Muumlsluumlman olmuştur Vergi

iccedilin gelen Oğuz Yabgu Devletirsquonin memurlarını ldquoBen Muumlsluumlmanrsquoım artık size vergi

vermemrdquo diyerek kovmuş ve bağımsızlığını ilan etmiştir Komşu Samanoğulları bu

kararı desteklemiştir Selccediluk Bey Karahanlılarrsquoa karşı Samanoğullarırsquona yardım

ettiği iccedilin Semerkant Buhara arasında yeni topraklar elde etmiştir 999rsquoda

Samanoğulları Devleti Karahanlılar tarafından yıkılınca Samanoğlu beyi Selccediluk

Beyrsquoe sığınmış ve birlikte Karahanlılarrsquola savaşmışlardır Bu sırada Oğuzlarrsquoın

başında Selccediluk Beyrsquoin oğlu İsrail Arslan bulunuyordu Oğuzlarrsquoın yeni topraklar

kazanmasından bu sırada Tuumlrkistanrsquoın en buumlyuumlk devleti olan Gazneliler rahatsız

olmuşlardır

Selccediluk Beyrsquoin bir savaşta oumllen buumlyuumlk oğlu Mikailrsquoin iki oğlu Tuğrul ve Ccedilağrı

Beyler dedeleri Selccediluk Beyrsquoin yanında buumlyuumlmuumlşlerdir Selccediluk Beyrsquoden sonra

Oğuzlarrsquoın başına ikinci oğlu Arslan Bey geccedilmiştir Onun 1025 yılında Gazneli

Mahmut tarafından esir edilmesi uumlzerine Tuğrul Bey başa geccedilmiş ve kardeşi Ccedilağrı

Bey ile birlikte iccedilteki ve dıştaki duumlşmanlarına karşı birlikte muumlcadele etmişlerdir Bu

devletin kurulması hem Oğuzlar hem Tuumlrk duumlnyası hem de İslacircm acirclemi iccedilin tam bir

doumlnuumlm noktası olmuştur İyice zayıflayan İslacircm acirclemine karşı Bizansrsquoın baskılarını

Oğuz Tuumlrkleri durdurmuştur

Oğuzlarrsquoın Horasanacuteda yurt tutmak iccedilin gayret goumlsterdikleri sırada

Gaznelileracutein başında Tuumlrk tarihinin en buumlyuumlklerinden Sultan Mahmut bulunuyordu

Sultan Mahmut ve oğlu Sultan Mesut zamanında Oğuzlar ile Gazneliler aralarında

sert muumlcadeleler olmuştur Son muumlcadele (23 Mayıs 1040) Dandanekan Savaşırsquodır

Bu zaferden sonra Oğuzlarrsquoa buumlyuumlk devlet olma yolunda yeni ufuklar accedilılmış Orta

Doğursquoya inme imkacircnı doğmuştur

Babası Ccedilağrı Beyrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra Horasan valisi olan Alp Arslan amcası

Tuğrul Beyrsquoin oumlluumlmuuml uumlzerine Tuumlrk beylerinin isteği ile Selccediluklu huumlkuumlmdarı olmuştur

(1063) Alparslan 1064rsquode Bizans uumlzerine yuumlruumlmuumlş Guumlrcistanrsquoı almıştır 1070

yılında Alparslan Gazi Horasan ve Irak ordularının başında Azerbaycanrsquoa girmiş ve

16

sınırdaki kaleleri fethetmiştir Vanrsquoın kuzeyinden geccedilerek Malazgirt oumlnuumlne varmıştır

Diyarbakır uumlzerinden Urfarsquoya geccedilip şehri almıştır 1071 yılında Selccediluklu ordusu

Mısırrsquoa gitmek uumlzere Haleprsquote toplandığı sırada bunu oumlğrenen Bizans İmparatoru

Diogenes son bir hamle yapmayı duumlşuumlnmuumlştuumlr Azerbaycanrsquoa kadar giderek

Tuumlrklerrsquoi Anadolursquodan atmak isteğiyle Rumelirsquode yaşayan Peccedilenek ve Oğuz

Tuumlrklerirsquoni de ordusuna katmıştır Diogenes Erzurum uumlzerinden Malazgirtrsquoe

ulaşırken Alp Arslan da Musul Rakka Urfa yoluyla Diyarbakırrsquoa oradan Bitlisrsquoe

varmıştır Ordusundan on bin kişilik bir kuvvet ayırıp Ahlatrsquoa goumlndermiştir ki

Bizans kuvvetleri ile ilk ccedilarpışma da Ahlatrsquota olmuştur Tuumlrklerrsquoin anlaşma

tekliflerinin reddedilmesi uumlzerine savaşa girilmiş ve Diogenes esir edilmiştir Ancak

daha sonra Sultan Alparslan tarafından affedilmiştir

Bundan sonra Alparslan beylerini Anadolursquoyu fetihle goumlrevlendirmiştir

Tuumlrkler kısa zamanda Anadolursquoya hacirckim olmuşlardır

Babası Alparslanrsquoın oumlluumlmuuml uumlzerine 1072rsquode 18 yaşında tahta geccedilen Melikşah

oumlnce amcasının isyanını bastırarak Aşağı Tuumlrkistan ile Harzemrsquoi ele geccedilirmiştir

Anadolursquonun doumlrtte uumlccediluuml Melikşah zamanında elde edilmiş ve Suriyersquode buumlyuumlk

başarılar kazanılmıştır 1076rsquoda Kuduumls Facirctımilerrsquoden 1085rsquote Antakya iki yıl sonra

da Urfa Bizanslılarrsquodan alınmıştır Halep ve Şam da onun doumlneminde Selccediluklu

idacircresine geccedilmiştir Devletin hudutları Kaşgarrsquodan Akdeniz Kızıl Deniz ve Umman

Denizirsquone kadar genişlemiştir

Nil ile Fırat Nehirleri arasındaki buguumlnkuuml Mısır Uumlrduumln İsrail Luumlbnan

Filistin Suriye Suudi Arabistan Kuveyt ve Irakrsquoın da bulunduğu Orta Doğu

topraklarında da Tuumlrk devletleri kurulmuştur Tolunoğulları (868-905) bunlardan

ilkidir Mısırrsquoda kurulup Suriyersquoyi de iccediline alan Tolunoğulları Orta Doğursquodaki ilk

Muumlsluumlman Tuumlrk devletidir Mısır Muumlsluumlmanlarrsquoın eline geccediltiği 639 yılından beri ilk

defa Tolunoğulları eliyle bağımsız devlet olabilmiştir Tolunoğullarırsquonın askerlerinin

buumlyuumlk kısmı Tuumlrk iken halkının buumlyuumlk bir kısmını oradaki dinlere mensucircp yerli ahali

oluşturmuştur

17

Halife Hacircrucircn Reşid zamanında (786-809) ldquoAbbacircsiler Sugucircr61

boumllgesine İran

Horasan ve Tuumlrkistanrsquodan insanları getirtip yerleştiriyorlardı Bu gelenlerin ekseriyeti

İslacircmiyetrsquoi yeni kabul etmiş Tuumlrklerdi [Tuumlrklerrsquodi] Memluumlk [Memlucirck] adı verilen bu

Tuumlrkler Bizansrsquoa karşı Sugucircr boumllgesini korudukları gibi aynı zamanda Anadolu iccedillerine

seferler yaparak Uumlskuumldar oumlnlerine kadar akınlarda bulunuyorlardı Bu doumlnemde Maraş ve

Tarsus taraflarında ccedilok sayıda Tuumlrk asıllı komutana rastlanır Bunlardan biri halife tarafından

Tarsusrsquoun imarına ve valiliğine memur edilen Ferec b Suumlleym el-Hadım et-Tuumlrkicircrsquoydi Bu

şahıs Ccedilukurovarsquoda Ayn-ı Zarbarsquoyı de [da] inşa etmişti Bu komutan tarafından Horasan ve

Tuumlrkistan tarafından getirilenler bu boumllgeye yerleştirilmiştirdquo62

Halife Mursquotasımrsquoın annesinin Tuumlrk olması sebebiyle askericirc ve idaricirc

muumlesseselerin başına getirdiği Tuumlrklerrsquoin sayısı oumlzellikle halife Muumltevekkil

zamanında (847-861) iyice artmıştır İşte bu doumlnemin Tuumlrk asıllı komutanlarından

Tolunrsquoun oumlluumlmuumlyle yerine geccedilen oğlu Ahmed Tarsusrsquotan Maraşrsquoa kadar olan boumllgeyi

idare etmekte iken 868rsquode Mısırrsquoda muumlstakil bir devlet kurduğunda Suriye yanında

Sugucircrrsquoun idaresi de kendisine verilmiştir

905rsquote Tolunoğullarırsquonın yıkılmasından bir suumlre sonra Mısır Suriye ve Sugucircr

boumllgesi ikinci bir Tuumlrk hanedanı İhşidicircler tarafından youmlnetilmiştir63

Tuğcoğlu

Muhammed tarafından Mısırrsquoda ordu ve hanedan hacirckimiyetine dayalı olarak kurulan

İhşidicircler (935-969) de aynı Tolunoğulları gibi kuruluşundan kısa zaman sonra

Suriyersquoyi sınırlarına katmışlardır Daha sonra hacirckimiyetlerini Bağdatrsquotaki halifeye

başkaldıran Facirctımilerrsquoe kaptırmışlardır

Azerbaycanrsquoda kurulmuş olan Sacoğulları (890-929)rsquonı Orta Doğursquoda kurulan

Tuumlrk devletleri arasında anlatmamız gerek devleti kuran Muhammed el-Afşinrsquoin

gerekse babası Ebucirc Sacrsquoın Suriye Arabistan ve Irakrsquotaki başarılı valilik ve

komutanlıkları dolayısı ile isimlerini bu boumllgede duyurmuş olmalarındandır İkinci

61

Abbasicircler zamanında Bizans-İslacircm sınırı sahil sugucircr ve avacircsım olarak uumlccedile ayrılmıştı Şamrsquoın kuzey

sınırından sonra Sugucircr-ı Cezire adı verilen sınır şehirleri bulunurdu Bunlar Maraş Hades Samsat

Malatya gibi şehirleri kapsardı Bkz İlyas Goumlkhan ldquoArapların Fethinden Selccediluklular Zamanına

Kadar Maraşrdquo Belleten LXXIII S266 yy TTK Nisan 2009 s41 62

Ae s53 63

Ae s58-60

18

sebep de Tolunoğulları İhşidicircler ve Sacoğullarırsquonın boumllgenin ilk Muumlsluumlman Tuumlrk

devletleri olarak birlikte anılmalarındandır Sacoğullarırsquonın İslacircm duumlnyasına tesirleri

Tolunoğulları ve İhşidicircler kadar kuvvetli olmamış ve bu hanedana Karmatiler son

vermişlerdir

Karadenizrsquoin kuzeyinde ve Doğu Avruparsquoda huumlkuumlm suumlrmuumlş Tuumlrk

devletlerinin tarihleri hakkında da kısaca bilgi vermeye ccedilalışalım

Sakalarrsquoınİskitlerrsquoin MOuml713 yılında Hazar Denizirsquonin doğusundaki

yurtlarından64

ccedilıkarak Azak Denizi ccedilevresindeki Kimmerlerrsquoi oumlnce Kafkaslarrsquoın

guumlneyine suumlrduumlkleri daha sonra da bunların bakiyelerini kovalayarak Kafkaslarrsquodaki

geccedilitleri aştıkları MOuml 680rsquode de Urmiye Goumlluuml civarında meskucircn olan Asurlularrsquoı

tehdit eder konuma geldikleri kayıtlıdır MOuml 665rsquolerde Kuumlr ve Aras Nehirleri

boylarına yerleşmişlerdir İskitlerrsquoin adına ilk kez Asur kaynaklarında

rastlanmaktadır Oumlyle ki Asur kaynakları (Ahemen Yazıtlarırsquonın Akadca kısmı65

)

Sakalarrsquodan ldquoAşkuzairdquo ldquoAsguzairdquo ya da ldquoİşkuzardquo isimleriyle bahsetmişlerdir Asur-

İskit muumlnacircsebetlerinin bir oumlrneği olması accedilısından şu bilgi oumlnem arz etmektedir Asur

huumlkuumlmdarlarından Asarhaddon (MOuml 680-668) devrine ait bir vesikadan nakledilen

bilgiye goumlre Asarhaddon uumllkesinin kuzey ve kuzeydoğu sınırlarını tehdit eden

Kimmer ve Mannalarrsquoın saldırılarını bertaraf etmek maksadıyla İskit huumlkuumlmdarı

Bartatua ile anlaşmayı tercih etmiş ve ona kızını vererek İskitlerrsquoin adı geccedilen

kavimlere karşı savaşmasını sağlamıştır66

Heredotrsquoa goumlre daha eskiden Kimmerlerrsquoe

bağlı olan İskitler Don Nehri ağzına (denize doumlkuumllduumlğuuml yere) geldikten sonra

64

ldquoSakalarrsquoın yaşamış oldukları coğrafya genel olarak Doğu Tuumlrkistan ve Gobi boumllgesi ile olan

bağlantısı doğu tarafındaki birccedilok geccedilit ile sağlanan ve kuzeydoğu step boumllgesi olarak adlandırılan

Pamir Tiyenşan Altay dağ kolları ve Batı Tuumlrkistan uumlzerinden Tunarsquoya kadar uzanan ve Guumlney

Rusyarsquoyı da iccediline alan sahadırrdquo BkzAbdulhaluk Ccedilay-İlhami Durmuş ldquoİskitlerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan

Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s 575 Ahmet

Altungoumlk IV ve VII Yuumlzyıllar Arası Sasaniler Doumlnemi Tuumlrk-Fars İlişkileri Elazığ Fırat Uumlni

Sosyal Bilimler Ens Tarih Anabilim Dalı YLS Tezi 2007 s2 65

Hans Wilhelm Haussig İpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi ccedilev Muumljdat Kayayerli İstanbul

Oumltuumlken Yay 2001 s25 66

Ccedilay-Durmuş agm s880 DD Luckenbill Ancient Records of Assyria and Babylonia II

New York 1968 s207 Taner Tarhan ldquoOumln Asya Duumlnyasında İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s917

19

kıyasıya Kimmer-İskit muumlcadelesinde galip gelmişler Kimmerler de Kolccedilisrsquoe 67

giden sahil yolundan guumlneye goumlccedil etmişlerdir68

ldquoSakardquo ismi onların Oumln Asyarsquoya doğru yayılanları iccedilin İranlılar tarafından

ldquoScytherdquo ismi de Pers ve Helen imparatorluklarıyla yapmış oldukları muumlcadeleler

sonucunda batıya doğru goumlccedil ederek Karadeniz ccedilevresinde yerleşen Sakalarrsquoa hitaben

Yunanlılarca kullanılmıştır Hazar Denizi ile Aral Goumlluuml arasındaki kola ise

MasagetMassaget denilmiştir Sakalarrsquoın doğuya ve guumlneye yayılan kollarına

Suğdak yani Soğdlar karışmışlardır69

Hazar Denizirsquone doumlkuumllen Yayık (Ural) Nehri ile Ren (Rhein) Nehri arasındaki

sahada (Doğu ve Orta Avruparsquoda) da Tuumlrk devletleri kurulmuştur Bunlardan ilki

Avrupa Hun Devletirsquodir Tuumlrkistan hacirckimiyetini Tabgaccedillarrsquoa kaptıran Hunlarrsquoın bir

kolu İdil boylarında yaşamaktaydı Bunlar başlarındaki Balamir ile 370rsquoli yıllarda

İtilrsquoi aşmışlar70

ve oumlnlerine ccedilıkan kavimleri ccediliğneyerek Macaristan Ovasırsquona

inmişlerdir Bu hadiseye ldquoKavimler Goumlccediluumlrdquo denmiştir 433rsquode devletin başına geccedilen

Attila Avrupa Hun Devletirsquoni Tuumlrk Germen Frank Slav Pers Fin olmak uumlzere

ccedileşitli kavimlerin yer aldığı ve Ural Dağları Hazar Denizi Kafkasya Kara Deniz

Balkan Dağları Alpler Ren Nehri Kuzey Denizi ve Baltık Denizi ile ccedilevrili buumlyuumlk

bir devlet haline getirmiştir Oumlnceleri Uldızrsquoın temelini attığı Hun dış politikası

gereği Attila Batı Roma İmparatorluğu ile iyi ilişkiler kurmuş Doğu Romarsquoyı

hacirckimiyetine aldıktan sonra politikasını değiştirmiştir71

Doğu ve Batı Roma

İmparatorluklarırsquonı yenerek vergiye bağlamıştır

Attilarsquodan sonra uumlccedil oğlu sırası ile devletin başına geccedilmişler fakat babalarının

yerini tutamamışlardır Kuumlccediluumlk oğlu İrnek kendisine bağlı Hunlarrsquola birlikte

67

O doumlnemde Don Nehrirsquonin denize doumlkuumllduumlğuuml yere yakındı Buguumlnkuuml Batum yakınlarında

bulunmaktaydı Bkz Haussig age s32 ve 189 68

Ae s24 69

M Fahrettin Kırzıoğlu Kars Tarihi Taş Ccedilağlarından Osmanlı İmparatorluğursquona Değin ve

Ekleme 1534-1921 Yılları Kataloğu I İstanbul Işıl Mtb 1953 s68-76 Sakaİskit etnonimi

hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Fuzuli Bayat ldquoSaka Etnoniminin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Osman Karatay C1 S1 Ccedilorum KaraM Yay 2004 s1-9 70

Ali Ahmetbeyoğlu Avrupa Hun İmparatorluğu Ankara TTK 2001 s25 71

Ahmetbeyoğlu age s78

20

Karadenizrsquoin kuzeyine72

buguumlnkuuml Macaristanrsquoa ccedilekilerek bu devletin temellerini

atmış ve 889-1301 yılları arasında Macaristanrsquoa altın yıllarını yaşatacak olan Arpat

Hanedanırsquonın atası olmuştur Devletin dağılması ile Hunlarrsquoın bir kısmı Hazarlarrsquoa

bir kısmı Avarlarrsquoa katılmış bir kısmı da Slav Lacirctin Germen kavimleri iccedilinde eriyip

gitmiştir

Tabgaccedillarrsquodan sonra Buumlyuumlk Tuumlrk Hakanlığı tahtına oturan Avarlar 552rsquode

yerlerini Bumin Kağanrsquoın oumlnderliğindeki Goumlktuumlrklerrsquoe bırakmak zorunda kalınca

batıya ccedilekilmişler ve Avrupa Hunlarırsquonın terk ettiği topraklar uumlzerinde bir devlet

kurmuşlardır Doğu Avruparsquoda 505 yılında başlayan tarihi suumlreccedil en geniş topraklara

ulaştıkları 791 yılına kadar suumlrmuumlştuumlr Ccediloumlkuumlşleri 791 yılında Alman asıllı Frank

Kralı Şarlmanrsquoa yenilmeleri uumlzerine yine onun baskısı ile Hristiyanlığı kabullenmek

zorunda kalmaları sebebiyle olmuştur O tarihten sonra Franklarrsquoa bağlı basit bir

devlet olarak biraz daha yaşayıp daha sonra tarihin derin sayfaları arasında yerlerini

almışlardır

Avarlar da Kafkaslarrsquoın Tuumlrkleşmesinde Hunlar gibi pay sahibi olmuşlardır

Onların bir kolu Kuzey Kafkasyarsquoya yerleşip Muumlsluumlman olmuş ve buguumlnkuuml Dağıstan

Tuumlrklerirsquoni oluşturmuşlardır

Doğuda Aral Goumlluuml batıda Ukrayna guumlneyde Kafkasyarsquoyı iccediline alan geniş bir

sahada beş asır hacirckimiyet kuran Tuumlrk boyu Hazarlarrsquoın Tuumlrkistanrsquodan geldikleri

kabul edilmiş ve orada bulundukları doumlnemin kısa bir suumlresince Hunlarrsquoa tacircbi

olduklarına ihtimal verilmiştir73

Hazar uumllkesi oumlnceleri Terek havalisinde iken sonraları İdil Yayık Don ve

Kuban nehirlerinin suladığı ve o doumlnemin en oumlnemli ticaret yollarının birleştiği

havzada yer almıştır Guumlrcuuml kaynaklarına goumlre Hazarlar bu boumllgeye milattan oumlnceki

devirlerde gelmişlerdir

72

Ae s122 73

Uydu Yuumlcel age s20

21

Hazarlarrsquoın tam bağımsız bir devlet haline gelmeleri ise 630 yılında

olmuştur74

Devlet kurduktan sonra ilk muumlcadeleleri (641) o sırada yeni devlet kuran

(635) Bulgarlarrsquola olmuş Guumlney Rusyarsquodan Tuna Nehrirsquone kadar olan Bulgar

topraklarını sınırlarına katmışlardır (665) Bu doumlnemde ayrıca Arap-Hazar

muumlcadeleleri goumlruumllmuumlştuumlr H 31 (M 651-652) yılında Halife Hz Osman zamanında

Selmacircn b Rebicirca komutasındaki İslam orduları Derbendrsquoi aşarak Hazarlarrsquoın bu

sıralardaki başkentleri olan Belencerrsquoe kadar ilerlemişse de Hazarlar tarafından geri

puumlskuumlrtuumllmuumlşlerdir Belencerrsquoin Arap istilasına uğraması uumlzerine Hazarlar

başkentlerini Aşağı İdil havalisine nakletmişlerdir Bundan sonraki Arap-Hazar

muumlcadelesi 799rsquoda Harun Reşid doumlnemine kadar devam etmiş ve genelde Hazarlarrsquoın

başarılarıyla neticelenmiştir Bu başarılar Araplarrsquoı Kafkaslarrsquoda durdurmaya

yetmiştir

Hazarlar İdil Yayık Don ve Kuban gibi buumlyuumlk nehir havzaları uumlzerinde yer

alan uumllkelerinin coğrafi nimetlerini ticaricirc ve dolayısıyla siyasicirc avantaja doumlnuumlştuumlrmeyi

bilmişlerdir Su taşımacılığı yanında Harezmrsquo den Karadeniz sahillerine giden buumlyuumlk

kervan yolu ile ticaretin idaricirc ve malicirc hacirckimi olmuşlardır

Goumlk Tanrı dinine mensucircp iken diğer milletlerle girdikleri bu sıkı

muumlnacircsebetlerin bir sonucu olarak Muumlsluumlmanlık Hristiyanlık ve Musevilikle de

tanışmışlardır Halkı ccedileşitli dinlere mensup olan Hazar Tuumlrklerirsquonin Araplarrsquola

girdikleri muumlcadeleler sonunda barış istemek zorunda kalan Hazar Hakanı

İslacircmiyetrsquoi kabul etmiştir Fakat Araplarrsquoın ccedilekilmesinden sonra eski dinine geri

doumlnmuumlştuumlr Daha sonra ne zaman ve ne suretle olduğu bilinmemekle birlikte hakan

acircilesi ve idareci zuumlmresi Musevi olmuşlardır75

ldquoAraplara [Araplarrsquoa] boyun eğmek istemeyen Orta Asya halkları arasında

Hıristiyanlığın [Hristiyanlıkrsquoın] yayılması konusunda sanırım en buumlyuumlk faaliyet patrik

Timothei (780-819) zamanında yapılmıştı Onun tarafından Hazar sahili civarına goumlnderilen

74

Agm s783 75Uydu Yuumlcel age s25-28

22

misyoner Subhalyeşu oradan Orta Asya iccedillerine geccedilmiş ve Ccedilinrsquoe kadar gitmiştir Bilindiği

gibi Ccedilinrsquode henuumlz 636 yılında A-lo-ben tarafından teşkil edilmiş bir Nesturicirc topluluk vardı

Suumlryanilere [Suumlryanilerrsquoe] inanılırsa patrik Timotheirsquoye Hıristiyanlığa [Hristiyanlıkrsquoa]

kazandırdığı Tuumlrk hakanından ve diğer huumlkuumlmdarlardan bir mektup almıştırrdquo 76

ldquoIsaak

Sangari Hazar hakanı [Hakanı] Bulanrsquoa Karay dinini kabul ettirmeğe muvaffak olmuştu77rdquo

Hakanını taklit eden bir kısım halk da bu dini kabul etmiştir78

ldquoKarayrdquo adını alan bu Musevi Tuumlrkler Kırımrsquoda yaşarken duumlnyanın her

tarafına dağılmışlardır Hazar Hakanırsquonın hizmetinde tamamı Muumlsluumlman olan

Harezm birlikleri yer almakta idi79

920rsquode idacircreleri altındaki İdil Bulgarlarırsquonın

İslacircmiyetrsquoe girmeleri ile Hazar uumllkesi daha ccedilok Muumlsluumlmanlaşmıştır İslacircmiyetrsquoin İdil

Bulgarları arasında kabul goumlrmesi Harezmlilerrsquole yapılan ticaretin başarılı olmasıyla

yakından ilgilidir Hazarlar da diğer Tuumlrk boyları gibi savaşccedilı ve teşkilatccedilı idiler

Başta Bizanslılar olmak uumlzere Macarlar Ruslar İskandinavyalılar ve diğer Avrupa

kavimleri Hazarlarrsquodan ordu ve devlet teşkilacirctına dair ccedilok şey oumlğrenmişlerdir

Buguumlnkuuml Ukraynarsquonın başşehri Kievrsquoi Hazarlar kurmuştur Kafkasyarsquoda yaşayan

Karaccedilay Tuumlrkleri de Hazarlarrsquoın torunudur Hazar Denizirsquonin adı onlardan kalmıştır

Karai Tuumlrkleri Hazarlarrsquoın iccedilinde Karai misyonerlerinin de bulunduğu Kıpccedilaklar

arasında erimeleri sonucu ortaya ccedilıkan ve Karay Tuumlrkleri olarak da bildiğimiz

gruplardır Karai dinini benimsemelerine rağmen Tuumlrk karakterini muhafaza

etmişlerdir Dilleri Kıpccedilak Tuumlrkccedilesirsquodir80

Hazar Devleti iyice zayıfladığı bir sırada Bizans ve Ruslar tarafından

yıkılmıştır Uumllkenin buumlyuumlk boumlluumlmuuml doğudan gelen Oğuz Peccedilenek ve Kıpccedilak

Tuumlrklerirsquonin eline geccedilmiştir Dağıldıktan sonra Hazarlar basit bir devlet olarak

1016rsquoya kadar Kırımrsquoda varlıklarını devam ettirmişlerdir Kırım Tuumlrklerirsquonin ataları

bu Hazarlarrsquola onlardan daha oumlnce oraya gelmiş olan Bulgar Tuumlrklerirsquodir Kırım

76

Bartold Orta Asya s57 77

Simon Şişman ldquoİstanbul Karaylarırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S110 YX2 İstanbul TKAE Aralık1971

s90 Bkz DM Dunlop The History of the Jewish Khazars New Jersey Princeton University

Press 1954 s29 78

Şişman agm s90 79

Bartold Orta Asya s29

23

Tuumlrklerirsquone ldquoTatarrdquo denmesi ve Kazan Tuumlrkleri ile kardeş kabul edilmeleri bu Bulgar

muumlşterekliğindendir Sonradan Altın Ordu vasıtasıyla başka Tuumlrk boyları da Kırımrsquoa

yerleştirilmişlerdir

Bulgarlar Batı Sibiryarsquoda yaşamakta iken Hunlarrsquola birlikte İdil boylarına

gelen Onogurlarrsquodan inen bir Tuumlrk topluluğudurlar Bulgarlar iki kola ayrılmaktadır

Tuna Bulgarları ve İdil Bulgarları Bulgarlarrsquoın Kafkasyarsquoya inen bir kolu daha

vardır ki Balkar Tuumlrkleri bunların torunudurlar Yukarıda işaret edildiği gibi bir kol

da Kırımrsquoa uzanmıştır

Attilarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra oğullarıyla Hunlarrsquoa tacircbi kavimler arasında

meydana gelen muumlcadeleler sonucunda Attilarsquonın kuumlccediluumlk oğlu İrnek idacircresindeki

halk Orta Avruparsquodan Karadeniz kıyılarına ilerlemiştir Burada karşılaştıkları başka

bir Tuumlrk kavmi olan Ogurlar81

ile karışarak ldquokarışıkrdquo anlamındaki ldquobulgamakrdquo

fiilinden gelen82

Tuumlrkccedile ldquoBulgarrdquo ismiyle anılmaya başlamışlardır83

İşte

Bulgarlarrsquoın en eski ataları Ogur (Ugur) adıyla zikredilen Batı Tuumlrk boylarının bağlı

olduğu bu kitlelerdir Hunlar zamanında Urallarrsquoın doğusunda yaşayan bu kitleler

eski Ccedilinliler tarafından Ting-ling adıyla anılmışlardır84

XIV asra ait bir Bulgar vakayinamesinde verilen bilgiye goumlre Doğu Roma

İmparatoru I Anastasius (491-518) zamanında Bulgarlarrsquoın buumlyuumlk bir kuumltlesi

Tunarsquoyı geccedilerek Makedonyarsquoya yerleşmiştir85

80

Ahmet Goumlkbel Kıpccedilak Tuumlrkleri İstanbul Oumltuumlken Yay 2000 s338-339 81

Ogurlar Sarı-Ogur ya da Ak-Ogur(Saragur) Beş-Ogur (Bittigur) Altı-Ogur (Ultingur Altziagir)

Dokuz-Ogur (KutigurKutrigurKuturgurTukurgur) On-Ogur (Ungur HunugurOnugur) ve Otuz-

Ogur (UtigurUturgur) şeklinde isimlendirilen boy birliklerinden oluşmakta idiler Tarihleri MOuml II

yuumlzyıla kadar goumltuumlruumllen Ogurlar hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s199-200 82

Akdes Nimet Kurat IV-XVIII Yuumlzyıllarda Karadenizrsquoin Kuzeyindeki Tuumlrk Kavim ve

Devletleri Ankara Murat Kitabevi Yay 1992 s109 Fuumlsun Kara ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar

Devletirsquonin İktisadi Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S517-518 YXLIV İstanbul TKAE Mayıs- Haziran

2006 s155 83

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s197 Kara agm s155 84

Ahmet Taşağıl ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul İSAM Yay 2000 s472 85

Plamen S Tzvetkov ldquoTuumlrkler Slavlar ve Bulgarların Koumlkenirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s603 Fuumlsun Kara agm s156

24

VII asrın ilk yarısına gelindiğinde Bulgarlarrsquoın bir kısmı sınırları

Karadenizrsquoe dayanan Goumlktuumlrklerrsquoe bir kısmı da Kafkaslarrsquoa hacirckim olan Avarlarrsquoa

tacircbi yaşamakta idiler Avarlarrsquoın İstanbul kuşatmasındaki mağlubiyetiyle (626) guumlccedil

kaybetmesi ve I Goumlktuumlrk Devletirsquonde iccedil karışıklık (630-631) yaşanması Bulgar boy

beylerinin bağımsız hareket etmelerine yol accedilmıştır86

Bu Ogur kabilelerinin beyleri

daha sonra Kubrat87

Han oumlnderliğinde bağımsızlıklarını ilacircn ederek Buumlyuumlk Bulgarya

(Magna Bulgaria)rsquoyı kurmuşlardır (630)88

Heracleios devri Bizansrsquoı ile oldukccedila sıkı

muumlnacircsebetler kuran Kubratrsquoın 665 yılında oumlluumlmuumlnden sonra Buumlyuumlk Bulgarya

komşuları Hazarlarrsquoın baskısı sonucu parccedilalanmıştır89

A P Smirnov Bizans yazarı

Theophanesrsquoin bu konuyla ilgili kaydını şoumlyle aktarmaktadır

ldquohellipBulgarların [Bulgarlarrsquoın] ve Kotragların [Kotraglarrsquoın] huumlkuumlmdarı olduğu

soumlylenen Krobat (Kubrat) Konstantin devrinde vefat etti ve beş erkek ccedilocuğu kaldı O

(Kubrat) onlara (oğullarına) başka bir halkın koumlleleri olmamalarını ve her zaman kendileri

huumlkuumlm suumlrsuumlnler diye hiccedilbir zaman birbirlerinden ayrılmamalarını ve vatanlarını terk

etmemelerini vasiyet etti Onun oumlluumlmuuml uumlzerinden biraz zaman geccediltikten sonra beş oğlu

aralarında anlaşmazlığa duumlştuumller ve herkes kendi hacirckimiyetindeki halkıyla dağıldı Buumlyuumlk

oğul Batbayan90

ata topraklarının doğu kısmını alarak vatanında91

kaldı Kotrag92

adındaki

86

M İ Artamanov Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Ccedilev D Ahsen Batur 2bs İstanbul

Selenge Yay 2004 s217-218 Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I s92-93 Uydu Yuumlcel age s68 Dinccediler

Koccedil ldquoBulgar Boylarının Orta İdil Boumllgesine Goumlccediluuml ve Novinkovsk Kurganlarırdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S27 Ankara KaraM Yay Guumlz2010 s38 A Stratos

Byzantine Empire in the Seventh Century IV Amsterdam yy 1978 s98 Zeki Velidicirc Togan

Umumi Tuumlrk Tarihine Giriş 3bs İstanbul Enderun Yay 1981 s155 LN Gumileumlv Eski

Tuumlrkler ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 1999 s258-259 Osman Karatay ldquoKuber

Hanrsquoın Goumlccediluuml ve Tuumlrk İsimli Sırp Krallarırdquo Bilig 18 Ankara Ahmet Yesevi Uumlniversitesine Yardım

Vakfı 2001 s34-35 İsmail Mangaltepe ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul

Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları Ed Osman Karatay C3 SX Ccedilorum KaraM Yay Yaz

2006 s1-24 Ali Ahmetbeyoğlu ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S13 Ankara KaraM Yay Bahar 2007 s36 Koccedil agm

s38 87

Bulgar hakanları listesinde Kourrsquot Kourt Ccedilince transkripsiyonuyla Trsquou-ko-drsquoo-klakgt duo-

klogtDoulo Bizans kayıtlarında Kobratos Kuvratos adıyla zikredilmiştir Detaylı bilgi iccedilin bkz

Kafesoğlu agm s 202-203 V Beşevliyev Die Protobulgarischen İnschriften Berlin 1963

s318 Beşevliyev ldquoProto-Bulgarların Dinirdquo Belleten S34 Ankara TTK 1945 s 247-250 ve 252 88

Andras Rona-Tas ldquoKubrat Hanrsquoın Buumlyuumlk Bulgar Devletirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s625 Kara agm s156

Osman Karatay ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Tarihinin Ana Hatları ndashAltın Orda Oumlncesi Doumlnemrdquo Karadeniz

Araştırmaları S3 Ccedilorum KaraM Yay Guumlz 2004 s26 Koccedil agm s38 89

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s 203 90

Genellikle kısaca Bayan adıyla zikredilir

25

ikinci kardeş Don Nehrirsquoni geccedilerek buumlyuumlk kardeşinin karşısına yerleşti Doumlrduumlncuuml ve beşinci

kardeşler İster Nehrirsquoni ya da Tunarsquoyı geccediltiler ve onlardan biri Pannonyarsquoya Avarlara

[Avarlarrsquoa] gitti ve Avar Hakanırsquonın hacirckimiyetine girdi ve kuvvetleriyle orada kaldı diğeri

ise Ravennarsquoda Pentapolisrsquoe yerleşti ve Hıristiyan Kralırsquonın hacirckimiyetini tanıdı Sonra

Asparuh adındaki beşinci kardeş Dnyeper [Dinyeper] ve Dnyesteri [Dinyesterrsquoi] geccedilerek

Olgarsquoyı (bu nehirler Tunarsquodan daha kuzeydedirler) istila etti Tuna ve bu nehirler arasına

burayı tehlikesiz ve her taraftan aşılması guumlccedil olarak bilip yerleşti Zira burası oumlnden bataklık

diğer taraflardan ise nehirlerle ccedilevrili idi ve bundan dolayı ayrılarak zayıflayan halk iccedilin

duumlşmanlara karşı buumlyuumlk emniyet sağlıyordu

Onların beş parccedilaya ayrılmaları ve bu zayıflamadan dolayı oumlnceleri Sarmatya olan

Berdziliya uumllkesinin iccedilerisinden ccedilıkan buumlyuumlk Hazar kabilesi Kaspiy Denizirsquone (Hazar

Denizi) [Kaspiy Denizi (Hazar Denizi)rsquone] kadar buumltuumln uumllkeye hacirckim oldu ve ilk

Bulgaryarsquonın huumlkuumlmdarı buumlyuumlk kardeş Batbayanı [Batbayanrsquoı] kendi tebaası yaptı ve o

guumlnden beri ondan haraccedil alıyorhelliprdquo93

Oumlzetlersek parccedilalanan Bulgar Devletirsquonin kurucusu Kubratrsquoın buumlyuumlk oğlu

Bayan idaresindeki bir kısım halkı94

eski topraklarında (Kuban Nehri ve Azak Denizi

arasında) Hazarlarrsquoa tacircbi olurken oumlnemli miktardaki iki kısmı da farklı coğrafyalara

gitmişlerdir95

Bunlardan Otuz-Ogurlar İdil ile Kama (Ccedilolman) nehirlerinin birleştiği

sahaya giderek buranın yerli halkı Fin-Ugorlarrsquoı (Ccedileremis Mordva Zuryen Votyak

kavimleri vb96) ve oumlteki Tuumlrk topluluklarını idarelerine almışlardır

97 İkinci oğul

Kotrag kuzeye ccedilekilerek Guumlmuumlş (Kumis) Bulgar98

da denilen Dış Bulgarları99

(İdil

91

Vatanı olan Kuban Nehri ve Azak Denizi arasındaki topraklarda Hazarlarrsquoa tacircbi olmuştur Bkz

Erdoğan Merccedilil Muumlsluumlman Tuumlrk Devletleri Tarihi Ankara TTK 2000 s13 92

İdilİtil Bulgar Devletirsquonin temelini kurmuştur Bkz Emel Esin ldquoTuumlrk Tarihi Işığında Bulgaristanrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S187 YXVI İstanbul TKAE Mayıs 1978 s402 93

Theophanesrsquoin bu kaydının neredeyse aynısı başka bir Bizans yazarı Nikephorosrsquoun kısa tarihinde

de bulunmaktadır Peter B Golden Hazar Ccedilalışmaları ccedilev Egemen Ccedilağrı Mızrak İstanbul

SelengeYay 2006 s56-57 A P Smirnov Voljskie Bulgarı Trudı GİM Vıp XIX Moskova 1951

s9-10 Koccedil agm s39 94Merccedilil age s13

95 Nesimi Yazıcı ldquoİdil (Volga) Bulgar Hanlığında İslamiyetrdquo Genel Tuumlrk Tarihi II Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s671 Kara agm s156 96

Kara agm s156 97

Merccedilil age s13-14 98

Karatay ldquoDoğu Avrupa s44 99

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s203

26

Bulgarlarını)rsquonın uumlccediluumlncuuml oğul Asparukh (Asparuh) da Tuna Eski Bulgar Devletirsquonin

kurucusu (669-681) olmuşlardır100

Arkeolojik bulgulara goumlre Orta İdilrsquoe ulaşan Hazar boyları (Hazarlarrsquoa itaat

eden Bulgar boyları) Kama ağzına kadar İdilrsquoin her iki yakasına yerleşmişlerdir101

İdil Bulgar Devletirsquoni meydana getiren etnik unsurlar Eskil boyu haricinde daha oumlnce

Hazar Kağanlığı buumlnyesinde yer alan Tuumlrklerrsquodi İşte Hazarlarrsquoın baskısı altındaki

Bulgar goumlccedilebelerinin bir kısmı VII yuumlzyılın uumlccediluumlncuuml ccedileyreğinden geccedil olmamak uumlzere

Azakrsquoın yanındaki bozkırlardan Orta İdil Boumllgesirsquone doğru hareket etmeye

başlamışlardır102

Bu Tuumlrk boylarından Bulgarlar Bersulalar Eskiller Suvarlar ve

Barancarlar X yuumlzyılın başında Orta İdil Boumllgesirsquonde Bulgar boylar

konfederasyonunu meydana getirmişlerdir103

İlk Muumlsluumlman olan Tuumlrk devleti İdil boyunda yaşayan Kama veya Ccedilulman

adı ile de anılan Tuumlrklerrsquoin kurmuş oldukları Bulgar Devletirsquodir Bulgar

Tuumlrklerirsquonin İdil boyuna yerleşen kolu 920rsquolerde İslacircm dinini kabul etmişlerdir

Boumlylece onlar Doğu Avruparsquoda Tuumlrk-İslacircm kuumlltuumlruumlnuumln temsilcileri olmuşlardır104

Aynı zamanda Muumlsluumlman olmayan komşu Tuumlrklerrsquole de savaşmışlardır Mesela

Başkurtlar o sırada Hıristiyan olacakken Bulgarlar bunu engellemişlerdir İdil

Bulgarlarırsquonın devletleri Tuna Bulgarları gibi guumlccedilluuml olmasa da Muumlsluumlman olmaları

milliyetlerini korumayı başarmalarını sağlamıştır İslacircm memleketleriyle ve Ruslarrsquola

dostacircne muumlnacircsebetler kurmuşlar iyi ticaret ilişkileri sayesinde zengin olmuşlardır

İdil Bulgarları 965rsquoe kadar Hazarlarrsquoa tacircbi olmuş o tarihten 1237rsquoye kadar

bağımsız yaşamış ve o tarihten sonra da Altın Ordursquoya bağlı kalmışlardır Hanlığa

1400rsquolerde Timur son vererek Bulgar topraklarını kendi devletinin sınırlarına

100

Esin agm s402 101

Koccedil agm s40 İstvaacuten Zimonyi The Origins Of The Volga Bulgars Szeged yy 1990 p92-

93 102

Ş F Muhamedyarov Osnovnıe Etapı Proishojdeniya i Etniccedileskoy İstorii Tatarskoy

Narodnosti Moskova yy 1968 s8 İ R Tagirov İdil Bulgarları ccedilev İlyas Kamalov Avrasya

Fatihi Tatarlar Haz İlyas Kamalov İstanbul Kaknuumls Yayınları 2007 s38-39 Koccedil agm s40 103

Koccedil agm s40 F Ş Huzin Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya (X ndash Naccedilalo XIII

Vekov) İzdatelstvo Fest Kazan 1997 s45 Koccedil agm s40 104

Kurat age s115 Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s208 Uydu Yuumlcel age s73

27

katmıştır Buguumlnkuuml Kazan Tuumlrkleri İdil Bulgarları ile Kıpccedilaklarrsquoın torunlarıdırlar

kendilerine ldquoTatarrdquo denmektedir

Hazarlarrsquoın baskısı ile yerlerinden ayrılan Tuna Bulgarlarırsquonı 584 yılında

Attilarsquonın oğlu İrnekrsquoin torunlarından Kurt Han Macar Ovasırsquona getirmiştir Daha

sonra buguumlnkuuml Bulgaristanrsquoa inip devletlerini kurmuşlardır Avruparsquoda Bizans ve

Enduumlluumlsrsquoten sonra kurulan uumlccediluumlncuuml buumlyuumlk devlet olmuşlardır Balkanlarrsquoa yayıldıkccedila

Slavlarrsquola iccedil iccedile yaşamaya başlamışlar Tuumlrk nuumlfusun azlığı ve Bizans baskısı

neticesinde 864 yılında Hristiyanlığı kabul etmişlerdir Boumlylece zaman iccedilerisinde

Slavlaşarak Tuumlrkluumlklerini kaybetmişlerdir Tuna Bulgarlarırsquonın bağımsızlığına

1018rsquode Bizans Devleti tarafından son verilmiştir

Sekiz boy ve kırk obadan oluşan Peccedilenekler On Oklarrsquoın Tu-lu boyuna105

mensucircp idiler Peccedilenekler Issık Goumll ve Balkaş Goumlluuml civarında Hazar Hakanlığırsquona

bağlı olarak yaşarlarken Karluklar tarafından yerlerinden ccedilıkartılmış (766 yılı ve

daha sonraları106

) sırasıyla Aral Goumlluuml Hazar Denizi ve İdil kıyılarında bulunmuşlar

sonra Don kıyılarına daha sonra da Prutrsquou aşarak Karpatlarrsquoa ulaşmışlardır AN

Kuratrsquoa goumlre Peccedilenekler Ural Nehri ile Karpat Dağları arasında devlet

kuramamakla birlikte Doğu Avruparsquonın en guumlccedilluuml kabileler birliğini

oluşturmuşlardır107

N Khoniatesrsquoin ldquoHistoriardquo sında ldquoPeccedilenek kabileler birliğirdquonden

bahsedilir Bizans İmparatoru Ioannesrsquoin Trakyarsquoyı istila eden Peccedileneklerrsquoe

goumlnderdiği dil bilen elccedililer vasıtasıyla her biri kendi başkanlarına bağlı ccedilok sayıda

kabileden oluşan Peccedileneklerden hiccedil değilse birkaccedilını kendi tarafına ccedilekmeye

ccedilalışmıştır108

Aşağı Dinyester ve Tuna boylarına gelerek Doğu ve Balkan

Slavlarırsquonın sınır irtibatlarını kesmişlerdir Slavlarrsquoın Karadeniz sahiline inme

ccedilabalarının oumlnuumlnde acircdeta set oluşturmuşlardır109

Defalarca Tunarsquoyı aşıp Bizans

şehirlerini yağmalayarak Marmara kıyılarına kadar gelmişlerdir Kaynaklarda

105

Faruk Suumlmer Oğuzlar 5bs İstanbul TDAV 1999 s59 106

Ae 107

Akdes Nimet Kurat ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara

Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s746 108

Niketas Khoniates Historia ccedilev Fikret Işıltan Ankara TTK 1995 s9 109

Kurat agm s746

28

ldquoPeccedilenekler ilk defa olarak 915 de [915rsquote] Rus sahasına girdiler110

rdquodenilmektedir

Peccedilenekler buraya Greklerrsquoin (Bizansrsquoın) Bulgar Kralı Simeon (Symeon)rsquoa karşı

yardım talebi uumlzerine gelmişlerdir Rus yıllıklarında aynı yıl Greklerrsquoin

Peccedileneklerrsquoden yardım istemek iccedilin elccedili goumlnderdikleri Peccedilenekler gelince de birlikte

Bulgarlarrsquoın uumlzerine gittikleri kendi aralarında kavga ettiklerini goumlruumlnce de

topraklarına geri doumlnduumlkleri kaydedilmiştir ldquoYalnızca Peccedilenekler IX Yuumlzyıl sonu ile

X Yuumlzyıl başlarında şimdiki Guumlney Rusya bozkırlarına saf Tuumlrk unsurları

getirmişlerdirrdquo111

Bulgar Devletirsquonin dağılmaya yuumlz tutması ile Tuna civarına

ilerlemişlerdir XI yuumlzyılın ortalarına kadar Ruslarrsquola muumlcadeleleri ve tazyik

nedeniyle goumlccedil ederek Dinyeper havalisine yayılmışlardır112

Peccedilenekler daha sonra

ırkdaşları Kumanlarrsquoın da yardımı ile Bizans tarafından dağıtılmış ve zaman

iccedilerisinde erimişlerdir

Tuumlrklerrsquoin en doğuda Manccediluryarsquodaki boyu olan KumanKıpccedilaklar Doğu

Avruparsquoda devlet kuran bir diğer Tuumlrk boyudur Batı Goumlktuumlrk topluluklarındandırlar

Kumanlar Sibirya ovasında yaşarken 1017rsquolerde Orta Asyarsquoya 1030rsquolarda Aral

Goumlluumlrsquonuumln kuzeyine 1050rsquolerde de Yayık ve İdil Irmaklarını aşarak Doğu Avruparsquoya

gelmişler ve kendilerinden oumlnce gelen dağınık Tuumlrk kavimlerini de idacircreleri altına

alarak Hazarrsquodan Balkanlarrsquoa kadar uzanan bir devlet kurmuşlardır Arap

kaynaklarında Karadenizrsquoin kuzeyindeki geniş duumlzluumlğe ldquoDeşt-i Kıpccedilakrdquo yani

ldquoKıpccedilak Bozkırırdquo denmiştir Kıpccedilaklar başta Rus Ukrayna Bulgar Macar Romen

milletleri olmak uumlzere buumltuumln Avruparsquodaki milletlerin uumlzerine kuumlltuumlrlerinin derin

izlerini bırakmışlardır Batılı kaynaklar Kıpccedilaklarrsquoa Kuman demişlerdir Bu nedenle

KumanKıpccedilak adları birlikte anılmıştır X yuumlzyılın ortalarında İrtiş boylarında

yaşayan bazı Kıpccedilak boyları batıya doğru yer değiştirmişlerdir Kurat bu değişimin

916rsquoda Ccedilinrsquoin kuzeyinde ortaya ccedilıkan Kıtaylarrsquoın faaliyetleriyle

ilişkilendirilebileceği fikrindedir113

110

Kossanyi Bela ldquoXI-XII Nci Asırlarda Uzrsquolar ve Komanrsquoların Tarihine Dair rdquo Tuumlrkccedilersquoye ccedilev

Hacircmit Koşay Belleten VIII S29 Ankara TTK II Kacircnun 1944 s120 Uydu Yuumlcel age s99 111

Bartold Orta Asya s267 112

Bela agm s120 113

Guumllnisa Aynakulova ldquoGregoryen Kıpccedilaklarrsquoa Dairrdquo Belleten LXIX S256 Ankara TTK

Aralık 2005 s826 Kurat age s72

29

KumanlarKıpccedilaklar diğer Tuumlrk boylarından daha kalabalık olmalarına

rağmen kendilerini koruyamamışlardır Bunun iki sebebi vardır Vaktinde Muumlsluumlman

olamamaları ve halkın itirazsız kabul edeceği Oğuz (Mete) Hanrsquodan inme bir

hanedanlarının bulunmayışıdır 1223rsquode Doğu Avrupa hacirckimiyetini Altın Ordursquoya

kaptıran Kıpccedilaklar Ccedilin Hindistan Orta Asya Orta Avrupa Balkanlar Kafkasya

Anadolu Mısır Suriye gibi yerlere dağılmış buralardaki devletlerin youmlnetiminde

ordusunda kuumlltuumlr yapısında oumlnemli hizmetler goumlrmuumlşlerdir Bunların en muumlhimi de

Mısır Memlucircklerirsquodir Buguumln de Kıpccedilaklarrsquoın torunları Tataristan ve Başkurdistanrsquoda

yaşamaktadırlar

30

BİRİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ MANASI ve TUumlRK

TARİHİNDE AYNI ANLAMDA KULLANILAN KELİMELER

I Elccedili Kelimesinin Anlamı

Soumlzluumlk anlamı olarak elccedili

1Bir devlet tarafından diğerine goumlnderilen ve orada kendi devletini temsil

eden kimse sefir

2 Herhangi bir konuda uzlaşma sağlamak uumlzere karşı tarafa goumlnderilen

kimse aracı

3 Peygamber resul114

ldquoResulrdquo Arapccedila edebicirc metinlerde Allahrsquoın elccedilisi

anlamı dışında115

da kullanılmıştır

4 Bir devleti başka bir devlet katında temsil eden goumlrevli116

ldquoElccedilirdquo kelimesinin İngilizce karşılığı olarak kullanılan ldquoenvoyrdquo un terim

anlamı ldquoikinci dereceden diplomatik ajanrdquo şeklinde tanımlanmıştır Genel anlamı

ise ldquobir goumlrevle goumlnderilen kişirdquo demektir Latince ldquoablegatusrdquo un bir suumlruumlmuuml olarak

ldquoenvoyeacuterdquo kelimesi XVII yuumlzyılda genel kullanım kazanmıştır Yine İngilizce

ldquoAmbassadorrdquo olarak da kullanılmaktadır117

Kısaca bir uumllkedeki elccedililik binasına

dacirchil olan goumlrevliler ile oradaki sistemin baş youmlneticisi diyebileceğimiz ldquobuumlyuumlkelccedilirdquo

yi de iccediline alan bir anlamı ifade etmektedir

W Radlov ldquoAumllci = Elccedilirdquo diye vermiştir ki eski Tuumlrkccedilede ldquoalcialccedilirdquo olarak

da kullanılmıştır W Radlov Teleuumlt Altay Kırgız Osmanlı Tatar Tuumlrk lehccedilelerinde

114

Oumlrnekleriyle Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I Ankara MEB 1995 s817 115

AJ Wensinck ldquoResulrdquo İA IX İstanbul MEB 1964 s692 Emine Uyumaz Tuumlrkiye Selccediluklu

Devletirsquone Gelen ve Giden Elccedililer (XI yuumlzyılın sonu-XIV yuumlzyılın başları) İstanbul Bilge Kuumlltuumlr

Sanat 2011 s11 116

N S Aşukin Politika Soumlzluumlğuuml ccedilev Mazlum Beyhan İstanbul Sosyal Yay 1979 s72 117

A New Survey of Univercal Encyclopaeligdia Britannica pub William Benton vol8 Chicago

London Toronto yy 1768 p629-630

31

de bu şekilde geccediltiğini belirtmiştir Genelde ldquogoumlnderilenrdquo manasınadır Kandan aumllci

keldi Handan Huumlkuumlmdardan elccedili geldi118

W Chas ve Jr Freemanrsquoa goumlre buumlyuumlkelccedili ldquoKendi devletinin yerleşik bir

temsilcisi olarak yabancı bir devlet veya uluslararası organizasyona aracılık eden

genellikle ldquoOlağanuumlstuuml ve Tam Yetkili Temsilcirdquo statuumlsuumlnuuml taşıyan ve bir elccedili

tarafından kendisine yardım edilen en yuumlksek makamdaki diplomatik goumlrevli 119

rdquodir

G Evans amp J Newnhamrsquoın buumlyuumlkelccedili tanımı ldquoEgemen bir devletin

genellikle bir başka devlette ikamet eden diplomatik temsilcisi veya muumlmessili

Uluslararası ilişkiler nasıl devletlerarasındaki iletişim sisteminin ifadesi anlamına

geliyorsa buumlyuumlkelccedililik fikri de onun bu sistemi muumlmkuumln kılan en temel aracıdırrdquo120

şeklindedir

AE Dağrsquoa goumlre ise ldquoGoumlrevli bulunduğu yabancı uumllke nezdinde kendi devlet

başkanını temsil eden en uumlst duumlzey diplomatrdquotır İki uumllke arasındaki ilişkileri

emrindeki elccedililik personeli ile yuumlruumltuumlr 121

Oumlzel anlamda elccedili sadece bir huumlkuumlmete veya uluslararası organizasyona

değil sık sık sorun olan konulara da aracılık eden belirli bir portfoumlyuuml olmayan

kişidir122

Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuumlrdquonde kısaca ldquooumlzel elccedilirdquo diye

belirtilen kişiler oumlzel bir goumlrevle goumlrevlendirilip goumlrevi yerine getirmesiyle elccedililik

goumlrevi sona eren elccedililerdir Oumlzellikle kriz doumlnemlerinde uumllkeler arasında oumlnemli

fonksiyonları olan oumlzel elccedililer uumllkelerin kendilerini veya uyguladıkları politikayı

daha iyi anlatmak iccedilin sık başvurdukları yollardan biridir123

M Nowruzirsquoye goumlre

118

Wilhelm Radlov Versuch Eines Woumlrterbuches Der Tuumlrk-Dialecte I Gravenhage Mouton amp

Co ` s 1960 s828-829 119

W Chas-Jr Freeman The Diplomatrsquos Dictionary Washington DC United States Institute of

Peace Press 1997 p13 120

Graham Evans amp Jeffrey Newnham Uluslararası İlişkiler Soumlzluumlğuuml ccedilev H Ahsen Utku İstanbul

Goumlkkubbe 2007 s111 121

Ahmet Emin Dağ Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuuml İstanbul Anka Yay 2004 s28 122

Chas-Freeman age s13 123

Dağ age s29

32

oumlzel elccedili ldquoHiccedilbir uumllkeye atanmaz fakat herhangi bir zamanda ve herhangi bir yerde

uumllkesini temsil etmek uumlzere goumlrevlendirilebilirrdquo124

ldquoYetkili elccedilirdquo tabiri temsil ettiği devlet adına anlaşma imzalamaya yetkisi

olan elccedililer iccedilin kullanılmaktadır125

ldquoTanınmış elccedilirdquo ise guumlven mektubu verilmiş elccedili126

demektir

Elccedililik goumlrevinin Tuumlrk tarihine yansıması ccedileşitli Tuumlrk boylarında kendini

goumlstermiştir Mesela ldquoTuumlrkler devletlerarasında gidip gelen Kağan elccedililerine

bizimki gibi ldquoElccedilirdquo derlerdi Adi ldquoHabercirdquo ve casuslara Koumlruumlg tıl tıgrak Aileler

arasında haber goumltuumlruumlp getirenlere Yazıgccedilı Halka huumlkuumlmdarın habelerini

[haberlerini] bildiren tellallara da ldquoOkccedilırdquo adını verirlerdi Sarayda bir de ldquoTartıgccedilırdquo

denen davetccedilirsquoler [davetccedililer] vardırdquo127

780 yılından sonraki Uygurlarrsquoa işaret eden ldquoaltı beyin halkırdquo veya ldquoaltı

kabileden teşekkuumll eden halkrdquo ın beyleri ve ldquoalcirdquosi El-tu-gan-tutuk idi Uygurlarrsquoda

ldquoalcirdquo kelimesi ldquoelccedilirdquo ve ldquotemsilcirdquo anlamı taşımaktaydı128

ldquoEski Uygur Tuumlrkccedilesi

Soumlzluumlğuumlrdquonde ldquoaumllrdquo=il ldquoaumllccedilirdquo 1 ilccedili129

olarak goumlsterilmiş olup ldquoilrdquoin aynı zamanda

ldquoşehzadelere verilen bir unvan130

rdquo olduğu belirtilmiştir Eski Uygurlarrsquoda ldquoElccedili

sefirrdquo anlamınındaki ldquoilccedilirdquo kelimesi ldquoilccedili bilgaumllaumlr131

rdquo şekliyle ldquodiplomatlarrdquo

manasını taşımıştır ldquoİl aumlbirdquo ldquohuumlkuumlmet konağırdquo ldquoilig kanrdquo ldquokral padişahrdquoldquoilig baumlgrdquo

ldquoşehade kralrdquo ldquoilkuumlnrdquo ldquohal millet bodunrdquo ldquoil oumlrginrdquo ldquosarayrdquo ldquoiltaumlbaumlrrdquo ldquohuumlkuumlmdara

bağlı yuumlksek devlet memuru ruumltbesirdquo şeklinde Uygur tabirlerinde de kullanılmıştır132

124

Mehdi Nowruzi A Dictionary of Political Terms Second Edition Iran Ney Publishing House

1379 p13 125

Dağ age s29 126

Ae s28 127

Bahaeddin Oumlgel Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları II İstanbul MEB 1971 s107 128

LN Gumileumlv Eski Tuumlrkler ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2007 s513 129

Ahmet Caferoğlu Uygur Tuumlrkccedilesi Soumlzluumlğuuml Ankara TDK1968 s70 130

Ae s91 131

Ae s92 132

Ae s92-93

33

RG Kuzeyev Başkurtlarrsquoın boy-kabile teşkilatı hakkında bilgi verirken

kuzeydoğu Başkurtlarırsquonın ldquoboyrdquo iccedilin ldquoilrdquo soumlzcuumlğuumlnuuml kullanmayı tercih ettiklerini

ancak bundan daha geniş bir anlamı olan ldquoilrdquo teriminin ldquokabilerdquo ve ldquouumllkerdquo iccedilin de

kullanılabileceğini belirtmiştir133

Aşağı Belı Başkurtlarırsquondan Gere boyunun yerleştiği Belı Nehri Boumllgesi ldquoİl-

Gererdquo yani ldquoGere yurdurdquo olarak adlandırılmıştır134

Peccedileneklerrsquole etnik akrabalığı birccedilok verilerle teyit edilen Deşt-i Kıpccedilakrsquota

Kıpccedilaklarla hem muumlttefik hem rakip boy olan KanglılarKanlılar arasında oumlnderlerine

ldquoil başırdquo tabiri kullanılmakta idi135

II Elccedili Kelimesinin Etimolojisi

Elccedili kelimesinin etimolojisini oluşturan ldquoel ya da ilrdquo kelimesinin ne anlamı

ifade ettiği ile ilgili farklı goumlruumlşler mevcuttur Kapalı bir ldquoerdquo sesi ile soumlylenen ldquoelrdquo

kelimesi eski Tuumlrk lehccedilelerinden beri guumlnuumlmuumlze dek yaşayan en eski Tuumlrkccedile

kelimelerden biridir Ancak buguumln eski Tuumlrkccedilede kullanılan anlamı yanında

ldquoyabancı el başkasırdquo manasına da gelmektedir

LN Gumileumlvrsquoun verdiği bilgiye goumlre SY Malov W Radlov Melioranski

VV Barthold V Thomsen ve Hirth ldquo elrdquo kelimesinin ldquokabile birliğirdquo ve ldquodevlet

halkrdquo anlamlarını taşıdığı fikrinde olmuşlardır Bernctam ise ldquoaristokrat yapının ve

geleneksel kabile teşkilacirctının şekillendirdiği farklı kabilelerin aristokrat sınıfının

birleşimirdquo şeklinde ifade etmiştir Ayrıca ldquodevlet teşkilacirctı halk milletrdquo anlamlarında

da kullanılan bu kelimenin tarihte ldquoTuumlrkrdquo tanımlaması iccedilin de kullanıldığını

belirtmiştir136

133

RGKuzeyev İtil-Ural Tuumlrkleri ccedilev Arif Acaloğlu İstanbul Selenge Yay 2007 s70 134

Ae s363-364 135

Ae s365

34

LN Gumileumlv SPTolstovrsquoun ldquoel ldquo kelimesine ldquodevletrdquo manasını vermesini

politik anlamda doğru fakat mahalli anlamda yanlış kabul etmektedir 137

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquoilrdquo kelimesi ldquomemleket uumllke devletrdquo anlamında

kullanılmıştır Fakat aynı eserin bazı yerlerinde ldquodevletrdquo kelimesinin kullanıldığı da

goumlruumlluumlr138

- ldquoBu saklık bile koumlr ilin başladı kutı kuumlnde arttı oumlruuml yokladı Bak boumlyle

tedbir ile memleketini idare etti saadeti guumlnden guumlne arttırdquo

- ldquoBu saklık odugluk bu il işinge toumlzuuml asgı boldı uzun yaşınga Devlet

işindeki bu tedbir ve uyanıklık devletin uzun muumlddet devamı iccedilin daima faydalı

olmuşturrdquo

- ldquoİlig saklıkı kıldı ilke asıg bu asgı bile boldı ilde tatıg Huumlkuumlmdarın ihtiyatlı

olması memlekete fayda getirir bu fayda ile memlekette huzur temin edilirrdquo

-ldquoİlin itti tuumlzdi bayudı bodun Memleketi tanzim etti halkı zenginleştirdquo

- ldquoDua arttı ilde koumlr edguuml atı Memlekette ona dua eden ccediloğaldı nacircm

kazandırdquo

- ldquoOumlkuumlş il tutayın tise ay ilig uumlccedil iş kılgu oumltruuml yetilse elig Ey huumlkuumlmdar birccedilok

memleketi elde etmek istersen şu uumlccedil işi yaprdquo

D Karakurt ldquoEl Yurt vatan demektir İl (Elİl) Şehir vilayet demektir139

rdquodiyerek ldquoelrdquo ve ldquoilrdquo kelimelerini farklı anlamlardaymış gibi goumlstermiştir ldquoYurt

vatan devletrdquo anlamında kullanılan ldquoelrdquo ldquoilrdquo kullanımıyla da bilinmektedir Buguumln

ldquoşehir vilayetrdquo anlamında kullanılan ldquoilrdquo kelimesi de bunun bir yansımasıdır Keza

ldquoBir boumllgenin youmlnetimini elde bulunduranrdquo anlamındaki ldquoel beyi140

rdquo de boumlyledir

136

Gumileumlv age s134 137

Ae s136 138

Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin Reşit Rahmeti Arat 5bs Ankara TDK 2007 s58

58 59 59 60 223 Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II Ccedileviri ccedilev Reşit Rahmeti Arat 8bs

Ankara TTK 2003 s42 42 42 42 43 156 Beyitler 438 440 448 449 459 2068 139

Deniz Karakurt ldquoTuumlrk Soumlylence Soumlzluumlğuuml Accedilıklamalı Ansiklopedik Mitoloji Soumlzluumlğuumlrdquo (Ccedilevrimiccedili)

http uploadwikipediaorgwikipediatr000TurkSoylenceSozlugupdf 20 Nisan 2012 140

Muumljgacircn Uumlccediler ldquoFolklorumuzda El (İl)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9 Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm

Bakanlığı Yay Şubat1981 s50

35

ldquoYurt uumllke vatanrdquo anlamında kullanıldığında ldquobizim ellerrdquo ldquogurbet ellerrdquo

ldquoyad ellerrdquo şeklinde ifadesini bulmaktadır Uzun zaman uzak diyarlarda kalanlar iccedilin

kullanılan ldquoYemen ellerinde Veysel Karanicircrdquo deyimindeki ldquoelrdquo soumlzcuumlğuuml de bu

anlamdadır141

Yenisey Uyuġ Tarlaġ Yazıtırsquonda ldquoelrdquo ve ldquoelccedilirdquo kelimeleriyle ilgili şu

cuumlmleler yer almıştır ldquo atım El Tugan tutuk ben tengri elimke elccedilisi ertimhelliprdquo (adım

El Tugan tutuk ben ilacirchi elimin elccedilisi idimhellip)142

Eski Tuumlrk yazıtlarında ldquodevletrdquo anlamını ifade eden ldquoilelrdquo terimi asırlardır bu

ilk manasını muhafaza etmiştir Bunun yanında terimin anlamıyla ilgili ccedileşitli

goumlruumlşler bulunmaktadır Ebulgazi Bahadır Han ldquoilrdquoin uruklardan kurulduğunu dile

getirmiştir143

K Brockelmann ldquoegemenlik devlet halkrdquo anlamındaki ldquohersschaft

reich volkrdquo kelimeleriyle ifade etmiştir Av Gabain de ldquoilrdquoi ldquouumllke imparatorlukrdquo

anlamındaki ldquoreichrdquo ve ldquoiktidar veya huumlkuumlmetrdquo anlamındaki ldquohersschaftrdquo

kelimeleriyle accedilıklamıştır144

Ancak buguumln ldquoilrdquo ldquoyabancı yadrdquo anlamını ifade eden

ldquoelrdquo kelimesi ile aynı anlamı taşımamaktadır145

ldquoİlrdquo terimi ldquohalkrdquo anlamındaki ldquokuumlnguumlnrdquo ile birlikte kullanıldığında ldquohalk

memleketrdquo anlamını yuumlklenmiştir

İlguumlnuuml var başına şah turur

Benim dahi halimden agacirch turur146

Elccedili kelimesi iccedilin Tuumlrkiyersquodeki halk ağızlarında tespit edilen kelimeler

ldquodeğme kebiccedili ve sayıl 147rdquodır ldquoKebiccedilirdquo Elccedili kelimesinin (Karaccedilay Tokat)148

141

Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I İstanbul TDK1992 s448 142

Huumlseyin Namık Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları III s31 Abduumllkadir İnan ldquoEski Tuumlrklerde ve

Folklorda ldquoAntrdquordquo Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK 1968 s634 143

İnan ay s635 144

Av Gabain Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara 1988 s78 145

İnan agm s636 146

Tanıklariyle Tarama Soumlzluumlğuuml II Ankara TDK 1965 s528 İnan ay s636 147

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi V Ankara TTK 1957 s125

36

youmlresinde kullanıldığı kaydedilmiştir ldquoŞefaatccedili yardımcırdquo anlamındaki

ldquoyalvaccedilrdquo kelimesinin de ElbistanKahramanmaraşrsquota kullanıldığı

belirlenmiştir149 ldquoHabercirdquo manacircsındaki ldquosavcırdquo kelimesinin ise Ordursquoda

kullanıldığı kayıtlıdır150

Mitolojide ldquosavacırdquo kelimesi ldquopeygamber Tanrırsquonın elccedilisi habercisi kitap

getirmemiş peygamber nebirdquo anlamına gelip ahilikte hemen her peygamber bir

mesleğin piri kabul edilmiştir151

ldquoYalvaccedilrdquo Yalvamak fiilinden gelir Yakarmak haber vermek anlamlarını

taşır152

Resul peygamber Tanrırsquonın habercisi kitap getirmiş olan elccedili ile eş

anlamlıdır153

ldquoYalvamakrdquo fiili ise ldquoyalvarmakrdquo fiili ile aynı koumlkten gelir ldquoRisalet etmek

peygamberlik etmek Tanrırsquodan haber getirmekrdquo manacircsındadır154

Yazıtlarda ldquoilrdquo soumlzuumlnuumln ldquokağanrdquodan oumlnce gelmesi eski Tuumlrklerrsquoin devlete

verdiği oumlnemin bir işaretidir ldquoilrdquo kelimesi Tuumlrk tarihi suumlrecinde birccedilok farklı

anlamda da kullanılmıştır Ccedilincersquoden Tuumlrkccedilersquoye pek ccedilok kitap tercuumlme eden eski

Tuumlrkler Ccedilincersquodeki ldquokuoguordquo şeklinde telaffuz edilen karakterin tam karşılığı olarak

ldquoilrdquo kelimesini kullanmışlardır Ccedilince ldquoguordquo kelimesi sınırları milleti ve huumlkuumlmdarı

olan bir toprak parccedilasını tanımlıyordu Eski Tuumlrklerrsquoin ldquoilrdquo kelimesi de tam olarak bu

anlamı vermekte idi Arapccedilarsquodaki ldquodevletrdquo soumlzuuml de buguumlnkuuml bizim kullandığımız

anlamı değil eski Tuumlrklerrsquode olduğu gibi Tanrı tarafından verilen iyi talih ve şansa

işaret ediyordu Nitekim eski Tuumlrklerrsquode ilin Tanrı tarafından verildiği duumlşuumlncesi

hacirckimdi155

148

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi II Cumhuriyet Matbaası İstanbul TDK1941

s863 149

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi III Ankara TTK 1942 s1468 150

Tuumlrkiyersquodehellip III s1994 151

Karakurt age s110 152

Ae s231 153

Ae s230 154

Ae s231 155

Oumlgel age s48-50

37

İlk kez 697 tarihli Ccediloyr Yazıtırsquonda ldquoelterişilterişrdquo unvanında goumlruumllen ldquoelilrdquo

kelimesi runik harfli diğer eski Tuumlrk yazıtlarında da elle-ille- elsire- ilsire- elsiret-

ilsiret- elligilligeligilig şeklinde kullanılmıştır ldquoilrdquo kelimesini İngilizce ldquokrallık

uumllkerdquo anlamındaki ldquorealmrdquo ile bağdaştıran SG Clausonrsquoa goumlre anlamı ldquobağımsız bir

youmlneticinin oluşturup idare ettiği siyasicirc bir birim156

rdquodir ldquoBarışrdquo ve ldquokonfederasyonrdquo

olmak uumlzere iki anlamı olduğu duumlşuumlncesindeki G Doerfer ise ldquokonfederafif siyasal

teşekkuumll anlamını barış ve uyum iccedilinde yaşayan boyların bir araya gelmesiyle

ilişkilendirir157

rdquo Erdalrsquoa goumlre eski Tuumlrkccedilersquode biri İtil Bulgarcasırsquonda ldquoielrdquo ve

Ccediluvaşccedilarsquoda ldquoyalrdquo ldquokoumlyrdquo olarak bulunan ldquoboy kabile boumllgerdquo anlamındaki ldquoelrdquo diğeri

Karahanlı dilindeki ldquoiki bey arasındaki barışrdquo anlamında kullanılmış olan ldquoelrdquo olmak

uumlzere iki homonim soumlz konusudur158

I Zimonyi ldquoegemen devlet buumlyuumlk devlet

devlet imparatorlukrdquo anlamını taşıdığı fikrindedir159

TTekin ldquouumllke devletrdquoe ek

olarak ldquohalkrdquo anlamını da verirken diğer bilim adamları bu anlamın XI yuumlzyıldan

sonra geliştiği goumlruumlşuumlndedirler160

XI yy dil yadigacircrlarından ldquoDivanuuml Lugat-İt-Tuumlrkrdquo te ve eski Kıpccedilak

soumlzluumlklerinde iki ayrı ldquoelrdquo maddesi bulunduğu gibi Başkurt dilinde de ldquoilrdquo olarak

zikredilen ayrı ayrı maddeler bulunmaktadır ldquoBaşkurt Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacuterdquo den

verilen bilgiye goumlre ldquoilrdquo kelimesinin anlamları ldquo1 Belli bir sınırı halkı ve youmlnetimi

olan devlet 2 (veya tıvgan il) Bir kimsenin doğup buumlyuumlduumlğuuml yaşadığı yer vatan 3

Halk 4 (ağızlarda) Koumly 5 Bal arıları topluluğu bir araya gelmiş organize olmuş

halk 6 Barış olarak sıralanabilir Ayrıca kelime ccedileşitli deyim ve ibarelerde şoumlyledir

ldquoSit ilrdquo ldquoyabancı devlet yabancı yer yad elrdquo ldquoil agacirchırdquo ldquoyuumlksek ruumltbeli nuumlfuzlu

kimserdquo ldquoil azamattarırdquo ldquouumllkede akıllı oluşu iyi bir meslekte bulunuşu cesareti ile uumln

156

Hatice Şirin User ldquoEski Tuumlrkccedileden Başkurtccedilaya Kent Konut İkamet Nomenclaturası

Uumlzerine Notlarrdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s301 157

User age s301 Gerhard Doerfer Tuumlrkische und mongolische Elemente im Neupersischen

Wiesbaden Franz Steiner Verlag TMEN II 653 158

User age s301-302 M Erdal ldquoDie Tuumlrkisch-mongolischen titel Elxan und Elčirdquo Altaic

Berolinensia The Concept of Sovereignty in the Altaic World PIAC 34th Meeting Wiesbaden ty

p81-99 159

User age s302 Istvaacuten Zimonyi ldquoBodun und El im Fruumlhmittelalterrdquo Acta Orientalia

Academiae Scientiarum Hung vol 56 (1) 57-59 160

User age s302 Talat Tekin Orhon Yazıtları Ankara TDK 1988 s133

38

yapmış kimselerrdquo ldquoil avızırdquo ldquohalkın konuşma dilirdquo ldquoil ayağı hil bulıvrdquo ldquo(karanlık

ccediloumlkuumlp insanlar uykuya daldıktan sonra) sessizlik huumlkuumlm suumlrmesirdquo ldquoil gariberdquo

ldquomemleketinden ayrılıp uzakta yaşayan kimserdquo ldquoil karttarırdquo ldquogoumlrmuumlş geccedilirmiş

insanların huumlrmetini kazanmış akıllı ihtiyarlar aksakallarrdquo ldquoilden sıkkanrdquo ldquoyoldan

ccedilıkmışrdquo ldquoil oumlstoumlrdquo ldquohalk iccedili halk arasırdquo161

ldquohellipTuumlrk bodun illeduumlk ilin ıccedilgını ıdmışrdquo cuumlmlesiyle Kuumll Tigin ve Bilge Kagan

Yazıtlarırsquonda Ccedilin milletinin aldatıcılığını kullanarak bey ile halkın arasını accedilması

nedeniyle Tuumlrk milletinin uumllkesinin elinden ccedilıktığı ifade edilmiştir162

Yine Kuumll Tigin

Yazıtırsquonda Bumin ve İstemirsquonin kağan olduktan sonra Tuumlrk milletinin uumllkesini

toumlresini idare ettikleri duumlzenledikleri ldquohellipTuumlrk bodunung ilin toumlruumlsin tuta birmiş iti

birmişrdquo soumlzleriyle yer almıştır163

Yazıtlarda ldquoİlsiremiş kagansıramış bodunıghelliprdquo yani ldquoilsizleşmiş

kağansızlaşmış halkhelliprdquo ifadesiyle başlayan cuumlmlede de ldquoilrdquo soumlzcuumlğuumlnden tuumlremiş bir

kelime goumlze ccedilarpmaktadır164

ldquoElig toumlruumlg yegedi kazgantımrdquo cuumlmlesinde ise ldquouumllkerdquo

manasında ldquoeligrdquo kelimesi kullanılmıştır165

Devlet elil denilen Tuumlrk boylar birliğinden oluşmaktaydı R Giraud bu

terimi [Fransızca] ldquoegravetatrdquo anlamına gelmesine rağmen ldquoimparatorlukrdquo veya

ldquoimperiumrdquo olarak tercuumlme etmiştirrdquo166

İ Kafesoğlu da167

ldquoil (eacutel)rdquo kelimesinin

ldquomuumlstakil topluluk devletrdquo anlamı yanında ldquoimparatorlukrdquo anlamını da taşıdığını

belirtmiştir

H Salmanrsquoa goumlre kitabelerde ldquoilrdquo ldquoduumlzenli devletrdquo anlamına gelip bu oumlzellik

Tuumlrgiş devletlerinde de mevcuttu Tuumlrk ldquoilrdquo ini meydana getiren şartlar siyasicirc

161

User age s302 Red İM Agişev EF Bişiyev GD Zeynullina Başkurt Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacute

Meskev yy 1993 162

Saadettin Goumlmeccedil ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara Ankara Uumlni DTCF Tarih

Boumlluumlmuuml 1997 s82 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 4-7 Bilge Kağan Yazıtı Doğu 5 163

Goumlmeccedil ay s82 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 1-2 164

Goumlmeccedil agm s86 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 13-14 165

Goumlmeccedil ay s86 Bilge Kagan Yazıtı Doğu 36 166

Peter B Golden Hazar Ccedilalışmaları İngilizceden ccedilev Egemen Ccedilağrı Mızrak İstanbul Selenge Yay

2006 s51 167

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s227

39

istiklacircl uumllke (toprak) halk ve toumlre idi168

Bu unsurlardan bir tanesi dahi eksik

olamazdı Boy beyleri ve bodun yabguları yasama ve yuumlruumltme sorumluluklarını ldquoilrdquo

in başındaki kağana intikacircl ettirir boumlylece ldquoilrdquo in buumltuumln işleri kağan aracılığıyla

meclislere devredilirdi

ldquoİlrdquo kelimesi ldquobarışrdquo ı da ifade ediyordu Boyları birleştiren toparlayan

barış ve huzur ortamını sağlayan kişiye de ldquoilterişrdquo unvanı verilmesi Goumlktuumlrklerrsquoden

beri suumlregelen bir gelenekti169

Dede Korkutrsquota ldquoOğuzelirdquo biccediliminde kullanılan ldquoilrdquo kelimesi siyasicirc teşekkuumlle

sahip Oğuz uumllkesi manasında olup V Thomsen da eski Tuumlrkccedilersquode ldquoelilrdquo in ldquosiyasicirc

bakımdan muumlstakil muntazam ve teşkilacirctlı bir milletrdquo anlamında kullanıldığı

goumlruumlşuumlndedir F Suumlmerrsquoe goumlre destanlarda geccedilen Oğuzeli XI yuumlzyılda Karaccediluk

Dağlarırsquonda yaşayan Oğuzlarrsquoın yurdudur170

Z Goumlkalp ldquoilrdquo in asıl manasının ldquosulh 171

rdquo olduğu fikrini ldquoEski Tuumlrk

dininde Tuumlrk Tanrısı barış ve barışıklık tanrısı idi Tuumlrk dininin mahiyetini goumlsteren

il kelimesi barış manasına geliyordurdquo diyerek accedilıklamıştır ldquoFilan beğ falan beğle

İl oldu = sulh oldu demektir172

rdquo şeklinde bir oumlrnek de vermiştir Buna goumlre ldquoİlcirdquo

(barışccedilı) demek olduğu gibi ldquoİlhanrdquo ldquoBarış Hakanı sulh dinin yayıcısırdquo demekti173

Cengiz Han doumlneminde ldquoilrdquo soumlzuuml ldquoşube hanlığırdquo anlamında kullanılmış ldquoilhanrdquo

ldquoİlhanlırdquo isimleri de temellerini bu anlayıştan almışlardır174

İlk Tuumlrk Kağanı Bumın

diğer kabileleri birleştirip Ju-janları mağlup ettikten sonra ldquohalkların huumlkuumlmdarırdquo

demek olan ldquoil-hanrdquo unvanını almıştır Reşiduumlddin Fazlullahrsquoın yuumlklediği Farsccedila

168

Huumlseyin Salman Tuumlrgişler Başvuru Kitapları Dizisi53 Ankara TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay

1998 s103 169

Salman age s 16 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s246 170

Uumlccediller Bulduk ldquoDede Korkut Oğuz Elleri ve Kafkaslarrdquo TAD XVIII S29 Ankara 1997 s249

Suumlmer age s373 171

Ziya Goumlkalp Tuumlrk Toumlresi İstanbul Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml 1975 s50 172

Goumlkalp age s50 173

Ziya Goumlkalp Tuumlrkccediluumlluumlğuumln Esasları Haz Mehmet Kaplan 5bs İstanbul MEB 2004 s40 ve

154 174

Oumlgel age s60

40

karşılığı ldquoil fethedenrdquo anlamında ldquoil kerdenrdquo (bir şeyin bir parccedilasını bir yerden

koparıp almak manasındaki) ldquokertmekrdquo fiilinden gelmektedir175

ldquoİl-teberrdquo unvanı ldquoyabgurdquodan daha duumlşuumlk derecede idi Nitekim Goumlktuumlrk

Devletirsquonin yıkılışından sonra Karluk il-teberi yabguluğa terfi etmiştir VV Bartold

da bunu ldquoElteber unvanı kağanın ducircnunda idi ve bağımsız siyasi [siyasicirc] hayatı

olmayan kuumlccediluumlk halk oumlbeklerinin youmlneticilerine verilirdi 176

rdquo diyerek doğrular P

Goldenrsquoın Gerdicirczicircrsquoden verdiği bilgiye goumlre ldquohellip(kağanlık tahtına) oturan ilk Karluk

ylmacirclmsn Cabğucircye (il-almış yabgu) idirdquo Pritsak bu yabgunun Bilge Kuumlr (Kuumll)

Kadır Han olduğunu oumlne suumlrmuumlştuumlr177

Ermenicersquode Xat lsquoirlit lsquober = Qadır il el taumlbaumlr

şeklinde okunan bu unvan Tuumlrk halkları iccedilinde oldukccedila geniş kullanım alanına sahip

olup huumlkuumlmdara bağlı vassallere de verilebilmekte idi178

Hazarlarrsquoda ırsi olarak

geccedilen bir Tuumlrk unvanı olan ldquoEl-Tebirrdquo unvanlı haraccedil oumldeyen (tacircbi olan) youmlneticiler

bulunmaktaydı179

Alprsquoilutrsquouer (Alp il teberAlp il tıwar Alp il tewaumlr Oğurca

ldquoyıltavarrdquo şeklinde telaffuz edilir)VII yuumlzyılın sonlarında Kuzey Kafkasya

Hunlarırsquonın youmlneticisi ve Hazar melikinin vassali olarak zikredilmektedir Etnik

bakımdan bir Hazar olup olmadığı bilinmemekle birlikte Batı Goumlktuumlrklerirsquonde

otoriteye tabi boylara kağan ailesinden bir youmlnetici atanabilmekte idi Fakat birccedilok

boy kendi liderini seccedilme hakkına da sahipti Bu nedenle eldeki bilgilerle bu hususta

yorum yapmak yersiz olur180

ldquoHun-Sabir huumlkuumlmdarı ldquoelteberrdquo unvanına sahipti ve

Hazar hakanının vassalı idirdquo181

Kapgan Kağan devrinde Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı

budunlardan Edizlerrsquoin Karluklarrsquoın Uygurlarrsquoın ve Azlarrsquoın başbuğları ldquovatana

hizmet eden182

rdquo anlamındaki ldquoil-teberrdquo unvanını taşımaktaydılar183

Menşei itibariyle

Tuumlrk boyları arasında sayılmayan fakat Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilerisinde eriyerek Tuumlrkleşmiş

175

Gumileumlv age s135 176

Bartold Orta Asya s192 177

Peter B Golden Tuumlrk Halkları Tarihine Giriş Osman Karatay Ankara KaraM Yay 2002

s231 233 252 O Pritsak ldquoVon den Karluk zu den Karachanidenrdquo ZDMG 101 1951 s273-275 178

Golden Hazar Ccedilalışmaları s146 ve 176 179

Omeljan Pritsak ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A Tayfun Oumlzcan Karadeniz

Araştırmaları S13 Bahar2007 s17 180

Golden Hazar Ccedilalışmaları İstanbul 2006 s171-174 181

Gumileumlv Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I Rusccediladan ccedilev D Ahsen Batur İstanbul

Selenge Yay 2006 s62 Feacutedorov Ya A Feacutedorov GS Ranniye turki na Severnom Kafkaze

(İstoriko-etnoğraficcedileskiye occedilerki) M 1978 s 142-14 182

Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV Yay Temmuz 1990 s18 183

Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989 s24

41

olan Azlar184

arasında ldquoil-teberrdquo unvanının kullanıldığına dair şu oumlrnek verilebilir

714 yılında isyan eden Azların ayaklanmasının bastırılması sırasında gerccedilekleşen

olayların anlatıldığı Bayan-Kol Yazıtırsquonda ldquohellipAz İlteberig tutdıhelliprdquo ifadesi yer

almıştır185

Bulgar Hanrsquoı Almışrsquoın unvanı da Yeltever (İlteber)186

idi

Kara Tuumlrgişlerrsquoin kağanı Kutluk Bilgersquonin taşıdığı ldquoel il etmişrdquo unvanı

ldquohalka şekil veren toplayan imparatorluk kuran kişirdquo anlamına gelmektedir187

Tarihte bu unvanlarla ilgili oumlrnekler de bunu desteklemektedir Alp el etmiş (VIII

Yuumlzyılda bir Uygur Hanı) İl Almış Senguumln (bir Uygurca şahıs adı) İl tutmuş (bir

Uygur Hanı) İl Katmış (bir Uygur şahıs adı) gibi

Ccedilin kaynaklarından Kutluğ Kağan Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquondan İl-Teriş Kağan

olarak tanıdığımız Goumlktuumlrk Devletirsquonin kurucusunun unvanı (İl-Teriş) ldquodevleti

derleyen toplayanrdquo manasında idi188

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquohuumlkuumlmdarrdquo anlamında ldquoiligrdquo ve ldquoilccedili başırdquo tabirleri

kullanılmıştır Bunlardan ldquoİligrdquoin kullanımı daha yaygındır

-ldquoneguuml tir eşitgil ay ilccedili başı sınap edguuml isiz keccediluumlrmiş yaşı İyi ve koumltuumlyuuml

tecruumlbe ile hayatını geccedilirmiş olan buumlyuumlk huumlkuumlmdar ne der dinlerdquo

-ldquoiligke kiruuml hem ccedilıka tuumlrccedilidi ilig edguuml koumlzuumln baka tuumlrccedilidi Huumlkuumlmdarın

yanına girip ccedilıkmakta ve huumlkuumlmdar da ona karşı teveccuumlh goumlstermekte itimat ettirdquo

-ldquoayıttı ilig aşnu odgurmışıg Huumlkuumlmdar oumlnce Odgurmışrsquoı sordurdquo

-ldquobitig birdi oumlgduumllmiş aşnu turup ilig aldı accediltı okudı korıp Oumlğdilmiş ilk oumlnce

mektubu verdi huumlkuumlmdar aldı accediltı ve dikkatle okudurdquo

-ldquoyana aydı ilig ay oumlgduumllmişe kadaşıng tuumlkel oumlk kişi ermişe Huumlkuumlmdar - Ey

Oumlğdilmiş ndashdedi- kardeşin gerccedilekten kacircmil bir insan imişrdquo189

184

Bilge Kağan Yazıtı Doğu 26 Sadettin Goumlmeccedil ldquoKoumlk Tuumlrkccedile Kaynaklarda Geccedilen Boy ve Kavim

Adları Uumlzerinerdquo TİD SX İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay 1995 s220 dp7 185

Koumll Tigin Yazıtı Kuzey 2-3 Goumlmeccedil agm s221 dp10 186

Ahmet Taşağıl ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul 2000 s473 187

Salman age s79 Louis Bazin les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These

Presenteacutee Devant 1rsquouumlniversite de Paris III I December 1972

42

-ldquohellipkimin emrine takım verilir ve o takım-başı olur kimi at-aygır uumlzerinde il-

başı olur190

rdquo

- ldquoKimi yavgu kimi yugruş veya ilbeyi kimi unvanının eşi olmayan er-oumlği

olur 191

rdquo

Boy ve kabileler ldquoilrdquo olarak adlandırılan daha buumlyuumlk birliğe dahillerdi Oğuz

ve Tuumlrkmen illerinin başlarında iligler ilhanlar ve ilbaşları bulunuyordu192

Anadolu

Oğuzlarırsquonda huumlkuumlmdarlık vasfına sahip idarecilere ldquoilbaşırdquo denilmekteydi Sultan

Alp Arslanrsquoın Nizamuumlrsquol-muumllkrsquouuml Melikşahrsquoa atabey olarak atarken verdiği

unvanlardan biri ldquoiligrdquo idi193

Tuo-pi adlı Baga Ccedilor Şadrsquoın Ccedilince transkripsiyonu Me-huo-tuo Şad idi194

Kağan olduktan sonra aldığı unvan Ccedilince transkripsiyonuyla Hsieh-li Kağan (İl-

Kağan ya da İllig Kağan)(618-630)rsquodır 195

Tuumlrkler devlet tarafından yazdırılan yazıtlara ldquoil benguumlsuuml 196

rdquo demişlerdir

Kuumll Tegin ve Bilge Kağanrsquoın veziri Tonyukuk yazıtında ldquoBen Bilge Tonyukuk

Tuumlrklerin Bilge Kağanırsquonın iline bu yazıtı yazdırdımrdquo197

demektedir

Sosyal yapılarını ordu millet anlayışıyla duumlzenlemiş olan Tuumlrklerrsquoin Accedilina

hanedanı hakanlığı ldquobu birliği bizzat kurmuşlar ve efendileri Ju-jan ordası ve

188

Bahaeddin Oumlgel ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S2 Ankara

Temmuz1981 s11 Suumlmer agm s22 189

Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin Reşit Rahmeti Arat 5bs Ankara TDK 2007 s422

77 386 387 388 Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II Ccedileviri ccedilev Reşit Rahmeti Arat 8bs

Ankara TTK 2003 s303 54 278 278 280 Beyitler 4197 609 3842 3844 3858 190

Yusuf Has Hacirccib Kutadgu Bilig ccedilev R Rahmeti Arat 8bs Ankara TTK 2003 s295 Beyit

4064 191

KB s295 Beyit 406 192

Agacanov age s 158-159 Pritsak Die Karachaniden s19 193

Agacanov ae s 169 Gordlevskiy Gosudarstvo s46 194

Huumlseyin Salman ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar

Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD C4 S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s13 195

Salman ay s12 196

Oumlgel age s23 197

Tonyukuk Yazıtı Kuzey 8

43

muumlttefikleri Toumlles kabilelerine kıyasla daha guumlccedilluuml olduklarını goumlstermek iccedilin

devletlerine ldquomenguuml elrdquo adını vermişlerdirrdquo198

Goumlktuumlrk kağanı Bumın I-li-krsquoo-han (İlig Kağan lsquoİlli devletli kağanrsquo)

unvanını almıştır ldquoİllig elligilig eligrdquo ldquoili olanrdquo anlamında ldquokral youmlneticirdquo yerine

kullanılmıştır 199

Doğu Goumlktuumlrkleri kağanı Kutluk tahta ccedilıkınca Tuumlrkccedile elil=devlet ve teriş=

toplamak derlemek kelimelerinden oluşan ldquoilterişrdquo unvanını almıştır200

KumanKıpccedilak bilmecelerinde elccedili kelimesi kullanılmıştır ldquoBeş başlı elccedili

geliyor ()rdquo cevabı olarak da ldquoO etikten beş parmakrdquo verilmiştir 201

Agathias tarafından 555 yılı civarında Kuzey Kafkasyarsquoya harekacirct duumlzenleyen

iki Sabir ordu kumandanının adlarının İlig-er (prens kişi) ve Qut elccedili olduğu bilgisi

verilmiştir Bunlardan başka Qurla Elccedili Elccedili Ccedilur Elccedili Tiri gibi şahıs adları da

bilinmektedir202

Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin son kağanı İl Kağan adını taşımakta

idi203

Goumlktuumlrklerrsquoe isyan eden Toumlles boylarından birine mensup olan Chrsquoi-pi-ho-li

babası Bagatur Teginrsquo in oumlluumlmuuml uumlzerine başa geccedilerek ldquoilteberrdquo unvanını almıştı

(632)204

ldquoİlteberrdquo unvanının menşei itibariyle Tuumlrk boyları arasında sayılmayan

fakat Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilerisinde eriyerek Tuumlrkleşmiş olan Azlar arasında da kullanıldığı

goumlruumllmektedir Goumlktuumlrklerrsquoin kendilerine tabi kıldıkları Kırgızlar (709) ile ittifak

halinde olan Azlarrsquoın da itaat altına alındıkları bilinmektedir205

714 yılında isyan

eden Azlarrsquoın ayaklanmasının bastırılması sırasında gerccedilekleşen olayların anlatıldığı

198

Gumileumlv agm s87 199

Golden Tuumlrk Halkları s93 Ser Gerard Clauson An Etymological Dictionary of Pre-

Thirteenth Century Turkish Oxford yy 1972 s 141-142 200

Golden Tuumlrk Halkları s93 Clauson age s 554 601 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s95 201

Mustafa Safran Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lucircgacirctlara Goumlre Kuman Kıpccedilaklarrsquoda Siyasi

İktisadi Sosyal ve Kuumlltuumlrel Yaşayış S A27 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araştırma Enstituumlsuuml

Yayınları 1371993 s87 202

Golden Hazar Ccedilalışmaları s296-297 Caferoğlu Uygur Soumlzluumlğuuml s187 203

Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII

Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s3-5 204

Baykuzu agm s5 205

Bilge Kağan Yazıtı Doğu 26 Goumlmeccedil agm s220 dp7

44

Bayan-Kol Yazıtırsquonda ldquohellipAz İlteberig tutdıhelliprdquo ifadesi ldquoİlteberrdquo unvanının Azlar

tarafından kullanıldığının bir delilidir206

MOuml 2500rsquolerde yaşamış Gut kavminin Tuumlrklerrsquole yakın muumlnasebeti olduğu

ve hatta belki de ayniyet goumlsterdiği dile getirilmiştir Bu doumlneme ait

Akadccedilalaştırılmış kral adlarından ldquoEl Ulumeşrdquo (Memleketi buumlyuumltmuumlş)207

Uygur

Kağanı Moyun Ccedilurrsquoun unvanındaki ldquoel etmişrdquo ile benzerliğiyle dikkat ccedilekmektedir

ATemir ldquoil elrdquo kelimesi iccedilin ldquoEski ve yeni buumltuumln lehccedilelerde [Tuumlrk

lehccedilelerinde] ldquomemleket devlet huumlkuumlmdarlıkrdquo anlamına gelen soumlzrdquo olarak

tanımlamıştır208

Nogay Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoelrdquo soumlzuuml ldquoil halk toplum uumllke devlet ve yel (ruumlzgar)rdquo

anlamında kullanılmıştır Elccedili ve elccedililik kelimeleri ise ldquoelşirdquo ve ldquoelşilikrdquo şeklinde

ifade bulmuştur Nogay atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir

-ldquoEl almagan elli yıl yatar Halkın kaldırmadığı elli yıl kalırrdquo

-ldquoElli yıldan el yıngararrdquo Elli yılda toplum yenilenir

-ldquoEl bolmasa suvık yok Yel olmazsa soğuk yokrdquo

-ldquoEldi soumlkpe Uumllkeni koumltuumllemerdquo

-ldquoElşiding keşikkeni hayır Elccedilinin gecikmesi hayırdırrdquo

Kırgız Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoelrdquo soumlzuuml ldquo halk milletrdquo anlamında kullanılmıştır

Kırgız atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir

-ldquoElin sagınbas er bolbos cerin sagınbas mal bosbosrdquo Halkını oumlzlemeyen

yiğit olmaz yerini oumlzlemeyen hayvan olmaz

-ldquoEr cigit el ccediletinde coo betinderdquo Yiğit halkın kenarında duumlşmanın

karşısında

-ldquoEl emgegi eksirbeytrdquo Halkın emeği eskimez

206

Koumll Tigin Yazıtı Kuzey 2-3 Goumlmeccedil agm s221 dp10 207

Hacircmit Zuumlbeyr Koşay ldquoTuumlrklerin Ana Yurdu Goumlccedilleri ve Komşuları ile İlgili Meselelerirdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S229 YXX İstanbul TKAE Mayıs1982 s410-411 208

Ahmet Temir ldquoTuumlrk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askericirc Teşkilacirctrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S118 YX10 İstanbul TKAE Ağustos1972 s1119

45

-ldquoCerin tuumlyboumls el bolboyt elin suumlyboumls er bolboytrdquo Vatanına bağlanmayan

halk olmaz halkını sevmeyen yiğit olmaz

-ldquoAtanın uulu boluu urmat eldin uulu boluu kıymatrdquo Babanın oğlu olmak

huumlrmet halkın oğlu olmak kıymet209

-ldquoErdin barkın el biletrdquo Yiğidin kıymetini halk bilir

-ldquoCırtık uumlyduuml cel tabat kalpıcı soumlzduuml el tabatrdquo Yırtık evi yel bulur yalan

soumlzuuml halk bulur210

-ldquoCer bay bolso el da bayrdquo Verimli yer zengin halktır211

ldquohellipOumltuumlken elihelliprdquo212

(Oumltuumlken uumllkesi) ldquohellipTuumlrk elinhelliprdquo213

(Tuumlrk uumllkesi) ldquohellipil

etmiş Bilge Kaganrdquo ldquoİl Bilge Katunhelliprdquo214

ldquohellipelimin toumlruumlmin etintimhelliprdquo (devlet ve

yasa sahibi oldum)215

Goumlktuumlrk Kağanı İşbararsquonın 584 yılında Ccedilin İmparatorursquona yazdığı

mektubundaki unvanın Ccedilince transkripsiyonunda (Yi-li-kiu lou-chouml-mo-ho-che-po-

lo-krsquoo-han) geccedilen ldquoyi-lirdquo ldquoil uumllke sahibirdquo anlamındaki ldquoellig illigrdquo kelimesini ifade

etmektedir216

ldquoİlrdquo soumlzcuumlğuuml Hazar dilinden kalma İlbars ve İlteber adlarında da

kullanılmıştır217

Goumlktuumlrklerrsquoin menşe efsanelerinde kurttan doğan İ-Ci Ni-su-Tu yaz ve kış

tanrılarının kızlarıyla evlenmiş ve doumlrt ccedilocuğu olmuştur Bu doumlrt ccedilocuktan adı Tuumlrk

209

Levent Doğan ldquoKırgız Atasoumlzleri Kırgız Atasoumlzlerinin Sınıflandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S447

YXXXVIII İstanbul TKAE Temmuz2000 s409 210

Doğan ay s410 211

Ay s411 212

S Goumlmeccedil ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan Değerlendirilmesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV

İstanbul TKAE Ekim1997 s578 580 ve 584 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 3 Satır ve Batı Tarafı 4

satır 213

Goumlmeccedil agm s578 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 5 satır 214

Goumlmeccedil ay s580 ve 581 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 6 Satır Batı Tarafı 1 ve 6 Satırları 215

Goumlmeccedil ay s580 Terhin Yazıtı Batı Tarafı 3 Satır 216

Osman Fikri Sertkaya ldquoOrta ve Eski Ccedilağlarda Tuumlrklerin Takvimlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S194

YXVII İstanbul TKAE Aralık1978 s78-79 217

Eşref Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340

YXXIX İstanbul TKAE Ağustos1991 s505 Şerif Baştav ldquoHazar Hakanlığı Tarihirdquo Tarihte

Tuumlrk Devletleri I Ankara Ankara Uumlniversitesi Rektoumlrluumlğuuml Yay 1987 s177

46

olanın oğulları da Ccediliğil Barshan İlak boylarından tuumlremiştir218

Tuumlrkrsquouumln kaynaklarda

İlacirck (İlek)Emlacirck Emlacircğ şeklinde zikredilen oğlunun adı ldquoiligeligrdquo kelimesiyle

ilgili olmalıdır Attilarsquonın oğlunun adı Ellak=elleg=elig=illig yani il-lik=İl-İl olarak

geccedilmektedir219

Goumlktuumlrk Hazar Uygur Selccediluklu unvanı olarak da kullanılan bu

kelime Karahanlılarrsquoda doğrudan ldquohuumlkuumlmdarrdquo manasında220

kullanılmıştır İslam

kaynaklarında Karahanlı ailesinden İlig-Hanlar (İlek-Hanlar) diye bahsedilmiştir221

Han-nacircmersquode Oğuz Kağanrsquoın akraba ve tacircbilerinden birinin adı da İlacirck-Hanrsquodır

Tuumlrkistanrsquoda bir şehrin adı ve yine Tuumlrkistanrsquoda Yağma adlı bir şehrin bilinen diğer

adı İlekrsquotir Barthold bu şehrin Uşrusanarsquonın kuzeydoğusunda Seyhun Nehrirsquonin sağ

sahilinde bulunduğu bilgisini vermiştir222

Buguumln anlam değişikliğine uğramakla birlikte Tuumlrkccedilede kullanılmaya devam

eden ldquoilrdquo kelimesinin yerini ldquodevletrdquo kelimesi almıştır Buguumlnkuuml ldquoilrdquo kelimesi ise

ldquovilayetrdquo ile eş anlamlı olup uumllkemiz sınırları iccedilindeki en buumlyuumlk yerleşim

birimlerinden birini ifade etmektedir Eski Tuumlrklerde bunun karşılığı ldquouluş223

rdquo idi

III Elccedili Kelimesinin Terminolojide ve Tarihte Eş Anlamlıları

Bir devlet nezdinde başka bir devleti temsil etmek uumlzere goumlrevlendirilen

diplomat anlamındaki ldquoelccedilirdquo kelimesi oumlzel isim olarak ilk Uygur metinlerinde

ldquohaberci peygamberrdquo manasında geccedilmiştir Arapccedila resuluumln karşılığı olup ldquoelccedili

goumlndermek elccedililik heyetirdquo anlamlarını taşıyan ldquovefdrdquo in de elccedili yerine kullanıldığı

olmuştur224

218

Eşref Buharalı ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş

Efsaneleri ile İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s31-

32 219

Buharalı agm s35 220

Abduumllkadir Donuk Eski Tuumlrk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve Terimler İstanbul TDAV

1988 s26-27 221

Reşat Genccedil Karahanlı Devlet Teşkilatı İstanbul TTK1981 s130-132 222

Buguumln Feyzacircbacircd şehrinin kenarından geccedilen nehrin adı da İlakrsquotır Bkz VV Barthold Moğol

İstilasına Kadar Tuumlrkistan haz Hakkı Dursun Yıldız Ankara TTK 1990 s74 ve 183 223

Oumlgel age s54

47

Soumlzluumlk anlamı olarak ldquogoumlndermek mektup elccedililik mesajrdquo manasına gelen

ldquorisacircletrdquo kelimesi fıkıh terimi olarak bir kimsenin irade beyanını ndashtasarrufta dahli

olmaksızın- diğer bir kimseye tebliğ etmesidir Tebliğ eden kimseye ldquoresulrdquo (elccedili)

elccediliyi goumlnderene ldquomuumlrsilrdquo elccedilinin goumlnderildiği kişiye de ldquomuumlrseluumln ileyhrdquo denir

Risacirclet kelimesi yerine ldquosifaretrdquo ve resul iccedilin ldquosefirrdquokelimeleri kullanılabilir

Guumlnuumlmuumlz hukuk dilinde resuluumln karşılığı ldquomuhbirrdquo yani ldquohabercirdquodir225

Uygurlarrsquoda bir uumlzuumlm bağının satışıyla ilgili bir belgede elccedili anlamında

ldquoyalavaccedilrdquo kelimesinin kullanıldığı goumlruumllmektedir

ldquoapam biroumlk aumlrklig baumlg işi yat yalavaccedil kuumlccedilin tutup ccedilam ccedilarım kılsarlar ulug

suumluuml-kauml bir altun yastuk iccedilgaumlri agılıkka bir kuumlmuumlş yastuk baumlgaumltlaumlrkauml biraumlr aumldaumlrkauml

yaraşu at kızgut birip soumlzlaumlri yorımazunrdquo ldquoEğer nuumlfuzlu memur yabancı elccediliye

guumlvenip itiraz ederlerse ulu majestelerine bir altun yastuk saray hazinesine bir

kuumlmuumlş yastuk beylere birer eğere yaraşır at (vermekle) yuumlkuumlmluuml tutup soumlzleri geccedilerli

olmasınrdquo226

arkış kervan elccedili haberci227

ldquoKutadgu Biligrdquode ise ldquoarkışrdquo ldquokervanrdquo yerine

kullanılmıştır

- ldquoYagız yir yaşıl torku yuumlzke badıhıtay arkışı yadtı tavgaccedil edi Kara

yeryuumlzuumlne yeşil ipek bağladı Hıtay kervanı da bunun uumlstuumlne Ccedilin kumaşı yaydırdquo

-ldquoneguuml tir eşit emdi sartlar başı ajun tezginigli hıtay arkışı Şimdi dinle

tuumlccarlar ve duumlnyayı dolaşan Hıtay kervanları başı ne derrdquo228

Tirkiş kervan kafile haberci 229

anlamında kullanılmıştır

224

Mehmet İpşirli ldquoElccedilirdquo DİA XI İstanbul TDV Yay 1995 s3 225

Nasi Aslan ldquoRisacircletrdquoDİA XXXV İstanbul 2008 s125 226

A Melek Oumlzyetgin ldquoEski Tuumlrklerde Oumldeme Araccedilları Kacircğıt Para Ccedilavrsquoın Kullanımırdquo MTAD

C1 S1 Ankara DTCF Yay Kasım2004 s95 227

Muharrem Ergin Orhun Abideleri 41bs İstanbul Boğaziccedili Yay 2008 s85 228

KB Metin s24 571 KB Ccedileviri s17 Beyitler 68 5754 229

Ergin age s115

48

Kaşgarlı Mahmud ldquoiki ve ikiden fazla kimse arasındaki elccedililikrdquo anlamındaki

ldquoyumuşrdquo kelimesinden hareketle ldquomelekrdquo kelimesine ldquoyumuşccedilırdquo denebileceğini

ccediluumlnkuuml ldquomelekrdquo kelimesinin ldquoelccedililikrdquo anlamına gelen Arapccedila ldquoelucirckatrdquo kelimesinden

alındığını belirtmiştir Tuumlrklerrsquoin ldquomelekrdquo ismini bilmediklerine de dikkat

ccedilekmiştir230

Arapccedila ldquoelucirckrdquo ldquosefir buumlyuumlkelccedilirdquo manasına gelip elccedilinin goumltuumlrduumlğuuml

itimatnameye de ldquoelucirckerdquo denilmiştir231

Arapccedila koumlkenli ldquorisaletrdquo ya da ldquoresaletrdquo kelimesi Tuumlrklerde ldquoelccedililik sefaretrdquo

manasına kullanılmıştır232

Eski Tuumlrkccedilersquode sihre ldquoYalgı= Yalvırdquo denirdi ki bu ulu yaratıcıya yalvarmak

anlamındaydı Goumlkalp ldquoYalvaccedil= elccedili peygamberrdquo kelimesinin buradan geldiği

fikrindedir Uygurlarrsquoda elccediliye ldquoYalafarrdquo dendiğini ldquoYalvaccedilrdquo kelimesinin de ldquoyalnız

dinden haber veren manasına kullanıldığını belirtmiştir233

ldquoYalavaccedilrdquo ya da ldquoyalawaccedilrdquo peygamber anlamında olup kacircinatı yaratan Allah

kullarıyla arasına elccedililer tayin etmiştir 234

M Safranrsquoa goumlre Tuumlrklerrsquode Peygamberrsquoe

yine ldquoPeygamberrdquo elccediliye de ldquoyalavaccedilrdquo denilmiştir235

ldquoyalafar Uygur dilinde Hakanın goumlnderdiği elccediliye verilen bir addır 236

İnan Yusuf Has Hacibrsquoin peygamber yerine ldquoyalavaccedilrdquo kelimesini

kullanmasına dikkat ccedilekmektedir237

Ancak ldquoKutadgu Biligrdquode ldquoyalavaccedilrdquo hem

peygamber hem de elccedili manasında kullanılmıştır Bunu pek ccedilok oumlrnek uumlzerinde

goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr

230

DLT III s12 231

Ferit Devellioğlu Osmanlıca-Tuumlrkccedile Ansiklopedik Lucircgat 22bs Ankara Aydın Kitabevi

2005 s216 232

Yaşar Ccedilağbayır Oumltuumlken Tuumlrkccedile Soumlzluumlk İstanbul Oumltuumlken Yay 2007 s3957 233

Goumlkalp Tuumlrk Toumlresi s39 234

DLT III s47 235

Safran age s74 236

DLT III s47 237

Abduumllkadir İnan ldquoYusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Uumlzerine Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S98

İstanbul TKAE Aralık 1970 s Muallacirc Kavuncu ldquoKutadgu Biligrsquode Toplum Felsefesirdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S444YXXXVIII İstanbul TKAE Nisan 2000 s 230

49

1ldquoPeygamberrdquo manasına kullanılmıştır M Kaşgarlı ldquoYalavaccedil Aleyhirsquos-

Selamrdquo diyerek Peygamberimizi (as) zikretmiştir

-ldquoYalavaccedil sevinci tiledi koumlni Dileği ancak Peygamberin rızası idirdquo ldquoYalavaccedil

angar birdi iki kızın Peygamber de ona iki kızını verdirdquo

2 ldquoElccedilirdquomanasına kullanılmıştır

- ldquoKalı basguka bulmasa sen yarı yalavaccedil ıdıp sen bar illeş yorı Eğer sen

galebe ccedilalmak iccedilin imkacircn bulamazsan elccedili goumlndererek sulh yapmaya ccedilalışrdquo

- ldquoKamuġ erde oumldruumlm yalavaccedil kerek Elccedili insanlar arasında muumlmtaz olmalırdquo

ldquobayat kullarında eng oumldruumlnduumlsi yalavaccedillar erdi kişi edguumlsi Tanrırsquonın kulları

arasında en seccedilkinleri ve insanların en iyileri onun elccedilileri idirdquo

- ldquoYalavaccediltın itluumlr telim tuumlrluumlg iş yalavaccediltın oumltruuml keluumlr koumlrgluumlg iş Pek ccedilok

işler elccedililer ile goumlruumlluumlr iyi neticeler elccedililer vasıtası ile elde edilirrdquo

- ldquoUḳ uşluġ kerek ked yalavaccedil oumlruumlg biliglik kerek soumlzke bilse youmlruumlg Elccedili ccedilok

akıllı temkinli ve soumlzuumlnuuml ifade edebilmesi iccedilin de bilgili olmalıdırrdquo

- ldquoBu suklar yalavaccedilka tengsiz bolur Haris insanlar elccedililiğe layık değildirlerrdquo

- ldquoBu yanglıġ yalavaccedil tilekke tegir Boumlyle elccedili işinde muvaffak olurrdquo

- ldquoYalavaccedil tetik bolsa bilge odug beg asgı bolur anda tutnur bodug Elccedili zeki

acirclim ve uyanık olursa her yerde hoş karşılanır ve beyine faydalı olurrdquo

- ldquoYalavaccedil yavuz bolsa kıvccedilak kovı siziksiz tuumlker anda begler suvı elccedili koumltuuml

kof ve boş olursa onun gittiği yerde şuumlphesiz beylerin itibarı kaybolurrdquo

-ldquoYalavaccedil barır er idi ked kerek kamug tuumlrluumlg işke bu tutsa yuumlrek Her işte

emniyetle hareket edebilmesi iccedilin elccedili olarak gidecek kimsenin ccedilok iyi bir insan

olması lacirczımdırrdquo

- ldquoYalavaccedil bilir bolsa erdem kamug beduumlyuumlr begi atı ilde ulug Elccedili her tuumlrluuml

fazilete sahip olursa beyi buumlyuumlr ve adı o memlekette yuumlkselirrdquo

50

- ldquoYalavaccedil işi koumlr nece soumlz bolur Elccedilinin işi hep soumlzle olurrdquo ldquobirisi yalavaccedil

bitigccedili biri Biri elccedili biri kacirctiprdquo

- ldquoYalavaccedil bitigccedili ḳ alı bolsa yig anıng yası ilke tokır ay tetig eğer elccedili ile

kacirctip olgun kimseler olmazsa ey zeki insan bunun zararı memlekete dokunurrdquo 238

S G Clausen Yala vaccedilyala waccedilyala var kelimelerinde bulunan ndashvaccedil-

waccedil eki iccedilin ldquoFarsccedila bir sesrdquo accedilıklamasını yaparak ldquosanduwaccedilrdquo kelimesini oumlrnek

olarak vermiştir ldquo-varrdquo ekinin Farsccedila bir son ek olduğunu fakat ldquo-vaccedilrdquo ekinin henuumlz

accedilıklanamamış olduğunu ve hiccedilbir Farsccedila soumlzluumlkte bulunamadığını belirtmiştir

Harezm Farsccedilası olabileceği ihtimali uumlzerinde durmuştur Bizce bu ek Farsccedila değil

Tuumlrkccediledir Misacircl olarak verdiği ldquosanduwaccedilrdquo kelimesi Kutadgu Biligrsquode geccedilen

ldquobuumllbuumllrdquo anlamındaki ldquosandvaccedilrdquo kelimesi ile aynıdır ldquoCcediliccedileklikte sandvaccedil oumlter ming

uumlnuumln Ccediliccedilek bahccedilesinde buumllbuumll binlerce sesle oumltuumlyorrdquo ldquoCcediliccedileklikte sandvaccedil uumlnuumln

sumlıdı Bahccedilede buumllbuumll yabancı dilde bir şeyler soumlyledirdquo239

SGClausen ldquoyalavaccedilrdquo

kelimesi ile ilgili accedilıklamasına şoumlyle devam etmiştir ldquoOrijinali bir huumlkuumlmdardan

başka bir huumlkuumlmdara giden diplomatik elccedili buumlyuumlkelccedili Maniheist ve Muumlsluumlman

terminolojisinde ldquopeygamberrdquo iccedilin benimsenmiştir Allahrsquoın insanoğluna goumlnderdiği

elccedili Arapccedila ldquoal-rasūlrdquo kelimesi iki anlama sahiptir fakat Ortaccedilağrsquoda yalnız

ldquopeygamberrdquo iccedilin kullanılmıştırrdquo240

-Soumlki teŋri yalavaccedilı burxanlarka Oumlnceki peygamberlere karşı Allahrsquoın

elccedilileri

-Erdem uumlccediluumln Tuumlpuumlt xanka yalavaccedil bardım kelmetim Erkekccedile erdemlerim

yuumlzuumlnden Tibet Kağanırsquona elccedili olarak gittim ve geri doumlnmedim

-Kara xanka barıpan yalavaccedil barıpan kelmediŋiz Kara Kağanrsquoa elccedili

gittiniz ve gelmediniz

-Erklig beg eacuteşi eacutelccedili yalavaccedil Sorumlu boumllge şefi ve eşi huumlkuumlmetin ve

elccedililerinin yerel temsilcisi

238

KB Metin s22 23 250 273 273 273 273 274 277 277 277 277 279 303 303 KB Ccedileviri

s15 16 176 193 193 193 193 194 195 196 196 196 197 215 215 Beyitler 52 56 2362 2597

2598 2599 2600 2611 2637 2638 2639 2640 2666 2928 2930 239

KB Metin s25 ve 592 KB Ccedileviri s17 ve 427 Beyitler 78 ve 5972 240

Clauson age s921

51

Yala vaccedil al-rasūl yalavaccedil alternatif biccedilimi yalavar Uygur dilinde

huumlkuumlmdarın buumlyuumlkelccedilileri iccedilin kullanılır (rusulursquol-mulūk) Ccedilağatay lehccedilesinde

yolawuccedil Peygamber kılavuz manevi youmlnetici Harezm Tuumlrkccedilesirsquonde

yalawaccedilyalavaccedil elccedili peygamber Kıpccedilaklarrsquoda Allahrsquoın peygamberine ldquopayğāmbar

denir mesaj taşıyıcı anlamındadır Osmanlırsquoda yalavaccedilın birinci anlamı buumlyuumlkelccedili

ikincisi peygamberdir Eacutelccedili arkış sa vccedilı uzak alkış l kırğağ boşu- ıd-241

A Temir elccedili anlamındaki ldquoyalavaccedilrdquoın ldquoyalabaccedilrdquo şeklinde kullanıldığına da

işaret etmiştir242

Yalabaccedil elccedili resul243

Farsccedila koumlkenli peygamber soumlzcuumlğuuml de

peygam‒ ber haber‒ ci şeklinde tuumlremiştir244

İzmir Tuumlrk Beyi Ccedilaka Beyrsquoin

Midillirsquonin savunmasını bıraktığı kardeşinin ismi GalabatzesYalvaccedil olarak

zikredilmiştir 245

Kıpccedilaklarrsquoda ldquotıgraktıgragrdquo kelimesi elccedili haberci postacı anlamında

kullanılmıştır DLTrsquode duumlşmandan bahsedilen bir doumlrtluumlkte şoumlyle geccedilmektedir

Yandı erinccedil ograğı

Keldi beruuml tıgrağı

Oumlzi kuyı ograğı

Alplar kamuğ tirkeşuumlr

ldquoBelki niyetinden vazgeccedilti Elccedilisi geldi Kendi derenin doumlnemecinde

Yiğitlerin hepsi (savaş iccedilin) toplaşırrdquo246

Oğuzlar elccedili manasında ldquosawccedilırdquo kelimesini de kullanmışlardır Bu akraba ve

duumlnuumlrler arasında yazı ile gidip gelen kişi iccedilin soumlylenmiştir247

ldquoSavccedilırdquo kelimesi

ldquosoumlzcuuml elccedili peygamber dilmaccedil duumlnuumlrcuuml haberci gevezerdquo anlamlarına

241

Ae 242

Temir agm s1121 243

Ergin age s120 244

Anna Kommena Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996 s190 dp2 245

Ae s266 246

DLT III s65 ve 614 247

Ae s441

52

gelmektedir248

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquosavcırdquo kelimesi ldquopeygamberrdquo manasında

kullanılmıştır

-ldquo Sevuumlg savccedilı birle kopulġıl mini Mahşer guumlnuuml beni sevgili Peygamber ile

birlikte haşretrdquo

- ldquo Sevuumlg savccedilı ıdtı baġırsaḳ idi İnsanların en iyisi olan sevgili Peygamberrsquoi

goumlnderdirdquo

-Sevuumlg savcı birle ḳ opur ḳ opġumı Kıyamette beni sevgili Peygamber ile

birlikte haşretrdquo

- ldquoOumlkuumlş ming selamım sevuumlg savccedilıka ol edguuml kulavuz koumlni yolccedilıka Sevgili

resule o doğru rehber ve iyi kılavuza binlerce selamrdquo

- ldquoAgır savccedilılarıg iletti oumlluumlm Nice ulu peygamberleri oumlluumlm goumltuumlrduumlrdquo

-ldquo Tuumlmen ming selamım teguumlr savccedilıka Peygambere binlerce selamımı

ulaştırrdquo

- ldquoİlahi [ilahicirc] ruzi kıl sevuumlg savcı yuumlzin Ey rabbim sevgili Peygamberimizin

didarını bana nasip etrdquo

- ldquoteguumlr savccedilımızka tuumlmen ming selam toumlzuuml toumlrt işinge takı ertuumlre

Peygamberimize ve onun doumlrt arkadaşına da binlerce selam ulaştırrdquo 249

Uumlccedilkapılı aşiretinden Guumllsuumlm Nene ismindeki bir kadının okuduğu bir ağıtta

ldquosavcırdquo kelimesinin elccedili anlamında kullanılmış olduğu goumlruumlluumlr

ldquoFermanlı yaylamız illere yurdoldu

Bin pınar savcısı koumlylere derdoldu

Aşiret davarı acından oumllduuml

Accedilılın dağlar biz de oumllelim kalanrdquo250

248

Ccedilağbayır age s4092 249

KB I Metin s20 20 22 271 483 643 650 654 KB II Ccedileviri s1414 15 349 375 467 477

Beyitler 30 34 47 3730 4838 6519 6604 6645 250

Ali Rıza Yalman (Yalkın) Cenupta Tuumlrkmen Oymakları II Kuumlltuumlr Eserleri 14 İstanbul Kuumlltuumlr

Bakanlığı Yay 1977 s22

53

Bizanslılarrsquoın kullandığı Grek dilinde ldquoGoumlnderilmişrdquo manasına gelen

ldquoapostolosrdquo kelimesi oumlzellikle İsarsquonın on iki yoldaşını kastetmekle birlikte yalnız

onlara oumlzguuml biccedilimde kullanılmamıştır Nitekim Bizans Prensesi Anna babası Bizans

İmparatoru (1081-1118251

) Alexiosrsquotan ldquohellipo bir Tanrı Elccedilisi helliprdquo diye soumlz etmiştir

Tuumlrkccedilersquode ise Arapccedila koumlkenli ldquoirsal edilmiş goumlnderilmişrdquo anlamındaki ldquoresulrdquo

kelimesi ile ifade edilmiştir252

IV Elccedili ve Elccedililikle İlgili Terimler

Belek Konuğun hısımlarına getirdiği armağan Bir yerden başka bir yere

goumlnderilen armağana da boumlyle denir 253

M Tezcanrsquoa goumlre ldquoSelccediluklular zamanında

akrabalarına konuk olan kimse mutlaka hediye getiriyordu Bu hediyeye lsquobellekrsquo

deniyordurdquo 254

Boşuğ ldquoboşug buşug boş bitig boşuğ yarlıkrdquo Hanın elccediliye doumlnuumlp ڊ

gitmesi iccedilin izin vermesi elccediliye verilen bahşiş de boumlyledir Uzaktan gelen bir

akrabanın doumlnuumlşuumlnden oumlnce buumltuumln akraba ve yakınların ccedilağırılması suretiyle bir

şoumllen yapılırdı Ardından misafire bir takım armağanlar sunularak gitmesine izin

verilirdi Birlikte yenilen bu yemeğe ldquoizin yemeğirdquo anlamında ldquoboşuğ aşırdquo denirdi255

Oğuzlarrsquoda akrabalar arasında mektup getirip goumltuumlren elccedililer iccedilin ldquoyazığccedilırdquo

adı kullanılmıştır256

251

Georg Ostrogorsky Bizans Devleti Tarihi ccedilev Fikret Işıltan 7bs (Tıpkıbasım) Ankara TTK

2011 s536 252

Kommena age s170 dp2 253

DLT I s385 254

Mahmut Tezcan ldquoFolklorik ve Antropolojik Youmlnleriyle Hediye Geleneği ve Tuumlrk Kuumlltuumlruumlndeki

Yerirdquo Ankara Uuml Eğitim Bilimleri Fakuumlltesi Dergisi Ankara 1989 s32 255

DLT I s372 Donuk age s72 256

DLT I s55

54

Arapccedila koumlkenli ldquoDuacirctrdquo kelimesi ldquodavet edenlerrdquo anlamına gelip ldquotemsilcirdquo

ya da ldquoelccedilirdquo manasında kullanılmış olabilir HAR Gibbrsquoin eserinin ccedilevirisinde

bahsi geccedilen Ebucirc Muumlslimrsquoin Horasanrsquoın her yerine goumlnderdiği temsilcileri iccedilin bu

tabire de parantez accedilılması bu ihtimali desteklemektedir257

but Bir buumlyuumlk adam tarafından goumlnderilen armağanı getiren kişiye بۇتldquo

verilen bahşiş Bu bir adamın birisine armağan olarak goumlnderdiği atı getiren

kimseye verilen para koyun gibi bir şeydir Bu suretle verilen koyuna ldquoبۇت butrdquo

denir258

Oğuz dilinde ldquouumlzerine muumlhuumlr vurulan mektuprdquo anlamında ldquotuğragrdquo

kelimesini diğer Tuumlrklerrsquode ldquoyarlıkrdquo kelimesi karşılamakta idi259

Diplomat ve diplomasi terimleri XVIII yuumlzyılın sonlarından sonra yaygın bir

şekilde kullanılmaya başlanmıştır260

ldquoDiplomasi kelimesi guumlnluumlk konuşmada dış

politika dış politika ile ilgili goumlruumlşmeler Hariciye vekacircletinde ccedilalışmak gibi ccedileşitli

manalarda anlaşılmaktadır Kelimenin aslı Yunanca Diplomeisrsquodir Bu kelimeden

Lacirctince Diploma kelimesi kurulmuştur Bu da ccedilift demekti Roma İmparatorluğunda

[İmparatorluğursquonda] seyyahların pasaportları ve diğer resmicirc vesikaları madeni

levhalar uumlzerine kazılıyor ve bu levhalar ikiye katlanıyordu Bunlara diploma

denilmekte idi Sonraları bu tabir madenicirc olmıyan [olmayan] diğer vesikalara

huumlkuumlmdarların mektuplarının suretlerine tavsiyelere itimatnacircmelere

imtiyaznacircmelere de teşmil edilmiştirrdquo261

Diplomasi dış politikayı yuumlruumltebilmek iccedilin aracı roluumlnuuml uumlstlenen bir devlet

muumlessesesidir G Evans amp J Newnham diplomasiyi ldquouluslararası ilişkilerin buumltuumln

bir mantığının temel parccedilasıdırrdquo şeklinde tanımlamaktadırlar Onlara goumlre

257

HAR Gibb Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ankara Ccedilağlar Yay 2005 s 111 258

DLT III s120 259

Bartold Orta Asya s289 260

Seha L Meray ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara Uumlni Siyasal Bilgiler F

Dergisi XI S3 Ankara Ankara Uumlni Siy Bilg F Yay s 81 261

Meray agm s 81 RNumelin Les Origines de la Diplomatie Paris 1945 s83-84

Oppenheim International Law I ed by Lauterpacht London 1955 s598

55

diplomasi XV yuumlzyılda Avruparsquoda devlet sisteminin ortaya ccedilıkmasıyla

kurumsallaşmaya başlamıştır Fakat huumlkuumlmet temsilcisi veya buumlyuumlkelccedili insan

toplumunda oluşturulan ilk siyasi rollerdendir262

Diplomasi ldquouluslararası ilişki ve goumlruumlşmeleri kendi ccedilıkarlarına uygun

biccedilimde yuumlruumltme sanatırdquodır263

AE Dağ bu youmlnuumlyle diplomasiyi ldquouluslararası

anlaşmazlıkları barış yoluyla ccediloumlzmeyi oumln goumlren bir dış politika aracırdquo olarak

tanımlar Ona goumlre ldquomuumlzakererdquo ve ldquotemsilrdquo diplomasinin iki oumlnemli niteliğidir

Diplomasinin temsilcileri ccedileşitli derecelerde ve ccedileşitli unvanlarla bir ccedilatı

altında toplanan diplomatlardan oluşmaktadırlar Bunlar sırasıyla şoumlyledirler

Buumlyuumlkelccedili orta elccedili elccedili maslahatguumlzar geccedilici maslahatguumlzar elccedili muumlsteşar

muumlsteşar askericirc ataşeler sivil ataşeler birinci kacirctip ikinci kacirctip askericirc ataşe

yardımcıları sivil ataşe yardımcıları uumlccediluumlncuuml kacirctip ve diğer ataşe yardımcıları264

Maslahatguumlzar en alt duumlzeyde diplomatik temsilci olup buumlyuumlkelccedili olmadığı

zaman yerine bakabilir ve iki uumllke arasındaki ilişkilerin duumlşuumlk olduğu doumlnemlerde en

uumlst seviyede misyon başkanı olarak goumlrev yapabilir Birbirleri nezdinde buumlyuumlkelccedili

bulunduran uumllkeler ccedileşitli sebeplerle karşılıklı olarak temsil duumlzeylerini

maslahatguumlzarlık seviyesine duumlşuumlrebilirler Maslahatguumlzarlar elccedililerden farklı olarak

o uumllkenin devlet başkanlığına değil dış işleri bakanlığına atanırlar265

Elccedililik muumlsteşarı elccedililiğin siyasicirc ve iktisadicirc birimlerinin youmlneticisi

konumundadır Başkonsolos seviyesinde olup bakanın altında ve birinci sekreterin

uumlzerindedir266

Buguumln ldquodiplomatik valizrdquo şeklinde ifade edilen bir uumllkenin dış uumllkelerde

bulunan temsilcileriyle yaptığı her tuumlrluuml idaricirc belge ve gizli mektuplarının

262

Evans amp Newnham age s167 263

Dağ age s146 264

Ae s150 265

Ae s79 266

Ae s116

56

iletilmesine imkacircn sağlayan beynelmilel ayrıcalıktır ki uumlzerleri resmicirc bal mumlu ve

muumlhuumlrluuml bu belgeler haklarında kurye mektubu duumlzenlenerek goumlnderilirler267

Diplomaside yabancı uumllkelerdeki goumlrevlere veya goumlrev yerlerine verilen genel

isme ldquopostrdquo denir Bir diplomatın ilk dış goumlrevine ldquoilk postrdquo son goumlrev yaptığı veya

halen goumlrev yapmakta olduğu yere de ldquoson postrdquo adı verilir268

V Atasoumlzleri ve Deyimlerde ldquoElrdquo ve ldquoElccedilirdquo

ldquoElrdquo ve ldquoelccedilirdquo kelimesinin Nogay deyim ve atasoumlzlerindeki oumlrnekleri

-ldquoEl almagan elli yıl yatar Halkın kaldırmadığı elli yıl kalırrdquo

-ldquoElli yıldan el yıngararrdquo Elli yılda toplum yenilenir

-ldquoEl bolmasa suvık yok Yel olmazsa soğuk yokrdquo

-ldquoEldi soumlkpe Uumllkeni koumltuumllemerdquo

-ldquoElşiding keşikkeni hayır Elccedilinin gecikmesi hayırdırrdquo

-ldquoEpsizdi elşilikke yiberseng soramay aytpas Aptalı elccedililiğe goumlndersen

sormadan soumlylemezrdquo

-ldquoEri baydıng eli bay İnsanı zenginin uumllkesi zenginrdquo269

-ldquoEl agasız bolmas ton yagasız bolmas El ağasız olmaz kuumlrk yakasız

olmazrdquo

-ldquoEl bolgan erde betir de bolar İnsanların olduğu yerde yiğit de olur270

rdquo

-ldquoEl espese şoumlp bası kıymıldamas Yel esmese ccediloumlp başı kımıldamazrdquo

-ldquoEl kaznası-eski soumlz Halkın hazinesi-eski soumlzrdquo

-ldquoElde amanşılık bolsa elşi avırar Halk iccedilinde hastalık yoksa iyileştirici

hasta olurrdquo

Kırgız atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir

267

Ae s151 268

Ae s351 269

Hasan Uumllker ldquoNogay Atasoumlzlerinden Oumlrneklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S413 YXXXV İstanbul

TKAE Eyluumll1997 s537-538 270

Devletin veya uumllkenin olduğu yerde yiğit de olur şeklinde accedilıklamak da yanlış olmaz

duumlşuumlncesindeyiz

57

-ldquoElin sagınbas er bolbos cerin sagınbas mal bosbos Halkını oumlzlemeyen yiğit

olmaz yerini oumlzlemeyen hayvan olmazrdquo

-ldquoEr cigit el ccediletinde coo betinde Yiğit halkın kenarında duumlşmanın

karşısındardquo

-ldquoEl emgegi eksirbeyt Halkın emeği eskimezrdquo

-ldquoCerin tuumlyboumls el bolboyt elin suumlyboumls er bolboytrdquo Vatanına bağlanmayan

halk olmaz halkını sevmeyen yiğit olmaz

-ldquoAtanın uulu boluu urmat eldin uulu boluu kıymat Babanın oğlu olmak

huumlrmet halkın oğlu olmak kıymet271

rdquo

-ldquoErdin barkın el bilet Yiğidin kıymetini halk bilirrdquo

-ldquoCırtık uumlyduuml cel tabat kalpıcı soumlzduuml el tabat Yırtık evi yel bulur yalan soumlzuuml

halk bulur272

rdquo

-ldquoCer bay bolso el da bay Verimli yer zengin halktır273

rdquo

VI Elccedililik Muumlessesesinin Tarihi Gelişimi

Elccedililiğin henuumlz uluslararası yazılı hukuk kurallarına bağlanmadığı

doumlnemlerde ldquoad hoc274

rdquo adı ile bilinen tek taraflı ve geccedilici bir diplomasi youmlntemi

uygulanmıştır Daha sonraları ccedileşitli konular iccedilin ara sıra goumlnderilen elccedililerin yanı

sıra daimi elccedililer de bulundurulmuştur Mesela Sui İmparatoru Kao-tsu Goumlktuumlrk

Kağanı She-trsquou (Şa-po-luumle Kağanİl Kuumllluumlg Şad İşbara Kağan)rsquoya goumlnderdiği bir

yazısında daimi ve olağandışı elccedililerinden soumlz etmiştir275

İşbara Kağanrsquoa goumlnderdiği

(584 sonu585 başı) mektubunda ldquoŞa-po-luumlersquoyuuml ziyaret etmesi iccedilin resmi bir elccediliyi

değil bu kez yuumlksek ruumltbeli Yuuml Krsquoing-tsersquoyi oumlzel elccedilim olarak goumlnderiyorum276

rdquo

271

Doğan agm s409 272

Ay s410 273

Ay s411 274

Huumlner Tuncer Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler 3bs İstanbul Kaynak Yay 2010

s13 275

Liu Mau-tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel Kayaoğlu-Deniz Banoğlu

İstanbul Selenge Yay 2006 s523 276

Ae s75

58

demiştir Ayrıca Ccedilin Sarayırsquonda vasal devletler ve yabancı elccedililerle ilgili bir birim

oluşturulmuştur

Heyetlerin daha sık goumlnderilmesi ihtiyaccedil ve arzularına karşılık devlet

buumltccedilelerinin masrafları karşılamakta yetersiz kalması daimi elccedililiklerin

kurulmasındaki etkenlerden biri olmalıdır Medeniyetin ilerlemesiyle toplumların

duumlnyaya bakış accedilıları değişmeye başlamış tanıyıp benimsedikleri farklı kuumlltuumlrlerin

nimetleri de vazgeccedililmez olmuştur Daimi hale gelen ihtiyaccedilların karşılanması iccedilin

ccedilalışan sistemin (elccedililik muumlessesesinin) de daimileşmesi zarureti doğmuştur

Birbirleriyle muumlnacircsebetler geliştiren devletlerin menfaatleri ve vatandaşlarının

himayesi iccedilin karşılıklı guumlven ortamının sağlanması ihtiyacı da başka bir etkendir

MC Bilselrsquoin ifadesiyle ldquoArtık medeniyet ilerlemiştir ve bununla

devletlerarasında muumlnacircsebet ccediloğalmıştır Nakil vasıtaları muumlnacircsebetleri

kolaylaştırmıştır duumlnya buumlyuumlmuumlştuumlr Devletlerin birbirleriyle daimicirc işleri vardır Bu

daimicirc işleri goumlrmek iccedilin birbirleri yanında daimicirc memurlar bulundurmak lacirczım

olmuşturrdquo277

Elccedililik oumlncelikle elccedilinin yaptığı işi bu goumlrevi uumlstlenmeyi ifade etmektedir

Diğer anlamıyla elccedililik elccedilinin ikametgacirchıdır Buumlyuumlkelccedili ve uumlst duumlzey personelinin

ofis binasıdır278

Buna ldquokanccedilılarya 279

rdquo adı da verilir Elccedilinin başkanlığında bir

devletin bir başka devlet katındaki diplomatik temsilcilerinden yine ldquoelccedililikrdquo diye

bahsedilir280

AE Dağ elccedililiği ldquoBir uumllkenin yabancı devletteki temsilciliğirdquo şeklinde

accedilıklamıştır

Uumllkeler arasında diplomatik muumlnasebetlerde uumlzerinde anlaşmaya varılmış

fakat yazılı olmayan kurallar ve teamuumlller vardır Bunlar ldquodiplomatik geleneklerrdquo

olarak adlandırılırlar281

277

Mehmet Cemil Bilsel Devletlerarası Muumlnasebat İstanbul İstanbul Uumlni Hukuk Fak Yay 1936

s63 vd Meray agm s 81 278

Chas-Freeman age s98 279

Dağ age s78 280

Aşukin age s72

59

640 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrklerrsquoi korumak iccedilin Ccedilinrsquode Ning-shuo-ta-

shih282

adında bir buumlyuumlkelccedililik kurulmuştur283

747rsquode tahta geccedilen Uygur Hanı Moyanccedilur Chrsquoang-anrsquoda tek taraflı elccedililik

accedilmış pek ccedilok hediyeyle karşılanmış ve imparatora bağlı kalmıştır284

XIV yuumlzyılda bağımsız İtalyan şehir devletlerinin oumlzellikle de Venedikrsquoin

gelişmesiyle elccedililik muumlessesesi istikrarlı bir durum almıştır İlk daimicirc elccedililik 1455

senesinde Venedik tarafından Cenova nezdinde tesis edilmiştir285

Buumltuumln bağımsız devletlerin elccedililik hakları eşittir286

Yani her bağımsız devlet

diğer devletlerle ilişki kurma ve bunu suumlrduumlrme amacıyla temsilci goumlnderme ve

uumllkesine goumlnderilen temsilcileri kabul etme hakkına sahiptir287

281

Dağ age s151 282

Shuo ile Shuo fang boumllgesi kastedilmekte olup Ning-shuo-ta-shih Shuo fang boumllgesini koruyan

buumlyuumlkelccedililik anlamındadır Bilgi iccedilin bkz Jecircn-trsquoang Chang ldquoTrsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri

Hakkında Belgeler (618-745)rdquo Doktora Ccedilalışması Taipei yy 1968 s132 dp432 283

Fakat bu vesikaların CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı da belirtilmiştir Bkz Chang age s111 ve

s132 dp433 284

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s450 285

Meray agm s 80 Numelin age s225 286

Dağ age s268 287

Ae s383

60

İKİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRKLERrsquoİN DİĞER MİLLETLERLE OLAN ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

I TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ DİĞER

MİLLETLERE GOumlNDERİLEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK

HEYETLERİ

A TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINDAN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1HUNLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Hunlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Ccedilinrsquoin ilk suumllalesi Shang (MOuml1450-1050) zamanında Ccedilin kuumlltuumlruuml iccedilinde

Tuumlrk izlerine rastlanmakla birlikte Hunlarrsquoın Ccedilinlilerrsquole resmi temasları hakkında

Hunlarrsquoın Han suumllalesi devrinde devlet kurmalarından itibaren bilgi elde

edebilmekteyiz Goumlccedilebe hayat tarzına sahip olan Hunlar kendilerinde olmayan

ihtiyaccedil maddelerini (gıda ve kumaşları) Ccedilinrsquoe duumlzenledikleri yağmalarla

sağlıyorlardı Mete zamanında (MOuml209-174) Hunlarrsquoın gerccedilekleştirdiği ilk buumlyuumlk

saldırı (MOuml201-200) neticesinde mağlup olan Ccedilinlilerrsquole Hunlar arasında bir

dostluk (kardeşlik1) anlaşması imzalanmıştır Hunlar ile Ccedilinliler arasında imzalanan

bu ilk anlaşma ile Ccedilin İmparatorluğu Hunlarrsquoa vergi veren bir uumllke durumuna

duumlşmuumlştuumlr Mao-tunMetersquonin MOuml 198 yılında Ccedilinrsquoin Han suumllalesi ile imzaladığı

1 Anlaşma maddelerinden biri ldquoHer iki huumlkuumlmdar kardeş sayılacakrdquo şeklinde olduğu iccedilin bu adla da

bilinmektedir Anlaşma maddeleri iccedilin bkz Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik

İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK Ağustos1987 s614 dp8

61

anlaşma tarihte Ho-chrsquoin Anlaşması2 adıyla bilinmektedir Bu Tuumlrklerrsquole Ccedilinliler

arasında imzalanan ilk uluslararası mukavele daha sonra her iki uumllkede gerccedilekleşen

her taht değişikliğinde yenilenerek geccedilerliliğini uzun suumlre korumuştur3

MOuml 195 yılında Kao-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine ccedilocuk yaştaki imparatorun

naibeliğini uumlstlenen İmparatoriccedile Luuml Hoursquoya -imparatorluğun da ccedileyiz olarak

geleceği uumlmidiyle- 192 yılında Mete tarafından evlenme teklifinde bulunulmuştur

Bu teklife ccedilok oumlfkelenen imparatoriccedile oumlnce elccedilileri oumllduumlrtuumlp savaş ilan etmeyi

duumlşuumlnmuumlşse de vezirlerinin uyarısı ile kendisinin yaşlandığı şeklinde nazik bir cevap

goumlndermiştir Bu doumlnemde kuvvetini dağıtmak istemeyen Mete ise bu cevabı makul

karşılamış ve Ccedilinrsquoi rahat bırakmıştır

MOuml192-191 gibi Hun huumlkuumlmdarı Mete elccedili tayin ettiği Hsi-yuumln-chrsquoienrsquoi

Han İmparatoru Hsiao-wecircn-tirsquoye ldquoGoumlkte kurulan Hsiung-nularrsquoın buumlyuumlk Chrsquoan-

yuumlsuumlnuuml (Şanyuumlsuumlnuuml) saygıyla selamlarımrdquo diye başlayan mektubuyla goumlndermiştir

Mektubunda daha oumlnce evlilik yoluyla barış sağlanması kararı alınmışken Han

memurlarının saldırılarının aradaki iyi ilişkileri bozduğunu Han huumlkuumlmdarının

azarlayan mektubuna karşılık olayları teferruatlı bir biccedilimde anlatması iccedilin

goumlnderdiği elccedililerinin geri doumlnmediklerini kendilerinin de elccedili goumlndererek gerccedileği

oumlğrenmeye ccedilalışmadıklarını dile getirmiştir Bir deve iki binek atı sekiz yuumlkluuml at

sunduğunu da belirtmiştir Eğer istemezlerse elccedililerine sınırdan hemen

uzaklaşmaları talimatını verdiğini de mektubuna eklemiştir

MOuml 177 yılında Hun sınır prenslerinden birinin Ccedilinrsquoe saldırısına İmparator

Wen-ti tarafından askeri guumlccedille cevap verilmiş fakat Hunlar savaşa girmeyerek geri

ccedilekilmişlerdir Wen-ti de sınır voyvodalarından birinin isyanı uumlzerine saldırıdan

vazgeccedilmiştir Bu arada Hunlar bir elccedili aracılığı ile saldırıyı gerccedilekleştiren prensin

2 Mehmet Tezcan ldquoI-İ Chih-İ I-İ-Fa-İ ve Beş Tuzak (Ccedilinlilerin Hunları Yıkmak İccedilin Uyguladıkları

Temel Stratejiler)rdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s1116

62

sınırdan alınarak batıya goumlnderildiğini bildirerek Ccedilinrsquoden oumlzuumlr dilemişlerdir Ccedilin

İmparatorluğu oumlzruuml kabul etmiş ve aralarında kabul edilen bir anlaşma ile Hun

Devleti Ccedilinrsquoe denk sayılmıştır4

Mete MOuml176 tarihinde Ccedilin Sarayırsquona Tarım Havzasırsquonda Yarkent Hotan

Lolan ve Kuccedila (Yuumleh-chih Wu-sun Lou-lan Hu-chieh) gibi yay ccedilekerek yaşayan

tuumlm halkları bir ccedilatı altında birleştirdiğini ldquohepsi Hsiung-nu milletinin bir parccedilası

oldularrdquo diyerek ifade ettiği bir mektup goumlndermiştir5 Hun huumlkuumlmdarı Mete Ccedilin

İmparatoru Hiao Wenrsquoa yazdığı bu mektubunda daha oumlnceden kabul edilen bir

anlaşmadan bahsetmiştir Metersquonin mektubu şoumlyledir

ldquoTanrı tarafından tahta ccedilıkarılmış Buumlyuumlk Tanrı Kutrsquou Ccedilin İmparatorunu selacircmlıyor

ve ona sağlık temenni ediyor İmparator cenaplarından geccedilenlerde aramızda sulh ve sıhriyet

muumlnasebetleri tesisine dair mektup alınmıştı Bu mesele her iki tarafın arzusuna muvafık ve

mektupların muhteviyatına uygun bir surette hallolunmuştu

Son zamanlarda sizin huduttaki memurlarınızın (bizim) garbi Toki Prensi tahkir

etmesi neticesinde Toki prensi benim muumlsademi almadan Huuml-heu Nancju ve sairelerin

teşviki ile iki huumlkuumlmdar arasında aktolunmuş muahedelerin hilafına hareket etmiş ve Han

Suumllacirclesini komşu bir devlete karşı duumlşman vaziyete koymuştur Ccedilin İmparatorunun igbirarını

goumlsteren iki mektubu alınmıştır Cevap mektubunu hacircmil ola sefirimiz daha geri

doumlnmemiştir Keza Ccedilin elccedilisi de avdet etmemiştir Bu ahval iki komşu uumllke arasındaki bu

suitefehhuumlm bazı arzu edilmeyen hareketleri mucirccib olmuştur Muhadeye mugayır hareket bir

takım kuumlccediluumlk memurların hatası neticesi olduğundan ceza olarak Toki Prensi Yuumleccedililer

uumlzerine yuumlruumlmeyi emrettimhellip

Şimal uumllkelerinde emniyet ve asayişi temin ettikten sonra harplere nihayet vermek

askeri istirahat ettirmek atları otlatmak niyetindeydim (Sizinle) aramızda olup biten

3 Oumlzkan İzgi ldquoMoğollarrsquoın Ortaya Ccedilıkışına Kadar Tuumlrklerrsquoin Ccedilinlilerrsquoe Tesirlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S160 YXIV İstanbul TKAE 1976 s224-226 Wolfram Eberhard Ccedilin Tarihi 4bs Ankara

TTK 2007 s89 4 L N Gumileumlv Avrasyarsquodan Makaleler-1 ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2006

s398-399 5 Haussig age s73 Golden Tuumlrk Halkları s49

63

vakaları unutarak eski muahedeyi tecdit etmek istiyorum Tacirc ki eskiden olduğu gibi

hudutlardaki ahali sulh iccedilinde rahat yaşasın ufak ccedilocuklar buumlyuumlsuumln ihtiyarlar oumlmuumlrlerini

sonuna kadar rahat yaşayabilsinler (Milletler) batından batına sulh ve asayişten istifade

etsinler

Şimdiye kadar Ccedilin İmparatorundan cevap alınamamış olduğundan bu mektubu Saray

Nazırı He u Tsien vasıtasıyla goumlnderiyorumhelliprdquo 6

At sırtından devletin youmlnetilemeyeceğini anlayan Mete huumlkuumlmdarlığının

sonlarına doğru kendisine sığınan birccedilok Ccedilinliyi hizmetine alarak Ccedilin ile diplomatik

ilişkilerinde onlardan faydalanmıştır

Hsuumlen-ti zamanında Hunlarrsquoda iccedil karışıklık başlayınca beş Şanyuuml birbirine

karşı savaşa girmiştir Kardeşlerden Hu-han-yeh Hou Han Yeh Hu Han Hsieh Ccedilinrsquoe

sığınmış ve imparatorun yardımıyla tahta oturmuştur (MOuml53 7) Buna kızan Chih-

chih de Han İmparatorluğursquonun elccedilisini oumllduumlrmuumlştuumlr8

Ccedilinlilerrsquoin ldquoKungrdquo sisteminin oumlnemli bir şartı olan Ccedilinrsquoin başkentine

gidilerek İmparatorrsquoa huumlrmet goumlsterilmesi ve rehine goumlnderilmesi isteği Hun

huumlkuumlmdarını ccedilok kızdırmış ve gelen heyeti tutuklatmıştır Fakat daha sonra Ccedilinrsquoin

para ve eşyasına ihtiyaccedilları olduğunu duumlşuumlnerek heyeti serbest bırakmış ve kendi

veliahdı Hu Hou-yehrsquoi de kendi uumllkesinin uumlruumlnlerinden oluşan haraccedilla birlikte rehin

olarak goumlndermiştir Buna memnun olan İmparator Hsuumlan başkent Chrsquoang-anrsquoda

oumlzel bir ev inşa ettirerek Hunlarrsquoa vermiştir9 Bu ev Hunlarrsquodan Ccedilin Sarayırsquona gidip

gelen devlet ileri gelenleri ve temsilcileri tarafından bir nevi elccedililik binası gibi

kullanılmış olmalıdır

6 Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul

1980 s179-180 Sadri Maksudi Arsal Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul Akguumln Mtb 1947 s214-

216 7 JM de Groot G Ahmetcan Asena 2500 Yıllık Ccedilin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve

Tuumlrkistan Pan Yay İstanbul 2010 s166 8 Li-Ching Li ldquoChang-chrsquoienin Elccedililiği Zamanında Ccedilin ile Kuzeybatı Komşularının Muumlnasebetlerirdquo

YLS Tezi İstanbul İstanbul Uumlni Sos Bil Ens 1987 s58 9 Oumlzkan İzgi ldquoXI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya Tuumlrk Devletlerirsquonin Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo

TED S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1978 s93 Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han

China Cambridge Massachusetts Harvard University Press 1967 s44

64

MOuml 47 yılında Hun huumlkuumlmdarı Hou Han Yeh ile Ccedilin sefirleri Han-Ccedilangr

ve Ccedilang-Mung arasında Barış ve Saldırmazlık Anlaşması akdedilmiştir Bu

anlaşmanın metni şoumlyledir

ldquoBuguumlnden başlayarak buumltuumln gelecek zamanlar iccedilin Ccedilinlirsquolerle Hunlar bir soy teşkil

etmek (kardeş olmak) batından batına nesilden nesile biri diğerini aldatmamak ve biri

diğerine huumlcum ve taarruz etmemek uumlzere ittifak aktediyorlar (Ve [ve] şu esasları kabul

ediyorlar) 1-Akit taraflardan birinin tebaası tarafından sırkat haydutluk yapılırsa

mutazarrur olan taraf derhal [derhacircl] bu vakayı diğer tarafa bildirecek succedillu cezalandırılacak

ve (mutazarrıra) tazminat verilecektir

2-İki uumllkeden biri uumlccediluumlncuuml bir devletin taarruzuna uğrarsa diğeri asker goumlndermek

suretiyle yardım edecektir Kim antlaşmayı bozmaya cuumlret ederse ona semacircnın lacircnetleri

olsun Her iki milletin ahvadı dahi bu muahedeye riayet etsinrdquo10

Sonra da anlaşmasının ardından gerccedilekleştirilen and iccedilme merasimi şoumlyle

olmuştur ldquo Han ve Hunlar bir suumllacircle teşkil ederler nesiller boyunca birbirini aldatmaz

birbirine saldırmaz hırsızlık vukuunda birbirine bildirirler Hırsızları cezalandırırlar

zararları oumlderler iki taraftan birine duumlşman saldırırsa askerleriyle yardım ederler Bu andı

kim bozarsa Tanrırsquonın cezasına ccedilarpılsın nesiller boyunca bu andın cezası altında inlesin

Ccedilin elccedilileri Ccedilan ve Mın Hun hakanı Huhanye [Hu Han Yeh] ve boy başbuğları No-şuy

ırmağının doğusundaki hun dağırsquona [Hun Dağırsquona] ccedilıktılar ve bir beyaz at kurban kestiler

Hakan seferlerde kullandığı (en değerli) kılıcını eline alarak ucunu şaraba batırdı ve bu antlı

şarabı Yuumleccedili hanırsquonın [Hanırsquonın] kafatasından yapılmış kapla iccedilti Ccedilan ve Mın Ccedilinrsquoe

doumlnduumlkten sonra saraydaki devlet adamları boumlyle bir ağır ant yuumlkuuml altına girdikleri iccedilin

elccedilileri tekdir ettiler ve bu anttan kurtulmak iccedilin Tanrırsquoya kurban sunmayı teklif ettiler 11rdquo

B Okayrsquoın bir Ccedilin kaynağı olan ldquoHan Shurdquodan verdiği bilgiye goumlre MOuml33

yılında Hu Han Yehrsquoin Ccedilin imparatoruna bağlılığını goumlstermek iccedilin gittiği

10

Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul

Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yay 1980 s180-181 11

İnan agm s317-318

65

ziyaretinde kendisine verilen hediyelerden memnun olup bir Ccedilinli prensesle

evlenmek istediği ancak saraydaki Wang Chao Chuumln isimli bir cariyenin prensesmiş

gibi Hun liderine eş olarak goumlnderildiği kaydedilmiştir Hatta teşekkuumlr mektubu

goumlnderen Hu Han Yehrsquoin artık Ccedilin Seddirsquonin yıkılıp imparatorun tahtında

korkusuzca oturabileceğini belirttiği ifade edilmiştir

Tuumlrkler uluslararası ilişkilerini oumlncelikle barış esasına dayandırmışlardır

Hunlar doumlnemine ait bu anlaşma metni gibi Tuumlrklerrsquoin bu konudaki goumlruumlşuumlnuuml ortaya

koyan pek ccedilok oumlrnek mevcuttur

I Han doumlnemi Hun-Ccedilin muumlnacircsebetleri zarfında elccedililerin resmicirc birer temsilci

olarak değil de sadece bir haberci gibi goumlrevlendirildikleri dikkat ccedilekmektedir Ccedilin

sarayına ziyaretleri bizzat kendileri gerccedilekleştiren Hun huumlkuumlmdarları oumlnceden

imparatoru ziyaret etmek istediklerini bildiriyorlardı MOuml3 yılında Hun huumlkuumlmdarı

Wu Chu-liursquonun boumlyle bir isteği kalabalık bir mahiyetle gelen Hun huumlkuumlmdarının

ziyaretlerinin ccedilok kuumllfetli olduğu gerekccedilesiyle Ccedilin sarayında tartışmalara neden

olmuştur

MS25 yılında tek bir guumlccedil halinde birleşen Hunlar MS4748rsquode ikinci kez

boumlluumlnmuumlşlerdir Guumlney Hunları Hu han-yeh unvanlı Pirsquonin başkanlığında Ccedilinrsquoe tacircbi

olmuşlardır

MS27rsquode Han İmparatoru Kuang-wu zamanında General Chung dostluk

ittifakı akdetmek iccedilin Hsiung-nularrsquoa elccedililer goumlndermiş Shan-yuuml de yardım iccedilin

huumlcum kıtasını yollamıştır12

Hunlarrsquoın MS47 tarihinde ikiye ayrılmalarından sonra da Ccedilinlilerrsquole

muumlnasebetleri devam etmiştir MS49rsquoda Guumlney Hunları Şanyuumlsuuml Ccedilinlilerrsquoe elccedili

goumlndererek tacircbi olmak istediğini bildirmiştir Kendisini himaye etmeleri iccedilin de elccedili

rica ederek sarayda hizmet etmek uumlzere oğlunu goumlndermiş ve eski ittifakları

12

W Eberhard ldquoMuahhar Han Devrinde (MS25-MS220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo

Belleten IV S16 Ankara TTK I Teşrin1940 s339

66

yenilemiştir13 Ertesi yıl Ccedilinliler Orta saray generali Tuan Chrsquoenrsquoi ve Entandan

Muavini Wang Yorsquoyu muumlhuumlr ve muumlhuumlr bağlarını vermek ve Yuumln-chungrsquoda

oturmasını soumlylemek uumlzere goumlndermişlerdir Bu General Hunlarrsquoda Shan-yuumlrsquoyuuml

korumak uumlzere maaşlı olarak ilk ikamet eden kişi olarak zikredilmektedir Aynı yıl

Ccedilinlilerrsquoin Guumlney Hunları Kağanırsquona oumlduumlnccedil olarak ccedilok miktarda araba saray

elbiseleri ve altın eşya verdikleri kaydedilmiştir Bundan başka yardım iccedilin pirinccedil

erzak sığır ve koyun vermişlerdir Bundan sonra her yıl kağanın oğlunu saraya

goumlnderdiği Ccedilinlilerrsquoin sonra rehin durumundaki oğlunu iacircde ettikleri ve sene başında

yapılan resmicirckabulden sonra Ccedilinrsquoin Hun kağanı ve maiyetine altın ipekli kumaşlarla

başka envai eşyalar goumlnderdiği belirtilmiştir ki bu ciddi surette tatbik edilen bir

acircdetti14

MS50 yılında Guumlney Hunlarırsquonın Ccedilin sarayına goumlnderdikleri rehine

doumlnuumlşuumlnde on bin parccedila ipekli mamul yirmi beş bin hu pirinccedil ve otuz altı bin baş

sığır getirmiştir Bu tarihten sonra her yıl rehine goumlnderildiği gibi asilzadelere

verilen hediyeler de bir duumlzene konmuştur Elccedililere oumlzel hediyelerden başka

huumlkuumlmdara ve asilzadelerine de hediyeler verilmiştir MS51 yılında Kuzey Hunları

ile Ccedilin arasında heyetler gidip gelmeye başlamıştır Kuzey Hunları Wu-weirsquoe dostluk

temin etmek uumlzere elccedili goumlndermişler fakat henuumlz tacircbiyetlerine yeni girmiş olan

Guumlney Hunlarırsquonın guumlvenlerini sarsmamak iccedilin Kuzey Hunlarırsquonın elccedilisi kabul

edilmemiştir Getirdiği hediyeler kıymetinde hediyeler takdim edilerek

uğurlanmıştır15

MS 52 senesinde Kuzey Hunlarırsquonın haraccedil ismi altında imparatora

at ve kuumlrk sundukları heyetin doumlnuumlşuumlnde huumlkuumlmdar ile asilzadeler iccedilin ipekli uumlruumlnler

verildiği kayıtlıdır Ayrıca Ccedilinliler ertesi yıl Kuzey Hunlarırsquona on binlerce koyun

hediye etmişlerdir MS55rsquote Kuzey Hunlarınrsquodan hediyeler ve mektupla yine elccedili

goumlnderilmiş fakat Ccedilinliler sadece mektuba cevap verip ipekli kumaş goumlndermişler

elccedili goumlndermemişlerdir16

MS64 yılında muumlbadele usucircluuml ticaret yapmak iccedilin dostluk antlaşması

yapmak istediklerini bildirmek uumlzere bir elccedili goumlnderen Kuzey Hunlarırsquona Ccedilin

İmparatorluğu yağmaları oumlnleyeceği uumlmidiyle olumlu yanıt vermiştir MS65 yılında

13

Onat ldquoHan Doumlneminde s617-618 14

Eberhard agm s347-348 15

Ay s349 16

Ay

67

tasdik iccedilin goumlnderilen Ccedilin elccedilisi Chang Chung oumlnce tutuklanmış17

sonra serbest

bırakılarak bir Hun elccedilisi ile birlikte Ccedilin sarayına goumlnderilmiştir18

MS 65 yılında Kuzey ve Guumlney Hunlarırsquonın aralarında elccedili goumlnderdiklerini

duyan Ccedilinliler gizlice Kuzey Hunlarırsquona Guumlney Hunlarırsquonın ağzından haber vererek

asker goumlndermelerini istemişlerdir Bu oyuna gelen Kuzey Hunları Ccedilinliler

tarafından bozguna uğratılmışlardır19

MS73 yılında Ccedilinliler uumlzerine huumlcum eden Kuzey Hunları takibe uumlccedil

vilayetin orduları ile birlikte elccedili Kao Hung goumlnderilmiş fakat başarılı olamamıştır

Kao Hung ldquoMuahhar Han Doumlnemirdquo nin goumlrevi ya da unvanı ldquoelccedilirdquo olarak zikredilen

tek kişisidir20

Kuzey Hunları ile Ccedilinrsquoin elccedililik muumlnasebetleri ticaricirc amaccedillarla

gerccedilekleşmiştir MS84 yılında Wu-wei valisi Meng Yuumln Kuzey Hunlarırsquonın

muumlbadele ile ticaret isteğini bir emirname ile kabul etmiş heyetin karşılanıp

getirilmeleri iccedilin posta memurlarını goumlndermiştir Boumlylece iccedillerinde prenslerin de

bulunduğu kafile ticaret yapmak iccedilin on bin koyun ve sığırla Ccedilinrsquoe gelmiştir21

Durumu oumlğrenen Guumlney Hunları Kuzey Hunlarırsquonın hayvanlarını yağma

etmişlerdir22

Burada Ccedilinlilerrsquoin kardeşi kardeşe kırdırma politikasının devreye

girdiği goumlruumllmektedir Kuzey Hunları ile Ccedilin arasında ticaret yapıldığına dair son

bilgi MS84 yılına aittir23

MS104 yılında Kuzey Hunları elccedilileri aracılığıyla tacircbi olup Hou-han-yeh

ile olan eski anlaşmayı yenilemek istediklerini bildirmişlerdir Merasimin icap ettiği

gibi yapılmadığı bahanesiyle Ccedilinliler teklife cevap vermemişler sadece mukabil

hediyeler goumlndermişlerdir105 yılında tekrar elccedili ve hediyeler goumlnderen Hunlar

17

Guumlya Chung kılıcını ccedilekerek tehdit ettiği iccedilin Shan-yuuml bundan korkmuştur Bkz Eberhard agm

s350 18

Ay 19

Ay s351-352 20

Ay s354 ve 383 21

Onat agm s622 22

Eberhard agm s357 23

İzgi agm s96-97

68

memleketleri fakir olduğu iccedilin buumltuumln merasimleri yapamadıklarını ifade ederek

prenslerini saraya goumlndermek istediklerini bildirmişlerdir Ccedilinliler yine cevap

vermemişler ancak daha ccedilok hediye goumlndermişlerdir24

b Hunlarrsquodan Bizanslılarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hun huumlkuumlmdarı Rugila 430 yılında Ren Nehrirsquone ulaştıklarında hemen Roma

ile diplomatik muumlnacircsebetlerini duumlzeltmeye girişmiştir Bu uğurda Galliarsquodaki

Bagauda isyanını bastırması iccedilin imparatorluğa kendi ordusunu vermiştir25

Hun huumlkuumlmdarı Rua Romalılarrsquola Hunlar arasındaki anlaşmazlıklarla meşgul

olmakla goumlrevli elccedilisi Eslarsquoyı Bizansrsquoın uumllkesindeki Hun muumlltecileri (İskitleri)

teslim etmemesi ve Hunlarrsquoa itaat eden kavimleri isyana teşvik etmekten

vazgeccedilmemesi halinde yeni bir anlaşma yapamayacaklarını bildirmek iccedilin İstanbulrsquoa

goumlndermiştir26

Romalılar da karşı elccedililik goumlnderme hususunda aralarında istişare ederlerken

biri Trakyarsquoda diğeri de İskityarsquoda konsuumllluumlk yapmış ve ordu komutanı olan Plinthas

ve Dionysus bu elccedililik goumlrevini uumlstlenmek istemişlerdir Hun elccedilisinin geri doumlnmek

uumlzere hemen yola ccedilıkmadığı goumlruumlluumlnce Plinthas Hun hakanı Ruarsquoyı kendisinden

başka hiccedilbir Romalı ile goumlruumlşmemesi iccedilin ikna etmek uumlzere kendi arkadaşlarından

Singilachusrsquou Esla ile birlikte goumlndermiştir27

ldquoBarış yapılınca Attila kaccedilacakları [kaccedilakları] geri almak iccedilin Doğu Romalılarrsquoa

geri elccedililer goumlnderdi Ama onlar hiccedilbir kaccedilağın aralarında bulunmadığında ısrar edince

elccedilileri bir ccedilok [birccedilok] hediyelerle donatıp yolladılar Attila diğerlerinden az olmayan

oldukccedila ccedilok ilave vazifelerle zenginleştirilmiş bir elccedili daha goumlnderdi Onlardan sonra

uumlccediluumlncuuml daha sonra yine benzer şekilde doumlrduumlncuuml elccedili Romalılarrsquoa geldi Romalılar

antlaşmanın barbarlar tarafımdan bozulmasından korkarak nezaket goumlsteriyorlardı Ccediluumlnkuuml

24

Eberhard agm s363-364 25

Gumileumlv Avrasyarsquodan s218-219 26

Ali Ahmetbeyoğlu Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa Hunları Tuumlrk Duumlnyası

Araştırmaları Vakfı İstanbul TDAV Yay 1995 s11 27

Ahmetbeyoğlu age s23

69

[Ccediluumlnkuumlhellip ] O [o] Romalılarrsquoın goumlsterdikleri bu nezaketi hafife alarak yeni bahaneler

uyduruyordu ve elccedililer goumlndermek iccedilin gereksiz vesileler duumlşuumlnuumlyordu Şereflendirmek

istediği yakınlarına da bu elccedililik goumlrevlerini veriyordurdquo28

Harplerde başarı goumlstermiş olan Edecon Attilarsquonın mektubunu vermek uumlzere

Hunlarrsquoa itaat etmiş olan Roma asıllı Orestes ile birlikte Roma İmparatorursquonun

sarayına gitmiştir Attila mektubunda kaccedilaklar kendisine geri verilmediği takdirde

savaş ilacircn edeceğini bildirmiştir Ayrıca aralarında sınır olan Naissorsquoda (Nişrsquote) pazar

kurulmasını istediği gibi kendisine goumlnderilen kişilerin alelacircde adamlardan değil en

az konsuumll ruumltbesindeki kişilerden olmasını belirtmiştir29 Eğer bunlar elccedili olarak

kendisine gelmeye korkarlarsa bunları karşılamak iccedilin kendisinin Sardica (Sofya)

şehrine kadar gideceğini eklemiştir30

İmparatora mektubun ccedilevirisini yapan kişi Bigila idi Mektubun

okunmasından sonra Edecon Bigila ve imparatorun yanında oldukccedila nuumlfuzu olan

Chrysaphius31

ile diğer sarayları da gezmek istemiş ve bu gezi esnasındaki

sohbetlerinde hadım Edeconrsquoa Attilarsquoya karşı kendilerinin yanında yer almasını

teklif etmiştir Bunun detaylarını konuşmak uumlzere de akşam yemeğine davet edilen

Edeconrsquoa yemekte Attilarsquoyı oumllduumlruumlp Romalılarrsquoa geri doumlnerse ihtişamlı bir hayat

suumlreceği vaadinde bulunulmuştur Edecon bunu yapmaya rıza goumlstermiş hadıma bir

miktar altına ihtiyacı olduğunu soumlyleyerek bunun karşılanması talep etmiştir Soumlzuumlm

ona Attilarsquoya kaccedilaklar hakkındaki cevabı bildirmek uumlzere gidecek bu altınlardan

28

Ahmetbeyoğlu age s28-29 29Roma İmparatoru Theodosiusrsquoun magisteri Martialius (imparatorun buumltuumln kararlarında en yakında

olan ve buumltuumln işlerini konuştuğu bir ruumltbe olup haberciler tercuumlmanlar ve imparatorun bekccedilileri onun

emri altındadır Attilarsquoya goumlnderilecek elccedililik heyeti hakkında muumlşaverede bulunurken eskilerde ne

Tuumlrklerin atalarında ne de Romalılarda ruumltbeli birini elccedili goumlnderme geleneği yoktu diye serzenişte

bulunduğu kaydedilmiştir Ancak bunun gerccedilek mi yoksa hayali duumlşuumlncelerinin bir nuumlvesi mi olduğu

net değildir Fakat diğer taraftan cuumlmlesinin devamında bundan sonraki meselelerin halledilmesi iccedilin

Romalılarrsquoa elccedili olarak Onegesiosrsquoun (Attila zamanında Hun ordularının başkumandanıdır)

goumlnderilmesinin en iyi olacağını eklemesi hayali ve uydurma bir duumlşuumlnceden ibaret olduğunu

kuvvetlendirmektedir Bkz Ahmetbeyoğlu age s31 30Theodosiusrsquoun Attilarsquonın Roma elccedililerini Sardicarsquoda beklemek istemesinin bir alaydan ibaret

olduğunu ccediluumlnkuuml bu şehri harap edenin Attila olduğunu dile getirdiği kayıtlıdır Bkz Ahmetbeyoğlu

age s31 31

Roma sarayında ldquo hadımrdquo olarak goumlrevli idi Ahmetbeyoğlu age s30 Ccedilinlilerrsquode ise

ldquohadımağardquoları buyrukları iletmekle goumlrevli kişilerdi ve kimi zaman elccedililik goumlrevini de ifa ederlerdi

Bkz İzgi age s 36

70

dolayı kendisinden Attilarsquonın şuumlphelenmemesi iccedilin de Bigilarsquoyı yanında goumltuumlrecektir

Hadım bu isteği doğru bularak imparatora da bildirmiştir İmparator sadece

Bigilarsquonın değil ondan daha uumlst ruumltbede Maximinusrsquoun da elccedili olarak goumlnderilmesi

kararını almıştır

Edecon ile birlikte Attilarsquonın otağına doğru yola ccedilıkan Roma heyeti Sofyarsquoya

vardıklarında halktan aldıkları oumlkuumlz ve koyunla Edecon ve refakatindekilere oumlğle

yemeği ziyafeti vermişlerdir Bu esnada ccedilıkan bir tartışmanın ardından Roma elccedilisi

Maximinus Hun elccedilileri Edecon ve Orestesrsquoe ipek elbiseler ve kıymetli taşlar hediye

ederek goumlnuumlllerini almıştır32

Heyet Attilarsquonın otağına vardığında Edecon

geldiklerini Attilarsquoya bildirirken bir yerde beklemeleri emredilmiştir Akşam yemeği

yenirken Attilarsquonın huzuruna ccedilıkmaları emri gelmiştir Ertesi guumln gelen habercilerin

kılavuzluğunda yola ccedilıkılmış ve oumlğleye doğru Attilarsquonın ccediladırına ulaşılmıştır Orada

bir tepe uumlzerinde elccedililik heyeti de ccediladır kurmak istemiş fakat Attilarsquonın ccediladırından

daha yuumlksekte bir yere ccediladır kuramayacakları konusunda uyarılmışlardır Bundan

sonra Edecon Orestes Scottas ve birkaccedil ileri gelen gelip elccedililiklerinin maksadını

sorunca şaşırmışlar daha oumlnce boumlyle bir şeyin ananede yer almadığını elccedililerin

elccedililik iccedilin geldikleri şahısla goumlruumlştuumlklerini soumlylemişlerdir Attilarsquoya doumlnen Edecon

ve refakatindekiler bir suumlre sonra geri geldiklerinde ldquoyuumlzuumlmuumlze soumlyleyecek bir

soumlzuumlnuumlz yoksa bir an oumlnce geri doumlnuumlnrdquo deyince Roma elccedilileri daha ccedilok

şaşırmışlardır Hazırlanıp yola koyulacakları vakit Attilarsquodan gece olduğu iccedilin

kalabilecekleri emri gelmiştir Sabah yola ccedilıkacaklarken de Priskos ccedilare olarak

heyetlerinde tercuumlman olarak bulunan Rusticiusrsquou yanına alarak Scottasrsquoa gitmiştir

Ccedileşitli vaatlerle onu Attila ile konuşmaya ikna etmiştir Bir suumlre sonra Attila elccedilisi

Scottas vasıtasıyla onları ccedilağırtmıştır Attilarsquonın huzuruna varıp ccediladırından iccedileri

girdiklerinde Orsquonu ahşap bir taht uumlzerinde otururken bulmuşlardır Tahttan biraz

uzakta durmuşlar sonra Maximinus tahta yaklaşarak Attilarsquoyı selamlamış ve

imparatorun mektubu ile iyi dileklerini iletmiştir Attila da aynı dileklerde

bulunduğunu belirtmiştir Bu sırada goumlzuuml Anatoliusrsquou ile barış şartlarını konuşurken

tanıdığı Bigilarsquoya ilişince sinirlenmiştir Ccediluumlnkuuml Attila buumltuumln kaccedilakları teslim

32

Tartışmanın konusu hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Ahmetbeyoğlu age s 32

71

etmedikccedile elccedili goumlndermemelerini bildirmiş fakat Bigila tuumlm muumlltecilerin teslim

edildiği yalanını soumlylemiştir Attila ldquoEğer elccedililik hakkına riayet etmemiş olsa idim

seni bu terbiyesiz soumlzlerinden dolayı kazığa oturtur ve kuşlara yedirirdimrdquo33

diye

cevap vermiştir Bundan sonra Hunlarrsquoa oumldenecek parayı temin edebilmek iccedilin

Bizans İmparatorluğursquonun hazinesi boşaltılmış ve bu sırada İstanbulrsquoa bu iş iccedilin

gelmiş olan Hun elccedilisi Scotta vasıtasıyla Hunlarrsquoa goumlnderilmiştir Aynı zamanda

para ile birlikte kaccedilaklar da iade edilmiştir34

Attilarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra Hun bayrağı altındaki kavimler isyan etmiş

oğulları Attilarsquonın yerini dolduramamışlardır Oğullarından Dengizik ve İrnek

kendilerine bağlı kavimlerle Karadenizrsquoin kuzeyine ccedilekilmişler Tuna ve Karadeniz

bozkırı arasındaki sahada tutunmaya ccedilalışmışlardır 466-467 yıllarında Bizans

İmparatoru Leonrsquoa Hun tuumlccarlarının tekrar Tuna sahillerinde ticaret yapmalarına

izin verilmesini istemek iccedilin elccedililer goumlndermişlerse de elccedililer hor goumlruumllmuumlş ve elleri

boş doumlnmuumlşlerdir 35

Attilarsquonın oğulları İrnekErnekErngaumlk36

lteren lter ldquoadam kahramanrdquo ve

kardeşi Dengizik (Deniz)DenzicisDintzic37

466 yılında Romalılar uumlzerinde baskı

kurmak ve şartları goumlruumlşmek amacıyla elccedili olarak goumlnderilmişlerdir Ancak bu

teşebbuumlsleri hakaretle geri ccedilevrilmiştir38

c Hunlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Hunlarrsquoın İranrsquola elccedililik ilişkilerine dair bilgiler İran Şahı II Şapur doumlnemine

kadar dayanmaktadır ldquoAlban Tarihirdquo nde ldquoİran şahlığını talan eden Hunlar

uumllkesinden Honogur adlı birisi geliyorrdquo diye bahsedilmiştir Şah Şapurrsquoun yanına

33

Ahmetbeyoğlu age s35 34

Ahmetbeyoğlu age s4 35

Ahmetbeyoğlu age s17 36

(Yunancarsquoda) Hernach Ήρνάχ ve (Bulgarcarsquoda) Ирникъ şeklinde zikredilir Golden Tuumlrk

Halkları s74 37

Eski Grek alfabesiyle Δεγιζίχ Δινζιραχοζ Δινζίριχοζ Δινγιρζιχ Golden ae s74 38

Ae s74

72

gelen bu temsilci ldquoBu kırgın kime lazımdır Ccedilık karşıma teke tek doumlvuumlşelimrdquo

mesajıyla gelmiştir 39

d Hunlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hun huumlkuumlmdarı Albanya huumlkuumlmdarı Cavanşirrsquoin yanına oumlz kardeşlerini

goumlndererek onların vasıtasıyla goumlruumlşmek istemiştir Aralarında yaptıkları dostluk

anlaşmasından sonra Cavanşir Hun huumlkuumlmdarının kızını alarak dostluklarını

akrabalık yoluyla guumlccedillendirmiştir40

Piskopos İsrailrsquoin kendisine goumlnderilmesinden bir suumlre sonra Hun Prensi Alp-

İlteber kendilerine Hristiyanlığı oumlğretmesi iccedilin piskopos İsrailrsquoin yanına ldquotarhanrdquo

unvanlı Ovccedilu adlı bir ayanı ve Ccedilatkasar adlı haremağasını goumlndermiştir Ancak

piskopos bunu Patrik Yeliazarrsquoın izni olmadan yerine getiremeyeceğini belirterek

uumllkesine doumlnmuumlştuumlr Bunun uumlzerine İlteber iki zadegacircnı Hursanrsquoın il-tiginini ve Ccedilat-

Hazarrsquoı piskoposun ardından goumlndermiştir Niyeti İsrailrsquoi Hunlarrsquoın uumllkesine dini

başkan olarak tayin ettirmektir Fakat buna ne katolikos Yeliazar ne de Prens Varaz-

Tridat izin vermemişlerdir Elccedililerin ısrarı uumlzerine İsrailrsquoin her iki uumllkeye de hizmet

etmesi karara bağlanmıştır41

Hun prensi Albanyarsquoya goumlnderdiği elccedililerini -zadegacircnları Hursanrsquoın il-tigini

ve Ccedilat-HazarCcedilatkasarrsquoı- piskoposun kendilerine goumlnderilmesi konusunda

yardımlarını istediği bir mektupla Ermeni piskoposu Sahak ve Ermeni

başkumandanı Prens Grigorrsquoa da goumlndermiştir Ermeniler elccedilileri sevinccedille kabul

etmişler ve piskoposun sadece Albanya katolikosluğunun buyruğunda olduğunu

kendi idarelerinde olmadığını belirten bir cevap goumlndermişlerdir42

39

Şahsın ismi bu olmayıp Onogur kavminden gelmiş olmalıdır Bkz Kalankatlı Moses Alban

Tarihi Azeri Tuumlrkccedilesine ccedilev Prof Dr Ziya Buumlnyadov Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev Dr Yusuf Gedikli

İstanbul Selenge Yay 2006 s53 40

Ae s203-204 41

Ae s251-256 42

Kalankatlı age s254-255

73

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Goumlktuumlrklerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Goumlktuumlrkler ihtiyaccedil fazlası atlarını Ccedilinlilerrsquoe haraccedil olarak vermişler ve

karşılığında ipek almışlardır Goumlktuumlrk-Ccedilin elccedililik muumlnacircsebetleri oldukccedila yoğun

olmuştur 545 yılında Bumin Kağan muumlbadele usucircluumlyle ipek almak ve kendileriyle

ticaricirc muumlnacircsebet kurmak istediklerini bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoin başkentine gitmiştir

Ertesi yıl da kendi uumllkesinin uumlruumlnlerini sunduğu bir heyet goumlndermiştir43

Goumlktuumlrk-Ccedilin elccedililik muumlnasebetleri sadece ticari anlamda olmamıştır 551

yılında imparatorun oumlluumlmuuml uumlzerine Bumin Kağanrsquoın taziyelerini bildirmek iccedilin iki

yuumlz atın hediye olarak goumltuumlruumllduumlğuuml bir heyet goumlnderdiği bilinmektedir Heyetin

doumlnuumlşuumlnde Bumin Kağanrsquoa bir Ccedilinli prenses goumlnderilmiştir44

Krsquoo-lo Qara Kağanrsquoın (552-553) kısa suumlren hacirckimiyeti sırasında (553 yılında)

Ccedilinrsquoe elli bin at goumlnderilmiştir Aynı yıl kağanın kuumlccediluumlk kardeşi de Ccedilinrsquoe hediyeler

goumlndermiş ve elccedilileri saraydan kendilerine verilen hediyelerle geri gelmişlerdir45

553 yılında tahta ccedilıkan Mo-kanMu-kan Kağan 554rsquote Ccedilinrsquodeki Chrsquoi topraklarına

sığınmış olan eski duumlşmanları Juan-juanlarrsquoı ortadan kaldırabilmek maksadıyla Batı

Weirsquolerrsquoe46

elccedili goumlndermiştir Onlara yardım etmek suretiyle dolaylı olarak istediğini

elde etmiştir Ccediluumlnkuuml kaynaklarda uumlccedil bin Juan-juanrsquoın eli-kolu bağlı biccedilimde Tuumlrk

elccedilisine teslim edildikleri kayıtlıdır47

43

İzgi agm s97-98 44

Ay s98 45

Ay 46

Ccedilin kuumlltuumlruuml iccedilinde acircdeta eriyerek Wei ismini alan Tuumlrk asıllı Tabgaccedillarrsquoın Doğu ve Batı olarak ikiye

ayrıldığı kollarından biridir Detaylı bilgi iccedilin bkzSaadettin Goumlmeccedil Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş

2bs Ankara Akccedilağ Yay 1999 s4-5 47

Ae s15 Saadettin Goumlmeccedil ldquoldquoİpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta Koumlk Tuumlrklerle

İlgili Yanlış Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX İstanbul TKAE Nisan 2001

s217-218

74

Ouml İzgirsquoye goumlre 554 555 ve 558 yıllarında Goumlktuumlrkler Chrsquoi sarayına

hediyelerini verirlerken haraccedil olarak bizzat kendi uumlruumlnlerini sunmuşlardır48

Bagatur Şadrsquoın Chang Chrsquoang-hsuumlnrsquouuml elccedili olarak Ccedilin sarayına goumlndermesi

ve Wu-yuumlan Boumllgesirsquoni Ccedilinrsquoe iade etmesinin ardından Chang Chrsquoang-hsuumln Trsquoang

İmparatoru tarafından Wu-yuumlan boumllgesi valiliğine tayin edilmiştir Bundan sonra

Chang Chrsquoang-hsuumln imparatorun ağzından sahte bir ferman hazırlayarak Bagatur

Şadrsquoa goumlndermiş boumlylece Hsieh Chuuml ve Liang Shih-tu ile aralarının accedilılmasını

sağlamıştır49

Bu sebeple Şad onların goumlnderdikleri elccedilileri kabul etmemiştir50

Che-koei Kağan (611-618) henuumlz kağan değilken (609) Tuumlrklerrsquole

anlaşmazlığa duumlşen Taşkent Krallığırsquonı yıkmış ve buranın naibliğine Tegin Tien-

tchersquoyi atamıştır Tien-tche vergisini vermek ve saygısını sunmak iccedilin Ccedilinrsquoe bir elccedili

goumlndermiştir51

618 senesinin Mayıs ayında Shih-pi Kağan Ccedilinrsquoe Kutluğ Teginrsquoi elccedili olarak

goumlndermiştir İmparator Kao-tsu Trsquoai-chi-tien adlı sarayda Tuumlrk elccedilisi iccedilin bir ziyafet

vermiştir Ziyafet sırasında dokuz boumlluumlmden ibaret bir muumlzik parccedilası ccedilalınmıştır Ccedilin

kaynağından (TCTC) aktarılan bu bilgilerden sonra son zamanlarda başkent Chrsquoang-

anrsquoa giden Goumlktuumlrk elccedililerinin Ccedilinli youmlneticilere kaba davranmalarına rağmen

imparatorun onları cezalandırmayıp kaba hareketlerini bağışladığı da kaydedilmiştir

Ancak Changrsquoa goumlre CTS ve HTSrsquoda bu olayla ilgili bilgi yoktur52

618 senesinin Temmuzrsquounda Chrsquouumleh (Kuumll) Kağan Ccedilinrsquoin hacirckimiyetini kabul

ettiğini bildirmek uumlzere bir elccedili goumlndermiştir53

48

İzgi agm s98-99 49

Ccediluumlnkuuml daha oumlnce aralarında Ccedilinrsquoin başkenti Chrsquoang-anrsquoı zapt etme planı yapmışlardır Bagatur

sahte fermandaki lsquoplanın imparator tarafından bilindiğirsquo ibaresine inanarak onların ikiyuumlzluumlluumlk

ettiklerini duumlşuumlnmuumlştuumlr Bkz Jecircn-trsquoang Chang ldquoTrsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında

Belgeler (618-745)rdquo Doktora Ccedilalışması Taipei 1968 s2 50

Ae 51

Huumlseyin Salman ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk Hakanlığırdquo MTAD C2

S4 Ankara DTCF Yay Aralık2005 s202 52

Chang age s75 dp20 53

Ae s3

75

618 senesinin Ekim ayında Kutluğ Tegin uumlccediluumlncuuml kez Ccedilinrsquode elccedili olarak

bulunmuştur Kutluğ Tegin kendisine verilen ziyafetten sonra devrin oumlnemli

şahıslarına yapıldığı gibi imparatorun tahtına kadar goumltuumlruumllmek suretiyle iltifat

goumlrmuumlştuumlr54

619 yılı Haziranrsquoında Goumlktuumlrkler Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek Shih-pi Kağanrsquoın

oumlluumlm haberini bildirmişlerdir İmparator Kao-tsu Chrsquoang-lo-mecircn adlı bir kapıda

matem tutturmuş ve yas alacircmeti olarak uumlccedil guumln saraya gitmemiştir Buumltuumln Ccedilinli erkacircn

Goumlktuumlrk elccedilisinin ikametgacirchına giderek başsağlığı dilemişlerdir

TCTCrsquode ise 620 yılı Mayısrsquoında Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilinli derebeyi Wang Shih

tsrsquoungrsquoa elccedili olarak A-shih-na Chieh-torsquoyu bin kadar atla goumlnderdikleri karşılıklı

sıhriyet yoluyla akrabalık ve ticari muumlbadele anlaşması sağlandığı bilgimiz

dahilindedir Ancak bu bilginin de CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı kaydedilmiştir55

Aynı yılın Temmuz ayında ise Wang Shih tsrsquoungrsquoa gizlice bir elccedili goumlnderdikleri

bilgisi mevcuttur56

620 Kasımrsquoında Yuumln-chou Boumllgesi Tsung-kuanrsquoı Kuo Tzǔ-ho Goumlktuumlrklerrsquoin

iccedil anlaşmazlığını saraya bildirmek iccedilin elccedili goumlndermiş fakat elccedili Goumlktuumlrk devriye

suumlvarileri tarafından yakalanmıştır57

Chrsquou-lo Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra tahta geccedilen kardeşi Hsieh-li (İl) Kağan

Ccedilinrsquoe elccedilisi aracılığıyla Chrsquou-lo Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnuuml bildirmiştir İmparator Kao-tsu

daha oumlnce Shih-pi Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra olduğu gibi yine yas merasimi

duumlzenlemiştir58

54

Ae s4 55

Ae s9 ve s78 dp 59 56

Ae s10 57

Chang age s10 58

Ae s12

76

623 yılının Eyluumll ayında Ccedilinlilerrsquoin uumlzerine saldıran Goumlktuumlrkler kendileri

iccedilin engel teşkil eden Hung-nung-Kung (Garnizon komutanı) şeref unvanlı Liu Shih-

Jangrsquoı ortadan kaldırmak amacıyla İmparator Kao-tsursquoya Goumlktuumlrk liderlerinden biri

olan Tsrsquoao-panirsquoyi elccedili olarak goumlndermişlerdir Elccedili imparatoru Trsquoang

İmparatorluğursquona isyan etmek niyetiyle Liursquonun İl-Kağanrsquola işbirliği iccedilinde olduğu

yalanına inandırmıştır Boumlylece Liu Ekim ayında idam edilmiş59

ve Goumlktuumlrkler iccedilin

engel ortadan kalkmıştır60

623 senesinin Ekim ayındaki Goumlktuumlrk-Ccedilin muumlcadeleleri sırasında İl-Kağan

Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek bir Ccedilinli prensesle evlenme isteğini dile getirmiştir İmparator

Ma-i şehrini kuşatmaktan vazgeccedilerlerse isteğinin yerine getirilebileceğini

bildirmiştir İl-Kağan kuşatmadan vazgeccedilmek istemişse de karısı İ-chrsquoeng

Konccediluyrsquoun etkisinde kalarak baskınlara devam etmiştir61

Ccedilinli bir prenses ile evlenmek isteyen İl-Kağan 624 yılı Ağustos ayında

Chrsquoin Prensirsquone Trsquou-li Kağan ile uumlvey amcası Chia-pi Tegin62

unvanlı A-shih-na

Ssǔ-morsquoyu 63

yollamıştır Prensin buna razı olduğu belirtilse de bu konuya youmlnelik

başka herhangi bir bilgi yoktur64

Goumlktuumlrk Huumlkuumlmdarı İl-Kağan 625 yılı Ağustos ayında Ccedilinrsquoe barış teklifiyle

bir elccedili goumlndermiş ve yaptığı baskınlardan vazgeccedilmiştir65

Bundan tam bir yıl sonra

Ccedilin tahtına ccedilıkan İmparator Trsquoai-tsung doumlneminde de İl-Kağan Ccedilinrsquoe bir barış elccedilisi

59

Ekim ayında İmparator Kao-tsursquonun Goumlktuumlrklerrsquoin saldırısına uğrayan Ma-i şehrini kurtarması iccedilin

Liu Shih-jangrsquoı goumlrevlendirdiği fakat Liursquonun korkudan geri ccedilekildiği kayıtlıdır İdam edilmesi de bu

olaydan sonra olmalıdır Bkz Chang ae s27 60

Ae s26 Ayrıca bu belgelerin CTS ve HTSrsquoda olmadığına dair bilgi iccedilin bkz ae s86 dp191 61

Ae s26-27 62

A-shih-na Ssǔ-mo Goumlktuumlrklerrsquoden ccedilok Hursquolara benzediği iccedilin Chrsquou-lo Kağan onun A-shih-na

soyundan geldiğine şuumlphe duymuştur Bu nedenle A-shih-na Ssǔ-mo Chrsquou-lo Kağan doumlneminden İl-

Kağan doumlnemine kadar bu unvanla kalmıştır Hiccedil bir zaman bir orduya kumanda eden şad ruumltbesine

yuumlkseltilmemiştir Ancak Ccedilin sarayına gittikten sonra kendisine Ho-sun-wang unvanı verilmiştir Bkz

ae s34 63

Li Ssǔ-mo ya da Shih-li-pi isimleriyle de karşımıza ccedilıkabilir Bkz ae s88 dp221 64

Ae s34 65

Ae s39

77

goumlndermiştir Ayrıca yine bu ayda Ccedilinrsquoin guumlcuumlnuuml tespit etmek amacıyla kendisinin

candan adamı Chih-shih Ssǔ-lirsquoyi de goumlnderdiği kayıtlıdır66

626 yılı Eyluumllrsquouumlnde ise İmparator Trsquoai-tsungrsquoa uumlccedil bin at ile on bin koyun

hediye etmiştir İmparator hediyeleri kabul etmemiştir67

Bu durumun - vezirlerine

verdiği bir nasihatten- imparatorun siyasicirc bir taktiği olduğu accedilıkccedila anlaşılmaktadır

ldquoBir kimseden bir şey almak isterseniz oumlnce kendisine birşeyler vermek [vermeniz]

gerektirrdquo68

628 senesi Nisan ayında Kitan lideri ve kabilesinin Ccedilinrsquoe teslim olmasının

ardından İl-Kağan bir elccedilisi ile Kitanlarrsquoa karşılık asi Ccedilinli derebeyi Liang Shih-

tursquoyu iade etmeyi teklif etmiştir Fakat imparator Kitanlarrsquoın Goumlktuumlrklerrsquole aynı

kavimden olmadıklarını ve uumllkesine hainlik eden bu Ccedilinli derebeyine karşılık

kendisine teslim olan kabileleri değiştirmeyeceğini ifade etmiştir69

630 yılında Ccedilin saldırılarıyla artık iyice guumlccedilten duumlşen Goumlktuumlrk Kağanı İl-

Kağan Şubat ayında Goumlktuumlrklerrsquoin hepsinin Ccedilinrsquoe tabi olacakları soumlzuumlnuuml vermek

uumlzere Chih-shih Ssǔ-lirsquoyi elccedili olarak yollamıştır İmparator da onu oyalamak

maksadıyla bir taraftan dışişleri veziri Trsquoang Chien ile diğer vezirlerini

goumlrevlendirirken diğer taraftan da General Li Chingrsquoi Goumlktuumlrklerrsquoe baskına

goumlndermiştir70

Bu baskın Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı kabilelerin saflar halinde Ccedilinrsquoe tabi

olmalarına neden olmuştur dolayısıyla bu durum Doğu Goumlktuumlrklerirsquonin Ccedilin

hacirckimiyeti altına girişinin son aşamasını oluşturmuştur

641 senesinin Kasım ayında Sir-Tarduşlarrsquoın istilacircsına karşı koyamayan

Goumlktuumlrkler bu durumdan Ccedilin İmparatorursquonu haberdar etmek iccedilin bir elccedili

66

Ae s42 67

Ae s46 68

Ae s45 69

Ae s52-53 70

Ae s60-62

78

goumlndermişlerdir Yine aynı yılın Aralık ayında ise Sir-Tarduşlarrsquoın Kağanı Checircn-

chu bir Goumlktuumlrk prensesiyle evlenmek iccedilin Ccedilin İmparatorursquona ricada bulunmuştur71

Seyantolarrsquoın mağlup edilmesi uumlzerine Trsquoang İmparatorluğursquona buumltuumln Toumlles

kabileleri hatta uzakta kalan Bayırku ve Kurıkanlar dahi 647 yılında hediyeler

goumlndererek itaatlerini bildirmişlerdir Aynı yılın sonunda Tuumlrk Hanı Ccedilebi (Che-

pi)rsquonin de elccedili goumlnderdiği kayıtlıdır72

647 senesi Kasımrsquoında Goumlktuumlrk Hakanı Chrsquoecirc-

pi Kağan imparatora elccedilisi aracılığıyla birccedilok hediye goumlndermiştir73

Ccedilinrsquoe teslim olmayan dağınık haldeki Goumlktuumlrkler oumlncuumlleri A-shih-na Ku-tu-lı

(Kutluğ) ve A-shih-tecirc Yuumlan-checircn tarafından bir araya getirilerek Karakurum

Şehrirsquonde karargacirch kurup Ccedilinrsquoe isyan etmişlerdir (682) Yani Goumlktuumlrk Kağanlığırsquonı

yeniden kurmuşlardır74

694 yılının ilk ayında Goumlktuumlrk Kağanı Kutluğrsquoun oumlluumlmuuml uumlzerine tahta geccedilen

II Goumlktuumlrk Devletirsquonin ikinci huumlkuumlmdarı Mo-chrsquoo (Kapgan Kağan) doumlneminde pek

ccedilok kabile Goumlktuumlrklerrsquoin hacirckimiyeti altına girmiştir Goumlktuumlrkler Kutluğ idaresinde

yeniden kuruldukları tarihten 695 senesine kadar Ccedilinlilerrsquole pek ccedilok muumlcadelede

bulunmuşlardır Ancak 695 yılı Ekim ayında Kapgan Kağan Ccedilin ile dostluk ilişkileri

kurmak amacıyla75

Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiştir76

Bundan memnun olan İmparatoriccedile

Wu Kapgan Kağanrsquoa beş bin top ipek yanında Tso-wei ta-chiang-chuumln ldquoSol

Muhafızları Buumlyuumlk Generalliğirdquo ruumltbesi ve Kuei-kuo-kung ldquoUumllkeye doumlnen duumlkrdquo gibi

unvanlar vermiştir77

71

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s113 ve s132 dp 441ve 442 72

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s288 73

Adı Hu-po olan Kağan ailesi asırlarca kuumlccediluumlk kağanlık mevkiini elinde tutmuş olan Goumlktuumlrk

asilzacircdelerindendi İl-Kağanrsquoın mağlubiyetinde Ccedilinrsquoe teslim olmayan Goumlktuumlrkler Chrsquoecirc-pirsquoyi kağan

ilan etmek istemişlerse de O bu sırada Sir-Tarduşlarrsquoın guumlcuumlnden ccedilekindiğinden kendisini kağan ilan

etmekten ccedilekinmiş ve Sirtarduşlarrsquoa bağlanmıştır Chang age s116-117 74

Ae s138 75

Chang Jen-trsquoang bu olayı Goumlktuumlrklerin Ccedilinrsquoe teslim oldukları şeklinde tercuumlme etmiştir Taşağıl

ldquoteslim olmakrdquo anlamındaki Ccedilince kelimenin aynı zamanda ldquomuumlttefik olmakrdquo anlamına da geldiğini

belirterek Chang Jen-trsquoangrsquoe atıfta bulunmuştur Bkz Ahmet Taşaağıl ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo

Belleten LVII S218 Ankara TTK Nisan1993 s55 dp18 76

Chang age s155 77

Bu vesika CTSrsquoda var HTSrsquoda yoktur Bkz ae s191 dp625 Taşaağıl agm s54-55

79

Kapgan Kagan 696 yılı Eyluumllrsquouumlnde Moğol asıllı Chrsquoi-tanlarrsquoınKitanlarrsquoın

reisi olup Ccedilin adına askericirc valilik yapan Li Chin-chungrsquoun isyanını bastırmakta aciz

kalan Ccedilin İmparatoriccedilesirsquone yardım teklifinde bulunmuştur Karşılığında Ccedilin

hacirckimiyetine duumlşmuumlş olan Sarı Nehirrsquoin batı kıyılarında yaşayan Tuumlrk boylarının

serbest bırakılmasını ve kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirmesini78

istemiştir

Kızını Ccedilinli bir prensle evlendirerek akrabalık kurmayı duumlşuumlnen Kapgan

Kagan 698 yılında Ccedilin sarayına bir elccedili goumlndermiştir Bundan başka daha oumlnce

Goumlktuumlrklerrsquoe ait olup fetret devrinden sonra Ccedilinrsquoin eline geccedilen toprakları

Goumlktuumlrklerin sınırları iccedilinde bir buccediluk asırdan fazla yaşamış olan Soğdları Ccedilinrsquoin

altı eyaletinde yaşayan Tuumlrk boylarını geri istemiştir Tohumluk yuumlz bin oumllccedilek darı

uumlccedil bin takım tarım aleti ve birkaccedil on bin chin demir ihtiyacını da belirtmiştir79

Burada Kapgan Kağanrsquoın evlilik isteğini yinelemesinden yukarıda J Changrsquoın

bildirdiği 696 yılında Kapgan Kağanrsquoın kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirilmesi

isteğinin geccedilen bu iki yıllık suumlre zarfında gerccedilekleştirilmemiş olduğu

anlaşılmaktadır Bu ikinci kez dile getirilen isteğe Ccedilin İmparatorluğu tarafından

olumsuz cevap verilmesi de bunu doğrulamaktadır İsteği reddedilen Kağan elccediliye

hakarette bulunup onu oumllduumlrtmek uumlzere tutuklattığında devlet adamı Tonyukukrsquoun

telkinleriyle oumllduumlruumllmesi fikrinden vazgeccedilmiştir Bu sırada Ccedilin Sarayırsquonın

Goumlktuumlrklerrsquoin isteklerini yerine getirmesi uumlzerine elccedili serbest bırakılmıştır80

Kapgan Kaganrsquoın kızını gelin almak iccedilin Goumlktuumlrk merkezi Karakurumrsquoa

gelen elccedililik heyeti huzura ccedilıktığında Kağan yine hiddetlenmiştir Ccediluumlnkuuml eskiden

beri muumlttefikleri olan Li suumllalesi yerine Wu ailesinden bir prens goumlnderilmiştir

Kağan Prensi ve yanında gelenleri tutuklatmıştır81

703 yılının Haziran ayında Goumlktuumlrklerrsquoin evlilik ittifakı teklifi ile Mo-ho-ta-

kan (Baga Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlnderdikleri kayıtlıdır Bu sefer prensin sadece Trsquoang

78

Chang age s155-156 79

Taşaağıl agm s57 80

Ay s57-58 81

Taşaağıl agm s58

80

hanedanı mensubu değil veliahtın oğlu olması şartı da koyulmuştur82

Boumlylece uumlccedil yıl

suumlrecek olan muumlzakereler başlamıştır83

İmparatoriccedile buna sonradan razı olmuştur84

Kapgan Kağan 703 Kasımrsquoında imparatoriccedileye tam istediği gibi kızının asil bir

prensle evlenmesine muumlsaade ettiği iccedilin teşekkuumlr mahiyetinde devlet adamlarından İ-

li-trsquoan-kanrsquoı bin baş at ile85

Ccedilin Sarayırsquona elccedili olarak goumlndermiştir Tuumlrk elccedilisine Su-

yuuml-trsquoaiSu-yuuml-trsquoing86

kulesinde bir ziyafet verilmiştir Bu ziyafette Ccedilin veliahtı baş

vezir ve tuumlm saray erkacircnı uumlccedil sıra halinde yerlerini almışlardır87

Ziyafetten sonra

elccediliyi hediyelerle uğurlamışlardır Kapgan Kağan da karşılığında kızı ile

evlendirilmesine engel olmak iccedilin alıkoyduğu Prens Wu Yen-hsiursquoyu 704

Ağustosrsquounda serbest bırakmıştır88

Ancak Ccedilinrsquodeki taht değişikliği Goumlktuumlrk-Ccedilin ilişkilerini olumsuz youmlnde

etkilemiştir Yeni imparator daha oumlnce kabul edilmiş evlilik teklifini reddetmiş ve

Kağanrsquoı oumllduumlreni prens yapıp ldquoMuhafız Alayının Buumlyuumlk Generalirdquo yapmaya soumlz

vermiştir Bunun uumlzerine Kapgan Kagan Goumlktuumlrk Devleti iccedilinde yakaladığı ldquovasal

devletler ve devlet konukları dairesi memururdquo Tsrsquoang Ssu-yenrsquoi oumllduumlrtmuumlştuumlr89

Liu

Mau-Tsai eserinin bir yerinde bu kişinin Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak gittiğini yazmış fakat

boumlyle bir goumlrevlendirmenin geccediltiği olaydan ya da hangi amaccedilla goumlnderildiğinden

bahsetmemiştir90

Ayrıca verdiği bilgiler tutarsızdır Aynı tarihli aynı olay iccedilin bir

sayfada ldquovasal devletler ve devlet konukları dairesi başkanırdquo nı temsilen gittiğini

diğer bir sayfada hem ldquovasal devletler ve devlet konukları dairesi başkanırdquo nın hem

de yardımcısı konumundaki bu memurun birlikte oumllduumlruumllduumlklerini kaydetmiştir

82

Chang age s162 83

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s358 84

Chang age s162 85

Taşaağıl agm s63-64 86

679 yılında inşa edilen bu kule Trsquoang suumllalesinin doğu başkenti olan Lo-yang şehrindeki Su-yuuml-

kung Sarayırsquonın bahccedilesinde bulunmakta idi Bkz Chang age s193 dp658 87

Ae s162 88

Taşaağıl agm s63-64 89

Ay s65 90

Taşaağıl ay Liu Mau-Tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel Kayaoğlu-

Deniz Banoğlu İstanbul Selenge Yay 2006 s234 305 ve 349

81

711 senesinin Ocak ayında Kapgan Kağan Ccedilin İmparatoru Jui-tsungrsquoa elccedili

goumlndererek evlilik yoluyla barış istemiş ve bu isteği kabul edilmiştir 91

Mart ayında

da Kapgan Kağanrsquoın Prens Li Chrsquoecircng-chrsquoirsquonin kızı Chin-shan Konccediluy ile

evlenmesine izin verilmiştir

Kapgan Kağan oğlu Yang-wo-chihrsquoye baş vezirine ve Goumlktuumlrk elccedililerine Ccedilin

veziri Ho Fecircng-jao ile birlikte Ccedilin Sarayırsquona gitmeleri emrini vermiştir Bu elccedililik

heyeti 711 yılı Kasımrsquoında Ccedilinrsquoe varmıştır 712 yılı Ocak ayında İmparator Jui-

tsungrsquoun Kapgan Kağanrsquoın oğlu Yang-wo-chihrsquoye bir ziyafet vermesinden bu

Goumlktuumlrk elccedililik heyetinin orada bir kaccedil ay kaldığını soumlyleyebiliriz92

713 senesi

Ağustosrsquouna gelindiğinde ise Goumlktuumlrk Kağanı oğlu Yang-wo-chihrsquoyi bir Ccedilin

prensesi ile evlendirilmesi ricasıyla İmparator Hsuumlan-tsungrsquoa goumlndermiştir Kağanrsquoın

ricası geri ccedilevrilmemiş oğlunun Prenses Nan-ho ile evlendirilmesi kararı

alınmıştır93

714 yılı Nisan ayında Kapagan Kağan bu sefer kendisinin bir Ccedilin prensesi

ile evlendirilmesini rica etmesi iccedilin elccedilisini goumlndermiştir Elccedilisi vasıtasıyla de

itimatname sunmuştur ki kendisini Chien-ho-yung-chrsquoing ta-fu-ma trsquoien-shang-teacute-

kuo-pao trsquoien-nan Trsquou-chuumleh shecircng-trsquoien Ku-to-lu Kagan (Duumlnyayı sulha ve ebedi

duumlzene kavuşturan (Ccedilin İmparatorunun) [Ccedilin İmparatorursquonun] buumlyuumlk damadı

Tanrırsquodan muumlkafat [muumlkacircfat] almaya lacircyık tanrısal Goumlktuumlrklerin [Goumlktuumlrklerrsquoin]

kutsal (huumlkuumlmdarı) (Kutluğ Kağan) ilacircn etmiştir94

Kağanrsquoın Ekim ayında yine

evlenmek ricasıyla elccedili goumlndermesi uumlzerine imparator bir yıl sonra Ccedilin prensesinin

Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlruumllmesine izin vermiştir95

Bundan sonra Goumlktuumlrk tahtına Bilge Kağan oturmuştur Kapgan Kağan

zamanında saray nazırı olan Tun-yuuml-ku (Tonyukuk) Bilge Kağan zamanında daha

etkin bir rol almıştır 718 yılının ilk ayında barış teklifiyle imparatora elccedili goumlnderen

91

Chang age s163 92

Ae s163-164 93

Ae s164-165 94

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s165 s194 dp679 95

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s165 s194 dp682

82

Bilge Kağanrsquoın isteği Hsuumlan-tsung tarafından olumlu karşılanmıştır96

Ancak bu

soumlzde itaat siyasetin bir parccedilası idi Her iki tarafın da bir suumlreliğine huzurunu temin

etmeye youmlnelikti97 Dolayısıyla Bilge Kağan zaferlerinden sonra 721 yılı Şubat

ayında Ccedilinrsquoe yine elccedili goumlndererek ldquooğulun atasını saydığı gibi goumlğuumln oğluna saygı

goumlstereceğirdquo vaadinde bulunmuştur İmparator da Bilge Kağanrsquoa yazdığı

mektubunda ya duumlşmanlığı ya barışı seccedilmesini eğer duumlşmanlığı seccedilerse elccedili

goumlnderme zahmetine girmemesini ifade etmiştir98

Bilge Kağan sıhriyet yoluyla akrabalık kurabilmek iccedilin Ccedilinrsquoe elccedilisi Ko-chieh

hsieh-i-farsquoyı goumlndermiştir İmparator 724 senesinin Temmuz ayında dile getirilen bu

talebi Ağustos ayında elccedilinin ruumltbesinin duumlşuumlk olduğu ve nişan hediyesinin de tam

olmadığı gerekccedilesiyle reddetmiştir99

727 yılı Eyluumll ayında Bilge Kağan Tibetlilerrsquoin Ccedilinrsquoe karşı birlikte hareket

etme tekliflerini reddettiği gibi bu teklifin yapıldığı mektubu da imparatora sunmak

uumlzere Ccedilinrsquoe bir elccedili goumlndermiştir Ccedilin İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquoin bu hareketini takdir

ettiğini goumlstermek amacıyla ata karşı ipek ya da ipeğe karşı at takası şeklindeki

ticaret imkacircnını sunmuştur100

Bilge Kağan kardeşinin oumlluumlmuumlnden sonra onun resmini ccedilizdirmek iccedilin

Ccedilinrsquoden mahir ressamlar istemiştir İmparator da altı ressamını goumlndermiştir Kağan

ressamlar tarafından ccedilizilen resmi o kadar gerccedilekccedili bulmuştur ki İmparatorrsquoa

teşekkuumlrlerini iletmesi ve ressamlara refakat etmesi iccedilin Ko-a-mo-chrsquoa-chihrsquoyi elccedili

olarak yollamıştır Bu olay TFYKrsquoda 731 yılı Kasım ayına tarihlendirilmiştir101

96

Ae s174 97

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s393 98

Chang age s175 99

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur BkzChang ae s198 dp744 ve 745 100

Ae s176 101

Ae s183

83

733 senesinin Nisanrsquoında Goumlktuumlrk liderlerinden başta Chrsquou-mu-jih-krsquoun-mo

ta-kan olmak uumlzere kırk iki kişilik bir heyet Ccedilin sarayına gitmiştir Kendilerine mor

cuumlbbe ve guumlmuumlş kuşaklar hediye edilmiştir102

734 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrkler Ssǔ-pi-yuuml-ssǔ-hsien-chuumleh unvanlı

elccedililerini Ccedilinrsquoe goumlndermişlerdir İmparatorluk bu kişiye Tao-chin-wu-wei ta-chiang-

chuumln unvanı yanında mor elbise yenleri yarıya kadar nakışlı saten rop altın telkacircri

kemer ve balık şeklinde keseden ibaret olan yedi adet suumls ile iki yuumlz parccedila ipek

kumaş altı tane altın ve guumlmuumlş takım hediye etmiştir103

ldquohellipBilge-han 734rsquode

Ccedilinrsquode elccedili olarak bulunduğu sırada imparator Hsuumlan-Tsung tarafından satın alınan

hain bir Tuumlrk beyi (veziri Mei-lı-chrsquoo104

) tarafından zehirlenerek oumllduumlruumllduumlhelliprdquo105

ldquoHan oumlluumlrken hainin ve buumltuumln suumllalesinin katledilmesini emretti İmparator izleri yok

etmek iccedilin taziyelerini sunmak maksadıyla bir elccedililik heyeti goumlnderdirdquo Bilge

Kağanrsquoın yerine geccedilen oğlu Yollıg-tegin (İ-Jan Kağan) de babasının politikasını

takip etmek amacıyla tahtta kaldığı sekiz yıl iccedilinde Ccedilinrsquoe uumlccedil kez elccedili goumlndermiştir

Onun ardından gelen kardeşi Bilge Kutlug Kağan (Tecircng-li Tengri Kağan) Ccedilinrsquoe

goumlnderdiği elccedili aracılığıyla seleflerinin oumlluumlmlerini bildirmiştir106

740 yılında

kendisine elccedili goumlnderen Ccedilin İmparatorursquona ertesi yıl İ-nan-ju (İnanccedilu)rsquoyu elccedili

olarak goumlnderip kendi uumllkesinin mallarından sunmuştur107

Goumlktuumlrklerrsquoin 734 yılından itibaren girdikleri yıkılma suumlrecinin 741 yılı

Nisanrsquoında Tengri Kağan da oumllmuumlştuumlr Bir Goumlktuumlrk kabile reisi olan Hsia-tieh-mo-

ssǔ chieh-chin kağanın oumlluumlmuumlnuuml bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoe elccedili olarak goumlnderilmiştir108

İmparator elccediliye Kuo-i (korkusuz milislerin ikinci başkanı) unvanı ile mor elbise ve

altın kemer hediye edip uumllkesine geri goumlndermiştir109

102

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s177 s197 dp729 103

Ae s177 104

Ae s184 105

L N Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde Bin Yıl 4bs ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay

2003 s228 106

Chang age s184 107

Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII S236 Ankara TTK Nisan1999

s34(Belgeler HTS 215Bs6054) Gumileumlv Eski Tuumlrkler s398 108

TCTCrsquoda bu olay Temmuz ayında gerccedilekleşmiş olarak zikredilmiştir Bkz Chang age s200 109

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s200 s205 dp762

84

741 yılının Temmuzrsquounda meydana gelen iccedil ccedilekişmeler sonunda kendisini

kağan ilan eden Ku-to Yabgu Goumlktuumlrk kabileleri olan Basmıl Uygur ve Karluklar

tarafından 742 yılı Ağustos ayında oumllduumlruumllmuumlştuumlr Yerine Basmıllarrsquoın lideri Hsieh-

tieh-i-shih Kağan getirilmiştir Uygurlarrsquoın ve Karluklarrsquoın liderleri de sağ ve sol

yabguları olurken geriye kalan Goumlktuumlrk kabileleri de birleşerek Tengri Kağan

doumlneminde Sol Şad olan Prsquoan-kuumll Teginrsquo in oğlunu Wu-su-mi-shih Kagan (Ozamış

Kağan)rsquoı Doğu Şadı Basmıllarrsquodan seccedililen kağanın oğlu Ko-la-torsquoyu da Batı Şadı

ilan etmişlerdir

Uygur Devletirsquonin kurulması ile tamamen dağılan Goumlktuumlrklerrsquoin uzun bir

suumlre daha Ccedilin kaynaklarında yer aldıkları goumlruumllmektedir Trsquoang Hanedanlığırsquonın

yıkılıp yerine kuumlccediluumlk devletlerin kurulduğu Beş Hanedan doumlneminde (925 yılının

bahar başlangıcında) Ccedilinrsquoe elccedili olarak Hun-chie-loursquonun goumlnderildiği ve onun

aracılığıyla kendi uumllkelerinin mallarından sundukları kayıtlıdır110

Bu elccedili iccedilin ldquoaynı

zamanda Goumlk-Tuumlrklerin reisi olabilirdirdquo şeklinde bir ibare kullanılmıştır Aynı yılın

kışında ise Hsi ve Trsquou-hun gibi Moğol boylarıyla birlikte elccedili goumlnderdikleri

belirtilmiştir111

Goumlktuumlrklerrsquoin yeni reisleri Chang Mu-chin de Ccedilin Sarayırsquona vergi

sunmuştur(928)112

931 yılında Tu-a-shu adlı bir Goumlktuumlrk elccedilisinin Ccedilin Sarayırsquona gittiği

kaydedilmiştir113

Chin Hanedanı (936-944) doumlneminde 941 yılında Goumlktuumlrklerrsquoin son elccedilisi

olarak Hsuumle Trsquoung-hairsquonin Ccedilinrsquoin başkentini ziyaret ettiği tespit edilmiştir114

110

Taşağılrsquoın HWTS 5 (Hsin Wu-tai Shih)s48rsquoden naklettiğine goumlre bu tarih 926rsquodır ve Hun-chie-

loursquonun kendisi elccedili olarak zikredilmeyip elccedili goumlnderdiği kayıtlıdır BkzTaşağıl agm s39 111

Ay s31 ve 39 112

Ay s32 ve 39 113

Ay s39

85

b Goumlktuumlrklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Maniakhrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra onun pek idarecilik yeteneği olmayan oğlu

İstemi Kağan tarafından ldquoYağma Tarhanrdquolığa getirilmiştir Yağma İslacircm

coğrafyacıları tarafından X asırda Yedisursquoda oturan bir Tuumlrk boyu olarak

zikredilmiştir ldquoTuumlrkşadrdquo ruumltbesiyle eşit olan bu unvan Bizans kaynaklarında imlacirc

hatasıyla ldquoTagma tarhanrdquo şeklinde verilmiştir Adı Arslan olan Yağma Tarhan oumlluumlnce

de İstemi Kağanrsquoın oğlu bu goumlreve getirilmiştir ki Bizans kaynaklarının Turkshantos

adıyla bahsettikleri

kişi de budur115

S Goumlmeccedilrsquoe goumlre ise ldquoTarkanlık veya

Tarhanlıkrdquo unvanı devlet teşkilatında son derece oumlnemli olup bu unvanı sadece Tuumlrk

asıllı olanlar alabilmekte idi Bu nedenle Maniakhrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra onun

oğlunun Yağma Tarhanlığa getirilmesi muumlmkuumln goumlruumlnmemektedir116

Tuumlrklerrsquoin Bizans ile elccedililik muumlnacircsebeti kurma denemeleri en eski 558 yılına

tarihlendirilmektedir117

Menandrosrsquotan alınan bilgiye goumlre Tuumlrk elccedilisi

Konstantinopolisrsquoe Avar elccedilisinden hemen sonra gelmiştir Bu elccedili iki goumlrevle

goumlnderilmiştir Birincisi Bizans ile kurulmak istenilen muumlnacircsebetlerin imkacircn ve

hedefini accedilıklığa kavuşturmak ikincisi de imparatorluğun Goumlktuumlrklerrsquoin duumlşmanı

Avarlarrsquoa yardımını engellemek niyetiyle Bizansrsquoa Avarlar hakkında olumsuz bilgi

vermektir118

Tuumlrklerrsquoin Bizansrsquoa giden ikinci elccedilisi 563 yılında Tuumlrklerrsquoin Eftalitlerrsquoe

karşı İranrsquoı yanlarına alarak başlattıkları savaşın arefesinde ldquoErmichionlarrsquoın

efendisi Askelrdquo tarafından goumlnderilmiştir 119

Artamonov buradaki amacın Bizansrsquoın

114

Taşağıl agm s32 ve 39 115

Haussig age s191 116

Goumlmeccedil ldquo İpek Yolu s219 117

Artamonov ilk Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnacircsebetinin tarihi konusunda kendi iccedilinde ccedilelişkiye

duumlşmuumlştuumlr Aynı eserinin bir başka sayfasında 463 yılında Romalılarrsquoa Saragur Ugor ve

Onogurlarrsquodan bir elccedilinin gittiğinden bahsetmektedir Krş Mİ Artamonov Hazar Tarihi Tuumlrkler

Yahudiler Ruslar ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004 s86 ve 182 Bu durumda

elimizdeki bu bilgiye goumlre ilk Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnasebetlerine dair en eski tarih 463 yılı olarak

verilmelidir 118

Artamonov age s182 İsmail Mangaltepe Bizans Kaynaklarında Tuumlrkler İstanbul Doğu

Kuumltuumlphanesi Yay 2009 s52 119

Artamonov age s182

86

Tuumlrk-Pers ittifakına tepkisini oumllccedilmek olduğu ihtimali uumlzerinde durmaktadır Bizce de

bu guumlccedilluuml bir olasılıktır

Goumlktuumlrkler kervan yollarının kontroluumlnuuml ellerinde tutmuşlar ve ticaret işlerini

yine kendi kontrollerinde Soğdlularrsquoa (Semerkand Devletirsquonin yerlilerine120

)

yaptırmışlardır Soğdlular Tuumlrkler adına ticareti ve İpek Yolursquonu ellerinde tutmak

amacıyla Sacircsacircnicircler (İranlılar)rsquole ilişki kurmaya ccedilalışmışlar fakat koumltuuml

karşılanmışlardır Goumlktuumlrkler adına Soğd kervanlarının yapmakta oldukları ipek

ticaretinin guumlzergacirchı olan Guumlney İpek Yolu 568 yılında Sacircsacircnicircler tarafından geccedilişe

kapatılmıştır Ccediluumlnkuuml Yemenrsquoi işgal ederek Babrsquoel Mendep Boğazırsquona hacirckim

olmuşlar ve bu guumlcuuml kullanarak kendi ipeklerini Ccedilin ipeğinin rekabetinden korumayı

amaccedillamışlardır Bu durumdan hem Ccedilinrsquoden vergi olarak ipek alan Goumlktuumlrkler hem

de bu ipeğin fazlasının sevkedildiği Bizans zarar goumlrmuumlştuumlr Sacircsacircnicircler tarafından

kontrol altında tutulmaktan kurtulmak isteyen Soğdiyanalı ipek tacirleri Bizansrsquola

doğrudan ticaret yapmak amacıyla Goumlktuumlrk Kağanı İstemirsquoden Konstantinopolisrsquoe

bir elccedili goumlnderilmesini istemişlerdir Bunun uumlzerine (568 sonu-569 başlarında)121

ipekli kumaşlar ve İskit yazısıyla122

yazılmış bir mektupla İstanbulrsquoa goumlnderilen o

zamanın sekiz Soğd şehir devletlerinden birinin prensi 123

olan Soğdlu Maniakh124

oumlnderliğindeki Tuumlrk elccedilileri Bizansrsquoın başkentine Kuzey İpek Yolursquonu kullanarak

Kafkaslar uumlzerinden ulaşmak zorunda kalmışlardır Bizansrsquoa ulaşan Tuumlrk elccedililik

heyeti125

iyi karşılanmıştır 126

İmparator II Justinrsquoin soumlz konusu mektubu ccedileşitli

120

Bahaeddin Oumlgel ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S1 Ankara

Haziran1981 s7 121

Mangaltepe age s48 122

Bartold ldquoTuumlrkler alfabeyi Orta Asyalı İranlılardan [İranlılarrsquodan] almışlardı 567rsquode

Konstantinopolisrsquoe giden Tuumlrk elccedilileri yanlarında ldquoİskit alfabesiylerdquo yazılı bir ferman goumltuumlrmuumlşlerdirrdquo

bilgisini verdikten sonra bu alfabenin Soğd koumlkenli olduğunun anlaşıldığını hatta Uygur alfabesinin

de Soğd koumlkenli olduğunun ispatlandığını belirtmiştir ldquoTung-huan yakınlarında Ccedilin sınır duvarı

uumlzerindeki bir hisarda bulunan eski ticari belgelerde kullanılan Orta Asyalı İranlıların [İranlılarrsquoın]

yazılarından bu alfabenin ldquoSoğdrdquo koumlkenli olduğu anlaşılmaktadırrdquo Bkz Bartold Orta Asya s 25 123

Hans-Wilhelm Haussig ldquoHun ve Avar Adlarının Anlamı Hakkındardquo ccedilev Ergin Ayan TKİD S13

İstanbul Kocav Yay 2005 s230 dp23 124

Haussig Maniakhrsquoı Soğd mahalli huumlkuumlmdarı olarak zikretmiştir Bu ismin Farsccedila olduğunu

belirtmiştir Bkz Haussig age s186 ve 191 Golden da Maniakhrsquoın ticaricirc ve askericirc buumltuumln

anlaşmaları yapma yetkisine sahip bir tuumlccar olduğu bilgisini vermiştir Bkz Golden Hazar

Ccedilalışmaları s48 125

Goldenrsquoın bu heyetle ilgili olarak ldquohellipİlk Tuumlrk elccedililik heyeti 568rsquode II Justin doumlneminde

Constantinoplersquoa geldirdquoifadesindeki bilgi tamamen yanlıştır Ne Batı Goumlktuumlrklerirsquonin ne de genel

87

kişilerin yardımıyla okuyabildiği kayıtlıdır Mektupta artık otoritenin Tuumlrk

Hakanırsquonın elinde olduğu Eftalitlerrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe bağlandığı belirtilmiştir127

Bizans ile bu Tuumlrk heyeti arasında varılan anlaşmaya goumlre Tuumlrk tuumlccarlarının

İstanbulrsquoda bir ticaret merkezi kurmaları128

ve Sacircsacircnicirclerrsquoe karşı ittifak oluşturup

ticaret kervanlarının İranrsquodan serbestccedile geccedilmesi iccedilin Bizansrsquoın baskı yapması kararı

alınmıştır129

Anlaşmayı Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarının onayına sunmak uumlzere geri doumlnen

Tuumlrk elccedilileriyle birlikte doğu şehirleri valisi Zemarque de Cilicie (Kilikyalı

Zemarkhos) başkanlığında bir Bizans heyeti de goumlnderilmiştir130

Semerkand

Boumllgesirsquone geldiklerinde Zemarhosrsquoa Tuumlrkler demirden uumlrettikleri uumlruumlnleri

goumlstermişlerdir 131

İstemi Kağan elccediliyi guumller yuumlzle karşılayarak bir suumlre sonra Sacircsacircnicircler uumlzerine

doğru hareket eden ordusuna refakat etme teklifinde bulunmuştur 132

Bizans heyeti

Goumlktuumlrkler uumllkesinde iken gelen İran elccedililik heyetinin huzura kabul edilmesi

esnasında Zemarkosrsquoun da bulunmasına izin verilmiştir İstemi Han İranlılarrsquoın

Tuumlrk elccedililerine yaptıkları koumltuuml muamelenin uluslararası kaidelere aykırı olduğunu

soumlyleyerek onları azarlamıştır 133

Zemarkhos başkanlığındaki Bizans elccedililik heyeti uumllkesine Yağma Tarkan

youmlnetimindeki yeni bir Tuumlrk elccedililik heyeti eşliğinde doumlnmuumlştuumlr 134

Goumlktuumlrklerrsquoin

Sacircsacircnicirclerrsquoe karşı girdikleri muumlcadelede yanlarında yer almasını teklif etmek iccedilin

goumlnderilmiş olan bu heyet Bizansrsquoa 571 yılının sonbaharında ulaşmıştır Bu Tuumlrk-

Bizans dostluğunun pekiştirilmesi accedilısından her iki taraf iccedilin de iyi bir fırsat

olmuştur Bizans İmparatorluğu gerccedilekten dost olduğunu ispatlayacak Tuumlrkler de

olarak Tuumlrklerrsquoin Bizansrsquoa goumlnderdikleri ilk heyettir Golden Hazar Ccedilalışmaları s48 Menander

(Bonn) s294 Chavannes Documents s233 126

Artamonov age s370-375 127

Oumlgel agm s7-8 Golden Tuumlrk Halkları s104 128

Soğdlu tuumlccarlara Tuumlrkler tarafından ldquoMitatonrdquo denmekteydi 569rsquoda Tuumlrklerrsquoin İstanbulrsquoda

kurmuş oldukları muumlessese bu idi Bkz Haussig age s187 ve 189 129

Sadri Maksudi Arsal Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul 1947 s299 Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi

Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul TDAV Yay 1980 s182 130

Haussig age s186-187 131

Oumlgel agm s7-8 132

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s63-66 133

Arsal age s301 Sevinccedil agm s183-184

88

dostluğundan emin olacaktı Justinos bu dostluğu guumlccedillendirmek iccedilin gereken ccedilabayı

goumlstermiştir 135

Bizans elccedilisi Valentinus Goumlktuumlrk prenslerinden oumlnce sınıra daha yakın olan

Tuumlrk-Şadrsquoı daha sonra da daha iccedileride olan Tardursquoyu ziyaret etmiştir Tardu da 600

senesinde Tuumlrk elccedilileri vasıtasıyla Bizans İmparatorursquona bir mektup goumlndermiş ve

elccedililer imparatorun soruları karşısında bu mektubu accedilıklamışlardır Bu mektup

Tardursquonun kardeşi Tuumlrk-Şadrsquoın beyanatları uumlzerine Bizans elccedilileri tarafından zapta

geccedilirilmiştir 136

Zemarkosrsquoun Tuumlrklerrsquoi ziyaretinden birkaccedil yıl sonra Bizansrsquoa Anakastes

başkanlığında bir Tuumlrk elccedililik heyeti daha gitmiştir Bu heyet Bizansrsquoı İranrsquoa karşı

birlikte karşı savaşmak uumlzere ikna etmeyi başarmıştır 137

Daha sonra 576 yılında Roma İmparatoru Tiberius da Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili

goumlndermiştir Valentiniosrsquoun başında bulunduğu heyet İstemirsquonin oğlu Tuumlrgeş Şad

tarafından kabul edilmiştir Fakat bu seferki karşılama Bizansrsquoın yaptığı oyunlar

nedeniyle sinirli ifadelerle olmuştur 138

Tuumlrkler 598 yılında daha oumlnce İranrsquoa karşı Bizansrsquola oluşturdukları ittifakı

yeniden canlandırmak iccedilin İmparator Mavrikiosrsquoa elccedili goumlndermişlerdir Bu elccedililer

kendilerine isyan eden Ugorları kılıccediltan geccedilirdiklerini de bildirmişlerdir139

Bundan

maksat bir nevi goumlzdağı vermek Bizansrsquoın cevabının olumlu youmlnde olmasına neden

teşkil etmek olmalıdır

134

Golden Hazar Ccedilalışmaları s48-49 135

Mangaltepe age s73 136

Haussig agm s230 dp25 137

Babaoğlu age s94-95 138

Arsal age s303 Sevinccedil agm s182 139

Artamonov age s189

89

c Goumlktuumlrklerrsquoden Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Ak Hun (Eftalit) ve Juan-Juan Devletlerirsquonin elinde olan Tuumlrkistan ipek

ticareti Goumlktuumlrklerrsquoin tarih sahnesine ccedilıkmasından sonra Goumlktuumlrk-Sacircsacircnicirc

muumlttefikliğinin idacircresine geccedilmiştir Eftalit toprakları aralarında paylaşılmıştır Ancak

arslan payına sahip olmasına rağmen kervan yolunun Maverauumlnnehir guumlzergacirchını da

ele geccedilirmek isteyen Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircn (531-579) Akdeniz limanları ve

Bizansrsquoa yapılan ipek nakliyatını durdurmuştur İstemirsquonin durumu duumlzeltmek iccedilin

yolladığı elccedilileri de hile ile oumllduumlrtmuumlştuumlr 140

Eftalitlerrsquoin mağlubiyetinden sonra Tuumlrklerrsquoin tebaası olan Soğdlar hem tacir

hem aracı olarak doğu ve batıya gidip gelmeye başlamışlardır Tuumlrklerrsquoin Ccedilinrsquoden

ellerine geccedilen ipeğin fazlasını Bizansrsquoa ulaştırarak değerlendirebilmeleri iccedilin İran

Şahı ile anlaşmaları gerekiyordu İstemi Kağan Soğdlu Maniakhrsquoı tam yetkili

buumlyuumlkelccedili sıfatıyla ipeğin İran uumlzerinden sevkinin yapılması meselesini konuşmak

uumlzere Huumlsrev Anucircşicircrvacircnrsquoa goumlndermiştir Maniakh Pers huumlkuumlmdarına ipeği satın alıp

batıya ihraccedil etmesini teklif etmiştir Ancak Persler bir suumlre sonra Bizansrsquoın

guumlccedilleneceğini hesaba katarak bu zor durumdan kurtulmak iccedilin Eftalitli olup

sonradan Sacircsacircnicirclerrsquoe sığınmış olan Katulfrsquoun etkisiyle oumlnce getirilen ipeği parasını

oumldeyerek almışlar sonra da malı elccedilinin goumlzuuml oumlnuumlnde yakmışlardır Bu olay Soğdlar

tarafından İranrsquoın mevcut durumunda değişikliği kaldıramayacağı şeklinde

yorumlanmış ve İstemi Kağanrsquoa bildirilmiştir Kağan tamamen Tuumlrklerrsquoden

oluşturulmuş bir heyet goumlndermiş fakat bu da sonuccedil vermediği gibi uumlccedil doumlrt kişi

dışında heyet mensuplarının zehirlenerek kendi uumllkelerinde alışkın olmadıkları

İranrsquoın boğucu sıcağına dayanamayarak oumllduumlkleri haberi yayılmıştır Olup bitenin

farkında olan Goumlktuumlrkler iccedilin bu olay İranrsquola husumetin başlangıcı olmuş 141

İstemi

silahlı muumlcadeleye girişmiştir 142

140

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s99-100 Abduumllkadir Donuk ldquo ldquoOn Dillirdquo Bizansrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S259

YXXII İstanbul TKAE Eyluumll1984 s538-539 141

Buradaki ldquoİskitrdquo tabiri ldquobozkırda yaşayan tuumlm Tuumlrk topluluklarırdquo nı ifade ediyor olmalıdır Bkz

Mangaltepe age s48-49

90

d Goumlktuumlrklerrsquoden Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bumın Kağan guumlccedillenince hamlesini Juan-juan huumlkuumlmdarı Anagay

(AnahuanA-na-kui)rsquoa yolladığı elccedilisi aracılığıyla kızıyla evlenme isteğinde

bulunarak yapmıştır Bu hareket tacircbinin metbucircsuna denk olmak istediği anlamına

geldiğinden Anagay ccedilok sinirlenmiş ldquoSen benim doumlkuumlmcuumlnsuumln Bana karşı boumlyle

bir isteğe nasıl cuumlret edersinrdquo diyerek cevap vermiştir Bumın Kağan da Juan-juan

elccedilisini oumllduumlrtmuumlştuumlr Bundan sonra Ccedilinrsquodeki Batı Topalarrsquoa elccedili goumlndererek kız

istemiştir Ccedilin İmparatoru bu isteği yerine getirmiştir 143

Aralarında gerccedilekleşen savaş sonunda mağlup olan Juan-janlardan geriye

kalan uumlccedil bin kişilik tebaa Batı Wei İmparatorluğursquona iltica etmek istemiş fakat onlar

Tuumlrklerrsquole muumlttefik olduklarından Juan-juan tutuklularını Tuumlrk elccedilisine teslim

etmişlerdir Elccedili ccedilocukların gelecekte prenslerin hizmetinde bulundurmak uumlzere

alıkonulmasını yetişkinlerin oumllduumlruumllmesini istemiştir 144

e Goumlktuumlrklerrsquoden Moğollarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Oğuzlarrsquoın ayaklanmasını fırsat bilen Yabgu Tuman (Teoman 552rsquode Bumın

Kağan) bağlı olduğu Moğol Apar huumlkuumlmdarına ayaklanmayı bastırma teklifinde

bulunmuştur O yaptığı hizmetin karşılığında Moğol guumlveyi olmayı dolayısıyla

iktidarın varisi olmayı hedeflemişken Apar huumlkuumlmdarı kızını vermediği gibi başbuğ

Tumanrsquoı aşağılamış ve elccedilisini oumllduumlrtmuumlştuumlr Bunun uumlzerine Tuman 534-556 yılları

arasında iktidarda olan Batı Tabgaccedillarrsquoa elccedili yollayarak kız istemiş ve Aparlarrsquoa karşı

ittifak teklifinde bulunmuştur Bu doumlnemde Batı Tabgaccedillar da dış desteğe ihtiyaccedil

duyduklarından bu teklifi geri ccedilevirmemişlerdir 145

142

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s63-66 Golden Tuumlrk Halkları s103-104 143

Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 144

Gumileumlv age s44-46 145

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun

Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980

s173-174

91

3 UYGURLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Toumlleslerrsquoin Uygur boyu lideri Tecirc-chien Hsi-chin (irkin)rsquoin oğlu Prsquou-sa Uygur

Devletirsquonin temelini atmıştır Doumlneminde Ccedilinrsquoe elccedililer goumlndermiş haraccedillar

sunmuştur146

744 yılı Ağustos ayında Uygurlar ve Karluklarrsquoın147

birleşerek Ozamış

Kağanrsquoı oumllduumlrmelerinden sonra Uygur Ku-li-prsquoei-lo kendi kendini Kutluğ Bilge Kuumll

Kağan ilan etmiş ve Ccedilinrsquoe goumlnderdiği bir elccediliyle memleketinde olup imparatoru

bitenlerden haberdar etmiştir İmparator da Huai-jecircn Kağan unvanını vermiştir148

747rsquode tahta geccedilen Uygur Hanı Moyanccedilur Chrsquoang-anrsquoda tek taraflı elccedililik

accedilmış bu durum pek ccedilok hediyeyle karşılanmış ve imparatora bağlı kalmıştır149

Ccedilinrsquode bulunan ve hor goumlruumllmuumlş olan Uygurlar Ccedilinliler tarafından

hakanlıkla suumlrduumlrduumlkleri ittifakın ağır sonuccedillarından kurtulmak iccedilin kullanılmışlardır

806rsquoda Chrsquoang-anrsquoa gelen Uygur elccedililik heyetinin uumlyeleri Mani dini ruhban sınıfına

mensucircptular Uygurlarrsquola muumlnacircsebetlerin bozulmaması adına Ccedilinrsquoin katlanmak

zorunda olduğu bu sınıf Uygur tacirlerle işbirliği yapmak ve ticarete suiistimal

etmekle succedillanarak 817rsquode sınır dışı edilmiştir Bunun sonucunda Ccedilin-Uygur ittifakı

bozulmuştur 150

Ccedilin kaynaklarında Holie-han Moyanccedilo (745-759) adıyla zikredilen Uygur

kağanının 758 yılında Ccedilinrsquode bulunan elccedilisi protokolde oumlncelik sırası konusunda

Arap elccedilisiyle tartışmıştır 151

146

Ccedilin kaynakları hediyelerden haraccedil adı altında bahsetmişlerdir Oumlgel bu bilgiyi CTSrsquodan vermiştir

Bkz Bahaeddin Oumlgel ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten XIX S75

Ankara TTK Temmuz1955 s338 147

Ozamış Kağanrsquoı oumllduumlrenler oumlnce Basmıllar olarak zikredilmiş ve belgenin devamında Uygurlarrsquola

Karluklar tarafından beraberce oumllduumlruumllduumlğuumlnden bahsedilmiştir Ozamış Kağanrsquoın Basmıllarrsquodan

olması nedeniyle bizce ikincisi daha doğrudur Chang age s 203-204 148

Bu olaydan CTS ve HTSrsquoda bahsedilmemiştir Bkz ae s207 dp281 149

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s450 150

Ae s502-503 151

Bartold Orta Asya s197

92

Uygurlar Ccedilin ile muumlnacircsebetlerinin iyi olmasından istifade ederek 760

tarihinden sonra at karşılığında ipek temin etmek uumlzere sık sık heyetler

yollamışlardır Bir at karşılığında kırk ipekli parccedila alabiliyorlardı Her heyetin on

binlerce at getirdiği duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde ticaretin buumlyuumlkluumlğuuml ortaya ccedilıkmaktadır Ancak

bir suumlre sonra Uygurlarrsquodan gelen atların sayısındaki artış ve işe yaramaz atların da

suumlruumllere dahil edilmeleri Ccedilin iccedilin zararlı hacircle gelmeye başlamıştır Ayrıca Ccedilin bu

kadar ccedilok ipeği sağlayabilmek iccedilin kendi halkına vergi yuumlklemek zorunda kalmıştır

Bu sebeple imparator senelik altı bin at alacağını bildirmiştir 152

787 yılının Ağustos ayında Ccedilin sarayına bir elccedililik heyeti yollayan Uygur

Kağanı Mo-chrsquoo Tarkan kendi uumllkesinin uumlruumlnlerini haraccedil olarak sunmuş ve sıhriyet

yoluyla anlaşmanın muumlmkuumln olup olmadığını sormuştur 153

790 yılı Haziranrsquoında bir Uygur elccedilisi Ccedilinrsquoe gitmiş ve doumlnuumlşuumlnde giderken

goumltuumlrduumlğuuml atların değeri olarak uumlccedil yuumlz bin top ipek getirmiştir154

806 senesinde Uygurlar Ccedilin sarayına haraccedil sunmuşlardır Yine aynı sene

iccedilinde Uygurlarrsquodan Maniheistlerin de iccedilinde bulunduğu bir heyet Ccedilin sarayına

gitmiştir Ouml İzgirsquonin Mackerrasrsquotan verdiği bilgiye goumlre her yıl Ccedilinrsquoe giden bu

Maniheistler pazar yerlerindeki tuumlccarlarla kanuna aykırı ticaret yapmışlardır 155

Ay Tengride Kut Bulmış Alp Bilge Kagan 813 yılında buumlyuumlk

memurlarından İ-nan-chrsquoursquoyu bir konccediluy (Ccedilinli prenses) ile evlenmek isteğini

bildirmek uumlzere elccedili tayin etmiştir İmparator buna cevapsız kalınca kağan ordusuyla

Ccedilin sınırına yuumlruumlmuumlş Ccedilin ileri gelenleri İmparatorrsquoa tehlike karşısında hazırlanmaya

vakit bulabilmek iccedilin prensesin goumlnderilmesini teklif etmişlerse de imparatoru ikna

edememişlerdir İmparator Ccedilinrsquoi gezmekte olan sekiz Mani rahibine karışıklık

iccedilinde olan imparatorluğun bu duumlğuumln masraflarını karşılayacak durumda olmadığını

152

İzgi agm s102-103 153

Ay s103 154

Ay

93

soumlyleyerek onlardan kağanı bu isteğinden caydırmalarını istemiştir Ancak anlaşılan

o ki rahiplerin ccedilabaları da yetersiz kalmıştır Uygurlar bu sefer Alp Tarkan

başkanlığında bir heyet goumlndermişler konccediluyun goumlnderilmesini kesin bir dille

bildirmişlerdir Sonunda imparator razı olmak zorunda kalmıştır 156

821 yılında Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe en kalabalık heyet gitmiştir Teng-lo Yuuml-lu

Mo-mi-shıh Chuuml-chu Prsquoi-chia Chrsquoung-te (Kuumlccedilluumlk Bilge Kağan) tahta ccedilıktıktan sonra

iki bin kabile reisi ile Ccedilin sarayına yirmi bin at ve bin deve goumlndermiştir 157

822 yılı Şubatrsquoında Ccedilin İmparatoru Uygurlarrsquoa atların karşılığı olarak elli bin

parccedila ipek ve bir prenses goumlndermiştir Aynı senenin Mart ayında da yine atların

bedeli olarak yetmiş bin parccedila ipek verilmiştir 158

Ccedilinlilerrsquoin sınır boumllgelerini koruyan valilikleri vardı 830 senesinde Ho-tung

Boumllgesirsquonde kurulan valiliğe Uygurlar Li-chrsquoang isminde bir şahsı goumlndererek on

bin at satmışlardır 159

Sung hanedanı zamanında Kao-chrsquoang Uygurlarırsquondan Ccedilinrsquoe ilk ticaret

heyeti 962 yılının Mart ayında gitmiştir A Tutuq başkanlığındaki kırk iki kişilik bu

heyet kendi uumlruumlnlerini sunmuşlardır 965 Kasımrsquoında giden ve rahip Fa-yuan

başkanlığındaki ikinci heyet kendi uumllkelerinin uumlruumlnleri kehribar cam kacircseler ve

Budarsquonın bir dişini sunmuşlardır 160

981 senesi Mart ayında ise Mai-sun başkanlığında giden heyet Ccedilinrsquoe kendi

uumllkelerinin uumlruumlnlerini sunmuşlardır 161

155

Ay s94 156

Oumlgel ldquoUygur s367-368 157

İzgi ldquo XI s103-104 C Mackerras The Uighur Empire Canberra 1968 s94 158

İzgi ay s104 159

Ay 160

Ay s105-106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s106-108 161

İzgi ldquo XI s106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s108

94

Ccedilin kaynaklarından ldquoYuuml hairdquoden 983 senesinde Ccedilinrsquoe yine bir elccedililik

heyetinin gittiği aktarılırken ldquoSung Hui-yaordquodan 984rsquote Uygur ve Tatar elccedilisinin

birlikte giderek hediyelerini sundukları bilgisi verilmektedir 985 yılında da

Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe bir elccedililik heyetinin gittiğinden bahsedilirken ve sonuncu heyetin

Ccedilinrsquode İmparator Chen Tsung zamanında Ching-te saltanat devrinin birinci

senesinin Mayıs ayında (1004 yılında) bulunduğu kayıtlıdır Kao-chrsquoangrsquodan giden

heyet son ticaret heyetidir 162

4 KIRGIZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Kırgızlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Ccedilin kaynağı Trsquoang-shursquoya goumlre Kırgızlarrsquoın Ccedilinrsquoe ilk elccedililerini goumlndermeleri

648 yılında Batı Tuumlrkleri Kağanı Dulursquonun guumlcuumlnuuml kaybetmesinin ardından

gerccedilekleşmiştir Ccedilin hacirckimiyetine giren Tuumlrk toprakları iccedilinde Kırgız toprakları da

yer almakta idi Kırgızlar Ccedilinrsquoin valilik goumlrevlerini uumlstlenmişler ve Ccedilin memur

unvanlarını almışlardır Kırgızlarrsquoın Ccedilin ile muumlnacircsebetleri uumllkeleri 758 yılında

Uygurlar tarafından ele geccedilirilinceye dek suumlrmuumlştuumlr Kırgızlarrsquodan Ccedilin sarayına 650-

683 yılları arasında iki 705-711 tarihleri arasında bir 713-755 tarihleri arasında da

doumlrt defa elccedili goumlnderilmiştir 163

Ccedilin İmparatoru İ-tsung zamanında ise (860-873) uumlccedil Kırgız elccedilisinin Ccedilin

sarayına geldikleri bilgisi mevcuttur 164

162

İzgi ldquo XI s106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s110 163

Bartold Orta Asya s193-194

95

5 TUumlRGİŞLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Tuumlrgişlerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Tuumlrgiş Kağanı U-ccedile-lersquonin yerine geccedilen oğlu Souo-ko Ccedilin ile muumlnacircsebetleri

devam ettirebilmek niyetiyle elccedilisi Souo-larsquoyı uumllkesinin uumlruumlnlerinden bazı şeyler ve

elli at ile goumlndermiştir (707-709 arasında) Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisini sarayın

girişinde merasimle karşılatmıştır suumlvari birliğinden iki muhafız refakatinde onu

huzuruna kabul etmiştir Fakat diğer taraftan Tuumlrgiş Kağanırsquonın taht iddiası nedeniyle

aralarında suumlrtuumlşme olan kumandanı Kuumllccedilur Tchong-tsiersquonin Tibet ve Ccedilinrsquoi

karıştırarak olayı buumlyuumltmeye ccedilalışması Ccedilinrsquoin Souo-korsquonun aleyhinde planlar

yapmasına neden olmuştur Elli atı hediye olarak goumltuumlrduumlğuuml sırada elccedili Ccedilin sarayının

Tuumlrgiş kağanının aleyhine planlarını oumlğrenmiş ve bunu bildirmek uumlzere acele geri

doumlnmuumlştuumlr Kendisine duumlzenlenen bu tezgacirchtan haberdar olan Tuumlrgiş Kağanı

Kuumllccedilurrsquou yakalatmış ve ardından Ccedilin sarayına planda parmağı olan devlet ileri

gelenlerinden Tsong Tchrsquoou-krsquoorsquounun başını istettiği bir elccedili goumlndermiştir Ccedilin sarayı

da meselenin gerccedilek yuumlzuumlnuuml oumlğrenince Souo-korsquoya ldquoDeğişikliğe Uyan Kağanrdquo

anlamına gelen ldquoKoei-hoardquo fahri unvanını vermeye bir elccedili goumlndermiştir165

Tuumlrgiş Kağanı Su-lu henuumlz kağan olmadan oumlnce Tarazrsquo da otururken on boyu

(Kara Tuumlrgiş kabilelerini) liderliğinde toplamayı başarmış166

ve buumlyuumlk bir guumlccedil haline

gelmiştir 715 yılında da Ccedilin sarayına bir elccedili goumlndermiştir İmparatorluk da ona ldquo

orman ve tuumlyler gibi kalabalık ordu kumandanırdquo anlamında ldquoSol Yu-linlerin buumlyuumlk

kumandanırdquo unvanını vermiştir 716 yılında kendisini Batı Goumlktuumlrkleri kağanı ilan

ettikten sonra da Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiş ve İmparator Hsuumlen-tzung da kendisine ldquoTa-

shihrdquo unvanını vermiştir Ayrıca saf ipekten yapılmış oumlzel bir elbise kemer ve buna

benzer yedi ccedileşit hediye goumlndermiştir Su-lursquonun da karşılığında armağanlar

164

Ae s200 165

Detaylı bilgi iccedilin bkz Huumlseyin Salman Tuumlrgişler Başvuru Kitapları Dizisi53 Ankara TC

Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay 1998 s 24-32 166

Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII

Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s7

96

goumlnderdiği kayıtlıdır 167

Ccedilin İmparatoru Hiuen-tsongHsuumlen-tzung bu youmlntemle

Tuumlrgiş Kağanırsquonı kendi tarafına ccedilekmeye ccedilalışmıştır Ccedilinliler bu politikayı her

fırsatta uygulamışlardır 719 senesinin onuncu ayında da bir fermanla Tuumlrgiş

Kağanırsquona ldquoitaatkacircr ve sadık kağanrdquo unvanını vermişlerdir 168

Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo a goumlre Su-lursquonun karısı Chiao-

he Hatun bir elccediliyi 1000 kadar atı satmak iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-

hsienrsquoe goumlndermiştir Mektubun uumlslubu emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien

elccediliyi doumlvduumlruumlp tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi

donarak oumllmuumlştuumlr Bunu duyan Su-lu Doumlrt Garnizonrsquou yağmalamış ve Anhsirsquoyi

kuşatmıştır 169

Tuumlrgiş Kağanı Sou-lou 729 yılının altıncı ayında Ccedilinrsquoe eski dostluklarının

devamı mahiyetinde nezaket ziyareti iccedilin reis Ye-ccedili-a-pu-sse 170

adlı bir elccedilisini

goumlndermiştir Tuumlrgişlerrsquole dostluğa oumlnem veren İmparator Hiuen-tsongHuumlan-tsung

(712-755) elccediliyi sarayın Tan-Feng Koumlşkuumlrsquonde karşılamıştır Fakat aynı anda II

Goumlktuumlrk Devletirsquonin elccedilisi de saraya geldiği iccedilin Ccedilin İmparatorursquonun verdiği ziyafet

sırasında bir protokol krizi yaşanmıştır

Goumlktuumlrk elccedilisi Ccedilin protokol yetkililerine ldquoTuumlrgiş Devleti kuumlccediluumlktuumlr Menşe

bakımından da Tuumlrk soyundandır Bu sebeple birinci sırayı alma hakkına sahip

değildirrdquo diyerek devletinin buumlyuumlkluumlğuumlnuuml ve itibarını dile getirmek istemiştir 171

Bunun uumlzerine Tuumlrgiş elccedilisi ldquoBuguumln iccedilin bu ziyafet benim şerefime

hazırlandı İkinci sıraya geccedilememrdquo cevabını vermiştir

167

Eyuumlp Sarıtaş ldquoCcedilin Kaynaklarına Goumlre Tuumlrgişler Boyu ve Hacirckimiyetirdquo YLS Tezi Tarih Anabilim

Dalı Ankara Ankara Uumlni Sosyal Bilimler Ens 1996 s37-38 168

Salman age s45 169

Sarıtaş age s43 170

Salman elccedilinin ismini Che-tche-a-pou-se (Şe-ccedile-apuse) olarak vermiştir Bkz Salman age

s57 171

Ae

97

Ccedilin saray goumlrevleri kısa bir muumlşaverenin ardından Goumlktuumlrk elccedilisini ziyafette

doğuda kurdukları ccediladıra Tuumlrgiş elccedilisini de batıda kurdukları ccediladıra alarak ccediloumlzuumlm

bulmuşlardır Ziyafetten sonra Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisine ldquosivil albayrdquo

anlamında ldquoLang-tsiangrdquo fahri unvanı yanında balık şeklinde bir kese altın bir kayış

ve mor renkli bir kumaş hediye etmiştir 172

Devletler arasında kimi zaman barışın ardından da elccedililerin goumlnderildiği

bacirckidir Nitekim Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında vuku bulan kısa

suumlre bir muumlcadelenin ardından 736 yılının sekizinci ayında Ccedilinlilerrsquoin saldırılarına

karşı koyacak guumlccedillerini kaybettiklerini anlayan Tuumlrgiş Kağanı yuumlksek dereceli

memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlndermiş ve yeniden

bağlılıklarını bildirmiştir173

İmparator tarafından buumlyuumlk ilgiyle karşılanan elccedilinin

şerefine ziyafet verilmiştir Ayrıca saray buumlyuumlklerine mensup bir askericirc birim olan

ldquoSağ kin-ou Muhafızları Kumandanırdquo unvanı ile ipek bir elbise yuumlz top nakışlı ipek

kumaş hediye edilmiştir 174

744 yılına gelindiğinde Tu Huo-hsien (İl İtmiş Kutluk Bilge Kağan)

zamanında Trsquoang suumllalesi ile Tuumlrgişler arasındaki elccedililik teatileri yoğunlaşmıştır 175

Arap huumlkuumlmdarı Nasr doumlneminde Semerkantrsquoın geri alınışından kısa bir suumlre sonra

Ccedilinrsquoe goumlnderilen elccedililik heyetinin ardından 744 yılında daha kapsamlı bir heyet

goumlnderilmiştir Ticaricirc ilişkileri duumlzenlemekle goumlrevli bu heyette Arap Soğd

Toharistan elccedilileri yanında Zacircbulistan Şaş ve Tuumlrgiş elccedilileri de bulunmakta idi 176

b) Tuumlrgişlerrsquoden Araplarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Tuumlrgiş Kağanı Sou-lou Maverauumlnnehir şehir devletlerinin Araplarrsquola

muumlcadelelerinde onlara yardımda bulunmuştur Muumlsluumlman bir topluluğun yaşadığı

172

Ae s 57-58 173

Ae s48 174

Ae s63 175

Sarıtaş age s54 176

HAR Gibb Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ankara Ccedilağlar Yay 2005 s 110

98

Maverauumlnnehirrsquo in buumlyuumlk şehirlerinden olan Kemercersquoyi 728 yılında kuşattıklarında

teslim olmayan şehir halkına ilk olarak Sacircsacircnicirc hanedanının son varisi Yezdigerdrsquoin

oğlu Huumlsrev teslim ccedilağrısında bulunmuştur Ret cevabı uumlzerine hakan ikinci bir elccedili

olarak mahallin bilginlerinden Bazgrirsquoyi goumlndermiştir Elccedili kaleye yaklaşarak

ldquoSizinle konuşmak iccedilin hakan beni memur etti Benimle goumlruumlşmek uumlzere bir adam

buraya gelsinrdquo demiş Muumlsluumlmanlar da Bahilersquoden Yezid bin Saidrsquoi indirmişlerdir

Bazgrirsquonin ldquoHakan beni size elccedili olarak goumlnderdi Hakan sizden maaşı 600 dirhem

olanların maaşlarını 1000rsquoe 300 olanların maaşlarını 600rsquoe ccedilıkaracak size

ihsanlarda bulunacakrdquo teklifine Yezid hakaret dolu soumlzlerle cevap vermiştir Sou-

lou bir suumlre sonra bir elccedili daha goumlndererek ldquoBir şehir uumlzerine yuumlruumlduumlğuumlmuumlz zaman o

şehri fethetmeden veyahut ahalisini oradan ccedilıkartmadan geri doumlnmek bizim acircdetimiz

değildirrdquo mesajını ilettirmiştir Bunun uumlzerine Kemerce halkı Galip isimli bir

temsilcisini goumlndererek hakan kendilerine aman verdiği taktirde nasıl davranmaları

gerektiğini sormuşlardır Semerkantrsquoa yakın Debusiyersquoye gelmeleri tavsiyesini alan

Kemerceliler şehri Tuumlrgişlerrsquoe teslim etmeye karar verirlerken kendi emniyetleri iccedilin

Tuumlrklerrsquoden beş rehin almışlardır Yolda herhangi bir grubun saldırısına maruz

kalmamak iccedilin de bir kumandan ve koruyucu talep etmişlerdir Hakan isteklerini

memnuniyetle kabul etmiş Kuumllccedilur (Kursul) refakatinde şehri teslim etmişlerdir 177

6 OĞUZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Oğuzlarrsquodan Tabgaccedillarrsquoa (Ccedilinrsquoe) Goumlnderilen Elccedililer

İlteriş Kağan başa geccedilince Tabgaccedillar Kıtaylar ve Oğuzlar uumlzerine yuumlruumlmuumlş

pek ccedilok kişiyi oumllduumlrmuumlştuumlr Bunun uumlzerine Oğuzlar Goumlktuumlrklerrsquoe karşı birlikte

hareket etmek uumlzere Tabgaccedilrsquoa Kunı Paşarsquoyı Kıtayrsquoa da Tongra178

Esimrsquoi elccedili

olarak yollamışlardır 179

177

Salman age s53-56 178

603 yılında Ccedilrsquou-lo Kagan kendisine isyan etmelerinden ccedilekindiği birkaccedil yuumlz kabile reisini

oumllduumlruumlnce Toumlloumls boyları ayaklanmışlardır İsyan eden Toumlloumls boylarından biri Ccedilin kaynaklarında

Trsquoung-lo olarak geccedilen Tongrarsquodır Ccedilin kaynaklarında bu boyların Goumlktuumlrklerrsquoe karşı birleştikleri

99

7 SELCcedilUKLULARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Selccediluklularrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Selccediluklularrsquola Bizans arasındaki resmicirc ilişkiler Tuğrul Beyrsquoin 1054 Malazgirt

Seferi oumlncesine dayanmaktadır Karşılıklı elccedililer ve armağanlarla dostluklarını

yenilemişlerse de Selccediluklu akınları durmamıştır 180

Malazgirt Savaşı oumlncesinde Sultan Alp Arslan181

barış teklifi ile Bizansrsquoa

elccedililerini goumlndermiştir Abucircrsquol- Farac Diogenesrsquoin nezdine goumlnderilen elccedili olarak

Savtekinrsquoin adını zikretmiştir Ayrıca Roma kralına elccedililerle birlikte sık sık

gittiğinden bahsedilen Şadi adlı bir genccedil vardır ki Sultan Diogenesrsquoin yakalandığını

tahkik ettirmek iccedilin bu genci goumlndermiştir 182

Bu konuda E Merccedilil ise bu heyette

Halife Kacircimrsquoin Sultan nezdindeki elccedilisi İbn el-Muhallebacircn ile Alp Arslanrsquoın

guumlvenilir kumandanı Savteginrsquoin bulunduğu bilgisini vermiştir Farklı bir goumlruumlş

olarak Micircrhondrsquoun ldquoMukaddem el-Ceyşrdquoinde Savteginrsquoin Sultanrsquoın emri ile

imparatorrsquoa elccedili goumlndermiş olduğunu kayd ettiğini183

de belirtmiştir İmparator

onları elccedililer konusunda geccedilerli olan kuralların gerektirdiği uumlzere ama oumlzel bir

kibarlık goumlstermeksizin kabul etmiştir Elccedililere sultanla barış goumlruumlşmelerine

başlamadan oumlnce ordusunun guumlvenliğini sağlayabilmek iccedilin bir şart koşmuş ve bunu

Alp Arslanrsquoa ilettikten sonra sonucu kendisine bildirmek uumlzere gelmelerini

soumlylemiştir Diogenes tuumlm Selccediluklu uumllkesini ele geccedilirme hayali nedeniyle184

olmayacak koşulların gerccedilekleştirilmesini istemiştir Hatta zafer elde edeceğinden

oumlyle emindir ki Romanosrsquoun Selccediluklu elccedilisine kışı geccedilirmek iccedilin havanın İsfahanrsquoda

belirtilmekle beraber kitabelerde ldquoaltı bag bodunrdquo olarak bahsedilen boylar olabileceklerine dair bir

belirti yoktur Detaylı bilgi iccedilin bkzSaadettin Goumlmeccedil ldquoAltı Bag Bodunrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S358

XXXI İstanbul Şubat1993 s85 179

Goumlk-Alp ldquoV Benguuml s170 Tonyukuk Yazıtı I Batı Yuumlzuuml 7 satır ve Guumlney Yuumlzuuml 2-6 180

Mikhael Attaleiates Tarih ccedilev Bilge Umar Arkeoloji ve Sanat Yay İstanbul Tarihsiz s57 181

Bizans kaynaklarında Sultanrsquoın adı Aksan olarak da zikredilir Bkz Ioannes Zonaras Tarihlerin

Oumlzeti ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay ty s137 182

Gregory Abucircrsquol-Farac Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev Oumlmer Rıza Doğrul 3bs Ankara

TTK 1999 s321-322 183

Erdoğan Merccedilil ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1975 s69-70

100

mı yoksa Hemedanrsquoda mı yumuşak olduğunu sorduğu kayıtlıdır185

Şartında

Tuumlrklerrsquoin yayıldıkları alanı tahliye etmelerini orada kendisinin ordugacirch

kuracağını186

ve barış anlaşması iccedilin Sultanrsquoın ayağına gelmesini187

istediğini

belirtmiştir Tuumlrk elccedililerin Bizans askerleri arasından sağsalim kendisine geri

gelebilmeleri iccedilin de ellerine Meryem Ana ikonasını vermiştir188

Aslında bu

Diogenesrsquoin farkında olmadan zaferi (kendilerine ait bir simgeyi) Tuumlrklerrsquoin eline

teslim etmesi demekti Ancak daha elccedililerin henuumlz birkaccedilı Diogenesrsquoin yanından

ayrılmadan189

bazı danışmanları bu barış teklifinin aldatmaca olduğunu soumlyleyerek

imparatoru ccedilatışmaya sevk etmişlerdir190

İmparator Alexios İznikrsquoi merkez edinen Kutalmış oğlu Suumlleyman Şahrsquoın

kendileri iccedilin tehlike arz ettiğini duumlşuumlnerek Tuumlrkler uumlzerine baskında bulunmuştur

Bu sırada Robertrsquoın saldırıya geccedileceğinden haberdar olduğu iccedilin Suumlleyman Şahrsquoın

barış teklifini kabul etmiş ve armağanlar sunmuştur 191

Sultan Melikşah Tutuşrsquoun fazla guumlccedillenmesinden endişe duyarak Siyavuşrsquou

İmparator Alexiosrsquoa elccedili olarak yollamıştır Eğer sıhriyet yoluyla anlaşmayı kabul

ederse Tuumlrkleri kıyı boumllgelerinden ccedilekeceğini tuumlm hisarları geri vereceğini ve tuumlm

guumlcuumlyle kendisinin destekccedilisi olacağını belirtmiştir İmparator elccediliyi huzuruna alıp

mektubu okuduktan sonra onu konuşturmaya ccedilalışarak Tuumlrk bir baba ve Guumlrcuuml bir

anadan doğduğunu oumlğrenmiştir Oumlnce Siyavuşrsquoun elindeki sultanın buyruğu ile kıyı

kentlerini ve hisarları boşalttırmıştır Ardından vaftiz edilmesine ikna etmek iccedilin

elinden geleni yapmış ve sonunda Siyavuşrsquou buna razı etmiştir Boumlylece vaftizden bir

184

Nikephoros Bryennios Tarihin Oumlzuuml ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay 2008

s 54 185

Semira Kortantamer ldquoArap Kaynaklarında Selccediluklularrdquo TİD SVIII İzmir Ege Uumlni Ed Fak

Yay 1993 s246 (16-17 Mart 1992 tarihinde İzmirrsquode gerccedilekleşen Selccediluklular Semineri bildirisidir)

İbn el-Kalacircnisicirc Zeyl s99 186

Alp Arslanrsquoın ordusunun kendilerine uumlstuumlnluumlk sağlayacak bir konumda yerleştiklerini kendisinin

elverişsiz bir yerde bulunduğunu duumlşuumlnmuumlştuumlr Bkz Attaleiates age s135 187

Attaleiatesrsquote olup Zonarasrsquota yer almayan bir bilgidir Bkz ae s135-136 188

Attaleiatesrsquo in verdiği bu bilgi Zonarasrsquota yer almamaktadır Karş Attaleiates ae s163-164

Zonaras age s135-136 189

Attaleiates age s163-164 Zonaras age s135-136 190

Zonaras ldquogiden elccedililerin geri doumlnmesini beklemedenrdquo der fakat elccedililerin bir kısmının yanında

kaldığından bahsetmez Bkz ae s136 191

Anna Kommena Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996 s124-126

101

kez geccedilince bir daha Sultanrsquoın yanına doumlnmeyeceğine dair soumlz almıştır Onu

hediyelere boğarak Ankhialos192

Dukalığırsquona atamıştır193

Nizacircmuumlrsquol-muumllk İsfahanrsquoda bulunduğu sırada cizye takdim etmek iccedilin gelen

Bizans elccedilisini kabul etmiş ve Sultan Kaşgar Kapısırsquona ininceye kadar elccediliyi

nezdinde alıkoymuştur194

Bizans kumandanı Liparites Hasankale Savaşı (1048)rsquonda esir duumlşmuumlştuumlr

İmparator IX Konstantinos elccedilisini Tuğrul Beyrsquoe goumlnderip kumandanını serbest

bırakması karşılığında fidye verme teklifinde bulunmuştur Tuğrul Bey Liparitesrsquoi

fidye almadan serbest bırakmış fakat mukabilinde yolladığı elccedilisi Şericircf Ebuumlrsquol-Fazl

Nasr aracılığıyla İstanbulrsquoda Emeviler devrinde yapılmış camide halife ve kendi

adına hutbe okunmasını ve daha oumlnce Abbasicirc halifelerine oumldenen yıllık verginin

kendisine verilmesini istemiştir195

Bundan bir suumlre sonra (1051-1052) Tuğrul Bey ccedilıkacağı Mısır Seferi

sırasında topraklarından geccediliş izni alabilmek niyetiyle Bizansrsquoa tekrar bir elccedili

yollamıştır 196

192

Buguumln Bulgaristan sınırlarında Burgaz yakınında tarihsel bir kenttir Kommena ae s196 dp4 193

Ae s195-196 194

Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD V S8-9 Ankara DTCF Yay

1967 s159 195

Mehmet İpşirli ldquoElccedili DİA XI İstanbul TDV Yay 1995 s6 196

Ay

102

B ORTA VE DOĞU AVRUPA COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK

KAVİM VE DEVLETLERİNDEN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1 AVARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Avarlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Avar elccedililik heyeti 513 yılında Ccedilinrsquoe gittiklerinde imparatora inciyle

bezenmiş ccedilerccedileve iccedilinde bir heykel sunmuşlardır Burada asıl dikkat ccedileken durum

hediyeyi takdim eden kişinin şaman Hung-hsuumlan olmasıdır Ccediluumlnkuuml bu bir ruhaniye

siyasicirc goumlrev verilmesi konusunda bize ulaşan en eski tarihli bilgidir

b) Avarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Avar Devletirsquonin 552 yılında dağılmasıyla onun yerini alan Goumlktuumlrklerrsquoe tacircbi

olmak istemeyen kavimlerin Batırsquoya doğru goumlccedil edenleri arasında Avarlar da yer

almakta idiler ldquoKavimler Kapısırdquo denilen Hazar Denizi ile Ural Dağları arasından

geccedilerek Kafkaslarrsquoa ilerleyen Avarlar o sırada Terek Havzasırsquonda bulunan İranicirc

kavimlerden Alanlar ile temas kurarak Alan reisi Zarosrsquoun Avarlarrsquoın Bizans ile

kurmak istedikleri dostacircne muumlnacircsebetlerde aracılık etmesini sağlamışlardır Zaros

Laz ilinde asker toplamakla memur Bizans kumandanı Justinrsquoe elccedili goumlndererek

Avarlarrsquoın bu isteğini bildirmiştir Justin de bunu İstanbulrsquoa İmparator Justinianrsquoe

iletmiştir İmparatorrsquoun muumlzacirckerelerde bulunmayı kabul etmesi uumlzerine Kandikh

(Kandik) adlı bir Avar elccedilisi 558 yılında İstanbulrsquoa kalabalık bir elccedililik heyetinin

başında goumlnderilmiştir Bu ziyaretleri sırasında Avarlar uzun saccedilları ve farklı

giyimleri ile oldukccedila dikkat ccedilekmişlerdir Kendilerine kılık kıyafetleriyle ilginccedil

gelen bu insanları goumlrmek iccedilin Bizans halkı sokaklara doumlkuumllmuumlştuumlr197

İmparator

birccedilok defa huzuruna kabul ettiği elccediliden Avarlarrsquoın guumlcuuml hakkında bilgi elde edince

197

Karatay ldquoDoğu Avrupa s28 Theophanes The Chronicle of Theophanes the Confessor yay

Cyril Mango-Roger Scott New York 1997 s339-340

103

Avarlarrsquoı İmparatorluğun Kafkas sınırındaki Sabirlerrsquoe ve Tunarsquonın doğusundaki

Kutrigurlarrsquoa karşı kazanması gerektiğini duumlşuumlnmuumlştuumlr Elccediliye altın kalkanlar

yataklar kilimler ve ipekli elbiseler hediye ederek mukabil elccedili olarak

goumlrevlendirdiği silahtarı Valentinrsquoin refakatinde memleketine goumlndermiştir

Avarlarrsquoın Dobrucarsquoda bulunmalarına goumlz yumularak Bizansrsquoın başa ccedilıkamadığı Slav

ve Bulgar akınlarını durdurmaları karşılığında Bizans huumlkuumlmetinin her yıl Avarlarrsquoa

bir miktar vergi oumldemesi kararlaştırılmıştır 198

Avarlar İstanbulrsquou kuşattıkları sırada kuşatmanın kaldırılması yolunda

Bizans ile muumlzakerelerde bulunmuşlardır Avar hakanı Bizansrsquotan kendisine

şartlarını bildirecek elccedili goumlnderilmesini istemiştir Bizansrsquota yapılan toplantı ile beş

kişilik bir heyetin goumlnderilmesi kararı alınmıştır Bu heyette Patrik Georgios

Athananios Theodosos Theodoros Synkellos199

ve Commerkiaroslu Theodoras

yer almışlardır200

Elccedililik heyeti hakanın huzuruna ccedilıkarak veliaht İmparator

Constantin adına hediyeleri takdim etmişler ancak o sırada orada bulunan Pers

elccedililerinden de rahatsızlık duymuşlardır Ayrıca hakan Bizans elccedililerine oturmayı

dahi teklif etmediği gibi isteklerini reddetmiş ve Perslerrsquoin kendisine ordularıyla

destek olacağını şehri hemen teslim ederlerse halkın serbestccedile şehirden

ayrılabileceğini soumlylemiştir Heyetin lideri Patrik Georgiosrsquoun Bizans ordularının

yakında olduğunu soumlylemesi uumlzerine hakan ldquoBalık gibi yuumlzseniz kuş gibi uccedilsanız da

sizi yakalayacağımrdquo cevabını vermiştir Elccedililer sadece para verebileceklerini

soumlyleyerek ccediladırdan ayrılmışlardır Bizanslılar Pers birliklerinin Boğazrsquodan geccedilişi

sırasında Pers generallerini (Avar Hakanırsquonın huzurunda goumlrduumlkleri uumlccedil elccediliyi)

yakalayarak Bebek yakınında hapsetmişlerdir Elccedililerden birinin kafasını diğerinin

kollarını keserek birbirine bağlanmış vaziyette Avar Hakanırsquona goumlndermişlerdir

198

Akdes Nimet Kurat ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD XXVI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak

Yay Temmuz2011 s82-84 199

İlacirchi yazarıdır Bkz İsmail Mangaltepe ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul

Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları S10 Ankara KaraM Yay Yaz2006 s17 200

Mangaltepe agm s15 HH Howorth ldquoThe Avarsrdquo Journal of The Royal Asiatic Society

vol XXI part IV London 1889 s783

104

Uumlccediluumlncuuml elccediliyi de Kadıkoumlyrsquoe goumltuumlrerek Perslerrsquoe goumlstermişler ve boynunu vurarak

Pers ordugacirchına yollamışlardır201

562 yılında Avar Hakanı Bayan Justinianosrsquotan bir elccedilisi aracılığıyla

Bizansrsquotan birinci seferdeki gibi para değil Avar halkının Bizans topraklarına

yerleştirilmesi isteğinde bulunmuştur AN Kurat ve A Taşağılrsquoa goumlre Okunim

isimli Avar elccedilisinden Avarlarrsquoın asıl niyetinin Bizans topraklarına yerleşmelerine

izin verilmesinin ardından Bizansrsquoa saldırmak olduğu oumlğrenilmiş olduğundan

imparator bu isteği reddetmiştir202

O Karatay ise imparatorun duumlşmanı

Gepidlerrsquoin meskucircn olduğu Sava ve Drava nehirleri arasındaki boumllgeyi Avarlarrsquoa

verdiğini belirtmiştir Avarlarrsquoın bir taraftan savunma oumlnlemlerini alıp diğer taraftan

Ant Slavlarırsquonı kışkırmalarını Avar hakanı o sırada Franklarrsquola muumlcadele iccedilinde

olması nedeniyle geccedilici bir suumlre sineye ccedilekmiştir203

574 yılına kadar diplomasi

eşliğinde suumlren Avar-Bizans ccedilekişmesi nihayet barışa doumlnuumlşmuumlş fakat bu sefer de

Bizans Avarlarrsquoın duumlşmanı olan Goumlktuumlrklerrsquoin tehdidi ile karşı karşıya kalmıştır 204

565 yılında Bizansrsquotaki taht değişikliğini fırsat bilen Bayan Kağan elccedilisi

vasıtasıyla Justinian zamanında oumldenen verginin artırılarak oumldenmesi talebinde

bulunmuştur Aksi taktirde Trakyarsquoya huumlcum edileceği bildirilmiştir İmparator II

Justin bu talebi reddedince Tunarsquoyı zorlayacak durumda olmayan Avarlar bu

isteklerinden vazgeccedilmek zorunda kalmışlardır Talep edilen vergi arasında

kaccedilaklara vurulan zincir kilimler (yataklar) ve diğer makbul eşya da vardı205

Kıtalarıyla birlikte Tuna boyundaki Novas Şehrirsquone giden ve avlanmak

maksadıyla buraya geldiklerini bildiren Priskosrsquoa Bayan Kağan kendilerine ait bu

sahada avlanamayacaklarını belirten bir haber yollamıştır Priskos buranın Bizansrsquoa

201

Mangaltepe agm s16 İbrahim Kafesoğlu ldquoXII Asra Kadar İstanbulrsquoun Tuumlrkler Tarafından

Muhasaralarırdquo İstanbul Enstituumlsuuml Mecmuası III İstanbul 1957 s9 Barišić uumlccediluumlncuuml elccedilinin

kafasının sahile atıldığı bilgisini verir Bkz FBarišić ldquoLe Sieacutege De Constantinople Par Les Avares et

Les Slaves En 626rdquo Byzantios Tome XXIV 1954 Reprinted in Nendeln-Leichtenstein 1966 s384 202

Kurat agm s84-85 Ahmet Taşağıl ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo

TDTD VIII Ağustos TDAV Yay 1990 s48 203

Karatay agm s30 204

Ay s31 205

Kurat agm s85

105

ait olduğunu savununca Avarlar Singidunum Şehrirsquonin surlarını yıkmışlardır

Bundan sonra Bayan Kağan ve Priskos Konstantinepolrsquode goumlruumlşmuumlşlerdir Bu

goumlruumlşmede geccedilen konuşmalar şoumlyle nakledilmiştir

Bayan Kağan- Azizim Priskos burası benim saham değil mi Sen bunu

yalanla benden almak mı istiyorsun Tanrı benimle ve İmparator Maurikios

arasında hakem olsun Benim elimde Bizans ve Avar askerlerinin kanını yeniden

akıtmak mı istiyorsun

Priskos-Bizden ancak bir tek şehir koparıp almadınız ki

Bayan Kağan- Elli Bizans şehrinin barbarların eline geccediltiğini goumlrmekte

gecikmeyeceksiniz206

Bu goumlruumlşmenin bir sonuccedil getirmediği hem kağanın soumlzlerinden hem de bundan

sonra da devam eden muumlcadelelerden anlaşılmaktadır Avarlarrsquoın Tomosiarsquoyı

kuşatmaları Paskalya yortusuna denk geldiğinden kıtlıkla baş etmeye ccedilalışan şehir

halkının rahat bir yortu geccedilirmesi iccedilin Bayan Kağan şehre erzak goumlndermek uumlzere

kendisine arabalar goumlnderilmesini istemiştir Priskosrsquoun goumlnderdiği doumlrt yuumlz araba

erzakla doldurularak şehre yollanmıştır Priskos da kağana Hindistanrsquodan gelen

ccedileşitli baharatlar hediye etmiştir Yortu guumlnleri sona erince de savaşa son

verilmiştir207

Simokattesrsquodan verilen bilgiye goumlre 583 yılında Bizansrsquoa giden Avar elccedilisinin

adı Targitiy (Targitay)208

idi 209

626 yılı yazı başlarında kendisine bağlı kitlelerle birlikte (Bulgar Gepid Slav)

İstanbul etrafındaki tepeleri işgal eden Avar Kağanı Athanasias adlı bir Rumrsquou

şehirdeki durumu ve geri ccedilekilirse kazancının ne olacağını oumlğrenmesi iccedilin elccedili tayin

etmiştir Şehrin boşaltılması ve tuumlm servetin bırakılması isteği reddedilen Kağan

206

Kurat agm s94 207

Ay s94-95 208

Bunun bir Tuumlrk adı olduğu konusunda detaylı bilgi iccedilin bkz Fuzuli Bayat ldquoBazı İskitSaka

Kelimelerinin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz Araştırmaları Ed Osman Karatay S7 Ccedilorum

KaraM Yay Guumlz2005 s6

106

huumlcuma geccedilmiştir Her yıl oumldenen verginin verilmesi ve Avarlarrsquoın geri ccedilekilmesi

teklifiyle İstanbulrsquodan bir elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Kağan razı olmayınca

kendilerine uygun şartları kabul ettirebileceklerine inandıkları kişilerden ikinci bir

elccedililik heyeti yollanmıştır Bayan Kağanrsquoın ordugacirchında Pers elccedilileriyle karşılaşınca

ccedilok şaşıran Bizans heyetine Kağanrsquoın şu soumlzleri soumlylediği bildirilmektedir

ldquoİşte Persler bana 3 bin asker goumlndermek teklifinde bulunuyorlar Şu halde

eğer arzu ederseniz herkes giyimini ve goumlmleğini alsın ve Servezarrsquoa gitsin O benim

dostumdur Ve size koumltuumlluumlk etmez Fakat şehrinin [şehriniz] ve mal muumllkuumlnuumlz bana

aittir size ise (başka tuumlrluuml) kurtuluş yoktur meğerki balık olup denizden veya kuş

olup havadan kurtulabilesiniz Size ne imparatorunuzdan ne de ordusundan hiccedilbir

yardım gelmezrdquo210

c) Avarlarrsquodan Franklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Orta Avruparsquoya yerleştikten sonra 572 yılında Frank Devleti sınırlarına

dayanan Avarlarrsquoın ilk huumlcumu başarısız olsa da onlar 578rsquodeki211

ikinci

huumlcumlarında istediklerini elde etmişlerdir Niyeti Galyarsquoyı işgal etmek olmayan

Bayan Kağan Frank Kralı Siegebert 212

ile bir dostluk anlaşması imzalamıştır Buna

goumlre Franklar Avarlarrsquoın buğday sebze koyun oumlkuumlz ihtiyaccedillarını

goumlndereceklerdir213

209

Bayat agm s6 210

Kurat agm s 104-105 211

Kuratrsquoın makalesinde bu tarih 568 olarak verilmiştir Ancak bundan oumlnce ilk Avar-Frank temasını

572 yılında zikrettiğine goumlre kastedilen 578 yılı olmalıdır Bkz Kurat ay s 85 212

Siegebert V yuumlzyılda kurulan Frank Devletirsquonin kurucusu Klovisrsquoin torunu Klotarrsquoın oğludur

107

2 HAZARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Hazarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bizans İmparatoru Heracleios zamanında başlayan Hazar-Bizans temasları

karşılıklı gidip gelen heyetlerle sıklaşmıştır Bizans heyeti iccedilindeki bazı kişilerin

Hristiyanlık propagandası yapmaları sonucu Hazarlarrsquodan da Hristiyan olanlar

ccedilıkmıştır214

ldquohellipTuumlrkler ve Tuumlrgişlerrsquoden ve hatta sabık putperestlerden kopmuş olan Hazarlar

VII-VIII yuumlzyıllarda diplomatik muumlnasebetlerin endikatoumlruuml [indikatoumlruuml] dinicirc inanccedillar olduğu

iccedilin Bizansrsquola sıkı ilişkiler kuramamışlardırdquo215

ldquoHazarlar 833 yılı dolaylarında aşağı [Aşağı] Don havzasında [Havzasırsquonda] daha

sonraları Sarkel adıyla anılacak olan boumllgeye inşa etmek istedikleri kale iccedilin Bizanslı

muumlhendislerin yardımını talep etmek amacıyla İmparator Theophilusrsquoun İstanbulrsquodaki

sarayına elccedililer goumlnderdiler216

İmparator projeye yardımcı olmayı kabul etti Don Nehrirsquonin

sol kıyısına buguumlnkuuml Tsimlyanskaya kasabası yakınlarına tuğladan inşa edilen kalenin

yapımına 833 ya da 834 yılında başlandı ve 835 ile 838 yılları arasında tamamlandı Kaleye

Tuumlrkccedilede ldquoBeyaz kalerdquo ya da ldquoBeyaz Evrdquo anlamına gelen Sarkel adı verildi 217

rdquo

IX asrın ortalarına gelindiğinde pek ccedilok farklı dini inancı taşıyan insanlardan

oluşan bir topluluk haline gelen Hazarlarrsquoın dinicirc inanccedilları konusundaki

duumlşuumlncelerinin bulanık kaldığını goumlruumlyoruz 860 yılında Hristiyan din adamlarının

yardımını istemek amacıyla İstanbulrsquoa gelen Hazar elccedililerinin -Aziz Methodius

tarafından yazılan ldquoThe Life of Constantinerdquode- şu soumlzleri ifade ettikleri kayıtlıdır

ldquoTanrının [Tengri Altay cennet Tanrısı] kainattaki her şeyin efendisi olduğunu ccedilok

eski zamanlardan beri biliyoruzhellipve şimdi Yahudiler bizi kendi dinlerini ve

213

Kurat agm s303 214

Goumlkbel age s331 Ananiasz Zajaczkoski Karaims in Poland Warszaw 1961 s18 215

Gumileumlv Eski Ruslar s72 216

Kevın Alan Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu Hazar Yahudileri ccedilev İsmail Tulccedilalı İstanbul

Nokta Kitap 2005 s83 217

Brook age s83

108

adetlerini [acircdetlerini] kabul etmeye teşvik ediyorlar Diğer tarafta Araplar da barış

ve birccedilok değerli hediye vaat ederek bizi kendi dinlerine ccedilekmeye ccedilalışıyorlar 218

rdquo

Hazarlarrsquoın Araplarrsquola diyalogları VII yuumlzyılda başlamış İslacircmiyet de

Hazarlar arasında taraf bulmuştur X asra gelindiğinde İslacircmrsquoın Hazarlarrsquoda oldukccedila

yayıldığı anlaşılmaktadır 219

Hazar hakanı ve ccedilevresinin Yahudiliği tercih etmesinin

nedeni siyasicirc olmalıdır Boumlylece ne Bizansrsquoın ne de Araplarrsquoın vesayeti altına

girmeyeceğinden kimseye bağlı olmayacaktır Halka din serbestisi tanımasının

sebebi de buumltuumln bu dinlerden dolayısıyla devletlerden ccedilok da uzak kalmamak

olmalıdır Yani sebep politiktir 220

Karatayrsquoın Theophanesrsquouumln Vakayinamesirsquonin ve VII Konstantinos

Porphyrogenitusrsquoun zeylinden aktardığına goumlre Hazar Kağanı İmparator Theophilos

(829-842)rsquoa elccedililer goumlndererek Sarkel şehrinin yapılmasını istemiştir İmparator da

ldquoSpatharocandidate spatharocandidatusrdquo221

unvanlı Camaterus (Kamateros)

soyadlı222

Petronasrsquoı imparatorluk donanmasıyla ve Paplagonia amiralini savaş

gemileriyle onlara goumlndermiştir Petronas şehrin inşası iccedilin uygun taş olmamasından

dolayı şehirde birkaccedil fırın yapmış ve burada pişirdiği tuğlalarla nehirden elde ettiği

kumla harccedil kararak şehri inşa etmiştir223

Ancak Karatay Artamonovrsquoun

duumlşuumlncelerine katılmaktadır Sarkel Kalesirsquoni Hazarlarrsquoın kendilerinin inşa

ettiklerini Bizansrsquoın sadece buradaki kilisenin suumlslenmesi iccedilin ccedilalıştığını ve

Petronasrsquoın da goumlzlemci ve elccedili olarak orada bulunduğunu savunmaktadır O boumllgede

yapılan kazı ccedilalışmalarına mimari tarz ve malzemeye dayanarak savunduğu tezinde

218

Ae s205 219

Goumlkbel age s332 220

Ae s334 221

Bizansrsquota IX ve X yuumlzyıllarda oldukccedila oumlnemli ve itibarlı onuncu dereceden bir unvan iken XI

yuumlzyılda kullanımdan kalkmıştır Bkz Osman Karatay ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo

Belleten LXXIV S269 Ankara TTK Nisan2010 s71 ve 72 222

Kamaterus Theophanesrsquoin zeylinde lakabı iken Porphyrogenitusrsquoun zeylinde soyadı olarak

belirtilmiştir Krş Karatay agm s8171-73 Constantine Porphyrogenitus De Administrando

Imperio Greek text edited by Gyula Moravcsik English Translation by Romilly JH Jennkins

Dumbarton Oaks Trustees for Harvard University Washington District of Columbia 2008 p183185

Artamonov age s391 223

Porphyrogenitus age s183185 Mevluumlt Akdere Konstantinos Porphyrogenitus De

Administrando Imperio (Accedilıklama ve Değerlendirme) Tarih Anabilim Dalı Ortaccedilağ Tarihi Bilim

Dalı YLS Tezi Ccedilanakkale Ccedilanakkale Onsekiz Mart Uumlni Sos Bil Ens 2008 s 81

109

haklı goumlruumlnmektedir Ayrıca Theophanes ve Konstantinosrsquoun zeyillerinin devamında

youmlre halkı hakkında tecruumlbe sahibi olan Petronasrsquoın daha sonra boumllgeye youmlnetici

olarak atanmasından onun Bizansrsquoın kuzey siyasetinin bir parccedilası olarak Sarkelrsquode

bulunduğu accedilıkccedila anlaşılmaktadır

b) Hazarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Hazar Hakanırsquonın Hatun isimli kızı ile Abbasilerrsquoin valisi Yezid b Usaydrsquoın

evlilikleri muumlnacircsebetiyle Hatunrsquoun ccedileyizi olarak baba ocağından doumlrt bin adet at ve

kısrak bin adet dişi ve erkek katır bin yardımcı on bin kuumlccediluumlk tipli Hazar devesi bin

adet Tuumlrk devesi yirmi bin adet koyun on adet kapıları altın ve guumlmuumlş kaplama

levhalı iccedilleri samur kuumlrkleriyle doumlşenmiş kubbeleri altılı ipeklerle oumlrtuumllmuumlş arabalı

kubbeli ccediladır ve yirmi adet iccedilinde altın guumlmuumlş tabak ve ccedileşitli eşyaların bulunduğu

eşya arabası goumlnderilmiştir 224

Hatun maiyetiyle Berdaa (Arran) şehrinin kapısı yakınında (قباب) ldquokubacircbrdquo225

denilen yerde konaklamıştır Buradan Yezid b Uumlsaydrsquoa haber goumlndererek kendisine

İslacircmın esaslarını oumlğretecek Muumlsluumlman kadınlar ve Kurrsquoan-ı Kerim goumlndermesini

istemiştir Hatunrsquoun talebi karşılanmış Kurrsquoan-ı Kerim ve İslacircmiyetrsquoin kuralları

oumlğretilmiştir Yezid b Uumlsaydrsquoın maiyetindekiler guumlccedillerine goumlre Hatunrsquoa hediyeler

sunmuşlardır Hatun bundan sonra itaat semboluuml olarak hanccediler ve kılıcını

ccedilıkarmıştır226

737 yılında Hazaryarsquoyı ele geccedilirmek iccedilin harekete geccedilen Mervan Hazarlarrsquoı

yanıltmak iccedilin oumlzel bir temsilci goumlndererek onlarla barış yapmak istediğini belirtmiş

ve yapılan askericirc hazırlıkların da Alanlarrsquoa karşı olduğuna inandırmaya ccedilalışmıştır

Fakat Hazar hakanının anlaşmayı teyit etmek uumlzere goumlnderdiği elccedilisi Araplar sefer

hazırlıklarını tamamlayıncaya kadar alıkonulmuştur Elccedili ancak Arap ordusu

224

Eşref Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340

YXXIX İstanbul TKAE Ağustos1991 s506-508 225

Bu kelime Arapccedila ldquokubberdquo kelimesinin ccediloğulu olup ldquokıbacircbrdquo okunmalıdır Bkz Ccedilağbayır age

s2589 226

Buharalı agm s506-508

110

Semenderrsquoe vardıktan sonra Mervanrsquoın huzuruna ccedilıkarılmıştır Mervan Hazar

elccedilisine hakarette bulunduğu gibi serbest bıraktığı elccediliyi Hazarlar Araplarrsquoın

niyetinden geccedil haberdar olsunlar diye bozuk yollar uumlzerinden geri goumlndermiştir

Nitekim elccedili hakanının huzuruna vardığında Araplar ccediloktan Hazaryarsquonın iccedillerine

kadar ilerlemişlerdir 227

Araplarrsquola girdiği savaşı kaybedeceğini anlayan Hazar

hakanının barış teklifinde bulunduğu ve İslacircm dinine geccedilmeyi kabul ettiği kayıtlıdır

(739 yılı veya daha oumlnce) 228

Araplarrsquoa itaat etmekten başka ccedilaresi olmayan hakan

kendisine İslam dinini oumlğretecek birilerinin goumlnderilmesini istemiş olmalı ki Mervan

tarafından iki fakih goumlnderilmiştir 229

Tuumlrk Kral Aaronrsquoun oğlu Kral Yosef Emevi halifesinin veziri Hasdai İbn

Shaprut230

rsquoun kendisine goumlnderdiği mektuba cevabında 740 yılı civarında huumlkuumlm

suumlrmuumlş olan Hazar Krallığırsquonın ilk Yahudi huumlkuumlmdarı Bulan hakkında verdiği şu

bilgi bizi Hazar-Arap ve Hazar-Bizans elccedililik muumlnasebetleri konusunda da bir nebze

de olsa aydınlatmaktadır ldquohellipnamı hızla geniş alanlara yayıldı Bizans kralı ve Arap

kralı uumlnuumlnuuml duydukları bu huumlkuumlmdarı kendi dinlerine ccedilekebilmek iccedilin ona

buumlyuumlkelccedilileri ve huumlkuumlmet goumlrevlileri aracılığıyla eşsiz muumlcevherler ve sayısız

hediyeler goumlnderdilerrdquo231

Ki Kral Yosefrsquoin mektubunun başında bir zamanlar

babalarının kurmuş olduğu Hazar-Arap diplomatik ilişkilerini yeniden canlandırarak

ccedilocuklarına miras bırakma teklifinde bulunması Hazar-Arap muumlnacircsebetlerinin ccedilok

daha eskilere dayandığını duumlşuumlnduumlrmektedir 232

Ancak 760-770rsquolerden sonra Hazarlar ile Araplar arasındaki etkileşim şekil

değiştirmiş savaşccedilıların yerini tacirler almıştır Bu tacirler Hazar ve Volgarsquoyı

Biarmia (Buumlyuumlk Pers Uumllkesi)rsquoya giden kervan yolunun guumlzergacirchı haline

227

Artamonov age s289-290 228

Gumileumlv Eski Ruslar s74 229

Artamonov age s294 230

Emevi halifesi Abdurrahman III (912-961) ve oğlu Hakam Hakem II (961-976)rsquoin vezirliğini

yapan Hasdai İbn Shaprut (915-970) fizikccedili guumlmruumlk vergileri baş sorumlusu ve halifelik dışişleri

sorumlusu idi Bkz Golden Hazar Ccedilalışmaları s303 231

Ae s312 232

Ae s311

111

getirmişlerdir Başkent İtilrsquode transit ticaretin yolcularının iaşesini sağlayan pazarlar

kurulmuştur 233

c) Hazarlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircn sarayında Hazarlar iccedilin bir tercuumlmanı daima

hazır bulundurmuştur 234

Anucircşicircrvacircnrsquoın buna gerek duyması bu doumlnemde Hazar-

Sacircsacircnicirc elccedililik muumlnacircsebetlerinin yoğun olmasından kaynaklanmalıdır

d) Hazarlarrsquodan Albanlarrsquoa (Ermenilerrsquoe) Goumlnderilen Elccedililer

Hazar Şadı Albanya katolikosu Virorsquoya kendilerine tacircbi olmaları iccedilin elccedili

goumlndermiştir Viro uumllkesini felaket ve talandan koruyabilmek iccedilin elccedililere tabi

olmayı kabul eder goumlruumlnuumlp diğer taraftan da bu durum hakkında İran Şahırsquona

goumlnderdiği gizli mektubun cevabı gelene kadar onları oyalamaya ccedilalışmıştır Ancak

Hazarlar baskınlarına başlayıp elccedililerini Virorsquoya tekrar goumlndermişlerdir Katolikos

uumllkenin buumltuumln zadegacircnları vilayet valileri keşişleri ve memurlarını ccedilağırmış ve

onların da fikirlerini almak istemiştir Katolikos Virorsquonun yaptığı konuşmasında

ldquoElccedili beni acele ettiriyor O alelacircde bir adam değil duumlşman ordusu iccedilerisinde buumlyuumlk

bir adamdır ve şad adlı şehzacircdenin lalası ve muumlrebbisidirrdquo dediği kayıtlıdır

Kubadrsquoın muumlrebbisi onun tahta oturmasında etkin olduktan sonra da soumlz sahibi

olmaya devam etmiş goumlruumlnmektedir 235

Hazar Şadı (Cebu Hakan)236

Huumlsrev Şahrsquoa elccediliyle mektup goumlnderip onu

İmparator Heracleios ile yaptıkları ittifaktan ve bu anlaşmanın gereği Bizansrsquoın

233

Gumileumlv Eski Ruslar s75 234

Uydu Yuumlcel agm s782 235

Kalankatlı age s163-166 236

Ae s143-144

112

yanında olacağından haberdar etmiştir Huumlsrev Şahrsquoı hiddetlendiren bu mektup

şoumlyledir

ldquoEğer sen Bizanslıların [Bizanslılarrsquoın] imparatorunun yakasını bırakıp ondan zorla

aldığın toprak ve şehirleri iade [iacircde] etmezsen eğer onun uumllkesinden esirlerle birlikte

goumltuumlrduumlğuumln ve buumltuumln haccedilperest halklarının ihtiram goumlsterdiği ve taptığı İsa haccedilını geri

vermezsen ve eğer ordularını onun topraklarından geriye ccedilağırmazsan o zaman kulak ver

Bak kuzeyin hakanı ne diyor lsquoEy Suriyersquonin valisi ben yuumlzuumlmuuml sana doğru ccedilevirip

imparatora verdiğin bir zarar yerine iki kat zarar veririm Sen onun topraklarında kılıcınla

gezdiğin gibi ben de senin topraklarında kılıcımla gezerim Sana hiccedil acımam da ve buumltuumln

bunların hepsini ben tehir etmeden yerine getireceğimrdquo

3 BULGARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Bulgarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Topraklarında Maniheistlerrsquoin yaşadığını oumlğrenen Horasan emiri onları

oumllduumlrmek isteyince Tokuz-Oğuzlarrsquodan gelen bir elccedili şu mesajı iletmiştir ldquoBenim

tebaam arasında senin tebaanda bulunan zındıklardan uumlccedil misli daha fazla

Muumlsluumlman var Eğer bir tek zındığın kılına dokunursan buumltuumln Muumlsluumlmanları

keserimrdquo237

Bulgar huumlkuumlmdarı Şelkey (Şilki)rsquonin oğlu İlteber Almush (Almuş) da İslacircm

dinini benimsemiş ve İslacircmiyet İtil Bulgarlarırsquonda devlet dini haline gelmiştir

Almuş Han İslacircmiyetrsquoi aslından oumlğrenmek amacıyla Abdullah ibn Bashtu al-

KHazari Abd Allah b Baştuva al-Hazari (Abdullah Başto al-Hazaricirc) adlı bir

elccediliyi (920) bir mektupla Halife Jarsquofar al-Muktadir238

(el-Muktedir Billah)rsquoa

237

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s506-507 238

Brook age s341-342

113

goumlndermiştir 239

Mektubunda İslacircm dini oumlğretecek facirckihler ibadet yerlerini inşa

edecek ustalar ve bunların masrafı iccedilin maddi destek talep etmiştir Bunu kabul eden

halife de Sausan al-Rasi isimli bir elccedilinin başında bulunduğu ve İbn Fadlanrsquoın da

dacirchil olduğu bir heyet oluşturmuştur İbn Fadlanrsquoın heyetteki goumlrevi mektubu

okumak ve hediyeleri sunmaktır 921 yılının Nisan ayında Bağdatrsquotan yola ccedilıkan

heyet Horasan Harezm şehirleri ile Yayık ve Kinkel Nehirlerini geccedilerek 922 yılı

Mayısrsquoında Bulgar iline varmıştır İbn Fadlanrsquoın verdiği bilgiye goumlre Bulgar-Arap

yakınlaşmasının asıl sebebi buumltuumln ihtişamlı yaşantılarına rağmen Bulgar

huumlkuumlmdarının kendi oğul ve kızlarını Hazar huumlkuumlmdarına verilmek uumlzere

istemeyerek İdilrsquoe goumlnderen bir tacircbi durumunda olmasıdır 240

İbn Fadlanrsquoın kaydına goumlre Bulgar huumlkuumlmdarı Hasan İbn Baltazarrsquoın halife

el-Muktedirrsquoe yazdığı mektupta İslacircm dinini oumlğretmeleri iccedilin muumlrşidler mescid

minber ve kalelerin inşası iccedilin ustalar istemiştir 241

Fakat İbn Fadlan buraya

geldiğinde zaten burada İslacircmın varlığını goumlrmuumlştuumlr Hatta buradaki Barancar isimli

kabilenin mensucircplarının Muumlsluumlman olduğunu kayd etmiştir 242

Ayrıca halife

Muktedirrsquoin Almuşrsquoa kale inşası iccedilin hediye ettiği doumlrt bin altın dinarı elccedililik heyeti

getirmemiştir 243

b) Bulgarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Attilarsquonın oğlu İrnikrsquoin liderliğindeki erken bir Oğur ve Hun boy birliği

olması ihtimali kuvvetli goumlruumllen Bulgarlarrsquola ilgili ilk kayıt Vyuumlzyılın sonlarına

tarihlendirilmektedir ldquoİrnik adının Tuna Bulgarları prens şeceresinde bulunması bu

durumu teyit eder niteliktedirrdquo244

VII yuumlzyıla kadar Bizans kaynaklarında bahsi

geccedilmeyen Bulgarlarrsquoın oumlnderleri Kobrat (Organasrsquoın yeğeni) hakkında

Nikephorosrsquoun ldquoKısa Tarihrdquoinde 635 yılı olayları ile ilgili bilgi şoumlyledir

239

Uydu Yuumlcel agm s800 240

Golden Hazar Ccedilalışmaları s104-105 241

AJ Yakubovskiy ldquoIX ve X Asırlarda İtil ve Bulgarrsquoın Tarihicirc Topografisi Meselesine Dairrdquo

Belleten ccedilev Abduumllkadir İnan LXVI S62 Ankara TTK Nisan1952 s288-289 242

Detaylı bilgi iccedilin bkz ay s296-297 243

Ay s292-293 244

Golden Hazar Ccedilalışmaları s55 Halasi-Kun ldquoa magyarsaacuteg kaukaacutezusi toumlrteacuteneterdquo MŐT s71

114

ldquoOrganasrsquoın yeğeni Bulgar oumlnderi (Hunno-Hundurlarrsquoın huumlkuumlmdarı245

) Kobrat

kendisini tehdit eden ve halkını boyunduruk altına alan Avar Kağanırsquona baş kaldırdı

[başkaldırdı] onları topraklarından kovdu Daha sonra Heracliusrsquoa elccedili goumlnderdi ve

yaşamlarının sonuna kadar bağlı kalacakları bir barış anlaş-ması [anlaşması]yaptılar

[Heraclius] ona hediyeler goumlnderdi ve Kobratrsquoı Asilzade Patrician unvanıyla

onurlandırdırdquo246

Kubrat Han devleti kurduktan sonra bir elccedili goumlndererek Heracleios ile

anlaşma yapmıştır İmparator Avar-Sacircsacircnicirc ittifakına karşı bir muumlttefik bulma

accedilısından Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquoni tanımış Bulgar Hanırsquona hediyelerle birlikte

ldquopatrikrdquo unvanını vermiştir 247

Kubrat Hanrsquoın mezarından ccedilıkarılan ve huumlkuumlmdarlık

muumlhruuml olabileceği duumlşuumlnuumllen uumlzerinde ldquoPatrik Kubratrdquo yazılı iki yuumlzuumlk 248

bizce

Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun hediyeleri arasında yer almış olabilir

c) Bulgarlarrsquodan Ruslarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

985 yılında İdil Bulgarları ile Ruslar arasında kabul edilen anlaşmadan sonra

Vladimir Bulgar Hanırsquonın kızıyla evlenmiştir Ertesi yıl Ruslarrsquoı İslacircmrsquoa davet eden

bir elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Vladimir İslacircmrsquoı yuumlce bir din kabul etmesine

rağmen yasaklarına uygulamanın zorluğunu goumlrmuumlştuumlr 249

245

Koccedil agm s38-39 V F Geninig - A H Halikov Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-

Tarhanskiy Mogilnik) İzdatelstvo Nauka Moskova 1964 s110 246

Golden Hazar Ccedilalışmaları s55-56 Koccedil agm s38-39 V F Geninig - A H Halikov

Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-Tarhanskiy Mogilnik) İzdatelstvo Nauka Moskova 1964 s110 247

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S13 Ankara KaraM Yay Bahar 2007 s40 248

Ahmetbeyoğlu ay s42 249

Karatay ldquoDoğu Avrupa s44-45

115

4 PECcedilENEKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Peccedileneklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Roma İmparatoru Constantine VIIrsquoin tahtın varisi Romanusrsquoa tecruumlbelerini

aktardığı eseri ldquoDe Administrando Imperiardquo da Peccedileneklerrsquole barış iccedilinde olmanın

imparatorluğa avantaj sağladığından bahsetmektedir Bunun iccedilin her yıl Peccedileneklerrsquoe

uygun hediyelerle elccedili goumlndermenin ve onlardan Bizansrsquoa gelen rehinler 250

ve

elccedililerin ağırlanmasının oumlnemini dile getirmiştir 251

Peccedilenekler Bizans ile sınır durumunda olan Tuna Nehrirsquoni geccedilmek istemiş

ve bunu savaşsız halledebilmek iccedilin Bizansrsquoa yuumlz elli kişilik bir elccedililik heyeti

goumlndermişlerdir Bu elccedililer imparator isteklerine razı olursa imparatora goumlnderilmek

uumlzere otuz bin atlı sağlamaya da soumlz vermek uumlzere hazırlıklı gitmişlerdi Fakat

imparator bu kalabalık elccedililik grubundan şuumlphe duymuş ve kurulu reddetmiştir

Sadece kendi huzuruna aldığı birkaccedil Peccedilenek ile goumlruumlşmelerine devam ederken

yazmanı Nikolaos imparatorun kulağına birazdan gerccedilekleşecek Guumlneş tutulmasının

olmasını beklemesini fısıldamıştır İmparator oumlnce şaşırmışsa da keskin zekacircsıyla

durumu toparlayarak elccedililere

ldquoBen kararı Tanrıya [Tanrırsquoya] bıraktım eğer kısa suumlre iccedilinde bir goumlk olayı ile işaret

verilirse kesinlikle bilesiniz ki guumlvenmediğim kurulunuzu başınızda gelenlerin oumlnerileri

iccediltenlikli değil diye geri ccedilevirmem yerinde olmuştur aksi taktirde ben kuşkularımın

yersizliğine inanacağımrdquodemiştir

İki saat sonra Guumlneş tutulması gerccedilekleşince Peccedilenekler dehşete

duumlşmuumlşlerdir İmparator onları Leon Nikeritesrsquoe teslim ederek İstanbulrsquoa

250

Elccedililer can guumlvenlikleri iccedilin yanlarında gittikleri uumllkeden rehinler bulundururlardı Seyahatleri

guumlvenli bir şekilde sona erdikten sonra rehinler serbest bırakılırdı 251

Porphyrogenitus age s49 Akdere age s10-11

116

goumlndermiştir İznikrsquote fırsatını bulunca goumlrevlileri kılıccediltan geccediliren Peccedilenekler

kendilerini goumlndermiş olanlarla buluşmuşlardır252

Anna babası Alexiosrsquoun Peccedilenekler uumlzerine saldırıya giderken uğradığı

ldquoİskitlerin [Peccedilenekler] Kurul Toplantısı Yerirdquo diye de anılan Slymeon Tepesi diye

bir yerden bahsetmektedir 253

II TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ OLAN

MİLLETLERDEN GELEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ

A DİĞER MİLLETLERDEN TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINA

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1 HUNLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Ccedilinrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Han Suumllalesi zamanında Ccedilinrsquoin kuzeyi ve batısında bulunan Hsiung-nular

(Hunlar) Ccedilinrsquoe suumlrekli akınlar yapıyorlardı Bu sebeple İmparator Wu-ti zamanında

Hsiung-nularrsquoa karşı ittifak oluşturmak amacıyla Yuumleccedililer 254

(Jou-chihYuumleh-chrsquoi)rsquoe

goumlnderilmek 255

uumlzere bir elccedili seccedilileceği ilacircnı verilmiştir Hassa ve idaricirc kurumda

yedek memur olan narin yapılı subay Chang-chrsquoien muumlracaat etmiştir Hunlarrsquoı iyi

252

Kommena age s217 253

Kommena age s218 254

Hunlarrsquoın Tuumlrkistanrsquoda en buumlyuumlk rakiplerinden biri sayılan Yuumleh Chiler Mete ve oğlu tarafından

yenilgiye uğratıldıktan sonra buumlyuumlk bir kısmı batıya goumlccedil ederek yerleşmişlerdir Bundan sonraki

doumlnemlerde faaliyetlerini bu boumllgede yoğunlaştırmışlardır Bu kavim ile ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bkz

Bahaeddin Oumlgel ldquoEski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar I(Yuumleh Chiler)rdquo DTCFD XV

S1-3 Ankara DTCF Yay 1957 s 247-278 255

Bu eski Ccedilin politikası Ligeti tarafından ldquoBarbar duumlşmana karşı barbar muumlttefikrdquo şeklinde ifade

edilmiştir Bkz LLigeti Bilinmeyen İccedil Asya ccedilev Sadrettin Karatay Ankara Ankara Uumlni Basımevi

1998 s51 Li age s2 Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-

117

tanıyor olması hasebiyle elccedililiğe seccedililen Chang-chrsquoien ilk elccedililik seyahatine MOuml

139256

yılında ccedilıkmış ve yolculuğunu MOuml 126rsquoda sona erdirmek suretiyle

gerccedilekleştirmiştir Onun elccedililik maiyetinin yuumlz kişiden fazla olduğu kayıtlıdır 257

En

buumlyuumlk yardımcısı ve kılavuzu ldquoHurdquo asıllı Kan-fu adlı biridir 258

ldquoLangrdquo unvanını

taşıyan Chang-chrsquoien Ccedilinrsquoin batıya goumlnderdiği ilk elccedilidir 259

Goumlrevi istenilen netice

ile sonuccedillanmamasına rağmen imparatora kuzeybatı memleketleri hakkında orijinal

ve oumlnemli bilgiler veren bu Ccedilin elccedilisi MOuml 119rsquoda bu sefer Wu-sunlarrsquoa gitmek

uumlzere Tuumlrkistanrsquoa ikinci elccedililik seyahatine ccedilıkmıştır Maiyetine bu defa ilkinden daha

yuumlksek derecede unvan ve daha kalabalık bir heyet verilmiştir 260

Bu heyetin uumlccedil

yuumlzden fazla kişiden oluştuğu her birine ikişer at verildiği on binlerce buumlyuumlk ve

kuumlccediluumlkbaş hayvan ve ccedilok miktarda altın paranın da goumltuumlruumllduumlğuuml ayrıca yardımcı

elccedililer de verildiği kayıtlıdır 261

MOuml 115rsquote uumllkesine geri doumlnmuumlştuumlr 262

Wang Mang başa geccediltikten sonra Hun huumlkuumlmdarına 263

kendi suumllalesinin

adını taşıyan bir muumlhuumlr goumlndererek eskiden Han suumllalesi imparatorlarının vermiş

oldukları muumlhruuml geri istemiştir Damga niteliğini taşıyan bu tuumlrden muumlhuumlrler aslında

Ccedilin İmparatorluğuna tacircbi bir devletin huumlkuumlmdarına değil doğrudan doğruya

imparatorun tebaası olan kimselere verilebilirdi Yani Wang Mang bir kurnazlık

MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK Ağustos1987 s613 Han Shu 96B 10 b Le-tien

Baskısı Taiwan 1974 256

Ligeti bu tarihi MOuml 138 olarak vermiştir Ligeti age s51 257

Ligetirsquonin Chang-chrsquoienrsquoin yanına yuumlz atlı ve bir Hun asıllı kılavuz verildiği bilgisi de bunu

doğrulamaktadır Bkz Ligeti ae s51 Li age s2 SC Ta-yuumlan s3159 258

Li ae s2 SC Ta-yuumlan s3157 Lirsquonin SC Ta-yuumlan s158rsquodeki Hsuo-yinrsquoin notlarından

aktardığına goumlre Kan-fu Trsquoang-i ilccedilesindeki bir ailenin hizmetccedilisi iken Chi-chiehrsquoye goumlre ise Trsquoang-i

soyadı olup Hu-nu-kan-fu adını taşımaktadır 259

Ae s2 ve 4 Bizce bundan oumlnce kayıtlı bir elccedili ismi bulunmamakla birlikte Chang-chrsquoien Ccedilinrsquoin

batıya goumlnderdiği ilk elccedili değildir Fakat kendisinden oumlnceki elccedililerin belki ilgisizlikleri belki de

elccedililiklerinin kısa suumlreli olması gibi kesin bilinmeyen bir nedenle bu memleketler hakkında bilgi

derleyip kaydetmemiş olmamaları ve ayrıca onun elccedililiğinin sonucunda gerccedilekleşen gelişmeler

Chang-chrsquoienrsquoin elccedililiğini kıymetli kılmaktadır Oumlrneğin MOuml 177 yılında Ccedilin İmparatorursquonun

dostluğunu kazanmak istediği Hun huumlkuumlmdarına ccedileşitli hediyeler goumlnderdiği kayıtlıdır ldquoBunların

arasında işlemeli nakışlı pamuk konmamış bir ipek elbise vardır ki bunu imparator kendisi giyermiş

Galiba bu fevkalade bir dostluk nişanesi sayılıyordu Oumltekiler daha ziyade goumlnderilen eşyanın sadece

sıralanışından ibaret işlemeli pamuksuz bir uzun tunik entari karışık renkli nakışlı pamuksuz bir

ipek biniş bir tarak bir altın kakmalı kemer bir altın kemer tokası 10 parccedila işlemeli ipek 30 parccedila

ccedileşitli renkte nakışlı ipek 40 parccedila al renkte ağır ipek kumaş 40 parccedila yeşil ipeklirdquo BkzLigeti ae

s45 260

Li age s12 261

Ae s137 262

Ligeti heyetin MOuml 115rsquote yola ccedilıktığını belirtir Bkz Ligeti ae s56

118

yaparak Hunlarrsquoı Ccedilinrsquoin egemenliğinde gibi goumlstermeye ccedilalışmıştır Wang Mangın

bu davranışı Hunları kızdırmış ve Hun-Ccedilin ilişkilerinin bozulmasına neden

olmuştur264

Ccedilin elccedilileri Ccediline tacircbi olan fakat Hun memleketinde esir edildiklerini

goumlrduumlkleri Wu huan kabilesinin geri goumlnderilmelerini istemişlerdi Bu davranışı

iccedilişlerine karışma sayan Hun huumlkuumlmdarı hoşnutsuzluk goumlstermiş ve istekleri cevapsız

bırakmıştır 265

Kuzeyde yavaş yavaş kuvvetlenen Hun huumlkuumlmdarı 266

Ccedilinrsquodeki karışık

ortamdan faydalanmanın bir fırsatını aramakta idi Bunun yanında Wang Mangrsquoın

oumlluumlmuumlne yol accedilan karışıklık sırasında isyan eden Ccedilin generalleri de durumlarını

kuvvetlendirmek ccedilabası iccedilindeydiler Generallerden Lu Fang taraftar toplamak ve

Kuzey Ccedilinrsquoe hakim olmak amacıyla kendisinin eski Han İmparatorluk ailesine

mensup bulunduğunu ana tarafından ise bir Hun prensesinden geldiğini iddia

etmişti Bu girişimlerinde başarılı olabilmesi iccedilin gittikccedile kuvvetlenen Hun

Devletirsquonin ve huumlkuumlmdarının yardımına ihtiyacı olacağının bilincindeydi Bu yuumlzden

Hunlarrsquola anlaşmak istediğini bildiren bir elccedili yollamıştır Aradığı fırsat ayağına

gelen Hun huumlkuumlmdarı da Hunlarrsquoı iyi tanıdığı anlaşılan bu Ccedilinli generalin teklifini

kabul etmiştir 267

MS 29 yılında Ccedilinrsquoe askericirc harekacirctta bulunan Hunlarrsquoa karşı İmparatorluk

orduları başarılı olamamıştır Uumllkesinin durumunu ccedilok iyi değerlendiren Ccedilin

İmparatorursquonun Hunlarrsquoa elccedili goumlndererek eski dostluk anlaşmalarını yenilenme

263

Bu Hun huumlkuumlmdarı MOuml 8-MS 13 yılları arasında yaşamış Wu CniuJiu Shanyuumlduumlr 264

Eskiden Ccedilin tarafından Hunlara armağan edilen muumlhuumlr bir hakanlık muumlhruuml idi Yani Ccedilin Hunların

hakanlık veya devletlerini tanıyordu Yeni Suumllalersquonin Hunlara goumlnderdiği bu muumlhuumlr ise bir vezir veya

Ccedilin buumlyuumlk memuru muumlhruuml idi Boumlylece Ccedilin kendi protokoluumlnde Hun huumlkuumlmdarının ruumltbesini indirmiş

olduğundan ilişkileri bozan bu muumlhuumlr değiştirme işi olmuştur Bkz Groot age s200 Bahaeddin

Oumlgel Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi II Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay 1981 s210 Han Shu

(HS) Le-tien Chu-pan shıh Taiwan 1974 94 B s 3820-3821 Tze-chıh-tung-chien (TCTC)Shıh-

chieh shu-chuuml Taiwan 1972 37 s 1183-1184 265

Ayşe Onat ldquoHunların Doğuda Siyasal Uumlstuumlnluumlk Doumlnemi (MS25-46)rdquo DTCFD XXXI S1-2

Ankara 1987 s386 HS 94 B s 3820 266

Bu Hun huumlkuumlmdarı Yuuml (MS18-16) Shanyuumlrsquoduumlr 267

Onat agm s38921 HHS 12 s 505-506

119

isteğini belirtmiştir 268

Kendisini Mete gibi buumlyuumlk ve uumlnluuml goumlren Hun huumlkuumlmdarının

imparatorun elccedilisine karşı mağrur bir şekilde davranması Ccedilin İmparatorursquonun

anlaşma uumlmidini de kırmıştır Artık iyice kuvvetlenmiş olduklarına inanan Hunlar

Ccedilin sınırlarından iccedileri akınlarını devam ettirmişlerdir

Mete zamanında iktidarı ele geccedilirmek iccedilin fırsat bekleyen birccedilok racirckibi

olduğunu bildiğinden savaşı suumlrduumlrmenin manasız olduğunu anlayan Ccedilin İmparatoru

Kao-ti Hunlarrsquoa bir elccedili goumlndererek ldquodostluk ve kardeşlikrdquo anlaşması imzalamayı

kabul etmiştir Bu anlaşmaya goumlre bir Ccedilinli prenses gelin olarak goumlnderilecek ve her

yıl anlaşmada belirlenen miktarda hediye adı altında vergi verilecekti Kao-tirsquonin bu

girişimine rağmen Hunlarrsquoa sığınan Ccedilinli asiler yuumlzuumlnden imparatorluk istenilen

başarıyı elde edememiştir

Mete ile savaş halinde olan Kao-tsu (MOuml 206-195) yenileceğini anlayınca

kuşatmadan vazgeccedilmeye ikna etmesi iccedilin kıymetli hediyelerle bir elccedilisini Metersquonin

hanımına goumlndermiştir Hanımı ldquoelde edeceği Han topraklarında zaten

yaşayamayacaklarını barışın kendileri iccedilin daha iyi olacağınırdquo soumlylemiştir Mete bu

sırada beklediği desteğin gelmemesinden şuumlphelenmiş ve hanımının soumlzuumlne de kulak

vererek kuşatmadan vazgeccedilmiştir 269

Metersquonin yerine geccedilen oğlu Lao-shang Yabgu da babasının izinden gitmiştir

Ccedilinrsquoden kendisine goumlnderilen elccedili Chung Hang Yuumlehrsquonuumln Hun tarafına geccedilme

isteğini sevinccedil ve iltifatlarla karşılamıştır ldquoYuumleh yabgunun ccedilevresinde bulunanlara

tebaa ve hayvan sayısı ile mal varlıklarının bir deftere kaydedilmesini oumlğrettirdquo270

Hunlarrsquoın iccedil işlerinde buumlyuumlk bir devrim yaratan bu durum yabgu boyunu diğer

kuumlccediluumlk boylar arasından ccedilıkarmış ve yabguya ldquoGoumlğuumln ve yerin oğlu Guumlneş ve

Ayrsquodan olmuş buumlyuumlk Hun yabgusurdquo unvanı verilmiştir Yabgu buumlyuumlk yetkilerle

donatılırken Hun halkı da kendi acircdetlerinin yerine Ccedilin acircdetlerini kullanmaya

268

Onat ay s390 TCTC 42 s 1352de verilen belgede Hunlarrsquoa MS 30 yılında Li Feng adında

bir elccedili goumlnderildiği yazmaktadır HS 89 s 2940daki bir diğer belgede ise Han Tong adlı bir başka

Ccedilinli elccedili daha değerli hediyelerle Hun huumlkuumlmdarıyla anlaşmak uumlzere goumlnderilmiştir Bu şekilde

Hunlarrsquoa iki elccedililik yollanmıştır Ancak bu ikinci elccedililik ile ilgili belge iyice tarihlenmemiştir 269

Li age s100

120

başlamıştır Kendini Lao-shang Yabgursquonun hizmetine adayan Yuumleh bu değişimin

getireceği tehlikelere ldquoHunlarrsquoın nuumlfusu bir Ccedilin şehrinin nuumlfusuna bile denk değildir

Fakat onlar farklı giyim-kuşam ve yeme-iccedilme konusunda Ccedilinlilerrsquoe bağımlı olmadıkları iccedilin

guumlccedilluumlduumlrler Şimdi ise ey yabgu siz acircdetlerinizi değiştiriyor Ccedilin eşyalarından

hoşlanıyorsunuz Eğer Ccedilin elindeki eşyaların onda birini goumlzden ccedilıkarırsa buumltuumln Hunlar tek

tek Han hanedanı tarafına geccedilerler Siz Ccedilinrsquoden ipekli kumaşlar alarak halkın uumlzerindeki

elbiseyi ccedilıkarıp onları giydirin Sonra da dikenli bitkiler arasına salıp boumlylece bunların kuumlrk

ve deri elbiselerin yerini tutamayacağını goumlsterin Ccedilinrsquoden gıda maddesi alın ama onu

kullanmayarak kaşar ve suumltuumln onlardan daha uumlstuumln olduğunu goumlsterinrdquo diyerek işaret

etmiştir Ancak Yuumlehrsquonuumln uyarılarına itibar edilmemiştir

MOuml 107 yılında Ccedilin İmparatoru Yang Hsin adlı elccedilisini huumlkuumlmdarın

oğlunu Ccedilin sarayına rehin olarak yollaması isteğinde bulunmak uumlzere goumlndermiştir

Teklifi reddeden Hun huumlkuumlmdarı dostluk anlaşmasının hacirclacirc yuumlruumlrluumlkte olduğunu

ldquoBu isteğiniz eski anlaşma huumlkuumlmlerine aykırıdır Yapmış olduğumuz anlaşmaya goumlre Ccedilin

barışı sağlamak iccedilin her yıl muntazam olarak Ccedilinli prensesler yiyecek ve giyecek maddeleri

goumlndermeyi taahhuumlt etmişti Biz de buna karşılık olarak Ccedilin sınırlarına saldırmamaya

ccedilalışıyorduk Şimdi Siz [siz] buumltuumln bunlara karşı ccedilıkarak benden oğlumu rehin goumlndermemi

istiyorsunuz Ancak teklifinizi kabul etmiyorumrdquo 271

diyerek hatırlatmıştır

Han hanedanın ordu ve devlet erkacircnının ihtiyaccedillarını gidermek amacıyla

halktan muumlmkuumln olduğunca ccedilok uumlruumln toplamaya youmlnelik bir vergi sistemi getirmesi

iki uumlccedil nesildir (50-75 yıl) Ccedilin kumaşı ve ekmeğine alışmış olan Hunlarrsquoın aracısız

alışverişlerine ket vurmuştur Uzlaşmaya varılamayan bu mesele yeni bir savaş

sebebini oluşturmuştur 272

270

Gumileumlv Avrasyarsquodan s400 Biccedilurin Sobraniye I58 271

Onat ldquoHan Doumlneminde s615-616 dp13 272

Gumileumlv age s402

121

Savaşın nihayetinde 162 yılında İmparator Wen-ti barış talebinde

bulunmuştur Lao-shang Yabgu oumlnemsiz havası vermek amacıyla bir tang-hu (duumlşuumlk

dereceli bir memur)rsquoyu Ccedilinli vakanuumlvislerin zikretmeye değer bile goumlrmedikleri iki

atı hediye olarak goumlndermiştir Yapılan anlaşma ile Ccedilinliler her yıl ldquohatırı sayılır

oumllccediluumlde darı beyaz pirinccedil simli kumaş ipek pamuklu kumaş ve değişik eşyalarrdquo

goumlndereceklerdi Ancak serbest sınır ticareti meselesi henuumlz ccediloumlzuumllememişti 273

161rsquode Lao-shang Yabgursquonun oumlluumlmuuml ile tahta geccedilen oğlu Kuumln-ccedilin zamanında

Han hanedanlığı tahtındaki değişiklik imparatorluk iccedilinde şiddetli ccedilatışmaları

getirmiş ve isyancıların yardım isteklerine Hunlarrsquoın cevap vermemesi iki uumllke

arasındaki iyi ilişkileri tekrar başlatmıştır 152 yılında sınır pazarları accedilılarak takas

ticaretinin canlandırılması yanında Hun yabgusuna buumlyuumlk hediyeler ve bir Ccedilinli

prenses goumlnderilmiştir 274

Hunlarrsquoa gelen bir Ccedilin elccedilisi konuşması esnasında vezire Hunlarrsquoda yaşlılara

değer verilmediğini soumlylemesi uumlzerine vezir şu cevabı vererek onu susturmuştur

ldquoCcedilin geleneklerinde savaşa giden genccedil askerleri sıcak tutsun diye giysilerini accedil

kalmasınlar diye yiyeceklerini veren bir yaşlı hiccedil goumlruumllmuumlş muumlduumlrrdquo Genccediller ve

yaşlıların bu yolla birbirlerini koruduklarını ifade etmiştir 275

Yine Hunlarrsquoa gelen Ccedilin elccedilisi Hunlarrsquoda ruumltbe ve sınıf farkını goumlsteren

şapka ve uumlniformalar bulunmadığını dile getirerek Hunlarrsquoı kuumlccediluumlmsemeye

ccedilalışmıştır Vezir de elccediliye aşağılayıcı bir şekilde ldquohellipSen ey topraktan yapılmış

kuluumlbelerde yaşayan kişi Suumlsluuml Ccedilin elbisesi ve yuumlksek Ccedilin memuru şapkasını

taşıyorsun ama konuşmayı bilmiyorsun rdquodiyerek hakaretler etmiş ve vermekte

oldukları ipek pirinccedil maya vb şeylerin kalite ve miktarını artırmazlarsa

harmanlarını atlı birlikleriyle ccediliğneyeceklerini soumlylemiştir276

273

Ae s403 274

Ae 275

Bahaeddin Oumlgel ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9 Ankara Şubat1981

s47 276

Oumlgel agm s48

122

Meng-suumln oumllduumlğuumlnde cenaze toumlrenine katılan Tabgaccedil elccedilisi kendi

memleketine yazdığı mektupta Meng-suumlnrsquouumln oğullarıyla goumlruumlştuumlğuumlnuuml onların orta

zekacirclı insanlar olup yerine geccedilen oğlu Mao-krsquoienrsquoin ise babası gibi olağanuumlstuuml bir

kabiliyete sahip olmadığını bildirmiştir 277

b Moğollarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Metersquonin uzun yollar katedebilen oldukccedila kıymetli atı Tung-hularrsquoın 278

dikkatini ccedilekmiş elccedili goumlndererek bu atı istemişlerdir Devlet buumlyuumlklerinin atın

verilmemesi youmlnuumlndeki kararına rağmen Mete bu sebeple komşuları ile bozuşmak

istememiştir Bu barışccedilı yaklaşımı korku olarak yorumlayan Tung-hular daha ileri

giderek Metersquonin eşlerinden birini istemişlerdir Yine devlet buumlyuumlklerinin

isteksizliğine rağmen Hun huumlkuumlmdarı bu isteklerini de yerine getirmiştir Bundan

sonra her iki devletin de kullandığı metruk bir araziyi istemişlerdir Devlet buumlyuumlkleri

bu sefer verilmesi youmlnuumlnde hemfikir olmuşlar fakat Mete bu konuda da onlardan

farklı duumlşuumlnmuumlştuumlr Uumllkesinin toprağını kendi muumllkuuml gibi telakki edemeyeceğinden

bu mesele Tung-hularrsquoın hezimete uğraması ile sonuccedillanmıştır 279

c Bizansrsquotan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

441 yılında Hunlarrsquoa giden Doğu Roma elccedilisi Odessus (Varna)rsquoa kadar gemi

ile gitmiş oradan da Tuna uumlzerinden Attilarsquonın sarayına ulaşmıştır 280

rdquo

277

Emel Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-Krsquouuml Meng-Suumln (M367-433) Devrinde Sanrsquoatrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S100 YIX İstanbul TKAE Şubat1971 s325 278

Tung-hular ya da Dung-hular W Eberhard tarafından eski Moğol kavmi olarak kabul

edilmişlerdir Detaylı bilgi iccedilin bkzW Eberhard Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ

Ankara TTK 1996 s45 50-51 279

A Rıza Bekin ldquoHan Suumllalesi Devrinde Ccedilinrsquoin Durumurdquo Doğu Dilleri Dergisi II S3 Ankara

DTCF 1977 s51-52

123

Ccedilin kaynağından verilen bilgiye goumlre MS166 yılında Yen-hsi devrinin

dokuncu yılının dokuzuncu ayında bazı Hun boylarının sınır vilayetlerini

yağmalamasından sonra Ta-chrsquoin Devletirsquonin 281

kralı elccedililerle [Hunlarrsquoa] haraccedil

goumlndermiştir Bu bilgi Tuumlrklerrsquole Bizanslılarrsquoın atalarının elccedililik muumlnasebetlerinin

ccedilok daha eskilere dayandığının bir ispatıdır MOuml36 yılında Talas Nehri boyunda

Ccedilinlilerrsquoin taarruzuna uğrayan Hun shan-yuumlrsquosuuml Chih-chih mağlup olmuştur Ccedilin

generalinin imparatora sunmak iccedilin resimlerle hazırladığı galibiyet raporunda koumlşeli

kalkanları olan yuumlz piyadenin balık pulu şeklinde dizildiği bildirilmektedir Bu

kalkanlar ve askeri tertibin ise duumlnyada sadece Romalı askerlerde goumlruumllduumlğuuml

kaydedilmiştir Ayrıca Tuumlrklerrsquoin piyade olarak savaşmaya elverişli olmadıkları

hatırlatılmaktadır 282

MOuml 54 yılında Carrhae civarında on bin Romalı askerin

Partlar tarafından esir edilerek sınırı korumaları iccedilin Merv civarına goumlnderildikleri

bilgisi de bunu desteklemektedir 283

HHDubsrsquoa goumlre bu esir edilen Romalılar Li-

chrsquoienrsquode Batı Kansursquoda bir yere yerleştirilmişlerdir Li-chrsquoien Han devrinde ve

daha sonra Ccedilinliler tarafından Roma İmparatorluğursquona verilen ad olmuştur 284

ldquoV yuumlzyılın başlarında Hunlarrsquoın askericirc karargacirchı Karadeniz sahilleri

boyunca uzanan bozkırlarda kurulmuş ve 412rsquoye kadar Bizans elccedilileri oraya gidip

gelmişlerdirrdquo 285

Bu tarih araştırmamızda Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnasebetleriyle ilgili

şimdiye kadar elde edebildiğimiz en eski tarihtir Hun huumlkuumlmdarı Rugilarsquonın 430

yılında Ren Nehrirsquone ulaştıklarından hemen Roma ile ldquodiplomatik muumlnasebetlerini

duumlzeltmeye girişmesirdquo de bu tarihten oumlnce Hun-Bizans elccedililik muumlnasebetlerinin

280

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler Dergisi İstanbul s3 OJ

Maenchen-Helfen Die Welt Der Hunnen 1978 Koumlln s70 281

Avrupalıların ldquoLomardquo dedikleri Romalıların atalarının kurduğu bir devlettir Bkz W Eberhard

ldquoMuahhar Han Devrinde (Ms25-Ms220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo Belleten IV S16

Ankara TTK I Teşrin1940 s375 282

HH Dubs ldquoAn Ancient Military Contact Between Romans and Chineserdquo American Journal of

Philology Vol63 Nu3 1941 p322-330 Wolfram Eberhard ldquoHsiung-Nursquoların Muumlttefikleri Olarak

Roma Askerlerirdquo Tuumlrkccedileye ccedilev İkbal Berk Belleten VIII S29 Ankara TTK II Kacircnun1944

s143 283

Dubs agm s322-330 Eberhard agm s143-144 284

Dubs ay s322-330 Eberhard ay s144 285

Gumileumlv Avrasyarsquodan s218 L N Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde Bin Yıl4bs ccedilev D Ahsen

Batur İstanbul Selenge Yay 2003 s177

124

varlığını goumlstermektedir Rugila bu uğurda Galliarsquodaki Bagauda isyanını bastırmak

iccedilin imparatorluğa kendi ordusunu vermekte bir sakınca goumlrmemiştir 286

ldquohellip448rsquode Priskus [Priskos] Pannius Attilarsquonın otağında buumlyuumlkelccedili olarak

bulunduğu sırada ccedilok pahalı ldquoİskitrdquo tarzı elbiseler giymiş bulunan bir Yunanlırsquoya

rastlarrdquo 287

Buradaki ldquoİskitrdquo soumlzuuml ldquoHunrdquo yerine kullanılmış olup buradaki

ifadeden Hun kıyafetlerinin pahalı olduğu ve Bizans elccedilisinin bunu dile getirmeye

değer bulduğu anlaşılmaktadır ki kendisi de pahalı elbiseler giyiyor olsaydı bu

ayrıntıya takılamazdı diye duumlşuumlnuumlyoruz

Bizans İmparatoru Justinianosrsquoun İranrsquola (552 yılında) yaptığı savaşta asker

toplamak amacıyla patrik Provrsquou elccedili olarak Hunlarrsquoa goumlnderdiği ve elccedilinin eli boş

doumlnduumlğuuml kayıtlıdır 288

Ancak bu sırada Provrsquoun Hunlarrsquoın arasına sızmış olan

Hristiyan misyonerlerin faaliyetlerine destek vermek amacıyla erzak ve ibadetlerini

yerine getirebilmeleri iccedilin gerekli kilise eşyaları temin etme goumlrevini de uumlstlendiği

bilinmektedir

ldquoHristiyan misyonerler Hunlarrsquoın goumlccedilebe alanlarına da sızmışlardı Suriyeli kronist

Zakhariya Rhetorrsquoun eserinde geccedilen bir kayda goumlre başlarında Ermeni Kardostrsquoun

bulunduğu yedi kişilik bir misyoner grubu dağları aşarak Hunlarrsquoın uumllkesine gelmiş ve orada

Hristiyan esirlerin dertleriyle ilgilenmekle kalmayıp aynı zamanda birccedilok Hunrsquou

Hristiyanlaştırarak kendi dinlerini oumlğretmişlerdir 289

Aynı yazar bundan başka onların ldquooraya [Oraya] Hun dilinde kitaplar

getirdiklerinirdquo yani bir Hun alfabesi geliştirerek muhtemelen dinicirc kitapları Huncaya

286

Gumileumlv Avrasyarsquodan s218-219 287

Ae s219 Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde s178 288

Artamonov age s119 Prokopius İstoriya voyn s persami s143-145 289

ldquoBarbarların Hristiyanlığı kabul etmeleri onların imparatorlukla ilişki kurma şekillerinden sadece

biriydi ve dinicirc olmaktan ccedilok siyasicirc amaccedillı bir hareketti Bizans kumandanları parayla satın almak

onları zengin hediyeler ve mutantan uumlnvanlarla doyurmak episkoplar ve azizler goumlndermek suretiyle

sadece dolaysız etki ve hacirckimiyet alanını genişletmiştirdquo Bkz Artamonov age s124

125

tercuumlme ettiklerini de kaydetmektedir Yukarıda adı zikredilen ldquoProv 522rsquode

Bosphorusrsquoa geldiğinde bu misyonerlerin faaliyetlerinden haberdar olmuş onlarla goumlruumlşmuumlş

ve daha sonra da imparatora onlar hakkında bilgi vermiştir Provrsquoun emri uumlzerine o civarda

bulunan Bizans şehirlerinden (muhtemelen Kep ve Thanagorya) Kardost ve yol

arkadaşlarına 30 katır yuumlkuuml buğday şarap ya keten ve başka erzakların yanı sıra Hristiyan

ibadetlerinin icra edilebilmesi iccedilin gerekli kilise eşyaları goumlnderildihelliprdquo 290

Hun Huumlkuumlmdarı Uldızrsquoın Tunarsquoyı geccedilerek Trakya uumlzerine yaptığı seferler

(405409 yılları) nedeniyle Bizans ile ilişkileri bozulunca Uldız yanına gelen Bizans

elccedililerini guumlneşin doğduğu yerden battığı yere kadar her tarafa hacirckim olmakla tehdit

etmiştir

Kaynaklarda Hun Huumlkuumlmdarı Karaton zamanında -412 yılında- tarihccedili

Olympiodorosrsquoun elccedili sıfatıyla barışı sağlamak maksadıyla Hun Devletirsquonin

topraklarında bulunduğu kayıtlıdır 291

434 yılında Ruarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra başa geccedilen Attila kendi istediklerini

Bizans elccedililik heyetine 292

tarihte Margus veya Constantia Anlaşması olarak bilinen

anlaşmanın şartları olarak kabul ettirmiştir Buna goumlre Bizans Hun kaccedilaklarını

sınırlarına almayacak muumllteci ve esirler iccedilin fidye oumldeyeceği gibi yıllık altın vergisi

iki katına ccedilıkarılacak ticaret eşit şartlarda yapılacak ve Bizans Hunlarrsquoa tabi

kavimlerle muumlnacircsebette bulunmayacaktı

Bu anlaşmanın dikkati ccedileken bir noktası da anlaşmanın at uumlzerinde yapılmış

olmasıdır ldquoConstantia surları karşısında kurulmuş olan Margus şehrirsquonde İskitler

toplanmışlardı Goumlruumlşme yapmaya gelen elccedililik heyeti ve şehrin vatandaşları at

uumlzerindeki muhteşem İskit kralı ile karşılaştılar Romalı elccedililer kendi şereflerini

290

Ae s125 291

Ali Ahmetbeyoğlu Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa Hunları İstanbul TDAV

1995 s10 292

Hun İmparatorluğu tahtına Attila geccedilince Roma senatosu Plinthasrsquoın elccedili olarak Attilarsquoya

goumlnderilmesi kararını almıştır Plinthasrsquoın elccedililiği imparator tarafından da onaylanınca Plinthasrsquoın

tavsiyesiyle hazineden sorumlu Epigenes de elccedililiğe dahil edilmiştir Bkz Ahmetbeyoğlu ae s23

126

hatırlayarak bizzat yayaların atlılarla tartışması gerekmesin diye aynı teccedilhizatla

İskitlerrsquole goumlruumlşmeye karar verdilerrdquo 293

İmparator Theodosiusrsquoun anlaşmanın şartlarını ccediliğnemesi ve Margus şehri

(buguumlnkuuml Dubravica) piskoposunun Hun mezarlarını accediltırıp iccedilindeki kıymetli

eşyaları ccedilalması uumlzerine Attila Bizansrsquoa elccedili goumlndermiştir Anlaşma şartlarına

uyulmasını ve piskoposun teslim edilmesini istemiştir Attilarsquonın bu isteklerinin

reddedilmesi Hunlar ile Bizans arasında gerccedilekleşmiş olan I Balkan Seferi (441-

442)rsquone neden olmuştur 294

II Balkan Seferi (447) sonunda mağlup olan Bizans İmparatoru Theodosius

elccedilisi Anatoliusrsquou Attilarsquoya goumlndererek barış teklifinde bulunmuştur Bizans

accedilısından oumlzellikle malicirc olarak ağır şartlar taşıyan bir anlaşmanın ardından malicirc kriz

yaşayan Bizans İmparatorluğu ccedilareyi bir suikast ile Attilarsquoyı ortadan kaldırmakta

bulmuştur Planı uygulamak uumlzere iccedilerisindede Priskosrsquo un da yer aldığı bir soumlzde

elccedililik heyeti oluşturulmuştur Ancak Attila Bizansrsquoı hacirckimiyeti altına alıp suikasttan

haberdar olduğu vakit Theodosiusrsquou haysiyetsiz bir koumllesi olarak aşağılamıştır 295

Attila 451 yılında Roma İmparatorluğursquonun uumlzerine gittiğinde ccedilaresizlik ve

endişe iccedilinde kalan Romalılar barış ortamını sağlayabilmek iccedilin hitabetiyle meşhur

Papa Leon başkanlığındaki bir heyeti Attilarsquoya goumlndermişlerdir Paparsquonın buumltuumln

Hristiyanlar ve imparator adına af dilemesi Paparsquonın kendi ağzından Romarsquonın

teslimiyeti demekti Boumlylece Attila Batı Roma İmparatorluğursquonu kesin olarak

kendisine bağlamış oluyordu 296

293

Ae s12 294

Ae s23-24 295

Ae s13-14 26

127

d Sacircsacircnicirclerrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

İran Şahı Firuz (459-484) 444-463 yılları arasında huumlkuumlm suumlrmuumlş olan

Albanya (Ermeni) huumlkuumlmdarı II Vaccedilersquoye birkaccedil kez kendisine tacircbi olması teklifinde

bulunmuştur Vaccedilersquoyi ne guumlccedil ne de ikna ile kendi taraflarına ccedilekemeyeceklerini

anlayan İranlılar ldquoHaylantuumlrk uumllkesine297

pek ccedilok hediye goumlnderdiler Alan kapısını

(Daryal Geccedilidi) accedilıp Hunların [Hunlarrsquoın] buumlyuumlk ordusunu davet ettilerhelliprdquo298

Bu

bilgi Fars-Onogur elccedililik muumlnacircsebetlerinin varlığını haber vermektedir İran Şahı

Onogurlarrsquoı hediyelerle kendisine yaklaştırıp onları Albanlar uumlzerine gitmeye ikna

etmiştir

e)Albanlarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hunlarrsquoın başbuğu ve buumlyuumlk prensi Alp İlituer [Alp İlteber] kızını vererek

akrabalık yoluyla dostluk kurduğu Cavanşirrsquoin oumllduumlruumllmesi uumlzerine onun intikamını

almak isteyince Albanya huumlkuumlmdarı Varaz-Tiridat katalikosu Yeliazarrsquoı

Cavanşirrsquoin oumlluumlmuumlyle kendilerinin ilgisi olmadığını izah etmeye Hun prensinin

yanına goumlndermiştir Katolikos Yeliazar Alp İlteberrsquoi ikna etmeye muvaffak

olmuştur 299

Hunlarrsquoın her yıl uumllkelerine yaptığı baskını oumlnlemek amacıyla Albanya prensi

Varaz-Tridat ayanları ve katalikos Yeliazar ile istişare ederek piskopos İsrailrsquoi

Hunlarrsquoın uumllkesine elccedili olarak goumlndermeye karar vermişlerdir Hunlarrsquoa goumlnderilecek

hediyelerin ve heyetin erzakının temin edilmesinden sonra Firuz-Kubad Şehrirsquonden

yola ccedilıkan piskopos ve beraberindekiler Kuumlr Nehrirsquoni geccedilip seferlerinin on ikinci

guumlnuumlnde Lpink Şehrirsquone varmışlardır Buradan Ccedililbler uumllkesine Kafkas Dağları

296

Ae s16 297

Haylantuumlrk veya Onogurlar hakkında Y Caferov Hunlar ve Azerbaycan Kalankatlı age s71 298

Ae 299

Ae s231

128

eteklerinden Ccedilola Kapısırsquona[Derbend] ve oradan da Varaccedilan Şehrirsquone ulaşmışlardır

Elccedililik heyeti Hun prensi tarafından sevinccedil ve huumlrmetle karşılanmıştır 300

Hazarlarrsquoın buumlnyesinde yer alan ve sonradan onlarla aynı şehirde kaynaşan

Dağıstanlı Hunno-Bolgarlarrsquoın prensi Alp-İlitver (Alp-Elteber) rsquoe Albanya prensi

Varaz-Trad tarafından 682 yılında (H62) piskopos İsrael başkanlığında bir heyet

goumlnderilmiştir ldquoAlban Tarihirdquoneki kayda goumlre elccedili İsrael Alp-İlitverrsquoi hem barışa

hem de Hristiyan olmaya ikna etmiştir Bu durum Hun prensinin komşu uumllkelerle

ilişkilerini guumlccedillendirip onlar arasında eşit seviyede yer almaya ccedilalıştığı ihtimali ile

accedilıklanabilir 301

ldquoAlban Tarihirdquo nde kuzey kavimleri olarak zikredilen Hunlarrsquoa Alban

huumlkuumlmdarları neslinden olan Ermeni kumandan Vardan302

elccedili olarak goumlnderilmiştir

Elccedilinin goumlrevi Hunlarrsquola goumlruumlşmek ve ittifak anlaşması yapmaktı ldquoHunlar her şeyi

bizzat goumlzleriyle goumlrmek iccedilin oraya temsilci goumlnderdiler ve olan biteni goumlrduumlkten

sonra semalardan indirilmiş kanunlara esaslanarak ant iccediltiler Haccedilperestlerin

muhkem ittifak hakkındaki antlarını kabul ettiler Boumlylece buumltuumln arzularına nail

oldularrdquo Bu olayların İran Şahı Yezdegird II zamanında meydana geldiği kayıtlıdır

303

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Ccedilinrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

545 yılında Buminrsquoe goumlnderilen ilk Ccedilin elccedilisi bir Soğdlu idi Liviccedil ve

Klyaştorniy gibi Oumlgel de bunun bir tesaduumlf olmadığı duumlşuumlncesindedir Ccediluumlnkuuml ldquoSoğd

tuumlccarları Jou-Janrsquolara karşı bir denge kurmaya ccedilalışan Kuzey Trsquoieh-lecircrsquoler

300

Ae s235-237 301

Artamonov age s248-249 ve 362 302

Kumandan Vardan ldquoHun Kapısırdquo yani Derbend ya da diğer adıyla Ccedilolarsquonın muhafazasından

sorumlu idi 303

Kalankatlı age s69

129

arasında da etkindiler304

rdquo Diğer taraftan ldquoSoğdlular Doğu ve Batı kağanlık

[Kağanlık] saraylarında bulunmuşlar ve oumlnemli siyasi [siyasicirc] kuumlltuumlrel ve ekonomik

roller oynamışlardır 305

rdquo ldquoGoumlktuumlrk kağanlığının [Kağanlığırsquonın] en erken resmi

yazısı olan ve Tuumlrk etnik tuumlreyiş destanına accedilık şekilde resimli işaretleri bulunan

Bugut yazıtının [Yazıtırsquonın]Soğd dilinde olduğu da kaydedilmelidir 306

rdquo Yani Soğdccedila

Goumlktuumlrk Kağanlığırsquondaki resmi dillerden biri olarak kullanılmıştır

Batı Wei İmparatoru Wen-ti Doğu Wei İmparatoru Kao Huanrsquoın Ju-Jan Hanı

Anahuan (A-na-kui) ve Togon huumlkuumlmdarı Krsquoua-luuml ile ittifak yaparak uumllkesine

saldırması uumlzerine taraftar bulmak maksadıyla An Nuo-prsquoan-trsquoorsquoyu 307

elccedili olarak

Bumin Kağanrsquoa goumlndermiştir Elccedili Tuumlrkler tarafından buumlyuumlk coşku ve huumlrmetle

karşılanmıştır Bunun nedenini şu cuumlmleler net olarak accedilıklamaktadır ldquohellipOrdada

herkes lsquoşimdi bize buumlyuumlk devletten elccedili geldi yakında bizim de devletimiz yuumlkselecekrsquo

diyerek birbirini tebrik etmeye başladıhellip308

rdquo Halkının moralinin yuumlksek olduğunu

goumlren Bumın Kağan elccediliyi hediyelerle goumlnderdikten sonra Ju-janların

huumlkuumlmranlığını tanımadığını accedilıklamıştır Ancak henuumlz Ju-janlarla savaşacak guumlce

sahip olmadıklarını bildiği iccedilin aralarındaki diplomatik ilişkileri bir suumlre daha ndashJu-

janlarrsquoa duumlşman olan Toumlleslerrsquoin kendiliğinden Bumınrsquoın tebacircsı olmayı kabul

etmelerine kadar- suumlrduumlrmuumlştuumlr

Prsquoei-Chrsquoi İmparatorluğursquonun rakibi Prsquoei-Chou İmparatorluğu Batı Asya

huumlkuumlmdarlarıyla bağlarını kuvvetlendirmek niyetiyle 553 yılında Eftalitlerrsquoden 555

yılında İranrsquodan gelen 559rsquoda Kao-chrsquoang (Turfan)rsquodan 561rsquode Kuccedilarsquodan ve 564rsquote

de Karaşarrsquodan gelen heyetleri kabul etmiştir 309

561 yılında her iki imparatorluk da

Mukan-hanrsquoa elccedilileri aracılığıyla kızlarını vermek istediklerini bildirmişlerdir

304

Golden Tuumlrk Halkları s99 Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s 113 305

Golden age s99 118 ve 123 E G Pulleyblank ldquoA Soghdian Colony in Inner Asiardquo TP 41

1952 s317 306

Golden age s99 SGKlyaştorniy VA Livic ldquoThe Soghdian Inscription of Bugut Revisedrdquo

AOH 261 1972 s90-91 307

Bu isim yuumlz yıl oumlnce Accedilina ordasının doğduğu Ho-hsi boumllgesinden bir goumlccedilebenin adı olduğundan

tercihin tesaduumlfi olmadığı ve goumlnderilen elccedilinin Tuumlrk dilini biliyor olduğu ihtimali bizce de

kuvvetlidir Gumileumlv Eski Tuumlrkler s41 308

Ae s42 309

Ae s47

130

Mukan-han zengin Prsquoei-chrsquoirsquonin hediyelerine rağmen Prsquoei-Chrsquoou

İmparatorluğursquonun elccedilisinin başarılı diplomasisi (Mukan-hanrsquoı yaptıkları ittifak

anlaşmasına sadık kalmaya mecbur ederek) sayesinde Chrsquooursquoların yanında yer

almıştır 310

Ccedilin İmparatoru Yang Chien Tuumlrklerrsquoe karşı bozkırda uumlstuumlnluumlk

sağlayamayacağından korktuğu iccedilin Ccedilinrsquoin klasik entrikalarından birini uygulamıştır

Pek goumlze batmayan fakat kabiliyetli casusu Chrsquoang Sun-shengrsquoi 311

582 yılında

Tuumlrklerrsquoe goumlndererek iccedillerinde anlaşmazlığa duumlşmelerini sağlamıştır

Ccedilin imparatoru Goumlktuumlrklerrsquoe birlikte Tuumlrgişlerrsquoe saldırma teklifinde

bulunduğu bir mektup goumlndermiş fakat herhangi bir cevap alamamıştır 312

ldquoBatı Tuumlrklerinin [Tuumlrklerirsquonin] kağanının otağı genellikle Suyab civarında

bulunuyordu ki Hsuumlan Tsang (Ccedilinli seyyah)rsquoın bu hakanlardan biriyle karşılaştığı yer de

burasıydı313

Kağanın uumlzerinde yeşil ipekten mamul bir kaftan vardı saccedilları dağınıktı ve

alnına yerli ahalide olduğu gibi başı birkaccedil kez saracak şekilde 10 fut uzunluğunda ipek bir

şerit bağlamıştı Yanındaki mevkebinin saccedilları ise hakandan farklı olarak oumlruumlluumlyduuml Hakan

buumlyuumlk bir otağda yaşıyordu ve otağdaki eşyaların ccediloğu altındı Otağda devlet erkacircnı iki sıra

halinde dikiliyordu ldquoBu insan keccedile ccediladırda yaşayan barbar bir huumlkuumlmdar olsa da ona

hayranlık ve saygıyla bakmamak muumlmkuumln değildi Ziyarete gelenler otağa 30 adım

yaklaştıklarında hakan onu [onları] karşılamaya ccedilıkar tacirczimde bulunur ve ccedilevirmen aracılığı

ile birkaccedil soru sorar sonra da onu [ona] demir bir koltuk getirmelerini emrederdi Tuumlrkler

ağaccedil oturak kullanmazlardıhellip Otağda Ccedilinrsquoden ve Kao-ccedilrsquoang (yani Uyguristanrsquoın şimdiki

Urumccedili Turfan ve Hamirsquonin bulunduğu boumllgesi)rsquo[dan] gelen elccedililer de vardı Ziyafet muumlzik

eşliğinde başlamıştı Bunlar vahşi sesler olmasına rağmen ldquokulağa hoş geliyor ruha ve kalbe

suumlkun [suumlkucircn] veriyordurdquo Misafirler et yiyip şarap iccediltiler Misafire sebze yiyecekleri ve suumlt

ikram edildi Ziyafetten sonra misafir kağanın teklifiyle Buddist uumlstadın duasına [duacircsına]

iştirak etti Dua [Duacirc] bitene kadar hakan elini kaldırarak diz ccediloumlktuuml ve nasihate derun-i

310

Ae s48 311

578 yılında Sha-po-liorsquonun henuumlz prens olduğu doumlnemde Sha-po-liorsquonun nezdinde elccedili olarak

bulunmuş ve kurduğu sıkı dostluk ile onu avcunun iccediline almıştır Gumileumlv ae s145 312

Sarıtaş age s47 313

Bartold Orta Asya s100

131

dilden uyacağını bildirdi Uumlstat birkaccedil guumln sonra gitmeye hazırlanınca iki-uumlccedil yıl Ccedilrsquoang-an

(Hsian-fu) şehrinde yaşayan ve Ccedilinceyi muumlkemmel konuşan genccedil birisi refakatccedilı olarak

verildirdquo 314

610 yılında Ccedilin İmparatoru Yang-ti (605-616) kendi emrine girmelerini

istemek uumlzere Batı Goumlktuumlrk Kağanı Ho-sa-naTchrsquoou-lo (Ccedilu-lo)315

rsquoya ldquoumumi

işlerde saray denetccedilisirdquo anlamına gelen che-yu-che unvanlı Wei tsiersquoyi goumlndermiştir

Devlet ileri gelenleri bunu reddetmiş Tchrsquoou-lo Kağan da başka sebepler ileri

suumlrerek olumsuz cevabını vermiştir Ccedilok sinirlenen imparator tam da bu sırada Batı

Goumlktuumlrklerirsquonin bir tacircbi lideri durumunda olan Che-koeirsquonun evlilik anlaşması

isteğiyle goumlnderdiği elccedilisini devlet adamlarından Prsquoei-kiursquonun tavsiyesiyle yakın

ilgiye almıştır Che-koei Tou-leou (Tu-lu)rsquonun oğlu Tarsquotrsquoeou (Tardu)rsquonun torunu ve

Tong Yabgu Kağanrsquoın ağabeyidir Fakat nesilden gelen kağan unvanını Tchrsquoou-lorsquoya

kaptırmış ona boyun eğmiştir Bu nedenle İmparator elccediliyi ikna etmesi iccedilin Prsquoei-

kiursquoyu suumlrekli misafirhaneye gitmekle goumlrevlendirmiş ve sarayın Jen-fong salonuna

davet etmiştir Elccediliye Tchrsquoou-lorsquoyu oumllduumlrmek iccedilin asker yardımı karşılığında

evliliğin gerccedilekleşeceğini ve Che-koeirsquoya buumlyuumlk kağan olmayı teklif ettiğini

belirtmiştir Ayrıca Che-koeirsquoa yollamak uumlzere eline aldığı beyaz ve sapı tao316

cinsi

bambudan yapılmış bir ok ile işaret ederek ldquoBu iş bu ok kadar ccedilabuk bitirilmiş

olmalırdquo diye de eklemiştir 317

II Batı Goumlktuumlrk Devleti (582-659) tarihinde kısa bir

doumlnem iccedilin rol alan fakat oumlnemli yeri olan Che-koei Kağan (611-618)rsquoın tahta ccedilıkışı

bu şekilde gerccedilekleşmiş goumlruumlnmektedir

Asi bir derebeyi olan Hsieh Chuuml Goumlktuumlrklerrsquoi birlikte Ccedilin sınırına saldırmaya

ikna etmek amacıyla MS 618 senesinin Nisan ayında Chrsquoi-min Krsquoo-han (Kimin

Kağan)rsquoın Bagadur Şad unvanını taşıyan oğlu To-pirsquoye elccedili goumlndermiştir Şad teklife

razı olmuştur 318

314

Ae s 100-101 315

Che-koeirsquoun yeğenidir Bkz Huumlseyin Salman ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk

Hakanlığırdquo MTAD C2 S4 Ankara DTCF Yay Aralık2005 s201 316

Boğumlarının birbirine uzaklığı doumlrt karış olan bir bambu ccedileşididir 317

Salman agm s199-200

132

ldquoFakat aynı sırada Trsquoang İmparatoru Li Yuumlan (İmparator Kao-tsu) Bagatur Şadrsquoı bu

hareketten vazgeccedilirmek amacıyle [amacıyla] Tu-shui-chien319

uumlnvanlı [unvanlı] muumllki bir

memur olan Yuuml-wecircn Hsinrsquoi Şadrsquoa goumlnderdi Yuuml-wecircn Hsin Bagatur Şadrsquoa ruumlşvet verdi ve ona

Ccedilinrsquole savaşmak hususunda kendisi iccedilin faydalı ve zararlı olan tarafları izah etti Yuuml-wecircn

Hsin ayrıca Şadrsquoa Chang Chrsquoang-hsuumlnrsquouuml 320

elccedili olarak Ccedilin sarayına yollamasını ve Wu-yuumlan

boumllgesini Ccedilinrsquoe iacircde etmesini tavsiye etti Bagatur Şad her iki teklifi de kabul ettirdquo 321

618 Eyluumll ayında da Ccedilin İmparatoru Kao-tsu Hsiang-wu-kung şeref unvanını

taşıyan uumlvey oğlu Li Chrsquoecircn ile Trsquoai-chrsquoang-chrsquoing (protokol ve mabet işlerine bakan

en yuumlksek memur) unvanına sahip goumlrevlisi Checircng Yuumlan-shoursquoyu Goumlktuumlrklerrsquoe

goumlndermiştir Chang elccedililerin yanlarında Ccedilinli bir kadın şarkıcı da goumltuumlrduumlkleri

bilgisinin ise CTS ve HTSrsquode bulunmadığını CTSrsquode bulunan Li Chrsquoecircnrsquoin

biyografisine goumlre bu olayın bu tarihten oumlnce meydana geldiğini belirtmektedir 322

Bu ayda Shih-pi Kağanrsquoın Kutluğ Teginrsquoi tekrar (ikinci kez) Ccedilinrsquoe elccedili olarak

goumlnderdiği belirtilmiştir 323

619 yılı Şubat ayında Ccedilin imparatoru Kao-tsu Yu-wu-hou Chiang-chuumln 324

unvanlı Kao Changrsquoi elccedili olarak buumlyuumlk miktarda para ile Goumlktuumlrklerrsquoe goumlndermiştir

Ancak elccedili Feng-chou Boumllgesirsquone geldiğinde Shih-pi Kağanrsquoın oumlluumlm haberini

imparatora iletmiştir İmparatorun emriyle Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlruumllmekte olan bu para

Feng-choursquonun hazinesine bırakılmıştır Bunu duyan Goumlktuumlrklerrsquoin savaşa

hazırlanması uumlzerine boumllgenin idarecisi Chang Chrsquoang-hsuumln tarafından General Kao

soumlz konusu para ile Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilmiştir 325

318

Chang age s1 319

ldquoTu-shui-chien devlet su işlerine (mesela nehir bataklık ırmak geccedilidi koumlpruuml baraj hendek vs)

bakan en yuumlksek memurdur Ruumltbesi evvela beşinci sonradan doumlrduumlncuuml olmuşturrdquo Bkz Chang ae

s73 dp10 320

Chang Chrsquoang hsuumln Wu-yuumlan trsquoung-shou (Wu-yuumlan vali muavini ) tuumlrbesini taşıyan Ccedilinli yuumlksek

memurdur 618 yılı Nisan ayında Ccedilinrsquoin iccedil karışıklığı sebebiyle boumllgesiyle birlikte Goumlktuumlrklerrsquoin

himayesine girmiştir Chang ae s1 321

Ae s1-2 322

Ae s4 ve s75 dp30 323

Ae 324

Chiang-chuumlnrsquouumln Tuumlrkccedilesi ldquosenguumlnrdquoolup ldquogeneralrdquo anlamına gelir Chang ae s5 ve s76 dp37 325

Ae s5

133

Bumin Kağan Ccedilinrsquoin kuzeyindeki devletlerden birine 326

elccedili goumlnderince Ccedilin

de Goumlktuumlrklerrsquoe bir elccedili ile karşılık vermiştir Ancak Ccedilinrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdiği

bu elccedili bir Soğdlu idi Ccedilin elccedilisi gelince Tuumlrkler uumllkelerinin gelişeceğini soumlyleyerek

sevinmişlerdir 327

Ccedilinli rahip Huumlen-Ccedilangrsquoın kalabalık maiyetiyle birlikte MS629 senesinde

yani Hz Peygamberimiz hayatta iken ccedilıktığı ve 645 yılında tamamladığı seyahati

esnasında Goumlktuumlrklerrsquoin idaresindeki Tuumlrkistan topraklarını da goumlrmuumlştuumlr 328

Ordugacirchı Isıkgoumll civarında bulunan Batı Goumlktuumlrk Hakanı Tung Yabgursquonun da

misafiri ve iltifatlarına mazhar olmuştur 329

Goumlktuumlrk Kağanı Shih-pirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine İmparator Kao-tsu Nei-shih-shecirc-

jeacuten (imparatorluk sekreteri) unvanına sahip Checircng Tecirc-trsquoıngrsquoı elccedili olarak Shih-pi

Kağanrsquoın kardeşi Chrsquou-lo Kağanrsquoa taziyede bulunması iccedilin goumlndermiştir Ayrıca

iccedilinde ipekli kumaş da bulunan otuz bin parccedila kumaş hediye etmiştir 330

TFYKrsquodan aktarılan bilgiye goumlre 620 yılının ilk ayında Goumlktuumlrklerrsquoe verilen

ziyafette yine dokuz kısımdan oluşan muumlzik parccedilası ccedilalınmış ve ruumltbelere goumlre

değişik renkli ipek kumaşlar hediye edilmiştir Ancak bu bilginin CTS ve HTSrsquoda

bulunmadığı kaydedilmiştir 331

Yine aynı kaynakta 620 yılı Mayıs ayında da 620 Ocak ayında olduğu gibi

bir ziyafet ve hediyeler verildiği ve bunların CTS ile HTSrsquoda kayıtlı bulunmadığı

bilgisi verilmiştir 332

Ayrıca 620 yılı Kasım ayında Liang Shih-tursquonun Shang-shu

(buguumlnkuuml bakan) goumlrevindeki veziri Lu Chi-lanrsquoı Trsquoang hanedanının buumltuumln Ccedilinrsquoe

326

Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 327

Ay 328

Nazmiye Togan ldquoPeygamberin Zamanında Şarkicirc ve Garbicirc Tuumlrkistanrsquoı Ziyaret Eden Ccedilinli Budist

Rahibi Huumlen-Ccedilangrsquoın Bu Uumllkelerin Siyasicirc ve Dinicirc Hayatına Ait Kayıtlarırdquo İslacircm Tetkikleri

Enstituumlsuuml Dergisi IV Cuumlz 1-2 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1964 s21 329

Ay s22 330

Chang age s6 ve 7 331

Ae s7 ve s77 dp50 332

Ae s8 ve s78 dp 57

134

hacirckim olmasını engellemek amacıyla elccedili olarak Chrsquou-lo Kağanrsquoa goumlnderdiği ve Orta

Ccedilin boumllgesine Chrsquou-lo Kağanrsquoın sahip olmasını istediği kayıtlıdır 333

621 senesi Mart ayında daha oumlnce Goumlktuumlrklerrsquoe prenses olarak goumlnderilmiş

olan İ-chrsquoecircng Konccediluyrsquoun uumlvey kardeşi (Yang) Shan-ching ile asi Ccedilinli derebeyi

Wang Shih-tsrsquoungrsquoun elccedilisi Wang Wecircn-su İl-Kağanrsquoı Trsquoang suumllalesine karşı Sui

suumllalesinin yanında yer almaya şu soumlzlerle ikna etmişlerdir

ldquoEskiden Kimin Kagan kardeşleri tarafından sıkıştırıldığı zaman yakasını

kurtaracak Sui suumllacirclesine sığınmış ve İmparator Wecircn-tirsquonin desteği sayesinde bu topraklara

sahip olabilmişti Goumlktuumlrkler şimdi nesillerce bu toprakların uumlzerinde rahatccedila

yaşamaktadırlar Fakat buguumlnkuuml Trsquoang imparatoru [İmparatoru] İmparator Wecircn-tirsquonin halefi

değildir Bunun iccedilin siz Yang Checircg-taorsquonun Ccedilinrsquoin meşru imparatoru olduğunu ilacircn

etmelisiniz Trsquoang suumllacirclesine saldırmak suretiyle de merhum İmparator Wecircn-tirsquonin

lucirctufkacircrlığına mukabele etmelisiniz 334

rdquo

621 yılı Nisanrsquoında İl Kağan Ccedilin İmparatoru Kao-tsu tarafından altın ve

ipekli kumaşlarla goumlnderilen elccedili Han-yang-kung unvanlı Li Kueirsquonin yere

kapanarak kendisine itaatini istemiş fakat elccedili Li buna karşı ccedilıkınca Goumlktuumlrk

topraklarında alıkoyulmuştur 335

Daha sonra da Tso-hsiao-wei ta-chiang-chuumln

(Trsquoang suumllalesi doumlnemi saray muhafızları başkumandanı) 336

Chang-sun Sun-tecircrsquonin

alıkoyulması karşısında Ccedilin İmparatoru da Jecirc-han Tegin ve A-shih-na tecirc adlı337

Goumlktuumlrk elccedililerini alıkoymuştur 338

Bu Ccedilinli elccedililerin 622 senesi Şubat ayında İl-

Kağanrsquoın Ccedilinli bir prenses ile evlendirilmesinden sonra uumllkelerine geri doumlnmelerine

izin verilmiştir Bununla birlikte Ccedilinrsquoe bir de barış elccedilisi goumlnderilmiştir Ccedilin

333

Ae s11 334

Ae s13 335

Diğer Ccedilin kaynakları CTS ve HTSrsquoda niccedilin elccedililerin alıkoyulduğu konusunda bilgi verilmediği

belirtilmiştir Bkz ae s81 dp106 336

Ae s81 dp104 337

Ae s17 338

Ae s14-15

135

İmparatoru da adı geccedilenlerle birlikte diğer Goumlktuumlrk elccedililerini de serbest

bırakmıştır339

622 Ağustosrsquounda Ccedilin İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquole aralarındaki muumlcadeleyi

durdurmak amacıyla protokol veziri 340

Checircng Yuumlan-shoursquoyu 341

İl-kağanrsquoa elccedili

olarak yollamıştır Elccedili İl-Kağanrsquoı Ccedilin topraklarına girip anlaşmayı bozmakla

succedillamıştır 342

Sonra da Trsquoang İmparatorluğu ile barış iccedilinde olmalarının

menfaatleri gereği olduğunu belirtmiştir 343

TCTCrsquoda geccedilen 625 yılı Temmuz ayına tarihli bir belgede daha oumlnceleri Ccedilin

İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquoe mektup yazarken bu ayda erkacircnına ferman yazılmasını

emrettiği kayıtlıdır ldquo-Goumlktuumlrkler accedilgoumlzluumlduumlrler ve bizden daima şunu bunu

istiyorlar Ben onlara savaş accedilacağım Bunun iccedilin buguumlnden itibaren kendilerine

mektup değil ferman yazınrdquo 344

Doğu Goumlktuumlrklerirsquonin yıkılış suumlrecine girdikleri 627 yılından itibaren

kendilerine bağlı Uygur Bayırku ve diğer kavimlerin isyanları şiddetli kış ve onun

getirdiği accedillık ile sarsılmıştır Bu doumlnemde Goumlktuumlrk uumllkesine giden Hung-lu-chrsquoing

(buguumlnkuuml Dışişleri Bakanı) goumlrevinde bulunan Ccedilin elccedilisi Checircng Yuumlan-shou Ccedilinrsquoe

doumlnduumlğuumlnde Goumlktuumlrklerrsquoin yıkılacağının emacircrelerinin belirdiğini bildirmiştir 345

TCTCrsquodan verilen bilgiye goumlre Goumlktuumlrkler Ccedilinrsquoe tacircbi olmalarına rağmen

İmparator 631 yılı Nisanrsquoında Sui suumllalesinin son zamanlarında Goumlktuumlrklerrsquoe

sığınmış olan Ccedilinlilerrsquoi geri almak iccedilin nazik bir jestle Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili

goumlndermiştir Elccediliyle birlikte bol miktarda altın ve ipekli kumaş da yollamıştır 346

339

Ae s17 340

Ae s20 341

Bu elccedilinin Sui suumllalesinin İ-ning (MS617-618) saltanat devresinden itibaren soumlz konusu olan 622

yılına kadar beş defa Goumlktuumlrklere elccedili olarak gittiği kayıtlıdır Bkz ae s21 342

Diğer Ccedilin kaynakları CTS ve HTSrsquoda Ccedilin elccedilisi Checircng Yuumlan-shoursquonun İl-Kağan ile goumlruumlştuumlğuuml ve

onu anlaşmayı bozmakla succedilladığı bilgisinin bulunmadığı kaydedilmiştir Bkz ae s81 dp160 343

Ae s21 344

Ae s37 345

Ae s49-50

136

Kapgan Kagan 696 yılı Eyluumllrsquouumlnde Moğol asıllı Chrsquoi-tanlarrsquoınKitanlarrsquoın

reisi olup Ccedilin adına askeri valilik yapan Li Chin-chungrsquoun isyanını bastırmakta aciz

kalan Ccedilin imparatoriccedilesine yardım teklifinde bulunmuştur Karşılığında Ccedilin

hacirckimiyetine duumlşmuumlş olan Sarı Nehirrsquoin batı kıyılarında yaşayan Tuumlrk boylarının

serbest bırakılmasını ve kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirmesini 347

istemiştir Bu

konuyu muumlzakere eden İmparatoriccedile ve baş veziri Li Chrsquoiao olumsuz kararlarını

bildirmek uumlzere ldquoHarem Ziyaretleri Muumlduumlruumlrdquo unvanlı Trsquoien Kuei-taorsquoyu ve Yen

Chih-wei adlı generali elccedili olarak goumlrevlendirmişlerdir Fakat elccedililerin Goumlktuumlrkler

tarafından tutuklanması uumlzerine Kağanrsquoın isteklerini kabul etmek zorunda

kalmışlardır 348

İmparatoriccedile Kapgan Kaganrsquoa Chrsquoien-shan ldquoiyilik seven kağan 349

rdquo

ldquoiyi reform yapan kağan 350

rdquo unvanını verdiğini bildirmiştir 351

İsyanın bastırılması

ve Tuumlrk boylarının oumlzguumlr kalmasından sonra (697 yılının uumlccediluumlncuuml ayında)

İmparatoriccedile Wu ldquoİlteriş Buumlyuumlk Chrsquoan-yuumlrdquo ve ldquoMilli Davasında Başarılı Kağanrdquo

unvanlarını takdim ettiğini bildirmesi iccedilin elccedilileri Yen Chih-wei ile Trsquoien Kuei-

taorsquoyu tekrar huumlkuumlmdara goumlndermiştir 352

Elccedililer yolculukları esnasında

karşılaştıkları Kapgan Kağanrsquoın Ccedilinrsquoe yolladığı Tuumlrk elccedililerine mor elbiseler ile

guumlmuumlş kemerler 353

hediye etmişlerdir

Kapgan Kaganrsquoın kızını gelin almak iccedilin Goumlktuumlrk merkezi Karakurumrsquoa

gelen Ccedilin elccedililik heyeti huzura ccedilıktığında Kağan yine hiddetlenmiştir Ccediluumlnkuuml

eskiden beri muumlttefikleri olan Li suumllalesi yerine Wu ailesinden bir prens

goumlnderilmiştir Kağan Prensi ve yanında gelenleri tutuklatmıştır354

346

Bu vesikaların CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı belirtilmiştir Bkz ae s102 347

Ae s155-156 348

Taşaağıl agm s57-58 349

Chang age s155-156 350

Ahmet Taşaağıl ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo Belleten LVII S218 Ankara TTK Nisan1993

s55 351

Ay s55 352

Ay s56 353

Ccedilin İmparatorluğursquonda doumlrduumlncuuml altıncı ve yedinci ruumltbelere sahip olan memurların resmi

kıyafetidir Bkz Chang age s 191 dp636 Ayrıca elccedili Trsquoien Kuei-taorsquonun bahsine goumlre bu elbise

ve kemerler imparatoriccedilenin izni dışında verilmiştir Bkz ae s157 354

Taşaağıl agm s58

137

711 yılında Kapgan Kağanrsquoın evlilik isteğiyle Chin-shan (Altay Dağı)

Prensesirsquoni Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlren heyete Ho Feng-yao refakat etmiştir Goumlktuumlrk

topraklarına girdiklerinde Kağan da bir karşılama heyeti goumlndermiştir Kapgan

Kagan bu sefer hediyelerin ccedilokluğu ve elccedililerin iyi referansları sayesinde prensesin

Trsquoang suumllalesinden olmamasına aldırış etmemiştir 355

Ccedilin devlet hiyerarşisinde Yuuml-shih-chung-chrsquoecircng (Denetleme mahkemesi

başkan muavini) unvanına sahip vezir Ho Fecircng-jao vekil Hung-lu-chrsquoing

derecesinde Ccedilin elccedilisi olarak Goumlktuumlrklerrsquode bulunduğu sırada verdiği tavsiyeler

Kapagan Kağan uumlzerinde etkili olmuştur Oumlyle ki Kapagan Kağan uumlccediluumlncuuml ila birinci

derecedeki Ccedilinli memurlar gibi sarık ve mor elbise giyerek guumlneye doğru diz ccediloumlkuumlp

selamda bulunmuştur Bu suretle Ccedilin huumlkuumlmdarına saygı goumlstermiştir

725 senesi Nisanrsquoında imparator Ccedilinlilerrsquoin atalarını anmak uumlzere her yıl

duumlzenledikleri Fecircng-shan toumlreni iccedilin ccedilıkılacak doğu gezisine davet etmek iccedilin Chung-

shu-chih-shecircng dereceli veziri Yuumlan Checircnrsquoe vekil Hung-lu-chrsquoing unvanını vererek

Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili olarak yollamıştır Bilge Kağan hatunu Kuumll Tegin Tonyukuk ve

diğer erkacircnıyla ccedilember şeklinde oturup Ccedilin elccedilisine iccedilkili ziyafet vermişlerdir

Ziyafet esnasında Bilge Kağan elccediliye imparatorun neden vasal devletlere izin

verirken kendilerinin Ccedilinli bir prensesle evlenmelerine muumlsaade etmediğini

sormuştur Elccedili bunu imparatora ileteceği soumlzuumlnuuml vermiştir Bilge Kağan da veziri

A-shih-tecirc hsieh-li-farsquoyı hediyeleri de yanına katarak Ccedilin elccedilisi ile birlikte

goumlndermiştir Goumlktuumlrk veziri İmparator Hsuumlan-tsungrsquoın maiyetinde olarak doğu

gezisine iştirak etmiştir Aralık ayında da vezir hediyelerle geri goumlnderilmiş fakat

Bilge Kağanrsquoın evlenme isteği yine reddedilmiştir 356

Ccedilin kaynaklarına goumlre 731 yılının Mart ayında 357

Goumlktuumlrklerrsquoin Sol Şadrsquoı

Bilge Kağanrsquoın kardeşi Koumll Tigin oumllduumlğuumlnde Ccedilin İmparatoru Hsuumlan-tsung Muhafız

Kıtası Generali Chang Chrsquouuml-irsquoyi ve Adalet Bakanlığı Mahkucircmlar Dairesi Başkanı Luuml

355

Ay s66-67 356

Chang age s181-182

138

Hsiangrsquoı taziye mektubunu vermek cenaze toumlrenine katılmak ve kurban sunmak

uumlzere Bilge Kağanrsquoa goumlndermiştir Ayrıca duygularının mezar taşlarına yazılması

bir heykel ve tuumlrbe inşa edilip duvarlarına Koumll Tiginrsquoin savaş tasvirlerinin yapılması

iccedilin bu işte mahir altı adamını da yollamıştır 358

Taht değişikliği yaşanıp Bilge Kutlug (Pi-chia Ku-tou-lu) Kağan başa

geccedilince Trsquoang Hanedanı İmparatorrsquou Hsuumlan-tsung 740 yılında Sağ Chin-wu

Muhafızları Generali Li Chihrsquoyı elccedili olarak Goumlktuumlrklerrsquoe goumlndermiş ve elccedilisi

aracılığıyla Kağanrsquoa ldquoeski hayatında ektiğini biccedilenrdquo anlamında Teng-li (Tengri)

unvanını sunmuştur 359

Ccedilin İmparatoru Ozamış Kağanrsquoa elccedili goumlndererek Ccedilinrsquoe bağlanmaya

ccedilağırmıştır Ozamış Kağan bunu reddedince Ccedilin generali Ozamışrsquoa karşı birlikte

huumlcum etmeye ikna etmek amacıyla Basmıl Uygur ve Karluklarrsquoa elccedili

goumlndermiştir360

a Bizansrsquotan Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

D Sinorrsquoa goumlre Bizans daha Goumlktuumlrk Devletirsquonin kurulduğu (552) zamandan

beri Tuumlrklerle diplomatik ilişki iccedilindedir 361

Orhun Abideleri de 553 yılında Bumin

Kağanrsquoın toumlreninde Bizans elccedilisinin bulunduğunu goumlstermektedir 362

Bizans oumlzellikle 450rsquolerden sonra Doğu ile Batı arasında sıkışıp kalmıştı Bu

yuumlzden bu duumlşmanlarına karşı ikili bir politika takip etmiştir Doğuda devletlerarası

357

Bu tarih TFYK (Tsrsquoecirc-fu yuumlan-kuei)rsquoda 731 senesi Nisan ayı olarak verilmiştir Bkz Chang ae

s183 358

Ae s182-183 Ahmet Taşağıl ldquoKoumll Tigin Yazıtının Ccedilince Yuumlzuuml Hakkındardquo Belleten LXVIII

S252 Ankara TTK Ağustos2004 s408-409 359

Ahmet Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII S236 Ankara TTK

Nisan1999 s25-26 360

Chang age s201-202 Kendi seccediltikleri Kağanrsquoa karşı Ccedilinlilerrsquole birlik olmalarını gerektirecek

bir durum soumlz konusu değildir Ayrıca bu olay CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s206

dp772 361

Hatice Erdemir ldquoThe Nature of Turco-Byzantine Relations in the Sixth Century ADrdquo Belleten

LXVIII S252 Ankara TTK Ağustos2004 s424 D Sinor ldquoEarly Inner Asiardquo Cambridge

University Press 1990 p 303

139

ilişkiler kurup barış anlaşmaları yaparken Balkanlarrsquoda savunma politikası takip

etmiştir Bu problemli durumda Tuumlrklerrsquole ittifak yapması Justinianosrsquoun amacına

ulaşması iccedilin iyi bir fırsat sağlayacaktı 363

İran tarafından kontrol altında tutulmaktan kurtulmak isteyen Soğdiyanalı

ipek tacirleri Bizansla doğrudan ticaret yapmak amacıyla Konstantinopolisrsquoe bir elccedili

goumlnderilmesini istemişlerdir Bunun uumlzerine 568 yılında Maniakh başkanlığında bir

elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Kafkaslar uumlzerinden Bizansrsquoın başkentine ulaşan heyet

iyi karşılanmıştır 364

Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircnrsquoın Akdeniz limanları ve Bizansrsquoa yapılan ipek

nakliyatını durdurması ve İstemirsquonin durumu duumlzeltmek iccedilin yolladığı elccedilileri de hile

ile oumllduumlrtmesi uumlzerine Goumlktuumlrkler İpek Yolursquonu accediltırmaya zorlamak gayesiyle

Bizans ile işbirliği yoluna gitmişlerdir II Justinianos İstemirsquonin goumlnderdiği

İskitccedile365

(Tuumlrkccedile) mektubu okutmuş ve yazılanlardan memnunluk duymuştur

Soğdlu ipek taciri ve diplomat olan Maniakh başkanlığında kendilerine gelen (567

sonları) bu heyete mukabele olarak da Genel Vali Zemarkhos liderliğinde bir elccedililik

heyetini Goumlktuumlrk uumllkesine yollamışlardır (569 Ağustos başı) 366

Ektag Aq Tağ

Akdağrsquoa ulaşan Zemarkhos şamanların ateşle koumltuuml ruhlardan arındırma işleminden

sonra Yabgu Kağan (kaynaklarda kendisinden Dizabul Sizabul diye de bahsedilen

İstemi Kağan)rsquoın huzuruna alınmıştır Zemerkhos kağanın altından doumlrt arslan

uumlzerine yerleştirilmiş tahtından bahsetmiştir 367

Ccedilin ve Bizans kaynaklarına goumlre Goumlktuumlrkler Tuumlrkistanrsquoda siyasicirc hacirckimiyeti

ele geccedilirmeden oumlnce Altay Dağlarırsquondaki yurtlarında demircilikle uğraşmakta idiler

ldquo568 yılında Bizans İmparatoru Justinrsquoin [Justinianosrsquoun] Batı Goumlk Tuumlrk huumlkuumlmdarı

362

Erdemir agm s425 Orhun Abideleri Kuumlltigin Doğu 3-5 363

Erdemir ay s429 364

Artamonov age s182 365

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s100 366

Ae s100-101 Donuk ldquoOn Dilli s539 367

E Buharalı tarafından Zemarkhosrsquoun elccedililik tarihi 576 olarak zikredilmiştir Bu tarihte

Valentinosrsquoun elccedililiği soumlz konusu olduğundan tarih karıştırılmış olmalıdır BkzEşref Buharalı ldquoİslam

Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş Efsaneleri ile

İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s30

140

İstemi Kağanrsquoa yolladığı Zemarchosrsquoun başkanlığında bulunan elccedililik heyeti

Macircveraunnehrrsquoe (Sogdian)[ Macircverauumlnnehr (Soğdian)rsquoe] gelince birccedilok Tuumlrk

ellerindeki demirleri Bizanslılarrsquoa goumlstermişlerdirrdquo368

Bu durum işlenip kullanıma

hazır hale getirilmesi guumlccedil olan demir madeni yataklarına sahip olduklarını goumlstermek

amacıyla yaptıklarına yorulmuştur 369

Halkın uumllkelerine gelen yabancılarla ellerinde

en bol bulunan emtianın ticaretini yapmaya ccedilalışması kadar doğal ne olabilirdi

Uumlstelik uumllkelerine gelen yabancıların tacir veya seyyah değillerse oumlnemli mevki

sahibi kişiler olmaları ihtimali uumlst seviyede iken

Goumlktuumlrk Kağanı ile Zemarkhos heyeti arasında geccedilen olumlu goumlruumlşmenin

ardından Zemarkhos ve heyeti Tuumlrk yurdunda kaldığı sırada Sacircsacircnicircler uumlzerine gitme

hazırlığında olan İstemi Kağan Bizans elccedilisi Zemarkhosrsquou Persler uumlzerine

duumlzenlediği sefere Talasrsquoa kadar beraberinde goumltuumlrmuumlştuumlr Zemarkhosrsquoun yirmi

izleyici ve katılımcı ile kendisine katılmasına diğerlerinin Zemarkhosrsquoun doumlnuumlşuumlnuuml

beklemek uumlzere Kholiatairsquoda370

kalmalarına karar vermiştir Onları hediyelerle

onurlandırıp goumlnderirken Zemarkhosrsquoa da Kherkhir (Kırgız) bir kadın savaş esiri

sunmuştur 371

Sacircsacircnicircler uumlzerine ilerlerken Talasrsquota konakladıkları sırada Kağanrsquoa bir Sacircsacircnicirc

elccedilisi gelmiştir Kağan Sacircsacircnicirc elccedilisi ile Zemarkhosrsquou birlikte akşam yemeğine davet

etmiştir Yemekte Roma elccedilisini saygı ile karşılayıp şerefli divanda oturturken Sacircsacircnicirc

elccedilisini onların uumllkesinde haksızlığa uğradığını soumlyleyerek adeta yerden yere

vurmuştur Bu tuumlr ortamlarda susması gereken elccedili bu geleneği bozmuş ve

İstemirsquonin succedillamalarına karşı savunmaya geccedilmiştir Orada bulunanlar elccedilinin tavır

ve davranışları karşısında şaşkınlıklarını gizleyememişlerdir Sacircsacircnicirc elccedilisinin bu

368

Faruk Suumlmer ldquoAnadolursquoya Yalnız Goumlccedilebe Tuumlrkler mi Geldirdquo Belleten XXIV S96 Ankara

TTK Ekim1960 s567 Edouard Chavannes Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux

Paris 1941 s235 369

Mangaltepe age s52-53 370

Minorskyrsquoe goumlre burası İstemirsquonin guumlccedilluuml bir vassali olan Kalakhlar (belki Kalaccedillar)rsquoın yaşadığı Sir

Derya (Seyhun)rsquonın doğusunda veya Talasrsquoın batısında bir yer olabilir Bkz History of Civilizations

of Central Asia vol III UNESCO Publishing s181 ldquoKholiatai veya Kalakhlar Batı Goumlktuumlrkleri

iccedilindeki doumlrt grubundan birirdquo olarak da accedilıklama getirilmiştir Bkz Mangaltepe age s55 371

ldquoKholiatai veya Kalakhlar Batı Goumlktuumlrkleri iccedilindeki doumlrt grubundan birirdquo olarak accedilıklama

getirilmiştir Bkz ae s55

141

olaydan sonra uumllkesine doumlnmesinin ardından İstemi Kağan Sacircsacircnicircler uumlzerine harekete

geccedilmek uumlzere hazırlığa başlamıştır Zemarkhos ve maiyetindekileri de dostluklarını

yineleyerek ldquotarkhanrdquo unvanlı Maniakhrsquoın halefi Yağma Tarkan ile birlikte

uumllkelerine goumlndermiştir Kendisini Kholiatairsquode bekleyen diğer heyet uumlyeleri ile

buluşan Zemarkhos uumllkesine doumlnmek uumlzere yola ccedilıkmıştır 372

Doumlnuumlş yolculuğu esnasında Zemarkhos İtilrsquoe Tuumlrklerrsquoe bağlı Ugor

kabilelerinin topraklarına ulaşınca kendisini esir almak uumlzere Kofin (Kuban) Nehri

kenarında 4000 Perslinin pusuda beklediği haberini almıştır Elccedililik heyeti Ugorlarrsquoın

yardımıyla susuz bozkırı sağsalim geccedilerek Alanlarrsquoın topraklarına varmışlar ve

burada silahlarını bırakmaları konusunda Alanlarrsquola kısa suumlreli bir ağız

tartışmasından sonra mecburen isteklerini yerine getirerek Karadenizrsquoe ve oradan da

571 yılında Bizans başkentine ulaşmışlardır373

Bundan sonra duumlzenli bir elccedili değişimi olmuştur 576 yılında Kayser Tiberios

(574-578 yılları arasında kayser 578-582 yılları arasında imparatordur) tarafından

Valentinos Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilmiştir Valentinosrsquoun goumlrevi Sacircsacircnicircler (İran)rsquoe

karşı ittifakı yenilemekti Ancak Bizansrsquoın Goumlktuumlrklerrsquoden kaccedilan duumlşmanları Juan-

juanlarrsquoı koruması ve barınacak yer vermesi nedeniyle kurulan bu dostluk bağları

ccedilok uzun suumlrmemiştir Elccediliyi karşılayan Goumlktuumlrk prensi Tuumlrksant (Tuumlrk-şad 374

) on

parmağını ağzına tıkarak ldquoO Romalılar siz değil misiniz ki on dille (yalan)

konuşursunuz ve herkesi aldatırsınızrdquo soumlzleriyle başlayan Bizansrsquoın sahtekacircrlığını

dile getiren meşhur konuşmasını yapmıştır375

ldquoŞu anda benim ağzımda on parmağım olduğu gibi siz Rimlerrsquoin ağzında da on

diliniz var Biriyle bana diğeriyle benim koumllelerim Varhonitlerrsquoe yalan soumlyluumlyorsunuz Sizin

huumlkuumlmdarınız benimle barış goumlruumlşmelerini suumlrduumlruumlrken diğer yandan da efendisinden kaccedilan

372

Artamonov age s183 Menandros s375-381 Golden Tuumlrk Halkları s105 373

Artamonov ae s183 Menandros s381-384 Golden ae s105 374

Golden Tuumlrk Halkları s106 G Neacutemeth A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest

1930 s83 375

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s102 DonukldquoOn Dilli s539-540 Mangaltepe age s78-80

142

benim koumllelerim Varhonitlerrsquole anlaşma yaptığı iccedilin ccedilok yakında bu hareketinin cezasını

ccedilekecek Fakat Varhonitler Tuumlrklerrsquoin tebaası olarak istediğim zaman bana gelirler Siz

Rimler neden benim devletimin elccedililerini kendi gittiğiniz yoldan başka bir yol olmadığına

inandırmak iccedilin Kafkaslar uumlzerinden goumlnderdiniz Siz bunu yolun guumlccedilluumlğuumlnuuml hesaba katarak

Rim topraklarına huumlcumdan vazgeccedilmem iccedilin yaptınız Ama Danapr [Dinyeper] nehri nerede

İstros [Tuna] nereye akar Evros [Mericcedil] nereye doumlkuumlluumlr koumllelerim Varhonitler hangi yoldan

Rim diyarına vardılarhepsi bana ayacircn Sizin guumlcuumlnuumlz de benim iccedilin sır değil Guumlneşin

ışıklarının ilk doğduğu yerden battığı yere kadar buumltuumln topraklar benim hacirckimiyetim

altındadır Şu betbaht [betbacircht] Alanlarrsquoa ve hatta Utigurlarrsquoa bakın Engin cesaretleriyle

coşup guumlccedillerine guumlvenerek muzaffer Tuumlrk milletine karşı ccedilıkmaya cuumlrrsquoet ettiler ama

uumlmitleri boşa ccedilıktı Bu yuumlzden tebaamız ve koumllemiz oldularrdquo 376

Bu konuşma uumlzerine elccedili Valentinosrsquoun cevabı şoumlyle olmuştur

ldquoTuumlrklerin [Tuumlrklerrsquoin] lideri eğer sizin ellerinizde oumllmek en korkunccedil en ağır ve en

koumltuuml oumlluumlm olmasaydı eğer alccedilaklık yaşamaya devam etmese ve tuumlm insanlığa yayılmasaydı

eğer daha oumlnce hiccedil yapılmamış olan ve sizlerin sayesinde yeni bir adet [acircdet] olarak ortaya

ccedilıkan elccedili olarak goumlnderilen insanların oumllduumlruumllmesi kanıtlanmasaydı sadece konuşulması

bile korkutucu olan tavrınız goumlruumllmeseydi ben buguumln kılıcınızla oumllmek iccedilin yalvarmalıydım

Ccediluumlnkuuml imparatorumun sinsice sevindiğini ve elccedililerinin yalancı olduğunu duydum Sana

yalvarıyoruz luumltfen bize karşı daha ılımlı ol ve oumlfkeni azalt sinirli ruhunu nezaket ile

yumuşat ve elccedilileri koruyan kanunlara uy Bizler barış temsilcileri ve kutsal şeylerin

nazırlarıyız Ayrıca babanızın toprakları ve devletini miras aldığınız iccedilin onun arkadaşlarını

da kabul etmeli ve babadan kalma servet olarak goumlrmelisiniz Babanız İstemi kendi

iradesiyle [iracircdesiyle] bizim devletimizin tarafında oldu ve Sasacircnicirclerin [Sacircsacircnicirclerrsquoin] dostu

olmaktansa Romalıların [Romalılarrsquoın] dostu olmayı tercih etti Bu nedenle babanızın

bizimle olan ilişkileri zarar goumlrmedi ve buguumlne kadar ihlal edilmedi ve bizler de aynı

dostccedila duyguları koruduk Sizin ilişkilerinizin de aynı derecede sıkı olacağını

biliyorumhellip377

rdquo

376

Artamonov age s184-185 Menandros s416-420 Gumileumlv Eski Tuumlrkler s68-69 377

Mangaltepe age s81

143

Sonra da elccediliyi oumllmuumlş olan babaları İstemi Kağanrsquoın yerine geccedilen kardeşi

Tardursquoya yeni oumllen babalarının cenaze toumlrenine (yoğyuğ toumlrenine) katılmaya

goumlndermiştir 378

Tuumlrk-Bizans ilişkileri daha sonraki yıllarda da suumlrduumlruumllmuumlştuumlr ldquoAntychois

Eutichios Herohien Hirodion Paul de Cilici Kilikyalı Pavlos ve Anangast379

gibi

birccedilok elccedili Tuumlrklerrsquoe gelmişlerdir Artık sadece ticaricirc meselelerde değil iki tarafın da

ortak duumlşmanı haline gelen İranlılarrsquoa karşı askericirc ittifak uumlzerinde de durulur

olmuştur Tuumlrk elccedilileri de sık sık Bizans uumllkesinde bulunmuşlardır 380

İstemi Kağan Tuumlrklerrsquoe itaat etmek istemedikleri iccedilin Batırsquoya İdil oumltesine

goumlccedil eden Avarlar hakkında Bizans elccedilisinin yanında şu soumlzleri dile getirmiştir

ldquoAvarlar kuş değiller ki havada uccedilup Tuumlrk kılıccedillarından kurtulsunlar balık değiller

ki suya girip denizin derinliklerinde kaybolsunlar Bu toprağın uumlzerinde

gezineceklerdir Eftalitlerrsquoin işini bitirince Avarlarrsquoa saldıracağım ve onlar benim

elimden kurtulamayacaklarrdquo 381

b Sacircsacircnicirclerrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

VI yuumlzyılın ortalarında Sacircsacircnicirclerrsquoin Tuumlrklerrsquoe elccedili goumlndermesiyle varılan

ittifak İran şahı ile İstemi Kağanrsquoın kızının evliliği ile pekiştirilmiştir 560rsquolı

yıllarda akrabalığın verdiği rahatlıkla yakınlığı daha da pekiştirmek isteyen İstemi

Soğdiana uumlzerinden İranrsquoa elccedililik heyeti goumlndermiştir Elccedililik heyeti bir suumlvari hariccedil

katledilmiştir Bu olay Eftalitlerrsquoin sonu olmuştur 382

İranrsquoda isyan eden Behram Ccedilucircbin yenildikten sonra eski duumlşmanları

Tuumlrklerrsquoe sığınmıştır Hanrsquoın desteğini alması Huumlsrev Pervizrsquoi huzursuz etmiş ve

378

Golden Tuumlrk Halkları s105-106 Artamonov age s 185 379

Babaoğlu age s94-95 Artamonov ae s183 Menandros ae s416-417 380

Artamonov ae s416-417 381

Ae s145-146 Mangaltepe age s39 382

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s57-58

144

Behramrsquoın iadesini istemiştir Bu talebi Han tarafından reddedilince İran elccedilisi ccedilok

buumlyuumlk hediyelerle Tuumlrk prensesine gelerek ondan Behramrsquoın oumllduumlruumllmesini

istemiştir Behramrsquoın zehirli bir hanccedilerle oumllduumlruumllmesi Hanrsquoı oumlfkelendirmiştir Katili

yakalanarak katledilmiştir 383

P Goldenrsquoa goumlre İstemi Kağan Talasrsquoa vardığında bir Sacircsacircnicirc elccedililik heyeti ile

karşılanmış fakat kağan Sacircsacircnicirclerrsquoin bu barış isteğinin Goumlktuumlrklerrsquole yeni

muumlttefikleri Bizans arasında engel teşkil etmek niyetiyle olduğunu duumlşuumlnerek

reddetmiştir Ardından da İranrsquoa karşı savaş hazırlığına başlamıştır 384

3 UYGURLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

İlk Uygur-Ccedilin ilişkilerinin Uygur birliğini sağlamayı başaran Shih-chienrsquoin

oğlu Prsquou-sa zamanında başladığı belirtilmektedir Shih-chienrsquoe oumllduumlkten sonra

Ccedilinliler tarafından ldquoirkinerkinrdquo manasında olması muhtemel olan Ssu-chin

unvanının verildiğinin kaydedilmesi buna işaret etmektedir 385

İsyancıların Shih Chrsquoao-irsquonin oumllduumlruumllmesinden sonra Uygur Kağanı

imparatoru tebrik iccedilin elccedili goumlndermiş hediye olarak da Shih Chrsquoao-irsquonin sancak ve

flamalarını yollamıştır İmparator da unvan ve hediyeler yanında her sene yirmi bin

ailenin gelirini Uygurlarrsquoa vermeyi taahhuumlt etmiştir 386

742 senesinde Yabgu unvanını taşıyan Uygur reisi Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiş ve

ldquoadaleti kabul eden reisrdquo unvanını almıştır 387

383

Ae s170-171 384

Golden Tuumlrk Halkları s105 385

Oumlzkan İzgi Ccedilin Elccedilisi 2bs Ankara TTK 2000 s14-15 ve 32 386

Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere Yaptıkları Yardımlar ve Bunun İccedilyuumlzuumlrdquo Tarih

Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1978 s42-44 387

İzgi age s 16 Colin Mackerras The Uighur Empire 744-840 According to the Trsquoang

Dynastic Histories Canberra 1968 s1

145

744 yılında Uygur Devletirsquoni kuran Kutluk Bilge Kuumll Kağan doumlnemine kadar

Ccedilinliler tarafından Tuumlrklerrsquode başa geccedilen kağanların tanınması merasimlerle

gerccedilekleştirilmiş ve unvanlar verilmiştir Kutluk Bilge Kuumll Kağanrsquoın Ccedilin Sarayırsquona

goumlnderdiği elccedilisi Buumlyuumlk İmparatorluk Sekreterliği Dairesi Başkanı tarafından

ccedilağırılmış ve kendisine burada Kağanrsquoın atama evrakları verilmiştir Bundan sonra

elccedili uumllkesine doumlnmek uumlzere imparatorluk arabası ile şehir dışına kadar

goumltuumlruumllmuumlştuumlr Arabadan inen elccedili kendi flama ve amblemleri ile yuumlruumlyerek uumllkesine

doumlnmuumlştuumlr 388

758 yılında Uygurlar tarafından Moyunccedilur Kağan ile Ccedilinli Prenses Ning

Kuorsquonun evlenmesi ricasıyla goumlnderilen elccedililer olumlu cevapla doumlnmuumlşlerdir Trsquoang

hanedanı (618-908) uumllkesindeki isyanları (Tibetlilerrsquoin isyanı An lu-Shan isyanı)

Uygurlar sayesinde bastırabildiğinden İmparator bunu Uygurlarrsquoa borccedillu

olduklarının bilincinde idi Kızını uzaklara goumlndermeyi goumlnuumllden istemese de

uluslararası barış iccedilin bunu istediğini dile getirmiştir 389

Ccedilinliler aslında artık alışıldık olan bu durum iccedilin uluslararası evlilik

merasimlerini duumlzenleyen bir bakanlık dahi oluşturmuşlardır İmparator yeğeni Hu-

lursquoyu Shao-chrsquoing unvanıyla prensesin ldquoevlilik işleri idacircrecisirdquo tayin etmiş gidecek

olan heyete Hon-chung valisi (imparatorun kuzeni) Yuumlrsquoyuuml elccedili olarak

goumlrevlendirmiştir Haremağası Lei heyette yer aldığı belirtilen isimlerdendir 390

760 yılından sonra Uygurlar at satıp ipek alabilmek amacıyla Ccedilinrsquoe sık sık

heyetler yollamışlardır 391

765 yılında Prsquou-ku Huai-en Uygur Tibet Trsquou-yuuml-hun Tangut ve Nu-la

gruplarını Ccedilinrsquoi istilacircya ikna etmiş ve kendisini de başkumandan olarak kabul

388

İzgi ae s17 Mackerras ae s2 389

Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına Gelin Giden Ccedilinli Prensesler ve Bunun Arkasındaki Politik

Gerccedilekler rdquo Tarih Dergisi S28-29 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1975 s63-64 390

Ay s64-65 391

İzgi Ccedilin Elccedilisi s34

146

ettirmiştir Ancak Huai-enrsquoin ani oumlluumlmuumlyle bu asiler arasındaki birlik bozulmuştur

Tibetliler yurtlarına doumlnerken kurnaz davranan Uygurlar imparatorluğa isyanın

bastırılması konusunda yardım teklifinde bulunmuşlardır Zeki ve Uygurlarrsquoı iyi

tanıyan kumandan Kuo Tzu-i Uygurlarrsquola goumlruumlşmeye gitmiştir Uygurlarrsquoın

savunmasız bir insana silah ccedilekmeyeceklerini bildiğinden ağırlıklarını bırakarak

yanlarına gitmesi Uygurlarrsquoı hoşnut etmiştir Ayrıca Uygurlarrsquoa uumlccedil bin tane ipekli

başlık392

hediye etmiştir Sonuccedilta isyancıların takip edilmesi konusunda anlaşmaya

varmışlardır İsyanın bastırılmasından sonra başkente giden Uygurlarrsquoın şerefine

ziyafetler ve toumlrenler duumlzenlenmiştir Yuumlz bin top da ipekli hediye edilmiştir 393

Otağa gelen heyet Uygur Kağanırsquonı kırmızı elbise ve şapka giymiş olarak bir

sedirin uumlzerinde oturur vaziyette bulmuştur Elccedili huumlkuumlmdarın muhafızları tarafından

ccediladırın dışında durdurulmuştur Moyunccedilur Kağan elccediliye imparatorla akrabalık

derecesini sormuş sonra da prensesten daha yuumlksekte oturan haremağasını goumlruumlnce

sinirlenmiştir Leirsquonin aşağı inmesinden sonra Yuuml otağa kabul edilmiştir Fakat bu

sefer de kendisini usucircluumlnce selamlamayan elccediliye sinirlenmiştir Elccedili de Ccedilinrsquoden

eskiden imparatorluk ailesinden bir prenses goumlnderirken şimdi imparatorun oumlz

kızının goumlnderildiğini ve Ccedilin merasim usucircllerinin de buna uygun olduğunu

belirtmiştir 394

Ertesi guumln prenses hatun olarak şereflendirilmiş ardından elccedili getirdikleri

hediyeleri takdim etmiştir Kağan da elccedilinin doumlnuumlşuumlnde devrin en makbul

hediyelerinden beş yuumlz at kuumlrk palto beyaz battaniyeler ve diğer eşyalardan hediye

etmiştir Ccedilin elccedilisinin refakatinde teşekkuumlr iccedilin General Kai ve yuumlksek ruumltbeli

kişilerin eşleri olan uumlccedil Uygur Hanımı elccedili olarak Ccedilin sarayına goumlnderilmişlerdir Bu

eski Tuumlrklerrsquode her alanda erkeklerle birlikte rol alan kadınların devletin en muumlhim

muumlesseselerinden biri olan diplomaside de yer aldıklarının net bir delilidir 395

392

Ccedilandarlıoğlursquonun Kızılderililerin başlarına bağladıkları kurdelelere benzer şeylerdi diye not

duumlştuumlğuuml bu başlıklar alından başın etrafına bağlanan fular tuumlruuml kuumlccediluumlk kumaşlar olmalıdır 393

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere s45 394

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s64-65 395

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s65

147

787-788 yılları civarında Uygur Ho ku-tu-lu Kağan (Alp Kutluk unvanlı Tun

Baga Tarkan) (779-789) Ccedilin İmparatorluğu ile defalarca akrabalık ve barış tesis

etmek isteğinde bulunmuş ancak her seferinde isteği reddedilmiştir İmparator

nazırının uzun uğraşlarından sonra ikna olmuş Ccedilinrsquode kalan Uygur elccedilisi Ho-chuumleh

Chin-chuumlnrsquouumln aracılığı ile Prenses Hsien-an Kung-chursquonun kağanla evlenmesine

izin verildiği bildirilmiştir Uygurlarrsquoa at karşılığında olan elli bin top kumaş da

goumlnderilmiştir 396

Bunun uumlzerine Uygur huumlkuumlmdarının kız kardeşi Kutluk Bilge nazırların

eşleri ve devlet bakanı Chia-tieh Tu-tun başta olmak uumlzere bin kişinin yer aldığı

heyet Uygurlarrsquoa gelin olacak olan Ccedilinli prensesi almak uumlzere yola ccedilıkmışlar ve

Chrsquoang-anrsquoa vardıklarında ccedilok iyi karşılanmışlardır Bu karşılama toumlreni sırasında

İmparatorun uumlccedil yaşlı eşi Uygur prensesinin (Uygur huumlkuumlmdarının kız kardeşinin)

Yin-trsquoai kapısından geccedilirilmesini beklemişler ve tercuumlman vasıtasıyla

konuşmuşlardır Diğerleri eğilerek selamlamışlar o da reveransla cevap vermiştir

Ccedilinli prenseslerle birlikte imparatorun olduğu salona doğru yuumlruumlmuumlşler oumlnce yaşlı

prensesler iccedileri girip imparatoru beklemişlerdir Uygur prensesi girip imparatoru

selamlayınca harem misafirleri teşrifatccedilısı ona yaşlı prenseslerin yanında yer

goumlstermiştir Sonra tekrar tercuumlman vasıtasıyla konuşmuşlar ve ziyafet salonuna

geccedililirken imparatorun eşlerinden biri merdivenleri inip onları beklemiştir Uygur

prensesi eğilerek selamlamış ve selamı eğilerek karşılanmıştır Daha sonra batı

youmlnuumlndeki merdivenleri ccedilıkıp oturmuşlardır İmparatorun hediyeler sunması uumlzerine

yerinden inip reveransla hediyeleri kabul etmiştir Uygur heyeti geri doumlnmeden oumlnce

iki kere daha ziyafet verilmiştir 397

İmparator Uygurlarrsquoa gelin gidecek prensese refakat edecek heyetin

memurlarının ruumltbe sırasını duumlzenlemiştir Trsquoeng Beyi Chang-janrsquoı evlilik toumlreninin

idarecisi tayin etmiştir Devlet işleri bakanının sağ başkan vekili Kuan Po da

396

Ay s65-67 397

Ay s67-68

148

imparatorun kağana ve prensese verdiği unvanları bildiren ferman ile elccedililik goumlrevine

getirilmiş goumlruumlnmektedir398

787 yılında Uygur Kağanı Mo-chrsquoo Tarkan Ccedilin Sarayırsquona goumlnderdiği bir

heyetle hem uumllkesinin uumlruumlnlerini haraccedil 399

olarak sunmuş hem de sıhriyet yoluyla

anlaşmanın muumlmkuumln olup olmadığını oumlğrenmek istemiştir 400

790 senesi Haziranrsquoında Ccedilinrsquoe giden Uygur elccedilisine doumlnuumlşuumlnde getirdiği atlar

değerinde uumlccedil yuumlz bin top ipek verilmiştir 401

ldquo821 senesinde Hasar Tegin tahta ccedilıktığı zaman 2000 kabile başkanı ile Ccedilin

sarayına 20000 at ve 1000 deve goumltuumlrmuumlştuumlr Bu giden heyet bu zamana kadar

Ccedilinrsquoe giden en kalabalık heyet olarak Ccedilin tarihinde oumlnemli bir yer işgal etmiştirdquo 402

822 senesinde İmparator Yuumlan-ho (Mu-tsung 403

) kız kardeşini prenses Trsquoai-

ho ismiyle Uygur Kağanı Kuumln Tengride Uumlluumlg Bulmış Alp Kuumlccedilluumlk Bilge Kağan ile

evlendirmiştir Prensesi almak uumlzere gelen heyette kağandan başka I-na-chu Tu-

dun bazı nazırlar Prenses Chien ve Prenses Yabgu olmak uumlzere binlerce kişi yer

almıştır Prensesin Uygur Sarayırsquonda yapılacak duumlğuumln merasiminin her tuumlrluuml

teferruatı iccedilin ayrı bir elccedili tayin edilmiştir Prensese refakat eden kafile saraya

vardığında elccedililer Ccedilin geleneklerine uygun olarak duumlğuumln iccedilin uğurlu guumlnuuml

seccedilmişlerdir 404

398

Ay s68 399

Burada verilen haraccedil ticaretin yapılabilmesi iccedilin bir vasıta niteliğindedir Bkz İzgi Ccedilin Elccedilisi

s35 dip49 400

Ae s35 401

Ae 402 Ae Mackerras s108 Bu heyet hakkında başka bir Ccedilin kaynağında şunlar yazılıdır ldquo821 senesi

Mayıs ayında Uygurlarrsquoın kağanı Tai-ho Konccediluyrsquou karşılamak iccedilin İnanccedil kuumlluumlg Tudun Sekel ile

Yabgu Konccediluyrsquodan ibaret 2000 kişi ile 20000 at ve 1000 deveyi Ccedilinrsquoe yolladı Bu zamana kadar

Ccedilinrsquoe gelen yabancı heyetlerden bunun kadar kalabalık heyet yokturdquo Tsaı Wen-shen Li Te-yuumlrsquonuumln

Mektuplarına Goumlre Uygurlar Doktora Ccedilalışması Taipei 1967 s104 403

İmparatorun tahta ccedilıktığı zaman aldığı isimdir Ccedilinlilerrsquode taht değişikliğinde unvan verilmesi ve

artık isminden ccedilok bu unvanla anılması mevcut olan bir durumdu 404

Duumlğuumlnuumln bundan sonrasında elccedililerden bahsedilmemiştir Bkz Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına

s69-70

149

938 yılında Ccedilin elccedilileri Kao Chuuml-huei ve Chang Krsquouang-yeh405

Doğu

Tuumlrkistanrsquodaki Hotan şehri Kralırsquona giderken iki yıl suumlren bu seyahati esnasında Sarı

Uygurlarrsquoa da uğramışlardır 406

Batırsquodan gelen malları alıp kendi kervanlarıyla Ccedilinrsquoe

goumltuumlren Sarı Uygurlar Ccedilin ile dostane ilişkiler kurmuşlardır 407

979 yılında Uygurlarrsquodan bir elccedililik heyeti gelerek Ccedilin Sarayırsquona hediyelerini

sunmuştur Bunun uumlzerine İmparator Trsquoai-tsung Wang Yen-Te ve Po- Hsiungrsquou

ziyareti iacircde iccedilin elccedili tayin etmiştir 408

981-984 409

yılları arasında Turfan ve Beşbalık gibi oumlnemli Uygur şehirlerini

ziyaret eden Ccedilin elccedilisi WangYen-Te Beşbalıkrsquoa gelişinden yedi guumln sonra

huumlkuumlmdarın huzuruna kabul edilmiştir Ccediluumlnkuuml Uygurlar elccediliyi huzura kabul etmek

iccedilin uğurlu saydıkları bir guumlnuuml beklerlerdi ve yedi sayısı Tuumlrkler iccedilin kutsaldı

Huumlkuumlmdar elccediliyi at sırtındaki oğulları ve muhafızları arasında kendisi de at uumlzerinde

iken yanındakilerle birlikte doğuya doumlnuumlp selam vererek kabul etmiştir Ccedilin gibi

buumlyuumlk bir devletten elccedili gelmesi Tuumlrk Devletirsquonin guumlcuumlnuumln arttığına yorumlanırdı

Ccedilin elccedilisi ise Ccedilin İmparatorursquonun doğuda oturması sebebiyle Uygurlarrsquoın doğu

youmlnuumlnuuml selamladıkları şeklinde algılamıştır Beşbalık yakınlarındaki bir goumllde

elccedilinin onuruna kayık gezileri duumlzenlenmiştir Muumlzisyenler konser vermiş komedi

tuumlruumlnde bir oyun sergilenmiştir Kayık gezisi esnasında muumlzik nağmeleri de devam

etmiştir Ccedilin elccedilisi getirdiği hediyeleri takdim ettiğinde sadece oğulları ve akrabaları

atlarından inmişlerdir 410

Wang Yen-Te Uygur huumlkuumlmdarının huzurunda iken gelen Kitan elccedilisinin

Yen-Tersquoyi Uygur uumllkesine casusluk yapmak uumlzere geldiği yolunda succedillaması uumlzerine

405

Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu Sarı Uygurlar ve Kansu Boumllgesi Kabileleri (9-11 Asırlar) Duumlzeltilmiş

Genişletilmiş 2bs İstanbul TDAV 2004 s 52 ve 80 406

İzgi Ccedilin Elccedilisi s28 Ccedilandarlıoğlu age s 52 ve 80 407

İzgi ae s 29 Ccedilandarlıoğlu ae s80 408

İzgi ae s11 409

Oumlzkan İzgi ldquoHunlar Goumlktuumlrkler ve Uygurlarrsquoda Geleneksel Festival ve Eğlencelerrdquo Tarih

Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1978 s33 Oumlzkan İzgi The Itinerary of Wang

Yen-te to Kao-chrsquoang (981-984)Doktora tezi Harvard University 1972 410

İzgi Ccedilin Elccedilisi s 65-66 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s207-208 211 Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi s184

150

sinirlenmiş ve Kitan elccedilisini oumllduumlrmek istemiştir ancak bu duumlşuumlncesi Arslan Han

tarafından engellenmiştir 411

İslacircmiyet oumlncesi doumlnem hakkında bilgi veren Uygurların Goumlccedil Destanırsquonda da

Ccedilin-Uygur elccedililik muumlnasebetlerinin varlığı goumlruumllmektedir

ldquoCcedilinrsquode (egemen olan) Trsquoang suumllalesinin elccedilileri (Uygurlar hakkında) bilgi

edinmek iccedilin muumlşavirleri ile birlikte Uygur uumllkesine gitmişlerdi Bunlar aralarında konuşup

şoumlyle dediler ldquoKara-korumrsquoun kudret ve zenginliği ancak bu dağ sayesinde olmuştur Biz

bu dağı niccedilin yok etmeyip de (Uygur) devletini [Devletirsquoni] zayıflatmayalımrdquo

Elccedililer aralarında boumlyle konuşup anlaştıktan sonra (Uygur Kağanı) Tiginrsquoe geldiler

ve ona şoumlyle soumlylediler ldquoSiz Ccedilinli bir prensesimizle evlendiniz (Bizim de) sizden bazı

yardımlarınızı istemek iccedilin ricalarımız olacak ldquoİyi talihrdquo dağının taşları sizin muhterem

memleketinizce kullanılmamaktadır (Sizin yerinize biz bu taşları değerlendirelim) dediler

ve Tigin ile anlaştılar Bu taşları alıp Ccedilinrsquoe goumltuumlrmek istediler Fakat taşlar ccedilok buumlyuumlktuuml (Ve

Ccedilinrsquoe) Goumltuumlrmenin imkanı [imkacircnı] yoktu Bunun uumlzerine taşlara ateş verip yaktılar geriye

kalan parccedilalara da asit doumlkuumlp hepsini kuumlccediluumlk parccedilalara ayırdılar Ondan sonra da bu parccedilaları

alarak (Ccedilinrsquoe) gittiler

Bu taşların goumltuumlruumllmesinden az zaman sonra kuşlarla hayvanlar (tuhaf tuhaf)

bağırmağa başladılar Yuuml-lun Tigin ise on beş guumln iccedilinde oumllduuml(Memleketin başına) tuumlrluuml

tuumlrluuml felaketler geldihellip 412

Tun Baga Tarkanrsquoın devletin menfaati uğruna Boumlguuml Kağanrsquoı oumllduumlrerek

kendisini Kağan ilacircn etmesi sırasında Ccedilin İmparatoru Uygurlarrsquodaki taht

değişikliğinden faydalanarak kendi uumllkesindeki Uygurlarrsquoın ticaret kolonilerinin

hacirckimiyetine son vermek istemiştir Tuumlccarların uumlzerine goumlnderdiği bir ordu ile onları

oumllduumlrtmuumlştuumlr Sonra da oumlzuumlr bacircbında elccedilisini goumlndermiştir Tun Baga Tarkan elccediliyi

soru yağmuruyla bunaltmış ancak ağır vergiler oumldenmesi ve imparatorun kızının

411

İzgi ae s67

151

Uygur Sarayırsquona gelin goumlnderilmesi şartıyla affedeceğini soumlylemiştir Ccedilin ile yeniden

iyi ilişkiler kurulmuş ve ticaret canlanmıştır 413

Trsquoai Tsung tahta ccedilıktığında(762) ise henuumlz teskin edilememiş olan Shih

Chrsquoao-i isyanı iccedilin haremağası Liu Chung-trsquoan elccedili olarak Uygurlarrsquoa

goumlnderilmiştir Ancak elccediliden oumlnce Shih Chrsquoao-i tarafından Uygurlarrsquoa imparatorluk

iccedilinde karışıklık olduğu başta bir reisin olmadığı ve Ccedilinrsquoin zengin hazinesini ele

geccedilirmeye elverişli bir zaman olduğu youmlnuumlnde bir haber ulaştırılmıştır Elccedili

geldiğinde ccediloktan yola ccedilıkmış olan Uygurlar Ccedilinrsquoin eyalet kaza ve işaret kulelerinin

dikenli ccedilalılar ve yabani otlarla buumlruumlnduumlğuumlnuuml goumlrmeleri uumlzerine askerleri zahire

ambarları ve cephanelikleri elde tutmak iccedilin elccedililer goumlndermişlerdir Boumlguuml Kağan

ccediladırına gelen Ccedilin elccedilisi ile de imparatorluğun mahvolduğu bir doumlnemde (762) nasıl

olup da elccedili goumlnderebildikleri şeklinde aşağılayarak konuşmuştur Asileri yok etme

konusunda anlaşmaya varılmış ve Kağan Sarı Nehir ile Shou-choursquonun kuzeyinde

kamp kurmuştur İmparator başkumandan Yung Beyirsquoni Tzu-angrsquoı ve Li Chuumlnrsquouuml

kağanla goumlruumlşmeye goumlndermiştir Yung Beyi kağanrsquoın ccediladırı oumlnuumlndeki toumlrende dans

etmediği iccedilin azarlanınca Tzu-ang onun eski imparatorun oumlz torunu yani Ccedilinrsquoin

muumlstakbel imparatoru olduğunu bu yuumlzden de başka bir huumlkuumlmdar oumlnuumlnde dans

edemeyeceğini soumlyleyerek oumlzuumlr dilemiştir Uygurlar sinirlenmişler Yung Beyi hariccedil

diğerlerine yuumlzer değnek vurulmasını emretmişlerdir Bu kişilerden Shao-hua ve Wei

Chuuml ertesi gece oumllmuumlşler fakat Ccedilinliler Uygurlarrsquoa ihtiyaccedilları olduğu iccedilin seslerini

ccedilıkaramamışlardır 414

Boumlguuml Kaganrsquoı oumllduumlrerek Alp Kutlug Bilge Kagan unvanı ile tahta ccedilıkan Tun

Baga Tarkanrsquoın amcası olan Tudun Ccedilinliler tarafından oumllduumlruumllmuumlştuumlr Bu sebeple

Ccedilinrsquoden gelen elccedililik heyetine bu konuda sorular sorulup oumllduumlrenin cezalandırılması

istenmiştir Ccedilin elccedilileri bu cinayetin İmparatorrsquoun emriyle olmadığını soumlyleseler de

baş veziri ikna edememişlerdir Aylarca kağanın huzuruna kabul edilmemişlerdir

412

Ali Yakıcı ldquoİslamiyet Oumlncesi Tuumlrk Destanlarının Bilim Ve Kuumlltuumlr Hayatına Etkisi Uumlzerine Bazı

Duumlşuumlncelerrdquo SUumlTAD S29 Konya Bahar2011 s418 413

Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII İstanbul TDAV Yay Temmuz 1990

s20-21 414

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere s42-44 Oumlgel ldquoUygur Devletinin s352

152

Sonunda oumllduumlruumllmemişler fakat haysiyetlerini zedeleyici bir akıbetle uumllkelerine

goumlnderilmişlerdir Bu sebeple Ccedilinliler ile Uygurlarrsquoın arası accedilılmıştır Uygur

Kağanırsquonın imparatorun oumlz kızı olan prensesle evlenme isteği ile goumlnderdiği elccedilisi

ret cevabını alınca Ccedilinlilerrsquoin haksız yere Uygur Tudunrsquounu oumllduumlrduumlklerini buna

karşılık kendi heyetlerinin sağ doumlnduumlklerini hatırlatmıştır İmparator Ccedilin tarihinde

imparatorun oumlz kızı olması hasebiyle nadir goumlruumllen bu evliliğe razı olmak zorunda

kalmıştır Kağanın veziri refakatinde Ccedilin heyetiyle goumlnderilmek uumlzere hazırlıklara

girişilmiştir415

Ccedilin elccedilisi Wang Yen-te 981-984 yılları arasında Uygurlar arasında

kalmıştır416

981 yılında Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Kao-chrsquoangrsquoa giden Wang Yen-te

başkanlığındaki heyet vasıtasıyla Ccedilinliler Kao-chrsquoang huumlkuumlmdarı Arslan Hanrsquoı ilk

defa tanımışlardır Bu elccedilinin notlarından Arslan Hanrsquoın kendisini Ccedilin (Sung

suumllalesi) İmparatorursquonun damadı olarak tanımladığı kaydedilmiştir ki bu Trsquoang

suumllalesi doumlneminde Uygur huumlkuumlmdarlarının Ccedilinli prenseslerle evlenmeleriyle

yerleşmiş bir durumdu Arslan Han Hsi-choursquonun yeğeni olan Tu-trsquou (Tutuq) Mai-

sun Mai-wenMai-so-wen adındaki elccedilisini imparatora hediyelerini sunmak uumlzere

yollamış ve ardından Wang Yen-te Kao-chrsquoangrsquoa gelmiştir 417

827 yılında Ccedilin sarayından Uygurlarrsquoa atların bedeli olarak iki yuumlz bin parccedila

ipekli ile goumlnderilen elccedili bir harem ağası idi 829 yılında da yine bir harem ağası

heyeti Uygurlarrsquoa iki yuumlz otuz bin parccedila ipekli getirmiştir 418

841 yılı Aralık ayında Ccedilin İmparatoru 840 yılında Kırgız yenilgisi ile dağılan

Uygurlarrsquoı toparlayarak yeniden iyi muumlnasebetler kurma duumlşuumlncesiyle Uygurlarrsquoa

yirmi bin kile pirinccedil ve mısır yardımında bulunma teklifinde bulunmuştur419

840

yılından sonra yeni yerleştikleri yerlerden ayrı ayrı heyetler goumlnderen Uygurlarrsquola

415

Oumlgel ldquoUygur Devletinin s360-361 416

Bartold Orta Asya s212 417

İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s109-110 418

İzgi ldquo XI s104 419

İzgi ay s104-105

153

Ccedilin muumlnacircsebetleri devam etmekle birlikte siyasicirc oumlnem taşıyan Kao-chrsquoang Uygurları

ile Ccedilin daha ccedilok muumlnacircsebetlerde bulunmuşlardır

842 yılının Mayıs ayında Ccedilin İmparatoru Wu-tsung tarafından Uumlğe Kağanrsquoın

mektubuna cevaben bir mektup yollanmıştır Uygurlarrsquoın yiyecek sığır ve koyun

taleplerinden sadece yiyecek meselesini halledebileceklerini diğerlerinin muumlmkuumln

olmadığını bildirmiştir Buna goumlre Uygurlar Chen-wu Şehrirsquonde at satarak uumlccedil bin

kile pirinccedil alabileceklerdi Sığır zirai bir memleket olan Ccedilin iccedilin kıymetliydi ve ccedilok

fazla beslenmemekte idi Koyun Ccedilin uumllkesinin ikliminde yaşayamadığından kuzey

memleketlerinde beslenen koyun vergi olarak alınmamıştı 420

875 senesi Kasım ayında elccedilileri aracılığıyla haraccedil sunan Uygurlarrsquoa Ccedilin

tarafından on bin parccedila ipekli kumaş hediye edilmiştir 421

Turfan Uygurlarırsquona gelen Ccedilin elccedilisi amonyak işleriyle uğraşan işccedililerin

tabanında tahta bulunan ayakkabılar giydiklerinden bahsetmiştir422

Ancak bu Ccedilin

elccedilisinin hangi tarihte Uygurlarrsquoa geldiği veya Uygurlar arasında bulunduğu

hakkında bilgi sahibi değiliz

b) Abbasicirclerrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

İlk Abbasicirc halifesi Ebursquol Abbas Abdullah (750-754) tarafından 750 yılında

Tamim İbn Bahr Orhon Uygur Devletirsquonin kağanı Bayunccedilur (747-758)rsquoun Orhon

Nehri boylarındaki sarayına elccedili olarak goumlndermiştir Tamim İbn Bahr

seyahatnamesinde Barshan şehrinden başlayıp Kaşgar Aksu Kuccedila Karaşar

Turfanrsquoa giden yollar hakkında bilgi verirken ldquoBarshanrsquodan Orhonrsquoa kadar Tuumlrk

hanının postacısı gelip gidiyordurdquo423

demiştir Abbasicirc halifesi bu elccediliyi buumlyuumlk

420

Ay s105 421

Ay 422

Serkan Şen ldquoEski Tuumlrklerde Maden İşccedililiğine Bir Bakışrdquo MTAD DTCF Yay C5 S3 Ankara

Eyluumll2008 s164 423

Almas age s 30-31

154

ihtimalle Uygur kağanı Bayunccedilurrsquou İslacircmrsquoa davet etmek amacıyla goumlndermiş

olmalıdır

Araplar doumlneminde Orhunrsquodaki Tokuz-Oguz (Uygur) hakanlarına goumlnderilen

elccedili Tamim b Bahr al- Mutavvi bu hakanların zengin ve geniş ticaret merkezinde

bulunan payitahtlarının ihtişamından bahsetmiştir Elccedili doumlrt aylık bu yolu Tuumlrk

devlet postasında gidiş ve doumlnuumlş kırk guumlnde kat etmiştir Gidiş yolunu hiccedil koumly ve

kasaba bulunmayan bozkır sahasını yirmi guumlnde kat ederek tamamlamıştır Kamul-

Koccedilo (Turfan)-Kuumlccedila ve BarsganBarshan sahası olduğu tahmin edilen mamur sahayı

de doumlnuumlşuumlnde geccedilmiştir İbn al-Fakihrsquoden nakledilene goumlre ldquoO [Tamim b Bahr al-

Mutavvi] 20 guumln biri diğerine bitişik koumlyler ve mamur uumllkelerden geccedilti Burasının

ahalisi kacircmilen yahut ekserisi Tuumlrklerdirhelliprdquo 424

4 TUumlRGİŞLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Ccedilinrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Goumlktuumlrklerrsquoin dağılmaya yuumlz tutmasından sonra Tuumlrkistanrsquodaki otoriteyi ele

geccedilirme muumlcadelesinde VII asrın ikinci yarısından sonra guumlccedillenen Tibetlilerrsquoin Batı

Tuumlrkistanrsquoın ldquoDoumlrt Garnizonrdquo adıyla bilinen oumlnemli noktalarını işgal etmesi Ccedilinrsquoin

bu boumllgedeki siyasi emellerini zedelemiş ve Araplarrsquoın da iştahını kabartmıştır Bu

durumda ccedilaresiz kalan kuumlccediluumlk şehir krallıkları elccedililer goumlndererek Ccedilinrsquoden medet

ummuşlardır Kimi zaman da bu doumlnemde boumllgedeki boyları egemenlikleri altına

alarak palazlanan guumlccedilluuml Tuumlrk kabilesi Tuumlrgişler 425

Arap istilacircsına karşı bu kuumlccediluumlk

şehir krallıklarının yardımına yetişmişlerdir

Batı Goumlktuumlrk Devletirsquonin sona ermesinden sonra Ccedilin Tuumlrgişler uumlzerinde

hacirckimiyet kurmuş ve Goumlktuumlrk-Ccedilin ilişkileri yakınlaşmıştır Tuumlrgiş Hakanı Baga

424

Togan Umumi s28-29 52 ve 423

155

Tarkan unvanına sahip Tuumlrgiş Kağanı Ou-tche-leWu Che-le (U-ccedile-le) 699 yılında

oğlunu Ccedilinrsquoe goumlndermiştir İmparator da karşılığında yuumlksek memurlarından Chieh-

wanrsquoı Tuumlrgişlerrsquoe goumlndererek Wu Cle-lersquonin On-oklar uumlzerindeki hacirckimiyetini

guumlccedillendirmesine yardımcı olmuştur Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo den

alınan bu bilgi Tuumlrgiş-Ccedilin muumlnacircsebetlerinin başlangıcını temsil etmesi accedilısından

oumlnemlidir426

Ancak Ccedilin sarayı hem Tuumlrgiş liderini hem de Aşına suumllalesini

destekleyerek ikiyuumlzluuml bir politika izlemekten de geri durmamıştır Bu durum

Goumlktuumlrk boyları ve başkanları arasında anlaşmazlık yaratmıştır

Bu temaslardan birinde 706 yılının Kasım ayında askeri işler hakkında

goumlruumlşmek uumlzere goumlrevlendirilen Ccedilin temsilcisi Kouo Yuen-tchen dondurucu bir kış

mevsiminde Ou-tche-lersquonin ccediladırı oumlnuumlnde kendisiyle ayakta suumlren uzun ve

muumlnakaşalı bir muumlzakerede bulunmuştur Bu olayın ardından gelen oumlluumlmuuml ise

soğuğa maruz kalmasına bağlanmıştır 427

Soğuk ve tipi altında yapılan bu goumlruumlşme

uzun suumlruumlnce yaşlı Tuumlrgiş liderinin buna dayanamayarak oumllduumlğuuml kaydedilmiştir 428

Ccedilin İmparatoru Hiuen tsong Tuumlrgiş Kağanırsquona goumlnderdiği mektubundan da

anlaşıldığı uumlzere uumllkesine getireceği malicirc yuumlkuuml oumlnlemek iccedilin Tuumlrgişlerrsquoin

imparatorluğa sundukları hediyelerin kabul edilmesini yasaklamıştır 717 senesinin

altıncı ayında goumlnderilen mektupta şoumlyle denir

ldquoSiz iyi niyetinizi ve devletinizin vergisini uzaklardan getirdiniz Atlar ve develer

sunmaya geldiniz Benim iccedilin benim ruhum olan sessizlik bu kabilelere vergiler

yuumlkluumlyorsanız orada masraflar ve yorgunluk olacaktır Bu sebeple hediyelerinizin kabuluumlnuuml

425

Tuumlrgişler Crsquohe Pi-shih ve Chrsquou Mu-krsquoun boylarıyla uumlccedilluuml bir ittifak oluşturmuşlardır IV İla VI

yuumlzyıllar arasında bu ittifakın uumlyeleri Tuumlrgişler ldquoTuumlrgitrdquo Chrsquoe Pi-Shihrsquolara ldquoGapetrdquo Chrsquou Mu-

krsquounrsquolara ise ldquoMugdenrdquo adı verilmekteydi Bkz Sarıtaş age s17 dp 11 426

Ae s27-28 TCTC s5075 427

Bir huumlkuumlmdarın ne kar yağarken boumlyle bir goumlruumlşme yapması ne de bu goumlruumlşme esnasında yanında

hizmetindekilerin bulunmaması mantık dahilindedir Salman age s 24-25 428

Sarıtaş age s29 HTS boumlluumlm 215 s 4363

156

yasaklamayı kapsayan emirlerimi memurlarıma goumlnderdim İyi niyetinizi derin bir şekilde

anladım Sevgimin muumlkemmelliğini hissetmelisiniz 429

rdquo

Ayrıca İmparator Hiuentsongrsquoun elccedilisi Wang-hoei Sou-loursquoya aralarında

nakış işlemeli bir goumlmlek metal suumlsluuml bir kayış balık şeklinde bir kesenin de

bulunduğu yedi kıymetli eşyayı vermekle goumlrevlendirilmiştir

Emevicirclerrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Araplar Tuumlrkistan bozkırlarına ulaştıklarında Batı Tuumlrklerirsquonin kollarından

biri kabul edilen Tuumlrgeşler ya da başka bir deyişle Tuumlrgişlerrsquole karşılaşmışlardır Bir

uumllkenin muumlttefikleri olmasını teklif edecekleri zaman İslacircmrsquoa davet youmlntemini

kullanmış olan Araplar Tuumlrgişlerrsquoe de aynı youmlntemi uygulamışlardır Emevicirc Halifesi

Hişam (724-743) Tuumlrgiş Hanrsquoı Su-lursquoya muumlbeşşirler goumlndererek Muumlsluumlmanlığı kabul

etmesini ve Muumlsluumlmanlarrsquoın dinicirc ve siyasicirc lideri halifeye itaat etmesini istemiştir

Hakan ise Tuumlrk ordusunun harple geccedilindiğine işaret ederek430

elccedilinin oumlnuumlnde askeri

geccedilit yaptırmış ve tercuumlman aracılığıyla şu cevabı vermiştir

ldquoBu elccediliye efendisine şu soumlzleri iletmesini soumlyle Bu insanlar arasında berberler

demirciler ve terziler yok Muumlsluumlman olurlarsa geccedilinmek iccedilin parayı nereden bulacaklarrdquo431

ldquoBiz bu işleri yapamayız dolayısıyla sizin dininiz bize uymazrdquo 432

İslacircmrsquoın ilk başlarında Tuumlrkler nezdinde goumlccedilebelere uygun duumlşmeyen bir din gibi

goumlruumlnduumlğuuml şeklinde kayıtlar mevcut Rivayete goumlre halife Hişamrsquoın (724-743) elccedilisi

Muumlsluumlman olmayı teklif ettiği Tuumlrk hakanından şoumlyle bir cevap almıştır ldquoTuumlrkler arasında

terziler ayakkabı tamircileri ve berberler yok eğer onlar Muumlsluumlmanlığı kabul eder ve

429

Bir huumlkuumlmdarın ne kar yağarken boumlyle bir goumlruumlşme yapması ne de bu goumlruumlşme esnasında yanında

hizmetindekilerin bulunmaması mantık dahilindedir Salman age s41-43 430

Ae s51-52 431

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s429 Bartold Orta Asya s33

157

İslamrsquoın emirlerini yerine getirmeye kalkarlarsa onları kim besleyecekrdquo433

Yakutrsquotan verilen

bu bilgi Bartold tarafından aynı eserinin bir başka sayfasında şoumlyle aktarılır ldquoHalife Hişam

ibn Abduumllmelik (724-743) İslamrsquoa [İslacircmrsquoa] davet etmek uumlzere Tuumlrk sultanına bir elccedili

goumlnderir Elccedili sultana İslamrsquoı [İslacircmrsquoı] anlatır Sultan onun huzurunda ordusuna resmi bir

geccedilit yaptırır ve sonra şoumlyle der ldquoSoumlyle şu elccediliye efendisine desin ki Bu insanlar arasında

berberler demirciler ve terziler yok eğer bunlar Muumlsluumlman olurlarsa İslamrsquoın[İslacircmrsquoın]

kurallarını uygulayacaklar ve o zaman geccedilimlerini neyle sağlayacaklarrdquo 434

Emevicirclerin Horasan valisi Cunayd b Abdurrahman ile Tuumlrgiş hakanı Sulu

arasında İslacircm dininin succedillara getirdiği muumleyyideler hakkında goumlruumlşme

gerccedilekleşmiştir 435

5 OĞUZLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Abbasicirclerrsquoden Oğuzlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

921 yılında Bağdatrsquotan Aral Goumlluumlrsquonuumln kuzeyindeki Oğuzlarrsquoa bir elccedili heyeti

vasıtasıyla Oğuz reislerine verilmek uumlzere hediyeler ve ordu kumandanına

(suumlbaşısubaşı) da bir mektup goumlnderildiği kaynaklardan macirclumumuzdur Oğuz

suumlbaşısı gelen elccedilileri saygıyla karşılamış ve mektubu da memnuniyetle kabul

etmiştir 436

432

Gumileumlv Son ve Yeniden Başlangıccedil ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004 s81 433

Bartold age s33 434

Ae s56 435

Feda Şamil Arık ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve Cezalarrdquo TAD XVII

S28 Ankara DTCF Yay 1996 s37 436

Togan age s77

158

6 GAZNELİLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Abbasicirclerrsquoden Gaznelilerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Gaznelilerrsquode elccedilinin karşılanması kalacağı ikametgacircha goumltuumlruumllmesi sultanın

huzuruna ccedilıkarılması gibi işlerle meşgul olan kısacası elccedililerle her daim ilgilenen

goumlrevliye ldquoresuldarrdquo denilmekteydi Gazneli Mahmudrsquoun iki oğlu Mesud ve

Muhammed arasındaki muumlcadeleler sırasında Abbasicirc Halifesi Kacircdir-Billacirchrsquoın elccedilisi

Ebucirc Muhammed Gazneli payitahtında merasimle karşılanmıştır Resuldar tarafından

karşılanan elccedili oumlnce dinleneceği yere alınmış daha sonra yine bir merasimle huzura

ccedilıkarılmıştır Elccedilinin getirdiği menşur ve hediyeleri takdim etmesinden sonra Sultan

Mesudrsquoun Halifersquoye yollayacağı hediyeleri de resuldar elccediliye teslim etmiştir 437

Babasının oumlluumlmuuml ile (1031) halifelik makamına geccedilen Kacircim-Biemrillacirch

Mesudrsquodan biat almak amacıyla elccedilisini Belhrsquoe goumlndermiştir Sultan Mesud bu

elccedilinin ulema fakih ve seyyidlerden oluşan seccedilkin bir grupla karşılanması emrini

vermiştir Elccedili iccedilin duumlzenlenen her tuumlrluuml merasim resuldar Ebucirc Alirsquonin youmlnetim ve

goumlzetiminde gerccedilekleşmiştir 438

Gaznelilerrsquoden başka Fars Atabegleri Salgurlular ve muhtemelen Kirman

Selccediluklularırsquonda da elccedililerle ilgilenen saray goumlrevlileri resuldarlardı Resuldarlar

yalnızca gelen elccedililerle değil başka uumllkelere goumlnderilecek elccedililerin hazırlıklarıyla da

ilgilenmekte idiler 439

437

İpşirli ldquoElccedilirdquo s6 438

Ay s6 439

Ay s6-7

159

7 SELCcedilUKLULARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bizans İmparatoru Romanos Diogenes tahta ccedilıktıktan sonra Selccediluklular

uumlzerine harekete geccedilebilmek iccedilin gerekli idaricirc ve askericirc duumlzenlemelere youmlnelmiş

savaş girişimi elccedililer goumlnderme ve Tuumlrklerrsquoe karşı kullanılacak savaş taktikleri

konusunda devlet ileri gelenleriyle muumlşaverede bulunmuştur440

Goumlruumlluumlyor ki elccedili

goumlnderme işi savaş hazırlığının bir parccedilası idi Oumlnce uzlaşma yoluna gidilir bunun

sağlanamayacağına kanaat getirildiğinde savaş kaccedilınılmaz olurdu

Bizans İmparatoru VII Mikhael Nikephoros Botaneiatesrsquoin kendisini

imparator ilan ederek Kuumltahyarsquodan yanına toplayabildiği sadece uumlccedil yuumlz atlı ile

İstanbulrsquoa hareketini engellemek iccedilin ccedileşitli hediyelerle ve vaatlerle henuumlz o

doumlnemde İznik hakimi olmayan Suumlleyman Şahrsquoa başvurmuştur Suumlleyman Şahrsquoın

goumlnderdiği atlı birlik Botaneiatesrsquoe yetiştiğinde yanında daha oumlnce (Diogenes

zamanında) Bizansrsquoa sığınmış olan Emir Erbasan ile karşılaşmışlardır Erbasan

Botaneiatesrsquoin elccedilisi olarak Tuumlrk atlı birliğinin lideriyle goumlruumlşuumlp Botaneiates

tarafında yer almalarını sağlamıştır 441

Tuğrul Beyrsquoin emri ile Suriyersquoye Araplar uumlzerine giden Kutalmış geri

doumlnuumlşuumlnde Media442

uumllkesinden geccedilebilmek iccedilin elccedilileri aracılığıyla muumlzakerede

bulunmuş fakat kendisinin geccedilmesine izin verilmediği gibi Tuumlrkler karşısında

hezimete uğradıkları bir ccedilarpışmaya girmişlerdir Kutalmışrsquoın doumlnuumlşuumlnde Sultan

Tuğrulrsquoa buraları fethetmenin kolay olacağını soumlylemesi uumlzerine Sultanrsquoın uumlvey

kardeşi Alim İbrahim Media Vaspurakan uumllkesi uumlzerine goumlnderilmiştir Durumu

İmparatorrsquoa bildiren Vaspurakan huumlkuumlmdarının yardımına Guumlrcistanrsquoın bir

boumlluumlmuumlnuumln youmlnetimiyle ilgilenen Liparites goumlrevlendirilmiştir Liparites Tuumlrkler

tarafından tutsak edilince imparator pek ccedilok armağan ve kurtulma bedeli ile barış

440

Attaleiates age s109-110 441

Ae s238-239 442

Media Vaspurakan uumllkesinin eski adı idi ve Bizansrsquoa bağlıydı

160

teklifinde bulunmaya elccedilisini yollamıştır Sultan Liperitesrsquoi serbest bırakırken

kurtulmalık bedelini de ona vermiş karşılığında imparatordan bir daha Tuumlrklerrsquoe

karşı silahlanmama guumlvencesi istemiştir Bu guumlvence goumlsterisi olarak imparatora

Şerif (halifenin halefi) makamındaki kişiyi elccedili olarak goumlndermiştir İmparator

tarafından karşılanan elccedili Sultanrsquoa bağımlılık vergisi oumldenmesini isteyince kovulmuş

ve bu durum Tuumlrklerrsquoin Anadolursquoya adım adım boyun eğdirmesinin başlangıcı

olmuştur443

Selccediluklularrsquola Bizans arasında barış durumu hakim olduğu doumlnemlerde de

talan akınları devam etmiştir Bizansrsquota başkaldırmış olan Roussel talan etmek iccedilin

Bizans arazisine giren Emir Tutuş ile o sırada Bizans ordu komutanı Alexios

Komnenosrsquoa karşı muumlttefik oluşturmak uumlzere elccedililer goumlndermiştir Bunu oumlğrenen

Alexios da Tutuşrsquoa elccedililerle değerli hediyeler goumlndererek Bizans ile Selccediluklular

arasında dostluk bulunduğunu hatırlatmıştır En yakın adamlarından birini de elccedili

olarak goumlndermesini istemiştir Bu durumdan memnun olan Tutuş en yakın adamını

kendisine iletilecek olan gizli mesajı oumlğrenmek amacıyla goumlndermiştir Alexios tatlı

diliyle elccedilinin yakınlığını kazanmış Rousselrsquoi yakalayıp kendisine teslim ederlerse

bol para Bizansrsquoın dostluğu ve ortak duumlşmandan kurtulmuş olmanın vereceği

memnuniyeti dile getirmiştir Elccedili emiri ikna etmek iccedilin ccedilalışacağına soumlz verince

hediyeler ihsan edilerek uğurlanmıştır Elccedili soumlzuumlnuuml yerine getirmiş Tutuşrsquou ikna

etmeyi başarmıştır 444

Bizans İmparatoru Anadolursquodaki Botaneiatesrsquoe karşı birlikte hareket etmek

teklifiyle Kutalmış oğlu Suumlleymanrsquoa elccedililer goumlndermiştir Aralarında anlaşma

sağlanmıştır Ancak Botaneiatesrsquoe yetişen Tuumlrk birliklerine o sırada Bizansrsquoa

sığınmış olan Erbasan elccedili olarak goumlnderilmiştir Erbasan onları para karşılığında

ccedilekilmeye razı etmiştir 445

443

Zonaras age s89-92 444

Bryennios age s 100-102 445

Ae s 134-135

161

Anadolu Selccediluklularırsquonda Suumlleyman Şahrsquoın oumlluumlmuuml ile kendini goumlsteren geccedilici

sarsıntıyı fırsat bilen Alexios Ebursquol Kasımrsquoa bir mektup goumlndererek kendisini

ziyarete gelmesini oumlnermiştir Bu sırada Beylerin ellerindeki hisarları Buumlyuumlk

Selccediluklu kumandanı Porsukrsquoun kuşatmakta olduğunu ve İznikrsquoe yaklaştığını

oumlğrenince imparatora da guumlvenerek barış teklifini kabul etmiştir Ancak İmparator

Ebursquol Kasımrsquoı bin tuumlrluuml goumlz boyayıcılıkla oyalayarak İzmitrsquoe kale inşa ettirdiği gibi

bundan Ebursquol Kasımrsquoın da haberdar olduğu soumlylentisini yaymıştır 446

Buumltuumln bu olaylar uumlzerine Sultan Melikşah Emir Bozanrsquoı Ebursquol Kasımrsquoın

uumlzerine birlikleriyle goumlndermeyi uygun goumlrduumlğuuml gibi imparatora da bir mektup

goumlndermiştir Mektupta yine hısımlık teklifinde bulunduğu mektubunda Ebursquol

Kasımrsquoın DamalisUumlskuumldarrsquoa kadar talan ettiği Anadolu topraklarının imparatorluğun

egemenliğine doumlnmesini istiyorsa oğullarından en buumlyuumlğuuml ile evlendirmek uumlzere

kızını goumlndermesini istemiştir 447

İmparator teklife olumlu bakmasa da Sultanrsquoın goumlnluumlnuuml boş hayallerle

avutmak gerektiğine huumlkmederek Kourtikiosrsquou yanına uumlccedil kişi daha vererek elccedili tayin

etmiştir Onlarla goumlnderdiği mektubunda barış kurulmasına olumlu yaklaşıyor fakat

diğer taraftan işi suumlruumlncemeye sokacak istemlerde bulunmuştur Ancak elccedililer yolda

iken Sultanrsquoın oumllduumlğuumlnuuml oumlğrenek geri doumlnmuumlşlerdir 448

Bizansrsquoın Kılıccedil Arslanrsquoı Ccedilaka Beyrsquoe karşı kışkırtmak iccedilin mektup yazdığı

bilinmektedir Başarılı da olmuştur 449

446

Bu olay Suumlleyman Şahrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra ve Kılıccedil Arslanrsquoın tahta geccedilmesinden oumlnce

gerccedilekleştiğine goumlre 1086-1092 yılları arasında gerccedilekleşmiştir Anna tarih vermemekle birlikte

olayın detaylı bilgisi iccedilin bkz Kommena age s199-200 Muharrem Kesik Tuumlrkiye Selccediluklu

Devleti Tarihi Sultan I Mesud Doumlnemi (1116-1155) Ankara TTK 2003 s4 447

Kommena age s202-203 448

Ae s204 449

Kommena age s270

162

b Abbasicirclerrsquoden Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Tuğrul Bey Gazneli Sultan Mesudrsquoun halka karşı goumlrevlerini yerine

getirmediği gerekccedilesiyle youmlnetime el koyduklarını bildirmek uumlzere 1038 yılında

Abbasi halifesi Kacircim- Biemrillacirchrsquoa elccedili goumlndermiştir Daha sonra Reyrsquoe yerleşen

Tuğrul Bey hacirckim oldukları yerlerde halife adına hutbe okuttuklarını bildirmek iccedilin

de 1043rsquote elccedilisini yollamıştır 450

Arslan Besacircsicircricircrsquonin Bağdatrsquoı işgali sırasında Abbasi halifesi esir alınmıştır

Tuğrul Bey halifenin makamına iacircde edilmesi iccedilin Besacircsicircricircrsquonin muumlttefiki olan

Ukayli Emiri Kureyşrsquoe elccedili olarak Hacirccib Anuş Teginrsquoi goumlrevlendirmiştir 451

Halife Kacircim-Biemrillacirchrsquoa Sultan Alparslan tarafından Bağdatrsquota adına hutbe

okutulup para basılması isteğini iletmek uumlzere Kacircdı Ebucirc Oumlmer Muhammed b

Abdurrahman başkanlığında bir heyet goumlnderilmiştir (6 Mart 1064) 452

BDİĞER MİLLETLERDEN DOĞU VE ORTA AVRUPA

COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİNE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1 AVARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Bizansrsquotan Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

568 yılında Avarlarrsquoın Gepidlerrsquoi yenilgiye uğrattıkları sırada Gepidlerrsquoin

muumlttefiki durumundaki Bizans yardımda bulunmamasına rağmen Gepidlerrsquoin Sava

Nehri kenarındaki oumlnemli bir kalesi olan Sirmiumrsquou işgal etmiştir Avarlar ise

450

İpşirli agm s6 451

Ay 452

Ay

163

vaktiyle Gepidlerrsquoe ait olan tuumlm arazi ve şehirler uumlzerinde hak iddia etmekte idiler

Ayrıca Gepidlerrsquoden Bizansrsquoa iltica eden Ustibadrsquoın da iacircdesini istemişlerdir Bu

anlaşmazlıkları duumlzeltmek iccedilin Bizansrsquotan Vitalian adında bir elccedili ve muumltercim

olarak da Komitas adında biri Bayan Kağanrsquoa goumlnderilmişlerdir Bizansrsquoın Gepid

savaş kaccedilaklarını ve devlet hazinesini sahiplenmesine oumlfkelenen Bayan Kağan elccedili

heyetini zincire vurdurmuştur Sirmium Kalesirsquondeki Bizans generali Bonusrsquoa da

adamlar goumlndererek kalenin teslim edilmesi halinde guumlmuumlş bir plaka biraz altın ve

ldquoSkitrdquo usuluuml bir giyimden oluşan gayet hafif şartlarda bir anlaşma yapacağını

bildirmiştir General ve şehrin başpapazı tarafından imparatorun emri dışında boumlyle

bir teklifi kabul edemeyecekleri cevabının verilmesi uumlzerine Bayan kendisine tabi

olan Kutrigurlarrsquodan on bin kişiyi Sava Nehrirsquonden geccedilirip Dalmaccedilya uumlzerine

salmıştır Kendisi de Gepid arazisinin tamamını ele geccedilirmek uumlzere hareket etmiştir

Bunun uumlzerine iki devlet arasında tekrar muumlzakerelere başlanmıştır Avar elccedilisi

Tagritios (Tagrit) Bizans elccedilisi Vitalian ve muumltercimi Komitas ile birlikte

Sirmiumrsquoa goumlnderilmiştir Tagritios Sirmium Kalesi ve Bizansrsquoa iltica eden

Ustibadrsquoın Avarlarrsquoa verilmesini talep ettiklerini bildirmiştir II Justinianos bu

istekleri yerine getirmeyi reddetmiş ve savaş hazırlığına girişmiştir Bayan bir suumlre

sonra Tagritiosrsquou ikinci kez Sirmiumrsquoa goumlndererek Justinianos doumlneminden beri

kendilerine verilegelen verginin oumldenmesini de istemiştir İmparator General

Bonusrsquoun muumlzakerelerin iccedilinden ccedilıkamayacağına karar vererek İstanbulrsquodan

muumlzakerelere memur ettiği Kayser Tiberiusrsquou Sirmiumrsquoa goumlndermiştir 453

Bayan da Bizans ile muumlzakereler iccedilin Aspikh (Aspik) adlı kumandanını

memur etmiştir Nihayet Tiberius arazi sahiplerinin oğullarının Bizansrsquoa rehin olarak

verilmesi kaydıyla Sava Nehrirsquonin kuzey kıyısında Avarlarrsquoın yerleşebileceği

şeklinde bir uzlaşma sağlamıştır Fakat bu sefer de imparator şartları uygun

goumlrmeyince muumlzakereler kesilmiştir Girilen muumlcadelenin galibi Avarlar olunca

Tiberius barış isteğinde bulunmuştur 570 yılında yapılan anlaşmaya goumlre Sirmium

Bizansrsquota kalacak Avarlar Aşağı Pannonyarsquoya yerleşecek Bizans oumlteden beri olduğu

gibi yılda seksen bin nuumlmizma goumlnderecektir 454

453

Kurat ldquoAvarlarrdquo s88 454

Ay s88-89

164

Fakat Avarlarrsquoın yerleşmesi gereken Savarsquonın kuzeyindeki sahaya Avar

kıtalarının girmeleri yasaklandığından anlaşmaya yine uyulmadığı goumlruumllmektedir Bu

durum 580 yılında Bayan Kağanrsquoın Tuna yoluyla nehirden ve karadan harekete

geccedilmesi ve Savarsquonın guumlneyine geccedilip Sirmiumrsquou kuşatmak maksadıyla Sava uumlzerine

bir koumlpruuml kurması ile değiştirilmiştir Bayan hedefini gerccedilekleştirirken kendisine tabi

Slav subayların Bizans sahasına verdikleri zararı engellemeye ccedilalıştığını soumlyleyerek

asıl niyetini ndashSirmiumrsquou alma duumlşuumlncesini- gizlemiştir Zaten o sırada Sacircsacircnicirclerrsquole

muumlcadele etmekte olan Bizansrsquoın Bayanrsquoa karşı koyacak durumu da yoktu Bu

nedenle Avarlarrsquoı Kırımrsquoa kadar ilerlemiş olan Goumlktuumlrk tehlikesi ile uyararak

Tunarsquoyı geccedilmelerine engel olmayı denemiştir O sırada İstanbulrsquoda olan Avar elccedilisi

de kağanı ikna etmesi iccedilin hediyelerle kandırılmıştır Fakat elccedili yolda Slavlar

tarafından oumllduumlruumllmuumlştuumlr Yeni bir elccedili olarak goumlnderilen Solakhos (Solak) kağanın

uyguladığı tedbirlerin yerinde olduğunu beyan ettikten sonra Sirmiumrsquoun Avarlarrsquoa

bırakılmasını yinelemiştir Bizansrsquoın muumlzakereler iccedilin tayin ettiği memuru Kayser

Tiberius ldquoSirmium şehrini teslim etmektense iki kızımdan birini kağana vermeye

hazırımrdquo diyerek reddetmiştir 455

Sava ve Tuna Nehirleri Avar gemileri ile tutulduğundan Bizans sadece

İlliryarsquodan bir miktar asker goumlnderebilmiştir Bu kıtaların kumandanı Theognis

Kasia ve Karbonaria Adalarırsquonda Bayan Kağan ile goumlruumlşmuumlş fakat muumlzakerelerden

sonuccedil ccedilıkmamıştır Sonunda halkın mal ve muumllkuumlnuuml bırakarak şehirden ccedilıkmasına

izin verilmesi Avarlarrsquoa iki yuumlz kırk bin nuumlmizma verilmesi ve alışılagelen seksen

bin nuumlmizmanın oumldenmesi kararı ile Sirmium 582 yılında Avarlarrsquoa bırakılmıştır O

yılın vergisini almaya giden elccedili vergiye yirmi bin nuumlmizma ilacircve edilmesini talep

etmiştir Kağan İstanbulrsquoa Hindistanrsquodan geldiğini duyduğu fili goumlrmek uumlzere bir

defalığına kendisine goumlnderilmesini geri goumlndereceğini bildirmiştir Ancak fili geri

goumlnderdiğinde kağan altın işlemeli bir yatak isteğinde bulunmuştur Bizans bu isteği

de yerine getirmiştir 456

455

Ay s89-90 456

Ay s90

165

Avarlar Sirmiumrsquodan sonra Balkanlarrsquoı da ele geccedilirince Bizansrsquoın

Balkanlarrsquodaki nuumlfuzu neredeyse kalmamıştır İmparator Maurikios (582-602)rsquoun da

barış isteği ile Avarlarrsquoa elccedililer goumlnderdiği bilinmektedir 457

Priskosrsquoun zor durumda olduğu duumlşuumlnuumllerek ona yardım iccedilin İstanbulrsquodan

goumlnderilen kumandan Komentiolusrsquoun gelmesiyle ortalık karışmıştır Avarlarrsquoın

Trakyarsquoyı ele geccedilirdiği haberi İstanbulrsquoa korku salmış şehrin muhafazası iccedilin

olağanuumlstuuml tedbirler alınmıştır Barış muumlzakereleri iccedilin Avarlarrsquoa elccedililer

goumlnderilmiştir 458

Barışı Bizansrsquoın bozduğunu ifade eden Avar Kağanı elindeki her

esir iccedilin bir nuumlmizma istemiştir Bizans elccedilisinin bunu oumldeyemeyeceklerini soumlylemesi

uumlzerine Kağan yarım nuumlmizmaya duumlşuumlrmuumlştuumlr Doumlrt keration (ufak para) bile

oumldeyemeyecek durumda olduklarını bildirdikleri vakit ise kağan hiddetlenerek

esirlerin oumllduumlruumllmesini emretmiştir Barış şartlarının esas maddelerini elli bin

nuumlmizma vergi karşılığında Avarlarrsquoın Tunarsquoyı geccedilmemeleri oluşturuyordu Anlaşma

sonrası Avarlar kendi yurtlarına doumlnmuumlşlerdir 459

Bizansrsquoın Avarlarrsquoa her yıl goumlnderdiği vergiyi ihmal etmesi uumlzerine 618 yılında

Avarlar Bizans uumlzerine akında bulunmuşlardır Bu doumlnemde imparatorluğun başında

bulunan Heracleios barışmak ve kağanla goumlruumlşmek istediğini bildirmek uumlzere

elccedilisini goumlndermiştir Kağanrsquoın kabul etmesi uumlzerine surların dışına ccedilıkan Bizans

İmparatoru Avarlarrsquoın tuzağına duumlşuumlp yakalanmaktan son anda kurtulmuştur 460

Ertesi yıl Heracleios oumlnceki yıl yaşanan olayı goumlrmezden gelerek tekrar barış

isteğiyle silahtarı Valentinosrsquou Avarlarrsquoa elccedili olarak goumlndermiştir 461

Ccediluumlnkuuml

Perslerrsquoe karşı hareket etmeden oumlnce Avarlarrsquola anlaşma yapması şarttı Kağan barış

şartlarının tespiti iccedilin elccedililerini goumlndermiştir Heracleios verdiği paranın miktarını

artırarak anlaşma sağlamıştır 462

Bizans tarafından vaat edilen iki yuumlz bin

nuumlmizmanın goumlnderilmesine kadar da imparatorun gayr-ı meşru oğlu Joannes ile

457

Ay s91 458

Ay s95 459

Ay 95-96 460

Ay 103 461

Mangaltepe ldquoAvar Tarihininhellip s3 Harry Turtledove The Chronicle of Theophanes

Philadelphia University of Pennsylvania Pres 1982 s13 462

Mangaltepe ae s3 Turtledove ae s13

166

İstanbul emini Bonusrsquoun oğlu ve birkaccedil daha oumlnemli zat rehin goumlnderilmiştir Kağan

da Bizansrsquoa huumlcumda bulunmayacağı soumlzuumlnuuml vermiştir 463

Ancak topraklarını

Kafkaslarrsquoa kadar genişletme uğraşı iccedilindeki Bizansrsquoın İstanbulrsquoda oluşan

boşluğundan istifade ile 626 yılında Avarlar anlaşmayı feshetmişler Avar Slav

Gepid Bulgar kavimlerinden oluşan ordularıyla İstanbulrsquoa doğru harekete

geccedilmişlerdir 626 yılı baharında Heracleios Patrik Athanasios (Akathistos)rsquou

diplomatik yollardan anlaşmak uumlzere Avarlarrsquoa goumlndermiştir 464

Avar hakanı henuumlz

Edirnersquode iken bir mektupla Bizans elccedilisini İstanbulrsquoa geri yollamış ve Avar

ordusunda goumlrduumlklerini ve Avar askericirc guumlcuumlnuuml imparatora anlatmasını soumlylemiştir465

Bizans ise hakana meydan okuyan mesajlar goumlndermiştir Hakan Bizans elccedilisi

Athanasios ile ancak şehrin ve halkının teslim olması durumunda geri ccedilekilecekleri

haberini yollamıştır 466

2 HAZARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

VII yuumlzyılın ikinci ccedileyreğinin başlarında Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun

İranrsquoa karşı duumlzenlediği seferde başarısızlığı Orsquonu eski dostları Tuumlrklerrsquoden muumlttefik

aramaya mecbur etmiştir ldquoBizans kaynaklarında ilk defa Hazarlardan

[Hazarlarrsquodan] bahsedilmesi de bu muumlnasebetle olmuştur Heacuterakleiosrsquoun elccedilisi

Andrey ldquoaltın sever basık burunlu halkrdquoın accedil goumlzuumlnuuml doyurmuş ve ldquokuzey hanı

Cebukağan (yabgu-kağan)rdquoın hakanlıkta ikinci adam durumundaki naibini Bizansrsquoa

yardım vermeye ikna etmiştir Anlaşmayı teyit iccedilin Andreyrsquole birlikte cevabi bir elccedili

goumlnderilmişti Bu elccediliye 1000 kişilik bir de askericirc birlik eşlik ediyordu Yoluna

ccedilıkanları ortadan kaldırarak ilerleyen bu suumlvari birliği Derbent uumlzerinden kura

463

Kurat ldquoAvarlarrdquo s103 Ahmet Taşağıl ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo

TDTD VIII TDAV Yay Ağustos 1990 s47 464

Ay s8 465

Ay s10 466

Ay s11

167

nehrine [Kura Nehrirsquone] ulaştı Oradan İberlerrsquoin ve Egrisilerrsquoin toprakları

uumlzerinden (İberya ve Kolkhida yoluyla) Karadenizrsquoe kadar geldi ve deniz yoluyla

imparatorun ikametgacirchına ulaştı Bu sırada Heacuterakleiosrsquoun nerede bulunduğu

bilinmiyor ancak muhtemelen Konstantinopolisrsquode değil Trabzonrsquoda idirdquo 467

Heracleios muumlttefiki Hazarlar ile birlikte giriştiği Albanlar uumlzerindeki

emellerinde başarısız olunca duumlştuumlğuuml bu rezil durumdan kurtulmak iccedilin Kafkas

Dağlarırsquondan gedik accedilıp barbar kavimleri Şah Huumlsrevrsquoe karşı kullanmayı

duumlşuumlnmuumlştuumlr Ayanlarının en zeki ve yeteneklisi Andrersquoyi Hazarlarrsquoa goumlndererek

sayısız servet vaadinde bulunmuştur Cebu Hakan anlaşmayı onaylamak iccedilin Andre

ile birlikte ismi verilmeyen adamlarını goumlndermiştir

Hazar Kağanı Zachariasrsquoın bu davetinden sonra Hazar uumllkesine Arap Yahudi

ve Hristiyan din bilginleri fikir muumlcadelesi yapmak uumlzere gitmişlerdir Bizans

İmparatoru III Michael tarafından misyonerliğe goumlnderilen kişiler Aziz Kril ve Aziz

Methodiusrsquotur

860rsquolı yıllarda ldquohellipHazaryarsquoya Slavyan maarifccedilisi ve Slavyan alfabesinin

mucidi olarak bilinen Konstantinos (Cyrillos) Phylosopus başkanlığında oumlzel heyet

goumlnderilmiştirdquo468

Konstantinosrsquoun bizzat Hazar heyetine katılan kardeşi Methodios

tarafından telif edilen eser esas alınarak yazılmış ldquoPannon Biyoğrafisirdquonde

Konstantinosrsquoun Hazaryarsquoya gidişine Konstantinopolisrsquoe gelen bir Hazar elccedilisinin

sebep olduğu belirtilmektedir Bu elccedililik heyetindekiler Yahudi ve Muumlsluumlmanlarrsquoın

Hazarlarrsquoı kendi dinlerine ccedilekmeye ccedilalıştıklarını ve kendilerine bu din adamlarıyla

tartışabilecek Hristiyan bir misyoner goumlnderilmesini istemişlerdir 469

ldquo30 Ocak 861rsquode Kırımrsquoda St Clementrsquoin kutsal emanetlerinin bulunduğunun ileri

suumlruumllmesinden sonra bir Bizans diplomatik heyeti geleceğin Slav havarisi Constantine (St

467

Artamonov age s194-196 468

Ae s425 469

Ae s426

168

Cyril) başkanlığında Hazar başkenti Atilİtilrsquoe ulaştı Vita Konstantinrsquoe goumlre bu elccedililik heyeti

mahkemesinde dini bir muumlnazara yapacak olan Hazar kağanı470

tarafından teklif edilmiştirdquo

861 yılı yaz mevsiminde başlayan bu dini tartışmada Hazar Kağanı ve birinci

derecede yardımcısı ldquoBekrdquo bir elccedili ve yargıccedillardan oluşan Bizans elccedililik heyetini

kabul etmişlerdir Ccedilok sayıda Hazaryalı da tartışmayı izlemiştir KA Brook Aziz

Methodiusrsquoun Zambrii adında bir Hazaryalı ile dini bir tartışmasından471

bahsetmiştir

ldquoOnuncu yuumlzyıl sonlarında yaşamış olan Ermeni tarihccedili Moses

Kalankatvatsirsquoye goumlre Chat-Hazar Hun başkenti Varachanrsquoda Prens Awchrsquoi

Tarkanrsquoın saray nazırı ve Hazar Buumlyuumlkelccedilisi olarak goumlrev yapıyordurdquo472

ldquoSchechter Letterrsquoın isimsiz Hazaryalı yazarının da Constantinopolis

(İstanbul)rsquote yazdığı bu eserinde Constantinopolisrsquote saray muhafızı olarak goumlrev

yapan ccedilok sayıda Hazarrsquoın Bizans tebaası olduğundan bahsetmesi Moses

Kalankatvatsirsquonin soumlylediklerini doğrulamaktadır 473

Hazar prensi Bulanrsquoın Museviliği kabul etmesi Muumlsluumlmanlarrsquoı ve

Hristiyanlarrsquoı harekete geccedilirmiştir Grekler ve Araplar Hazar prensine Museviliğin

Hazarlar arasında yayılmasını protesto eden ve onları kendi dinlerine ccedilekmeye

ccedilalışan elccedililer goumlndermişlerdir 474

470

Hazaryarsquo da Yahudilerin iktidarı ele geccedilirmelerinden sonra ldquo kağanrdquo sembolik olarak kalmış asıl

soumlzuuml geccedilen kişi ldquomelikrdquo (kral) unvanı alan Yahudi youmlnetici olmuştur Buradaki ldquokağanrdquo kelimesinden

ldquomelikrdquo anlaşılmalıdır Golden Hazar Ccedilalışmaları s94-95 471

Ae s206-207 472

Ae s219 473

Ae s327 474

Artamonov age s352-353

169

b) Abbasicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

643 yılında Halife Hz Oumlmerrsquoin goumlrevlendirdiği Suraka b Amr

kumandasındaki Arap ordusu Derbend Şehrirsquone doğru ilerlemiştir Suraka

Hazarlarrsquoa eman vermiş Hazar kralı da vergi oumldemeye razı olmuştur Boumlylece boumllge

halkı İslacircm ile tanışmıştır 475

ANKuratrsquoın Al-Kufirsquonin ldquoKitab Al-Futuhrdquo undan verdiği bilgiye goumlre

Tarsquoatur (تعاطر)476

şeklinde adı geccedilen Hazar huumlkuumlmdarının hatun unvanlı kızının

Abbasilerrsquoin Ermenistan ve Azerbaycan valisi Yezid bin Uumlsayd al-Salami ile

evliliğini oumlğrenmekteyiz Halife Carsquofer El-Mansur Yezid b Usaydrsquoa mektup yazarak

Hazarlarrsquola ilişkileri duumlzeltebilmek iccedilin Hazar hakanının kızıyla evlenmesini

istemiştir Harekete geccedilen Yezidrsquoin isteğine Hazar hakanı olumlu cevap vermiştir 477

737 yılında Hazaryarsquoyı ele geccedilirmek iccedilin harekete geccedilen Mervan Hazarlarrsquoı

yanıltmak iccedilin oumlzel bir temsilci goumlndererek onlarla barış yapmak istediğini belirtmiş

ve yapılan askericirc hazırlıkların da Alanlarrsquoa karşı olduğuna inandırmaya ccedilalışmıştır

752-753 yıllarında doumlnemin Ermenistan valisi Yezid b Usayd es-Suumllemicirc

Halife Mansurrsquoun isteğiyle Hazar Hakanı Bagaturrsquoa elccedili goumlndererek kızı Hatun ile

evlenmek istediğini bildirmiştir Boumlylece Araplarrsquoın Kafkas-oumltesi toprakları

Hazarlarrsquodan gelebilecek tehlikeye karşı korunmaya ccedilalışılmıştır Hazar Hakanı da

prensesi coumlmertccedile hazırlanmış ccedileyiziyle goumlndermiştir 478

Hazar prensi Bulanrsquoın Museviliği kabul etmesi Muumlsluumlmanları ve

Hristiyanları harekete geccedilirmiştir Grekler ve Araplar Hazar prensine Museviliğin

475

Huumlseyin Ali Dakukicirc ldquoDoumlrt Halife Devrinde Araplar ve Hazarlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S289 YXXV

İstanbul TKAE Mayıs 1987 s309 476

Buharalı Kuratrsquoın kati olarak ccediloumlzuumlmlenmediğini soumlylediği bu ismin (بعاطر) Bugatur olması

gerektiği fikrindedir Oumlgel ise ldquobagardquo unvanının diğer bir şekli olan Bagatur (Bahadır)rsquoun sonundaki

ldquo-turrdquoun ldquo-dırrdquo olması ihtimalinden soumlz etmiştir Bkz AN Kurat ldquoAbu Muhammed Bin Arsquosam Al-

Kuficircrsquonin Kitab Al-Futukhrsquourdquo DTCF VII2 1949 s255-273 Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin s504-

505 B Oumlgel Tuumlrk Mitolojisi I 4bs Ankara TTK 1971 s342 477

Kurat ldquoAbu Muhammed s255-273 BuharalıldquoHazar Tuumlrklerirsquonin s504-506

170

Hazarlar arasında yayılmasını protesto eden ve onları kendi dinlerine ccedilekmeye

ccedilalışan elccedililer goumlndermişlerdir 479

El- Vasıkrsquoın halifeliği sırasında (842-847) Hazar uumllkesine giden iki Arap

elccedilisinden biri goumlk bilimci Muhammed ibn Musa el-Hvarezmi diğeri ise Tuumlrk dilleri

konusunda uzman olduğu bilinen tercuumlman Sellām idi Aydınlatılması gereken bir

konu iccedilin Hazar kralı Tarxānrsquoa goumlnderilmişlerdir 480

c Sacircsacircnicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun tahrikleriyle Hazarlarrsquoın Albanyarsquoyı talan

etmeleri uumlzerine İran Şahı Huumlsrev elccedilisi aracılığıyla Hazarlarrsquoa şu soumlzlerini sarf

etmiştir

ldquoSiz kimin emriyle benim uumllkeme sokuldunuz Yoksa benden kaccedilıp garp

denizlerinin adalarında gizlenip serseri gezenin emriyle mi Eğer sizin altın guumlmuumlş kıymetli

taşlar ipek kumaş ve altınla nakışlanmış ve incilerle suumlslenmiş elbiselere ihtiyacınız varsa o

zaman ben sana onun vadettiğinin iki katını verebilirdim Bundan dolayı sana şoumlyle diyorum

Herakliyusrsquoun [Heracleiosrsquoun] beyhude [beyhucircde] desiselerine kanarak benim uumlzerime

akınlarda bulunmayın Yok eğer akın yaparsanız sizin istediğiniz gibi olsun Ancak ben size

oumlnceden aldığım tedbirler hakkında şunları soumlylemeliyim Herakliyusrsquoun [Heracleiosrsquoun]

sizinle birlikte bana karşı duumlzenlemek istediği tertiplerden vazgeccedilmesi iccedilin şimdi onun

uumllkesinde olan buumlyuumlk ve muzaffer kumandanım Şehrivarazrsquoı garbın uumlstuumlne goumlnderdiğim iki

kahraman kumandanım olan Şahinrsquoin Kerderiganrsquoı seccedililmiş ve tepeden tırnağa dek

silahlanmış binlikler ve onbinlikler halinde olan askerlerimi geri ccedilağıracağım Şimdi onların

dizginlerini şark tarafına doumlnduumlrerek buumltuumln kuvvetimle sizin uumlstuumlnuumlze huumlcum edeceğim sizi

rahat bırakmayana sizi yeryuumlzuumlnuumln ta oumlbuumlr başına kovana kadar size ne fırsat vereceğim ne

de rahatlık O zaman tedbirlerinizin ne kadar manasız ve facialı olduğunu buumltuumln tafsilatıyla

anlarsınız Oradan getirdiğim bu hadsiz hudutsuz birlikleri nereye goumltuumlrmeli nerede

478

Artamonov age s317 479

Ae s352-353 480

Golden Hazar Ccedilalışmaları s93

171

yetiştirmeli onlara nerede ordugacirch kurmalıyım Bu birliklere hangi uumllke mukavemet

goumlsterebilir Eğer siz buumltuumln dediklerimi yerine getirmeyip uumllkeden ccedilıkmazsanız o zaman

size haber verdiğim gibi hareket edeceğimrdquo

Bu tehdit dolu soumlzler karşısında Hazarlar gelecek yıl yine buralara akında

bulunma kararıyla Derbend Geccedilidi yoluyla uumllkelerine geri doumlnmuumlşlerdir 481

Nitekim aklı buumlyuumlk ganimetlerde kalan Hazarlarrsquoın hakim şehzadesi Cebu

Hakan482

Huumlsrev Şahrsquoın hacirckimiyetinin 38 yılında (628) Alban uumllkesine akında

bulunmuş buumlyuumlk ticaret merkezi Tiflisrsquoi muhasaraya almıştır Akının Guumlrcuuml

topraklarına yayıldığını işiten İmparator Heracleios ise buumltuumln ordularını seferber

ederek muumlttefikiyle birleşmiştir Oumlyle ki karşılıklı huumlkuumlmdar hediyeleri takdim

edilmiştir483

Daha Tiflisrsquoin muhasarasından oumlnce iki buumlyuumlk huumlkuumlmdarın

goumlruumlşmelerinden haberdar olan Huumlsrev Şah şehrin muumldafaasına ordu goumlndererek

yardımda bulunmuştur Boumlylece bu iki muumlttefik emellerine ulaşamamışlardır

Huumlsrev Şah Bizansrsquola birlikte hareket ederek kendisine saldıracağını bir

mektupla bildiren Hazar Şadırsquona ldquoGit ve huumlkuumlmdarına ve bizim kardeşimize de ki

sizin suumllaleniz benim cedlerim ve benim tarafımdan asırlar boyunca daima huumlrmetle

sevimli kardeşin suumllalesi gibi goumlruumlluumlyordu ve biz oğullarımız kızlarımız vasıtasıyla

birbirimize hısım olmuşuz Şimdi azmış Bizans kulumun soumlzlerine ehemmiyet vermen

sana hiccedil yaraşmazrdquo diyerek onları kınadığını belirten bir cevap vermiştir

d Albanlarrsquodan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hazar Şadı Kubad lalasını kendisine tacircbi olmaları isteğiyle Albanya

Katolikosu Virorsquoya elccedili olarak yollamıştır Viro İran şahına goumlnderdiği gizli

mektubun cevabı gelene kadar tacircbi olmayı ister gibi elccediliyi oyalamaya ccedilalışmıştır

481

Kalankatlı age s143-144 482

Bilgilerde tutarsızlık olup aynı eserin bir başka yerinde Cebu Hakan Hunlarrsquoın huumlkuumlmdarı olarak

zikredilmiştir Krş Kalankatlı ae s144-145 ile s148-149 483

Ae s147

172

Virorsquonun isteğiyle bu konudaki fikirlerini beyan etmek uumlzere orada toplanan uumllkenin

buumltuumln zadegacircnları vilayet valileri keşişleri ve memurlarından elccedililik heyetine takdim

etmek uumlzere altın guumlmuumlş ve buumltuumln kıymetli eşyalarını getirmelerini istemiştir Kime

ne hediye verileceğini tayin etmek amacıyla elccediliden Hazarlarrsquoın buumltuumln ayanlarının

prenslerinin kabile reislerinin isim ve ruumltbelerini oumlğrenmiştir Hediyeleri boumllmuumlş her

pakete verilecek şahsın adını yazmış ve kendi muumlhruumlyle muumlhuumlrlemiştir Arabalara

yuumlklenen hediyelerle birlikte kendisinin ve kendisine katılmak isteyen ayanların da

gitmesinin kendilerine tabi olmadıkları şuumlphesini uyandırmamak accedilısından uygun

olacağını soumlylemiştir Yani kendi aralarında Hazarlarrsquoa gidecek bir elccedililik heyeti

oluşturmuşlardır 484

Katolikos Viro ve beraberindekiler şadın yanına vardıklarında onu ccediladırda

ayanlarıyla bağdaş kurmuş yemek yerken bulmuşlardır Muumlellifin ldquoBiz onların

ccediladırın iccedilinde bağdaş kurup oturduklarını goumlrduumlkhelliprdquo ifadesi Kalankatlı Mosesrsquoin

de heyette bulunduğunu duumlşuumlnduumlrmektedir Alban heyetini şadın ccediladırında noumlbet

tutan birinci ve ikinci karakol mangalarının yanından geccedilirip hediyeleriyle birlikte

ccediladırın iccediline bıraktıktan sonra oumlnlerine ccedilıkan başka Hazarlar hepsinin yavaş yavaş

yuumlruumlmesini ve uumlccedil defa baş eğip selam vermesini emretmişlerdir İkinci girişin oumlnuumlnde

durdurmuşlar hediyeleri kabul edip sadece Katolikos Virorsquoyu şadın olduğu iccedil ccediladıra

almışlardır Katolikos şadın oumlnuumlnde yeri oumlpmuumlş ve hediyeleri takdim etmiştir

Hediyelerin bir kısmını da şadın yanında bulunan ayanlara pay etmiştir Hediyelerini

Virorsquonun elinden alan şad ccedilok sayıda adamla gelmesine sevinmiş ve katolikosun

kendisiyle yan yana oturtulmasını emretmiştir 485

484

Ae s166 485

Ae s167-168

173

3 KUMANKIPCcedilAKLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan KumanKıpccedilaklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Kumanlarrsquola Peccedileneklerrsquoin bağlaşıklık kurmalarından endişe duyan Bizans

Kuman beylerini davet etmiştir Bu beyler arasında Togortak Maniak ve ccedilok yaman

savaşccedilılar bulunmaktaydı İmparator onlara bol ikramda bulunmuş dostccedila

davranarak hediyeler ihsan etmiştir Sonra da and iccedilmelerini ancak (kendilerine yine

de guumlvenemediği iccedilin) tutaklar (alıkonulan kişiler) vermelerini istemiştir Kumanlar

kendilerine saldırıya geccedilmek iccedilin uumlccedil guumln verilmesini isteyerek teklifi kabul

etmişlerdir İmparator on guumlnluumlk suumlre ve eğer galip gelirlerse ganimetin tuumlmuumlnuuml

onlara bırakma soumlzuuml vermiştir 486

4 BULGARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Abbasicirclerrsquoden Bulgarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

922 yılında İdil Bulgarlarırsquona Bağdat halifesinden bir elccedililik heyeti gelmiştir

Bulgarlar Muumlsluumlmanlığı din olarak seccedilmeleri yanında siyasicirc yapılarını da

guumlccedillendirmek amacında idiler Ccediluumlnkuuml Bulgarlar İslacircm uumllkeleriyle ticaricirc ve kuumlltuumlrel

ilişkileri bulunan Harezm ile yakınlaşmak istemelerine rağmen Harezmrsquo in

Hazarlarrsquola da muumlnacircsebetleri olduğunu bildiklerinden Hazarlarrsquoın duumlşmanı olan

Bağdat halifeliğinin desteğini almayı kendi ideolojilerine daha uygun goumlrmuumlşlerdir

487

İbn Fadlan ve heyeti Bulgar huumlkuumlmdarı ile ilk defa karargacirchında

karşılaşmışlardır Huumlkuumlmdar misafirleri iccedilin ccediladırlar kurulmasını emretmiştir

AYakubovskiy ccediladırların قباب (kıbab kubbeler) deriden olduklarına ihtimal

486

Ae s250 487

Artamonov age s478

174

vermiştir 488

İbn Fadlanrsquoın huumlkuumlmdarın ccediladırını bin kişi alacak kadar buumlyuumlk buumlyuumlk

kısmı Ermeni halılarıyla doumlşeli ccediladırın ortasındaki tahtın da altın işlemeli Bizans

kumaşlarıyla oumlrtuumlluuml şeklinde tarif ettiği kaydedilmiştir 489

Doğu Avruparsquonın en buumlyuumlk ticaret merkezi haline gelmiş olan İdil Bulgarları

Tuumlrkistanrsquola sıkı muumlnacircsebetleri hasebiyle IX asrın sonlarında Muumlsluumlman

olmuşlardır X yuumlzyılın ilk ccedileyreğinde (922) Bağdad halifesi tarafından goumlnderilen

İbn Fadlanrsquoın da dahil olduğu heyet onlara ait oumlnemli bilgiler vermişlerdir

İbn Fadlanrsquoın danışman ve kacirctip olarak bulunduğu bu heyet 12 Muharrem

310 (12 Mayıs 912) yılında Hanrsquoın İdil boyundaki karargacirchına ulaşmıştır 490

İbn

Fadlan İdil Bulgarlarırsquona geldiği vakit onlar zaten İslacircmiyetle tanışmış

durumdalardı491

5 PECcedilENEKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan Peccedileneklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Roma İmparatoru Constantine VIIrsquoin tahtın varisi Romanusrsquoa tecruumlbelerini

aktardığı eseri ldquoDe Administrando Imperiordquo da Peccedileneklerrsquole barış iccedilinde olmanın

imparatorluğa avantaj sağladığından bahsetmektedir Bunun iccedilin her yıl Peccedileneklerrsquoe

uygun hediyelerle elccedili goumlndermenin ve onlardan Bizansrsquoa gelen rehinler 492

ve

elccedililerin ağırlanmasının oumlnemini dile getirmiştir 493

İmparatorluğun huzur iccedilinde yaşamasının sağlanmasının yanında

Peccedileneklerrsquole dost kalmanın bir avantajı da mektup ve hediyelerle onları kendi

488

Yakubovskiy ldquoIX ve X Asırlarda s289 489

Ay s290 490

Taşağıl ldquoİdil s473 491

Karatay ldquoDoğu Avrupa s44-45 492

Elccedililer can guumlvenlikleri iccedilin yanlarında gittikleri uumllkeden rehinler bulundururlardı Seyahatleri

guumlvenli bir şekilde sona erdikten sonra rehinler serbest bırakılırdı

175

tarafına ccedilekmeyi başarırsa Ruslar ve Tuumlrkler (Macarlar)rsquoin uumllkelerini ele geccedilirme

şansını yakalayabilecektir 494

Bizansrsquotan bir imparatorluk temsilcisi Peccedileneklerrsquoin bir boyu495

ile komşu

olan Kerson496

boumllgesine gideceği zaman ilk oumlnce Peccedilenek uumllkesine haber

goumlndererek onlardan rehineler ve kılavuz talep etmek durumunda idi Kersonrsquoa

ulaştıklarında rehineler şehir muhafızına bırakılır ve direktifleri yerine getirmek

uumlzere kılavuzla birlikte Peccedilenek uumllkesine doğru yola ccedilıkılırdı Ccediluumlnkuuml Peccedileneklerrsquoin

bu hizmetleri karşılığında imparatorun sunacağı hediyeler oumlnemliydi

ldquoNitekim imparatorluk elccedilisi Peccedilenek uumllkesine ulaştığında [Peccedileneklerin] ilk

sordukları soru imparatorun hediyeleri olup daha sonra kendi kabile uumlyeleri ile birlikte

yemek yerken yine eşleri ve acircileleri iccedilin hediyeler olup olmadığını sorarlardı Bir de her kim

elccediliye Kersonrsquodan geri doumlnerken kılavuzluk ederse o da elccediliden kendi zahmeti ve suumlruumllerinin

masrafı iccedilin uumlcret talep ederdirdquo 497

Konstantinersquo in verdiği bilgiye goumlre yine Peccedileneklerin bir diğer kolu olan ve

Dinyeper ile Dinyester Nehirleri arasında yaşadıkları bilinen Charaboirsquoa

Konstantinopolisrsquoten yola ccedilıkan savaş gemileri ile elccedili goumlnderilirdi Kersonrsquoa

gitmeksizin ulaştıkları bu Peccedilenek boyuna elccedili kendisi gemide kalarak oumlnce bir

adamıyla mesajını iletirdi Konstantine elccedilinin bunu beraberinde taşıdığı

493

Porphyrogenitus age s49 Akdere age s10-11 494

Porphyrogenitus ae s5153 Akdere ae s12-13 495

ldquoPeccedileneklerin 8 boya ayrıldığını soumlyleyen Konstantinrsquoe goumlre Kerson şehrinin karşısındaki

topraklarda Dinyeper nehrinden itibaren doğuya Hazaryarsquo ya kadar olan boumllgede Peccedileneklerin

Boulatzopon [Βουλατζοπόν] boyu ikamet etmektedirrdquo Bkz Akdere ae s 13 496

Kerson (Хερσωνος) Kırım yarımadasında Sivastopol yakında MS II yuumlzyılda kurulmuş bir Grek

kolonisi Bizans iccedilin her zaman ccedilok oumlnemli bir ticaret şehri olan Kerson Karadenizrsquoin kuzeyinde

yuumlruumltuumllen ticarette oumlnemli bir rol oynamaktaydı Sasanilerrsquole yapılan muumlcadeleler sonunda doğudan

gelen ticaret yolları bazen kapanmakta boumlylece Bizanslıların ihtiyaccedil duyduğu malların ithalatı

kesilmekteydi Bu yuumlzden Bizans doğu ile olan bağlantısını Kırımdaki Kerson Bosporos ve

Kafkaslarrsquodaki Lazika uumlzerinden sağlamaya ccedilalışmıştır Bkz Akdere ae s11 The Oxford

Dictionary of Byzantium ed A Kazhdan vol I Cambridge Cambridge University Press 1991 s

418 Ayr bkz Norman Davies Avrupa Tarihi Ankara İmge Kitapevi 2006 s126 Georgy

Ostrogorsky Bizans Devlet Tarihi Ankara TTK 1999 s68 497

Porphyrogenitus ae s55 Akdere ae s14

176

imparatorluğun hediyelerini korumak iccedilin yaptığını belirtmiştir Elccedili sonra kendisine

goumlruumlşmeye gelen Peccedileneklerrsquole rehin takası yapardı Anlaşmaya varmanın ardından

Peccedilenekler kendi acircdetlerine goumlre yemin ederler 498

ve elccedili de karşılığında

imparatorluk hediyelerini takdim ederdi Daha sonra imparatorla dost olmak ve onun

bahşettiği hediyelerle rahat vakit geccedilirmek isteyen Peccedilenekler arasından elccedilinin

uygun goumlrduumlğuuml kişilerle elccedililik heyeti geri doumlnerdi Anlaşmanın şartı ise

imparatorluk hangi devlete karşı ccedilağırırsa ccedilağırsın -Ruslar Bulgarlar Tuumlrkler

[Macarlar]- Peccedilenekler Bizansrsquoın yanında olacaktı 499

Peccedileneklerrsquoe yardımda geccedil kalmış olmalarına rağmen ganimetten pay isteyen

Kumanlar ile Peccedileneklerrsquoin arasının accedilılması Bizans iccedilin tam da bir fırsat olmuştur

İmparator altın yaldızlı bir fermanla elccedilisi Synesiosrsquou Peccedileneklerrsquoe goumlndermiştir

Onları uzlaşmaya ikna edebilirse oldukları yerde tutacak ve Kumanlar sınırı aşıp

gelecek olurlarsa onlara karşı Peccedileneklerrsquoi kullanacaktı Nitekim elccedilisi bunu

başarmıştır Peccedileneklerrsquole anlaşmaya vardıklarını oumlğrenen Kumanlar imparatora

Peccedilenekler uumlzerine gidebilmek iccedilin boğazı aşmalarına izin vermesi teklifiyle

gelmişlerdir İmparator teklifi reddetmiş elccedilileri guumlzel bir şekilde ağırlamış ve

armağanları alarak geri doumlnuumln diyerek uğurlamıştır Peccedilenekler bundan cesaret alıp

anlaşmayı bozarak komşu kentleri talana başlamışlardır Boumlylece Bizans ve

Peccedilenekler İpsalarsquoda karşı karşıya gelmeden oumlnce imparator barış teklifi iccedilin elccedililer

goumlndermiştir Yine barış anlaşması yapılmış fakat Peccedilenekler 1090 yılında yine

anlaşmayı bozmuşlardır 500

XII asra tarihlenmiş olan şu olayı Bizans İmparatorluğursquonun daha oumlnceleri

de Peccedilenekler uumlzerinde aynı siyaseti uygulamış olması hasebiyle vermeyi uygun

goumlruumlyoruz Bizans İmparatoru Ioannes Aleksios Komnenos zamanında

Peccedileneklerrsquoin Trakyarsquoyı işgal ederek Makedonyarsquonın buumlyuumlk kısmını tahrip ettikleri

sırada girişilen muumlcadelede kazandığı tecruumlbeyi kendi imparatorluğunun beşinci

yılında (11221123) yine Trakyarsquoyı istila eden Peccedileneklerrsquoe karşı kullanmıştır

498

Yeminin ne şekilde edildiği belirtilmemiş olmakla birlikte Grekccedile [ζάκανα= Zakana] diye

zikredilmiştir 499

Porphyrogenitus age s55 Akdere age s14-15

177

Onlara dil bilen elccedili heyetleri goumlndererek ziyafetler kıymetli ipek giysiler guumlmuumlş

kacircse ve kadehler verip Peccedilenekler iccedilinde soumlzuuml geccedilen adamlardan bir kaccedilını kendi

tarafına ccedilekmeyi başarmıştır 501

500

Kommena age s226-228 501

Khoniates Historia ccedilev Fikret Işıltan Ankara TTK1995 s9

178

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİ ARASINDAKİ ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

ITUumlRK DEVLETLERİNİN TUumlRK KABİLELERLE OLAN ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

AHun-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri

ldquohellipRomalıların kendisine onun tam muaşeret olarak goumlrduumlğuuml şekilde

davranmamasından rencide olan Akatirlerrsquoin birinci oumlnderleri Κουρίδαχος 1Hunları

davet etmiştirhelliprdquo Attila da hatunu Arıkan ve oğlu Ellakrsquoı onlara youmlnetici olarak

goumlndermiştir 2

B Hunlarrsquoın Kendisine Tacircbi Devletlerle Elccedililik

Muumlnacircsebetleri

412 yılında Hun Devletirsquonin temelini atan Meng-suumln iccedilin Ccedilin tarihccedilileri şoumlyle

demişlerdir ldquoBundan sonra Shan-shan kralı (Tuumlrkistanrsquoın en doğudaki boumllgesi)

Meng-suumlnrsquoe ubudiyete koştu ve (Tuumlrkistanrsquoın) otuz altı devleti ona tacircbi oldular ve

elccedililer ile baccedil yolladılar3rdquo Hunlarrsquola ilgili bu en eski tarihli bilgide tacircbi olan

devletlerin elccedilileriyle vergi goumlndermeleri devletler arasındaki bu geleneğin ccedilok daha

eskilere dayandığının bir delilini oluşturması accedilısından dikkate değerdir

1 Golden Tuumlrk Halkları s70 Akatirler 440 yılı başında Hun ve Roma yanlısı olarak iki kısma

ayrılan zayıf oumlrguumltlenmiş bir konfederasyon idiler 2 Ae s70

3 Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin s318

179

C Goumlktuumlrk-Avar Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Goumlktuumlrkler guumlccedillendikten sonra Avarlarrsquodan kız almak istemişlerdir

Avarlarrsquoın şefi A-na-kuei buna ccedilok kızmış ve hususi olarak Goumlktuumlrklerrsquoi azarlaması

iccedilin bir elccedilisini goumlndermiştir Bu amaccedilla Goumlktuumlrklerrsquoe gelen elccedili şoumlyle demiştir ldquo-

Siz bizim demircilik yapan adi koumllelerimizsiniz Boumlyle bir teklif yapmaya nasıl

cesaret edebiliyorsunuzrdquo 4 Bu soumlz uumlzerine asabileşen Bumin Kağan elccediliyi

oumllduumlrtmuumlştuumlr

DGoumlktuumlrk ndashUrsul Vadisi Yerlileri Elccedililik Muumlnacircsebetleri

VII-VIII yuumlzyıla ait Ursul kurganlarından birinde bulunan dip kısmında

Orhon Kitabesi yazısıyla yani Goumlktuumlrk yazısıyla yazılmış ldquoTuumlrk-şadının guumlmuumlş

hediyesirdquo5 ibaresi taşıyan guumlmuumlş kap -eğer bir savaş ganimeti olarak ele

geccedilmemişse- Gumileumlvrsquoun dediği gibi Ursul Vadisi yerlileri ile Tuumlrkler arasındaki

siyasicirc ilişkiye işaret etmektedir

EGoumlktuumlrk ndashTuumlrgiş Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kitabelerde dokuzuncu ayın yirmi yedisisi olarak kaydedilen 731 yılında

yapılmış olan Kuumllteginrsquoin cenaze toumlrenine Tuumlrgiş temsilcileri de iştirak etmişlerdir

Yazıtlar bu temsilcilerin isimlerini Nişancı Makaraccedil ve Nişancı Oğuz Bilge olarak

zikretmişlerdir 6

4 Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s125-127 ve132-133

5 Gumileumlv Avrasyarsquodan s120 LA Yevtuhova i GB Kiselev Otccedilet o rabotax Sayano-Altayskoy

arxeologiccedileskoy ekspeditsii1935 g 1941 s 113 6 Salman age s62

180

FGoumlktuumlrk ndashKırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri

731 yılında İlteresİlteriş Kağanrsquoın oğlu ve Bilge Kağanrsquoın kardeşi olan prens

Kuumll-tegin Koumll-tiginrsquoin yuğ merasimine katılanlar arasında Kırgız huumlkuumlmdarının

elccedilisi Tarduş- Inanccedilu-ccedilur da vardı 7

GUygur-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri

840 yılında kanlı Kırgız-Uygur savaşlarının ardından Kırgızlarrsquoın ldquoinalrdquo

unvanlı hanı Uygur hakanına tehdit ve uyarı babında bir mektup goumlndermiştir

Mektubunda ldquoSenin guumlnuumln doldu Ccedilok yakında altın ordanı alacağım ve atımı onun

oumlnuumlne bağlayıp tuğumu dikeceğimrdquo 8

H Uygur-Yağma Elccedililik Muumlnacircsebetleri

VBartoldrsquoun Gardizicircrsquonin eseri ldquoZeynrsquoul Ahbarrdquodan yaptığı alıntılarda

Yağma kabilesinin Tuumlrk hakanına elccedili goumlnderdiğinden bahsedilmiştir Tokuz-

guzların bir kolu olan Yağmalar kaccedilıp kendi kabilelerinden uzaklaşmış ve

Karluklarrsquoa gitmişler ama onlarla hiccedilbir zaman geccedilinememişlerdir Tuumlrk hakanı

onların Karluklarrsquola Kimaklar arasındaki topraklara yerleşmelerine izin vermiştir 9

Aralarında iccedil savaş ccedilıkınca bir kısmı Tuumlrk hakanının himayesine sığınmıştır Tuumlrk

hakanına bir elccedili goumlndererek ldquoSize hizmet etmeye geldik eğer izin verirseniz her

tarafa akınlar duumlzenleyeceğizrdquo10

demişler hakan da bu soumlzlerden hoşlanarak onların

isteklerini gerccedilekleştirmelerine muumlsaade etmiştir

7 Bartold Orta Asya s195

8 Ae s245

9 Ae s343

10 Ae

181

ISacoğulları-Ermeni Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Emevicircler doumlneminde fethedilerek merkez Dvin olmak uumlzere bir eyalet haline

getirilmiş olan Ermeniye Ermenilerrsquoin isyanına ve Bizans İmparatorluğursquona

yaklaşmalarına engel olmak amacıyla Tuumlrk valilerin kontroluumlnde olmak koşuluyla

iccedilişlerinde Ermeni asilzadelerinin eline bırakılmıştır Azerbaycanrsquoda huumlkuumlm suumlrmuumlş

bir Tuumlrk Hanedanı olan Sacoğullarırsquondan Muhammed el-Afşinrsquoin Azerbaycan

valiliğine tayin edildiği yıl (890)11 Ermeniye youmlnetimi Aşotrsquoun oğlu Sımbatrsquoın

idacircresine geccedilmiştir Sımbat 892 yılında halifeye elccedili goumlndererek krallığının

tanınmasını istemiştir Halife el-Mursquotemid Azerbaycan valisi Afşinrsquoe kendisinin

adına Sımbatrsquoa taccedil giydirmesini emretmiştir 12

Sımbat halife tarafından krallığının tanınmasının ardından vasalliğini istemek

uumlzere Bizans İmparatoru VI Leonrsquoa elccedililik heyeti goumlndermiştir Goumlruumlnuumlşte ticari

gerccedilekte Muumlsluumlmanlarrsquoa karşı siyasi bir anlaşma imzalamışlardır Bir tehdit unsuru

olarak goumlrduumlğuuml bu yakınlaşma karşısında Azerbaycan valisi ani bir baskın ihtimaline

karşı hazırlıklara girişmiştir Hazırlıklardan haberdar olan Sımbat harekete geccedilmiş

iki ordu Ermeniye ve Azerbaycan sınırında karşılaşmıştır Sımbat huumlcuma geccedilmeden

oumlnce barış teklifinde bulunduğu bir mektup goumlndermiştir Afşinrsquoin teklifi kabul

etmesi uumlzerine her ikisi de atları uumlzerinde birbirlerine yaklaşmış hediyeler vererek

ayrılmışlardır(893) 13

Halife tarafından kral tayin edilmesine rağmen İslacircm devletine vergi oumlduumlyor

olmaktan ve Dvinrsquoin emirlerce kontrol ediliyor olmasından rahatsızlık duyan

Sımbatrsquoın Muhammed el-Afşin ile aralarındaki anlaşmaya rağmen muumlcadeleleri son

bulmamıştır Bu muumlcadeleler esnasında Ermeniyersquonin oumlnemli merkezlerinden olan

Karsrsquoı kuşatan Afşin Sımbatrsquoın karısı gelini ve diğer oumlnemli şahsiyetleri rehin

11

Hakkı Dursun Yıldızldquo Azerbaycanrsquoda Huumlkuumlm Suumlrmuumlş Bir Tuumlrk Hacircnedacircnı Sacircc Oğulları rdquo TED

S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1978 s119 12

Ermeni tarihccedilisi Katolikos VI Hohannesrsquoin Afşinrsquoin halife adına taccedil ve hediyeler goumlnderdiği

bilgisini vermesine karşılık modern muumlelliflerden Saint Martinrsquoin kaynak goumlstermeksizin Afşinrsquoin

bizzat Erazgavork (Şirakavan)rsquoa giderek Sımbatrsquoa taccedil giydirdiğini kabul ettiği kaydedilmiştir Yıldız

İslam kaynaklarında ne bu konuda ne de bundan sonraki Afşin ve Ermeniler arasındaki olaylar

hakkında bilgi verilmediğini de eklemiştir Bkz Yıldız ay s119

182

almıştır Sımbatrsquoın kardeşi Sahakrsquoın karısı bir annenin goumlzyaşları ile oğlunu

kurtarabileceğini duumlşuumlnerek altın ve guumlmuumlşten hediyeler ve kalabalık erkacircnı ile

Afşinrsquoin yanına gitmiştir Girişiminin sonucunda başarılı da olmuştur14

JGazneli-Oğuz Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Nikephoros Bryenniosrsquoun Tuumlrklerrsquoin Malazgirt (1071) oumlncesi tarihi hakkında

verdiği bilgide Bizans İmparatoru Basileios doumlneminde yaşamış olan Gazneli

Mahmut Hintliler ve İranlılarrsquola savaşları sırasında işler yolunda gitmeyince Hunlar

diye bahsedilen aslında Oğuzlarrsquoın Hanırsquona kendilerine muumlttefik olmaları iccedilin

kıymetli armağanlarla elccedililerini yollamıştır Oğuzlar teklifi kabul etmişler ve elccedililerle

birlikte başında Tuğrul Beyrsquoin15

bulunduğu uumlccedil bin kişilik uumlcretli asker

goumlndermişlerdir Yolculukları esnasında Araxegraves Irmağı16

uumlzerindeki her iki başında

birer burccedil bulunan bir koumlpruumlden geccedilerek Pers uumllkesine varmışlardır17

K Selccediluklu-Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Alp Arslan Semerkand Hanı Şemsursquol-muumllk (Nasr b Ahmed) kendisine

boyun eğmediği iccedilin Maverauumlnnehrrsquoe sefer duumlzenleme hazırlığına girmiş ve bir

yandan da hanrsquoa bir elccedili goumlndermiştir Nizacircmuumlrsquol-muumllk de olan bitenden haberdar

olabilmek iccedilin elccedilinin yanında Danişmend Eşterrsquoi de goumlndermiştir Vazifesini yerine

getiren elccedili Hanrsquoın elccedilisi ile geri doumlnmuumlştuumlr Elccedililer sultanın nezdine geldiklerinde

satranccedil oynamakta olan vezir yendiği rakibinin yuumlzuumlğuumlnuuml almış ve sağ elinin yuumlzuumlk

parmağına takmıştır Bu sırada kendisine gelen Semerkand elccedilisini kabul etmiştir

Elccedilinin konuşması sırasında vezirin parmağında doumlnduumlrduumlğuuml yuumlzuumlk dikkatini

ccedilekmiştir Hanrsquoının yanına vardığında Selccediluklularrsquoın durumları hakkında sorulan

13

Ay s120 14

Ay s122-126 15

Bizans kaynaklarında Tangrolipegravekas diye zikredilmiştir Bkz Bryennios age s 40 16

Sir Derya ya da diğer adıyla Seyhun Irmağırsquodır Bkz Bryennios ae s 40 17

Ae s 39-40

183

soruya memleketin hiccedilbir eksiğinin olmadığının ama vezirinin bir kusuru olduğunu

soumlyleyerek cevap vermiştir Elccedili vezirin hareketinden Rafızi olduğunu ccedilıkarmıştır 18

L Avar-Kutrigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kutrigurlar VI yuumlzyılın ikinci yarısında Utigurlarrsquoa karşı Avarlarrsquola ittifak

yapmışlardır Mİ Artamonovrsquoun belirttiğine goumlre bu ittifakın sonucunda Avarlar

ldquohellipKuzey Kafkasya steplerinden kıvrılarak daha batıya Kutrigurlarrsquoın kendilerini

davet edip sevinccedille karşıladıkları Karadeniz civarındaki bozkırlara geldilerrdquo 19

Her

ne kadar bahsedilmese de bu davetin bir elccedilisiz karşılamanın da merasimsiz

yapıldığı duumlşuumlnuumllemez

MBulgar-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri

630 yılında Don Kuban ve Dinyeper Nehirleri boyunca uzanan Buumlyuumlk

Bulgaristan Devleti kurulmuştur ldquoEn buumlyuumlk liderleri Bulgar Onoghundur Klanına

mensup Batı Tuumlrklerirsquonin Dulo Klanından gelen Kubrat Hanrsquodı 20rdquo Buumlyuumlk

Bulgaristan Devleti Kubratrsquoın huumlkuumlmdarlığı suumlresince Harezm ve Sogdiana ile ticaricirc

ve diplomatik muumlnacircsebetlerde bulunmuştur

NBaşkurt-Abbasicirc Elccedililik Muumlnacircsebetleri

922 yılında Arap elccedilisi Ahmet İbn Fadlan elccedililik heyeti İdil Bulgarlarırsquonı

ziyaret ettiği sırada Başkurtlarrsquoın yaşadıkları yerlere de uğramış onlarla da

tanışmıştır Eserinde Başkurtlarrsquoın inanccedilları ile ilgili bilgi vermiştir 21

18

Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s157-159 19

Artamonov age s148 20

Brook age s42 21

Guumllnur Huseyinova ldquoBaşkurt Folklorunda Kız-Kuş Motifirdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar

İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s198-199 Saadettin Goumlmeccedil ldquoBaşkurtların Tarihi Başkurt Destanları

184

II YABANCI DEVLETLERİN TUumlRK KABİLELERİ İLE OLAN

ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ

A Ccedilin-Hoten Prensliği Elccedililik Muumlnacircsebetleri

345 yılında Chrsquoin hanedanı III yuumlzyılda uumlzerlerindeki huumlkuumlmranlığını

kaybettiği prenslikleri geri almak uumlzere harekete geccedilmiş ve seddin dışında kalan

Kao-chrsquoang-Kuumln22

adıyla anılan Edzin-goumll Nehrirsquonin aşağı akımlarıyla Turfan

Ccedilukurursquonu geri almayı başarmıştır Bundan oumlnce boumllgedeki bazı prenslikler

birleşerek Su-le (Kaşgar) Prensliğirsquone dahil olmuşlardır ldquoHoten ise guumlccedillenerek Ccedilinrsquoe

sırtını dayamaya devam eden tek devlet olarak kaldı Ancak bu bağımlılık politik

değil sadece Hotenrsquo den Ccedilinrsquoe duumlzenli olarak goumlnderilen elccedililerin temsil ettiği

kuumlltuumlrel bir yakınlaşma idirdquo 23

Bunun nedenini ipek uumlretiminin V yuumlzyılda

Soğdianarsquoya ulaşmadan oumlnce Hotenrsquo de yapılıyor olmasına bağlayabiliriz 24

BCcedilin-Sirtarduş Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Ccedilinliler politikaları gereği kabile temsilcilerini de bir devlet temsilcisi gibi

ağırlamayı ihmal etmemişlerdir Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin yıkılışından kısa bir suumlre

oumlnce 627rsquode Sirtarduşlar isyan edince Doğu Goumlktuumlrklerinin son kağanı Hie-li Kağan

bu isyanı bastırma goumlrevini Tou-lirsquoye vermiştir 628 yılının Aralık ayında25

Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı kuzey kavimlerinin ccediloğu isyan ederek Hsieh-yen-trsquoo (Sir

Tarduş)rsquoların himayesine girmişlerdir Bu zayıf durumu sezen Ccedilin İmparatorluğu

Sirtarduşlarrsquoa yaklaşmış ve bu Tuumlrk kabilesinin temsilcileri Ccedilinrsquode ccedilok iyi kabul

ve Bunların Uumlzerine Kısa Bir Değerlendirmerdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay

2008 s210 22

Gumileumlv Avrasyarsquodan s201 Biccedilurin N Ya (Yakinf) Sobraniye II249 III19 23

Ae s201 24

Detaylı bilgi iccedilin bkz ae s202 25

Bu olay TCTCrsquodan bu tarihle verilmekle birlikte TFYKrsquodan 629 yılının Ağustos ayı olayı olarak

verilmiştir Karş Chang age s55 ile s56

185

goumlrmuumlşlerdir26

Hsieh-yen-trsquoo Kağanı İ-shih-porsquonun torunu İ-nan Kağan olarak

seccedililince Ccedilin İmparatoru Trsquoai-tsung da Yu-chi chiang-chuumln (her yerde taarruza

geccedilen orduya kumanda eden general) unvanlı Chrsquoiao Shih-wangrsquoı gizlice İ-nanrsquoa

goumlndermiştir Elccedili İ-nanrsquoa Checircn-chu pi-chrsquoieh Kagan (Ccedilencu Bilge Kagan)[Şanyuuml

Bilge Kağan] unvanı ve bu unvanı sembolize eden renkli tuumlylerden yapılmış bir

bayrak ve bir davul vermiştir Bu durumdan memnuniyet duyan İ-nan da Ccedilinrsquoe

hediyelerini sunmak uumlzere elccedili olarak kendi kardeşi Trsquoung Teginrsquoi goumlndermiştir

İmparator İ-nanrsquoa bir kılıccedil ve kırbaccedil hediye ederek şu soumlzleri soumlylemiştir ldquoSiz

memleketinizde buumlyuumlk succedillu olanları bu kılıccedilla kuumlccediluumlk succedillu olanları ise bu kırbaccedilla

cezalandırabilirsinizrdquo 27

BOumlgelrsquoin ldquoSui-shurdquodan28

Toumlles boylarından Sir Tarduşlarrsquola29

Ccedilin

imparatorluğu arasındaki elccedililik muumlnasebetleri hakkında verdiği bilgi şoumlyledir ldquo Ta-

yeh saltanat devresinin uumlccediluumlncuuml senesinde (MS608) Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek memleket

uumlruumlnlerinden haraccedillar verdiler Bundan itibaren haracı hiccedil kesmedilerrdquo 30

628 yılında Yabgunun oumlluumlmuuml ile Batı Goumlktuumlrklerirsquonde ortaya ccedilıkan karışıklık

esnasında Tarduşlarrsquodan İnan kendi boyundan yetmiş binden fazla ccediladır ile Ccedilin

hacirckimiyetine girmiştir Goumlktuumlrklerrsquoe taarruz ettiği sırada Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı diğer

boylar da isyan etmiş İnanrsquoın geri doumlnmesini ve istemişlerdir Fakat buna cesaret

edemeyen İnan İmparator Trsquoai-tsungrsquoun ldquoSeyyar Taarruz Generalirdquo Chiao Shih-

wang aracılığıyla goumlnderdiği fermanını huumlrmetle kabul ederek Checircn-chu31

Pi-chia

26

Salman age s 5 27

Chang age s5556 28

Sui Suumllalesi devri vakayinamesidir 29

Hui-horsquolar (Uygurlar)rsquoın ataları Hsiung-nursquoların neslinden olup sonraki Weirsquoler doumlneminde Toumlles

oymağı olarak isimlendirilmişlerdir Bkz Oumlgel ldquoUygur Devletinin s331 Toumllesler belirli bir Uygur

oymağını temsil etmezler Goumlktuumlrklerrsquoe tacircbi muumlşterek reisleri olmayan konar-goumlccediler boydan oluşurlar

Bunların iccediline Sir Tarduşlar da dahildir 605 yılında Batı Goumlktuumlrk Kağanı Chrsquou-lorsquonun buumltuumln Toumlles

boylarını ağır vergiye bağlaması ve bundan dolayı Sir Tarduşlarrsquoın bir harekette bulunacaklarından

şuumlphe duyarak onların reislerinden birkaccedil yuumlz kişiyi idam ettirmesi uumlzerine Tarduşlar isyan

ccedilıkarmışlardır İccedillerinden Mo-ho (Baga) Kagan olarak iktidara getirmişler ve bir devlet olarak boy

goumlstermeye başladıkları doumlnemde Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermişlerdir 30

Oumlgel agm s333 Sui-shu Toumlles bahsi 84 2538 c 31

Budist menşeili bir Ccedilin tabiridir Bkz Oumlgel ay s337 dp17

186

(Bilge) Kagan olmuştur Kendisine hediye olarak tuğ ve davul verilmiştir İnan da

memleketinin mahsullerinden sunmuştur 32

629 yılında İnan Toumlleslerrsquoin idaresini kuumlccediluumlk kardeşine bırakarak Ccedilin sarayını

ziyaret ettiğinde imparator bir kılıccedil ve kırbaccedil hediye ederek ldquooymaklarınızda buumlyuumlk

kusur işleyenleri bu kırbaccedilla kırbaccedillayınızrdquodemiştir 33

CCcedilin-Yuumleh Chrsquoi Elccedililik Muumlnacircsebetleri

İmparator Wu başa geccediltikten sonra Hunlarrsquoa karşı kendisini destekleyecek bir

muumlttefik bulmak amacıyla Batı boumllgelerinin (Tuumlrkistanrsquoın) krallıklarına giden ilk Ccedilin

elccedili ve seyyahı Chang Chienrsquoi Yuumleh Chrsquoilere goumlndermiştir (MOuml 140) Boumlylece Ccedilin

batı politikasını ilk kez uygulamaya koymuştur Chang Chienrsquoin bu diplomatik

goumlrevi başarısız olmuş fakat sunduğu raporundaki bilgiler Ccedilinrsquoin batıya accedilılmasını

hızlandırmıştır34

Ccedilinlilerrsquoin Tuumlrkistan halklarıyla ilişkileri MS II yuumlzyılın

ortalarına yani onlar tarihten ccedilekilinceye kadar tam uumlccedil yuumlzyıl boyunca kesintisiz

devam etmiştir35

Ccedilinliler MOuml II yuumlzyılda Hunlarrsquoa karşı muumlttefik aramak amacıyla

batı uumllkelerine elccedili goumlnderdiklerinde Yedisursquonun varlığını oumlğrenebilmişlerdir

DCcedilin-Wu sunUsun Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Chang Chienrsquoin ikinci elccedililiği Wu SunlarrsquoaUsunlarrsquoa olmuştur Nan-shan

Dağları ile Bulunggir Nehri arasında goumlccedilebe halde yaşayan Usunlar36

Hunlar

tarafından itaat altına alınmışlardır Chien yanında goumltuumlrduumlğuuml on binlerce baş sığır

32

Ay s336-337 33

Oumlgel agm s337 34

Ayşe Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan İlişkilerinin Başlangıcı Hakkında Bazı Bilgilerrdquo Belleten LIV

S211Ankara TTK Aralık1990 s914-915 Bekin agm s3 35

Bartold Orta Asya s 47 36

Usun adı Kırgızlarla ilişkilendirilmektedir Detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold ae s 92 ve 239

187

koyun altın ve ipekli eşyalar 37

yanında hanedandan bir prensesle evliliği

oumlnermiştir Karşılığında (MOuml 105) civarında Hunlarrsquoa saldırıya geccedilerek onların

nuumlfuz ve guumlccedillerini kırmalarını istemiştir Ancak devletin iccedilindeki bazı iccedil

meselelerden oumltuumlruuml Wu Sun kralı bu yakınlaşma teklifini geri ccedilevirmiştir38

Fakat

Chien ile birlikte Ccedilinrsquoe giden Usun elccedilisinin doumlnuumlşuumlnde Ccedilinrsquoin ihtişamı ve guumlcuuml

hakkında huumlkuumlmdarına verdiği bilgi Ccedilinrsquoin Usunlar nezdindeki itibarını

yuumlkseltmiştir Ayrıca Chang Chrsquoienrsquoden sonraki Ccedilin elccedilileri Batı Boumllgesirsquone Doğu

Tuumlrkistan ve Fergana uumlzerinden gitmeye başladığından Usunlar coumlmert hediyelerle

goumlnderilen elccedililerden mahrum kalmışlardır Kun-mo unvanlı Usun huumlkuumlmdarı Lei-

chrsquoe-yao-mi Ccedilinrsquoe anlaşma hediyesi olarak bin atla yeni bir elccedili goumlndermiştir

Kendisine de Ccedilinli bir prenses talep etmiştir Arzusu yerine getirilmiş fakat bir suumlre

sonra yaşlı Usun huumlkuumlmdarı prensesten oumlluumlmuumlnden sonra bozkır acircdetlerine goumlre

halefi olan torunu ile evlenmesini istemiştir Zaten bozkır hayatına alışamayan

prenses bunu kabul etmek istemese de Ccedilin youmlnetiminin gelenekler ne ise ona uyması

youmlnuumlndeki talimatı uumlzerine boyun eğmek zorunda kalmış ve Wung-chuuml-mi ile

evlenmiştir Fakat MOuml60rsquota o da oumlluumlnce Kuang-wang unvanlı Ni-mi ile evlenmiştir

Bu eşi ile anlaşamayan Ccedilinli prenses bir Ccedilin elccedilisi Ccediligu şehrine geldiğinde bu

heyetle anlaşarak huumlkuumlmdarın oumllduumlruumlleceği bir şoumllen planlamıştır Ni-mi suikastten

yaralanarak kurtulmuş bunu oumlğrenen huumlkuumlmdarın oğlu Hsi-song-seu ordusuyla

Ccediligursquoyu kuşatmıştır Ccedilin youmlnetimi elccedililerinin hatasını oumlrtmek iccedilin onları alelacele

geri ccedilağırıp infaz ettirmiştir Huumlkuumlmdara da hediyeler ve yaralarının tedavisi iccedilin bir

tabip goumlndermiştir39

Bu olay elccedililerin yetki ve sınırlarını izah edebilmek adına

oumlnemli bir numunedir

Bu arada Chang Chien ccedilevredeki kuumlccediluumlk devletlere elccedili olarak goumlnderdiği

yardımcıları ile Fergana Sogdiana Baktria Pers Hindistan Hotan gibi devletlerle

iletişimi sağlamıştır 40

37

Onat agm s917 38

Ay s916 dp 10 F Hith ldquoThe story of the Chang Kien Chinarsquos Pioneer in Western Asiardquo

Journal of the American Oriental Society vol37 1917 s101-102 39

Bartold Orta Asya s 87-90 40

Onat agm s916 dp11

188

IV yuumlzyılın sonlarından VI yuumlzyılın ortalarına kadar Orta Asyarsquonın lideri

durumunda olan Tungus halkından olduğu soumlylenen Ju-Janlar saldırılarıyla Usunları

Yedisursquodan Tanrı Dağlarırsquona goumlccedil etmek zorunda bırakmışlardır Bu doumlnemde (425

yılı) aralarında Usun huumlkuumlmdarının da bulunduğu bazı batı ucu huumlkuumlmdarları o

sıralar Siyenpi hanedanı Yuan Wei veya Pei Weirsquoin huumlkuumlm suumlrduumlğuuml Kuzey Ccedilinrsquoe

elccedililer goumlndermişlerdir Boumlylece II yuumlzyılın ortalarından V yuumlzyıla kadar Ccedilin

kaynaklarında kesintiye uğrayan batı ucuyla ilişkiler yeniden canlanmıştır 436

yılında da Ccedilinrsquoden Usunlarrsquoa bir elccedili gelmiş bundan sonra Usunlar her yıl bazı

hediyelerle birlikte Ccedilinrsquoe elccedililer goumlndermişlerdir Bu tarihten sonra kaynaklarda

bağımsız bir halk olarak rastlanmayan Usun adının tart Kırgız-Kazak ordasının

adında ldquoUumlysuumlnrdquo olarak muhafaza edildiği kaydedilmiştir 41

Goumlktuumlrkler zamanında (726) Ccedilinrsquoe giden bir Arslan isimli Buhara elccedilisinden

bahsedilmektedir Tuumlrklerrsquoin Batı Tuumlrkistanrsquoı ele geccedilirdikleri bu doumlnemde Buhararsquoda

yaşayan yerli halk arasında Arslan adının goumlruumllmemesi sebebiyle bu elccedilinin oraya

daha oumlnce tayin edilmiş olan bir Tuumlrk prensi olmasına ihtimal verilir 42

ECcedilin-Fergana Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Chang-chrsquoienrsquoden Fergana atları hakkında bilgi alan Ccedilin İmparatoru altından

yapılmış bir at heykeli goumlndererek Ferganarsquonın ldquokan terleyen atlarrdquo diye tasvir

edilen cins atlarından istemiştir Fergana huumlkuumlmdarı bunu reddettiği gibi elccediliyi de

oumllduumlrtmuumlştuumlr43

Bunun uumlzerine savaş accedilan Ccedilin İmparatoru Fergana huumlkuumlmdarını

oumllduumlrtmuumlş ve Han hanedanlığı ile iyi ilişkiler kurabilecek bir asilzadeyi tahta

ccedilıkarmıştır44 Ccedilin ordusu geri ccedilekilirken binlerce atı yanlarında goumltuumlrmuumlşlerdir

Fergana Ccedilinrsquoin eline geccediltikten sonra imparator buranın batısındaki uumllkelere 10rsquodan

41

Detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold age s92 42Tuumlrkler Batı Tuumlrkistanrsquoı ele geccedilirdikten sonra şehirlilere serbestlik tanımışlar Buhara ve

Semerkandrsquodaki yerli prenslere dokunmamışlardır Bkz Oumlgel Duumlnden Buguumlne s150 43

Han suumllalesi elccedilisinin Fergana huumlkuumlmdarını azarladığı iccedilin oumllduumlruumllduumlğuuml belirtilmiştir BkzLi age

s58144-148 44

Ae s20 HS Batı Uumllkeleri s 3895

189

fazla elccedililik heyeti goumlndermiştir 45 Ccedilinrsquoin Ferganarsquoya saldırmasından korkan diğer

batı uumllkeleri elccedililerini goumlndererek hediyeler sunmuşlardır 46

FCcedilin- Uygur Karluk Basmıl Boyları Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kuumlccediluumlk yaşta tahta geccedilen Bilge Kutlug Kağanrsquoın annesi ve Tonyukukrsquoun kızı

olan Po-fu Hatun Sağ ve Sol Şadları olan amcalarının guumlccedillenip oğlunun tahtını ele

geccedilirmelerinden korktuğu iccedilin onları ortadan kaldırmaya ccedilalışınca taht

muumlcadelesiyaşanmıştır Bu durumu fırsat bilen Ccedilin İmparatoru Sun Lao-nu adlı

elccedilisini Goumlktuumlrklerrsquoden ayrılıp kendisine bağlanmaları teklifiyle Uygur Karluk ve

Basmıl gibi Tuumlrk boylarına goumlndermiştir Ayaklanan bu boylar aralarında anlaşarak

Basmıl reisi Chie-tie-i-shihrsquoi tahta ccedilıkarmışlar Uygurlar ve Karluklar da Sağ ve Sol

yabguluklarını paylaşmışlardır Sonra da bu uumlccedil boyun reisi birlikte Ccedilinrsquoe elccedili

goumlndermişlerdir 47

Bir suumlre sonra (744)48

araları accedilılan bu Tuumlrk boylarından Karluklar ve

Uygurlarrsquoın Basmıl reisini oumllduumlrmelerinin ardından Uygur reisi Ku-li Pei-lo kendini

Kutlug Bilge Kuumll Kagan ilan etmiştir Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek Uygur Devletirsquonin

kurulduğundan haberdar etmiştir 49

GCcedilin- Hoccedilo Devleti Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Ccedilinli rahip Huumlen-Ccedilangrsquoın seyahati sırasında uğradığı Hoccedilo (Kara-Hoca) ve

Kumul şehirleri Uygurlarrsquola meskucircndu Hoccedilo huumlkuumlmdarı hatunu ve maiyeti rahibi

uyumadan beklemişler kendisini iki katlı bir evin uumlst katında hadımağaları

bekccedililiğinde dinlenmeye bırakmışlardır Huumlkuumlmdar ve hatunu guumlnduumlz gelerek evin

45

Ae s20 ve 151 SCTa-yuumlan s3179 46

Ae s42 47

Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu s26-27 ve 40 48

Ay s35 (Belgeler HTS 215Bs6055)

190

alt katında rahibin uyanmasını beklemişler ve sonra da sarayın konferans salonuna

almışlardır Rahibin dini konudaki konferansı merasimle dinlenmiştir Tahtında

oturan huumlkuumlmdarın sağında hatunu ve diğer eşraf da kendilerine ayrılan yerlerde

hazır bulunmuşlardır50

Buradaki saraylarda misafir edildikten sonra yoluna devam

ederken Hoccedilo huumlkuumlmdarı ona yuumlz okka altın guumlmuumlş para beş yuumlz parccedila atlas ve ipek

yanında metbucircsu olan Batı Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarı Tung Yabgursquoya verilmek uumlzere otuz

sekiz at ve yirmi doumlrt hademe ile birlikte Hun-sia ismindeki yuumlksek ruumltbeli

memurlarından ibaret buumlyuumlk bir maiyet ve yine hakandan rahibe huumlrmet

goumlsterilmesini rica eden mektup verilmiştir Ayrıca rahibin Hindistanrsquoa geccedileceği

yerlerdeki yirmi doumlrt Tuumlrk uumllkesi huumlkuumlmdarına oumlzellikle de Tung Yabgursquonun oğlu

olan Toharistan Yabgusu Tarduş Şadrsquoa51

verilmek uumlzere de geniş ve uzun ipek

kumaşlar uumlzerine yazılmış mektuplar verilmiştir Rahip buralarda huumlkuumlmete ait posta

atlarıyla goumltuumlruumllmuumlştuumlr 52

Burada bir tacircbinin metbucircsu olan uumllke huumlkuumlmdarına ve

diğer Tuumlrk soylu huumlkuumlmdarlara rahibin refakatinde goumlnderdiği elccedililik heyeti

aracılığıyla bir nevi itimatnacircme sunduğu goumlruumllmektedir Tuumlrk Devletlerirsquonde tacircbi-

metbucirc iletişiminde de elccedililerin goumlrevlendirilmesi soumlz konusu idi Ayrıca elccedililerin

posta teşkilacirctının imkacircnlarından faydalanabildikleri anlaşılmaktadır Belirli

mesafelerle oluşturulan posta noktalarında at değiştiriyor ve diğer ihtiyaccedillarını

karşılayabiliyorlardı

HBizans-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Hunlarrsquola baş edemeyeceğini bilen Bizans İmparatorluğu tabiri caizse kaleyi

iccedilten yıkma politikasına youmlnelmiştir Hunlarrsquoa bağlı kabilelerden biri olan

Akatirlerrsquoi53

kendisine muhatap seccedilip elccedilisini goumlz boyayıcı hediyelerle donanımlı

49

Ay s29 50

Togan ldquoPeygamberin s25-27 51

Tarduş Şad Hoccedilo huumlkuumlmdarının kardeşi ile evlenmiş fakat prenses kısa bir suumlre sonra oumllmuumlştuumlr

Kardeşinin oumlluumlmuumlnden habersiz olan Hoccedilo huumlkuumlmdarı on ada bir mektup goumlndermiştir Bkz ay

s44 52

Ay s23-24 ve 27 53

Doğu Avruparsquoya yerleşen ve kabileler konfederasyonu (birccedilok kabile ve boy şefine sahip) duumlzeni ile

Hun kabileleri iccedilinde en dikkat ccedilekenidir Bkz Artamonov age s78

191

olarak onlara goumlndermiştir Ancak elccedilinin beceriksizliği nedeniyle planı suya

duumlşmuumlştuumlr

ldquohellip Hunlara [Hunlarrsquoa] karşı Akatirlerrsquoin Bizans yanında yer almalarını sağlamak

isteyen İmparator II Theodosius (408-450) onlara bir elccedili goumlndermiş fakat elccedili Akatir

şefleri arasındaki hiyerarşiyi bilmediğinden hediyeleri mevcut duumlzene goumlre dağıtmamıştı

Reislerin en buumlyuumlğuuml olan Kuridah hediye dağıtımı sırasında ikinci kişi durumuna

duumlşuumlruumlluumlnce oumlfkelenerek hazırlanan ihaneti Attilarsquoya ihbar etti Attila aldığı bu ihbar

uumlzerine oumlylesine endişeye kapıldı ki hemen Bizans sınırlarında bekleyen buumlyuumlk ordusunu

Akatirler uumlzerine sevketti İhanet eden Akatir reislerinden bazıları katledilmiş diğerleri ise

itaat arzetmek zorunda bırakılmışlardı Her ne kadar Kuridah hayatta kalmayı başarmış ve

kabilelerinin başında kalmışsa da Attila 448rsquode Akatirlerrsquoin ve diğer Karadeniz civarı

kabilelerinin başına buumlyuumlk oğlu Ellakrsquoı getirdirdquo 54

IBizans-Saragur Ugor ve Onogur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Asyarsquodaki yurtlarından Sabirler tarafından suumlruumllen Oğur Onoğur ve Sarı

Oğur kabileleri 463 yılında Bizansrsquoa elccedili goumlndermişlerdir55

ldquo463rsquode Saragur Urog ve Onnogurlarrsquodan 56

Romeilere [Bizansrsquoa] gelen elccedili daha

oumlnce Sabırlar (Savirler) 57

tarafından kovuldukları ndashki Sabırlar da Okyanus sahillerinde

oturan bir halktan kaccedilarak gelen Avarlar tarafından kovulacaklardı- vatanlarını

terkettiklerini Akassirler (Akatirler)rsquoi yendiklerini ve onların yerine imparatorluğun

muumlttefiki olmak istediklerini bildirdirdquo58

54

Ae s78 55

Karatay ldquoDoğu Avrupa s20 Golden Tuumlrk Halkları s74 56

Saragur Urog ve Onnogurlar eski Bulgarların ataları olan Ugorlardır Bkz Gumileumlv Hazar

Ccedilevresinde s187 57

Sabırlar ya da Savirler Sibirya taygaları kenarında yaşayan Samoyed grubuna ait bir halktır Bkz

Gumileumlv age s187 58

Ae

192

463 yılında Romalılarrsquoa Saragur Ugor ve Onogurlarrsquodan bir elccedili gelerek vaktiyle

Savirler tarafından suumlruumllduumlkleri uumllkelerini terkettiklerini bildirdi Bu sonuncular da vaktiyle

Okyanus sahillerinde yaşayan bir halktan kaccedilan Avarlar tarafından itilmişlerdi Aynı elccedili

Saragurlarrsquoınhellipimparatorluğun dostacircne ilişkiler kurduğu Akatirlerrsquoi itaat altına aldığını da

accedilıklayarak onların şimdi de Akatirlerle birlikte imparatorun muumlttefiki olmak istediklerini

belirtti Elccedililik heyetinde bulunanlar değerli hediyelerle taltif edilerek uumllkelerine geri

goumlnderildilerrdquo 59

JBizans-Utigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

ldquoİstanbulrsquodaki Bizans imparatoruna elccedili goumlnderen guruplar [gruplar] Trsquoieh-

lecircrsquolerin batı kolu oldukları tahmin edilen Şarağur Oğur ve Onoğur boyları veya boy

birlikleri idihelliprdquo Bu durum P Goldenrsquoın ldquoTuumlrk Halkları Tarihine Girişrdquo inde şoumlyle

izah edilmiştir

ldquoΣαράγονροι rsquoΩγούροι (metinde Οΰρωγοι) ve Ονόγονροι temsilcileri kendilerini

yeni bir siyasi ccedilevreye youmlneltme isteğiyle Bizansrsquoa geldiler Bunlar kendilerinin

yurtlarından (Avarlar) tarafından suumlruumllen (Sabirler) tarafından oturdukları yerden atıldıklarını

accedilıklamışlardır Avarlar Okyanus kıyılarından gelen halklar tarafından goumlccedile zorlanmıştı

Onlar ise denizdeki sisler ve insan yiyen Anka kuşlarından kaccedilmışlardıhelliprdquo 60

550rsquoli yılların sonlarında Bizans İmparatoru Justinianos Karadeniz

boylarında yaşayan Bulgarlarrsquoın kolu Kuturgurlar (Tokuzoğuzlar) rsquoın Trakyarsquoya

saldırmalarından korkarak Kubanrsquoda yaşayan onların akrabaları Uturgurlarrsquoı

kışkırtmak maksadıyla kıymetli hediyelerle elccedili goumlndermiştir Oumlyle ki bu iki akraba

kabileyi neredeyse birbirlerini yok etmenin eşiğine getirmiştir61

Justinianos Sandilkhrsquoe goumlnderdiği elccedilileri aracılığıyla Kutrigurlarrsquoı ortadan

kaldırırsa imparatorluğun Zaberganrsquoa oumldediği yıllık vergiyi kendisine verme

59

Artamonov age s86 60

Golden Tuumlrk Halkları s74 61

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s52-53

193

vaadinde bulunmuştur Sandilkh Roma ile iyi ilişkilerini bozmak istemese de

akrabalarını tamamen ortadan kaldırmalarının uygunsuz olduğunu ancak onları

atlarını ellerinden alarak cezalandıracaklarını boumlylece binekleri olmadığı iccedilin Roma

topraklarını talan edemeyeceklerini belirtmiştir 62 Boumlylece İmparator Justinianos

Ut(r)igurlarrsquoı akrabaları Kutrigurlarrsquoa karşı saldırmaya ikna etmiştir

Bizans 551 yılında diplomatik girişim ve ruumlşvet ile Gotlar vasıtasıyla iyi

ilişkiler tesis ettiği Sandilkh 63

youmlnetimindeki komşusu Utigurlarrsquoı kendisi iccedilin

tehlike arz eden o sıralar Hunlar ve Bolgarlar adıyla bilinen Karadeniz Hunlarırsquonın

lideri durumundaki Zabergan 64

youmlnetimindeki Kutrigurlarrsquoa karşı kışkırtmıştır

Suumlrekli Bizans şehirlerini yağmalayan Kutrigurlarrsquoın ele geccedilirdikleri ganimetleri

Utigurlarrsquola paylaşmak niyetinde olmadıkları fikrine hediye adı altındaki haraccedil ve

vaatlerle takviyede bulunmuştur 65

Sonunda Bizans amacına ulaşmış Utigurlar

Kutrigurlarrsquoı kılıccediltan geccedilirmişlerdir Kurtulabilen ccedilok azı ise imparatorluk sınırlarını

diğer barbarların saldırılarına karşı korumak şartıyla Trakyarsquoya yerleşmişlerdir

Utigurlarrsquoın kurnaz askericirc işlerde huumlnerli guumlcuuml ve cesaretiyle uumlnluuml kumandanı

Sandilh Kutrigurlarrsquoa Trakyarsquoda toprak verildiği haberini alınca ccedilok oumlfkelenmiştir

Utigurlar okuma yazma bilmedikleri iccedilin Sandilh Bizansrsquoa soumlzluuml bir mesaj

goumlndermiştir 66 Mesajı getiren elccedilinin imparatora sitemi şu soumlzlerle ifade edilmiştir

ldquoBizler ccediloumlluumlmsuuml uumllkemizde ccedilok koumltuuml şartlar altında ve sefalet iccedilinde yaşıyoruz -dedi

elccedililik heyetindekiler- Ama bu Kutrigurlarrsquoa ekmek yeme imkanı sağlanıyor ccedilatlayıncaya

kadar şarap iccedilme ve her tuumlr baharatı tatma imkanları var Tabi ki banyolarda yıkanabiliyorlar

Bu melrsquounlar altın ziynetler takıyorlar Rengacircrenk ve altınla suumlsluuml narin elbiseleri de var

Daha kısa suumlre oumlncesine kadar binlerce Romalıyı esir ve koumlle ederek uumllkelerine goumltuumlrenler bu

Kutrigurlarrsquodıhelliprdquo 67

62

Mangaltepe age s39 63

Ae s38 64

Ae 65

Karatay ldquoDoğu Avrupa s25 Geacuteza Feheacuter Bulgar Tuumlrkleri Tarihi Ankara 1984 s29 Istvan

Zimonyi ldquoBulgarlar ve Oğurlarrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s609-610 66

Artamonov age s129 Prikopius Voyna s gtami s 436 67

Artamonov ae s128-130 Prikopius ae s 437-438

194

Bir suumlre sonra Kutrigurlar tekrar imparatorluk topraklarına akında bulununca

Justinian Sandilkhrsquoi tekrar ccedilağırmış bunun uumlzerine Utrigurlar Kutrigurlarrsquoın kendi

halklarından daha iyi muamele goumlrduumlklerini duumlşuumlnerek Bizansrsquoın oyununa gelmişler

ve iki halk birbirini kırıp geccedilirmişlerdir 68

Prokopius tarafından Utigur elccedilisinin ağzından ccedilıktığı belirtilen bu soumlzler

yazılarak Bizans diplomatik belgeleri arasında yerini almıştır 69

Bu bilgi

araştırmamızın oumlnemli bir noktasına temas etmektedir Demek ki gelen elccedilinin

iletisi yazılı olmadığında karşı tarafın şifahi bilgilerini ve isteklerini kalıcı hacircle

getirmek uumlzere tercuumlmanlar ve saray kacirctipleri devreye girmekte hatta elccedili kabul

heyetinde hazır bulunmaktaydılar

Utigur elccedilisi Bizans İmparatoru tarafından zengin hediyelerle taltif edilerek

goumlnderilmiş ve boumlylece Utigurlar yatıştırılmıştır 70

Her ikisi de Tuumlrk kabilesi olan Kutrigurlar Azak Denizirsquonin batısında

Utigurlar ise doğusunda yaşamakta idiler Prokopious Agathias ve Menandros

tarafından Hun olarak tanımlanan bu kabilelerden Kutrigurlar Tuna Nehrirsquoni geccedilerek

Bizans topraklarına girerek İstanbulrsquoa iki mil mesafede kamp kurunca imparator

kutsal hazinenin yağmalanacağı endişesine kapılmıştır 71

68

Golden age s80 69

Ae s130 70

Ae 71

Mangaltepe age s38 WC Taylor The History of the Owerthrow of the Roman Empire

London yy 1836 s 128

195

K Abbasicirc-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Soğd huumlkuumlmdarı Gucircrek Halife Oumlmer IIrsquoin dindarlığından yararlanarak

başkentini yeniden geri alabilmenin planlarını yaparken Halife Soğdiyana

huumlkuumlmdarlarını İslacircmrsquoa davet etmek uumlzere elccedililerini goumlndermiştir Zaten boumlyle bir

hesap iccedilinde olan Gucircrek de soumlzde bağlılığını accedilıklayarak Oumlmerrsquoe bir heyet

goumlndermiştir ldquoKuteybe bize ihanet ve zuluumlmde bulundu Fakat Allah artık doğruluk

ve adaleti hakim kıldırdquo mesajını ileterek şehrin Soğdiyanlarrsquoa geri verilmesini

istemiştir Oumlmerrsquoin talimatlarıyla bu sorun ccediloumlzuumllmuumlşse de Soğdiyanlar daha Oumlmer

doumlnemi sona ermeden hemen oumlnce bağlılıklarını da bozmuşlardır Sonra da doğudaki

yeni Tuumlrk iktidarına (Tuumlrgişlerrsquoe) başvurmuşlardır Ordularını Maverauumlnnehirrsquoe

goumlndermek iccedilin bir fırsat yakalayan Su-lu Soğdiyan isyancılarla ortak hareket etmiş

Taberirsquonin Kucircrsucircl diye kaydettiği Koumllccedilur kumandasında bir Tuumlrgiş kuvveti

goumlnderilmiştir 72

L Abbasicircler-Ccediloumll Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Yabancı kaynaklarda ldquoTzour Ccedilor Ccedilog Ccedilola Sucircl Sucirclicircrdquo şeklindeki adlarla

anılan ve Oğuz boyuna mensup olduklarına ihtimal verilen ldquoCcediloumllrdquo Tuumlrkleri Dahistacircn

ve Curcacircn (Guumlrgacircn) civarında yerleşmişlerdir 639 yılında Curcacircnrsquoa varan Muumlsluumlman

orduları Sucircl huumlkuumlmdarı Ruzbacircn b Ruzbacircn Sucircl ile din serbestisi can ve mal

guumlvenliği karşılıklı yardımlaşma esaslarına dayalı bir anlaşma imzalamışlardır 73

72

Gibb age s 72-73 77-78 73

Emel Esin ldquoHicretrsquoin Onbeşinci Asrı Muumlnasebeti ile ilk Muumlsluumlman Olan Oğuzlardan ldquoSucirclrdquo(Ccediloumll)

Tiginrsquoe Dacircir Bir Notrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S205-206 YXVIII İstanbul TKAE Kasım-Aralık1979

s44-45

196

M Abbasicirc-Buhara Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri

673rsquote Horasan valisi Ubeydullahrsquoın o doumlnemde Hınık-Hatunrsquoun idacircresinde

olan Buhararsquoyı yakıp yıkması karşısında Hatun Araplarrsquoa barış teklifinde

bulunmuştur Ubeydullah kendisine yuumlz bin kişinin esir olarak verilmesi karşısında

bu teklifi kabul etmiştir Esirlerin bir kısmını Basrarsquoya yerleştirmiş ve onları maaşa

bağlamıştır Bunlardan Reşid et-Tuumlrkicirc Ubeydullahrsquoın koumllesi ve en kıymetli

adamlarından biridir 74

N Tibet-Uygur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Uygurlar zamanında da (IX asırda) diplomatik ve ticaricirc ilişkilerde Soğd asıllı

kişilerin oumlnemli yer tuttukları goumlruumllmektedir 841 yılında Semerkand asıllı Hristiyan

Neşfarn isimli bir Soğd Tibet huumlkuumlmdarına elccedili olarak goumlnderilmiştir 75

O Abbasicirc-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Ccedilin kaynaklarına goumlre IX-X yuumlzyıllarda Kırgızlar Araplar Tibetliler ve

Karluklar ile iyi ilişkiler iccedilindeydiler Arap uumllkelerinden her uumlccedil yılda bir simli

kumaşlarla yuumlkluuml 20-24 develik kervan gelmekteydi76

ldquoTrsquoang-shursquoya goumlre

Kırgızlara [Kırgızlarrsquoa] yalnızca Araplardan [Araplarrsquodan] değil Uygurların

74

Arap kaynaklarında bu neviden ccedilok sayıda Tuumlrkrsquouumln Arap şehirlerine esir edilerek

yerleştirilmelerinden bahsedilmesi şuumlphe ile karşılanmalıdır Ayrıca ok atmakta mahir Tuumlrk insanının

esareti kabul etmesi karakterine ters duumlşer Zaten maaşa bağlanmış olmaları ancak uumlcretli asker olarak

gitmiş olabileceklerini duumlşuumlnduumlrmektedir Zekeriya Kitapccedilı ldquoİslacircmın İlk Devirlerinde Arap

Şehirlerine Yerleştirilen İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S112 YX4 İstanbul TKAE Şubat1972

s214-215 75

Mehmet Tezcan ldquoEski İranlılarda Xvarena Anlayışı ve Bunun Tuumlrklerdeki Kut ile Muumlnasebetirdquo

TİD XXII S2 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2007 s175-176 A Von Gabain ldquoIrano-

Turkish Relations in the Late Sasanian Periodrdquo The Cambridge History of Iran Vol 3(1) The

Seleucid Parthian and Sasanian Periods Ed Ehsan Yarshater Cambridge Univ Pres 1983 s617 76

Ae s201

197

[Uygurlarrsquoın] hakimiyetindeki [hacirckimiyetindeki] Kuccedila ve Prsquoei-ting (Beşbalık)rsquoden de

kumaşlar geliyordurdquo 77

P Rus-KumanKıpccedilak Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kıpccedilaklarrsquoın Doğu Avruparsquoda ilk goumlruumlnmeleri 1030-1050 yılları arasına

tarihlenmektedir78

Rus yıllıklarına goumlre Kıpccedilaklarrsquoın Ruslarrsquola ilk

karşılaşmaları1054 yılında başbuğları Boluş liderliğinde Preyaslavl Knyazlığırsquonda

gerccedilekleşmiştir Knez Vsevolodrsquoun Kıpccedilaklarrsquoa hediyeler takdim etmesinden

anlaşıldığına goumlre ilk temasları anlaşma ile sonuccedillanmıştır 79

Rus kaynaklarında

ldquoPolovetsirdquo80

adıyla zikredilen Kuman-Kıpccedilaklarrsquoın ilerleyerek Deşt-i Kıpccedilak adıyla

bilinen Doğu Avrupa-Batı Sibirya bozkır boumllgelerini ele geccedilirmesinden sonra

Ruslarrsquola evlilik yoluyla barış sağladıkları bildirilmektedir Barışa goumlre başbuğ

Tugorhanrsquoın kızı Kiev knyazı Svyatopolk ile başbuğ Osulukrsquoun kızı da Ccedilernigov

knyazı Oleg ile evlenmişlerdir Ancak Rus knyzlarının kendi aralarındaki

muumlcadelelerde Kumanlarrsquoın desteğini sağlamaya ccedilalışmaları sebebiyle bu barış uzun

suumlrmemiştir Kuman başbuğlarının adamlarını da her fırsatta ortadan kaldırmışlardır

1096 yılında Kievrsquoe goumlnderilen Kuman elccedilileri İtler ve Kidanrsquoın maiyetleriyle

birlikte oumllduumlruumllmeleri bu nevidendir 81

77

Ae s203 78

L Rasonyi ldquoOrtaccedilağda Erdelrsquode Tuumlrkluumlğuumln İzlerirdquo II Tuumlrk Tarih Kongresi (20-25 Eyluumll 1937)

İstanbul 1943 s577-581 Goumlkbel age s74 Kurat Karadeniz Kuzeyindeki s73 ve 129 79

Kamuran Guumlruumln Tuumlrkler ve Tuumlrk Devletleri Tarihi I Ankara 1981 s253 Goumlkbel age s48 80

Muallacirc Uydu Yuumlcel ldquoKuman-Kıpccedilakların Tarihinde İgor Destanırsquonın Yeri ve Oumlnemirdquo Belleten

LXX S258 Ankara TTK Ağustos 2006 s524

198

81

Uydu Yuumlcel agm s525

199

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN VASIF VAZİFE ve YETKİLERİ

ITUumlRK ELCcedilİLERİNİN OumlZELLİKLERİ

Elccedili beyin itibarını taşıyan kişidir Huumlkuumlmdarın itibarına halel gelmemesi iccedilin

iyi bir elccedilinin taşıması gereken vasıfları fiziksel ve karakteristik oumlzellikleri eğitim

durumları sahip oldukları ccedileşitli meziyetleri taşıdıkları ruumltbe ve unvanları başlıkları

altında inceleyebiliriz

A Fiziksel Oumlzellikleri

-Elccedili her şeyden oumlnce sağlıklı ve dolayısıyla seyahate muumlsait olmalıdır1

-Yuumlzuuml guumlzel kendisi yakışıklı ve saccedilı-sakalı duumlzguumln olmalı 2 ve boy-bosccedila

3 da

insanlar arasında temacircyuumlz etmelidirrdquo4 Bu insan psikolojisinin bir zaafıdır

İnsanoğlu yaratıldığından beri de hiccedil değişmemiştir Bazen yanıltıcıdır ama bu

boumlyledir ilk imaj her zaman oumlnemlidir Oumlyle ise koca bir devleti temsil edecek kişi

kesinlikle bu vasıfları taşımalıdır

ldquoİlm-i firaset 5rdquo kıyafet ilmi Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln en eski doumlnemlerinden beri

sahip olduğu değerlerden biridir ldquoSoumlzluumlkte ldquokeşfetme sezme ileri goumlruumlşluumlluumlkrdquo gibi

macircnalara gelen firacircset kelimesi dar anlamda bir kimsenin dış goumlruumlnuumlşuumlne bakarak

1 Nizamuumllmuumllk Siyasetnacircme Haz Sadık Yalsızuccedilanlar İstanbul Antik Duumlnya Klasikleri 2010

s128-129 2 KB Beyit 2663 Muallacirc Uydu ldquoYusuf Has Hacibrsquoin Kutadgu Biligrsquoi İle Nizamuumlrsquolmuumllkrsquouumln Siyaset-

namersquosinin Karşılaştırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S351 YXXX İstanbul TKAE Temmuz1992 s433 3 Ae Uydu agm s433

4 Ae Ay s433-434

5 Ali Ccedilavuşoğlu ldquoKıyafet İlmi ve Kutadgu Biligrsquode Kıyafet İlmiFizyonomi İzleri Bilimnacircme XVII

Kayseri yy 20092 s293

200

onun ahlacirck ve karakteri hakkında tahminde bulunmayı ifade eder 6rdquo İlk ve orta

ccedilağlarda huumlkuumlmdarlar goumlrev verecekleri kişileri seccedilerken ve karşılarındaki insanın

karakteri hakkında tahminde bulunurken bu ilmden istifade etmeye ccedilalışmışlardır Bu

nedenle uumllke temsilcisi olarak seccedililecek kişilerde bir takım oumlzellikler aramışlardır

İnce ruh ve zevk sahibi Tuumlrk insanının gerek arkeolojik ccedilalışmalar gerekse yazılı

kaynaklar sayesinde ulaşılabildiğimiz en eski tarihinde dahi kılık kıyafet ve oumlz

bakımına dikkat ettiğinin izlerine rastlamaktayız

Eski Tuumlrkler tuumlm renkleri kullanmış olmanın yanında goumlk (mavi) al

(kırmızı) ak (beyaz) kara (siyah) yeşil sarı ve kızıl kahve renklerini daha ccedilok

kullanmışlardır Tuumlrk sanatının ana renklerinde oumlzellikle mavi kırmızı ve kızıl kahve

hacirckim olmuşlardır7 Aslında yalnızca Guumlzel Sanatlarrsquoında değil guumlnluumlk hayatlarında

da bunu yansıtmışlardır Ccedilalışmamızın ldquoEklerrdquo kısmına koyduğumuz İpek Yolu

uumlzerinde seyahat eden bir elccedililik heyetini canlandıran resimde bahsi geccedilen uumlccedil renk

goumlze ccedilarpmaktadır Heyete dahil olan kişilerin kılık kıyafetleri zevkle ve oumlzenle

seccedililmiş goumlruumlnmektedir Heyetin saccedilı sakalı gayet temiz boylu boslu eli yuumlzuuml

duumlzguumln insanlardan oluşturulduğu goumlruumllebilmektedir

B Karakterleri

-Her işde emniyetle hareket edebilmesi iccedilin elccedili olarak gidecek kimsenin ccedilok

iyi bir insan olması lacirczımdır 8 Ayrıca hayırsever

9 olmalıdır

-Accedilık ve duumlzguumln konuşma yeteneğine sahip bulunmalıdır 10

Ccediluumlnkuuml kacirctip

yanlış yazarsa bunu soumlzle duumlzeltecek olan kişi elccedilidir11

Huumlkuumlmdarlar kimi zaman

emirlerini soumlzluuml olarak vermişler soumlylediklerini yazıya doumlkmemiş ya da

6 Suumlleyman Uludağ ldquoFiracircsetrdquoTDİA XIII İstanbul 1996 s116

7 Baybars Guumllensoy ldquoTuumlrk Minyatuumlr Sanatı Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S451 YXXXVIII İstanbul

TKAE Kasım2000 s695 8 KB Beyit 2635 Uydu agm s433-434

9 KB Beyit 2664

10 Ae Beyitler 2660 2733

201

doumlktuumlrmemişlerdir Bunlar genellikle kendisine bağlı yerlerin durumu iktacirc ve

hediyeler konusunda divana ve hazineye verilen emirlerdir Bu durumda elccediliye

buumlyuumlk bir sorumluluk duumlşmekte idi Yani elccedili huumlkuumlmdarın hangi ruh haleti iccedilinde bu

soumlzleri soumlylediğini iyi anlamalı onun tavrı ve hareketlerini iyi yansıtabilmelidir

Soumlzlerinde ne bir eksik ne bir fazla olmalıdır Her kelime huumlkuumlmdarın ağzından

ccedilıktığı gibi ifade edilmeli bunun iccedilin elccedili sağlam kulaklar ve keskin bir hafızaya

sahip olmalıdır

-O kuvvetli bir hafızaya sahip olmalı 12

ve soumlzuuml unutmamalı ne gibi soumlz

duyarsa-duysun onu sıkı tutmalıdır 13

Bu nedenle elccedilinin vekili diye biri soumlz konusu

dahi olmamıştır Bu husus Siyasetnacircmersquode ldquoSoumlzluuml Emirlerin Sıhhatine Dairrdquo

başlığını taşıyan on beşinci boumlluumlmde şoumlyle ifade edilmiştir

ldquoVilayet iktacirc ve hediyeler işlerine dair sultandan divana ve hazineye soumlzluuml emirler

ulaşıyor Bu fermanlardan bazıları neşe halinde iken verilmiş olabilir Bu ince bir iştir bu

hususta tam bir ihtiyatlılık gerekir Soumlyleyenlerin arasında da farklılık olabilir veya gerektiği

şekilde işitmemiş olabilirler Bu elccedililik tek bir kişinin dili ile olmalıdır ve bu tek kişi vekil

vasıtası ile değil kendi dili ile soumlylemelidir Kaide şoumlyle olmalıdır Her ne kadar bu fermanı

ulaştırsalar da onun durumunu diğer bir defa divandan sultanın yuumlksek reyine-Allah onu

yuumlceltsin ndash arz edilmedikccedile icra imza ve amel edilmemelidirrdquo 14

-O [Elccedili] şarap iccedilmemeli ve nefsine hacirckim olmalıdır15

Şakacı şarap iccedilen

kumarbaz ccedilok konuşan tanınmamış yani mevki sahibi olmayan kişilerden elccedili

seccedililmemelidir16

Ccediluumlnkuuml şakacı insanların soumlzlerinin doğruluğunu anlamak zordur

Ccedilok konuşan insanların da soumlzlerinin ccediloğu gereksiz ve yalandır Koumltuuml alışkanlıkları

olan insanlarsa guumlven telkin etmezler Buumltuumln bu huylara sahip bir kişinin devletin en

11

Ae Beyitler 2733 ve 2736 12

KB Beyit 2662 Uydu agm s433 13

Ae Uydu ay s433-434 14

Nizamuumllmuumllk age s114 15

KB Beyit 2640 Uydu agm s433-434 16

Nizamuumllmuumllk age s128-129

202

yuumlksek makamlarından birine gelmesi neredeyse imkacircnsız olduğundan mevki sahibi

insanlar elccedililik goumlrevine lacircyıklardır

-Elccedili insanlara arasında muumlmtaz 17

akıllı bilgili ve ccedilok cesur 18

bir kimse

olmalıdır 19

Bir Osmanlı deyimi de bir elccedilinin sahip olması gereken en oumlnemli

oumlzelliklerden birini ne de guumlzel ifade etmektedir ldquoElccedili akıllı Diplomat gibi akıllırdquo

20 pratik zekacirclı kurnaz insanlar iccedilin soumlylenen bu soumlz bizim iccedilin bir elccedilinin taşıması

gereken karakteristik oumlzelliği ifade eden belki de yazılı olduğu iccedilin guumlnuumlmuumlze intikacircl

etmiş aslında şifahicirc bir geleneğin misacirclidir

-Bir elccedili mutlaka ikna yeteneğine sahip olmalıdır Karşısındakini ikna

edebilen insan işini yoluna koymuş demektir 561 yılında Prsquoei-Chrsquoi ve Prsquoei- Chrsquoou

İmparatorluklarının her ikisi de Mukan-hanrsquoa elccedilileri aracılığıyla kızlarını vermek

istediklerini bildirmişlerdir Mukan-han zengin Prsquoei-chrsquoirsquonin hediyelerine rağmen

Prsquoei-Chrsquoou İmparatorluğursquonun elccedilisinin başarılı diplomasisi -Mukan-hanrsquoı yaptıkları

ittifak anlaşmasına sadık kalmaya mecbur ederek- sayesinde Chrsquooursquoların yanında

yer almıştır Ccediluumlnkuuml Chrsquoou Hanedanırsquonın elccedilisi reddedeceği hediyelerden doğan

zararını katılacağı savaştan alacağı ganimetlerle fazlasıyla telacircficirc edebileceğine ikna

etmiştir21

Elccedililerde bulunması gereken diğer oumlzellikleri şoumlyle sıralayabiliriz

-Hazırcevap olmalı 22

-Duumlruumlst guumlvenilir olmalı 23

-Goumlzuuml goumlnluuml tok olmalı 24

-Beyrsquoine iccedilten bağlı olmalı 25

17

KB Beyitler 2597-2598 18

Ae Beyit 2597 Uydu agm s433-434 19

Ae Beyit 2600 Uydu ay 20

Radlov age s828-829 21

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s48 22

KB Beyit 2648 23

Ae Beyit 2607 24

Ae Beyitler 2607 2611-2616 2618-2620 25

Ae Beyitler 2607-2610

203

-Utanma duygusunu bilmeli 26

-Sakin ve nazik olmalı 27

-Tatlı dilli olmalı 28

-Soumlz soumlylemeyi bilmeli 29

- Hoşsohbet olmalı30

-Zeki olmalı 31

-Mert olmalı 32

C Eğitim Durumları

-Elccedili ccedilok akıllı 33

temkinli 34

soumlzuumlnuuml ifade edebilmesi iccedilinde bilgili35

olmalıdır 36

Akıl oumlnemlidir fakat bilginin olmadığı yerde akıl bir şey ifade etmez

Oumlyle ise ccedileşitli bilgilerle donatılmış yani eğitim almış akıllı insanlar arasından elccedili

seccedililmelidir

-Okur-yazar olmalı 37

nesir yazmayı bilmelidir 38

şiirden anlamalı ve kendisi

de yazmalıdır 39

-Astronomi ve tıptan anlamalı40

-Ruumlya yorumlamayı bilmeli 41

- Hesabı kuvvetli olmalı 42

26

Ae Beyitler 2621-2622 27

KB Beyitler 2621-2623 28

Ae Beyit 2665 29

Ae Beyitler 2631 2666 30

Ae Beyit 2661 31

Ae Beyitler 2597 2624 2627-2628 2638 32

Ae Beyit 2664 33

Ae Beyitler 2597 2600 2603-2604 2606 2626 Uydu agm s433 34

Ae Beyit 2600 Uydu ay 35

Ae Beyitler 2597 2600 2605-2606 2624-2627 Uydu ay 36

Ae Beyit 3816 Uydu ay s433-434 37

Ae Beyitler 2629 2631 38

Ae Beyit 2628 39

Ae Beyit 2631 40

Ae Beyit 2632

204

-Tavla ve satrancı iyi bilmeli 43

-Pek ccedilok dili konuşabilmeli ve yazmalı44

dır Buumltuumln bunlar elccedilinin iyi bir

eğitim almış olmasını gerektirir

D Meziyetleri

-Cirit oyununda mahir olmalı45

ve ok atmasını iyi bilmeli46

kuşccediluluk ve

avcılıkta da başkalarına uumlstuumln gelmelidir47

Binici savaşccedilı iseler guumlven artar48

Hayatta bazı şeyler akıl ve bilgi yanında beceri de gerektirir Bu sebeple elccedili huumlnerli

olmalıdır Oumlzellikle harp ve ava dayalı bir hayatın hacirckim olduğu bir devirde bu

maharetler oumlnemlidir

-Hacircfız ileriyi goumlren ccedileşitli alanlarda kabiliyetli kişilerden elccedili seccedililmelidir

İhtiyar alim seyid veya şerif olursa daha ccedilok saygı ve huumlrmet goumlruumlrler49

Toplum

iccedilinde itibarlı saygı duyulan tecruumlbeli kişilerin işleri daha kolay yuumlruumlr Bican Beyrsquoin

oğlu Deli Karccedilarrsquoı kız kardeşi Banı Ccediliccedilekrsquoin Bamsı Beyrek ile evlenmesine razı

etmek uumlzere Oğuzlarrsquoın Bayat boyundan Allah tarafından goumlnluumlne ilham verilen

olağanuumlstuuml guumlccedillere sahip halkın problemlerine ccediloumlzuumlm bulan soumlzuumlnuuml tutan ve soumlzuuml

dinlenen bir halk buumlyuumlğuuml olan Dede Korkut elccedili olarak goumlnderilmiştir Nitekim Deli

Karccedilar oumlne suumlrduumlğuuml gerccedilekleştirilmesi zor isteklerinden Dede Korkutrsquoun olağanuumlstuuml

guumlccedilleri ve aklı karşısında pişman olmuştur 50

Ccedilin Fen Akademisi Arkeoloji Araştırmalar Merkezi tarafından 1955-57 yılları

arasında Shan-si eyaletindeki Hsi-an şehri yakınlarındaki Shang-Ling-Fan isimli

41

Ae 42

Ae Beyit 2633 43

Ae Beyit 2634 44

Ae Beyit 2636 Uydu agm s433 45

Ae Beyit 2635 46

Ae Uydu agm 47

Ae Ay 48

Nizamuumllmuumllk age s128-129 49

Ae 50

Adnan Binyazar Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991 s9-10 ve 126-130

205

yerde yuumlruumltuumllen bir araştırmada Han suumllalesi doumlnemine ait olduğu tespit edilen bir

mezarda cesetle beraber konulan eşyalar arasında uumlzerine iki insan ve iki at resmi

ccedilizilmiş dikdoumlrtgen şekilli iki ccedilelik levha bulunmuştur Birbirinin bellerinden

kavrayarak guumlreşir vaziyette tasvir edilen bu resimdeki kişiler iri yapılı ve uzun

saccedillıdırlar Pantolon giymiş olan bu kişiler Ccedilinli arkeologlara goumlre Hunlarrsquoın Han

suumllalesine goumlnderdikleri elccedililer veya o elccedililerin yardımcılarıdırlar 51

Bu tasvir ve Ccedilinli arkeologların yorumları Tuumlrk elccedililerinin taşıması gereken

oumlzelliklerden birini ndashuumllkesini en iyi temsil edecek şekilde sahip olması gereken

sportiv alandaki becerisini- doğrulamaktadır Fiziki yapıları ve goumlruumlntuumlleri yanında

giyim tarzlarıyla da ilgili bilgi vermektedir

E Unvanları

ldquoEski Tuumlrklerrsquode ldquoElccedilirdquo kelimesi başlı başına ldquoİdaricirc bir unvanrdquo olup yine

buguumlnkuuml anlamıyla kullanılmıştır52

Elccedilirdquo kelimesi Uybat VI Uyuk-Tarlak ve Ccedilakul

II Yazıtlarında geccedilmektedir Ccedilakul II Yazıtında Elccedili Ccedilor adına rastlamaktayızrdquo53

Ancak elccedili olarak goumlnderilen kişilerin unvanları daha ccedilok anıldığından kaynaklara

da unvanlarıyla geccedilmişlerdir Elccedililikle goumlrevlendirilen kişilerin unvanlarını tek tek

ele alalım

Tarkan ldquoHem askericirc hem de idaricirc bir unvandırrdquo54

Huumlkuumlmdar acircilesine mensucircbiyeti

belirtmeyen 55

ldquotarhantarkanrdquo kelimesi eski Tuumlrk devletlerinde siyasicirc ve sosyal bir

mevki veya kamu goumlrevini ifade eden unvanlardan biridir 56

Devlet idacircresinin

51

Almas age s 52 52

Ay 53

Saadettin Goumlmeccedil ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443

YXXXVIII İstanbul TKAE Mart2000 s134 54Goumlmeccedil agm s139 Av Le Coq Tuumlrkccedile Mani Elyazıları (Manichaika) I ccedilev F Koumlseraif

İstanbul yy 1936s42 55

W Eberhard ldquoBirkaccedil Eski Tuumlrk Unvanı Hakkındardquo Belleten S35 Ankara TTK 1945 s325

Donuk agm s86 56

Donuk agm s81 F Koumlpruumlluuml Eski Tuumlrk Unvanlarına Ait Notlarrdquo THİT Mecmuası II

İstanbul yy 1939 s17

206

muumlhim bir mevkiini oluşturan tarkanların genellikle elccedililik goumlrevinde bulundukları

anlaşılmaktadır Batı Goumlktuumlrklerirsquonden Bizansrsquoın elccedilisi Zemarkhos ve

maiyetindekilerle birlikte Bizansrsquoa elccedili olarak goumlnderilen Yagma Tarkan57

Maniakhrsquoın halefi olup sağlığında İstemi Kağanrsquoa sonsuz sadakat goumlsteren babasının

taşıdığı ldquotarkanrdquo unvanı almıştır Yine Batı Goumlktuumlrklerirsquonin Ermeniyersquoye akına

goumlnderdikleri (630) generalin unvanı da Ccedilorpan Tarhan idi58

Huttal Kralı Ccedilinrsquoe 733

yılında Ju ta-kan (tarkan) 740 yılında To-lan ta-kan ve 750 yılında Hu-han ta-kan

unvanlı elccedililer goumlndermiştir 59 Toharistan Yabgursquosunun 738 yılında Ccedilinrsquoe

goumlnderdiği elccedili de ldquoİ-nan-cu ta-kan (İnancu Tarkan)rdquo60

ad ve unvanı taşıyordu

Ayrıca bu unvan Yuumle-ccedililere bağlı bir boy adı ldquoKie-krsquouumle tarkanrdquo olarak da

zikredilmiştir 61 Oğuzlarrsquoda ise tarkan suumlbaşı (başkumandan) unvanından sonra

gelen bir makamı ifade etmekte idi 62

Belki de Hunlar zamanından beri 63

kullanılmakta olduğu duumlşuumlnuumllen bu

unvan Orhun Kitabelerirsquonde ldquoİnancu Apa Yargan Tarkanrdquo şeklinde Tonyukukrsquoun

unvanı dış temsilcilerden birini goumlstermek uumlzere ldquoOgul Tarkanrdquo ve ldquoApa Tarkanrdquo

olarak geccedilmektedir 64

Arap seyyah ve tarihccedilileri Hun kumandanlarından ldquoTarkanrdquo

diye bahsediyorlardırdquo 65

KuumlluumlgKoumlluumlg Tarkanrsquoın Ccedilince transkripsiyonu Hu-lu Ta-

kuan olup İl-Kağanrsquoı yetiştiren Hun-hsieh bu unvana sahipti 66

İl-Teriş Kağan

olduktan sonra ordu başkumandanlığına Apa-Tarkanrsquoı tayin etmiştir 67

Tarkan

(Tarhan) devlete muumlhim hizmetlerde bulunmuş ağırbaşlı vakur goumlruumlnuumlşleri ve

davranışları saygı telkin eden erdemli şahsiyetlere verilen bir unvandı Bu unvanı

57

Donuk agm s84 58

Ay s84 dp21 59

Chavannes age s419423 ve 440 60

Ae s420 Donuk agm s83 dp16 61

Chavannes ae s200-203 363 412 422 430 440 62

Ay s86 63

Donuk agm s82 B Oumlgel ldquoOrta Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Bazı Yeni Araştırmaların

Tenkidirdquo DTCF XVII S1-2 Ankara DTCF Yay 1959 s270 Clauson age s539 vd 64

Kitabeler I Kuzey str12 ve II Guumlney str13 Donuk agm s83 65

Nizamioğlu Nurlan Abbasov ldquoKitab-ı Dede Korkut Destanı ve Oğuz Tuumlrklerinin İctimai-Siyasal

Kuruluşu Hakkındardquo Karadeniz Araştırmaları Cilt 6 Sayı 22 Ccedilorum KaraM Yay Yaz 2009

s150 Buumlnyadov Z Azerbaycan VII-IX Yuumlzyıllarda Bakuuml Doğu-Batı Yayınevi 2007 s 200 66

Huumlseyin Salman ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar

Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD c4S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s12 ve 14 67

Bahaeddin Oumlgel ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S2 Ankara

Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Temmuz1981 s11

207

taşıyanların birccedilok imtiyazları vardı Mesela işledikleri dokuz succedila kadar cezaları

bağışlanırdı 68

Ayrıca SG Klyaştorniy bir Soğd elccedilisinin adını da ldquoOgul Tarkanrdquo diye

zikretmiştir 69

HG Mengesrsquoe goumlre Bulgar kitabelerinde ldquoUluğ Tarkanrdquo şeklinde

belirtilen ibare de ldquoOgul Tarkanrdquo olabilir 70

Bilge Kağan Yazıtırsquonda cuumllucircs toumlreni iccedilin gelen kuzey heyetinin başındaki isim

ldquoTaman Tarkanrdquodır 71

İKayabalı ve CArslanoğlu ldquoTaman Tarkanrdquoı kağan otağında

yer alan buumlyuumlk komutan ve memurlardan biri olarak zikretmişlerdir 72

Taman

Tarkan ayrıca bir şehir adı olarak da karşımıza ccedilıkmaktadır Taman isimli ve

ldquotarkanrdquo unvanlı bir Hazar Beyirsquonin hacirckim olması hasebiyle bu ismi aldığını

duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz şehrin bu Tuumlrk Beyrsquoin hacirckimiyetinde olduğu doumlnemde halkının

ccediloğunluğunu Slavlar oluşturmakta idi Hazarlarrsquoın zayıfladığı bir doumlnemde Slavlarrsquoın

bağımsızlıklarını ilacircn etmelerinden sonra şehrin Tuumlrkccedile Taman-Tarkan adı Rus-Slav

dilinde Tmutorakan olmuştur 73

Bugut Kitabesirsquonde de ldquoBuqa Tarkanrdquo olarak okunabileceği ihtimali verilen

bir kısım mevcuttur 74

VIII yuumlzyıla ait diğer kitabelerden de ccedileşitli oumlrnekleri

goumlruumllebilmektedir Ongin Yazıtlarırsquonda ldquoİşbara Tamgan Tarkanrdquo 75 İkhe Khuumlşotuuml

Yazıtırsquonda ldquoAltun Tamgan Tarkanrdquo 76 Suci Yazıtırsquonda ldquoKutlug Baga Tarkanrdquo

77

68

Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989 s24 69

SGKlyachtorny ldquoA Propos des mots Sogd Berccedileker Buqaraq Ulys de lrsquoinscription de Kul Teghin

CAJ III 4 1958 vd Donuk agm s83 dp9 70

KHMenges ldquoAltaic Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptions Byzantion XXI 1-2 1951

s99 Donuk agm s83 dp9 71

Kitabeler II Guumlney str14 Thomsen Orhun Yazıtları s131 Donuk agm s83 dp11 72

Kayabalı-Arslanoğlu agm s876 73

Laacuteszloacute Raacutesoacutenyi Tarihte Tuumlrkluumlk Oumlrguumln Yay İstanbul 2007 s176 Akdes Nimet Kurat Tuumlrkiye

ve Rusya Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Ankara 1990 s453 Donuk agm s 85 dp30 74

SGKlyachtorny-VALivšič ldquoThe Sogdian Inscription of Bugut Revisedrdquo Act Or XXVI 1

Budapest 1972 s77 Donuk agm s83 dp11 75

Huumlseyin Namık Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları I İstanbul 1939 s128 Talat Tekin A Grammer of

Orkhon Turkic Bloomigton yy 1968 s255 ve 291 Donuk agm s83 76

Orkun Tuumlrk Yazıtları II s121 Donuk agm s83 77

Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları I s156 Donuk agm s83

208

gibi Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquonda ldquoapa tarkanrdquo şekliyle ldquokumandanrdquo macircnacircsında kullanılmış

olduğu kanaati mevcuttur78

Gy Moravcsikrsquoe goumlre bir Tuumlrk-Bulgar kelimesi olan ldquotarkhantarkanrdquounvanı

ldquoBoyla Tarkanrdquo ldquoTaman Tarkanrdquo ldquoBaga Tarkanrdquo ldquoMu-pi Tarkanrdquo ldquoPu-şi Tarkanrdquo

gibi değişik biccedilimlerde kullanılmış olup bu unvan genelde elccedili veya diplomatlara

verilmiştir 79

Hazarlar arasında da hem isim hem de unvan olarak yaygın bir

biccedilimde kullanılmış olan ldquotarkantarhanrdquo unvanı Kaşgarlırsquo ya goumlre İslacircm oumlncesi

doumlnemde kullanılmış olup ldquobeyrdquo anlamını taşımaktadır ACuveyni ldquotarhanrdquoların

zorunlu goumlrevlerden muacircf tutulup ganimetlerin kendilerinde toplandığını ve tam

yetki ile donatıldıklarını belirtmektedir Eski Bulgarlarrsquoda Тарканос (Tarkanos)

olarak zikredilmiştir 80

Oğuz Yabgu Devletirsquonde de ldquotarhanrdquo unvanı kullanılmıştır

İbn Fadlan bu unvanı taşıyan bir Oğuz suumlbaşısını İl Togan () oğlu Etrekrsquoin

ordasında goumlrmuumlştuumlr Suumlbaşı onlarla istişacircre etmek iccedilin halifenin elccedililik heyeti

geldiğinde ldquotarhanrdquoı da ccedilağırmıştır 81

Tamgaccedilı ldquoVergi memuru nişancırdquo anlamına gelen askericirc bir unvandır 82

Eski Tuumlrklerrsquode buumlyuumlk memuriyetlerden biri addedilen elccedililik goumlrevi genellikle

ldquodamgacırdquoldquotamgaccedilıtamgacırdquo adı verilen memurlara verilmiştir Damgacılar bir

nevi ldquomuumlhuumlrdarrdquo anlamında olup Goumlktuumlrkler zamanında buumltuumln oumlnemli elccedililiklere ve

politik goumlrevlere atanmışlardır 83

Oumlzellikle Uygurlarrsquoda kağanın ldquoaltın tamgardquo sını taşıyan bu memurların

tıpkı bir başvekil gibi buumlyuumlk yetkilerileri olmuştur Her tayin ve hazineden para

78

F Hirth Nachworte zur İnschrift des Tonjukuk ATİM II Folge 1899 s22 ve 56 A Caferoğlu

Tuumlrk Dili Tarihi I İstanbul yy 1970 s105 S G Clauson ldquoSome Notes on the Inscription of

Tontildeuquqrdquo Studia Turcica Budapest 1971 s129 Donuk agm s86-87 79

Mangaltepe age s56-57 Moravcsik Byzantinoturcica II s 299 E H Parkers A Thousand

Years of the Tartars 2 Baskı New York 1924 s130 Edouard Chavannes Ccedilin Kaynaklarına

Goumlre Batı Tuumlrkleri ccedilev Mustafa Koccedil İstanbul Selenge Yay 2007 s 302 80

Golden Hazar Ccedilalışmaları s241-244 DLT I s436 Ata-Malik Juvaini The History of the

World-Conqueror I trans JA Boyle Harvard University Press 1958 p38-38 Menges ldquoAltaic

Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptionsrdquo Byzantion XXI-(1951) p92 99 81Suumlmer age s81 ve 82

82Goumlmeccedil agm s139 Av Gabain Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara Akccedilağ

1988 s296

209

ccedilıkması işinde bu muumlhuumlrlerin fermanlar uumlzerinde damgacının imzası ile birlikte

bulunması zorunluluğu vardı Goumlktuumlrklerrsquode buumlyuumlk ve oumlnemli elccedililerin ccediloğu

ldquodamgacırdquolar olduğundan Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquondan da damgalı ferman oumlrneği

guumlnuumlmuumlze ulaşmıştır

- Bir Oğuz geleneği olan ldquotuğrardquo ya da ldquotuğrakrdquo ldquoimzalı damgardquo demektir

Oğuz elccedilisi ldquoBilge-Tamgaccedilırdquo ile Tuumlrgişlerin elccedilisi ldquoMakaraccedil Tamgaccedilırdquo bu

memurların oumlrneklerindendirler

- ldquoYazıcılıkrdquo da bir Oğuz geleneği idi Oğuzlar ldquoelccedilirdquo ve ldquohabercilererdquo

ldquoyazıkccedilırdquo derlerdi Aynı zamanda bu ldquokacirctiprdquo demekti Hakanların yazılarını Tuumlrk

yazısı ile yazan kacirctiplere ise ldquoılımgardquo adı veriliyordu Kutadgu Biligrsquode ldquoılımgardquo

sarayın uumlccedil buumlyuumlk memurundan biridir ldquohellipKimi Suuml-başı kimi hacirccib kimi hakanın

gizli soumlzuumlnuuml accediltığı (ılımga) olurrdquo (KB 4068) Kutadgu Biligrsquode hacirccibin goumlrevleri

arasında yabancı elccedililerin geliş gidişlerinde onların hakkı olan armağanların

verilmesi de yer almaktadır Konukları ve konukların hayvanlarını doyurmak onları

en iyi şekilde ağırlamak da bunların goumlrevlerindendir Huumlkuumlmdarlar ne kadar bilgili

olurlarsa olsunlar soumlzlerini yazmak iccedilin kacirctibe ihtiyaccedilları vardır Huumlkuumlmdarın ve

devletin sırlarını bilmek durumunda kalan kacirctibin taşıması gereken hususiyetler

şoumlyledir

1 Sır tutmayı bilmeli 84

2 Duumlruumlst guumlvenilir olmalı 85

3 Dini buumltuumln olmalı 86

4 Akıllı ve bilgili olmalı 87

5 Zeki olmalı Huumlkuumlmdarın hizmetindekilerden zekacirc ve anlayışı iyi olanlar

kacirctip olarak seccedililirler88

6 Hat sanatına vacirckıf olmalı89

83

Kayabalı-Arslanoğlu agm s877 84

KB Beyitler 2675 2677 2683-2688 2704 4065 85

Ae Beyit 2676 86

Ae 87

Ae Beyitler 2693 2704 2706 2712-2713 2719 88

Ae Beyit 4048 89

Ae Beyitler 2693-2697 2702 2707 2714-2715 2733

210

7 Guumlzel konuşma yeteneğine sahip olmalı 90

8 Goumlzuuml tok olmalı 91

9 Beyrsquoine goumlnuumllden bağlı olmalı 92

10 İccedilki iccedilmemeli 93

11 Temiz tabiatlı olmalı 94

12 Sabah akşam kapıda bulunmalı 95

13 Yiğit olmalı 96

-Trsquoarmaccediltalmaccediltolmaccediltilmaccedil dilmaccedil gibi ccedileşitli şekillerde ifade edilmiş

ldquotercuumlmanrdquo anlamındaki bu unvan GNeacutemethrsquoin verdiği bilgiye goumlre Altaylarrsquoda

tilbeccedil tilbetstilbeş Kırgızlarrsquoda tilmeccedil Kazaklarrsquoda tilmeş Kazan Tatarlarırsquonda

tılmaccedil Peccedileneklerrsquode tulmaccediltalmaccedil şeklinde ifadesini bulmuştur ve ldquoDışişleri

Bakanırdquo olarak telacirckki edilmelidir 97

Sipehsacirclacircr Farsccedila sipeh (ordu) ve sacirclacircr (komutan) kelimelerinden meydana gelmiş bir

unvan olup Arapccedilalaşmış şekli isfehsacirclacircr veya isbehsacirclacircrrsquodır Luumlgatlardaki [luumlgacirctlardaki]

Tuumlrkccedile karşılığı ldquobaşkomutanrdquo demektir Samanicircler zamanında devlet idaresinde [idacircresinde]

muumlhim bir mevkii işgal eden sipehsacirclacircrlar oumlzellikle Horasan ve ccedilevresinin youmlnetiminde etkili

olmuşlardı Bu unvanı taşıyan kimseler uluslararası ilişkilerde aktif rol oynamakta idiler 98

Ulu hacirccib huumlkuumlmdar ile halk arasında bir nevi aracılık goumlrevini uumlstlenen

kişidir Yabancı elccedililerin geliş gidişlerine rehberlik etmek konaklama yerleri ve

yiyecekleri belirlemek ihsan ve hediyelerin verilmesi işine bakmak teşrifat ve

merasimde yanlış yapılmamasına dikkat etmek uygunsuz hareket edenleri ikaz

90

Ae Beyit 2695 91

Ae Beyitler 2721-2726 92

Ae Beyit 2728 93

Ae Beyitler 2729-2730 94

Ae Beyit 2729 95

Ae Beyit 2727 96

Ae Beyitler 2705 2708 97

Golden age s244-246 Gyula Neacutemeth ldquoZur Geschichte des worte tolmaacutecsrdquo AOH VIII (1958)

s2 98

Erdoğan Merccedilil ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD XXVI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay

Temmuz2011 s139

211

ederek bir problem ccedilıkmasına mani olmak 99 fakir dul oumlksuumlz ve yetimlerin

dileklerini dinleyip bunları huumlkuumlmdara bildirmek ulu hacirccibin goumlrevleri arasındadır

Ulu hacirccibin vasıfları

ldquohellipbeyin goumlren goumlzuuml ulu hacirccibdirrdquo 100

Kanun usucircl ve oumlrfuuml yerine getiren bunları

tanzim ederek yol ve kapıları accedilan ulu hacirccib muvaffak olabilmek iccedilin şu oumlzelliklerin

hepsini birden taşımalıdır

1 Soyu-sopu temiz olmalı 101

2 Tabiatı iyi olmalı 102

3 Guumlvenilir duumlruumlst olmalı 103

4 Beyin soumlzuumlnden kesinlikle ccedilıkmamalı 104

5 Takva sahibi olmalı 105

6 Goumlzuuml tok olmalı 106

7 Utanma duygusunu bilmeli 107

8 Zeki ve bilgili olmalı 108

9 Kanunu iyi bilmeli 109

10 Nazik olmalı 110

11 Yuumlzuuml kıyafeti guumlzel saccedilı sakalı duumlzguumln olmalı 111

12 Akıllı olmalı 112

13 Alccedilakgoumlnuumllluuml olmalı oumlzellikle fakir dul ve yetimlere karşı şefkatli

olmalı113

14 Dili yumuşak ve tatlı olmalı 114

99

Ae Beyitler 2495-2497 100

Ae Beyit 2489 101

Ae Beyit 2437 2438 102

Ae Beyit 2437 2440 103

Ae Beyit 2436 104

Ae Beyit 2504 105

Ae Beyitler 2436 2462-2463 106

Ae Beyit 2441 107

Ae Beyit 2444 108

Ae Beyitler 2447-2448 2452 2474 109

Ae Beyitler 2474 2490 110

Ae Beyit 2444 2446 111

Ae Beyitler 2464-2465 2467 112

Ae Beyitler 2454-2457 2469 2521

212

15 Guumller yuumlzluuml olmalı 115

16 Sabırlı olmalı 116

17 Goumlzuumlnuuml ve dilini sakınmalı 117

18 Kulağı delik goumlzuuml keskin olmalı 118

19 Tavrı ve hareketi doğru olmalı 119

20 Kalem sahibi olmalı 120

21 Haksızlığa uğrayıp hak talebinde bulunanlara haşin davranmamalı121

22 Heveslerine kapılmamalı 122

23 Ruumlşvet almamalı 123

24 Uzaklaştırılmış olanları Beyrsquoine yanaştırmamalı 124

25 Huzurda uyanık olmalı ağzına gelen soumlzuuml soumlylememeli 125

26 Goumlrmemesi gereken şeyleri goumlruumlnce goumlz yummasını bilmeli 126

27 Her duyduğu şeyi accedilığa ccedilıkarmamalı127

28 Sorulmadan maruzatta bulunmamalı 128

29 Vakti gelmeden huzura girmemeli 129

Buumlyuumlk Selccediluklu Devleti askericirc teşkilacirctında elli askerin komutanına ldquohacirccibrdquo

denilmekte idi 130

Sultan Tuğrul Bey zamanında (1038-1063) ldquohacircdimuumlrsquol-hacircssrdquo

olarak goumlrev almış olan Savteginrsquoin ilk oumlnemli goumlrevi Selccediluklu şehzadesi İbrahim

Yınalrsquoa elccedililikle goumlnderilmesidir 131

Musul ve ccedilevresinin idacircresinde olan İbrahim

113

Ae Beyitler 2470-2473 2475 2477-2478 4144 114

Ae Beyitler 2475 2478-2479 115

Ae Beyitler 2476 2478-2479 116

Ae Beyit 2480 117

Ae 118

Ae Beyitler 2481 2487 119

Ae Beyitler 2488 2512 120

Ae Beyit 2482 121

Ae Beyit 2499 122

Ae Beyit2504 123

Ae Beyitler2506 4144 124

Ae Beyit 2506 125

Ae Beyitler 2505 2515 2517 2519 2521 126

Ae Beyit 2511 127

Ae 128

Ae Beyitler 2520 2522 129

Ae Beyitler 2520 2522 130

Mustafa Zeki Terzi ldquoAbbacircsi Devletirsquonin Askericirc Teşkilacirctında Ordu komutanlığı ve Ruumltbelerrdquo

Belleten LIII S206 Ankara TTK Nisan1989 s164 131

Erdoğan Merccedilil ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1975 s63

213

Yınalrsquoın isyan edeceği haberi uumlzerine Tuğrul Bey Savteginrsquoi halife Kacircim bi-Emrillacirch

(1031-1075)rsquoın hediyeleri olan altın kaplamalı dibacircc 132

bir ferace altın işlemeli

mekkicirc sarık ve altın işleme takımlı bir at ile Yınalrsquoa goumlndererek yanına gelmesini

emretmiştir (1058) Bağdatrsquoa giden Yınal sultan ve halifeyi isyan halinde

olmadığına ikna ederek Musulrsquoa geri doumlnmuumlştuumlr 133

Daha sonra ldquoserheng 134

rdquo ve

ldquohacirccib135

rdquo goumlrevlerinde bulunmuştur Askericirc bir ruumltbe ve unvan olan ldquoserhengrdquo yani

ldquoccedilavuşrdquo Ccedilin kaynaklarının verdiği bilgiye goumlre Goumlktuumlrklerrsquode bir elccedilinin taşıdığı

unvan olmuştur 735 ve 737 yıllarında Ccedilinrsquoe giden bu elccedili veya elccedililer Ccedilince

transkripsiyonuyla ldquoccedilouml-pi-şe 136

rdquo unvanıyla zikredilmiş olup F Koumlpruumlluuml bu

kelimenin ldquoccedilavuşrdquo olabileceği uumlzerinde durmuştur Tuğrul Beyrsquoin Selccediluklu

Devletirsquonin başına bela olan Besacircsiricircrsquonin uumlzerine goumlnderdiği komutanlar arasında adı

zikredilen Savteginrsquoin Isfahacircnicircrsquonin ldquoZuumlbdet uumln-Nusra ve Nubet el-Usrardquosında

ldquoserhengrdquo unvanını taşıdığı kaydedilmiştir Sıbtrsquoın ldquoMirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-

Arsquoyacircnrdquoında ise ldquohacirccibrdquo olarak kaydedilmesinden onun Tuğrul Bey zamanında

hacirccibliğe yuumlkseldiği kabul edilebilir bir goumlruumlştuumlr 137

Selccediluklularrsquoda saray buumlyuumlkleri (ekacircbir-i hacircss) arasında sayılan hacircciblerin başı

ldquobuumlyuumlk hacirccibrdquo (hacirccib-i buzurg) saray teşkilacirctında huumlkuumlmdardan devlet teşkilacirctında

vezirden sonra gelmekteydi Askericirc sınıfa mensucircp gucirclam sistemine goumlre yetişmiş bir

Tuumlrk kumandanı idi Karşılama merasimlerinde vezirle birlikte hazır bulunurlardı

Emicircrlik ruumltbesine sahip olan buumlyuumlk hacirccibin emrinde ldquobendegacircnrdquo ldquoccedilacirckeracircnrdquo gibi

ccedileşitli derece ve ruumltbelerde sayısı yuumlzlerle ifade edilebilecek kadar ccedilok hacirccib

bulunmaktaydı 138

132

Dallı ccediliccedilekli bir ccedileşit ipek kumaş 133

Merccedilil agm 1975 s63-64 134

Serheng (ccedilavuş) savaşta ccedileşitli hizmetlerde bulunan bir sınıf memura verilen ve orduda bir askericirc

ruumltbeyi ifade eden bir terimdir Bkz Fuat Koumlpruumlluuml ldquoCcedilavuşrdquo İA III MEB 1977 s363 135

Huumlkuumlmdar sarayında mabeyinci olarak goumlrev yapan ve icabında devlet teşkilatında değişik

hizmetlerde bulunan bir sınıf memurdur Bkz Fuat Koumlpruumlluuml ldquoHacirccibrdquo İA V MEB 1987 s31 136

Koumlpruumlluuml agm s362-363 137

Merccedilil agm 1943 s17 ve 24 Sıbt b El-Cevzicirc Mirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-Arsquoyacircn nşr Ali

Sevim Ankara 1968 s64 MA Koumlymen ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Askericirc Teşkilacirctırdquo TAD

V S8-9 Ankara Ankara Uumlni DTCF 1967 s24 138

Koumlymen agm s28-29

214

-ldquoHacirccib-i dergacirchrdquo (saray hacirccibi) resmicirc kabullerde ve merasimlerde devlet

erkacircnının huumlkuumlmdarın huzurunda derece ve ruumltbelerine goumlre tahtın neresinde ve nasıl

duracaklarını tayin ve kontrol etme goumlrevini yerine getirmekte idi Teşrifata

uymayanları yuumlksek sesle ikaz etmekte ve emrindeki hacirccibleri de bu durumu

engellemeleri iccedilin youmlnlendirmekte idi 139

-Kabul merasimlerinde ldquosilahdarrdquo ldquoabdarrdquo ccedilaşnigirrdquo ldquoşarabdarrdquo

ldquocacircmedarrdquo ve ldquosakirdquo de mutlaka hazır bulunmalı idi Silahdar kabul ve merasim

esnasında huumlkuumlmdarın guumlvenliğinden sorumlu idi Abdar huumlkuumlmdar elini yıkamak

istediği vakit ibriğini hazır bulundurmalıydı Ccedilaşnigir huumlkuumlmdarın zehirlenmesi

ihtimaline karşı huumlkuumlmdardan oumlnce yemeklerden tadardı Şarabdar kabullerde ikram

edilen iccedileceklerin kalitesinden sorumlu idi Cacircmedar huumlkuumlmdarın elbiselerinin

muhafazasından sorumlu idi Huumlkuumlmdarın ve devlet adamlarının her birinin ayrı

ldquosacirckirdquosi vardı ki her biri sorumlu olduğu kişiye hizmet ederdirdquo 140

-Vezirler bilfiil diplomatik faaliyetlerde bulunabilir yabancı devlet elccedililerini

kabul edebilirlerdi ldquoVezir tarafından kabul edilen elccedili el oumlpuumlyordurdquo 141

Elccedililerin vasıflarıyla ilgili olarak Siyacircset-nacircmersquode ldquoPadişahlara hizmet etmiş

bulunan soumlz soumlylemekte cesur olan birccedilok seyahatler yapmış bulunan her ilimden

nasibini alan hafız ve ileriyi goumlren boyu ve goumlsterişi olan bir adam elccedililiğe layıktır

Eğer ihtiyar ve acirclim olursa daha iyidir Eğer cesur mert eli silah tutan biniciliği iyi

bilen savaşccedilı olan bir adamı elccedililikle goumlnderirlerse daha iyi olur Eğer elccedili Seyid ve

Şerif olursa da iyi olur zira şeref ve soyu (neseb) dolayısıyla fazla saygı goumlruumlrler ve

ona koumltuumlluumlk yapamazlar (Goumlnderilecek elccedili) şaraba duumlşkuumln şakacı kumarbaz ccedilok

konuşan ve tanınmamış bir kimse olursa goumlnderilmemelidirrdquo 142

denir

139

Ay s29 140

Ay s32-35 141

Aydın Taneri ldquoSelccediluklu-Osmanlı Ccedilizgisinde Harezmşahlar Vezacircretirdquo TED S7-8 İstanbul

İstanbul Uumlni Ed Fak 1977 s40 142

Nizamuumllmuumllk age s120-126 Uydu agm 1992 s434

215

Buyruk ldquoBuyurmak emir vermekrdquo ten tuumlreyen bu soumlz Eski Tuumlrkccedilersquode genel

olarak ldquokumandanrdquo anlamında kullanılmakta idi 143

Bu Tuumlrkccedile kelime Moğol diline

ldquobuyruğrdquo şeklinde geccedilmiştir 144

Diğer taraftan ldquobuyrukrdquo ldquoBakanrdquo anlamında idaricirc

bir unvandır 145

Kağanın yanında bulunan buumlyuumlk memur ve danışmanlardır 146

Goumlktuumlrklerrsquode ldquovezirrdquo yerine ldquobuyrukrdquo unvanı kullanılmıştır 147

Uygurlarrsquoın

Tengride Bolmış İl Etmiş Bilge Kaganrsquoının iccedil buyruk başı 148

Inanccedilu Baga Tarkan ve

buyruklarından biri Bilge Tay Senguumln Tutuk idi 149

Alp Yiğit kahraman bahadır cesur aşırı uzun ve iri boylu pehlivan

macircnacirclarına gelmektedir ve askericirc bir unvandırrdquo150

Apa Eski Tuumlrkccedilersquode akrabalık terimi olarak goumlsterilen apa ldquobuumlyuumlkluumlk

yaşlılıkrdquo da ifade eder Askericirc ve idaricirc unvanlarda yer alır 151

ldquoApa Tarkanrdquolık

huumlkuumlmdar ccedilocuklarına verilen unvanlardan biri olduğuna goumlre huumlkuumlmdarın

ccedilocuklarının buumlyuumlğuumlnuumln bu goumlreve 152

getirilmiş olmalıdır

Ayguccedilı Ay- fiilinden tuumlremiş idaricirc bir unvandır153

Uumlnluuml Goumlktuumlrk veziri

Tonyukukrsquoun unvanıdır Tonyukuk Yazıtırsquonda ldquoKaganı alp ermiş ayguccedilısı bilge

ermişrdquo demektedir ki huumlkuumlmdarın ldquoaygucırdquosı (danışmanı muumlşaviri) bilge

olmalıdır154

Bu onun taşıması gereken en oumlnemli vasıflardan biridir

143

Temir agm s1118 144

Temir agm s1122 145

Saadettin Goumlmeccedil ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443

YXXXVIII İstanbul TKAE Mart2000 s132 146

Kayabalı-Arslanoğlu agm s876 147

B Oumlgel Duumlnden Buguumlne s627 148

ldquoBuyrukrdquo kelimesi buguumlnkuuml anlamda ldquobakanrdquodır Goumlmeccedil ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan

Değerlendirilmesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV İstanbul TKAE Ekim1997 s589 149

Goumlmeccedil agm s579 Terhin Yazıtı Batı 6 satır 150

Goumlmeccedil agm s129 151

Ay s86 152

Goumlmeccedil agm s136-137 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s646 153

Ay s131 154

Saadettin Goumlmeccedil ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara Ankara Uumlni DTCF 1997 s81

Tonyukuk Yazıtı ITaş Guumlney 3 Doğu 4 Kuzey 5

216

Baga Bag kelimesiyle irtibatlıdır155

Bir ulus oluşturmuş boyların askericirc

komutanları iccedilin kullanılır156

Terhin Yazıtırsquonda ldquoBıla Baga Tarkanrdquo ldquoInanccedilu Baga

Tarkanrdquo unvanları geccedilmektedir157

Tuumlrgişlerrsquoin kurucusu U-ccedile-le de Baga Tarkan

unvanına sahiptir

Ccedilor ldquoAskericirc bir unvandırrdquo158

Koumll İccedil Ccedilor muktedir kumandanlardandı159

Koumll İccedil Ccedilor Kuumll İccedil Ccedilur Kuumll-Ccedilur Goumlktuumlrklerrsquode ve Uygurlarrsquoda ordu komutanları

olan şadların uumlstuumlnde tecruumlbeli ve buumlyuumlk komutan idi Bunlar huumlkuumlmdar

ccedilocuklarından seccedililirlerdi 160

Inal ldquoİdaricirc bir unvandır 161

Kaşgarlırsquoya goumlre genelde annesi hatun soyundan

gelen kişilere verilen bu unvanın etimolojideki manası ldquoguumlvenilir itimada layıkrdquo

demektir 162

Inanccedil İdaricirc bir unvan olup ldquoınalrdquo ile yaklaşık aynı macircnacircyı taşımaktadır163

Eski Uygur dilindeldquo Vezir vekil mutemet ınak nazırrdquo 164

macircnacirclarında kullanılmış

olup ldquoınanccedil buyrukrdquo da ldquomutemet ınak 165

rdquo demektir

Inanccedilu ldquoİdaricirc bir unvandır 166

rdquo Bir memuriyet uvanı olması yanında bir

şahıs adıdır 167

İlteber ldquoİdaricirc bir unvan olup ilteriş ile aşağı-yukarı aynı manaya gelirrdquo 168

155

Goumlmeccedil agm s131 156

Ay 157

Ay 158

Ay s133 159

Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 yy Ocak1989 s24 160

Goumlmeccedil agm s136-137 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s646 161

Ay s134 162

Kaşgarlı DLT Is122 SG Clauson An Etymological Dictionary of Pre-Thireenth-Century

Turkish Oxford yy 1972 s184 163

DLT I s122 164

Caferoğlu age s86 165

Inak ldquodost arkadaşrdquo demektir Bkz A Caferoğlu ae 166

Goumlmeccedil agm s135 167

Caferoğlu age s86

217

İlteriş ldquoİli derleyip toplayanrdquo anlamındaki idaricirc bir unvandırrdquo 169

Oumlge ldquoaksakal muumlşavir başvekilrdquo manasında kullanılan idaricirc bir unvandır 170

Sabccedilı ldquoSavcı ve elccedilirdquo manalarına gelip idaricirc bir unvandır 171

Şadapıt S Goumlmeccedil ldquoşadrdquo unvanının ccediloğulu olduğuna ihtimal vermektedir172

Buyruklardan sonra gelen ldquoŞadapıtrdquoların goumlrevleri hakkında bir vesika yoktur fakat

Orhun Yazıtlarırsquonda kağanın sağ tarafında oturdukları belirtildiği iccedilin yuumlksek

memurlar olduklarına şuumlphe yoktur 173

Şadlar gerccedilek bir ordu komutanı olmaları

yanında ndashGoumlktuumlrklerrsquode goumlruumllduumlğuuml uumlzere- elccedili kabul etmek gibi ccedilok oumlnemli bir

yetkiye de sahip olmuşlardır Ccediluumlnkuuml bu boumllge liderleri barışta kendi boumlluumlmlerini

youmlnetirken savaşta kağanın ordusuna katılırlardı 174

ldquoEltebirrdquo ldquoapardquo ldquotarkanrdquo ldquoccedilurrdquo ldquotudunrdquo unvanları Goumlktuumlrklerrsquode yeniden

tacircbiyet altına alınmış olan kabilelere ait hacirckim ve vali derecesinde memurlar iccedilin

kullanılmışlardır 175

Tuumlrklerrsquode kağanın oğullarının da elccedililik goumlrevine getirildikleri

goumlruumllmektedir Kapgan Kağanrsquoın uumlccediluumlncuuml oğlu Ccedilinrsquode elccedili olarak bulunduğu sırada

oumllmuumlştuumlr176

Bilge Kağanrsquoın milletine hitabında devlet idaresindekileri unvanları en uumlst

kademeden itibaren kağan ailesi bodun şadapıt beyler tarkanlar buyruk beyler

Dokuz Oğuz beyleri diye sıraladığı goumlruumllmektedir

168

Goumlmeccedil agm s s135 169

Ae s135 170

Ae s137 171

Ae s138 172

Ae s139 173

Babaoğlu age s87 174

Kayabalı-Arslanoğlu agm s878 175

Temir agm s1118 176

Gumileumlv age s380

218

Tarkan unvanı Uygurlarrsquoda da kullanılmıştır Uygur yazılı belgelerinde ldquokuumln

birmiş t(a)rhanrdquo ldquoinanccedil t(a)rhanrdquo ldquoboyla tarkanrdquo Uygur hakanı Tun Baga Tarkan

(779-789) Ccedilinrsquoe goumlnderilen (821) Uygur elccedilisi Ho Ta-kan (Alp Tarkan) şeklinde

oumlrnekleri mevcuttur Uygur hakanının tahta ccedilıkmadan oumlnce devlet nacirczırı goumlrevinde

bulunmasından anlaşıldığı uumlzere Uygurlarrsquoda bu unvan ldquovezir nacirczırrdquo manasında

kullanılmıştır177

Uygur Devletirsquonde Boumlguuml Kağan (759-779) babası Moyun-ccedilurrsquoun

Ccedilinrsquoe karşı korumacı ve dostccedila politikayı bir suumlre devam ettirmişse de sonra bundan

vazgeccedilerek iccedil karşılığından yararlanıp Ccedilinrsquoi ele geccedilirmek istemiştir Fakat başta

veziri Tun Baga Tarkan olmak uumlzere bir kısım devlet adamları boumlyle buumlyuumlk bir

uumllkeyi ele geccedilirmenin muumlmkuumln olmayacağını ileri suumlrerek karşı ccedilıkmışlardır

Kağanrsquoın fikrinden vazgeccedilmemesi uumlzerine Tun Baga Tarkan devletin menfaati

uğruna Boumlguuml Kağanrsquoı oumllduumlrerek 779rsquoda kendisini Kağan ilacircn etmiştir178

Tuumlrgiş

hakanı U-ccedile-le ldquoBaga Tarkanrdquo unvanına sahipti

Kırgızlarrsquoın başlıca altı unvanından biri ldquotarhanrdquo unvanı idi 840-841 yılında

Uygurlarrsquoın guumlccedil kaybından istifade ederek taarruza geccedilen Kırgızlar Ccedilin Prensesi

Trsquoai-ho Konccediluyrsquou ele geccedilirip Ccedilinrsquoe teslim etmek uumlzere on tarkandan oluşan bir

elccedililik heyetiyle yola koyulmuşlardır 179

ldquoHuducircdrsquoul-Acirclemrdquoe goumlre Hazarlarrsquoda huumlkuumlmdar unvanı (Tarkhacircn Khagan)

kullanılmıştır180

ldquoCcedilorpan Tarkan As-Tarkan unvanlı Hazar komutanları en bilinen

oumlrnekleridir ldquoTekintegin inal buyla buyrug il-teber tudun tarkantarhanrdquo

unvanlarını Hazarlar da kullanılmaktaydı181

O Pritsak Hazarlarrsquoın Sarığşın (Atol) ve Hamlık (Atil) ikiz kentlerinin

ldquoTarkan (As Tarkan)rdquo unvanlı bir youmlnetici tarafından idacircre edildiğini bildirir182

177

Mackerras The Uigur Empire 744-840 According to the Trsquoang Dynastic Histories Canberra

1968 s60 A Caferoğlu age s225 Donuk agm s84 dp17 178

Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV Yay Temmuz 1990 s20 179

Donuk agm s84 dp18 180

Ay 181

Uydu Yuumlcel ldquoHazar s797 182

Omeljan Pritsak ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A Tayfun Oumlzcan Karadeniz

Araştırmaları S13 Ankara KaraM Yay Bahar2007 s16

219

ldquoA Alfoumlldirsquoye goumlre Tarkanrsquolar aslında eski Tuumlrk-Moğol topluluklarında

demirciliği meslek edinmiş olan kimseler idi ki asil ve imtiyazlı bir sınıf meydana

getiriyorlardı183

rdquo Gy Neacutemethrsquoe goumlre Tuumlrkccedilede bir şeref unvanını ifade eden

ldquotarkanrdquo unvanı ldquoalpagutrdquo unvanın bir eşi idi184

İbn Hurdadbihrsquoe goumlre Semerkant

huumlkuumlmdarları ve genellikle kuumlccediluumlk devletlerin kralları bu unvanı taşıyorlardı185

II ELCcedilİLERİN VAZİFELERİ

Chang Chrsquoienrsquoin Batı uumllkeleriyle ve yollarıyla ilgili olarak edindiği tecruumlbe

Ccedilinrsquoin daha sonra işine yaramıştır Ccediluumlnkuuml Ccedilinlilerrsquoin MOuml 119 yılında Hunlarrsquoa ağır

kayıp verdirdikleri seferin kılavuzluğunu Chang Chrsquoien yapmıştır186

Şuumlpheci bir

yaklaşımla belki de bir sefere karar verildiğinde savaş ilanıyla oumlnceden elccedili olarak

goumlnderilenler aslında sefere kılavuzluk yapması planlanan kişilerdi Zira elccedililerin

dokunulmazlığı vardı ve etrafı guumlzergacirchı rahatccedila kolaccedilan edip goumlzlemleyebilirlerdi

Bir elccedilinin uumllkesini en iyi temsil etmesi başlıca goumlrevidir Diğer goumlrevleri de

şoumlyle sıralanabilir Nezdinde bulunduğu devletin iktisadicirc idaricirc sosyal ve siyasicirc

hayatını iyi anlamaya ccedilalışmak kendi uumllkesini ilgilendirecek her tuumlrluuml bilgiyi elde

etmek nezdinde bulunduğu devletin kendi memleketiyle ilgili bilgi ve duumlşuumlncelerini

oumlğrenmek huumlkuumlmdarına sunmak uumlzere raporlar duumlzenlemek anlaşmazlık

doğurabilecek konuları yakından tacirckip etmek ihtilaflı meseleleri bir hal tarzına

bağlamak

Sultan Alp Arslan ile halife arasında hilrsquoat olarak takdim edilecek ipek

elbiselerin dokunmasındaki gecikmeden dolayı Sultanrsquoın elccedililerinin doumlnuumlşlerinin de

183

Gy Neacutemeth A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest 1930 s259 Donuk agm s88 184

Donuk agm s87 A Alfoumlldi A Tarchan Meacuteltoacutesaacutegneacutev Eredete MNy XXVIII 1932 s205-

220 W Eberhard Conquerors and Rulers Social Forces in Medievel Leiden 1952 s98 n7 Oumlgel

Tuumlrk Mitolojisi s63 185

Donuk agm s88 Neacutemeth age s257 186

A Rıza Bekin ldquoHan Suumllalesi Zamanında Ccedilinrsquoin Tuumlrkistan Siyasetirdquo Doğu Dilleri V S2 Ankara

DTCF 1993 s3

220

gecikmesi sebebiyle bir kırgınlık yaşanmıştır Bu durum Sultanrsquoın elccedilisi Sarsquodursquod-

devle Gucircheracircyicircnrsquoin tavrına da yansımıştır Normalde halife tarafından kabul edilen

elccedili mektubu takdiminin ardından uumlstlendiği vazife hakkında soumlzluuml izahatta bulunur

ve bu sırada sorulan sorulara cevaplar verirdi Sarsquodursquod-devle Sultanrsquoın halifeye

goumlnderdiği mektubu sunmuş fakat kendisi elccedililik vazifesini (risalet) yerine

getirmeyerek soumlyleyeceklerini bir kacircğıda yazıp vermiştir187

Uumllkeler arasında karşılıklı gelip giden elccedililer bir nevi o uumllkenin uumlrettiği

emtiayı ticaricirc gelir kaynağına doumlnuumlştuumlrebilmenin aracılığını da yapmakta idiler

Tuumlrklerrsquoin kendilerine gelen Bizans elccedilisi Zemarkosrsquoa demir goumlstermeleri onu

şaşırtmıştır Demiri işlemenin guumlccedil bir iş olduğundan bahsetmelerinden dolayı bunu

kendisini ticaricirc anlamda aracı kılmak maksadıyla yaptıklarını duumlşuumlnmuumlştuumlr188

Elccedililer

zaten diplomatik aracılıkları yanında isteyerek ya da istemeyerek şahit oldukları ve

goumlrduumlkleri diğer konularda da aracılık goumlrevini yerine getirmişlerdir

Chang-chrsquoienrsquoin bizzat kendisinin getirip getirmediği konusunda tartışmalar

bulunmakla beraber bundan sonra gidip gelmeler sıklaştığı iccedilin Ccedilinrsquoe birccedilok Hun

bitkisinin onun seyahatinin neticesinde girdiği bir gerccedilektir Ccedilinliler bu bitkilerin

başına ldquoHurdquo ibaresini getirdikleri iccedilin tespit edilmeleri zor değildir Hu-tou (fasulye)

hu-kua (salatalık)hu-suumleh (maydanoz) hu-trsquoao (şeftali) hu-ma (susam) hu-tsrsquoung

(soğan) hu-chieh (hardal) hu-lo-puo (havuccedil) hu-suan (sarımsak) gibi Burada

konumuzla ilgili olan nokta elccedililerin gittikleri uumllkelerin florasını da kendi uumllkelerine

taşımalarıdır189

558 yılında Bizansrsquoa giden ilk Tuumlrk elccedilisi iki goumlrevle goumlnderilmiştir Birincisi

Bizans ile kurulmak istenilen muumlnacircsebetlerin imkacircn ve hedefini accedilıklığa

kavuşturmak ikincisi de İmparatorluğun Tuumlrklerrsquoin duumlşmanı Avarlarrsquoa yardımını

engellemek niyetiyle Bizansrsquoa Avarlar hakkında olumsuz bilgi vermektir190

187

Koumlymen ldquoAlp Arslan s83 188

Gumileumlv age s92 189

Li age s31 Ligeti Bilinmeyen s54

221

İmparator Tiberiosrsquoun huumlkuumlmdarlığının ikinci yılında Goumlktuumlrklerrsquoe

imparatorluk korumalarından Valentinusrsquoun başkanlığında bir heyet goumlnderilmiştir

Valentinusrsquoun maiyetindekilere ek olarak kimi kaynaklara goumlre yuumlz altı kimi

kaynaklara goumlre de altı yuumlz Tuumlrk ile yola ccedilıktığı kayıtlıdır Bunların bir kısmı

Anankhast 191

bir kısmı Eutychius bir kısmı da Valentinus ile daha oumlnce heyetlerle

veya başka bir nedenle İstanbulrsquoa gelmişlerdir Bir kısmının da Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak

goumlnderilen Kilikyalı Paul ve Herodian ile birlikte geldikleri kayıtlıdır Tuumlrklerrsquoin

farklı kabilelerinden farklı nedenlerle Bizansrsquoa gelmiş olan bu Tuumlrklerrsquoin neden grup

olarak Bizans uumllkesinden goumltuumlruumllduumlkleri belirtilmemiştir Uzun suumlredir orada

olmalarının bir sıkıntı yaratıp yaratmadığı da bilinmemektedir Ancak Valentinusrsquoa

bu goumlrevin ek olarak verildiği aşikacircrdır192

922 yılında İslacircmiyetrsquoi kabul eden Kama Bulgarları hakanı Almuş devletini

Hazaryarsquodan ayırmış ve kendisine karşı faaliyetlerde bulunan Yahudilere karşı

kaleler kurabilmek iccedilin halifeden maddi destek istemiştir Halife bunu

karşılayabilmek iccedilin infaz edilen vezirin el konulan mallarının satılarak gelirinin

Bulgarlarrsquoa goumlnderilmek uumlzere İbni Fadlanrsquoa verilmesini buyurmuştur Ancak bu

malları satın alan kişi parayı elccediliye yetiştirememiştir193

Elccedili goumlnderen huumlkuumlmdarların maksatları elbette sadece mektup ve haber

goumlndermek değildi Olaya ve ihtiyaca goumlre pek ccedilok sebepleri vardı Karşı tarafın

uumllkesinin bulunduğu coğrafya hakkında bilgi edinerek ordunun ilerlemesine elverişli

bir yol belirlemek karşı devletin ordu sayısı ve teccedilhizatı hakkında bilgi toplamak

devlet idaresinde yer alanları zaafları ve guumlccedilluuml youmlnleriyle tespit etmek ittifak ya da

barış teklifinde bulunmak gibi pek ccedilok irili ufaklı goumlrevi yerine getirmek maksadıyla

goumlnderilmişlerdir194

190

Artamonov age s182 191

Greklerce Tuumlrk elccedilisi mi Bizans elccedilisi mi olduğu karıştırılan bu isim Stein tarafından Germencenin

bir varyantı olan Anagast şeklinde okunmuş ve Tuumlrklerrsquoe gelen bir Bizanslı olmasına ihtimal

verilmiştir Chavannes ise Hun kabilelerinden Utigur liderinin ismi Anagai ile benzerlik kurmuştur

Sebep olarak da Bizansrsquoa gitmesini goumlstermiştir Bkz Mangaltepe age s77 192

Ae s76-77 193

Gumileumlv Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay

2006 s227 194

Nizamuumllmuumllk age s125-126

222

ldquo[Iduk] kut t(e)ngrikeni[m(i)zke] uumllcey tuumlmen ilccedili begler-ke tuumlmen ilccedili beg[lerke]

m(e)n yığmış bitig biruumlrmen ulug depter-te bititmiş neguuml kimintin taş neguuml m-e yok bar tip

ayıg uumlnuumlp soumlzi (ayak uumlruumlp soumlzi) ccedilın bolsar oumlz başım oumlluumlrm(e)n

ldquoIduk-Kut hazretlerine saadet olsun Tuumlmen elccedili beylerine ben Yıgmış senet

veriyorum Ulug depterde yazdırılmış kimselerimden başka herhangi biri var diye laf ccedilıkar

ve bu soumlz doğru olursa kendi oumlluumlmuumlme razıyımrdquo195

Bu Uygur belgesindeki kişi devlet tarafından nuumlfus kaydı iccedilin

goumlrevlendirildiği anlaşılan memura soumlzlerinin doğruluğuna dair beyanda

bulunmuştur Bu memurdan ldquotuumlmen ilccedilirdquo olarak bahsedilmesi eski Tuumlrk

Devletlerirsquonde askericirc goumlrevlilerin aynı zamanda devletin idaricirc iktisadicirc ve sosyal

alandaki işleri iccedilin de goumlrevlendirilmeleri ile ilgilidir Yani elccedililik sadece uluslararası

değil dahili işlerde de oumlnemli bir mevki idi

III ELCcedilİLERİN YETKİLERİ VE SINIRLARI

Elccedililer her ne kadar sınırsız yetkilerle donatılmış goumlruumlnseler dahi onların da

durmaları gereken noktalar vardı Guumlnuumlmuumlzde de geccedilerliliğini koruyan kurala goumlre

bulundukları uumllkenin iccedil işlerinde muumldahale yetkileri yoktu Boumlyle bir hata af

edilemezdi ve en ağır biccedilimde cezalandırmayı gerektirirdi Ccedilinrsquoin Tuumlrkistanrsquodaki

kuumlccediluumlk devletlerle kurduğu muumlnacircsebetleriyle ilgili şu oumlrnekte kendisini temsil eden

elccedililerinin yanlış adımlarının bedelini canlarıyla oumldedikleri goumlruumllmektedir Yaşlı

Usun huumlkuumlmdarı ile evlendirilen Ccedilinli prenses huumlkuumlmdarın oumlluumlmuumlnden sonra bozkır

adetlerine goumlre halefi olan torunu Wung-chuuml-mi ile evlenmiştir Fakat MOuml60

yılında o da oumlluumlnce Kuang-wang unvanlı Ni-mi ile evlenmiştir Bu eşi ile

223

anlaşamayan Ccedilinli prenses Ccediligu Şehrirsquone gelen bir Ccedilin elccedililik heyeti ile anlaşarak

huumlkuumlmdarın oumllduumlruumlleceği bir şoumllen planlamıştır Ni-mi suikastten yaralanarak

kurtulmuş durumu oumlğrenen huumlkuumlmdarın oğlu Hsi-song-seu ordusuyla Ccediligursquoyu

kuşatmıştır Ccedilin youmlnetimi elccedililerinin hatasını oumlrtmek iccedilin onları alelacele geri

ccedilağırtıp onları infaz ettirmiştir Huumlkuumlmdara da hediyeler ve yaralarının tedavisi iccedilin

bir tabip goumlndermiştir196

195

Uygurlarrsquoda devlete yanlış beyan verilmesinin oumlnuumlne geccedilmek iccedilin ve sadece devlete youmlnelik

succedillarda oumlluumlm cezası verildiği kayıtlıdır Bkz A Melek Oumlzyetgin ldquoTurfan Uygurlarında Ceza

Hukukuyla İlgili Uygulamalarrdquo Belleten LXXV S273 Ankara TTK Ağustos2011 s341 196

Bartold Orta Asya s 87-90

224

BEŞİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİLERİN SOSYAL HUKUKIcirc VE EKONOMİK HAKLARI

I HUKUKIcirc DURUMLARI

A Elccedililerin Hukuku (Dokunulmazlığı)

Hun huumlkuumlmdarı Mete tarafından M 176 yılında Ccedilin İmparatoriccedilesirsquone yazılan

mektupta Ccedilin İmparatorursquondan kendisine goumlnderilen iki mektuba karşılık olarak

yazdığı cevabı goumltuumlren elccedilisinin henuumlz geri gelmediğinden ve bunun aralarında

ccedilıkacak istenilmeyen bir anlaşmazlığın sebeplerinden biri olacağından

bahsedilmiştir Tarihi bilgilerde zaman zaman elccedililerin katledilmesi olaylarıyla

karşılaşılsa da genel olarak savaş zamanında ldquoelccedililerin hayatları korunurrdquo ilkesi

geccedilerli olmuştur1

- ldquoYalavaccedil soumlz iltuumlr yanutu kolur Elccedili soumlz iletir ve cevabını isterrdquo

- ldquoYalavaccedilka muumln yok soumlzuumln kıymasa tutuzmış soumlzuumlg ccedilın tuumlkel soumlzleşerdquo Elccedili

soumlzuumlnde hilaf etmez ve kendisine emanet edilen soumlzuuml doğru ve tam soumlylerse ona

zevacircl yoktur

- ldquoKınama yalavaccedil soumlz aysa koumlnirdquo Kendisine emanet edilen soumlzuuml aynen

tekrar eden elccediliye gazap etme

- ldquoYalavaccedilka bolmaz oumlluumlm ya kıyın eşitmiş soumlzin ccedilın teguumlrse tilinrdquo Elccedili

işittiği soumlzuuml aynen ulaştırırsa ona oumlluumlm veya ceza yoktur

- ldquoYalavaccedil tiduumlkuumlm bu ilccedili turur bu ilccedili soumlzin ccedilın teguumlrse tilinrdquo Elccedili dediğin

boumlyle olan elccedilidir bu elccedili ne soumlylerse soumlylesin ona zevacircl yoktur

- ldquoYalavaccedil tutuzmış soumlzin soumlzleşe accedilık bir tilin oumlg soumlz aydım keserdquo Elccedili

kendisine emanet edilen soumlzuuml soumlyleyince ona ihsanda bulun onu medhet işte bu

kadar

1 Babaoğlu age s94-95

225

- ldquoyalavaccedil nece ccedilın ked erse amul bitig bolmasa soumlzke buumltmez koumlnguumllrdquo Elccedili

ne kadar duumlruumlst mahir temkinli olursa olsun mektup olmazsa kalpte şuumlphe kalır2

Aşağıdaki Osmanlı Tuumlrkccedilesirsquondeki atasoumlzleri de bu hukukun -yazılı olmasa

dahi- kabul edilmiş olduğunu goumlstermektedir

- Elccedilige guumlccedil yok yuumlkundan bap yok Elccediliye zor yok yuumlkuumlnde dert yok

- Elccediliye zeval yok Elccediliye sorumluluk yok3

Kutadgu Biligrsquode ldquoElccedili soumlzuumlnde hilaf etmez ve kendisine emanet edilen soumlzuuml

doğru ve tam olarak soumlylerse ona zeval yoktur4

Antik ccedilağlarda da zamanın toplulukları arasında diplomatik muumlnacircsebetler

mevcuttu Fakat bu muumlnacircsebetler belirli sahalarda sınırlı kalmaktaydı ve geccediliciydi

Diplomatik muumlnacircsebetlerin en ilkel safhalarında dahi elccedililerin masuniyetleri

imtiyazları ve kabul toumlrenleri konusunda uygulanan bazı kurallar teamuumll hukuku

halini almıştır Eski Ccedilin Hint Mısır Suumlmer Asur Fenike vesikalarının elccedililerin

masunluğu ve goumlrevlerinin kutsallığı hakkında birccedilok deliller ortaya koymaktadırlar

Eski Yunan ve Romalılar da elccedililerin masuniyetlerine seyahat huumlrriyetlerine ve

resmi evrak masuniyetlerine devletin bekasına zarar verecek veya itibarını

zedeleyecek bir davranış ve konuşmada bulunmadıkları suumlrece saygı

goumlstermişlerdir5 Bu kuralın devletler hukukunun en eski kaidelerinden biri olduğu

soumlylenebilir

1093rsquote imzalanan Kıpccedilak-Rus barışı Kıpccedilaklarrsquoın Kievrsquoi yağmalamalarıyla

yine bozulmuştur Yağmalamadan sonra tekrar barış tesis etmek uumlzere goumlnderilen iki

Kıpccedilak elccedilisi oumllduumlruumlluumlnce 19 Temmuz 1096rsquoda farklı youmlnlerden pek ccedilok Kıpccedilak

2 KB I Metin s 383 384 384 384 384 384 392 KB II Ccedileviri s 276 276276 276 277 277

282 Beyitler 3814 38163817 3818 3819 3820 3891 3 Radlov age s828-829

4 Uydu Yuumlcel ldquoYusuf Has Hacibrsquoin s433-434 Ae Beyit 3816

5 Seha L Meray ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara Uumlni Siyasal Bilgiler F

Dergisi XI S3 Ankara s80 RNumelin Les Origines de la Diplomatie Paris 1945 s234-235

226

birliği harekete geccedilmiştir Rus galibiyetinin ardından Kıpccedilaklar ertesi yıl Kievrsquoi

yağmalayarak ganimetleri ele geccedilirmişlerdir6

Bizans İmparatoru II Theodosios V asrın ortalarında Hun huumlkuumlmdarı

Attilarsquoya bir suikast planlayarak ortadan kaldırmaları iccedilin elccedililik heyetini yollamıştır

Plandan haberdar olan Attila Bizans heyetinde bulunan Bigilarsquoyı sorguya ccedilekmiştir

Onlar Attilarsquonın canına kıyma niyetiyle gelmelerine rağmen o elccedililere zarar

vermemiş imparatora yazdığı bir mektupla uumllkelerine geri yollamıştır7

Uumlnluuml Fergana atlarından isteme goumlreviyle goumlnderilen Ccedilin elccedililerinden birinin

doumlnuumlşte Doğu Fergana sakinlerinden biri tarafından oumllduumlruumllmesi uumlzerine İmparator

Wu Fergana uumlzerine ordu sevk etmiştir8

Bizansrsquota olup bitenleri dikkatle tacirckip eden Avar Kağanı Bayan Maurikiosrsquoun

Priskosrsquou Trakyarsquodan alıp yerine kardeşi (imparatorun kardeşi) Petrorsquoyu tayin

etmesinin sebebini oumlğrenmek istemiştir Henuumlz goumlrevinden ayrılmamış olan Priskos

izahat vermek uumlzere tabip Theodorrsquou elccedili olarak goumlndermiştir Bizans kaynağından

verilen bilgiye goumlre Bayan Kağan elccediliye koumltuuml muamele etmiş elccedili Kağanrsquoı insafa

getirmek amacıyla Mısır Firavunu Sesostrisrsquoin hikacircyesini nakletmiş Bayan Kağan

buna kızmamış guumllerek cevap vermiş ve barışa hazır olduğunu soumlylemiştir Bizans

kumandanının elindeki esirleri iade etmesi şartıyla barış akdedilmiştir9

Selccediluklu Sultanı Tuğrul Bey zamanında geccedilen şu olaydan bir Selccediluklu

elccedilisinin ismi ve Selccediluklularrsquoın bir vassalının elccediliye muamelesi karşısında Sultanrsquoın

tutumunu goumlstermesi konusunda bilgi sahibi olabiliyoruz

6 Goumlkbel age s51

7 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s76-80 Donuk ldquoOn Dilli s537-538

8 Bekin ldquoHan Suumllalesi s4

9 Akdes Nimet Kurat ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD Ege uumlni Ed Fak Yay XXVI S1

İzmir Temmuz2011 s93

227

ldquoArslan Besacircsiricircrsquonin isyanı sırasında Mervanoğlu Nasr el-Devle Ahmed Selccediluklu

itaatinden ccedilıkıp ona yardımda bulunmuştu Bu nedenle ceza olarak onun memleketlerinin

yağmalanması istenmiş Tuğrul Bey de bunu haklı bulmuştu Ancak Mervanoğlu

İstanbulrsquodan doumlnen Selccediluklu elccedilisi Ebursquol-Fazl Nacircsır b İsmail el-Alevicirc ve Bizans elccedilisini

yolların tehlikeli olduğu bahanesiyle alıkoymuştu Ebu Fazl ise Selccediluklu sultanına bir

mektup yazarak durumu bildirmişti Tuğrul Bey elccedilisinin bu mektubuyla vassalı

Mervanoğlursquona karşı burukluk duymağa başladı Buna mukabil Nasr el-Devle Ahmed

sultanın eşine (Altuncan Hacirctun) değerli armağanlarla bir hacircdim goumlnderip ondan ldquosultandan

kendisine bir zarar gelmemesi amacıyla yardım isteğinde bulundurdquo Hacirctun onun mesajını

sultana arz edip Mervanoğlu iccedilin ricada bulundu Tuğrul Bey ise ldquoBen Mervanoğlursquonun

beraberindeki hediyeleri almak amacıyla iki elccediliyi hapsettiğini duumlşmanlarımıza yardımda

bulunduğunuhellipoumlğrendim Onun bu hareketleri gerccedilekten affedilmeyecek bir succedilturrdquo dedi

Nasr el-Devle Ahmedrsquoin Hacirctunrsquoa goumlnderdiği ruumlşvet bir işe yaramamıştı Ancak Mervanoğlu

goumlz-altında tutmakta olduğu iki elccediliyi yeni bir ruumlşvetle beş yuumlz ipek elbise at ve sair

armağanla sultan goumlnderdi Hatta onun iccedilin Emicircr Hezaresb de sultandan şefaat diledi Ancak

Tuğrul Bey onun goumlnderdiği armağanları (yani ruumlşveti) kabul etmeyip geri yollayarak

Mervanoğlu konusundaki tutumunu ısrarla suumlrduumlrmuumlştuuml Mervanoğlu daha sonra affı

konusunda oumlzel bir ulakla İbrahim Yınalrsquoa başvurdu İbrahim Yınal sultandan kendisi iccedilin

şefaat girişiminde bulunacağını vaad etti ise de onun Tuğrul Bey uumlzerinde etkili olup

olmadığını bilemiyoruz Nihayet Nasr el-Devle yuumlz bin dinar ruumlşvet karşılığında kendisini

affettirmeğe muvaffak olmuştu (h4491057)rdquo10

Moğol kabilelerinden Kıtanlarrsquoın isyanını bastırdıktan sonra Ccedilin sınırlarına

saldırıya geccedilen Kapgan Kağan Ccedilin şehirlerini yağmalayarak onları yıldırmıştır

Ardından barış şartlarını accedilıklamıştır Buna goumlre imparatoriccedile Kapganrsquoa kızını

verecek Ordosrsquotaki Tuumlrklerrsquoi serbest bırakacak yuumlz bin ccediluval darı uumlccedil bin tarım aleti

ve baltalık demir goumlnderecektir Bu teklifi reddedilince Kapgan goumlruumlşmeleri keserek

Ccedilin elccedililerini alıkoymuş ve Kıtanlar uumlzerinden elini ccedilekmiştir Kıtanlarrsquoın saldırısına

maruz kalan imparatoriccedile kağanın şartlarını kabul etmek zorunda kalmıştır

10

Erdoğan Merccedilil ldquoSelccediluklularda Ruumlşvetrdquo Belleten LXXI S261 Ankara TTK Ağustos2007

s445-446 Ali Sevim ldquoSıbt İbnuumlrsquol-Cevzicircrsquonin Mirrsquoatuumlrsquoz-Zaman Ficirc Tarihirsquol-Acircyan Adlı Eserindeki

Selccediluklularla İlgili Bilgiler I Sultan Tuğrul Bey Doumlnemirdquo Belgeler S22 Ankara1997 s21-2224

el-Esicircr el-Kacircmil firsquot-Tarih nşr Tornberg Beyrut 1979 s630 Tuumlrkccedile trc Ccedilev A Oumlzaydın IX-XI

İstanbul 1987 s477 MH Yınanccedil Tuumlrkiye Tarihi Selccediluklular Devri İstanbul 1944 s51-52

Mehmet Altay Koumlymen Tuğrul Bey ve Zamanı İstanbul 1976 s27

228

Anlaşmazlıklarda ccediloğu kez haksız ve koumltuuml muameleye uğrayan elccedililer yukarıda

anlatıldığı gibi uumllkelerine doumlnmekten alıkoyulmuşlardır11

Goumlktuumlrklerrsquoin Sacircsacircnicirclerrsquoe goumlnderdiği ikinci elccedililik heyeti de birincisinde

olduğu gibi memnuniyetsizlikle karşılanmış ve haince bir planla Kral Huumlsrev

tarafından elccedililerden bazıları zehirletilerek oumllduumlruumllmuumlştuumlr Sonra da elccedililerin kendi

uumllkelerinde alışkın olmadıkları İranrsquoın iklimine dayanamayarak oumllduumlkleri haberi

yayılmıştır Ccediluumlnkuuml Tuumlrklerrsquole dostluk kurmaya goumlnluuml olmayan Sacircsacircnicirc Kralı da

elccedililerin tamamının canına kıyarsa yalanı kılıfına uyduramayacağını ve uluslararası

bir kuralı ccediliğnemiş olacağını ccedilok iyi biliyordu Olup bitenin farkında olan

Goumlktuumlrkler iccedilinse bu olay Sacircsacircnicirclerrsquole husumetin başlangıcı olmuştur12

Goumlktuumlrklerrsquoe gelen elccedili Valentinosrsquoun Tuumlrk-Şadrsquoa şu soumlyledikleri bize

elccedililerin dokunulmazlığı konusunda oumlnemli bilgi vermektedir

ldquoTuumlrklerin [Tuumlrklerrsquoin] lideri eğer sizin ellerinizde oumllmek en korkunccedil en ağır ve en

koumltuuml oumlluumlm olmasaydı eğer alccedilaklık yaşamaya devam etmese ve tuumlm insanlığa yayılmasaydı

eğer daha oumlnce hiccedil yapılmamış olan ve sizlerin sayesinde yeni bir adet olarak ortaya ccedilıkan

elccedili olarak goumlnderilen insanların oumllduumlruumllmesi kanıtlanmasaydı sadece konuşulması bile

korkutucu olan tavrınız goumlruumllmeseydi ben buguumln kılıcınızla oumllmek iccedilin yalvarmalıydım

Ccediluumlnkuuml imparatorumun sinsice sevindiğini ve elccedililerinin yalancı olduğunu duydum Sana

yalvarıyoruz luumltfen bize karşı daha ılımlı ol ve oumlfkeni azalt sinirli ruhunu nezaket ile

yumuşat ve elccedilileri koruyan kanunlara uy Bizler barış temsilcileri ve kutsal şeylerin

nazırlarıyızhelliprdquo 13

Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo a goumlre Su-lursquonun karısı Chiao-he

Hatun bir elccediliyi bin kadar atı satması iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-

hsienrsquoe goumlndermiştir ldquoMektubun uumlslubu emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien

elccediliyi doumlvduumlruumlp tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi

11

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s355-356 12

Mangaltepe age s49 13

Ae s81

229

donarak oumllmuumlştuumlrrdquo Bunu duyan Su-lu Doumlrt Garnizonrsquou yağmalamış ve Anhsirsquoyi

kuşatmıştır14

Eski Tuumlrklerrsquode elccediliye yapılan koumltuuml muamele devleti temsil eden

huumlkuumlmdar ve hatununa yapılmış kabul edilirdi Cezası da ağır olurdu Oumlyle ki bir

uumllkeyi savaşa dahi goumltuumlrebilirdi

Tarihccedili Hsuumleh Tzung-chengrsquoin tespitine goumlre zamanın bakanlarından Chang

Chiu-ling tarafından yazılan birkaccedil mektupta 734 yılında yaşanan Tuumlrgiş-Ccedilin

Savaşırsquonın sebebi Ccedilinli bir sınır subayının Su-lursquonun elccedilisini oumllduumlruumlp mallarını gasp

etmesidir Ccedilin İmparatoru subayını oumlluumlmle cezalandırıp oumllduumlruumllen elccedilinin mallarını

iade etse de savaş kaccedilınılmaz olmuştur15

Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilinrsquoin Ling-chou boumllgesine girdikleri 626 yılı Mart ayında o

sıra Goumlktuumlrk uumllkesinde bulunan Nan-hai-kung unvanlı Ccedilin elccedilisi Ou-yang Yin elli

adamıyla İl-Kağanrsquoın otağına baskında bulunmaya teşebbuumls etmişse de Goumlktuumlrkler

tarafından planı engellenerek yakalanmış ve hapis edilmiştir16

O doumlnem iccedilin

normalde boumlyle bir eylemin cezası oumlluumlmduumlr yakalanan kişinin elccedili olması hafifletici

sebep olmalıdır

626 Ağustos ayında İl-Kağan tarafından Ccedilinrsquoin guumlcuumlnuuml tespit etmek amacıyla

goumlnderilen Chih-shih Ssǔ-li İmparator Trsquoai-tsung ile goumlruumlştuumlğuumlnde İl-Kağan ile Trsquou-

li Kağanrsquoın bir milyona yakın sayıdaki askeriyle Ccedilinrsquoe gelmiş olduklarını

boumlbuumlrlenerek bildirmiştir Ccedilin İmparatoru elccediliyi şu soumlzlerle ayıplamıştır

ldquo-Ben bizzat Kaganlarrsquoa kız vermeğe muumlsaade etmek sureti ile barışmıştım O

zamandan bu yana sayısız altın ipekli kumaş gibi hediyeler verdim Şimdi onlar soumlzleşmeyi

bozup uumllkeme tecavuumlz ediyorlar Bu işte benim utanacağım hiccedil bir şey yoktur Sen barbar

bir kavim iccedilinden geldin ama yine de iccedilinde bir insanlık tarafın vardır herhalde Neden

benim buumlyuumlk luumltuflarımı [luumltuflarımı] unutup lsquokuvvetli bir ordumuz varrsquo diye iftihar

ediyorsun Şimdi senin başını kestireceğimrdquo

14

Sarıtaş age s43 15

Ae s46

230

Elccedili af dilemiştir Bu sırada imparatorun vezirlerinden Hsiao Yuuml ve Fecircng Tecirc-

i elccedilinin protokole goumlre geri goumlnderilmesini tavsiye etmişlerdir İmparator eğer geri

goumlnderirse Goumlktuumlrklerrsquoin kendisinin korktuğunu duumlşuumlnerek daha ccedilok baskında

bulunacaklarını ileri suumlrerek elccediliyi hapis ettirmiştir 17

Burada da goumlruumllduumlğuuml gibi

elccedililerin dokunulmazlığı konusunda uluslararası bir kuralın varlığı soumlz konusu idi

697 yılının Mart ayında Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilen iki Ccedilin elccedilisinden Trsquoien

Kuei-tao Kapgan Kağanrsquoı diz ccediloumlkmeksizin ayakta selamlayınca kağanı kızdırmış ve

hapsedilmiştir Elccedili bu hareketinden oumltuumlruuml kağanı ayıplayıp bu davranışının yararlı

ve zararlı taraflarını anlatmıştır Kağan onu oumllduumlrtmek istese de A-po ta-kan ruumltbeli

veziri A-shih-tecirc Yuumlan-checircnrsquoin tavsiyesiyle elccediliye biraz yumuşak davranmış fakat

uumllkesine doumlnmekten alıkoymuştur18

Ta ki imparatoriccedile Wu tarafından Kapgan

Kağanrsquoın Goumlktuumlrklerrsquoin serbest bırakılması kırk bin oumllccedilek buğday tohumu elli bin

parccedila ipekli kumaş uumlccedil bin adet ziraat aleti on binlerce kilo demir ve kızının bir Ccedilinli

Prens ile evlendirilmesirsquo istekleri kabul edilene kadar 19

İ-chih-hsieh Chrsquoan-yuuml zamanında Han İmparatorluğu Hunlarrsquoa saldırdığında

Hunlar elccedilileri aracılığıyla evlilik yoluyla ittifak kurmak istediklerini bildirmişlerdir

Han İmparatorluğu da baş vezirin tarih memuru Jecircn-chrsquoanrsquoı Hunlarrsquoa goumlndermiş ve

sınıra gelip dış vezir tayin edilmek uumlzere başvuruda bulunmalarını istemiştir Hun

huumlkuumlmdarı bu teklife kızmış elccediliyi alıkoymuştur Karşılığında Han suumllalesi de Hun

elccedilisini elinde tutmuştur Chrsquoan-yuuml daha sonra gelen Han elccedililerini de alıkoyarak

tepkisini goumlstermiştir 20

Wu-wei Chrsquoan-yuumlrsquonuumln tahtta olduğu doumlnemde Han İmparatorluğursquondan

goumlnderilen Kuo-chrsquoi misafir karşılamakla goumlrevli memur tarafından kabul edildikten

sonra kendisine elccedililiğinin maksadı sorulmuştur Chrsquoan-yuumlrsquoye kendisinin soumlylemek

istediğini belirtince elccedili huzura alınmıştır Elccedilinin getirdiği ldquoya savaş ya teslim olrdquo

16

Chang age s40 17

Ae s42-43 18

CTS ve HTSrsquoda olmayan bir vesikadır BkzJecircn-trsquoang Chang age s157

19

Ae s158 20

Li age s118-119

231

mesajına sinirlenen Wu-wei elccediliyi getiren memuru oumllduumlrmuumlş ve elccediliyi de

tutuklatmıştır 21

Sultan Alp Arslan barış teklifi ile Bizansrsquoa elccedililerini goumlndermiştir İmparator

onları elccedililer konusunda geccedilerli olan kuralların gerektirdiği uumlzere ama oumlzel bir

kibarlık goumlstermeksizin kabul etmiştir 22

Her uumllkenin elccedililer konusunda uluslararası

geccedilerliliği olan kurallardan haberdar olduğu aşikacircrdır 1 Gelen elccedili ve heyetine o

uumllkeden hoşnut olunsun ya da olunmasın gereken ilgi ve alacircka goumlsterilmelidir

2Yeme iccedilme ve konaklama ihtiyaccedilları giderilmelidir 3 Elccedililerin canına

kastedilemez 4 Uumllkelerine doumlnuumlşlerinde seyahatleri boyunca gerekli iaşeleri ve can

guumlvenlikleri sağlanır 5 Gerekirse yanlarına refakat edecek elccedililer ve kılavuzlar

verilir

Malazgirt Savaşırsquonda esir edilen Diogenes aralarında yapılan barış

anlaşmasının ardından Alp Arslan tarafından serbest bırakılmış yanına tutsaklar

arasından dilediğini almasına izin verilmiştir Hatta Sultan kuumlccediluumlk bir muhafız

takımından oluşturduğu elccedililerini de refakatinde goumlndermiştir23

Tuumlrk huumlkuumlmdarlar diğer uumllke huumlkuumlmdarlarına genel olarak buumlyuumlk saygı

duymuşlardır Gelen yabancı uumllke temsilcileri veya elccedililerini aziz ve kıymetli

tutmaları bununla ilişkilidir Devletler arasında savaş ve duumlşmanlık vuku bulduğu

durumlarda dahi Tuumlrkler hoş tutmak iccedilin ccedilaba sarfetmemiş olsalar bile usucircluumlne

uygun biccedilimde hareket eden elccedilileri incitmemişlerdir İslacircmiyetrsquoin kutsal kitabı

Kurrsquoan ldquoElccediliye duumlşen doğru haberi iletmekten başka bir şey değildirrdquoder (Kurrsquoan

2453) 24

Guumlnuumlmuumlz Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoamanrdquo şeklinde kullanılan ldquoemacircnrdquo kelimesi Arapccedila

bir isim olup ldquohimaye etmekrdquo ldquoemniyetini guumlvence altına almakrdquo ldquoyardım etmekrdquo

ldquoteslim almakrdquo anlamlarına gelmektedir Uluslararası hukukta ise duumlşmana emniyet

21

Ae s119-120 22

Attaleiates age s163 23

Ae s169-170

232

altında olduğuna dair verilen soumlz veya bu soumlzuuml temsil eden bir işarettir 25

Dede

Korkutrsquota ldquoamanrdquo şekliyle pek ccedilok yerde geccedilmektedir ve ldquoAllahrsquoın birliğine teslim

olmardquo manasına kullanılmıştır

ldquoDirse Han bunu işitdi aydur Kırk yoldaşım aman Tanrının [Tanrırsquonın] birliğine

yokdur guumlman(şuumlphe)rdquo ldquoDeluuml Karccedilar aydur Meded aman el-aman Tanrının [Tanrırsquonın]

birliğine yokdur guumlmanrdquo ldquoAman mere kafir [kacircfir] aman Tanrının birliğine yokdur guumlmanrdquo

Kafirler [Kacircfirler] oğlana aman verdiler elin ccediloumlzduumller goumlzuumln accediltılarrdquo ldquoMere Azrail aman

tanrının birliğine yokdur guumlmanrdquo ldquoOğlan kafiri [kacircfiri] goumltuumlrduuml yere urdu Burnundan kanı

duumlduumlk gibi şorladı Sıccedilrayıp şahan gibi kafirin [kacircfirin] boğazın ele aldı Kafir [kacircfir] aydur

Yiğit aman sizin dine ne derler dinuumlne girduumlm dedirdquo 26

Korkusuzluk endişeden beri olmak anlamında olan ldquoemacircnrdquo ticaricirc ve meslekicirc

konulardaki muumlnacircsebetleri nedeniyle gayri muumlslimlerin İslacircm topraklarına

girebilmesi iccedilin verilen izin belgesidir27

Selccediluklularrsquola ilgili kaynaklarda da ldquoemacircn

dilemekrdquo ccedilok rastlanılan bir durumdur Harp terminolojisinde emacircn ldquoemniyetin

sağlanacağı konusunda duumlşmana soumlz vermekrdquo demektir28

ldquoEmanrdquoın verildiği amaca goumlre ccedileşitli kullanım tarzları vardır 1ldquoeman birsquol-

kitaberdquo savaşta goumlnderilen yazılı emanı ifade eder 2 ldquoeman-ı ammrdquo savaşta

duumlşmanın tuumlmuumlne verilen barış teklifi niteliğindedir 3 ldquoeman-ı hassrdquo salahiyetli

birinin duumlşmandan bir veya birkaccedil kişiye verdiği emandır 4 ldquoeman-ı muvakkatrdquo

belirli bir suumlre iccedilin verilen ve muumltareke niteliğindeki emandır 5 ldquoeman-ı muumlebbedrdquo

suumlresizdir ve barışı temsil eder 6 ldquoeman-ı sarihrdquo ldquosana emin verdimrdquo ldquosiz

emniyettesinizrdquo ldquosize bir zarar yokturrdquo manasında verilen emandır29

24

Nizamuumllmuumllk age s124-125 25

Aydın Taneri ldquoTuumlrk Tarihinde ldquoEmanrdquo Kurumurdquo TAD XVII S28 Ankara DTCF 1996 s165 26

Taneri agm s167 27

Seyyar age s144 28

Ae 29

Taneri ldquoTuumlrk Tarihinde s166

233

Devletler arasında gidip gelen elccedililer goumlnderilme amacına goumlre bu tuumlrden

ldquoemanrdquoları taşımış olmalıdırlar Ayrıca elccedililerin dokunulmazlıklarının ldquoeman-ı sarihrdquo

verilerek sağlandığı veya ldquoeman-ı sarihrdquoin elccedililerin dokunulmazlıkları ile ilgili

uluslararası bir anlaşmanın bir maddesini oluşturduğu duumlşuumlnuumllebilir

Eski Tuumlrklerrsquode ldquo(boynuna) kuşak takmardquo ve elinde kılıccedil bulundurma ldquoeman

dilemerdquo işareti idi Kırgızcarsquoda ldquomoyunga kur (kuşak) salmakrdquo merhamet dilemeyi

ifade eder ldquoManas Destanırsquonda bir kahramanın ldquoboynuna kuşak koyuprdquo beyine

yalvardığı tasvir ediliyor ldquoKaplan doğmuş delinin accedilığı yaman geldi Yanındaki kırk

arkadaşı sızlanarak kalkıverdiler sakalları darmadağın oluverdi Alman-bet

boynuna kuşak (boto=futa) asıp yalvardırdquo İslami devirden itibaren boyuna kuşak

takmanın yerini boynuna kefen sarmanın aldığı goumlruumllmektedir30

Herhangi bir huumlkuumlmdarın ise ldquoemanrdquo vereceği kişiye ldquoeman kacircsesirdquo

yollaması acircdeti vardı Kacircseyi alan kişi iccedilindeki şerbeti iccediler ve boyun eğdiğini kabul

etmiş olurdu31

Tuumlrkccedile Selccediluknacircmersquode Selccediluklu Sultanı Alp Arslanrsquoa Bizans imparatoru

Diogenes tarafından goumlnderilen elccedili Urfa Kalesirsquoni kuşatmak uumlzere olan Sultan ile

Urfa Hanrsquoı arasında uzlaşma sağlamaya ccedilalışmıştır Fakat Sultan askerlerine

doldurdukları hendeği accediltırmasına rağmen anlaşma gereği elli bin dinarın

verilmemesi uumlzerine bu fesada elccedilinin sebebiyet verdiğini soumlyleyerek elccediliyi

oumllduumlrtmek istemiş fakat veziri Nizamuumllmuumllk tarafından bundan vazgeccedilirilmiştir

ldquohellip Alp Arslanrsquoa İstanbul Meliki Romanus nacircme ve resul [resucircl] goumlnderip ol elccedili

Sultacircnrsquoacirc Ruhacirc (Urfa) kalrsquoesinde vusul bulmuş idi Pes ol elccedili Ruhacirc Hanı ile Alp Arslanrsquoın

arasını bir mikdacircr macircl uumlzerine ıslacirch edip ellibin dicircnacircr uumlzerine karacircr olmuş idi Sultacircn dahi

racirczı olup iki cacircnibden teracirczi olıcak kalrsquoe halkı dediler ki bizim ile nifacirckı olmayıp vifacirckı

olduğun andan bilelim ki ceng iccedilin irsquodacircd etdiği esbacircbı bozup ol hendeği doldurduğu eşcarı

30

Ay s170 31

Ay

234

ihracirck ede Biz de kavl olunan macirclı vacircsıl edip iki cacircnibden muracircd hacircsıl ola Pes Alp Arslan

dahi soumlzlerine irsquotimacircd edip niyetlerinde fesacircd verdiğin bilmedi Emr eyledi asker ol hendek

iccedilinde olan cuumllmucircd ve eşcacircrı ihracirck edip cuumlmle tacircrumacircr etdiler Hisacircrın hendeği accedilılıp yol

kesilecek ehl-i kalrsquoe soumlzlerinde durmadılar Ol kavl olunan macirclı vermediler Alp Arslan

İstanbulrsquodan gelen elccedilidir fesacircda sebep deyip elccediliyi oumllduumlrmek muracircd edindi Vezicircr Nizacircm el-

Muumllk elccedili oumllduumlrmek adacirclet ve muumllucirck ortasında acircdet değildir dedi komadı Pes elccedilinin

nacircmesine cevacircb yazıp oradan doumlnduumlrduumller Gine İstanbulrsquoa goumlnderdilerhelliprdquo32

Tuumlrklerrsquode oumlteden beri uygulandığı uumlzere casusluk yapmadıkları suumlrece

elccedililere dokunulmazdı Yabancı diplomatik temsilcilerin ceza masuniyeti ilkesine

bağlı kalınırdı Ancak makucircl olmayan gerekccedilelerle geldiğinde ya da temsilcinin

uumllkenin siyasicirc ve askericirc guumlvenliğini tehlikeye duumlşuumlrecek ve şuumlpheli hareketleri

olduğunda hapse atılabiliyordu Bu genellikle uumllkenin uzak bir yerinde kontrol

altında tutarak ikacircmete mecbur etme şeklinde gerccedilekleştirilmekteydi Ccedilin İmparatoru

Wu-wei (MOuml 114-105)rsquonin Hun huumlkuumlmdarına goumlnderdiği elccedilisi Ccedilin hacirckimiyetine

girmeleri iccedilin bir ultimatom verdiği gibi hakanın kendi otağında ve devlet buumlyuumlkleri

oumlnuumlnde kuumlstahccedila soumlzler sarf etmiştir Hunlarrsquoın eğer savaşabileceklerse Ccedilin

İmparatorursquonun ordusuyla sınırda beklediğini eğer savaşamayacaklarsa Ccedilinrsquoe

bağlılıklarını bildirmelerini eskisi gibi kaccedilamayacaklarını kuzeyin otsuz susuz

soğuk bozkırlarında saklanamayacaklarını soumlylemiştir Bu duruma ccedilok kızan Hun

hakanı elccediliyi oumllduumlrtmemiş fakat Kuzey Denizi (Pei-hai=Baykal Goumlluuml)rsquonin

yukarısındaki buzlu boumllgelere suumlrguumln etmiştir33

Uluslararası ilişkilerde ldquoElccediliye zeval olmazrdquo şeklinde ifadesini bulan bir

bildiriyi karşı tarafa tebliğ etmekle goumlrevlendirilen kişinin bundan sorumlu

tutulamayacağı ilkesi Kuran-ı Kerimrsquode ve Peygamberimizin uygulamalarında da

yerini almıştır Hz Muhammed (sav) pek ccedilok konuda elccedililik ve yazışma yollarına

başvurmuştur Risacirclet genelde anlaşmanın maddelerini oluşturan icapların ve kabul

32

Erdoğan Merccedilil ldquoTuumlrkccedile Selccediluknacircmersquoye Goumlre Malazgirt Savaşırdquo TED S2 İstanbul İstanbul

Uumlni Ed Fak 1971 s21-22 33

Feda Şamil Arık ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve Cezalarrdquo TAD Ankara Uumlni

Tarih Boumlluumlmuuml XVII S28 Ankara DTCF 1996 s32 3435 Kafesoğlu Tuumlrk Milli s70 71 74

235

beyanlarının elccedili aracılığıyla karşı tarafa bildirilmesi goumlrevi iccedilin kullanılır Risacirclette

anlaşmadan doğan hak ve sorumluluk elccediliye değil yollayana aittir34

B Elccedililerin Guumlvenliği

Gerek İdil Bulgarları gerekse Hazarlar uumllkeleri uumlzerinden geccedilen kara ve

suyolları ticaretinden ticaricirc emtianın 110 oranında vergi almakta idiler Aldıkları bu

guumlmruumlk bedellerine karşılık da tuumlccarların guumlvenliğini sağlamak zorunda idiler

Nitekim nuumlmismatik bulgularla desteklenen doumlnemin ticaret hacmi bunun

sağlandığını goumlstermektedir35

Bağdatrsquota Abbasicirclerrsquoin iktidara gelişi ve halifeliğin yıkılması Doğu-Batı

yolunu yeniden accedilmıştır Bu yol uumlzerinde luumlks malların ticareti yapılmakta idi ve

bunların gelirleri gibi maliyetleri de yuumlksekti ldquoTransport koruyucu maaşları

guumlzergah [guumlzergacirch] boyunca su kaynakları ve goumlllerin başında kurulmuş rabatlar36

yol goumlstermek iccedilin dikilmiş işaretler yolcuların gecelemesi veya bilhassa sıcak

guumlnlerde dinlenmek iccedilin yapılmış kervansaraylar iccedilin etek dolusu paralar

oumldeniyordurdquo37

Kızıldenizrsquoden Ccedilinrsquoe yaklaşık iki yuumlz guumlnluumlk yol vardı ki o doumlnemlerde at

sırtında altı saatte alınan yol bir guumlne eşit kabul edilmekte idi Eğer Hazarrsquoın kuzey

sahilinden geccediliyorsa bu mesafe daha da uzamaktaydı Fakat Hazarlar bu yolun

guumlvenliğini titizlikle sağladıkları iccedilin tercih edilen bir yoldu

VIII yuumlzyılda Ccedilin ile Avrupa arasındaki bu kervan ticaretini tekellerinde

tutan Yahudi tacirlere de Farsccedila ldquorahrdquo= yol ve ldquodacircnrdquo=bilmek fiilinin koumlkuuml

anlamındaki kelimelerden oluşan ldquorahdacircnirdquo= yol bilen rehber adı verilmiştir

34

Nasi Aslan ldquoRisacircletrdquo DİA XXXV İstanbul 2008 s125 35

Golden Hazar Ccedilalışmaları s128-129 Ibn al-Faqih Kitab al-Buldan ed De Goeje s270-271 36

ldquorabatrdquo kelimesinin herhangi bir anlamı olmayıp ldquo İslam uumllkelerinde kara ve deniz sınırındaki

oumlnemli noktalarda yapılan asker barınağı ve korunakrdquo ldquohan kervansaray vb konaklayacak yerrdquo

anlamındaki ldquoribatrdquo kelimesi kullanılmak istenmiş olmalıdır Kelimenin ikinci zikredilen anlamıyla

Osmanlı doumlneminde kullanılan bir tabir olduğu bilinmektedir

236

Rahdanilerrsquoin 690 yılında Halife Abduumllmelikrsquoten kaccedilan İranlılar tarafından kurulmuş

ve daha sonra Bizansrsquotan gelen Yahudilerin de katılmıştır Halifeliğin Soğdiyana ile

Ccedilinlilerrsquoin de Tuumlrgişlerrsquole savaşları sırasında sekteye uğrayan bu meslek 756-763

An-lu-shan isyanından sonra tekrar canlanmıştır Uumlstelik Rahdaniler sadece ipek-

altın takası yapılan Doğu guumlzergacirchı değil guumlmuumlş sikke-kuumlrk takasının yapıldığı İran-

Kama arasındaki Kuzey yolunun da hacirckimi olmuşlardır Hazarya da bu yolların

kesişme noktası haline gelmiştir38

Semerkandrsquoın doğusunda yaşayan insanlar Hunlarrsquoa hizmet etmeye mecbur

edilmişlerdir Loulan ve Gushi gibi ticaret yollarında bulunan Tarım Havzası

devletleri ldquoccediloğunlukla Hunlarrsquoın goumlzuuml kulağı olmuş ve Han elccedililerinin yollarını

kesmek iccedilin silahlarını kullanmışlardırrdquo Bir Hun elccedilisi huumlkuumlmdar tarafından verilen

bir guumlvenilirlik nişanesi taşıdığında yolunun uumlzerindeki buumltuumln kabileler tarafından

guumlvenlikleri ve yiyecekleri sağlanmaktaydılar Bunun aksine Ccedilin elccedilileri bedelini

oumldemeksizin gıda veya at alamıyorlardı Bu nedenle Ccedilinli elccedililerin şikacircyette

bulundukları kaydedilmiştir Hunlar tacircbi devletlerden aldıkları vergiyi siyasi

buumltuumlnluumlk ve devletlerinin ekonomik refahı iccedilin kullanmışlardır39

Yani elccedililerin

yeme-iccedilme konaklama guumlvenlik vb ihtiyaccedilları bu şekilde sağlanmıştır

Tuumlrk Devletleri tarafından XI yuumlzyıldan beri kullanıldıkları tespit edilebilen

kervansaraylar buguumln bile benzerleri olmayan geniş oumllccediluumlde teşkilatlandırılmış sosyal

yardım muumlesseseleridir Kervan ve hac yollarını emniyete almak amacı da taşıyan

kervansarayların bilinen en eskisi VIII asırdan kaldığı kabul edilen Semerkandrsquoın

guumlneyinde Afganistan sınırına yakın Tirmiz civarında bulunan harabedir Bu

kervansarayın ne plan ne mimari ne de dış goumlruumlnuumlşuuml bakımından Selccediluklu

doumlneminde yapılanlara benzemediği kaydedilmiştir Yine harap durumda olan fakat

kesin tarihi bilinen kervansaray Merv yakınındaki Ribacirct Malikrsquotir (1080) Nişabur-

Merv yolunda Afganistan sınırına yakın ıssız bir boumllgede ise 1114 tarihli 1153rsquote

37

Gumileumlv Eski Ruslar s153 38

Ae s154 39

Nicola Di Cosmo ldquoHun İmparatorluğursquonun Kuruluşu ve Yuumlkselişirdquo Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s1094

237

Sultan Sencerrsquoin hanımı Tuumlrkacircn Hatun tarafından tamir ettirilen Ribacirct Şerif

bulunmaktadır40

Budizm ile ilgili olan Hunlarrsquoın huumlkuumlmdarı Meng-suumlnrsquouumln hizmetinde

şramanalar (Uygurlarrsquodaki bahşı) bulunmakta idi Bunların en meşhuru olan Hindli

rahip Dharmaksema veya Dharmarakşa idi Bu rahibin yolculuğu esnasında hanlarda

kaldığı belirtilmiştir41rdquo Meng-suumlnrsquouumln hizmetine 412 yılında girdiğine goumlre V

yuumlzyılda seyahat guumlzergacirchlarında konaklama yerlerinin bulunduğunu soumlyleyebiliriz

Yolların ana guumlzergacirchlar haline gelmesinde guumlvenlik su kaynakları ve

konaklama yerleri oumlnemli etkenler olmuşlardır Dağ ve geccedilitler uumlzerindeki yollarda

emniyeti ve yolcuların kısa suumlreli barınmalarını sağlamak iccedilin tesisler inşa edilmiştir

Emevicirc Abbasicirc Memlucirck Devletlerirsquondeki ribacirctlar Selccediluklularrsquoda yerlerini ccedilok daha

teşkilatlı olan kervansaraylara bırakmışlardır42

Ribacirctlar askeri amaccedillı muumlstahkem yapılardır Başlangıccedilta cihad iccedilin hazır

tutulan atların bağlandığı ve muracircbıtların (buralarda toplanan goumlnuumllluuml askerlerin)

konakladığı basit ccediladırlardan ibaretken giderek muumlstahkem yapılara doumlnuumlşmuumlşlerdir

Ticaret yolları uumlzerinde inşa edilenleri İslamlaşmanın tamamlanmasından sonra

kervanların guumlvenlik ve konaklama ihtiyaccedillarını sağlamaya youmlnelik birer kervansaray

niteliği kazanmışlardır43

Hanlar malların uumlretildiği ve ticaretinin yapıldığı isimlerini de buralarda

uumlretilen mallardan alan yerlerdi Guumlnuumlmuumlzde ise şehir iccedilinde ticaret amacıyla inşa

edilen yapılara han adı verilmektedir44

40

Oktay Aslanapa ldquoOrtaccedilağda Tuumlrklerin İleri Bir Sosyal Muumlessesesi Kervansaraylarrdquo TKAE

İstanbul Mart1963 s26 41

Emel Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-Krsquouuml Meng-Suumln (M367-433) Devrinde Sanrsquoatrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S100 YIX İstanbul TKAE Şubat1971 s319 42

M Yaşar Ertaş ldquoİstanbul-Şam Hac Guumlzergacirchındaki Menzil Kuumllliyelerinin Bakım ve Onarımı

(1729-1732)rdquo TKİD S15 İstanbul Kocav Yay 2006 s2 43

İsmail Yiğit ldquoRibacirctrdquo DİA XXXV İstanbul 2008 s76 ve 78 44

Şebnem Akalın ldquoKervansarayrdquo DİA XXV Ankara 2002 s299

238

Şehirler arasındaki yollar uumlzerinde yaptırılan ve kuruluşları bakımından

ccedileşitli ihtiyaccedillara cevap verecek şekilde olan yapılara ise kervansaray adı verilmiştir

Kervanların geccedilici olarak konaklayıp dinlendikleri bu yerlerde Eski Tuumlrkccedilersquode

ldquoarkış45rdquo denilen kervancıların taşıdıkları emtianın ticareti de yapılabilmekte idi

46

ldquoRibacirctlar sınır boylarında ve stratejik yerlerde ordu birlikleriyle binek

hayvanlarının konakladığı ileri harekacirctlar iccedilin askericirc amaccedillı yapılardı47rdquo

Ribacirctların savunma duvarları iccedileriye girişi sağlayan tek ana kapısı ahır ambar

askeri barınma boumlluumlmleri ve goumlzcuuml kuleleri bulunmakta idi Maverauumlnnehirrsquodeki

menzillerle Tuumlrkistanrsquodaki etrafı korunma duvarlarıyla ccedilevrili olan buumlyuumlk ccediliftlikler

de zaman zaman aynı amaccedilla kullanılmışlardır Ribacirctların kervansaraylara

doumlnuumlşmesinde bunun da payı vardır Maverauumlnnehirrsquode VIII ve IX asırlarda da

ribacirctlar kurulmuş fakat IX asrın sonlarından itibaren İslam dininin yayılmasıyla işlev

değiştirerek hankacirch ve oumlzellikle ticaret yolları uumlzerindekiler kervansaraylara

doumlnuumlşmuumlşlerdir Ribacirctların nitelik değiştirmesiyle Mısır Suriye ve Filistinrsquode

ldquodervişlere mahsus zaviye kimsesizleri ve hacıları barındıran misafirhanerdquo

Maverauumlnnehir ve İranrsquoda ise XI yuumlzyıldan itibaren kervansaray manasında

kullanıldıkları anlaşılmaktadır48

Gazneli Mahmudrsquo un emriyle Firdevsicircrsquonin anısına Meşhed yakınında Serahs

yolu uumlzerinde yaptırılan Ribacirct-ı Macirchicirc Ribacirct-ı Ccedilacirch (4101019-20) en erken Tuumlrk

kervansarayı olarak zikredilmektedir Karahanlı huumlkuumlmdarı Şemsuumllmuumllucirck Nasr b

İbrahim tarafından Buhara-Semerkant yolu uumlzerinde yaptırılan Ribacirct-ı Melikrsquoin (471

1078-79) yalnızca taccedil kapısı guumlnuumlmuumlze kalabilmiştir49

Buguumln Altınapa barajı suları altında kalan Altınapa Kervansarayı Selccediluklu

doumlneminin Konya-Beyşehir yolu uumlzerinde bulunmakta idi50

45

Nebi Bozkurt-Ahmet Turan Yuumlksel ldquoKervanrdquo DİA XXV Ankara 2002 s298 46

Akalın agm s299 47

Ay 48

Akalın agm s299-300 49

Ay s300 50

Mahmut Akok ldquoKonyarsquoda Uumlccedil Tarihi ve Mimari Eser Altınapa Kervansarayı Hasbey Daruumllhuffazı

ve Selim II İmaretirdquo Tuumlrk Arkeoloji Dergisi SXX-I Ankara TTK 1973 s5

239

Farsccedila ldquokacircrbanrdquo kelimesinden gelen ldquokervansarayrdquo SBayram tarafından

şoumlyle tanımlanmıştır ldquoYollar uumlzerinde kervanların dinlenmesine ve gecelemesine

mahsus buumlyuumlk han51rdquo Eşkıyaların saldırılarından korunma amacıyla muumlstahkem

yapılmış bu binalarda ocaklı yatakhaneler eşyaları koyacak mahzenler hayvanlar ve

arabaları koyacak ahırlar araba tamirhanesi nalbant kahvehane mescit vs

bulunmakta idi Kervansaraylar Tuumlrkistanrsquoda ribacirct adıyla kullanılmakta idiler52

C Protokol Kuralları ve Elccedililerin Protokoldeki Yerleri

Tuumlrk hakanlarının otağlarında savaşta ve barışta değişmeyen belirli bir oturma

ve yer alma duumlzeni mevcuttu ldquohellipananeye goumlre bu yer ve pay meselesi ilk olarak

Oğuz Han tarafından yasaya bağlanmış ve Oğuz Hanın koyduğu kaideler değişmez

telakki [telacirckki] edilmiştirrdquo53

ldquoMevkirdquo anlamındaki ldquoOrun54rdquo ve ldquopayrdquo macircnacircsındaki

ldquouumlluumlşrdquo adı verilen kurallardan oluşan bu sisteme gelen yabancı elccedililer de şahit

olmuşlar ve kendileri de gereken kuralları uygulama konusunda dikkat etmişlerdir

Bazen de hakanın goumlrevli memurlarınca youmlnlendirilmişlerdir Orun toylarda hangi

kabile mensubunun nereye oturacağını hangi devlet erkacircnının ayakta hangisinin diz

uumlzerinde olacağını ve tahtın neresinde bulunacağını tespit ederken uumlluumlş de ziyafette

kimin yemeğin neresinden alabileceğini belirlemekteydi55

ldquoŞecere-i Tuumlrkrdquote Guumln Hanrsquoın topladığı toya ldquoKadın erkek buumlyuumlk kuumlccediluumlk

herkesinrdquo katıldığı belirtilmektedir56

Eski Tuumlrklerrsquode toy ve şoumllenlerde Han

milletine ziyafet ccedilekiyordu fakat bu ziyafetler aynı zamanda birer toplantı

niteliğinde idi Ccediluumlnkuuml savaş ve barış kararları buralarda alınırdı Devlet ileri

51

Sadi Bayram ldquoKervansaraylarımızrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C1 S8Y1 Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm

Bakanlığı Ağustos1977 s42 52

Bayram agm s42 Celacircl Esad Arseven Sanat Ansiklopedisi II İstanbul MEB Yay 1965

s1052 53

Babaoğlu age s82 54

Kayabalı- Arslanoğlu agm s879-880 55

Mehmet Seyitdanlıoğlu ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi ldquoToyrdquo Uumlzerine Duumlşuumlncelerrdquo TAD Ankara

Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml XXVIII S45 Ankara 2009Mart s8-9 56

Babaoğlu age s65

240

gelenleri yanında halkın da katıldığı bu kalabalık toplantıda karışıklığa meydan

vermemek iccedilin belirli bir duumlzen gerekliydi Bu nedenle toy ve şoumllenlerin bir duumlzeni

ve kuralı vardı Her bir kabilenin yeri ve yiyeceklerden alacağı pay belli idi Eski

Tuumlrklerrsquode Hunlarrsquodan itibaren her yıl farklı amaccedillarla uumlccedil ayrı toy duumlzenlenmekte idi

Bu toplantıların en oumlnem arz edeni hiccedil şuumlphesiz kağanın yanında hatun aygucıuumlge

şadapıt tarhan apa erkin tudun ilteber denilen beylerle prensler buyruklar tacircbi

boyların ve yabancı temsilcilerin katılımlarının zorunlu olduğu sonbaharda

dokuzuncu ayda (buguumlnkuuml takvimle Ekimrsquode) yapılanı idi Ccediluumlnkuuml bu resmicirc ziyafette

hazır bulunmak itaat ve saygının bir ifadesi idi57

725 senesi Nisanrsquoında İmparator Ccedilinlilerrsquoin atalarını anmak uumlzere her yıl

duumlzenledikleri Fecircng-shan toumlreni iccedilin ccedilıkılacak doğu gezisine davet etmek iccedilin Chung-

shu-chih-shecircng dereceli veziri Yuumlan Checircnrsquoe vekil Hung-lu-chrsquoing unvanını vererek

Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili olarak yollamıştır Bilge Kağanrsquoın Kuumll Tegin Tonyukuk ve diğer

erkacircnıyla birlikte elccediliye verdiği bu ziyafette hatunu da yanında yer almıştır58

Bunun yanı sıra protokoluumln gerektirdiklerine uymak da saygı ve goumlrguumlnuumln bir

ifadesi idi Ccediluumlnkuuml bu kurallar as-uumlst ilişkisinde oluşabilecek yanlış anlamaları

engellemeye youmlnelikti Bunun aksi bir durumda yaşanan gerginliklerin tarihte pek

ccedilok oumlrneği vardır 613 yılında Sibir-hanrsquoın elccedilisi bir davette imparator ile aynı hizada

oturmuş elccedili hatasını anlasa da olaylar olumsuz youmlnde değişmeye başlamıştır59

Tuumlrgiş Kağanı Sou-loursquonun 729 yılınında eski dostluklarının devamı

mahiyetinde İmparator Hiuen-tsong (712-755)rsquoa goumlnderdiği elccedilisi Che-tche-a-pou-

se (Şe-ccedile-apuse) sarayın Feng Koumlşkuumlrsquonde karşılanmıştır Fakat aynı anda II Goumlktuumlrk

Devletirsquonin elccedilisi de saraya geldiği iccedilin Ccedilin İmparatorursquonun verdiği ziyafet sırasında

bir protokol krizi yaşanmıştır Goumlktuumlrk elccedilisi Ccedilin protokol yetkililerine ldquoTuumlrgiş

Devleti kuumlccediluumlktuumlr Menşe bakımından da Tuumlrk soyundandır Bu sebeple birinci sırayı

alma hakkına sahip değildirrdquo diyerek devletinin buumlyuumlkluumlğuumlnuuml ve itibarını dile

57

Kafesoğlu ldquoEski Tuumlrklerde s218 K Shiratory On the Territory of the Hsiung-nu Prince

Hsiu-trsquou Toyo-Bunko S5Tokyo 1930 s27 vd 58

Chang age s181

241

getirmek istemiştir60

Bunun uumlzerine Tuumlrgiş elccedilisi ldquoBuguumln iccedilin bu ziyafet benim

şerefime hazırlandı İkinci sıraya geccedilememrdquo cevabını vermiştir Ccedilin saray goumlrevleri

kısa bir muumlşaverenin ardından Goumlktuumlrk elccedilisini ziyafette doğuda kurdukları ccediladıra

Tuumlrgiş elccedilisini de batıda kurdukları ccediladıra alarak ccediloumlzuumlm bulmuşlardır Ziyafetten

sonra Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisine unvan ve hediyelerini sunmuştur61

758 yılında Uygurlar Moyunccedilur Kağan ile Ning Kuo unvanlı Ccedilinli

Prensesrsquoin evlenmesi isteğiyle elccedililer goumlndermişler ancak Abbasicirclerrsquoin bazı şefleri ile

aynı zamanda Ccedilin Sarayırsquonda bulunmaları huzura giriş sırası konusunda problem

ccedilıkmasına sebep olmuştur Teşrifat memurları elccedilileri aynı anda farklı kapılardan

iccedileri almakla ccediloumlzuumlm yolu bulmuşlardır62

Sultan Alp Arslanrsquoın tahta ccedilıkınca Abbasicirc halifesine goumlnderdiği elccedililik heyeti

Halifersquonin huzurunda iken bir teşrifat muumlnakaşası yaşanmıştır Kadırsquol-Kuzacirct Ebucirc

Abdillah Dacircmgacircnicirc Selccediluklu elccedilisi Kadı lsquoAmrrsquoın kendisinden daha uumlstte oturmasına

itiraz etmiştir Aslında Halifelik baş kadısı oturma duumlzeni konusunda haklı olmasına

rağmen elccedililik heyetinin misafir olduğu gerekccedilesiyle itirazı dikkate alınmamıştır63

Eski Tuumlrk devletlerindeki bu duumlzen Selccediluklularrsquoda da devam ettirilmiştir

Nizacircmuumlrsquol-muumllk ekacircbirin her nerede duracaklarsa her zaman aynı yerlerini almalarını

yanlış yere gidenlerin uyarılmasını tavsiye etmiştir Ayrıca hazinede daima yirmi

takım has silah bulunmasını yabancı temsilciler geldiğinde gucirclamların bunlarla

donatılmış bir biccedilimde tahtın etrafında durmalarını soumlylemiştir64

Huumlkuumlmdar saray dışında sefer halinde iken resmicirc hayatına at unsuru da

girdiğinden duruma uygun tedbir ve protokol kuralları getirilirdi Ancak sarayda ve

otağda değişmeyen esas devleti temsil eden huumlkuumlmdarın ve kabullerin yapıldığı

59

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s222 60

Salman age s57 61

Ae s 57-58 62

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s63 63

Koumlymen ldquoAlp Arslan s81 64

Ae s18

242

mekacircnın muumlmkuumln olduğunca ihtişamlı goumlruumlnmesi idi Atların altın ya da guumlmuumlş

işlemeli eyerlerle hazırlanması da bu esasın gereği idi65

D Elccedililerin Maiyetleri

a Tercuumlman

Elccedililik heyetlerinde elccediliden başka pek ccedilok meslek erbabı da yer almakta idi

Ccedilince ldquokrsquoi-wan-chenrdquo (krsquoiĕt-miwən-trsquośiĕn)= ldquokelmuumlrccedilinrdquo Moğolcarsquoda

ldquokelemuumlrccedili66rdquo yani ldquotercuumlman yorumcurdquo heyetin olmazsa olmazlarındandı

KumanKıpccedilak lehccedilesinde tercuumlmana ldquotolmaccedil ya da tılmaccedilrdquo denilmekte idi Farsccedila

bir kelime olup Osmanlı Tuumlrkccedilesirsquonde de kullanılmış olan ldquodilbend dilbent67rdquo

ldquotercuumlmanrdquo kelimesinin karşılığı idi

b Ulak

Ccedilincersquode ldquofu-chu-chen (pirsquouət-trsquośiĕn ) = ldquopuumlrtuumlkccedilinrdquo Moğolcarsquoda

ldquooumlrtegeccedili(n)rdquo şeklinde ifade edilen ldquouşak ulak posta tatarırdquo da soumlzluuml mesaj mektup

belge vs goumltuumlren kişi olması hasebiyle bir nevi elccedililik goumlrevini yerine getirmekte idi

ldquoPosta tatarı ulakrdquo anlamında Ccedilince ldquo hien-chenrdquo (ġam- trsquośiĕn ) ldquoġiam-činrdquo

Moğolca ldquo jamccedilinrdquo Tuumlrkccedile ldquoyamrdquo kelimesi de kullanılmıştır

Siyasetnacircmersquode devlet işlerinin yolunda gitmesi iccedilin ldquoulakpostacırdquo

goumlndermenin oumlnemi dile getirilmiştir Ulaklar belli başlı yollara belirli mesafelere

goumlnderilmekte idiler Oumlyle ki ldquohellipelli fersahlık yerden olan her haber gece guumlnduumlz

65

Koumlymen agm s51 66

Ferdinand D Lessing Moğolca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev Guumlnay Karaağaccedil Ankara TDK 2003 s715 67

Ccedilağbayır age s1222

243

yetişirrdquo68

denilmektedir Ulakların işlerinden kalmamaları iccedilin geccedilmişteki adet

uumlzere onlara yardım eden ldquonaibrdquolerinin olduğunun bildirilmesi Eski Tuumlrklerrsquode de

usuluumln bu olduğuna işaret etmektedir

c Kapıcı

Ccedilince ldquokrsquoo-po-chenrdquo (krsquoa-brsquoak- trsquośiĕn )= ldquoqabaqccedilinrdquo Moğolca ldquoqaġaccedilirdquo

(ldquokapatanrdquo manasında) veya ldquoqabaġccedilinrdquo yani ldquokapıcırdquo ise elccedilileri hakanın huzuruna

alma ve uğurlama işi ile meşgul olmuş olmalıdır

d Kacirctip

Ccedilincersquode ldquopi-tecirc-checircnrdquo (brsquoji-tək- trsquośiĕn)= ldquobitekccedilinrdquo Moğolcarsquoda ldquobiccedilecircccedili

biccediligeccedilibitigeccedilirdquo Tuumlrkccedilersquode ldquobitikccedili bitiguumlccedili ya da bidguumlccedili er69rdquo denilen ve idaricirc bir

unvan olan ldquokacirctip yazıcırdquo yine elccedilinin birinci derecedeki mahiyetlerindendi

Haussig Tuumlrkccedile ldquobitirdquo kelimesinin Ccedilincersquode fırccedila kelimesinin karşılığı olarak

kullanılan ldquopirdquo70

kelimesinden geliştirilmiş olduğu fikrindedir

Kacirctiplik mesleğine MOuml III bin yılından itibaren rastlanmaktadır Eski

Mısırrsquoda kutsal bir meslek olan kacirctiplik aynı zamanda yuumlksek bir devlet memurluğu

statuumlsuumlne sahipti71

Mezopotamya toplumunun uumlst duumlzey acircilelerinden gelen kacirctiplerin

baba mesleği grubu iccedilinde elccedililerin de bulunduğu tespit edilmiştir72

Kacirctipler iyi bir uumlsluba sahip zarif yazı tarzı olan kadastrodan anlayan

kıymet takdiri yapabilen vergi ordunun idacircresi ve hukukicirc konularda kuralları bilen

tecruumlbeli kişilerdi Kacirctiplikten vezirliğe geccedilen kişinin ise hukuk ilmini bilmesi

68Nizamuumllmuumllk age s113

69Goumlmeccedil agm s131

70 Haussig age s198-199

71 Nuray Yıldız ldquoEskiccedilağ Kuumlltuumlr Tarihinde Kacirctiprdquo TED S16 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak

1998s1 72

Yıldız agm s3

244

gerekliydi73

Kacirctiplerin hat kabiliyeti kadar mektupta kullandığı uumlslubun oumlnemini şu

oumlrnek ortaya koymaktadır Su-lursquonun hatunu Chiao-he bir elccediliyi on bin kadar atı

satmak iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-hsienrsquoe goumlndermiştir ldquoMektubun

uumlslubu [uumlslucircbu] emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien elccediliyi doumlvduumlruumlp

tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi donarak oumllmuumlştuumlrrdquo

Eski Tuumlrk saraylarında ccedileşitli dilleri bilen kacirctipler bulunmaktaydı Mesela

Vyuumlzyılda Tobalarrsquoda ldquokacirctiprdquo anlamındaki ldquobiticinrdquo (bitikccediliyazıcı) kelimesi

kullanılmıştır74

Anadolu Selccediluklularırsquonda Farsccedila ve Arapccedila dışında Latince ve

Yunanca bilen kacirctipler de vardı75

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquobitigrdquo ldquomektuprdquo ldquobiticibitigrdquo de ldquomektubu yazan kişi

kacirctiprdquo anlamındadır Her ne kadar iletiler şifahi olarak bildirilse de mektuplar

elccedililerin can guumlvenlikleri accedilısından oumlnemli idi Dolayısıyla mektubu yazan saray

goumlrevlilerinin bilgi beceri ve guumlvenilirlikleri devreye giriyordu

- ldquonece me bilig bilse begler oumlzi bitigccedili kerek ol bitişe soumlz Beyler ne kadar

bilgili olurlarsa olsunlar soumlzlerini yazmak iccedilin onlara yine de kacirctip lacirczımdırrdquo

ldquobitigccedilike aygu kerek iccedil soumlzin kuumldezse bitigccedili oumlkuumlş ya azın Kacirctibe sırları soumlylemek

icap edecektir kacirctip az veya ccedilok olsun bunları gizli tutmalıdırrdquo 76

-ldquobitikccedili biliglig ukuşlug kerek hatı uz belagat takı edguumlrek Kacirctip bilgili ve

akıllı olmalı guumlzel bir hatta ve uumlstuumln bir belacircgate sahip olmalıdırrdquo77

- ldquobitigde hat uz bolsa accedillur koumlnguumll okıgu kelir baksa avnur koumlnguumll

Mektubun yazısı guumlzel olursa goumlnuumll accedilılır onu goumlruumlnce onu goumlruumlnce insan okumak

ister goumlnuumll avunurrdquo78

73

Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD Ankara Uumlni DTCF Tarih

Boumlluumlmuuml V S8-9 Ankara 1967 s92 dp112 74

Haussig age s198-199 75

Delilbaşı age s75 76

Ae 77

Ae 78

KB I Metin s280 280 282 282 KB II Ccedileviri s198 198199 199 Beyitler 2674 2675 2693

2694

245

Sultan Tuğrul Bey Nişaburrsquoa gidince İmam Muvaffakrsquotan kendisine

Arapccedilarsquoya hacirckim bir kacirctip tavsiye etmesini istemiş imam da Arap dili yanında

Tuumlrkccedile guumlzel yazı yazma guumlzel ve accedilık konuşma fenn-i istifacirc ve siyakat konularına

da vacirckıf olan Kuumlnduumlricircrsquoyi tavsiye etmiştir79

Selccediluklu vezirlerinden Kuumlnduumlricirc ile Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln kacirctiplik mesleğinden

oldukları bilinmektedir Ccediluumlnkuuml Abbasilerrsquode vezirler kuumlttacircb sınıfından seccedililmekte

idiler Buumlyuumlk Selccediluklu Devletirsquonde de bu usucircl devam ettirilerek Abbasi vezirleri

formasyonuna haiz diplomatik belgelerin hazırlanması ve malicirc konularda tecruumlbeli

kişiler vezir olarak tayin edilmişlerdir80

Sultan kacirctipliği en oumlnemli goumlrevlerden

biridir Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Ardeşir (226-240) ldquoHer huumlkuumlmdarın vezir nedim kacirctib

(debir) ve hacirccibrsquoini iyi seccedilmesi gerekir Ccediluumlnkuuml sultanın selacircmeti vezir sayesinde

muumlmkuumlnduumlr nedimrsquoi aklını goumlsterir kacirctib fazilet ve bilgisini isbat [ispat] eder

hacirccibrsquoi ise siyasetinin delilidirrdquo demiştir81

e Kılavuz

Kılavuzlar youmlnetiminde tecruumlbeli yuumlksek askerlik bilgisi olan ccedilok oumlnemli

mevkide bulunmuş olan kişilerdir82

KumanKıpccedilak Tuumlrkccedilesirsquonde ldquokalauzrdquo Soğdca ldquokulabuzrdquogtkulaġuz Eski

Tuumlrkccedilersquode kula vuz DLTrsquode ldquokılavuzrdquo şeklinde kullanılmıştır83

Eski Uygur

Tuumlrkccedilesirsquonde ldquokılavuzrdquo ya da ldquorehberrdquo manasını ldquoyolccedilı84rdquo kelimesi karşılamıştır P

Goldenrsquoın ldquokılavuzrdquo kelimesi ile ilgili SG Clausonrsquodan aktardığı bilgi şoumlyledir

ldquoΒοοκολαβράς (+qolabur qulabuzrsquoun lsquokılavuzrsquo Oğurcasırdquo Ayrıca dipnotunda

ldquoqulacircvuzrdquo koumlkeni karanlık bir kelime şeklinde accedilıklama yapılmıştır Ccedilağataycarsquoda

79

Taneri agm 1967 s87 80

Ay s82 81

Ay s87 dp79 Ravendicirc Farsccedila met 97 Tuumlrkccedile trc s96 82

İ Kayabalı-CArslanoğlu ldquoTarih Boyunca Tuumlrk Ordusunu Meydana Getiren Tuumlrk Devlet Beylik ve

Hanedanlıkları (Kaynak-1) Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S130 YXI İstanbul TKAE s877 83

Ccedilağbayır age s2829 84

Caferoğlu age s302

246

ldquoadaşccedilırdquo 85 ldquokılavuz rehberrdquo anlamına gelmektedir ATemir ldquoyirccedili yerccedilirdquo iccedilin eski

ve yeni lehccedilelerde ldquokılavuzrdquo86 anlamında demektedir

f Vezir

Buumlyuumlk Selccediluklu Devletirsquonin kurulmasıyla Tuğrul Bey (1038-1063) tarafından

tesis edilen vezirlik makamına Cuumlveynicirc Kevbacircnicirc Sacirclacircr87

-ı Buzgacircn olarak da bilinen

Ebursquol-Kasım Buzgacircnicirc88 Ebursquol-Feth Racirczicirc Reisuumlrsquol-ruumlesacirc Mikacircil Ebu Ahmet Dihistacircnicirc

Amrek Amicircduumlrsquol-muumllk Ebu Nasr Kuumlnduumlricirc getirilmişlerdir Alp Arslan (1063-1072) ve

Melikşah (1072-1092) devirlerinde ise Nizacircmuumlrsquol-muumllk vezirlik yapmıştır

Ayrıca vezirlerin aristokrat sınıftan ve toprak sahibi olması gerekliydi

Kuumlnduumlricirc ile Nizacircmuumlrsquol-muumllk birer dihkacircn (ccediliftccedili renccedilber koumly ağası) oğulları idiler ve

Kuumlnduumlricirc kendisi de bir dihkacircndı89

Buzgacircnicirc Selccediluklu hizmetinde bulunmadan oumlnce uzun suumlre Tuğrul Beyrsquoin

uumlvey kardeşi İbrahim Yınal ile mektuplaşmış 1038 yılında kuvvetiyle birlikte

Selccediluklularrsquoa itaatini bildirmiştir90

Nizacircmuumlrsquol-muumllk babasıyla Horasan valisi Ebursquol-Fazl Sucircricircrsquonin maiyetinde ve

sonra da Horasan İsfehsacirclacircrırsquonın hizmetinde bulunmuştur Daha sonra Ccedilağrı Beyrsquoin

Belh valisi tarafından vilayet işlerine memur edilmiş oradan da Ccedilağrı Beyrsquoin

tavsiyesiyle kacirctip olarak Alp Arslanrsquoın vezirliğini yapmıştır91

85

Abduumllkadir İnan ldquo ldquoAdaşrdquo ve ldquoSağdıccedilrdquo Kelimelerinin En Eski Anlamlarırdquo Makaleler ve

İncelemeler Ankara TTK1968 s302 86

Temir agm s1121 87

Buzgacircnicirc Gazneli Devletirsquonde sacirclacircr ruumltbesinde bir ordu mensucircbu olarak bulunduğu iccedilin bu unvanla

da anılmaktadır Bkz Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s84 88

Buzgacircnicirc Gazneli Devletirsquonde sacirclacircr ruumltbesinde bir ordu mensucircbu olarak da bulunmuştur Koumlymenrsquoe

goumlre devletin ilk veziri Buzgacircnicirc iken A İkbal Nahcivacircnirsquonin ise Ebursquol-Feth Racirczicircrsquoyi kabul ettiği

Buzgacircnicircrsquonin 1044 yılında Tuğrul Beyrsquoin veziri olduğunu belirttiği kaydedilmiştir Bkz Taneri agm

s83 dp54 MA Koumlymen Buumlyuumlk Selccediluklu II s 64 89

Taneri agm s85 90

Ay s86

247

Ebursquol-Feth Racirczicircrsquonin ise İsfahan hacirckimi Alacircuumlrsquod-devle Kacirckeveyhrsquoin ve sonra

da oğlu Feracircmuzrsquoun veziri iken elccedililikle goumlrevlendirilerek Selccediluklularrsquoa goumlnderildiği

Tuğrul Beyrsquoin teklifini kabul ederek Selccediluklu veziri olduğu bilinmektedir92

Reisuumlrsquol-ruumlesacirc Mikacircil Gazneliler devrinde sarayın oumlnemli goumlrevlerinde

bulunmuş ve Ccedilağrı ile Tuğrul Beyrsquoin uumlzerine goumlnderilen ordunun kethuumldalığını

yapmıştır93

Ebu Ahmet Dihistacircnicirc Amrek ldquorıbacirct-ı kussarrdquo da malicirc işler memuru idi94

Huumlkuumlmdara destek olacak akıllı bilgili ve hacirckim idacircre adamları gereklidir

Bu goumlrevlilerin başta geleni vezirlerdir

ldquohellipvezir beylerin eli demektir onlar işleri bu ellerle goumlruumlrlerrdquo ldquohellipbey iccedilin vezir

luumlzumludur vezir iyi olursa bey rahat uyurrdquo ldquoBeylerin yuumlkuumlnuuml yuumlklenen vezirdir beyliğin

temelini sağlamlaştıran da vezirdirrdquoldquoBir beye yol goumlsteren vezirdir halka muhacircfızlara ve

hizmetkacircrlara nizam veren odurrdquo ldquoEger vezir yuları ters tarafa ccedilekerse her şey ters olurrdquo95

ldquoPadişah (vezir ve mutemed adamlarının) devlet işlerini usuluumlnce [usuluumlnce] idacircre edip

etmediklerini gizlice daima sormalıdır Ccediluumlnkuuml padişahın ve memleketin iyiliğe ve karışıklığa

duumlşmesi onlara bağlıdır Vezirin iyi ve parlak olduğu zaman memleket mamur olur ordu ve

reacircyacirc memnun ve rahat olurlar Padişahın goumlnluuml ferah olur (Vezir) koumltuuml olunca memlekette

karışıklık doğar ki telacircfisi guumlccedil olur Padişahın daima zihni karışır uumlzuumlluumlr ve mustarip olur

Vezir padişahı iyi ad sahibi ve duumlnyaca tanınmış yapar Buumlyuumlk olmuş bulunan ve cihacircnrsquoa

emir vermiş olan ve adını iyiliği ile kıyamete kadar goumltuumlrecek olan padişah (bunlara) iyi rey

sahibi vezir yuumlzuumlnden ulaşmışlardırrdquo96

91

Taneri agm s87-88 Hondmicircr Duumlstucircr 150-151 İbn Hallikan İngterc 413 92

Ay s86-87 93

Ay s87 94

Ay 95

KB Beyitler 21812182 2183 5336-5337 Uydu agm 1992 s433

248

Vezirin taşıması gereken vasıflar şoumlyle sıralanabilir

1 Akıllı zeki olmalı97

2 Bilgili olmalı98

3 Asil bir aileden gelmeli99

4 Halk iccedilinden yuumlkselmiş seccedilkin insan olmalı100

5 Hizmete hazır olmalı hizmette kusur etmemeli 101

6 Emanete karşı titiz olmalı 102

7 Sır saklamayı bilmeli 103

8 Duumlruumlst guumlvenilir olmalı104

9 Yuumlzuuml guumlzel ve kıyafeti duumlzguumln olmalı105

10 Saccedilı sakalı duumlzguumln olmalı 106

11 Takva sahibi olmalı107

12 Oumlzuuml soumlzuuml bir olmalı 108

13 Sakin tabiatlı hiddetten uzak ve yumuşak olmalı109

14 Asil tabiatlı olmalı 110

Uumlnluuml Goumlktuumlrk veziri Tonyukuk bir sınır guumlmruumlk memurunun oğlu olarak

Ccedilinrsquode doğup Ccedilinrsquode buumlyuumlduumlğuuml iccedilin Ccedilinlilerrsquoi ccedilok iyi tanıyordu111

Yuumlksek Tuumlrkluumlk

gururu ve şuuruna sahipti Geccedilmişte yapılan doğru ve yanlışları ayırt edebilecek

guumlccedilluuml bir muhakeme becerisine sahipti Bunun farkında olarak yazıtlara ldquoTanrı bilgi

96

Nizamuumllmuumllk age s225 Uydu agm 1992 s433 97

KB Beyitler 185 2188-2189 2222 98

Ae Beyitler 2185 2188 2218 99

Ae Beyitler 2186 2189 2194-2195 2197 100

Ae Beyit 2184 101

Ae Beyit 2237 102

Ae Beyit 2237 103

Ae Beyit 2677 104

Ae Beyitler 2186 ve 2211 105

Ae Beyitler 2208 2213 2215 106

Ae Beyit 2217 107

Ae Beyitler 2186 2190-2192 108

Ae Beyit 2235 109

Ae Beyit 2209 4140 110

Ae Beyitler 2187 2195 2197 111

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun

Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980

s185

249

verdiği iccedilinrdquo ldquoİlteriş Kağan oluncahellip bilicisi yardımcısı doğrudan doğruya ben

idimrdquo 112

diye kaydettirmiştir

Selccediluklularrsquoda huumlkuumlmdarın vekili sıfatıyla onun muumlsaadesiyle ve denetimi

altında devletin buumltuumln işlerini sevk ve idare eden vezirler yabancı ve vasal

huumlkuumlmdarlar veya onların elccedilileriyle olan muumlnasebetlerde de goumlrevli idiler113

Selccediluklularrsquoda vezirlerin kimi zaman da kız istemek uumlzere elccedili tayin

edildikleri bilinmektedir Sultan Tuğrul Bey halifenin kızını istemek uumlzere veziri

Kuumlnduumlricircrsquoyi goumlrevlendirmiştir Kuumlnduumlricirc beraberinde emirler hacirccibler kadılar ve

şahitlerden oluşan kalabalık bir heyet ile halifeyi iki defa ziyaret etmiştir114

Yine

Kuumlnduumlricirc Ccedilağrı Beyrsquoin kızı Arslan Hatun (Hatice)rsquoun halife ile nikacirch merasimlerinde

hazır bulunmuş halife Kaim veziri resmi bir toumlrenle huzuruna kabul etmiş ve

Selccediluklu erkacircnını takdim etmesini emretmiştir Amicircduumlrsquol-muumllk Ebu Nasr Kuumlnduumlricirc

futa bağlanıp Selccediluklu ileri gelenlerini kabul etmiştir115

Kuumlnduumlricirc daha sonra divan-ı işraflık yapmıştır ATaneri Huumlseynicircrsquonin verdiği

Kuumlnduumlricircrsquonin ilk goumlrevinin hacircciblik olduğu bilgisine ancak Tuumlrklerden hacirccib

olabileceği gerekccedilesiyle şuumlpheyle bakmıştır116

Vezirler gerektiğinde huumlkuumlmdarın seyahatlerinde ve ziyaretlerinde refakat

ederlerdi Refakatleri sırasında tercuumlmanlık goumlrevini de uumlstlenirlerdi Bu nedenle

elccedililik goumlrevini yerine getiren vezir dil bilmek zorunda idi 1087 yılında Melikşah

Bağdat ziyaretine veziri Nizacircmuumlrsquol-muumllk refakatinde gitmiş ve halifenin veziri

Zahicircruumlrsquod-din Ebucirc Şucacirc tarafından karşılanıp ağırlanmışlardır Nizacircmuumlrsquol-muumllk

Sultanrsquoın halife Muktedicircrsquoyi ziyareti sırasındaki resmicirc merasimde huzura giren

112

Muharrem Ergin Orhun Abideleri 41 Baskı İstanbul Boğaziccedili Yay 2008 s67 Tonyukuk

Guumlney satır 7 113

Taneri agm s98-99 114

Ay s153 115

Ay s136-137 116

Ay s87

250

Selccediluklu erkacircnını halifeye tercuumlmanlık ederek takdim etmiştir Yine Kuumlnduumlricirc de

Tuğrul Beyrsquoin halife Kaimrsquoi ziyareti esnasında tercuumlmanlık yapmıştır117

g Kanar

Kanar Tuna Bulgarları huumlkuumlmdarı Omurtagrsquoın (814-831)babası Krum Han

(803-814) adına yaptırdığı Madara Kabartmaları kitabelerinden birinde Krumrsquoun

oğlu Omurtagrsquoı ldquoKanarrdquo olarak atadığından bahsedilmiştir AyrıcaTuna

Bulgarlarırsquonda Kanar-Tigin şeklinde bir oumlzel isim de kullanılmıştır118

G Feherrsquoe

goumlre ldquokanarrdquo kan akıtma kan akıtan kan hakimi manalarına gelmektedir

ldquoKanarlarrdquo uumllke dahilindeki şahsicirc ccedilekişmelerde antlarda anlaşmalarda en buumlyuumlk

hacirckim olarak vazife yaparlardı Sonunda ise kan akıtırlardı Bununla bir nevi soumlz

verilip sadakat goumlsterilirdi Bunlar aynı zamanda diplomatik şahıslardı Dahildeki ve

uumllkeler arasındaki belgelerin imzalanmasında en yetkili kimselerdi Kısaca ccedilok

muumlhim yeminlerde anlaşmalarda kanın akıtılmasını sağlarlardı119

Feherrsquoin dacirchildeki

uumllkeler ve uumllke dacirchilindeki şahsi ccedilekişmeler olarak belirttiği tacircbi olan devletler

olmalıdır Nitekim tacircbi-metbucirc arasında da elccedili goumlndermeler yazışmalar anlaşmalar

goumlruumllmektedir

Elccedililerin maiyetleri hakkında verdiğimiz bilgilerden başka bir de bu elccedililik

heyetlerinin kişi sayılarına değinelim

Elccedililerin maiyetlerindeki ccedileşitli unvanlardaki bu goumlrevlilerin sayıları durum

ve zamana bağlı olarak değişebilmekte idi Başlangıccedilta ccedilok az sayıda kişi ile

oluşturulan heyetler zamanla ilişkilerin yoğunlaşması ve elbette guumlzergacirchlar

uumlzerindeki yolların daha bakımlı ve daha emniyetli bu yollar uumlzerindeki konaklama

imkacircnlarının daha konforlu hacircle getirilmesi neticesinde sayıları yuumlzlerce kişiyi bulan

elccedililik heyetleri hacirclini almışlardır Bunda kalabalık heyetlerin devletin ihtişamı ve

117

Taneri agm s136 İsfahani Arap met14 Tuumlrk met 11 118

Donuk agm s48 119

G Feher Dıe ınschrift Des Reıterrelıets Von Madara Sofya 1928 s104-106rsquodan naklen bkz

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoMadara Kaya Kabartması ve Kitacircbelerirdquo Tarih Dergisi Prof Dr Hakkı Dursun

Yıldız Hatıra Sayısı S35 İstanbul İstanbul Uumlni Yay 1994 s49 dp63

251

guumlcuumlnuuml ortaya koyması hediye olarak goumltuumlruumllenlerin miktarlarının giderek

artırılması ticaricirc ilişkilerin kurulması huumlkuumlmdarların uluslararası ziyaretleri bizzat

kendileri gerccedilekleştirmeleri gibi acircmiller de etkili olmuşlardır

IHan doumlneminde Hun huumlkuumlmdarları oumlnceden İmparatorrsquou ziyaret etmek

istediklerini bildiriyorlar ve Ccedilin sarayına ziyaretleri bizzat kendileri

gerccedilekleştiriyorlardı MOuml 3 yılında Hun huumlkuumlmdarı Wu Chu-liursquonun boumlyle bir

isteği Ccedilin sarayında tartışmalara neden olmuştur Ccedilinli devlet adamları bu ziyaretin

gereksiz bir masraf oluşturacağı duumlşuumlncesiyle kabul edilmemesi gerektiği konusunda

hemfikir olmalarına rağmen iccedillerinden birinin savunduğu siyasicirc uumlstuumlnluumlk iccedilin bu

kuumllfete katlanmanın bir zorunluluk olduğu goumlruumlşuuml imparator tarafından yerinde

bulunmuştur Fakat ziyaretccedili sayısına bir kısıtlama koyulmuş yollanan bir elccedili

aracılığıyla Hun huumlkuumlmdarının beraberinde ancak iki yuumlz kişi getirebileceği

bildirilmiştir MOuml1 yılında Hun huumlkuumlmdarının saraya gerccedilekleştirdiği ziyaretinde

yanında beş yuumlz kişi bulunmasından huumlkuumlmdarın bu kısıtlamayı pek de dikkate

almadığı anlaşılmaktadır120

780rsquoli yıllarda Uygurlarrsquoın tahtına ayanlardan Trsquoun-ma-ka Tarhan ldquoGasıp

Kat Kutlug-Bilge-hanrdquo unvanıyla oturmuştur Bu esnada Ccedilin diplomasisinin

desteğini ndashCcedilin elccedilisinden para alarak- sağlamıştır 783rsquote yapılan anlaşma ile Han

Ccedilinrsquoin vasalı olmayı kabul etmiştir Bu anlaşmanın bizim iccedilin oumlnemli olan asıl

maddesi ise Uygur elccedililik heyetinin personel sayısının iki yuumlz kişi ile sınırlandırılmış

olduğunu belirten maddedir121

120

Onat ldquoHan Doumlneminde s617 121

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s490

252

II EKONOMİK DURUMLARI

AElccedililerin Gelirleri

Kaynaklarda elccedililerin gelirleri konusuna değinilmemiştir Fakat doumlnemlerinin

en goumlzde meslek gruplarından ve en uumlst derecedeki unvanlara sahip kişilerden seccedililen

elccedililerin gelir miktarlarının da meslek ve unvanlarına paralel olduğu duumlşuumlnuumllebilir

Diğer taraftan seyahatleri esnasında ve ziyaret ettikleri memleketlerde kaldıkları

suumlreccedilte tuumlm masrafları devlet devlet tarafından elccedililere hizmet vermekle

goumlrevlendirilmiş tebaa ve vakıflar tarafından karşılandığından boumlyle bir kaygıları da

olmamıştır

B Elccedililerin Giderleri

Ziyaret ettikleri uumllkelere kıymetli hediyelerle giden elccedililerin ve maiyetlerinin

yiyecekten tutun konaklama kılavuz tercuumlman sağlanması ve hayvanlarının

bakımına kadar tuumlm ihtiyaccedilları ziyaret ettikleri devlet tarafından karşılanırdı Fakat

bu durum oumlzellikle kuumlccediluumlk devletlerin uumlzerine ağır bir yuumlk getirmekte idi Sayıları

yuumlzlerle ifade edilen heyetteki kişiler iccedilin yapılan masraf getirdikleri hediyelerin

değerinden kat kat fazla oluyordu Uumlstelik heyetin doumlnuumlşuumlnde huumlkuumlmdarına

sunulmak uumlzere verilen ccedileşitli hediyeler de cabası idi

Batı memleketleriyle hediyeler vererek ve akrabalık tesis ederek ilişkiler

kurup geliştirme politikasına giren Ccedilin İmparatorluğu ile Chrsquoe-shıh Krallığı arasında

gelişen şu olay bunun iyi bir oumlrneğidir MS10 yılında İmparator Wang Mang

doumlneminde Ccedilinrsquoden yeni bir elccedililik heyetinin geleceğini oumlğrenen kral Hunlarrsquoa

sığınmayı planlamıştır Ccediluumlnkuuml gelecek heyetin yiyecek ve hayvanları temin edileceği

gibi kılavuz ve ccedilevirmen de goumlrevlendirecektir Oysa daha oumlnceki gelen heyetin

verdiği ekonomik sıkıntı henuumlz atlatılamamıştır Zira Ccedilin yılda beş ile on arasında

253

heyet goumlndermektedir ki bu hem ccedilok sık hem de sayıca kalabalıktır Bir heyette en

az yuumlz kişinin olduğu belirtilmektedir122

922 yılında İdil Bulgarlarırsquona gelen Bağdat elccedililik heyeti uumllkenin en oumlnemli

gıda maddeleri ekmek et ve darı ile karşılanmışlardır İbni Fadlanrsquoın verdiği bilgiye

goumlre onların yiyecekleri darı ve at eti idi ama buğday ve arpa da bol miktarda

yetiştirilmekteydi123

İbn Fadlan ve heyeti Oğuzlarrsquoın yaşadığı bozkırlardan

geccedilerken hediye olarak Oğuzlarrsquoa sık sık buğday pidesi vermişlerdir124

Arap

heyetinin goumlccedilebe Oğuzlar iccedilin en makbul hediye olan ekmeği İdil Bulgarlarırsquondan

temin ettikleri anlaşılmaktadır

Bizansrsquotan bir imparatorluk temsilcisi Peccedileneklerrsquoin bir boyu125

ile komşu

olan Kerson126

Boumllgesirsquone gideceği zaman ilk oumlnce Peccedilenek uumllkesine haber

goumlndererek onlardan rehineler ve kılavuz talep etmek durumunda idi Kersonrsquoa

ulaştıklarında rehineler şehir muhafızına bırakılır ve direktifleri yerine getirmek

uumlzere kılavuzla birlikte Peccedilenek uumllkesine doğru yola ccedilıkılırdı Ccediluumlnkuuml Peccedileneklerrsquoin

bu hizmetleri karşılığında imparatorun sunacağı hediyeler oumlnemliydi ldquoNitekim

imparatorluk elccedilisi Peccedilenek uumllkesine ulaştığında [Peccedileneklerin] ilk sordukları soru

imparatorun hediyeleri olup daha sonra kendi kabile uumlyeleri ile birlikte yemek

yerken yine eşleri ve aileleri [acircileleri] iccedilin hediyeler olup olmadığını sorarlardı Bir

de her kim elccediliye Kersonrsquodan geri doumlnerken kılavuzluk ederse o da elccediliden kendi

zahmeti ve suumlruumllerinin masrafı iccedilin uumlcret talep ederdirdquo127

122

Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan s918 123

Artamonov age s515 124

Agacanov age s222 125

Peccedileneklerrsquoin sekiz boya ayrıldığını soumlyleyen Konstantinrsquoe goumlre Kerson şehrinin karşısındaki

topraklarda Dinyeper nehrinden itibaren doğuya Hazaryarsquo ya kadar olan boumllgede Peccedileneklerrsquoin

Boulatzopon [Βουλατζοπόν] boyu ikamet etmektedirrdquo Bkz Akdere age s 13 126

Kerson (Хερσωνος) Kırım yarımadasında Sivastopol yakında MS II yuumlzyılda kurulmuş bir Grek

kolonisi Bizans iccedilin her zaman ccedilok oumlnemli bir ticaret şehri olan Kerson Karadenizrsquoin kuzeyinde

yuumlruumltuumllen ticarette oumlnemli bir rol oynamaktaydı Sasanilerle yapılan muumlcadeleler sonunda doğudan

gelen ticaret yolları bazen kapanmakta boumlylece Bizanslıların ihtiyaccedil duyduğu malların ithalatı

kesilmekteydi Bu yuumlzden Bizans doğu ile olan bağlantısını Kırımdaki Kerson Bosporos ve

Kafkaslarrsquodaki Lazika uumlzerinden sağlamaya ccedilalışmıştır Bkz Akdere age s11 The Oxford

dictionary of Byzantium s418 Ayr bkz Davies age s126 Ostrogorsky age s68 127

Porphyrogenitus age s55 Akdere age s 14

254

Aslında bu bir nevicirc iş ilişkisi idi O doumlnemin şartları itibariyle bir elccedilinin tek

başına seyahati muumlmkuumln olmadığı iccedilin bir taraf can guumlvenliğini sağlarken diğer taraf

da aldığı hizmetin karşılığını vermiş oluyordu Ayrıca kılavuzlar yalnızca yol

goumlstermiyor onca zahmete katlanarak beraberlerinde goumltuumlrduumlkleri suumlruumlleriyle

elccedililerin iaşelerini de temin ediyorlardı

Peccedilenekler verdikleri hizmetin karşılığında emeğe karşı biccedililen değer

oranında daha oumlnceden belirlenmiş miktarda mor kumaş parccedilaları kurdeleler gevşek

dokuma kıyafetler altın brokar128

biber kırmızı deri ya da Part derisi

almaktaydılar129

Han suumllalesinden batı uumllkelerine gelen elccedililere elccedililikleri bittikten sonra da

meslek veriliyordu Tarla işlerine bakan bu elccedililer batı uumllkelerine gelen Han suumllalesi

elccedililerinin ihtiyaccedillarını karşılıyorlardı130

Tuumlrk huumlkuumlmdarları halka karşı sorumluluklarının gereği olarak sofralarını

daima ccedileşitli ve bol yiyeceklerle donatmışlardır Tuumlrk cihan hacirckimiyeti anlayışında

sultan duumlnyanın hakimidir Onun himmeti ve coumlmertliği sofrası hediyesi azameti

ccedilapında olmalıdır Hiccedil kimsenin bu hususta şikacircyet dile getirmesine fırsat

verilmemelidir Nizamuumllmuumllk Sultan Melikşahrsquola Semerkand ve Oumlzkendrsquoe

gittiklerinde kulağına gelen soumlylentiye goumlre Ccediliğil ve Maverauumlnnehir halklarından bir

iki kendini bilmezin ldquoSultanın gelip gittiği bu uzun muumlddet iccedilinde sofrasında bir

lokma ekmek yemedikrdquodediklerini işitmiştir131

Bir hadis-i şerifte ldquoAziz ve celil olan Allahrsquoın kullarına ekmeği ve yemeği bol

tutmak saltanatın ve devletin oumlmruumlnuuml uzatırrdquodiye geccedilmektedir Duumlnyada nam

128

Sırma ve guumlmuumlş işlemeli bir tuumlr ipekli kumaş 129

Porphyrogenitus age s53 Akdere age s 13 130

Li age s42 131

Hacirclbuki Tuumlrk huumlkuumlmdarlarının ccedilıktıkları av gezisine dahi beraberlerinde onlarca katır yuumlkuuml yiyecek

goumltuumlrduumlkleri ve zengin sofralar kurdurdukları bakidir Nizamuumllmuumllk age s166-167

255

salanlar bunu ekmek vermekten elde etmişlerdir132

İşte gelen elccedililere ziyafetler

verilmesi bu cihettendir

III SOSYAL DURUMLARI

AElccedililerin Karşılanma Merasimleri ve Tuumlrklerrsquoin Yabancı Elccedililere

Muameleleri

Sacircsacircnicircler uumlzerine ilerlerken Talasrsquota konakladıkları sırada Kağanrsquoa bir Sasani

elccedilisi gelmiştir Kağan Sasani elccedilisi ile zaten Talasrsquoa kadar birlikte geldikleri Bizans

elccedilisi Zemarkhosrsquou akşam yemeğine davet etmiştir Yemekte Roma elccedilisini saygı ile

karşılayıp şerefli divanda oturturken Sacircsacircnicirc elccedilisini onların uumllkesinde haksızlığa

uğradığını soumlyleyerek acircdeta yerden yere vurmuştur Bu tuumlr ortamlarda susması

gereken elccedili bu geleneği bozmuş ve İstemirsquonin succedillamalarına karşı savunmaya

geccedilmiştir Orada bulunanlar elccedilinin tavır ve davranışları karşısında şaşkınlıklarını

gizleyememişlerdir İstemi Kağan Sasani elccedilisinin bu olaydan sonra uumllkesine

doumlnmesine izin vermiş fakat Sasaniler uumlzerine harekete geccedilmek uumlzere hazırlığa

başlamıştır133

Bu oumlrnek olaydan anlaşıldığına goumlre elccedililer huumlkuumlmdarlarının

iletmesini istediği mesajlardan dolayı sorumlu tutulamamakla birlikte karşı tarafın

huumlkuumlmdarı huzurunda savunmaya geccedilme hakkına da sahip değillerdi Sadece verilen

mesajları sessizce iyi dinleyip doğru anlamalı kendi hakanına olduğu gibi

iletmeliydi Oumlfkesine hakim olmak ve yeri geldiğinde susmayı bilmek iyi bir elccedilinin

taşıması gereken en oumlnemli vasıflardandır Bunu beceremeyen bir elccedili uumllkesinin

başını yakmış demektir Sacircsacircnicirc elccedilisinin davranışı huzurda bulunanlar arasında

şaşkınlık yarattığına goumlre bu herkesccedile bilinen bir elccedilinin taşıması gereken

vasıflardan biri idi Buna rağmen elccedilinin cezalandırılmaması Tuumlrklerin yabancı

elccedililere muamelelerinde azami bir dikkat ve ccedilaba goumlsterdiklerini ortaya koymaktadır

132

Ae s167-169 133

Chavannes age s 302 Mangaltepe age s56

256

Hun huumlkuumlmdarları Ccedilin ile yaptıkları anlaşmaları kutsal saydıkları Gan-tsuan-

shan denilen dağın tepesinde kurban keserek yeminle tasdik ederlerdi134

Attila ile Plinthas başkanlığındaki Doğu Roma heyeti arasında at uumlzerinde

tarihte Margus135

Barışı (434) adıyla bilinen anlaşma yapılmıştır Bu anlaşmanın

şartlarından biri Romalıların Hunlarrsquoa bağlı kabilelerle ortaklık yapmaması youmlnuumlnde

idi136

Attila boumlylece Romalılarrsquoın Hunlarrsquoın iccedilişlerine karışmalarının oumlnuumlne geccedilmek

istemiştir Anlaşmanın sonunda ne şekilde gerccedilekleştiği hakkında bilgi bulunmayan

bir yemin ve dini merasim yapılmıştır Fakat Hun huumlkuumlmdarı Hu han-yeh ile Ccedilin

elccedilileri Ccedilan ve Mın arasında yapılan dostluk ve kardeşlik anlaşması sırasında ve

diğer Tuumlrk devletlerinde137

yapıldığı kaydedilen ant iccedilme toumlrenleri bu konuda bir

fikir oluşturmamıza imkacircn vermektedir Hu han-yeh ile Ccedilin elccedilileri arasında yapılan

merasim şoumlyle nakledilmiştir

ldquoHan ve Hunlar bir suumllacircle teşkil ederler nesiller boyunca birbirini aldatmaz

birbirine saldırmaz hırsızlık vukuunda birbirine bildirirler Hırsızları cezalandırırlar

zararları oumlderler iki taraftan birine duumlşman saldırırsa askerleriyle yardım ederler Bu andı

kim bozarsa Tanrırsquonın cezasına ccedilarpılsın nesiller boyunca bu andın cezası altında inlesinrdquo

Ccedilin elccedilileri Ccedilan ve Mın Hun hakanı Huhanye ve boy başbuğları No-şuy ırmağının

doğusundaki Hun dağırsquona [Dağırsquona] ccedilıktılar ve bir beyaz at kurban kestiler Hakan seferlerde

kullandığı (en değerli) kılıcını eline alarak ucunu şaraba batırdı ve bu antlı şarabı Yuumleccedili

hanırsquonın kafatasından yapılmış kapla iccedilti Ccedilan ve Mın Ccedilinrsquoe doumlnduumlkten sonra saraydaki

devlet adamları boumlyle bir ağır ant yuumlkuuml altına girdikleri iccedilin elccedilileri tekdir ettiler ve bu anttan

kurtulmak iccedilin Tanrırsquoya kurban sunmayı teklif ettilerrdquo138

134

Eşref Buharalı ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş

Efsaneleri ile İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s24 135

Anlaşmaya adını veren bu şehir buguumlnkuuml Orasje-Dobruca civarında idi BkzA Ahmetbeyoğlu

ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attila Sosyal Bilimler Dergisi Bişkek Manas Uumlni Yay 2003 s1 A

Thierry Historie DrsquoAttila I 1865 Paris s46-48 136

Ahmetbeyoğlu agm s2 137

İnan ldquoEski Tuumlrklerde s318-330 138

İnan agm s317-318

257

İstemi Bizans elccedilisine bir Kırgız kızını eş olarak vermiştir Kendisi de akına

ccedilıkma durumunda olduğundan elccedili ile birlikte Talasrsquoa kadar gelmiştir Bu sırada

Tuumlrklerrsquoe gelen bir İran elccedilisi kağanın Bizans elccedilisini goumlndermesinden sonra kabul

edilmiş ve azarlanmıştır Bizans elccedilisiyle birlikte Tuumlrk elccedilisi Yagma Tarkan da

goumlnderilmiştir 139

568 yılında gelen Zemarhos ve heyetine demir uumlruumlnlerini goumlstermeleri

konusunda dipnota alınacak140

Han suumllalesinden Wang-wu ve başkaları Hunlarrsquoı kontrol etmek amacıyla

elccedili olarak goumlnderilmişlerdir Hun kanunlarına goumlre gelen elccedililer bayrak ccedilıkarmaz ve

yuumlzlerini muumlrekkeple ccedilizmezlerse ccediladıra giremezlerdi Wang-wu bu geleneğe uymuş

Hun huumlkuumlmdarının sevgisini kazanmıştır141

Yine Han suumllalesinden Yang-hsin ise

bayrak ccedilıkarmadığı iccedilin ccediladır dışında oturtulmuştur142

568 yılında Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak gelen Zemarkos hakanın huzuruna

ccedilıkarılmadan oumlnce beraberinde getirdiği eşyaları ve kendisi ateşle uğursuzluklardan

koumltuuml ruhlardan arındırılmışlardır Bu konudaki Menandrosrsquotan alıntı şoumlyledir

ldquoBu kabilelerden felaketi ve uğursuzluğu kovduğuna inanılan bazı kişiler

Zemarkosrsquoa geldiler Onun Bizansrsquotan beraberinde getirdiği eşyalarını alarak guumlzelce istif

ettiler Sonra sandal ağacını yakıp İskit dilinde barbarca birtakım kelimeler mırıldanarak ccedilan

ccedilalıp davul doumlvduumller Daha sonra alevler iccedilinde kalan sandal ağacının ccedilevresine toplanıp

guumlya iccediline saklanan ruhları kovuyormuş gibi eşyaları ccedilılgınca ccedilırpmaya başladılar Ve bu işi

hayli yoruluncaya kadar suumlrduumlrduumller Buumltuumln uğursuzlukları kovduklarına kanaat getirdikten

sonra Zemarkosrsquoa da aynı işlemi yaptılar ve guumlya onu da temizlediler

139

Bahaeddin Oumlgel ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S1 Ankara

Haziran1981 s8 140

Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 141

Li age s120 142

Ae s121

258

Ve Zemarkos ateşle tamamen temizlendikten sonra hakanın huzuruna kabul

edildirdquo143

Menandrosrsquota Goumlktuumlrklerrsquoe gelen Zemarkhos ve heyetinin Kağanrsquoın

huzuruna ccedilıkmadan oumlnce şamanlar tarafından karşılanıp bir takım koumltuuml ruhlardan

arındırılmaları şoumlyle anlatılır

ldquoKendi kabilelerinden başkaları da ortaya ccedilıkarak kendilerini tekin olmayan

şeylerden kurtaran kişiler olduklarını soumlylediler ve Zemarkhos ve arkadaşlarının yanına

geldiler Taşıdıkları buumltuumln yuumlkleri alarak yere koydular Daha sonra tuumltsuuml ağacının

dallarından bir ateş yaktılar ziller ve davullar ile guumlruumlltuuml ccedilıkararak İskit dillerinde bazı haşin

soumlzler soumlylediler alevlerle ccedilatırdayan tuumltsuuml dallarını yuumlklerinin uumlzerinden geccedilirdiler ve

cinnete duumlşuumlp deli adamlar gibi davranarak koumltuuml ruhları uzaklaştırdıklarını duumlşuumlnduumller Bu

şekilde bazı adamların şeytana karşı engelleyici ve koruyucu oldukları duumlşuumlnuumlluumlyordu

Duumlşuumlnduumlkleri gibi şeytanları uzaklaştırınca ve Zemarkhosrsquoun kendisini ateşe

yaklaştırdıklarında bu sayede kendilerini de temizlediklerini duumlşuumlnduumller144

rdquo

Bundan sonra tayin edilen goumlrevlilerce Kağanrsquoın Ektagrsquoda (Akdağrsquoda)

bulunan otağına goumltuumlruumllmuumlşlerdir Otağın iccedilinde gerektiğinde bir atla ccedilekilebilen

tekerlekli altın bir tahtta oturan Kağanrsquoı selamlamışlar ve hediyelerini sunmuşlardır

Hediyeler goumlrevliler tarafından alındıktan sonra Bizans elccedilisi İmparatorrsquoun dostluk

mesajını dile getirmiştir ldquoBirccedilok insanın hakimi buumlyuumlk İmparatorumuz benim

aracılığımla size şunları soumlylemektedir ldquoDostumuz olan ve Roma devletine karşı

luumltuf goumlsteren sizlerin talihiniz iyi gitsin ve başarı sizinle olsun Her zaman

duumlşmanlarınızı istila edip onları yağmalayabilesiniz Arkadaşlık kurallarına zarar

veren kıskanccedillığa sahip olursak bizden uzak durun Tuumlrk kabileleri ve Goumlk-Tuumlrklere

tabi olanlar bizim dostlarımızdır ve siz de bizim hakkımızda boumlyle duumlşuumlnuumlnrdquo145

143

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s114 144

Mangaltepe age s53 Goumlkbel age s226 145

Ae s54

259

Kağanın da aynı dileklerle karşılık vermesinden sonra ccedileşitli renkte ipek

perdelerle suumlslenmiş olan aynı ccediladırda başlayan şoumllen guumln boyu suumlrmuumlştuumlr Şoumllende

Menandrosrsquoun şarap olmadığını belirttiği bir tuumlr ldquotatlı bozkırlı şarabırdquo diye

isimlendirilen iccedilecek ikram edilmiştir Daha sonra elccedililer daha oumlnce belirlenen

kalacakları yerlere ccedilekilmişlerdir146

İkinci guumln yine ipek perdelerle suumlsluuml fakat Menandrosrsquoun ldquokuluumlberdquo olarak

nitelendirdiği bir mekacircnda toplanılmıştır Menandrosrsquoun ldquoccediladırrdquo terimini

kullanmadığı bu mekacircn iccedilin İMangaltepe ağaccedil dallarından yapılmış olması ihtimali

uumlzerinde durmuştur Kuluumlbede ccedileşitli heykeller kağanın uumlzerinde oturduğu altın bir

divan yapının ortasında altından semaver ibrik ve testiler bulunduğu tasvir

edilmiştir Burada da iccedilkilerin sunulduğu bir şoumllen yapılmıştır

Uumlccediluumlncuuml guumln ise yaldızlı ahşap suumltunlar ve doumlrt altından tavus kuşu ile

destekli başka bir mekacircnda ağırlanmışlardır Doumlvuumllmuumlş altından bir divanı bulunan

yapının oumlnuumlndeki geniş alanda Goumlktuumlrk Kağanırsquonın zenginliğini sergileyen uumlzerinde

guumlmuumlşten tabaklar kacircseler ve ccedileşitli heykeller bulunan yuumlk arabaları bulunduğu

bilgisi de verilmiştir147

Daha sonra elccedililer alevler uumlzerinden geccedilirilerek koumltuuml ruhlardan

temizlendiklerine inanılan bir seremoniye tabi tutulmuşlardır Oradan İstemi

Kağanrsquoın otağının bulunduğu Ak-Dağrsquoa goumltuumlrmuumlşlerdir 576rsquoda Goumlktuumlrklerrsquoe gelen

Bizans elccedilisi Valentinos de İstemi Kağanrsquoın oğlu Tardursquoyu burada ziyaret etmiştir

İstemi Kağan elccediliyi bir atla ccedilekilebilmeye muumlsait iki tekerlekli altın bir taht

uumlzerinde karşılamıştır Otağ renkli ipek kumaşlarla kaplanmış ve suumlslenmiştir

Elccedililere uumlzuumlmden yapılmayan bir şarap148

ikram edilmiştir

Bizans elccedilisinin kabul edildiği bir başka otağın ise altınlarla suumlslenmiş ağaccedil

suumltunlar uumlzerine oturtulduğu tahtının da altından yapılmış doumlrt tavus kuşu uumlzerine

146

İccedileceğin muhtevası ve kaldıkları mekacircn hakkında bilgi verilmemiştir Bkz Mangaltepe age

s54 147

Ae s55

260

oturtulduğu kaydedilmiştir Kuumlccediluumlk arabaların uumlzerinde guumlmuumlşten yapılmış kap

kacaklar ile yine guumlmuumlşten yapılmış hayvan figuumlrleri elccedililerin dikkatini ccedilekmiştir

Maniakhrsquoın elccedililik heyeti refakatinde goumlnderilen Zemarkhos başkanlığındaki

Bizans heyeti 568 yılı Ağustosrsquounda ccedilıktıkları yolculuğun sonunda İstemi Kağanrsquoın

Ektagrsquodaki otağına ulaştığında İstemi Kağan tarafından guumller yuumlzle

karşılanmışlardır Mİ Artamonov bu karşılamanın ayrıntılarını şu şekilde vermiştir

ldquo Hanın elccediliye karşı sergilediği barbar luumlksuuml dikkat ccedilekicidir İlk karşılama

rengarenk ipeklerle suumlslenmiş otağda yapılmıştı Han iki tekerlekli bir taht uumlzerinde

oturuyordu ve tahtın ccedilekilmesi iccedilin bir at koşulmuştu İkinci guumlnkuuml kabul yine ipeklerle

suumlsluuml başka bir ccediladırda gerccedilekleşmişti Ccediladırın iccedilinde ccedileşitli heykel figuumlrleri yer almaktaydı

Han altın bir doumlşek uumlzerine uzanmış ve ccediladırın ortasında altın bir suumlrahi ve yine altın kacircseler

vardı Uumlccediluumlncuuml guumln ise elccedililik heyeti bir başka ccediladıra alındı Ccediladırda altın levhalarla

kaplanmış ağaccedil direkler ve tavus kuşunu andıran altın ayaklı altın bir yatak vardı Ccediladırın

girişinde uumlzeri altın ve guumlmuumlş kap kacaklarla dolu bir araba duruyordurdquo 149

Hazar Şadı Kubadrsquoın huzuruna varan Kalankatlı Mosesrsquoin de bulunduğunu

Alban heyeti şadın ccediladırında noumlbet tutan birinci ve ikinci karakol mangalarının

yanından geccedilip hediyeleri ccediladırın iccediline bıraktıktan sonra oumlnlerine ccedilıkan başka

Hazarlar hepsinin yavaş yavaş yuumlruumlmesini ve uumlccedil defa baş eğip selacircm vermesini

emretmişlerdir İkinci girişin oumlnuumlnde durdurmuşlar hediyeleri kabul edip sadece

Katolikos Virorsquoyu şadın olduğu iccedil ccediladıra almışlardır Katolikos Şadrsquoın oumlnuumlnde yeri

oumlpmuumlş ve hediyeleri takdim etmiştir Hediyelerin bir kısmını da Şadrsquoın yanında

bulunan ayanlara pay etmiştir Hediyelerini Virorsquonun elinden alan Şad ccedilok sayıda

adamla gelmesine sevinmiş ve Katolikosrsquoun kendisiyle yan yana oturtulmasını

emretmiştir150

Bundan sonra heyeti oturtup yemeğe davet etmişlerdir ldquoAlban

Tarihi rdquo nde yemekte olup bitenler şoumlyle anlatılmıştır ldquoOnlara bağdaş kurdurup

oumlnlerine iğrenccedil etle dolu kaplar koydular Ama onlar kırk guumlnluumlk perhizde

bulundukları iccedilin yemediler ve Hazarlar da onları yemeye mecbur etmeyip eti

148

Oumlgel bu iccedileceğin kımız olabileceğine değinmiştir Bizce şıra da olabilir Oumlgel ldquoİstemi Kağan s8 149

Artamonov age s183 150

Kalankatlı age s167-168

261

kaldırdılar onlar iccedilin sacda pişirilmiş lavaş getirdiler Allahrsquoa şuumlkrettiler ve ekmeğe

hayır dua [duacirc] edip onu yediler Bu da Hazarların [Hazarlarrsquoın] ccedilok hoşuna gittirdquo

Yemekten sonra elccedililer şadın emriyle dinlenmeleri iccedilin ikametgacirchlarına

uğurlanmışlardır151

Uygurlarrsquoa gelen elccedililer ancak onların bayraklarını selamladıktan sonra

hakanın huzuruna kabul edilmekte idiler Elccedililer ldquokurt başlı bayraklarrdquo oumlnuumlnde

eğilirken bu toumlrende protokolde kendisine ayrılan yeri beğenmeyen Uygur

buumlyuumlkelccedilisi tahta yakın bir yere alınmıştır152

Tahta geccedilen Tuumlrk hakanların kağanlıklarının tanınması ve unvan verilmesi

olayı Ccedilinliler tarafından hep buumlyuumlk merasimlerle gerccedilekleştirilmiştir Uygur Kağanı

Kutlug Bilge Kuumll Kağan tahta ccedilıkışından sonra Ccedilin sarayına yollamıştır Elccedili

İmparatorluk Sekreterliği Dairesirsquone davet edilerek burada kendisine kağanın atama

evrakları verilmiştir Elccedili buradan uumllkesine doumlnmek uumlzere imparatorluk arabası ile

şehrin dışına goumltuumlruumllmuumlştuumlr Burada arabadan inip uumllkesinin flama ve amblemleriyle

yuumlruumlyerek uumllkesine geri doumlnmuumlştuumlr153

Gerdizicircrsquonin ldquoZeynrsquoul Ahbarrdquo adlı eserinde Ccedilinlilerrsquoe gelen elccedililerin

karşılanması ve onlara edilen muamele hakkında bilgiler verilmiştir Ccedilin

Farfurursquonun154

her yıl atalarının mezarlığını ziyaretinin ardından sarayına doumlnduumlkten

sonra muumlzik eşliğinde yapılan merasimde tahtının oumlnuumlne sarı bir brokar perde

gerilirdi ki danışman hacirccip ve herhangi bir huumlkuumlmdar katından gelen elccedililer dışında

hiccedil kimse huumlkuumlmdara yaklaşamazdı Yılda yedi defa kabul merasimi duumlzenlenirdi

Herhangi bir uumllkeden elccedili geldiğinde imparatorun huzuruna son anda belirtilen

suumlrede ccedilıkarılırdı Bu sırada vezirlerinden biri imparatorun sağında diğeri de solunda

yer alırdı Parlak guumlneşe nasıl bakılmazsa elccedili de imparatorun yuumlzuumlne bakamaz

karşısında yere kapanır ve izin verilinceye kadar başını kaldıramazdı Sonra hacirccip

151

Kalankatlı age s169-170 152

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s473-474 153

Ebuumllfez Kulı Amanoğlu ldquoUygur Devletirsquonin İlk Kağanlarının (744-840) Ad ve Unvanları

Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX TKAE İstanbul Nisan2001 s202 Oumlzkan İzgi

Uygurların Siyasi ve Kuumlltuumlrel Tarihi Ankara TKAE Yay 1987 s15

262

veya vezir dışarıda elccediliye sorular sorar elccedilinin verdiği cevapları bir rapor halinde

imparatora sunardı İmparator elccedilinin kaldığı eve brokar kaplama bir iskemle ve

altın işlemeli guumlmuumlş bir kacircse goumlnderirdi Elccedili her guumln imparatorun sarayına oumlğle

yemeğine goumltuumlruumlluumlrduuml155

Buradan elccedililere saray dışında bir yer tahsis edildiği anlaşılmaktadır Ayrıca

yılda yedi defa kabul merasimi duumlzenlendiğine goumlre merasim tarihinden oumlnce saraya

gelen elccedililerin o guumlne kadar bekletildiğini duumlşuumlnduumlrmektedir

Tuumlrk devlet adamları dış siyaset konusunda mahirlerdi Dışarıya karşı

devletin duumlzeni ve ihtişamını muhafaza edebilmek iccedilin sultanın tahtı etrafına dikilen

muhafızların goumlsterişli donanımları her daim hazır bulundurulmalıydı Hepsi altın

işlemeli muumlcevher kakmalı silahlardan yirmi takım daima hazinede bulunurdu

Yabancı elccedililer geldiğinde guumlzel yuumlzluuml koumllelerden yirmisi iyi elbiseler ve bu

goumlsterişli silahlarla donatılırdı ki devletin kudretinden şuumlphe edilmesin

Nizamuumllmuumllk bu duumlzeni dış siyasete youmlnelik bir prensip haline getirmenin

gerekccedilesini ccedilok iyi izah etmiştir ldquoHer ne kadar bu saltanat Allahrsquoa hamdolsun

hafif ise de padişahlık duumlzenini muhafaza etmek lazım Zira padişahlıkta suumls ve

teccedilhizat onun kudreti ve saltanat oumllccediluumlsuumlnde olmalıdır Ve buguumln buumltuumln duumlnyada

Acirclemin Efendisininkinden daha buumlyuumlk padişahlık yoktur Hiccedil kimsenin saltanatı onun

muumllkuumlnden daha buumlyuumlk değildir Allahrsquoa hamd olsun burada alet teccedilhizat fikir

buumlyuumlkluumlk memleket ve saltanat her ne lazımsa Allahrsquoa hamd olsun hepsi vardır156

rdquo

İleri goumlruumlşluuml devlet adamı Nizamuumllmuumllk elccedililerin geliş gidişlerinin acircdeta elini

kolunu sallaya sallaya olduğunu bu konudaki ihmalin yabancı uumllkelerce

oumlnemsenmiyorlarmış gibi algılanabileceğini dile getirmiştir Alınması gereken

tedbirleri sıralamıştır Ona goumlre sınırlarda goumlrev yapan memurlar sınırdan geccedilenleri

derhal bir atlı ile bildirmeli gelenin kimliği maiyeti alet teccedilhizatı geliş amaccedilları

hakkında bilgi vermelidir Hatta yanlarına bir refakatccedili memur verilmelidir Elccedililerin

154

Bartold Orta Asya s353 155

Ae 156

Nizamuumllmuumllk age s123

263

geccediltikleri yerler mamur olmalıdır Onlara misafirperver davranılması ve goumlnuumlllerinin

hoş tutulması konusunda ikta sahipleri bilinccedillendirilmelidir Zira elccediliye yapılacak

koumltuuml bir hareket huumlkuumlmdara yapılmış kabul edildiğinden gelişlerinden doumlnuumlşlerine

kadar memnun olmaları sağlanmalıdır157

Elccedililerin huzura kabul edilmeleri bir duumlzen iccedilinde idi Oumlnce huumlkuumlmdarın

akrabaları sonra maiyeti ve ardından diğer insanlar girerdi Perdenin kaldırılması

huzura kabul olacağının işareti iken perdenin indirilmesi iccedileriye ccedilağırılan kişiden

başkasının kabul edilmeyeceğinin delaleti idi Yabancı uumllkelerden gelen huumlkuumlmdar

temsilcileri veya elccedilileri huzurda gerekli saygıyı goumlsterdikten sonra huzurda onlarla

birlikte sadece silahdar abdar ccedilaşnigir ve muhafızlıkla goumlrevli koumlleler kalırlardı

diğerleri geri ccedilıkardı158

Tuumlrklerrsquode Hunlar doumlneminden itibaren duumlzenlendiği bilinen ldquotoyrdquolar her yıl

ve yılda uumlccedil defa olmak uumlzere yapılmaktaydı Bunlardan beşinci ayın beşinci guumlnuuml

Lung-chrsquoengrsquoda (Ongkin Irmağı vadisinde bulunan Karakum Şehrirsquonde) duumlzenlenen

ilkbahar toplantısı diğerlerine goumlre daha oumlnemliydi Ccediluumlnki dış politikayla ilgili işler

ve elccedililik kabulleri yeni huumlkuumlmdar seccedilimleri bu toplantının başlıca konularıydı159

Hakan kendine bağlı beyleri ldquookrdquo goumlndermek suretiye ldquookucurdquo denilen goumlrevlileri ile

davet ederdi160

Bu davete Tuumlrk devletine bağlı prenslerin beylerin ve devlet

temsilcilerinin katılmaları devlete olan sadakati goumlstermekte olup bunun tersi bir

davranış asilik olarak kabul edilmekteydi Ccediluumlnki eğer toplantı yeni huumlkuumlmdar seccedilimi

iccedilin yapılmışsa ve bağlı bey prens ve devlet temsilcileri katılmamışsa bu yeni

hakanı tanımadıkları anlamına gelirdi161

Huumlkuumlmetin başkanı durumundaki aygucılar toyda alınan kararların

uygulamaya konmasını youmlneten takip eden kişilerdi Huumlkuumlmdarın bulunmadığı ve

157

Nizamuumllmuumllk age s124 158

Ae s157-158 159

Mehmet Seyitdanlıoğlu ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi ldquoToyrdquo Uumlzerine Duumlşuumlncelerrdquo TAD

XXVIII S45 Ankara DTCF2009Mart s3 Masao Mori ldquoEski Bozkır Devletlerinin Teşkilatırdquo

Tarih Enstituumlsuuml Dergisi S9 İstanbul İstanbul Uumlni Yay 1978 s220 160

Seyitdanlıoğlu agm s 87 161

Ay

264

huumlkuumlmdar seccediliminin yapıldığı toylarda aygucı toyun başkanlığını yapardı Devlete

yaptıkları yararlı hizmetlerle seccedilkinleşen ve sevilip sayılan bu kişiler hanedan

dışından gelmekte idiler Goumlktuumlrklerrsquode Tonyukuk ile Uygurlarrsquoda Kutluk en uumlnluuml

oumlrnekleridir162

Selccediluklularrsquoda devlet teşkilacirctı mensucircpları dışındaki kişiler yani yabancı elccedili

veya temsilciler iccedilin yapılan kabul merasimlerine ldquobacircr-ı lsquoacircmmrdquo adı verilmekte idi

Bu meclise huumlkuumlmdarın ileri gelenleri acirclimler ve tecruumlbeliler ve ihtiyarlar katılmakta

idiler163

Hatta katılacaklar gruplar halinde veya ismen liste halinde oumlnceden tespit

edilirdi164

Elccedililerin kabul merasiminde sultan tahtında otururdu Sultanın huzuruna

gelenler ayakta durduklarında tahtın oumlnuumlnuumln kapanmaması iccedilin tahtın en azından bir

insan boyu yuumlksekte olduğu duumlşuumlnuumllebilir165

Maddi hacirckimiyet semboluuml sultanın tacı

da resmi merasim esnasında başında olurdu166

B Yabancı Devletlerden Gelen Hediyeler

Ccedilin kaynakları yabancı uumllkelerden gelen heyetlerin getirdikleri hediyelere

kendi dillerinin transkripsiyonuyla ldquoharaccedilrdquo anlamında ldquokung167

rdquo ldquohediye takdim

etmekrdquo anlamında ldquokung hsienrdquo ve ldquomahalli uumlruumlnleri takdim etmekrdquo anlamında da

ldquokung fang-wurdquo terimlerini kullanmışlardır Burada her uumlccediluumlnde de ortak olarak

kullanılan ldquokungrdquo terimi aslında Ccedilinlilerrsquoe has bir duumlşuumlnce sistemin ifadesidir

Kendilerini ldquoGoumlğuumln oğlurdquo addeden Ccedilin imparatorlarının diğer uumllkelere goumlnderdikleri

162

Seyitdanlıoğlu agm s6 163

Mehmet Altay Koumlymen ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Saray Teşkilacirctı ve Hayatırdquo TAD Ankara

Uumlni Tarih Boumlluumlmuuml IV S6-7 Ankara DTCF 1966 s47 164

Ay s58 165

Ay s18 166

Ay s20 167

Burada kastedilen haraccedil sistemi Tuumlrkistan Tuumlrkleri ile Ccedilinliler arasındaki ticaricirc muumlnacircsebetlerin

yapılabilmesi iccedilin bir vasıta durumundadır Yani Tuumlrkler Ccedilinlilerrsquole ticaret yapabilmek iccedilin haraccedil

vermişlerdir Ccedilinlilerrsquoe tacircbi olmak anlamında değildir Oumlzkan İzgildquo XI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya

Tuumlrk Devletlerirsquonin Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo TED S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak

Yay 1978 s87 1dp

265

mallar iccedilin ldquoihsanrdquo ya da ldquohediyerdquo kelimelerini kullanmaları da bu inancın

neticesidir168

Oumlİzgirsquoye goumlre Konfuumlccedilyanist duumlzenin dayandığı ldquoHo-chrsquoinrdquo ldquobarış ve

muumlnasebetrdquo sistemi Ccedilinrsquoe goumlre barbar olan devletlerin teslimiyeti siyasicirc duumlzenin

ayrılmaz bir parccedilasıdır ldquoBu teslimiyet teorik de olsa Ccedilinlilerrsquoin yapmış olduğu barış

ldquoPax Sınıcardquo diye adlandırılmaktadır rdquo169

Bu accedilıdan ldquoHo-chrsquoinrdquo ldquokungrdquo sisteminin

de temelini oluşturmuştur

İki uumllke arasında yapılan dostluk anlaşması (MOuml201-200) ile Ccedilin

İmparatorluğu Hun Devletirsquone her yıl ipek şarap pirinccedil ve diğer yiyecek maddeleri

vermeyi kabul etmiştir Hunlarrsquoın taht değişikliğinde ccedileşitli hediyeler goumlnderilmesi

eski anlaşmanın yenilenmesi ve Ccedilinlilerrsquoin hediye olarak tahayyuumll ettikleri vergilerin

verilmeye devam edilmesi alışılageldik bir durum haline doumlnmuumlştuumlr Ccedilinliler bunu

Ccedilin eşyalarına karşı zaaflarını anladıkları Hunlarrsquoı kendilerine bağımlı duruma

getirmek amacıyla yapmışlardır Hun sarayında hizmete giren Ccedilinli Chung-Hang-

yuumlehrsquoin Ccedilinrsquoin eşya ve yiyeceklerine meyletmemeleri youmlnuumlndeki tavsiyelerinden de

bu anlaşılmaktadır170

Zaten onur kırıcı olan bu hediyelerin miktarının giderek

artması Ccedilin ekonomisine bir yuumlk getirmiştir

Ccedilinrsquoin eski Han suumllalesi doumlneminin (MOuml140-MS23) başlarında

Konfuumlccedilyanist acirclimlerden Chia I tarafından imparatora Ho-chrsquoin sistemi iccedilinde

Hsiung-nursquoların nasıl kontrol altında tutulacağı ile ilgili bir teklif sunulmuştur ldquoBeş

yemrdquo adıyla bilinen bu teklif şoumlyledir ldquo1-Hsiung-nulara goumlzlerini yozlaştırmak iccedilin

suumlsluuml elbiseler ve arabalar 2-Ağızlarının tadını yozlaştırmak iccedilin hoş yiyecekler 3-

Kulaklarını yozlaştırmak iccedilin muumlzik ve kadın 4-Midelerini (genel arzu ve

iştahlarını) yozlaştırmak iccedilin buumlyuumlk binalar silolar ve koumlleler vermek 5-Teslim

168

İzgi agm s87-88 169

Ay s88 Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han China Cambridge Massachusetts Harvard

University Press 1967 s36 170

Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI

S200 Ankara TTK Ağustos1987 s615

266

olmağa gelenlerin zihinlerini yozlaştırmak iccedilin imparator onları kabul toumlrenleri ile

ağırlamalı ve onlara bizzat kendi elleriyle iccedilki ve yiyecek sunmalıdır171

rdquo

Hunlar bu hediyelerle o kadar memnun olmuşlardır ki haraccedil sisteminin iccediline

ccedilekildiklerinin farkına varamamışlardır Fakat bu sistem Hunlarrsquoa yapılan ve gittikccedile

artan oumldemelerin kontrol altına alınamaması nedeniyle Ccedilinlilerrsquoin aleyhine

doumlnmuumlştuumlr Ayrıca yukarıda da bahsettiğimiz gibi bu tam manasıyla bir haraccedil değil

değiş-tokuş niteliğinde bir nevi ticaretti Bu sebeple Ccedilinrsquoe giden haraccedil heyetleri

iccedilinde tuumlccarlar da bulunmakta idi Belirli guumlnde yapılan hediye merasiminden

hemen sonra ticarete izin verilmekteydi Ccedilin de sınırdaki barışı sağlayabilmek iccedilin

her sene Hunlarrsquoa hediye diye vasıflandırdıkları haracı vermekte idi

Ccedilinliler aleyhlerine işleyen ldquoHo-chrsquoinrdquo sisteminden ldquokungrdquo sistemine geccedilişin

yollarını duumlşuumlnuumlrken Hunlarrsquoın zayıflayan ekonomisi Ccedilinlilerin desteğine ihtiyacı

doğurunca beklenti kendiliğinden gerccedilekleşmiştir ldquoKungrdquo sistemi ile imparatorluğun

Hunlarrsquoa verdiği hediyeler tek taraflı kalmamış ve Ccedilin heyetlerinin hediyeleri

verdikten sonra uumllkelerine doumlnuumlşlerinde Hunlar da Ccedilinrsquoe haraccedillarını goumlndermişlerdir

Bu sistem uzun bir suumlredir kesintiye uğrayan Ccedilin hediyelerinin tekrar Hunlarrsquoa

gelmesine yol accedilmıştır Rehine veliaht uumllkesine doumlnerken yirmi hu altın iki yuumlz bin

para yetmiş yedi elbise sekiz bin ipekli mamul ve otuz doumlrt bin hu pirinccedil

goumltuumlrmuumlştuumlr Ertesi yıl tekrar Ccedilin sarayına gidip geri doumlnuumlşuumlnde hediyelerin miktarı

artmış yuumlz on elbise uumlccedil bin ipekli mamul sekiz bin hu ipek verilmiştir172

Ancak bu sistem de Ccedilin ekonomisinin zarara uğramasına yol accedilmıştır Ccedilin

sarayına giderek huumlrmetlerini sunan heyetlerin kalabalıklaşması buumltuumln masrafları

karşılayan Ccedilinrsquoi sarsmaya başlamıştır Heyetlerin iki yuumlz kişiden fazla olmamasını

istedikleri halde Hunlar beş yuumlz kişilik bir heyet goumlndermişlerdir

588 yılında Ccedilinrsquoe bir heyet goumlnderen Goumlktuumlrk Tu-lan Kağanrsquoın goumlnderdiği

hediyeler pamuk ipliğinden bir elbise ve balık tutkalıdır Goumlnderdiği başka bir

171

İzgi ay s89 Yuuml ae s37

267

heyette ise Ccedilin sınırında ticaret yapabilmeleri iccedilin pazar yeri kurulmasına karşılık on

bin at yirmi bin koyun beş yuumlz deve beş yuumlz sığır sunmuştur

Devletlerarası hediyelerin teatisi elccedililik heyetlerinin yerine getirdikleri oumlnemli

bir ayrıntı idi Dilek teşekkuumlr tebrik muumlkacircfat bağlılık o huumlkuumlmdarı ya da uumllkeyi

tanıdığını goumlsterme gibi amaccedillarla goumlnderilen hediyeler kabul merasimlerinde oumlzel

bir yer tutuyordu Ccediluumlnkuuml hediyenin takdim şekli saygının bir belirtisi idi

733 senesinin Nisanrsquoında Goumlktuumlrk liderlerinden başta Chrsquou-mu-jih-krsquoun-mo

ta-kan olmak uumlzere kırk iki kişilik bir heyet Ccedilin sarayına gitmiştir Kendilerine mor

cuumlbbe ve guumlmuumlş kuşaklar hediye edilmiştir173

734 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrkler Ssǔ-pi-yuuml-ssǔ-hsien-chuumleh unvanlı

elccedililerini Ccedilinrsquoe goumlndermişlerdir İmparatorluk bu kişiye Tao-chin-wu-wei ta-chiang-

chuumln unvanı yanında mor elbise yenleri yarı nakışlı saten rop altın telkacircri kemer

ve balık şeklinde keseden ibaret olan yedi adet suumls ile iki yuumlz parccedila ipek kumaş

altı tane altın ve guumlmuumlş takım hediye etmiştir174

Aynı yıl Ccedilinrsquoe teslim olan bir Goumlktuumlrk kabilesi lideri Sa-ho-chursquoya kontenjan

dışında Checirc-tsrsquoung-yuumlan-wai unvanı ve koyu kırmızı balık şeklinde bir torba

verilmiştir175

Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında meydana gelen kısa suumlre

bir muumlcadelenin ardından (736) barış sağlanınca Tuumlrgiş Kağanı yuumlksek dereceli

memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlndermiştir Elccediliye

şerefine verilen ziyafetin ardından saray buumlyuumlklerine mensup bir askeri birim olan

ldquoSağ kin-ou Muhafızları Kumandanırdquo unvanı ile ipek bir elbise yuumlz top nakışlı

ipek kumaş hediye edilmiştir176

İpek Tuumlrklerrsquoin ilgi duydukları bir emtia idi

172

Ay s93-94 173

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ag e s177 s197 dp729 174

Ae s177 175

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s177 s197 dp731 176

Salman age s63

268

741 yılı Nisanrsquoında Tengri Kağan oumlluumlnce bir Goumlktuumlrk kabile reisi olan Hsia-

tieh-mo-ssǔ chieh-chin Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnuuml bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoe elccedili olarak

goumlnderilmiştir177

İmparator elccediliye Kuo-i (korkusuz milislerin ikinci başkanı) unvanı

ile mor elbise ve altın kemer hediye edip uumllkesine geri goumlndermiştir178

Alp Arslanrsquoın Kafkas seferi (1068) sırasında itaatini bildiren Gence hakimi

Fazlucircnrsquoa hilrsquoatler vermiş o da sultana bin deve elli at altın ve guumlmuumlşle işlenmiş

ccedilizgili beş yuumlz elbise ağaccedilları altun ve meyveleri ndashyuumlz bin miskal ağırlığında- yakucirct

ve muumlcevher olan bir bahccedile (bostan) hediye etmiştir Bundan başka diğer vasal

devletler halifelik ve devlet erkacircnından da hediyeler sunulmuştur Alp Arslanrsquoa

gelen hediyeler iccedilinde ipekle oumlrtuumlluuml siyah bir ldquomehdrdquo (beşik) de bulunuyordu

Alp Arslan babasına karşı birlikte muumlcadele etmek iccedilin nezdine gelen (1069-

1070) Kavurdrsquoun oğlu Sultan Şahrsquoa atlar elbiseler ve on bin dinar değerinde ccedileşitli

hediyeler vermiştir

Bağdat Halifesi ldquotaklicircdrdquo (huumlkuumlmdarlık) merasiminde Sultanrsquoın ismi ve

alacircmetlerini taşıyan hilrsquoatler ve ahidnacircmeyi devlet erkacircnı huzurunda elccediliye teslim

ederek Sultan Alp Arslanrsquoa goumlndermiştir Ayrıca Halife ccedileşitli ad ve unvanların yer

aldığı bir mektup da yollamıştır179

ldquoTıracirczrdquo uumlzerinde huumlkuumlmdarın ad ve lakacircplarının bulunduğu semboluuml olan

renkte 180

imacircl edilen bir elbise idi Huumlkuumlmdar tarafından muumlkacircfatlandırılmak istenen

devlet erkacircnına vasal huumlkuumlmdara ve yabancı elccedililere ve onlar vasıtasıyla

huumlkuumlmdarlarına verildiği zamansa ldquohilrsquoatrdquo adını alırdı Bu sebeple hilrsquoatler buumlyuumlk

oumlnem taşımaktaydı Selccediluklu Sultanı Alp Arslanrsquoın tahta ccedilıkar ccedilıkmaz Halifersquoye

177

TCTCrsquoda bu olay Temmuz ayında gerccedilekleşmiş olarak zikredilmiştir Bkz Chang ae s200 178

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s200 s205 dp762 179

Koumlymen ldquoAlp Arslan s11 180

Selccedilukluların bayrağı ve sultanın ccediletri kırmızı halifeliğin semboluuml siyah renkti Koumlymen ldquoAlp

Arslan s24 ve 71

269

adına hutbe okunması para basılması ve hilrsquoatler imal edilmesi iccedilin İbnursquol-

Muvaffak lakabıyla bilinen Ebucirc Sehl Muhammed b Hicircybetillahrsquoı elccedili olarak

goumlnderdiği fakat elccedili yolda oumlluumlnce bu goumlreve Ebucirc Ahmed Nihacircvendicircrsquonin tacircyin

edildiği kayıtlıdır Ayrıca bu elccedililik heyetinde Kadı Ebucirc lsquoAmr Muhammed b

Abdurrahman ile hacirccib Aytekin de bulunmakta idi181

Hatta elccedilinin hilrsquoatlerin ccedilabuk

uumlretilmesi konusunda halifeliği sıkıştırması uumlzerine hilrsquoatlerin uumlretiminin sanayi

tesislerinin ve aletlerinin kurulması iccedilin gerekli olan zaman ve paraya bağlı olduğu

cevabını almıştır182

Neticede halifeliğin hilrsquoatleri uumlretildikccedile -peyderpey- goumlnderdiği

anlaşılmaktadır Ccediluumlnkuuml aynı halife bundan iki yıl sonra (27 Ekim 1066) Sultanrsquoa

hadimlerinden birini elccedili olarak hilrsquoatlerle birlikte goumlndermiştir

Ayrıca belirtilmelidir ki Sultan tarafından ihsan edilen hilrsquoatler sadece

elbiseden ibaret değildi Ccediladırlar altın veya guumlmuumlş işlemeli eyer takımları cuumlbbe

sarık fereciyye bayrak koumls tamicircm (cins at) de -Sultanrsquoın luumltfuna mazhar olan

kişinin mevkiine ve teveccuumlhuumlne goumlre değişebilen- hilrsquoatler iccedilinde yer

alabilmekteydi183

C Yabancı Elccedililere Verilen Hediyeler

Eski Tuumlrk devletlerinde yabancı uumllke huumlkuumlmdarlarına ve onların

temsilcilerine genellikle sembolik tarzda hediyeler takdim edilmiştir Tuumlrklerrsquode

hacirckimiyeti temsil eden bu sembollerin başında ok ve hilrsquoat gelmektedirler Eski

Tuumlrklerrsquode ldquookrdquo hukuki bir anlam taşımakta idi Tacircbiyet semboluuml idi ve metbucirc

tarafından goumlnderilirdi ldquoBana tacircbisinrdquo mesajını veren ok aynı zamanda bir davet

niteliğinde idi184

181

Ay s80 182

Ay s20-22 183

Ay s23 184

Osman Turan ldquoEski Tuumlrklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılmasırdquo Belleten IX S35

TTK Temmuz1945 s306-308

270

Sembolik hediyelerin dışında yabancı uumllke huumlkuumlmdarlarına ve onların

elccedililerine verilebilecek en kıymetli hediyeler duumlnya ccedilapında uumln yapmış guumlccedilluuml Tuumlrk

atları idi Huumlkuumlmdarların en kıymetli maddicirc varlıkları arasında yer alan atlar

şuumlphesiz goumlnderilen ve kabul edilen en kıymetli ve en makbule geccedilen hediyeler

olmuşlardır Bundan başka silah elbise altın ve kıymetli muumlcevherat hemen her

toplumda olduğu gibi Tuumlrk huumlkuumlmdarları tarafından da yaygın olarak kullanılan

hediyeler arasında yer almışlardır Dede Korkutrsquota Bay Buumlre Beyrsquoin oğlu Bamsı

Beyrekrsquoe bezirgacircnların İstanbulrsquodan getirdikleri hediyeler arasında bir yay bir guumlrz

ve bir de at vardır185

Ccedilinrsquoin soylu nuumlfuzlu ve alım guumlcuuml yuumlksek kişilerinin ilgi goumlsterdikleri Tuumlrk

mallarının elccedililik heyetlerinin goumltuumlrduumlkleri hediyeliklerin iccedilinde de yer almış

olduklarına ihtimal verilebilir Buna oumlrnek olarak Tao adlı zengin bir Ccedilinlinin Yuumleh

Chrsquoilerrsquole yaptığı alışverişi oumlrnek olarak verebiliriz Tao sekiz yuumlz bin para

değerinde on adet kilim yedi yuumlz parccedila renkli ipek kumaş uumlccedil yuumlz parccedila duumlz beyaz

ipek karşılığında Yuumleh Chrsquoilerrsquoden at ve pamuklu dokuma almıştır186

Goumlruumllduumlğuuml

gibi guumlccedilluuml atlar ve pamuklu dokumalar Ccedilinrsquoin sahip olmadığı şeylerdi ve değerleri

ccedilok yuumlksekti

719 yılında Semerkand Kralı Araplarrsquoa karşı yardım sağlayabilmek

amacıyla Tang İmparatorluğursquona elccedilisiyle hediye olarak bir at bir deve ve iki eşek

goumlndermiştir Arap fetihlerini takip eden yıllarda da Soğd şehirlerinin tuumlccarları

ccedileşitli goumlrevlerle semazen dansccedilılar ccedilitalar uumlzuumlm şarabı aslanlar ve atlar gibi oumlzel

hediyelerle Tang sarayına goumlnderilmeye devam edilmiştir187

185

Adnan Binyazar Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991 s120 186

Onat agm 1990 s919-920 187

Liu Xinru ldquoA Silk Road Legacy The Spread of Buddhism and Islamrdquo Journal of World

History vol XXII Nu1 USA University of Hawairsquoi Press March 2011 p67 Zhang Cefuyuangui

Zhong Xi Jiatong Shiliao Huibian p1382-1390

271

Doğu Tuumlrkistanrsquoın kaş taşları ve bunlardan yapılan nesneler Ccedilinrsquode Şya

Suumllacirclesi (tahm MOuml 2197-1818) zamanında değerli hediye eşyası olarak

bilinmiştir188

Mete doumlneminde (MOuml174 yılında) Ccedilin İmparatoru Wenrsquoin mektubunda

zikrettiği hediyeler şoumlyledir ldquoİmparatorrsquoun kendi eşyaları iccedilinden seccedililmiş ccediliccedileklerle

suumlsluuml ipekli bir elbise işlemeli bir iccedil elbisesi ipekten uzun toumlren elbisesi altın bir

tarak altın işli bir kuşak yine altın işlemeli deri bir kemer ile on pi189

ccediliccedilekli ipekli

kumaş yirmi pi brokar kumaş kırkar pi accedilık yeşil ve koyu kırmızı ipekli kumaşrdquo 190

Ccedilinrsquoin bu hediyeleri karşılığında Hun huumlkuumlmdarınınsa sembolik hediyeler verdiği

bilinmektedir Metersquonin bir mektubunda dostluk semboluuml olarak bir deve iki binek

atı sekiz araba atı goumlnderdiği kayıtlıdır191

MOuml 58 yılında ikiye boumlluumlnen Hunlarrsquoın MOuml 51rsquode Ccedilinrsquoe tacircbi olan Guumlney

Hunlarırsquonın başındaki Hu Han-yeh Ccedilin sarayında buumlyuumlk bir toumlrenle karşılanmıştır

Kendisine sunulan hediyeler gerek ccedileşitliliği gerekse miktarı bakımından dikkat

ccedilekicidir Başlık kuşak elbise altın bir muumlhuumlr yeşim taşı ile suumlsluuml değerli bir kılıccedil

bir ccedilift yay doumlrt tane ok on mızrak tek kişilik bir araba bir ccedilift eyer ve uumlzengi on

beş at yirmi chin192

altın yirmi bin bakır para yetmiş yedi takım elbise sekiz bin pi

desenli ipekli kumaş altı bin chin ipek ve ayrıca otuz doumlrt bin hu193

pirinccedil zikredilen

hediyelerdir

Ccedilinrsquoe kuzeyden gelebilecek tehlikelere karşı tampon boumllge oluşturacak

şekilde Sarı Irmakrsquoın kuzeybatı kıvrımına yerleştirilen Guumlney Hunlarırsquonın lideri iki

yıl sonra (MOuml49rsquoda) Ccedilin sarayına geldiğinde yine hediyelerle taltif edilmiştir Yuumlz

188

Salim Koca ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve YayılmalarırdquoTuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-

Salim Koca Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 2002 s1019 189

Top tomar veya parccedila karşılığında kumaş iccedilin kullanılan bir oumllccediluuml birimidir Bkz Ayşe Onat ldquoHan

Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten TTK LI S200 Ankara

Ağustos1987 s614 dp9 190

Onat agm s614 191

Ay s615 192

Han doumlneminde bir chin iki yuumlz kırk doumlrt grama eşittir Bkz Onat agm s616 dp15 193

19968 litreye eşit Ccedilinrsquode kullanılan bir tahıl oumllccediluuml birimidir Bkz Onat ay s616 dip16

272

on takım elbise dokuz bin pi ince ipekli kumaş sekiz bin chin ipek verilmiştir194

MOuml48 yılında Hun huumlkuumlmdarının Ccedilin İmparatorursquondan yiyecek talebi uumlzerine yirmi

bin hu hububat goumlnderilmiştir195

Hunların boumlluumlnmesinden istifadeyle artık her yıl

belirli miktarda değil de Hun huumlkuumlmdarının saraya geldiği sırada ya da talep etmesi

halinde hediyelerin verilmesi ile eski anlaşma maddeleri Ccedilinrsquoin lehine değiştirilmiş

oluyordu

Fakat bu sefer de elccedili goumlndermek yerine saraya kendisi gelen huumlkuumlmdarı ve

beraberinde getirdiği yuumlzlerce kişilik maiyetini ağırlamak Ccedilin ekonomisine ağır bir

yuumlk olmaya başlamıştır Hu han-yehrsquoin MOuml33 yılında Ccedilin sarayına gerccedilekleştirdiği

son ziyaretinde ve daha sonra MOuml25 yılında oğlu Fu chu-lei-jorsquonun ziyaretinde

yirmişer bin chin ipek ve yine yirmişer bin pi ipekli kumaş hediye edildiği

kayıtlıdır196

MOuml1 yılında Ccedilin sarayını ziyarete giden Hun huumlkuumlmdarına uumlccedil yuumlz yetmiş

takım elbise otuz bin pi suumlsluuml ipek kumaş otuz bin chin ipek hediye edilmiştir197

Hu

Han-yehrsquoten itibaren I Han doumlneminde Hunlarrsquoa verilen hediyelerin oumlzellikle giyim

eşyalarının sayısındaki artış kolayca fark edilebilmektedir

Hunlarrsquoın MS48rsquode ikinci kez boumlluumlnmelerinden sonra kurulan Guumlney

Hunlarırsquonın huumlkuumlmdarı Pi MS49 yılında oğlunu Ccedilin sarayına goumlndererek eski

anlaşmanın yenilenmesini isterken imparatora iki deve ve on doumlrt iyi cins at hediye

etmiştir198

Ccedilin yıllıklarına goumlre ldquoAynı yılın sonlarına doğru Ccedilin İmparatoru da başlık

kuşak altın muumlhuumlr uumlstuuml tuumlylerle oumlrtuumlluuml tek atla ccedilekilen bir kişilik araba yine doumlrt atla

ccedilekilen suumlsluuml bir araba değerli bir kılıccedil ok ve yay bir ccedilifta at on bin Prsquoi desenli

suumlsluuml ipekli kumaş on bin Chin ipek muumlzik aleti davul arabası mızrak ve zırh gibi

194

Ay s616 195

Ay s617 dp19 196

Ay s617 dp20 197

Ay s617 198

Ay s618

273

araccedil ve elbise ile He-tungrsquodan yirmi beş bin hu pirinccedil ve otuz altı bin baş koyun ve

sığırı hediye olarak goumlndermiştir199

Bir başka belgeden daha sonraki yıllarda on bin

baş koyunun daha goumlnderildiği belirtilmiştir200

Bu bilgiye dayanarak AOnat

Hunlarrsquoın guumlnluumlk yaşamlarının vazgeccedililmez unsuru olan hayvan ihtiyacının gittikccedile

arttığına ve hediyeler arasında ilk defa bir muumlzik aletinin yer aldığına dikkat

ccedilekmiştir201

Aynı yıl Ccedilin imparatorundan Hun huumlkuumlmdarına goumlnderilen başka hediyeler de

zikredilmiştir Bunlar yuumlz pi desenli suumlsluuml ipek kumaş doumlrt tuan202

uzunluğunda ince

ipekli kumaş on chin altın ile portakal lung-yuumlen203

Li-Chıh204

gibi meyvelerle

birlikte huumlkuumlmdarın annesine karısına ve asillerine hediye edilmek uumlzere on bin pi

işli ipekli kumaştır

Prsquoirsquonin oumlluumlmuuml ile yerine geccedilen kardeşi Morsquoya goumlnderilen taziye mektubu ile

birlikte bir muumlhuumlr başlık uumlccedil takım koyu kırmızı elbise kuumlccediluumlk bir kama suumlsluuml bir

kuşak prens ve asillerine doumlrt bin pi suumlsluuml ipekli kumaş da goumlnderilmiştir205

Muumlhuumlr

ve başlık taht değişikliği soumlz konusu olduğunda goumlnderilen hediyeler arasında yer

almışlardır

MS 50 ve 52 yıllarında ticaret yapma isteği ile art arda elccedililer goumlnderen

Kuzey Hunlarırsquonın Wu-wei206

valisine goumlnderdikleri ilk elccedililik heyetinin teklifi

Guumlney Hunlarırsquonın guumlvenlerini sarsma endişesiyle reddedilmiştir İkinci heyetleriyle

birlikte at ve deri goumlnderen Kuzey Hunları Batı memleketlerinin elccedilileriyle birlikte

saraya kabul edilmelerini istemişlerdir Saray danışmanlarından Pan Piaorsquonun

imparatora bu konudaki oumlnerileri neticesinde İmparatorrsquoun Kuzey Hun huumlkuumlmdarına

199

Ay 200

Ay 201

Ay 202

Eski Ccedilin uzunluk birimlerindendir 1 tuan 8 chrsquoih olup 1 chrsquoih 03581 metredir Bkz Onat ay

s619 dp29 203

Bir tuumlr meyvedir Bkz Onat agm s619 dp30 204

Guumlney Ccedilinrsquode yetişen bir tuumlr meyvedir Bkz Onat agm s619 205

Ay 206

Eskiden Hun toprağı iken İmparator Wu zamanında Ccedilinlilerin eline geccedilen bu yer buguumlnkuuml Kansu

eyaletindeki Wu-wei hsienrsquodir Bkz Onat agm s621

274

verilmek uumlzere beş yuumlz pi desenli kumaş yay koyacak bir torba doumlrt ok gelen iki

Hun elccedilisinin her birine doumlrt yuumlz pi desenli kumaş ve birer tane de kılıccedil hediye ettiği

kaydedilmiştir207

143 yılında tahta ccedilıkan Hun huumlkuumlmdarı Tu Luo-chıhrsquoya Ccedilin sarayında

bulunduğu sırada muumlhuumlr doumlrt atla ccedilekilen oumlrtuumlluuml bir araba davul arabası tek kişilik

bir araba değerli bir kılıccedil iki bin pi ipekli kumaş karısı ve maiyetine ise ccedileşitli

altın ve ipekten yapılmış eşyalar doumlrt tarafı kapalı iki araba hediye edilmiştir208

Goumlktuumlrkler Ccedilin hanedanları Chou ve Chrsquoilerle 560rsquolı yıllardan 580 yılına

kadar suumlren muumlnacircsebetlerinde genelde kendi uumllkelerinin uumlruumlnlerini sunmuşlardır Bu

hediyeler arasında at başta gelmekte idi Ccedilinliler ise buumlyuumlk miktarlarda ipek ve para

vermişlerdir Chrsquoi huumlkuumlmdarının Budizme ait kitaplar hediye ettiği de kayıtlıdır209

Goumlktuumlrk elccedilisi Maniakh Roma İmparatorursquona İskit dilinde (Goumlktuumlrkccedile) mektupla

beraber - mahiyeti bilinmemekle birlikte- ccedilok kıymetli ham ipekten bir hediye

sunmuştur210

ldquoTrsquoang-shurdquo isimli Ccedilin kaynağında da 620 yılında Batı Goumlktuumlrkleri

Kağanrsquoının Ccedilin İmparatoruna dev bir Trsquoiao-chih (Babil) kuşu devekuşu goumlnderdiği

kayıtlıdır 211

626 yılı Eyluumll ayında İl-Kağan İmparator Trsquoai-tsungrsquoa uumlccedil bin at ile on bin

koyun hediye etmiştir İmparator hediyeleri kabul etmemiştir212

Bu durumun -

vezirlerine verdiği bir nasihatten- imparatorun siyasicirc bir taktiği olduğu accedilıkccedila

anlaşılmaktadır ldquoBir kimseden bir şey almak isterseniz oumlnce kendisine birşeyler

vermek gerektir213

rdquo

207

Onat agm s622 208

Onat agm s619 209

İzgi ldquo XI Yuumlzyıla s99 210

Mangaltepe age s50 211

Golden Tuumlrk Halkları s125 212

Chang age s46 213

Ae s45

275

Liao İmparatorluğu doumlneminde Uygurlar at deve yeşim taşı amber yuumlnluuml

kumaşlar egzotik mallardan (oumlr Tavus kuşu) oluşan emtiaları karşılığında

Ccedilinlilerrsquoden ipek uumlruumlnleri alıyorlardı214

Bu takas P Goldenrsquoa goumlre ldquoharaccedilrdquo karşılığı

olarak vurgulanmışsa da bizim araştırmamız iccedilin oumlnemli olan yanı bu emtiaların

elccedililik heyetlerinin de kervanlarla taşıdıkları hediyeliklerinin hiccedil değilse bir kısmını

teşkil etmiş olabilecekleridir

835 yılı civarında Ccedilin kaynağı Trsquoang-shursquoya goumlre Uygur elccedililiği Ccedilin

huumlkuumlmdarına ldquoat uumlzerinde usta yedi bayan okccedilurdquo sunmuştur215

Bu ilginccedil bilgi doğru

ise okccediluların oumlzellikle bayan olmalarından yola ccedilıkarak Ccedilinli kadınlara yay gerip ok

atmayı oumlğretmek amacıyla beraberlerinde goumltuumlrduumlkleri ya da ldquo Bizim kadınlarımız

dahi at binip ok ve yay kullanabilirrdquo mesajını vermeye ccedilalıştıkları soumlylenebilir

Bulgarlarrsquoın ihraccedil ettikleri mallar at koyun sığır kuumlrkler deriden imal edilen

uumlruumlnler ayakkabılar ve bilhassa ccedilizmeler zırhlar kılıccedillar bal balmumu balık

tutkalı ceviz avcılıkta kullanılan doğanlar bronz aynalar guumlmuumlşten mutfak ve suumls

eşyaları camdan mutfak ve suumls eşyaları pencere camları deney kapları ccediloumlmlekler

ağaccedil işleri seramik işleri keten ve bez dokumalar yuumln oumlrmeler yer almaktaydı216

Her uumllke diğer uumllke huumlkuumlmdarlarına kendi uumlruumlnlerinden kıymetli hediyeler sunduğu

iccedilin adı geccedilen bu ticari emtianın İdil Devleti elccedililerinin goumltuumlrduumlkleri veya gelen

elccedililere sundukları hediyeler arasında sayabiliriz

ldquo926 senesinde Şato İmparatoru bir generale imparatorluk kuvvetinin

semboluuml olan iki ok vererek onu bir emir (ferman)ile bir ilrsquoe goumlndermiş 217

tir Aynı

yıl yuumlksek bir kumandanın İmparatorrsquoa ldquomumlu mektuprdquo taşıyan bir haberci

214

Golden age s136 Pinks Die Uiguren s 91-101 215

Golden Tuumlrk Halkları s132 Mackerras Uighur Empire p122 216

Kara ldquoX-XII Asırhellip s160-166 Svetlana I Valıulına ldquoİdil Bulgarlarında Cam Sanatırdquo

Tuumlrkler VI Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara s55-56 Abduumllhalik Bakır Ortaccedilağ İslam Duumlnyasında

Madencilik ve Maden Sanayi Ankara 2002 s367-368 Huumlseyin Namık Orkun Tuumlrk Tarihi I

Ankara 1946 s176 217

W Eberhard ldquoŞato Tuumlrklerinin Kuumlltuumlr Tarihine Dair Notlarrdquo Belleten XI S41 Ankara TTK

Ocak1947 s24 Chiu-Wu-tai-shih 69 4287bb

276

goumlnderdiği kayıtlıdır218

937 senesinde yine imparator tarafından goumlnderilen ldquookrdquotan

bahdesilir 219

944 yılında ise İmparator bir ldquomumlu mektuprdquo goumlndermiştir220

Eski

Tuumlrklerrsquode ok hukuki bir sembol olarak kullanılmıştır221

928 yılında Sha-trsquoo Tuumlrklerirsquonden bir vali isyanı bastırdıktan sonra

huumlkuumlmdara bir ok goumlndermiştir Bunun uumlzerine huumlkuumlmdar da valiye ok goumlndermiştir

Ccedilinli muumlellifin de alışıldık karşılamadığı zikredilen bu durum valinin Tuumlrk

geleneklerine vacirckıf olmayarak yanlış hareket ettiği222

şeklinde değil bizce

huumlkuumlmdara başkaldırması olarak algılanabilir

Şatolar askerlikte eski Tuumlrk geleneğinde bulunan ldquoccediladırrdquo ı da kullanmışlar ve

hatta Ccedilin imparatorlarına da ccediladır hediye etmişlerdir 223

965 yılında Ccedilinrsquoe gitmek uumlzere yola ccedilıkan Uygur heyetinin imparatora

sunduğu hediyeler arasında kehribar cam kacircseler ve Budarsquonın bir dişi bulunmakta

idi224

Kıpccedilaklar 1061 yılından itibaren aralıklarla otuz yıldan fazla Rus şehir ve

Knezliklerine akınlarda bulunmuşlardır Kıpccedilak Tuumlrkleri alışkın oldukları gibi

Knezlerin tahta ccedilıkışlarında hediyeler ihsan etmeleri isteğinde bulunmuşlardır

Knezler de barışı muhafaza etme karşılığında altın kıymetli kumaşlar ve davarlar

goumlndermek zorunda kalmışlardır XII Asır Rus Knezlerinden Vladimir Monomach

ccedilocuklarına hitaben bıraktığı ldquoNasihatlerrdquoinde KıpccedilaklarrsquolaKumanlarrsquola yaptığı on

dokuz anlaşmada kıymetli kumaşlar ve ccedilokccedila davar verdiğini belirtmiştir225

218

Eberhard ldquoŞato Tuumlrklerininhellip s24 Chiu-Wu-tai-shih 97 4323da 219

Eberhard ldquoŞato Tuumlrklerininhellip s24 Chiu-Wu-tai-shih 76 4296aa 220

Eberhard agm s24 Chiu-Wu-tai-shih 95 432Lca 221

Osman Turan ldquoEski Tuumlrklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılmasırdquo Belleten IX S35

Ankara TTK 1945 s305-318 222

Turan agm s308 223

Reha Oğuz Tuumlrkkan ldquoTuumlrk Tarih TezlerirdquoTuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim

Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s697 224

İzgi ldquoKao-chrsquoangrsquodan s106-108 225

Ahmet Goumlkbel age s49-50 A N Kurat Karadeniz Kuzeyindeki Tuumlrk Kavimleri s78 A

N Kurat Rusya Tarihi (Başlangıccediltan 1917rsquoye Kadar) Ankara 1987 s40-42

277

Gazneli tarihccedilisi Utbicircrsquonin ldquoTarih-i Yemicircnicircrdquosinden alıntı yapılarak Karahanlı

huumlkuumlmdarı İlig Hanrsquoın Samaniler uumllkesini boumlluumlşmek iccedilin Sultan Mahmudrsquoa yaptığı

teklife red cevabı alınca memleketindeki tuumlm kabilelere oklar goumlndererek buumlyuumlk bir

ordu topladığı bildirilmektedir226

Emeviler devrinde huumlkuumlmdarlara mahsus daruumlttırazların (resmi elbise ve

kumaş dokunan yer) varlığı soumlz konusudur Bunları yaptırtmak ve taltif edilecek

kimselere armağan etmek doğrudan doğruya hacirckimiyet hukukundan sayılmaktadır227

Bu nedenle huumlkuumlmdarların elccedili kabuluumlnde huzura gelen yabancı elccediliye hilrsquoat

giydirilirdi Elccedilinin maiyetindekilere de hilrsquoatler hediye edilirdi ldquoArapccedila bir kelime

olan hilrsquoat ldquouumlste giyilen elbise kaftanrdquo anlamındadır228

rdquo

Hilrsquoat giydirme geleneği İslacircmiyet oumlncesi Tuumlrk Devletlerirsquonde de uygulanmış

olmalıdır Tanrırsquonın verdiği kut ile tahta oturan Tuumlrk huumlkuumlmdarları accedil halkı

doyurmak ve accedilık halkı giydirmekle yuumlkuumlmluumlduumlr Bizce hilrsquoat buradaki anlayışı

temsil etmektedir

Mukaddesicircrsquoye goumlre Doğu Avruparsquodan İslacircm uumllkelerine Harezm uumlzerinden

getirilen uumlruumlnler Samur sincap kakım gelincik sansar tilki kunduz yaban tavşanı

kuumlrkleri keccedili postları balmumu oklar kılıccedil zırh tuz şapkalar balık tutkalı balık

dişleri kehribar bal fındık şahin xalanj (gemi yapımında kullanılan bir ağaccedil tuumlruuml)

Saklab koumlle kızları koyun ve sığır idi Batı Avruparsquodan getirilen hadımağaları kadın

koumlleler genccedil oğlanlar simli kumaşlar kuumlrkler ve kılıccedillar Akdeniz uumlzerindeki Frank

topraklarından gemilerle yola ccedilıkıp Kuzeydoğu Mısırrsquoda yuumlk hayvanları sırtında

mallarını boşaltır buradan Qulzumrsquoa (buguumlnkuuml adıyla Suez) Kızıldenizrsquoden

yuumlklenen mallar da Qulzumrsquodan al-Jar ve oradan da Juddarsquoya giderdi Buradan sonra

Sind (İndus Nehri deltası)-Hindistan-Ccedilin ile guumlzergacirch tamamlanırdı Ccedilinrsquoden misk

aleo (sarısabır) ağacı dalları kacircfur tarccedilın yuumlklenir ve ya aynı guumlzergacirch takip edilir ya

da Bizans ve Frank topraklarına uğranabilirdi Kimi zaman da Sakalibe diyarları ve

226

Ay 227

Mahir agm s833 228

Banu Mahir ldquoTuumlrk Minyatuumlrlerinde Hilrsquoat Merasimlerirdquo Belleten LXIII S238 Ankara TTK

Aralık1999 s745

278

Hazar şehri Hamlicrsquoden geccedilerlerdi Bu guumlzergacirch Curcan Denizi uumlzerinden Belh ve

Maverauumlnnehir yoluyla Urt (Wurut)- Tokuzguz-Ccedilinrsquoe ulaşmaktaydı229

Tarihe adı yazılmış Tuumlrk devletlerinin kendi uumlrettikleri ya da yabancı

uumllkelerde uumlretilip de Tuumlrk yurdundan geccedilen ihracat ve ithalat emtialarından da

bahsetmemiz goumlnderilmiş olan hediyelerin cinsi konusunda bize daha iyi fikir

vermesi accedilısından oumlnemlidir Oumlzellikle VIII ve IX yuumlzyıllarda oumlnemli bir ticaret

merkezi olan Hazarya ldquoHudud al-lsquoAlamrdquoda bolluk uumllkesi olarak tanımlanmıştır

ldquoHazarya bereketli topraklara buumlyuumlk sığır ve koyun suumlruumlleriyle sayısız koumlleye sahip

ccedilok zengin bir uumllkedirrdquo230

Dolayısıyla ticaretin canlı olduğu bu uumllke Asya ve

Avrupa arasındaki pek ccedilok ticaret yolunun uğrak noktası olmuştur Bunlar Volga

Nehri Don Nehri Azak ve Hazar Denizleri ile Karadeniz kıyılarını takip ediyordu

Tabii bu Hazarlar iccedilin muumlthiş bir guumlmruumlk geliri demekti Oumlrneğin ldquoKitab al-

Buldanrsquoın yazarı İbn al-Faqih of Hamadan Sarkelrsquoe giden Rus tuumlccarların

mallarının onda birini yerel Hazar youmlneticisine vermek zorunda olduğunu 231

rdquo

aktarmıştır

Taht değişikliği olduğunda yeni hakanın tanındığını ifade etmek amacıyla da

hediyeler goumlnderilmekte idi 824 yılında tahta ccedilıkan Qasar Teginrsquoe232

(Ay Tengride

Kut Bulmış Alp Bilge Kağanrsquoa) (Ccedilincede Chao-li) Ccedilinrsquoin Trsquoang Suumllalesi tarafından

yirmi araba ipek uumlruumlnuuml verildiği kaydedilmiştir233

Bilindiği uumlzere Ccedilinlilerrsquoin en

geccedilerli ticari emtiası ipek idi

Tuğrul Bey Bağdatrsquoa vardığında başında veziri Kuumlnduumlricircrsquonin bulunduğu

erkacircnını doumlşekler otağlar ve kıymetli atlarla halifeye goumlndermiştir Halife kendisi

iccedilin vezir tarafından kurdurulan ccediladıra gelmiş ve Selccediluklu heyetini kabul etmiştir

229

Golden Hazar Ccedilalışmaları s126-128 Hitti History of the Arabs p 210 map p 211 Ibn

Xurdadbih ed de Goeje s 153-155 Lewicki Zrodlami arabskie I s74-77 230

Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu s171 231

Ae 232

Kasar (Hazar) Tigin adının Tokuz Uygur boyundan Kasarlara (Hazarlara) mensubiyetinden ya da

Uygur Kağanı Kuumlccedilluumlg Bilge tarafından Kasarlar uumlzerine goumlnderildiğinden verilmiş olmalıdır Detaylı

bilgi iccedilin bkz Goumlmeccedil Uygur Tuumlrkleri s59

279

Memnuniyetini bildirmek iccedilin sultana bir mektup yazmak istemiştir Vezir tarafından

halifeye uumlzerinde bin yedi yuumlz miskal altın olan bir hokka ve kıymetli bir kılıccedil hediye

edilmiştir Bundan sonra vezir halifeden Tuğrul Beyrsquoin huzura girmesi isteğinde

bulunmuştur Halifenin izni ile huzura giren sultan yedi kere yer oumlpmuumlş ve kendisine

verilen minderi de oumlptuumlkten sonra uumlzerine oturmuştur Bu goumlruumlşmede Kuumlnduumlricirc

tercuumlmanlık goumlrevini yerine getirmiştir234

Bu kabuller sırasında vezirin halifeye

sultanın kıymetli bir hacirctemini (yuumlzuumlğuumlnuuml) hediye ettiği bilinmektedir Bu yuumlzuumlk

altın guumlmuumlş ve iki dirhem iki habbelik elmastan yapılmıştır235

Tuğrul Bey heyetiyle birlikte halife tarafından kabul edildikten sonra

kendisine halife tarafından hilat taccedil gerdanlık bilezik vb yedi adet hediye takdim

edilmiştir236

Bağdat camilerinde adına hutbe okunduğu oumlğrenen Alp Arslan Amicircd Ebursquol-

Hasan Ali b İsarsquodan Halifersquoye on bin dinar iki yuumlz elli ipek elbise Bağdat nacirczırına

da on bin dinar on at on katır goumlndermiştir

ldquoSultan Tuğrul Bey Halifersquonin kızı Seyyide ile nikacirch akdi iccedilin Halifersquonin

hacirctunu olan Ccedilağrı Beyrsquoin kızı Arslan Hacirctun ve vezir Amicircd uumll-Muumllkrsquouumln de dacirchil

olduğu buumlyuumlklerden meydana gelen bir heyeti Bağdadrsquoa goumlnderdi237

rdquo 1061 yılında

giden bu heyette Savtegin de bulunmaktaydı238

233

Golden Tuumlrk Halkları s131 Mackerras Uighur Empire s10 12 234

Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s154 İsfahanicirc Arap met17 Tuumlrk terc16 Sıbt İbnuumlrsquol Cevzicirc 59-60 235

Taneri agm s154 Sıbt İbnuumlrsquol Cevzicirc 98 236

Taneri ay s154 İsfahanicirc Arap met14 Tuumlrk terc11 237

Merccedilil ldquoEmicircr s65 238

Ay

280

ALTINCI BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN GOumlNDERİLİŞ SEBEPLERİ VE

GUumlZERGAcircHLARI

Elccedililer gerek savaş gerek barış zamanlarında ccedileşitli maksatlarla ve goumlrevlerle

goumlnderilmişlerdir Bu durumu aşağıdaki oumlrnekler accedilıkccedila goumlstermektedirler

İlk Hun-Ccedilin muumlnacircsebetleri Hunlarrsquoın Ccedilin sınırlarını aşarak yağmalarda

bulunmaları ve bunlara mukabil Ccedilinrsquoin muumlcadeleleri şeklinde başlamıştır Mete

zamanında (MOuml209-174) Hunlarrsquoın Ccedilinliler uumlzerine gerccedilekleştirdiği ilk buumlyuumlk

saldırı (MOuml201-200) neticesinde mağlup olan Ccedilinliler ile Hunlar arasında tarihte

Ho-chrsquoin Anlaşması (MOuml 198) adıyla bilinen mukavele yapılmıştır

Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında vuku bulan kısa suumlre bir

muumlcadelenin ardından 736 yılının sekizinci ayında barış sağlanınca Tuumlrgiş Kağanı

yuumlksek dereceli memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccediline goumlndermiştir

İmparator tarafından buumlyuumlk ilgiyle karşılanan elccedilinin şerefine ziyafet verilmiştir239

Kara Tuumlrgişlerrsquoin kağanı El Etmiş Kutluk Bilge (742-748) Ccedilinrsquoe birccedilok defa

goumlnderdiği elccedilileri aracılığıyla dostacircne temaslarda bulunmuştur Kutluk Bilgersquonin

743 yılının dokuzuncu ayında Ccedilin sarayında dostluğunu pekiştirmek amacıyla

elccedilisinin bulunduğu bilgisine sahip olduğumuz gibi onun bu ilişkilerini Ccedilinrsquoin

desteğiyle On-ok Kağanı olduktan sonra da devam ettirdiğini goumlrmekteyiz El Etmiş

Kutluk Bilge Kağan Kırgızlarrsquola da temasta bulunmuş hatta onlara Ezgene isimli

bir beyi elccedili olarak yollamıştır240

Tuba Yazıtlarırsquonda ismi geccedilen bu elccedilinin Kırgız

uumllkesinde oumllduumlğuuml kayıtlıdır

239

Salman age s63 240

Ae s80 Louis Bazin les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These Presenteacutee Devant

1rsquouumlniversite de Paris III I December 1972s108

281

744 yılında ticaricirc ilişkileri duumlzenlemekle goumlrevli olarak Ccedilinrsquoe goumlnderilen bir

heyette Arap Soğdiyan Toharistan Zacircbulistan Şaş ve Tuumlrgiş elccedililerinin bir arada

bulunması dikkat ccedilekicidir241

747 yılının beşinci ayında yine bir Tuumlrgiş elccedilisi dostluğun devamı iccedilin Ccedilin

sarayındadır242

I ELCcedilİLERİN GİDİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ

a Tuumlrk Cihan Hacirckimiyeti Anlayışı

Eski Tuumlrklerrsquode elccedili goumlndermenin başlıca sebebini Tuumlrk cihan hacirckimiyeti

telacirckkisi oluşturmuştur Bu nedenle Tuumlrk tarihi Tuumlrkrsquouumln mefkucircresini ifade eden

misallerle doludur Bunlardan birkaccedilını verecek olursak Oğuz Kağan ldquoGuumlneş

bayrağımız goumlkyuumlzuuml otağımızrdquo diyerek Tuumlrk cihan hacirckimiyeti anlayışıyla ve elccedilileri

vasıtasıyla doumlrt bir yana kendisine itaat etmeleri iccedilin haber salmıştır243

Yine bir Tuumlrk

huumlkuumlmdarı Mete kendisine bağlı tuumlm kabileleri bir ccedilatı altında birleştirdikten sonra

elccedililer salarak diğer devletleri yeni kurulan Tuumlrk Devletirsquonin azametinden haberdar

etmiştir (MOuml176)

Balkan Savaşı (409) esnasında Bizans İmparatoru Hun huumlkuumlmdarı Uldız ile

barış goumlruumlşmeleri yapmak uumlzere Trakya ldquomagister militumurdquonu elccedili olarak

goumlrevlendirmiştir Uldız Bizans temsilcisine ldquoguumlneşin doğduğu yerden battığı yere

kadarrdquo her tarafı zapt edebileceği cevabını vermiştir244

448 yılında Hunlarrsquoa gelen Bizans elccedililik heyetinde bulunan Priskos bir

ccedilobanın bularak getirdiği savaş ilahı Aresrsquoe ait kılıcın Attilarsquonın eline geccedilmesini

241

Gibb age s 110 242

Salman age s79-80 243

Kafesoğlu ldquoTuumlrk Fuumltuhat s5-6 244

Ay s s8 Kafesoğlu Tuumlrk-İslam s74

282

onun duumlnyaya hacirckim olacağının bir işareti olarak yorumlamıştır Priskosrsquoun Hun

sarayında karşılaştığı Roma elccedilileri Romulus ve Promotus da Hunlarrsquoın bir ldquocihan

devletirdquo olacakları konusunda hemfikirdiler245

Bu olayla Attila da ldquobu kılıcın

kendisinin savaşlarda başarılı olması iccedilin bahşedildiğinirdquo duumlşuumlnmuumlştuumlr246

Tuumlrkşad 576 yılında Goumlktuumlrklerrsquoe gelen Bizans elccedilisi Valentinosrsquoa ldquoGuumlneşin

doğduğu yerden battığı yere kadar yeryuumlzuuml bize diz ccediloumlkmuumlştuumlr Romarsquonın yolunu da

iyi bilmekteyizrdquo demiştir247

581rsquode ikiye ayrılan Goumlktuumlrklerrsquoin Doğu kanadı hakanı İşbara 585 yılında

Ccedilin İmparatorursquona goumlnderdiği mektubunda ldquogoumlkte nasıl bir Tanrı varsa yeryuumlzuumlnde

de duumlnyayı idare eden bir tek huumlkuumlmdarın olması gerekrdquotiğini dile getirmiştir Batı

Goumlktuumlrkleri Hakanı Tardu ise Bizans İmparatoru Mavriakusrsquoa 598 yılında

goumlnderdiği mektubunda kendisini ldquoYedi ırkın ve yedi iklimin huumlkuumlmdarırdquo olarak

takdim etmiştir248

b Cuumllucircs Bildirme

Tuumlrk cihacircn hacirckimiyeti anlayışına bağlı olarak her yeni huumlkuumlmdarın cuumllucircsu

toumlrenle gerccedilekleştirilmiştir Bu merasimlerin asıl amacı tacircbi devletlerin itaatlerinin

devam etmesini sağlamak ve bunun kontroluumlnuuml yapmaktı Ccediluumlnkuuml toumlrene katılmamak

itaatsizlik olarak kabul ediliyordu Bu nedenle taht değişikliğini bildirmek uumlzere

diğer devletlere elccedililer goumlnderilirdi

Selccediluklularrsquoda taht değişikliğinde Bağdatrsquoa elccedililik heyetinin goumlnderilmesi

alışıldık bir durum idi Hacirccib Ay-Tekin249

de bu vesile ile halifelik makamına giden

Tuumlrk elccedililerinden biridir

245

Kafesoğlu ldquoTuumlrk Fuumltuhat s7-8 246

Kafesoğlu Tuumlrk-İslam s79 Ahmetbeyoğlu age s78-79 247

Kafesoğlu agm s9 248

Ay 249

Koumlymen ldquoAlp Arslan s27

283

c Barış ve Askericirc Yardım Teklifi

Barış oumlnerisinde bulunmak barış antlaşması maddelerini goumlruumlşmek antlaşma

imzalamak barışı sağlamak iccedilin arabuluculuk yapmak varolan dostluğu pekiştirmek

gibi temeli barışa dayalı sebepler Tuumlrklerrsquoin elccedililik faaliyetlerinde oumlncelikli

olmuşlardır 583 yılına ait bilgide Goumlktuumlrklerrsquoin barış ve askeri yardım teklifi ile

Ccedilinrsquoe hediyeler goumlnderdikleri kayıtlıdır250

584 yılında heyetin bir mektup goumltuumlrduumlğuuml

anlaşılmaktadır Goumlktuumlrk Kağanı Sho Po-li Ccedilin sarayına yazdığı mektupta atlardan

başka koyunla da ipek değiş-tokuşu yapılmasını istemiştir251

d Davetlere İştirak Etme

Elccedililer bazen de davetlere katılmışlardır 560rsquota Ccedilin sarayında verilen

ziyafetten doumlnuumlşlerinde Goumlktuumlrk heyetine para ve ipek hediye edilmiştir Ertesi yıl

Goumlktuumlrk Kağanı Mukan da bir heyetle kendi uumlruumlnlerinden oluşan hediyelerini

yollamıştır252

721 senesinin Şubatrsquoında Bilge Kağan iyi muumlnacircsebetler temin etmek iccedilin

İmparator Hsuumlan-tsungrsquoa elccedili goumlndermiştir İmparatorrsquoun şu mektubundan cevabının

olumlu olduğu anlaşılmaktadır

ldquoEskiden Goumlktuumlrkler Ccedilin ile evlenmeğe dayanan bir akrabalık kurmuşlardı Bundan

sonra iki devlet beraberce barış iccedilinde yaşamağa başladılar Ccedilin Goumlktuumlrklerden

[Goumlktuumlrklerrsquoden] koyun ve at satın alıyor Goumlktuumlrkler ise Ccedilinrsquoden ipekli kumaş alıyordu

Boumlylece iki devlet karşılıklı olarak birbirlerinden menfaat sağlamış oluyorlardırdquo253

250

İzgi ldquoXI s99 251

Ay 252

Ay 253

Agm s101

284

727 senesinin Eyluumll ayında Tibetlilerrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdikleri mektupla

Ccedilinrsquoe karşı ittifak kurma teklifini Bilge Kağan elccedilisiyle Ccedilin İmparatorursquona

bildirmiştir Bu hareketi takdir eden İmparator Hsuumlan-tsung Batı Shou-hsiang

şehrinde Goumlktuumlrk-Ccedilin ticaretine izin vermiştir Ayrıca her yıl yuumlz binlerce parccedila ipek

karşılığında Goumlktuumlrklerden at almaya başlamıştır254

e Ticaricirc İlişkiler

Eski Tuumlrklerrsquoin oumlzellikle Ccedilin Sacircsacircnicirc ve Bizans ile muumlnacircsebetlerinde ticaret

oumlnemli bir yer tutmuştur Oumlnceleri her uumllkenin kendi uumlruumlnlerini sınır boylarında takas

etmesi ile başlayan ticaricirc temaslar daha sonra ipek ve at gibi kıymetli malların

buumlyuumlk miktarlarda sevkiyatı ile gelişme goumlstermiştir MS64 yılında Kuzey Hunları

muumlbadele usucircluuml ticaret yapma niyetiyle bir anlaşma yapmak istediklerini bildirmek

uumlzere bir elccedili goumlnderenrsquona Ccedilin İmparatorluğu yağmaları oumlnleyeceği uumlmidiyle olumlu

yanıt vermiştir

MS84 yılında Wu-wei valisi Meng Yuumln Kuzey Hunlarırsquonın muumlbadele ile

ticaret isteğini bir emirname ile kabul etmiştir Bu anlaşma Kuzey Hunları ile Ccedilin

arasında yapıldığı belirlenen son ticaricirc anlaşma olarak tespit edilmiştir

588 yılında Sho Po-li Kağanrsquoın oğlu Tu-lan Kağan Ccedilin sarayına bir heyetle

haraccedil yollamış karşılığında uumlccedil bin top ipek gelmiştir Ayrıca Ccedilin sınırında ticaret

yapabilmek iccedilin bir pazar yeri kurulması isteğiyle de bir heyet goumlndermiştir255

620 yılının Mayıs ayında Goumlktuumlrkler Ccedilin derebeyi Wang Shıh-tsrsquoungrsquoa elccedili

goumlndererek bin kadar at hediye etmişlerdir Wang da Chrsquou-lorsquoya kızını vermiş ve

ticaricirc muumlnacircsebetlere izin vermiştir256

254

Ay s102 255

Ay s99 256

Ay s100

285

625 yılının Ocak ayında ise Goumlktuumlrkler Ccedilin ile ticaricirc muumlnacircsebetlerin

kurulması iccedilin izin istemek uumlzere elccedili goumlndermişler imparator da bu isteği kabul

etmiştir257

f Vergi Talebi ya da Yıllık Vergilerin Toplanması

565 yılında Bayan Kağan elccedilisi vasıtasıyla Justinianos zamanında oumldenen

verginin artırılarak oumldenmesini aksi takdirde Trakyarsquoya huumlcum edileceğini

bildirmiştir Talep edilen vergi arasında kaccedilaklara vurulan zincir kilimler

(yataklar) ve diğer makbul eşya da vardır258

697 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrk Kağanı Kapgan daha oumlnce 670-673

yılları arasında Ccedilinrsquoe teslim olan ve Ccedilinrsquoin altı boumllgesine yerleştirilen Goumlktuumlrklerrsquoin

iadesi kendisinin Genel Askeri Valiliğe tayinini tohumluk buğday ipekli kumaşlar

ziraat aletleri ve demir verilmesi isteklerinde bulunmuştur İmparatoriccedile Wu oumlnce

teklifi kabul etmese de araya giren vezirlerin ikna etmesi ile kırk bin oumllccedilek tohumluk

buğday elli bin parccedila ipekli kumaş uumlccedil bin adet ziraat aleti ve on binlerce kilo demir

goumlndermiştir Fakat 698 yılında Kapgan Kağanrsquoın imparatoriccedileye mektubundan Ccedilin

İmparatorluğursquonun goumlnderdiklerinin kalitesiz olduğu anlaşılmaktadır259

Sultan Alp Arslan tarafından Hucirczistanrsquoa vasal huumlkuumlmdar Hezacircresb nezdine

goumlnderilen hacirccib Porsuk yıllık vergiyi tahsil etmekle goumlrevlendirildiğinden bu

normal elccedililik sınırları dışında bir iş olmuştur260

g Taziye Dilekleri

551 yılında Ccedilin İmparator Wen-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine Goumlktuumlrk Kağanı Bumin

goumlnderdiği elccedilisiyle başsağlığı dilemiş ve iki yuumlz at takdim etmiştir261

257

Ay 258

Kurat ldquoAvarlarrdquo s85 259

İzgi ldquo XI s101 260

Koumlymen ldquoAlp Arslan s26 261

Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s125-127 ve132-133

286

h Hediye Sunma

546 yılında Trsquou-mecircn (Bumın) Kağan memleketinin tuumlrluuml mahsuluumlnuuml sunmak

iccedilin (Ccedilin İmparatorursquona) bir elccedili goumlndermiştir262

ldquoTrsquoang-shurdquo isimli Ccedilin kaynağına goumlre 620 yılında Batı Goumlktuumlrklerrsquoi

Kağanı Ccedilin İmparatorursquona dev bir Trsquoiao-chih (Babil) kuşu devekuşu

goumlndermiştir263

ı Evlilik

O devirlerde evlilik yoluyla ittifaklara sıkccedila başvurulmakta idi Genellikle de

bir savaş durumunu engellemek ya da duumlşmanına karşı birlik oluşturmak iccedilin guumlccedilsuumlz

tarafın prenses goumlndermesi şeklinde gerccedilekleşmekteydi Tarihte Tuumlrk devletlerine

ldquokonccediluyrdquo adı verilen Ccedilinli prenseslerin goumlnderilmesi oumlrneklerine ccedilok

rastlanmaktadır Fakat Hun huumlkuumlmdarı Metersquonin imparatoriccedileye evlilik teklifi

maksadı itibarıyle diğerlerinden farklı bir misali temsil etmektedir MOuml 195 yılında

Ccedilin İmparatoru Kao-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine ccedilocuk yaştaki oğlunun naibeliğini

imparatoriccedile Luuml Hou uumlstlenmiştir Bu doumlnemde Hun huumlkuumlmdarı Mete

imparatorluğun topraklarında da soumlz sahibi olabileceği duumlşuumlncesiyle imparatoriccedile ile

evlenmek istemiştir Bu isteğini iletmesi iccedilin elccedilisini bir mektupla Ccedilin sarayına

goumlndermiştir (MOuml192) Bu teklife ccedilok oumlfkelenen imparatoriccedile oumlnce elccediliyi oumllduumlrtuumlp

savaş ilan etmeyi duumlşuumlnmuumlşse de vezirlerinin uyarısı ile kendisinin yaşlandığını

ifade ederek nazikccedile reddetmiştir Mete bu cevabı makul karşılamış ve

imparatoriccedileyi rahat bırakmıştır

551 yılında Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarı Trsquou-mecircn (Bumın) Kağan evlilik isteğiyle

Ccedilinrsquoe bir elccedili goumlndermiş ve isteği kabul edilmiştir264

262

Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s123-124 263

Golden Tuumlrk Halkları s125 264

Ay s125-127 ve132-133

287

II KULLANDIKLARI GUumlZERGAcircHLAR

a) Tuumlrkistanrsquodaki İpek Yolları

Kaynaklarda elccedililerin kullandıkları guumlzergacirchlar tam olarak verilmemiştir

Ancak biz doumlnemin oumlnemli ticaret yolları uumlzerinden hareketle bu yolların aynı

zamanda elccedililer tarafından da kullanıldıkları duumlşuumlncesine dayanarak bu yollar

hakkında bilgi vermek istiyoruz Bu konuda MOuml VII yuumlzyıla ait Akadca yazılmış

kil tablet uumlzerindeki bir metnin Guumlney İpek Yolu ile ilgili bilinen en eski kayıttır

Metne goumlre yol Mezopotamyarsquodan Ekbatan uumlzerinden Kireşata265

(Kurosrsquoun

Şehri)rsquoya uzanmaktadır

Bir de Mısır ve Mezopotamyarsquoya giden deniz yolu ile birleşen Namada Nehri

ağzındaki Barygaza Barigazarsquoya giden ve oradan da o doumlnemde Batı Ccedilinrsquodeki Tsrsquoin

Devletirsquonin başkenti Thinoirsquoye uzanan bir guumlzergacirch soumlz konusudur ki bu birbirine

bağlı kara ve deniz yolundan uumlccediluumlncuuml İpek Yolu olarak bahsedilmiştir266

Pazırık kurganlarından ccedilıkarılan eşyalar uumlzerlerindeki motiflere goumlre

ayrıldıklarında farklı kuumlltuumlrlerin ve ccedileşitli doumlnemlerin ccedilizgilerini ortaya

koymuşlardır İskitlerrsquoe Kuumlccediluumlk Asya ve Suriye halklarına ve Ccedilinlilerrsquoe ait eserler

Guumlney İpek Yolursquonun tarihi hakkında oumlnemli ipuccedilları vermektedirler267

Ccedilin

kaynakları Moğol bozkırlarından Altaylarrsquodan Kazakistanrsquodan Aral ve Hazarrsquoın

kuzeyinden geccedilerek Guumlney Rusyarsquoya kadar gelen ticaret ve ulaşım yolunun

komisyonculuk yoluyla kazanccedil sağlayan Hsiung-nularrsquoın hareketli karakterleri

sayesinde accedilıldığını belirtmişlerdir 268

265

Farsccedilası Kuruşkatrsquotır ve Soğd uumllkesinde harabesi vardır Burası Ahemenler zamanında Doğu

İranrsquoda oumlnemli bir merkezdi Bkz Haussig İpek Yolu s36 266

Haussig İpek Yolu s39-40 267

Haussig İpek Yolu s56-57 268

Li age s18 Yo-ta-chung Ku-tai-pei-hsi-Chung-kuo (Eski Ccedilağda Kuzeybatı Ccedilin) Taipei

1981s75

288

Tarihin ccedileşitli doumlnemlerinde Tuumlrkler tarafından defalarca zorlanan fakat bir

tuumlrluuml yıkılıp aşılamayan Sacircsacircnicirc Devleti nihayet VI yuumlzyılda doğudan Goumlktuumlrklerrsquoin

batıdan da Bizansrsquoın baskısı sonucunda zayıflamış ve Araplar tarafından (Kadisiye

636 ve Nihavend 642 savaşları ile) tamamen ccediloumlkertilmiştir Boumlylece Tuumlrk

topluluklarına ldquoorta yolrdquo adı verilen yeni bir yol accedilılmıştır Ccedilyanrsquoa goumlre ldquoBu yol

Tuumlrkluumlk iccedilin en hayırlı yol oldu Ccediluumlnkuuml Ccedilinrsquoe Hindistanrsquoa Balkanlarrsquoa ve Orta

Avruparsquoya giden Tuumlrk toplulukları iccediline girdikleri ccedilevrede gittikccedile eriyerek millicirc

kimliklerini tamamen kaybetmelerine karşılık ldquoorta yolurdquo tacirckip ederek Orta Doğu

İslacircm uumllkelerine hacirckim olan ve Anadolursquoyu fethedip burada yeni bir vatan kuran

Tuumlrk toplulukları hem siyasicirc istiklacircllerini hem de millicirc kuumlltuumlrlerini buumltuumlnuumlyle

korudularrdquo269

Arkeolojik ccedilalışmalar sonucunda Annaursquodan doğuda Oumlzbekistanrsquoa hatta

Afganistanrsquoın kuzeyine kadar uzanan Karakum Ccediloumlluuml boyunca (şimdiki Tuumlrkmenistan

ve Oumlzbekistan sınırları iccedilinde) duumlzinelerce yerleşim harabeleri bulunmuştur

Harabeler kumlarla oumlrtuumllduumlkten ccedilok sonra MOuml2 ile MS 16 asırlar arasında Ccedilin

ile Akdeniz uumllkelerini birbirlerine bağlayan adına ldquoİpek Yolurdquo denilen efsanevi

kervan yolları bu youmlreden geccedilmiştir Muhtemelen bu İpek Yolu Bronz ccedilağında da

hizmet vermişti Moskova Arkeoloji Enstituumlsuumlnde ccedilalışan Dr Victor Sarianidi bu

harabelerde belirgin bir arkeolojik duumlzen keşfetmiştir

ldquoHer yerleşim mahallindeki binalar sanki tek bir mimarın deseninden ccedilıkmış

gibidir En buumlyuumlk binalar birer buumlyuumlk apartman kompleksi gibi inşa edilmişlerdir

Her biri bir futbol sahasından daha geniş bir alanı işgal eden bu komplekslerin

iccedilinde onlarca ve onlarca odalar bulunmaktadır Bu komplekslerin bazıları

yuumlksekliği 25 [iki buccediluk] metreye yaklaşan birkaccedil kerpiccedil tuğla duvarla ccedilevrilmiştir

Bu duvarların gerisinde ise geniş tarım tarlaları uzanmaktaydırdquo270

269

Koca agm 2002 s1004 Sima Ccedilyan Tarihi Hatıralar Urumccedili 1989 s36 270

Muumlmin Koumlksoy ldquoOrta Asyanın Paleocoğrafik Evrimi ve İnsan Topluluklarına EtkisirdquoTuumlrkler

Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s713

289

Sarianidirsquonin bu tanımlamasında bahis konusu olan buumlyuumlk binaların ccedilok odası

olması ve yuumlksek duvarlarla ccedilevrilmesi bir han veya kervansaray da olabileceği

fikrini uyandırmaktadır

Kudacircmersquoye goumlre Doğu yolları Hemedanrsquodan Reyrsquoe yuumlz altmış doumlrt fersah

Reyrsquoden Nişaburrsquoa yuumlz kırk fersah buradan Mervrsquoe yetmiş fersah olup yol Mervrsquoden

biri Şaş (Taşkent) diğeri Toharistanrsquoa olmak uumlzere ikiye ayrılırdı Şaşrsquoa gitmek uumlzere

buradan Amuumll Buhara Semerkand uumlzerinden Zacircminrsquoe varan yol da Zacircminrsquode biri

Şaşrsquoa devam eden diğeri Ferganarsquoya youmlnelen iki yola ayrılır271

Şaş yolu Kum

Tıraz Nucirczket (buumlyuumlk bir koumlyduumlr) Nevaket Benciket (buumlyuumlk bir koumlyduumlr) Suyab ve

Ccedilin sınırındaki Nuşecanrsquoa ulaşır Zacircminrsquoden Ferganarsquoya giden yol Hocendrsquode ikiye

ayrılır Biri Ferganarsquoya devam ederken diğeri Şaşrsquotaki guumlmuumlş madeni ocağına

uzanır Hocendrsquoden Samğar Koumlyuuml Hacistan Turmukan Koumlyuuml Bacircb yoluyla

Ferganarsquonın payitahtı olan Ahsiketrsquoe gidilirdi

Mervrsquoden Toharistanrsquoa giden yol ise Facircz Koumlyuuml Mehdiacircbaz Yahyaacircbaz272

Esedacircbaz Havzan Ahnef Koumlşkuuml Esracircb Gencacircbacircz Faryabrsquotan Cuumlzcanrsquoa gider ki

yolda Karsquo 273

adlı bir konak yeri bulunur Buradan Şaburkan ve Belhrsquoe bağlı pek ccedilok

yerleşim yerinden Belhrsquoe ulaşılır Belhrsquoten Toharistanrsquoa giden yol ccediloumllden geccedilip

Behacircr ve Erkacircbacircnul adlı konak yerleri bulunurdu Bunlardan başka Ferganarsquodan

Yukarı Nuşecanrsquoa Tırazrsquodan Keymakrsquoa giden yollar da mevcuttu 274

Tuumlrkistanrsquodaki yol guumlzergacirchları ccediloğunlukla Tarım boumllgesi etrafında ya da

Seyhun ve Ceyhun Nehirlerinin geccediltiği boumllgede bulunmaktadır275

Karahanlılar

devrinde Tuumlrkistanrsquodaki guumlzergacirchlar hakkında Kaşgarlı Mahmudrsquoun Divanuuml

Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquote ccedilizdiği harita yol goumlstermektedir Buna goumlre ilk yol Ferganarsquodan

271

Kudacircme Kitacircbuumlrsquol-Haracircc (Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev

Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn İstanbul Gelenek Yay 2004 s214-215 İbn Fakicirch Muhtasaru Kitacircbirsquol-

Buumlldacircn (Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn

İstanbul Gelenek Yay 2004 s276 272

Burada hanlar ve posta konak yerlerinin mevcut olduğu kayıtlıdır Bkz Kudacircme age s218 273

Cuumlzcanrsquoa bağlı bu konak yerinde hanlar ve kuyuların olduğu kayıtlıdır Bkz Kudacircme ae s219 274

Ae s220 275

Hasan Huumlseyin Adalıoğlu ldquoKaşgarlı Mahmudrsquoun Dicircvacircnuuml Lucircgatirsquot-Tuumlrk Adlı Eserindeki Tuumlrk

Duumlnyası Haritası Uumlzerine Duumlşuumlnceler ve Yorumlarrdquo TKİD S17 İstanbul Kocav Yay 2007 s25

290

başlayarak Cend boumllgesi Kaşgar Hoten Cuumlrcan Şancu (Ccedilinrsquodeki Schang-schui)rsquoya

ulaşmaktaydı İkincisi Hocendrsquoden Sir Derya Nehri uumlzerinden Hotşent Kacircşacircn

Kagenkar Basi (Bave) Karaşehr Uumlst Turfan (Barmacircn)rsquoa gitmekteydi Uumlccediluumlncuuml Şaş

İsficab Ccedilimkent Talas uumlzerinden Aulieata276

Nazal Yafenccedil ve Tarımrsquoın kuzeyinde

İki Oumlguumlz Kuumlmi Talasrsquoa kadar gitmekteydi Doumlrduumlncuuml yol ise Buhara ve Beşbulakrsquoın

kuzeyinden Canbulakrsquoa ve oradan da Burskan şehri Isık Goumll boumllgesinin guumlneyine

inerek Turfan (Birman)rsquoa ulaşmaktaydı277

Orhun Yazıtlarırsquonda da geccedilen Goumlktuumlrklerrsquoin batı sınırı sayılan Demirkapı

Geccedilidi (Bozgala Geccedilidi278

) genel olarak kabul edilmiş bir goumlruumlşle Belhrsquoi

Semerkantrsquoa bağlayan yol uumlzerindeki kayalık bir geccedilittir Maverauumlnnehirrsquodeki

Baysun Dağırsquonda buguumlnkuuml Derbent Koumlyuuml279

yakınlarında eski Semerkant-Tirmiz

yolu boyunda bulunmaktadır Buranın en erken anılması Ccedilinli seyyah Hiuan-tsang

sayesindedir Sonradan bu geccedilit Maverauumlnnehirrsquoi Belh civarındaki yerlere

bağlamıştır280

Moğolistanrsquoda Arhangay Aymagın Bayn Tsagaan Gol (Kutsal Beyaz Goumll)

boumllgesindeki Bugut Dağırsquonın yaklaşık on kilometre batısına inşa edilmiş olan Bugut

anıtmezar kuumllliyesinin iccedilinde bulunduğu bu coğrafya aynı zamanda devrin işlek

yollarından birinin de kavşak noktasını oluşturmaktadır Zira kuzeyden gelip bu

coğrafyadan geccedilen soumlz konusu yol takip edilerek yaklaşık otuz kilometre guumlneye

inildiğinde Hoyd Tamir (Tayhir Ccediluluu) yazıtlarına ulaşılır281

Ccedilinrsquoden Batı uumllkelerine giden yol Hecirch-hsi Geccedilidirsquonden Doğu Tuumlrkistanrsquoa

giriyor oradan Chang-chrsquoienrsquoin seyahatinde giderken seccediltiği yol (kuzey yolu) ve

276

Evliya-ata olabilir 277

Adalıoğlu agm s26 278

Togan ldquoPeygamberin s40 279

Imre Baskildquo Demirkapılar (Temir Qapiumlɣ Vaskapu Doumlmoumlrkapurdquo IUluslararası Tuumlrk Duumlnyası

Kuumlltuumlr Kurultayı İzmir 2006 s74 280

Afganistanrsquoın Badahşan eyaletindeki Faizabad yakınındadır Bkz Baski agm s74 ve 85 dip 6

ve 57 281

Cengiz Alyılmaz ldquoBugut Yazıtı ve Anıt Mezar Kuumllliyesi Uumlzerinerdquo SUumlTAD S13 Konya

Bahar2003 s15

291

doumlnuumlşte seccediltiği (guumlney yolu) olarak ikiye ayrılıyordu282

Her iki yol da Han suumllalesi

zamanında accedilılmıştır Daha sonra bir yol daha eklenmesiyle Ccedilinrsquoden batıya uumlccediluumlncuuml

uluslararası yol accedilılmış olmuştur Biri orta vahadan diğeri kuzeyde bozkırdan bir

diğeri de guumlneyden denizden gidiyordu Bunlardan en oumlnemlisi vaha yolu idi MOuml

II asırdan itibaren doğu-batı ilişkileri bu yolla sağlanmıştır XIX yuumlzyılda Alman

coğrafyacı Baron von Reichte Offen tarafından ldquoİpek Yolurdquo olarak adlandırılan bu

yol Akdenizrsquoden yola ccedilıkılırsa İranrsquoın kuzeyinden Amuderya Nehrirsquonin başından

doğuya ilerleyip Pamirrsquoden geccedilerek Doğu Tuumlrkistanrsquoa varıyordu Ya da Orta

Asyarsquonın kuzeybatısından ilerleyip Amu-deryarsquonın başladığı kısımdan geccedilerek Tanrı

Dağları yoluyla Ccedilinrsquoe ulaşıyordu Tuumlrkistanrsquoda ikiye ayrılan yol Tun- huangrsquoda

tekrar birleşip Hecirch-hsi Geccedilidi yoluyla Chrsquoang-anrsquoa veya Lo-yangrsquoa varırdı Bu yolun

Ccedilinliler tarafından yapılan kısmı yalnız Tuumlrkistanrsquoın doğusundaki ldquoBatı uumllkeleri

yolurdquo dur Batısındaki yol ise MOuml IV yuumlzyılda Roma İmparatorluğursquonun kolonisi

olarak ticaret yolu haline gelmiştir283

İpek Yolu her zaman aynı yerden geccedilmiyor zamana goumlre değişebiliyordu

Eski ccedilağlarda İpek Yolursquonun doğudaki baş durağı her zaman Tun-huang olmuştur

Diğer uğrak şehirleri ise ccedileşitli zamanlarda değişime uğramıştır

Ccedilinrsquoin batısında kalan uumllkelere karşı uyguladığı politikasının sonucu olarak

oluşturduğu (658) askericirc noktalar ldquoDoumlrt Garnizonrdquo olarak bilinen doumlrt şehrin sahip

olduğu coğrafi ve stratejik konumlarıyla yakından ilgili idi Bunlardan Tokmak284

Şehri Tanrı Dağlarırsquonın kuzeybatısında yer alıyordu Tarihi Kuzey İpek Yolu

Tokmakrsquotan geccedilmekteydi Kuzey ve Orta İpek Yollarını birbirine bağlayan ldquoBedel

Geccedilidirdquo stratejik accedilıdan ayrı bir oumlnem taşımaktaydı Kaşgar Şehri Orta ve Guumlney

İpek Yollarının başlangıccedil yeri 285

idi Hoten ise Guumlney İpek Yolursquona hacirckimdi Kuccedila

282

Li ag e s6 283

Li age s37-38 284

719 yılında Kara Tuumlrgişlerin kurucusu Sou-lou Kağan Tokmakrsquoı zaptedince ldquoDoumlrt Garnizonrdquo

şehirlerinden biri Karaşar olmuştur Bkz Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s922-923 285

Kaşgarrsquoa Orta ve Guumlney İpek Yollarının kesişme noktası demek daha doğru olacaktır Ccediluumlnkuuml

Salmanrsquoın bu makalesinin sonunda vermiş olduğu haritaya goumlre bu iki yolun Kaşgarrsquoda

birleşmesinden sonra Bedehşan uumlzerinden batıya doğru devam ettiği goumlruumllmektedir Ayrıca Trsquosong-

ling askericirc muumlfrezesinin Kaşgarrsquoın guumlneybatısında olması yanında doğulu ve batılı tacirlerin burada

292

ldquoDoumlrt Garnizonrdquoun merkezinde olup Karaşar ile birlikte Tanrı Dağlarırsquonın

guumlneyinde yer almakta idi Ayrıca Orta İpek Yolursquona hacirckimlerdi Tanrı Dağlarırsquonda

yer alan diğer iki geccedilitten biri doğudan itibaren Bagraş Goumlluumlrsquone doumlkuumllen Yıldız

Nehrirsquonin kuzeyinde yer alan ldquoNarat Geccedilidirdquo diğeri Tanrı Dağlarırsquonın

kuzeybatısında yer alan ldquoCcedililim Geccedilidirdquo idi286

Ccedililim Geccedilidi Tokmak Şehri gibi Tanrı

Dağlarırsquonın kuzeybatısında yer aldığına goumlre Orta ve Kuzey İpek Yollarırsquonı

birbirine bağlayan bir geccedilit olabilir

Doumlrt Garnizon Şehri (Tokmak ldquo719rsquodan sonra Karaşarrdquo Kaşgar Kuccedila

Hoten) uumlzerinde kurulan askericirc muumlfrezeler aynı zamanda gelip geccedilen kervanları

seyyahları elccedilileri ve sair yolcuların guumlvenliğini sağlıyorlardı287

H Salman Ccedilin İmparatorluğursquonun kendisini tehdit eden Tuumlrk boyları ve

devletlerine karşı Doumlrt Garnizonrsquou takviye mahiyetinde Pei-ting (Beşbalık)

Garnizonursquonu da kurduğunu (702) belirtmiştir288

Bu garnizonun ordularından biri

Pei-ting merkezine biri Yi-tcheou (Hami) Şehrirsquonin beş kilometre guumlneyinden uumlccedil

yuumlz li (yuumlz elli kilometre) batısına Kan-lou Irmağı kenarına ve diğeri de Turfan

yakınındaki Yarhoto Şehrirsquone yerleştirilmişlerdir289

Buralar Kuzey İpek Yolursquonun

Beşbalık ile Ccedilin arasındaki kısmına hacirckimlerdi

Ccedilin imparatorluğu 742 yılından sonra Beşbalıkrsquotaki hariccedil diğer ordularına yer

değişikliği yaptırmış Kan-lou Irmağı kenarındaki ordusunu Beşbalıkrsquoın yedi yuumlz li

(uumlccedil yuumlz elli kilometre) batısına diğerini de Yarhotorsquodan buguumlnkuuml Urumccedili civarına

yerleştirmiştir290

mal değişimi yapmaları bunu desteklemektedir Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s922-923 ve

935 286

Ay s923 287

Ccedilin kaynaklarına goumlre Doumlrt Garnizonrsquoda yirmi doumlrt bin asker ile iki bin yedi yuumlz at bulunduğu

kaydedilmiştir Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s924 Robert des Rotours Traiteacute des

Fonctionnaire et Traiteacute de LrsquoArmeacutee II Leyde E J Brill 1948 s806 dp1 288

Ancak verdiği Pei-ting Garnizonursquonun ve askeri birliklerinin kuruluş tarihleri Doumlrt Garnizonrsquodan

oumlncedir Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s925 289

Salman agm s925 290

Ay s925-926

293

R Grousset ve H Salmanrsquoa goumlre ldquoTrsquoang hanedanı doumlneminde (618-906) Batı

uumllkelerirsquonden geccedilen uumlccedil buumlyuumlk ticaret yolu (İpek Yolu) vardı

Birinci yol Ccedilin imparatorluğursquonun orta ccedilağdaki iki buumlyuumlk idaricirc merkezi Ccedilang-ngan

ve Lo-yangrsquodan başlayan bu yol buumlyuumlk ccediloumlluuml geccediltikten sonra ilk buumlyuumlk yerleşme merkezi olan

Hami Şehrine gelir Yol buradan kuzeye youmlnelerek Barkul Goumllrsquoe ulaşır Buradan batıya

doğru youmlnelerek buguumlnkuuml Ccedilungaryarsquodan geccediler Balkaş Goumlluuml yakınlarındaki Uygur

kabilelerinin oturduğu boumllgeden sonra batıya doğru uzanarak Talas Nehri uumlzerindeki Talas

Şehrine gelirdihellip Yol daha sonra Seyhun Nehrirsquoni aşarak Bizans topraklarına doğru devam

ederdi Goumlruumllduumlğuuml gibi bu yol hemen hemen Tuumlrk boylarının oturduğu araziden

geccedilmekteydi

İkinci yol (orta yol) Batıdan başladığımızda Roma Suriyersquosinin başşehri

Antakyarsquodan başlayan İpek Yolu Menbicrsquote Fırat Nehrirsquoni aşmakta buradan Hemedanrsquoa

şimdiki Tahran yakınlarında Reyrsquoe ve Mervrsquoe uğramakta oradan Belh Şehrine

dokunmaktaydı İpek Yolu oradan Pamirrsquoe geccediliyorduhelliprdquo 291

RGrousset Ptolemeacuteersquoden Pamir Vadisirsquonde Komeday Dağlarırsquonın

eteklerindeki taştan bir kulenin dibinde batılı ve doğulu kervancıların mal

muumlbadelesi yaptıkları bilgisini aktarmıştır Buranın Albert Hermannrsquoa goumlre Kızıl-su

Hackinrsquoe goumlre ise Taş-kurgan olabileceğini belirtmiştir292

Buradan sonra Kaşgarrsquoda

ikiye ayrılan yolun kuzeyindeki orta yol olarak devam ediyor diğeri Guumlney İpek

Yolu adını alıyordu Orta İpek Yolu Kaşgar-Kuccedila- Karaşar-Lob-nor uumlzerinden Leu-

lan- Yu-men kuan Kapısı hattında ilerlerken Guumlney İpek Yolu Kaşgar-Yarkent-

Hoten-Niya-Miran hattını takip ederek buradan sonra Kaşgarrsquoda ikiye ayrılan yolun

kuzeyindeki orta yol olarak devam ediyor diğeri -uumlccediluumlncuuml bir yol- olarak Guumlney İpek

Yolu adını alıyordu Orta İpek Yolu Kaşgar-Kuccedila- Karaşar-Lobnor uumlzerinden Leu-

lan- Yu-men kuan Kapısı hattında ilerlerken Guumlney İpek Yolu Kaşgar-Yarkent-

291

Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s928 Ouml İzgi ldquoCcedilin ile Batı s96 292

Grousset Bozkır İmparatorluğu ccedilev M Reşat Uzmen 5bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2006 s70

294

Hoten-Niya-Miran hattını takip ederek ikisi Tuen-huangrsquoda293

birleşiyorlardı Sonra

bu yol Ccedilang-ngan ve Lo-yangrsquoda son buluyordu294

Bunlardan başka İpek Yolursquona bağlanan tali yollar da mevcuttu Guumlney İpek

Yolursquona Pamir Yaylasırsquonı geccedilerek Bedehşan Bamian ve Gazne Şehirleri uumlzerinden

Hindistanrsquoa ulaşan bir yol daha bağlanmakta idi295

Ferganarsquonın Kuzey İpek Yolu ile

Toharistanrsquoın296

da Orta İpek Yolu ile bağlantısı vardı ki buralardan iyi cins atlar ve

develer goumlnderilmekte idi297

Uzak-Doğu ile Akdeniz arasındaki buumlyuumlk yolun devamı Serahs-Merv yolu

idi Bu yol uumlzerindeki menziller sırasıyla Serahs An-Nacar Hisarı Uccedilturmagak

Tilsitane (buguumlnkuuml Havz-i han298

) Dendanekan (buguumlnkuuml Taş-racircbacircd) Yanucird ve

Merv olarak zikredilmişlerdir Serahsrsquotan Mervrsquoe kadar bu mesafe ticaret kervanları

tarafından guumlnde beş-altı fersah299

yol almak kaydıyla beş-altı guumlnde

alınabiliyordu300

Chang Chrsquoienrsquoin seyahat raporlarında ccedileşitli malların satıldığı pazar yerleri

olan ve halkı ticaretten anlayan Baktriarsquodan bahsetmesi uumlzerine Ccedilin İmparatorursquonun

şu oumlnerisi bize Ccedilinrsquoden Baktriarsquoya ulaşan uumlccedil yolun bulunduğunu goumlstermektedir

ldquoŞimdi Ta Hsia (Baktria) ile bir irtibat kurulması istenirse Chiangrsquoların uumllkesinden

geccedilmek ccedilok tehlikelidir Chiangrsquolar da bundan asla hoşlanmayacaklardır biraz kuzeyden

geccedililerecek [geccedililecek] olsa Hunlar tarafından esir alınma tehlikesi vardır Eğer Su Chrsquouan

293

Ccedilin sınırında yer almakta idi Ligeti Bilinmeyen s58 294

Grousset age s70 Salman agm s929 295

İzgi ldquoCcedilin ile Batı s96 Salman ay s929 296

Amucirc-derya (Ceyhun) Nehrirsquonin iki kıyısında bulunan şehirleri kapsayan Belh ile Bedehşan

arasındaki boumllgedir 297

Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s929 Kemal Oumlzergin İpek Yolu Boğaziccedili Yay S38

İstanbul 1985 s16 298

ldquoHan havuzurdquo manasına gelen bu yerin ismi bizim bu ccedilalışmamız iccedilin manidardır B Zahoder

ldquoDendanekanrdquo ccedilev İsmail Kaynak Belleten XVIII S72 Ankara TTK Ekim1954 s583 299

Fersah yaklaşık beş kilometrelik bir uzunluk oumllccediluuml birimidir Bkz Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I s496 300

Zahoder agm s582

295

yolu izlenecek olursa yolun uzaklığı biraz kısalacağı gibi duumlşmanla da karşılaşma tehlikesi

olmayacaktır301

rdquo

Bu doumlnemde İpek Yolursquonun Kuumlsen (Kuccedila)rsquoden başlayıp Kum (Aksu) Yuuml-

chu (Unsu) Po-ta-feng (Bedelart) ve Tıraz (Evliya Ata)rsquoa kadar uzanan kısmının

Suyab Şehrirsquonden geccedilen boumlluumlmuumln yanında Balasagun Şehri yer almakta idi302

Guumlneyinde Yemen kuzeyinde Şam ve doğusunda Basra Koumlrfezi limanlarına

ulaşan yollar vasıtasıyla duumlnyaya accedilılan Arabistanrsquoın en buumlyuumlk ticaret merkezi

Mekkersquoyi Tuumlrkistanrsquoın ana arterine bağlayan yol ise şoumlyle idi ldquoMekkersquonin kuzey

doğu istikametinde ayrılan bir yol Rumma vadisinden [Vadisirsquonden] geccedilerek Basra

koumlrfezine [Koumlrfezirsquone] ulaşırdı Buradan devamla Sasanicirc [Sacircsacircnicirc] uumllkesine girer ve

Medainrsquoe kadar varır Medainrsquode ise Orta Asyarsquonın [Tuumlrkistanrsquoın] can damarı olan

İpek-Yolu ile birleşirdi Aynı yolun bir başka kolu ise Bahreyn dolaylarına

sapardı303

rdquo

VIII asrın ikinci yarısında goumlruumllen Arap-Hazar yakınlaşması Hazar

uumlzerinden Doğu Avrupa ile İslacircm uumllkeleri arasındaki ticaretin başlaması iccedilin gerekli

şartları oluşturmuştur304

X yuumlzyıl İslacircm coğrafyacılarından İbn Havkal (ouml977)rsquodan verilen bilgiye

goumlre bu doumlnemde Irakrsquotan İstanbulrsquoa Malatya Afşin Rummane (Hurman Kalesi)305

301

A Rıza Bekin ldquoChang Chrsquoienrsquoin Batıya Seyahatirdquo Doğu Dilleri V S1 Ankara DTCF 1992

s4-5 302

Varis Abdurrahman ldquoTarihi Tuumlrk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemelerrdquo Belleten LXVII

S250 Ankara TTK Aralık2003 s773-774 303

Zekeriya Kitapccedilı ldquoTarih Objektifinde Hz Peygemberin Hadisleri ve Tuumlrklerrdquo Belleten XLVIII

S191-192 Ankara TTK Temmuz-Ekim1984 s427 N Ccedilağatay İslacircm Oumlncesi Arab Tarihi ve

Cahiliye Ccedilağı Ankara 1971 s153 304

Osman Karatay ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo Belleten LXXIV S269 Ankara

TTK Nisan2010 s88-89 305

İlyas Goumlkhan ldquoArapların Fethinden Selccediluklular Zamanına Kadar Maraşrdquo Belleten LXXIII

S266 TTK Nisan2009 s36

296

uumlzerinden gidilmekteydi Şamrsquodan yola ccedilıkıldığında ise Haleb Hades Akccediladerbent

uumlzerinden Afşinrsquode birleşen yolla yine Hurman306

uumlzerinden İstanbulrsquoa ulaşılırdı307

Karadenizrsquoin ve İranrsquoın kuzeyinden geccedilen İccedil Asyarsquoya giden ana ticaret yolları

uumlzerinde bulunan Maverauumlnnehirrsquoin Tuumlrk uumllkeleri accedilısından iktisadicirc oumlnemi

buumlyuumlktuuml308

Bu boumllge Tuumlrklerrsquoin diğer milletlerle kurdukları karşılıklı elccedililik

muumlnacircsebetlerinde de oumlnemli bir guumlzergacirch olmuştur

Ccedilinliler Kırgızlar uumllkesine giden Selengersquoden ldquoKara Dağrdquo veya ldquoTanman

Dağırdquona uzanan bir yoldan bahsetmişlerdir F Hirth burada Sayan Dağlarırsquonın

kastedildiği ve aynı dağların Orhon Kitabelerirsquonde Kenguuml-Tarman veya Kenguuml-

Tarban adıyla zikredildiği goumlruumlşuumlndedir309

Muumlsluumlman coğrafyacılara goumlre Koumlgmen

Dağlarırsquondan Kırgızlarrsquoa giden yol Turfan boumllgesinden guumlneye giden yoldur ldquoBu

boumllge ile Koumlgmen dağları [Dağları] arasında ayrıca Kemiz-art ve Manbek-Lu

dağları [Dağları] da vardı Koumlgmen dağlarındaki [Dağlarırsquondaki] geccedilit aşıldıktan

sonra yedi guumln daha yol alınarak Kırgız kağanının otağına ulaşılıyordu310

Tonyukuk

da Doğu Tuumlrklerirsquonin kendilerine karşı oluşturulan uumlccedilluuml koalisyondan (Ccedilin Batı

Tuumlrkleri Kırgızlar) biri olan Kırgızlarrsquola 71011 yılında girdikleri muumlcadele

sırasında Koumlgmen (Sayan) Dağları uumlzerindeki geccedilidi aşmanın guumlccedilluumlğuumlnden

bahsetmiştir Tonyukuk Az311

halkına mensup bir kişiden Anı Nehri boyunca ancak

bir atın guumlccedilluumlkle ilerleyebileceği kadar dar bir yol olduğunu oumlğrenmiş ve bu yoldan

gitmeyi tercih etmiştir Ak-Termelrsquoden başlayarak yaya olarak Ibar Geccedilidi312

adı

verilen bu zorlu yol aşıldıktan sonra on guumln daha aynı guumlccedilluumlkte ilerlenmiş Anı

Nehrirsquone ulaştıktan sonra ordu atlarına binmiştir

306

İGoumlkhan Abursquol-Faracrsquoda geccedilen ldquoPuramon Nehrirdquonin adının ldquoHurmanrdquo da olabileceğine işaret

etmiştir Bkz Goumlkhan agm s51 Gregory Abucircrsquol-Farac Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev

Oumlmer Riza Doğrul 3bs Ankara TTK 1999 s204 307

Goumlkhan agm s36-37 Yusuf Ziya Youmlruumlkan Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağrsquoda

Tuumlrkler İstanbul Selenge Yay 2004 s77-78 84 308

Ae s46-47 309

Ae s189-190 310

Ae s190 Kiselyev Drevnaya istoriya Yujnoy Sibiri- VR(VA Romodin) 311

Kırgızların guumlneybatısında Sayan ile Altay dağları arasında yaşadıkları tahmin edilmektedir Bu

konuda detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold age s196 dp31 312

Ae s195

297

751 Talas Savaşı ile Ccedilinrsquoin Batı Tuumlrkistan uumlzerindeki hacirckimiyetinin son

bulmasından sonra Ccedilin kaynaklarında Ho-lo-lu Arap kaynaklarında

HarlukiyatHarluh olarak zikredilen Karluk Tuumlrkleri Yedisursquoyı ve Sir-derya

boumllgesinin doğusunu ele geccedilirmişlerdir Bu Kuzey İpek Yolursquonun kurulan ribacirctlar

ve kervansaraylarla emniyeti artırılmıştır313

Tuumlrkistan kervansaraylarının en buumlyuumlğuuml

Paykend Şehrirsquondeydi Yol oradan Horasan Rey Hemedanrsquoa oradan da Suriyersquodeki

Bizans Nesef (Nizip) Kalesirsquonden Konstantinopolrsquoe uzanıyordu Ccedilin Denizirsquonden

İran sınırına yuumlz elli guumlnluumlk -at sırtında gidilen altı saat bir guumlnluumlk yol olarak

nitelendirilmekte idi- oradan Rum sınırına (Niziprsquoe) ise seksen guumlnluumlk mesafe

olduğu kaydedilmiştir314

ldquoDoğu Tuumlrkistanrsquodan Batı ucuna giden ana kervan yolu Kaşgar ve Fergana

uumlzerinden geccediliyorduhelliprdquo315

Bu yol daha kısa ve kullanışlı olsa da ilk defa VII

yuumlzyılda Doğu ve Batı Tuumlrkistanrsquoı Yedisu uumlzerinden birbirine bağlayan bir başka

guumlzergacirch vardı Ccediluumlnkuuml Yedisu tuumlm Tuumlrkistan ve Doğu Avruparsquonın bir kısmını

hacirckimiyetine alan Altay civarında yaşayan Tuumlrk hanlıklarına giden yol uumlzerinde idi

ve bu hanların otağlarının bulunduğu yerler oumlnemli ticaret noktaları haline

gelmişti316

X yuumlzyılda Muumlsluumlmanlarrsquoın Doğu Asya halklarıyla olan ticaricirc ilişkileri

yoğundu Hatta İbni Havkalrsquodan aktarılan bilgiye goumlre Semerkandrsquoın doğu kapısına

ldquoCcedilin Kapısırdquo adı verilmişti 317

313

Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s934 314

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s61-62 315

Bartold Orta Asya s47

298

b) Karadenizrsquoin Kuzeyi ve Doğu Avruparsquodaki İpek Yolları

Tuumlrklerrsquoin yayılma hareketlerinden biri Karadenizrsquoin kuzeyinden Orta

Avruparsquoya ve Balkanlarrsquoa ulaşan kuzey yolu vasıtasıyla gerccedilekleşmiştir Tesaduumlfi

olmadığı herkesccedile kabul edilebilecek olan bu tarihi gelişmeyi kolaylaştıran ve teşvik

eden sebepler vardır Yayık Dağlarırsquondan Orta Avruparsquoya kadar olan Karadenizrsquoin

kuzeyindeki sahalar bitki oumlrtuumlsuuml ve iklimiyle Tuumlrklerrsquoin kendilerine has hayat

tarzlarını suumlrduumlrmeye elverişli olması nedeniyle Tuumlrkistanrsquodaki bozkırların doğal bir

uzantısı durumundadır Ayrıca bu youmln ve yol uumlzerinde doğal bir engel veya zamanın

buumlyuumlk devletleri Ccedilin İran Bizans318

gibi siyasicirc bir engel bulunmuyordu

Orta ve Doğu Avrupa sahasındaki guumlzergacirchlar da Avruparsquodan Tuumlrkistanrsquoa

uzanan ticaretin ana merkezini oluşturmuşlardır Hunlar Sofya Niş Filibe gibi

buumlyuumlk şehirlerin bulunduğu Belgrat-İstanbul ana yolunu ve Kama-İdil yolunun

kontroluumlnuuml ellerinde tutmuşlardır319

441 yılında Hunlarrsquoa goumlnderilen Doğu Roma

elccedilisi Odessus (Varna)rsquoa kadar gemi ile gitmiş oradan da Tuna uumlzerinden Attilarsquonın

sarayına ulaşmıştır 320

Daha uygun başka bir guumlzergacirch Yedisursquodaki Turfan uumlzerinden geccediliyordu Bu

yol VI-VII yuumlzyıllarda Goumlktuumlrkler doumlneminde kullanılmıştı Fakat Tuumlrkler Kuzey

Kafkasyarsquoyı fethedince ipeğin İran şahına etek dolusu guumlmruumlk oumldenmeden doğrudan

Avruparsquoya naklinin muumlmkuumln olduğu ortaya ccedilıkmıştı Ancak bu yolu kullanabilmek

iccedilin savunma kaleleri kurmak kuyular accedilmak ve yol işaretleri koymak gerekiyordu

ama bu da zor işti Dolayısıyla ticarete Harezmliler de katılıncaya kadar kuzey yolu

kullanılamamıştır Araplarrsquoın Tuumlrkistanrsquoı fetihlerinden sonra bu yolu accedilmak iccedilin

316

Ae s48 317

Ae s 62 318

Salim Koca ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve YayılmalarırdquoTuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-

Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s1004 Deopin D V Vsadniccedileskaya Kultura v

Verhovyah Yanszı Ġvostoccedilnıy Variant ldquozverinnogo stilyardquoKultura i Ġskustvo Narodov Sredney Azii

v Drevnosti i Srednevekove Moskva 1979 s 67 319

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoAvrupa Hun ve Hazar Devletlerinin İktisadicirc Gelir Kaynaklarırdquo Belleten

LXIX S254 Ankara TTK Nisan2005 s119 320

Ahmetbeyoğlu ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler Dergisi İstanbul s3 OJ

Maenchen-Helfen Die Welt Der Hunnen 1978 Koumlln s70

299

imkacircn doğmuş Doğu İranrsquodaki daimi isyanlar Gurgencrsquoden İdilrsquoe yani Uumlstyurtrsquotan

Hazaryarsquoya giden yolun canlanmasına yol accedilmıştır321

Hunlarrsquoın ortaya ccedilıkışıyla birlikte kuzey yolu seferleri birkaccedil asır sekteye

uğramıştır Boumllgenin VI yuumlzyılda Tuumlrklerrsquoin hacirckimiyetine geccedilmesinden sonra

Tuumlrkistanrsquodan Bizansrsquoa giden bu yol tekrar canlandırılmaya ccedilalışılmış fakat ccediloumllleri

geccedilmenin guumlccedilluumlğuuml nedeniyle ticaret İran uumlzerinden giden yola kaydırılmıştır Kuzey

yolu ancak Uygurlar ve Karluklarrsquoın Muumlsluumlman tuumlccarlara Sibirya yolunu

guumlccedilleştirmelerinden sonra tekrar canlanabilmiştir İdilrsquoin oumlnemi de bundan sonra fark

edilmiştir322

Hazarlar İdil Yayık Don ve Kuban Nehirleri vasıtasıyla pek ccedilok yolun

kavşak noktasına sahiplerdi Ccedilin-Tuumlrkistan-(uumlnluuml Put rsquoiz variag v greki yolu ile323

)

Bizans-Anadolu-İran-Harezm Suriye-Mezopotamya-Kafkasya-Doğu Avrupa Hazar

uumllkesi-İskandinavya guumlzergacirchları324

Hazarlarrsquoın topraklarından geccedilmekte idi Ayrıca

Hazarlar Doğu Avruparsquoda iki oumlnemli ticaret yoluna sahipti Bunlardan biri

Hazaryarsquonın ana ticaret merkezi İdil Şehrirsquonden İdil Nehrirsquoni takip ederek kuzeye

Kama Nehri ile Urallarrsquoa ve İdilrsquoin yukarısından bazı kuumlccediluumlk ırmaklarla Ladoga Goumlluuml

ve Fin Koumlrfezirsquone oradan da İskandinavya uumllkelerine gitmekte idi Diğeri ise oumlnce

Dnyeper (Oumlzuuml) Nehri uumlzerinden sonra elli altmış kilometre karadan ve tekrar

ırmaklar uumlzerinden İlmen Goumlluumlrsquone oradan Fin Koumlrfezirsquone ve buguumlnkuuml İsveccedilrsquoe

ulaşmaktaydı325

Ruslar ve Bulgarlar İdil uumlzerinden Kafkas-oumltesi uumllkeleri Hazar

Denizi yoluyla İran tacirleri Akdeniz yoluyla Harezm ve Tuumlrkistan Şehirleri

kervanlarla İdilrsquoe geliyorlardı Avrupa tacirleri ya Macaristan- Rusya ndashİdil

Bulgaryası uumlzerinden ya da Karadeniz ve Azak Denizi yoluyla ve Donrsquoa hatta nehrin

yukarı kesimlerinde İdil kıvrımlarına kadar geliyorlardı326

321

Ae 322

Artamonov age s516-517 323

Golden Hazar Ccedilalışmaları s125-126 G Vernadsky Kievan Russia (New Haven 1948) s

338 P G Liubomirov ldquoTorgovye svyazi Rusi s Vostokom v VIII-IX vekaxrdquo Zapiski Saratovskogo

Universiteta I 3 (1923) s 17-18 324

Golden Hazar Ccedilalışmaları s18 Ahmetbeyoğlu ldquoAvrupa Hun s122 325

Ahmetbeyoğlu ldquoAvrupa Hun s122 326

Artamonov age s517-518

300

İdil Bulgar Devleti topraklarından akan İdil Nehri Hazar Denizirsquone akmakta

ve Orta İdil sahasına ve Yayıkrsquoa kolu Kama vasıtasıyla da Kafkaslar ve İranrsquoa

bağlamakta idi Ayrıca Tuumlrkistan ve Harezmrsquoden gelen ticaret kervan yolunun

uumlzerinde olması hasebiyle de Tuumlrkistan ve Ccedilinrsquoe uzanan guumlzergacirch noktasını

oluşturmaktaydı327

Bu nedenle uumllke her milletten tacirin memleketlerinin uumlruumlnlerini

sattığı ve buradan odun kereste ve esir aldığı bir ticaret merkezi idi328

Bulgar

Devletirsquonin en uumlnluuml pazarı İdilrsquoe altı kilometre uzaklıkta bir limanı bulunan ve her

zaman accedilık olan Aga Pazar idi329

Kaynaklardan Bulgarlarrsquoın en ccedilok Harezm Hazar ve Rus halkı ile ticaricirc

muumlnacircsebette bulundukları anlaşılmaktadır Mesudicirc ldquo[Bulgar] Kervanları suumlrekli

Horasanrsquoın Havarizm civarına gider Havarizmrsquoden de onlara kervanlar gelir Bu

ticaret yolu diğer Tuumlrk kabilelerinin topraklarından geccediler ve onların koruması

altındadırrdquo demektedir Horasan X yuumlzyılda gelişmiş bir iktisadicirc yapıya sahip olup

gelişen transit ticaret de bu boumllgeye gelir sağlamaktaydı330

Horasan aynı zamanda

bir coğrafi boumllgenin adı olup Horasanrsquoın doumlrt ana kısmından birini oluşturan Belh

Şehri buguumlnkuuml Afganistan sınırları iccedilinde Amuderya (Ceyhun) Nehrirsquonin guumlneyinde

yer almakta ve Tuumlrkistan sahasının en eski şehirlerinden biri kabul edilmektedir

Hindistan ile yapılan ticaret iccedilin buumlyuumlk oumlnem taşıyan şehir askeri uumls olarak da işlev

goumlrmuumlştuumlr331

Ayrıca Bulgarlarrsquola Hazarlar arasında gidip gelen gemilerin ismini Hazarya

ile Bulgar arasında yerleşmiş ve Hazar melikine bağlı bir Tuumlrk kavmi olan

Burtaslarrsquodan alan Burtas Nehrirsquoni kullandıklarını belirtmiştir332

İbn Rustehrsquoe goumlre

327

Fuumlsun Kara ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar Devletirsquonin İktisadi Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S517-518 YXLIV TKAE İstanbul Mayıs- Haziran 2006 s158 328

German A Ferorov-Davydov The Silk Road and the Cities of the Golden Horde California

2001 s31-32 Fuumlsun Kara agm s160 329

Fuumlsun Kara agm s159 dp26 Nadir Devlet ldquoMoğol İstilasırdquo DGBİT IX s330-331 330

Erdoğan Merccedilil ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD Ege Uumlni Ed Fak Yay XXVI S1 İzmir

Temmuz2011 s140 Osman Ccediletin ldquoHorasanrdquo DİA C18 İstanbul 1998 s237 331

Cihan Piyadeoğlu ldquoHorasanrsquoın Doğu Boumllgesi Kubbetuumlrsquol-İslacircm Belh (Buumlyuumlk Selccediluklular

Doumlnemi)rdquo Tarih Dergisi S49 İstanbul 2010 s1-2 Recep Uslu ldquoİslacircm Orduları Tarafından

Fethinden Selccediluklularrsquoa Kadar Afganistanrdquo Afganistan Uumlzerine Araştırmalar İstanbul 2002 s13 332

Mesudicirc Murucircc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar) ccedilev D Ahsen Batur Selenge Yay İstanbul 2004

s72

301

Hazarlarrsquoın başşehri ile Burtaslar arasında yirmi beş guumlnluumlk Gerdizicircrsquoye goumlre ise

Burdas ile Hazar arasında on beş guumlnluumlk mesafe vardır333

X yuumlzyılda yağmur sularını toplayarak sakin bir nehir olmaktan ccedilıkan İdil

Nehri ve kollarının Hazar Denizirsquone taşıdıkları aluumlvyonlar bir suumlre sonra başlayan

kuraklıkla birleşince Hazar Denizirsquoni buumlyuumlk gemilerin seferlerine uygunsuz hale

getirmiştir Bu yuumlzden de Hazarrsquoın kıyısını dolaşan kervan yolları daha ccedilok kullanılır

olmuştur En uygun goumlruumllen kervan yolu Bağdatrsquotan başlayarak Kafkaslar uumlzerinden

Derbentrsquoi geccedilerek Hazaryarsquo ya oradan da Bulgar ve Buumlyuumlk Permrsquoe ulaşmakta idi

Diğer seccedilenek ise Merv Buhara Harezm uumlzerinden Amuderya kıyılarına oradan

Tuumlrk yurduna accedilılan Uumlstyurt yaylasıyla Emba Yayık Sakmar Nehirlerini geccedilerek

İdilrsquoin sol sahiline ve Bulgarrsquoa ulaşan yoldu Bu yol Peccedilenek Oğuz ve Başkurd

topraklarından geccediltiği iccedilin tercih edilmiyordu Nitekim Başkurdlar acımasız kelle

keser olarak tanınıyorlardı Oğuzlar ise İbni Fadlanrsquoın seyahati sırasında halifenin

elccedililerini kesmek ccedilırılccedilıplak soyarak geri goumlndermek ya da onları Hazarlarrsquo da

bulunan kendi adamlarına karşılık teslim etmek istemişler neyse ki sonradan İbni

Fadlanrsquoın gitmesine muumlsaade etmişlerdi334

Tuumlrkistanrsquodaki Aşağı Emba ve Yayık Nehirlerinin aşağı akımları uumlzerinden

İdilrsquoe ulaşan yol uumlzerinde kervansaraylar ve her biri yirmi beş kilometre mesafe335

ile

accedilılmış kuyular bulunmakta idi Buumltuumln bu imkacircnlara rağmen doğu yolu batıdaki

Kafkas yolundan daha uzun ve zordu Bu nedenle mecbur kalınmadıkccedila

kullanılmıyordu336

Uluslararası ticaretin can damarı olan İpek Yolu Tuumlrk toprakları uumlzerinden

Ccedilinrsquoe kadar buumltuumln Avrasyarsquoyı boydan boya geccedilmekte idi Bu duumlnya ticaretinin

Tuumlrklerrsquoin elinden geccediltiğini Doğu ve Batırsquonın kendine has emtialarının uzak

diyarlara ulaşmasında aracı olduklarını goumlstermektedir Zira Greklerrsquoin ldquopax turcicardquo

333

Ramazan Şeşen İslacircm Coğrafyacılarına Goumlre Tuumlrkler ve Tuumlrk Uumllkeleri 2bs Ankara TTK

2001 s36 ve 83 334

Gumileumlv Eski Ruslar s221-222 335

Bir kervanın guumlnluumlk kat edebileceği mesafe idi Bkz ae 336

Ae s222

302

337 adı verdikleri Tuumlrk barışı olmasa doğu-batı arasında ticaricirc akış olmayacağı gibi

elccedililerin geliş gidişleri de ccedilok daha meşakkatli olurdu diye duumlşuumlnuumlyoruz

Hazarlar doumlneminden başlayarak XV Yuumlzyıla kadar Guumlneydoğu Avruparsquonın

can damarı olan İdil ticaret yolu İdil Şehrirsquonin Rus Svyatoslav tarafından 965 yılında

tahrip edilmesiyle kısmen zarar goumlrse de oumlnemini yitirmemiş Kıpccedilaklar doumlneminde

de suumlrduumlrmuumlştuumlr338

III KONAKLAMA YERLERİ

Ccedilin ile Batı arasındaki yol birkaccedil kola ayrılmaktaydı TarazTalasrsquotan ayrılan

yol Kimaklar uumllkesine giderken bir diğer kol Yenisey Kırgızları uumllkesine ulaşıyordu

VIII yuumlzyıldan itibaren Muumlsluumlman tuumlccarlar da bu guumlzergacirchları kullanmışlardır İpek

Yolursquonun hacirckimi olan Tuumlrk devletleri yol boyunca kervanların emniyetini sağlamak

iccedilin kerpiccedilten doumlrtgen kuvvetli kervansaraylar yaptırmışlardır339

Zamanla bu

yapıların etrafında oluşan yeni yerleşim teşekkuumllleri şehirleşmeyi beraberinde

getirmiştir

Hazarlarrsquoın ticaret ve sanayi şehri Sarkelrsquode şehre gelen buumlyuumlk kervanların

konaklayabilecekleri kervansaraylar mevcuttu Yolcuların dinlenebilecekleri odalar

olduğu gibi hayvanları iccedilin de ağılları ve gece guumlvenliği sağlayan avlularının varlığı

buluntulardan anlaşılmıştır Hatta hayvanların ihtiyaccedilları duumlşuumlnuumllerek şehrin

yakınında nalbant duumlkkacircnı yapılmıştır340

Buumlyuumlk ticaret yolları uumlzerinde yaklaşık otuz-kırk kilometrelik (menzillik)

mesafelerle inşa edilen Selccediluklu kervansarayları bize tarihi yol guumlzergacirchları ve

haklarında ccedilok fazla bilgimiz olmayan diğer devirlere ait kervansaray ve hanların

337

Golden Tuumlrk Halkları s125 338

Yakubovskiy age s6 Goumlkbel age s197 339

Tuncer Baykara ldquoEski Tuumlrk İktisadicirc Hayatı ve Şehirrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak

1975 s95 340

Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu s84

303

mahiyetini anlamak bacircbında ışık tutacaktır Antalyarsquodan başlayarak Alacirciye (Alanya)

Konya Aksaray Kayseri Sivas Erzincan ve Erzurum uumlzerinden İran Tuumlrkistan ve

Ccedilinrsquoe kadar uzanan uluslararası yol uumlzerinde pek ccedilok kervansaray tespit

edilebilmektedir341

Ticaret kervanları elccedililik heyetleri seyyahlar ya da muumlstakil

yolcuların konaklayıp tuumlm ihtiyaccedillarını giderebildikleri kervansaraylar aynı zamanda

duumlşman goumlccedilebe ya da eşkıyanın baskınlarına karşı korunma ve savunma tertibatına

sahiplerdi Surları kuleleri ve burccedilları olan kervansarayların bir sebeple tahribata

uğrayıp guumlvenlik vasfını yitirmesinin o yolu işlemez hale getirdiğinin tarihte

oumlrnekleri vardır

Bunlardan biri Alacirciye Hanı (Alacircaddin Keykubad Hanı) olayıdır Gazan

Hanrsquoın yarlığı ile Kericircmuumlddin Aksarayicircrsquonin Selccediluklu vakıflarına nacirczırlığı zamanında

Karamanlıların saldırısı nedeniyle Memreş adlı bir Tuumlrk Beyirsquonin sığındığı Alaiye

Hanırsquonın burccedillarından ikisi yıkılmış ve KonyandashAksaray yolu kapanmıştır Uumllke

vezirlerinin yarlığı ve altın damga huumlkmuuml ile Aksarayicircrsquonin burccedilları yaptırması

sayesinde yol eski işlerliğini kazanmıştır342

Buumlyuumlk yollar uumlzerindeki koumlpruumller ve koumlpruumlbaşlarına yapılan hanlar (fonduk)

ise uumlcretli muumlesseselerdi ldquoArtuk oğulları zamanında (560 hicricirc) Ahlatrsquodan

[Ahlatrsquotan] Bidlisrsquoe [Bitlisrsquoe] doğru yapılan buumlyuumlk yolun uumlzerinde koumlpruumller ve

koumlpruumllerin başlarında fonduk (han) lar yapıldı ki Bidlis [Bitlis] altındaki fonduk uumlccedil

yuumlz yolcuyu hayvanlarını ve bu nisbette [nispette] emteayı [emtiayı] alacak bir

durumda idirdquo343

Bir anda yuumlzlerce kişiyi ağırlayabilecek kapasitede olan kervansarayların

yatakhane aşhane erzak ambarları şadırvan mescit hamam ticari eşyalarını

koyacakları depolar lostra ilaccedil deposu hayvanlar iccedilin ahır samanlık nalbant baytar

hizmetleri ile buumltuumln bunları karşılayacak gelir ve masrafların idaresini yapan

memurları duumlşuumlnduumlğuumlmuumlzde oumlnemi daha iyi anlaşılmaktadır Genellikle vakıflara

341

Osman Turan ldquoSelccediluk Kervansaraylarırdquo Belleten TTK X S39 Temmuz1946 s472-474 342

Turan agm s477Kericircmuumlddin Mahmud-i Aksarayicirc Muumlsacircmeretuumlrsquol-Ahbacircr ccedilev Muumlrsel

Oumlztuumlrk TTK Ankara 2000 s246 343

Turan agm s478

304

bağlı olan kervansaraylardaki bu hizmetlerin hepsi zengin fakir tuumlccar ve sair tuumlm

yolculara uumlcretsiz sunulmakta idi

Kervansarayların menşeilerini ribacirctlar oluşturmaktadır Ribacirctlar umumiyetle

İslacircm duumlnyasının hudutlarında askericirc gayeler iccedilin yapılmış muumlstahkem yerlerdir344

Muumlstahkem surlar uumlzerinde kulelerle teccedilhiz edilen ribacirctlarda da yatacak yer

yemekhane ambar mescit hamam ahır bulunmakta idi Askeri amaccedillı yapılmış

olsalar dahi gelip geccedilen yolculardan ldquoemanamanrdquo sahiplerinin elccedililerin ve başı

sıkışanların buralarda ağırlandıkları az bir ihtimalle de olsa duumlşuumlnuumllebilir Diğer

taraftan zamanla sınırların yer değiştirmesi ile askeri mahiyetini yitiren bu

mekacircnların yolculara mahsus hale gelmiş olmaları kervansarayların menşeini daha

iyi accedilıklamaktadır İstahricircrsquoden verilen bilgiye goumlre X yuumlzyılda Tuumlrkistanrsquoda yolcu

ve hayvanlara uumlcretsiz bakan ribacirctlar mevcuttu345

Arap coğrafyacılarına goumlre yalnız

Maverauumlnnehrrsquode on bin ribacirct bulunmaktadır346

Makdicircsicirc Tuumlrkistanrsquodaki ribacirctlardan

bahsederken Espicirccaprsquoda 2700 ribacirct bulunduğunu şehirdeki Karatekin ribacirctının

vakıflarından aylık gelirinin yedi bin dirhem olduğunu bunun fakirlerin ekmek ve

yemek parasına sarfedildiğini347

belirtilmiştir

Elccedililer gittikleri yerlerde mevkilerinin buumlyuumlkluumlğuumlne denk mekacircnlarda

kalıyorlardı İsfahanicircrsquoden aktarılan bilgiye goumlre Kuumlnduumlricircrsquoye Bağdatrsquota tahsis edilen

yer şoumlyle idi

ldquoAmicircduumlrsquol-muumllk Nevbetuumlrsquoş-şerife dairesinde hazır bulundu Ona dacircruumlrsquol-hilacircfersquoden

latif bir menzil tahsis edildi348

Gene Kuumlnduumlricirc bir Bağdad [Bağdat] seyahatinde Bacircbuumlrsquon-nucircbicirc

(Halifelik hacirccibinin makamı)de ikacircmet etti349

Kuumlnduumlricirc Beytuumlrsquon-nucircbicircrsquode de bulundu350

344

Ay s489 345

Ay 346Ay Fuad Koumlpruumlluuml ldquoRibacirctrdquo Vakıflar Dergisi II s267-288 347

Turan agm s490 348

Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s148 İsfahanicirc Arapccedila met11 Tuumlrkccedile trc8 349

Taneri agm s148 İsfahani Arap met 20 Tuumlrk terc18 350

Taneri ay s148 İsfahani Arap met26 Tuumlrk terc 24

305

YEDİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRK YURDUNA GELEN YABANCI ELCcedilİLERLE

TEMASLAR

ELCcedilİLERİN GELİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ

a) Savaş ve Barış Zamanında Gelenler

Metersquonin barış mesajlarına karşılık Ccedilin İmparatoru Wen-ti de barış taraftarı

olduklarını dile getirmiş ve ccedileşitli hediyeler sunmuştur Kendi giydiği astarlı

kıyafetten nakışlı uzun elbise ile parlak desenli elbiseden birer tane altınla suumlsluuml bir

kuşağı on top nakışlı ve otuz top parlak resimli kumaşı kırk top kırmızı ve yeşil

ipekli kumaşı Chung-tai-fu unvanlı ldquoİrdquo ve İ-checirc unvanlı Ling-chien ile

goumlndermiştir351

622 senesinin Ağustosrsquounda Ccedilin İmparatoru Kao-tsu Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilin

sınırına yaptıkları saldırıları engelleyebilmek iccedilin Kağanrsquoa goumlnderdiği bir elccedili ile

Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilin topraklarını ele geccedilirseler bile ordada yaşayamayacaklarını

ganimetlerin kumandan ve askerlerin eline geccedilmesindense Trsquoang İmparatorluğu ile

anlaşıp Goumlktuumlrk hazinesini doldurmasını teklif etmiştir Goumlktuumlrk Kağanı bu teklifi

kabul ederek elccediliyi geri goumlndermiştir

b) Cenaze Toumlrenlerine İştirak ve Taziye Bildirme

Eski Tuumlrklerrsquode oumlnemli kişilerin cenaze toumlrenleri ilkbaharda ve sonbaharda

olmak uumlzere yılda iki kez gerccedilekleştirilirdi Bunun sebebi iklim şartları dikkate

alınarak mezarın hazırlanması iccedilin bir suumlre bırakılması yanında cenaze toumlrenine

351

Li age s103-104

306

uzaklardan gelip iştirak edecek yabancı elccedililerin ve goumlrevlilerin beklenme

zorunluluğu idi352

Ccediluumlnkuuml resmicirc taziyeler rituumlelin oumlnemli bir parccedilasıydı Yazıtlarda

ccedilok sayıdaki ulusun taziyelerini sunmak ve toumlrene katılmak iccedilin heyetler

yolladıklarının dile getirilmesi bunun ne denli oumlnemli olduğunu goumlstermektedir

Nitekim bu Tuumlrk Devletirsquonin diğer devletler nezdinde tanınması veya Tuumlrk

Devletirsquone bağlılığın bir goumlstergesi idi ldquoPien-i Tienrdquode Tuumlrklerde

[Tuumlrklerrsquode]cenaze toumlreni iccedilin tuumlm erkek ve kadınların goumlsterişli ve suumlsluuml giysilerini

giydikleri ve mezarın yanında toplandıklar [toplandıkları] belirtilmektedirrdquo353

Cenazenin genellikle ccedilok uzak bir boumllgeye goumltuumlruumllmesi sırasında cenaze

arabası kullanıldığı kayıtlıdır Pazırık kurganlarında bulunan tek parccedila halindeki

araba bunu doğrulamaktadır354

Ayrıca yine Pazırık kurganlarında kulaklarında

farklı damgalar bulunan kuyruk yele ve topuk saccedilları kesik on at iskeleti kabilelerin

oumllen oumlnemli kişiye at kurban ettiklerine işaret etmektedir Hsia Hun Devleti (407-

431) rsquonin kurucusu İmparator Ho-lien Po-porsquoya (407-425) on doumlrt kabileden on doumlrt

at hediye sunulduğu kaydedilmiştir355

Altaylarrsquodaki Pazırık kurganlarından birinde

bulunan on at cesedinin kulaklarındaki on ayrı damga ile kesilmiş kuyruk ve yeleler

bu Hun prensinin cenaze toumlrenine katılan ccedileşitli kabilelere işaret etmektedir356

552 yılında Bumin Juan-juanlarrsquoı yenip devletin bağımsızlığını ilacircn ettikten

sonra oumllmuumlştuumlr Onun cenaze merasimine Asyarsquonın ve Avruparsquonın pekccedilok kavmi

temsilci goumlnderdiği gibi Ak-Hunlar da (Avar) elccedili yollamışlardır Yasccedilı ağlayıcı

doğuda guumln-doğusundan Boumlk-halkı357

Ccediloumllluumlg-illiler Ccedilinliler Tibetliler Avarlar

352

Tilla Deniz Baykuzu ldquoIV Ve V Yuumlzyıllarda Ccedilindeki Birkaccedil Hun Huumlkuumlmdar Kurganı ve Tuumlrbesi

Hakkındardquo TİD XX S2 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2005 s8 JPRoux Altay

Tuumlrklerinde Oumlluumlm İstanbul Kabalcı1999 s239 248 256 257 353

Baykuzu agm Aralık2005 s9 Roux age s273-274 354

Baykuzu ay 355

Ay s11-12 Abduumllkadir İnan ldquoAltaylarda Bazırık Harfiyatında Ccedilıkarılan Atların Vaziyetini

Tuumlrklerin Defin Merasimi Bakımından İzahrdquo II Tuumlrk Tarih Kongresi Ayrı Basım İstanbul 1937

s4-5 356

Orhan Tuumlrkdoğan ldquoOrta Asya Tuumlrk Kuumlltuumlruuml Uumlzerinde Yeni Araştırmalarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S219

YXIX İstanbul TKAE Ocak-Şubat1980 s113 357

Ccedilin kaynaklarında Kao-kou-liKao-li Bizans kaynaklarında Mukri Tibetccedile metinlerde Mug-lig

şeklinde geccedilen bir halk olabileceği konusunda bilgiler mevcuttur Detaylı bilgi iccedilin bkz Saadettin

Goumlmeccedil Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş 2bs Ankara Akccedilağ Yay 1999 s12 dp47

307

Romalılar Kırgızlar Uumlccedil-Kurıkanlar Otuz-Tatarlar Kıtanlar Tatabılar gelip ağlamış

yas tutmuşlar Bu kadar uumlnluuml kagan imiş358

Koumll Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında cenaze toumlrenine birccedilok yabancı elccedilinin

geldiği kayıtlıdır Koumll Tigin Yazıtırsquonda gelen elccedililerin adları şoumlyledir Kıtan ve

Tatabı milletinden Udar Senguumlnrsquouumln başkanlığında yasccedilı ve ağlayıcılar gelmiştir

Ccedilinrsquoden gelen İsiyi Likeng beraberinde on bin altın ve fazlasıyla guumlmuumlş getirmiştir

Tibetrsquoten adı zikredilmeyen bir bakan gelmiştir Soğdlardan Berccedilik-er Bukarak

halkından Enik Senguumln ve Ogul Tarkan On-oklarrsquodan Tuumlrgiş Makaraccedil Tamgaccedilı

ve Oğuz Bilge Tamgaccedilı Kırgızlarrsquodan Tarduş İnanccedilu Ccedilor katılmışlardır Tuumlrbe

resim ve yazılı taş yapımı iccedilin de Ccedilin İmparatorursquonun yeğeni Chang Senguumln ile

başka usta ve sanatkacircrlar hediyeleriyle gelmişlerdir Usta ve sanatkacircrlar talebiyle

Bilge Kağanrsquoın Ccedilinrsquoe goumlnderdiği elccedilisinin adı ise Toygun İl-teberrsquodir359

Bunlardan

başka Bilge Kağanrsquoın cenaze toumlrenine General Lisuumln Tay başkanlığında beş yuumlz

kişinin geldiği bol miktarda altın guumlmuumlş yas toumlreninde tuumltsuuml olarak kullanılan

sandal ağacı getirmişlerdir360

618 Haziranrsquoında Doğu Goumlktuumlrk Kağanı Shıh-pirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra

taziyelerini bildirmek iccedilin Ccedilin İmparatoru Chrsquou-lo Kağanrsquoa otuz bin parccedila ipekli

kumaş hediyesiyle birlikte elccedilisini yollamıştır361

A Taşağılrsquoa goumlre elccedili Kao Ching

Shıh-pi Kağan henuumlz hayatta iken yola ccedilıkmış fakat yanına varamadan kağan

oumllmuumlştuumlr362

358

SGoumlmeccedil ldquo ldquo İpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta Koumlk Tuumlrklerle İlgili Yanlış

Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX İstanbul TKAE Nisan 2001 s217 Koumll Tigin

Yazıtı Doğu tarafı 3-4 bilge Kagan Yazıtı Doğu tarafı 4-5 359

Saadettin Goumlmeccedil ldquoMoğolistanrsquodaki Tuumlrk Anıtları Projesi 2001-2003 Ccedilalışmalarırdquo MTAD C2

S1 Ankara DTCF Yay Mart2005 s13 dip1 Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine

İncelemeler VI Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun Adları Kırgız Budunurdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S207-208

YXVIII İstanbul TKAE Ocak-Şubat1980 s112-113 Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları

Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980 s171 189-190 360

Goumlk-Alp agm İstanbul Mart-Nisan1980 s190 Ergin age s55 361

İzgildquo XI Yuumlzyıla s100

308

c) Asil Soydan Elccedili Goumlnderilmesi İsteği

Han suumllalesi elccedilisi Wang-wu Hunlarrsquoa asilzacircde birinin elccedili olarak

goumlnderilmesi isteğiyle gitmiştir İsteği kabul edilmiş ve bir asilzacircde elccedili olarak

goumlnderilmiştir Fakat elccedilinin orada hastalanarak oumllmesi uumlzerine Han suumllalesi Ccedilin

elccedilisi Lu-chrsquoung-kuorsquoyu cenazeyle birlikte goumlndermiştir Tuumlrk elccedilisinin oumllduumlruumllduumlğuuml

duumlşuumlnuumllerek Ccedilin elccedilisi Hun yurdunda alıkoyulmuştur

d) Uumllkenin Tanındığını Belirtmek Uumlzere Goumlnderilmesi

Ccedilin kaynakları ldquoChou shurdquo ve ldquoSui shurdquoda Bumın Kagan devrinde Ccedilinrsquoin

goumlnderdiği elccediliye dair bilgi şoumlyledir

ldquoTa-trsquoung saltanat devresinin on birinci senesinde (545) (Ccedilin İmparatoru) Trsquoai-tsu

(Trsquou-mecircnrsquoe=Bumın) Chiu-chrsquouumlan barbarlarından An-no-prsquoan-trsquoorsquoyu elccedili olarak goumlnderdi

ldquo(Buumltuumln Goumlktuumlrk halkı)birbirlerini karşılıklı olarak tebrik ettiler ve şoumlyle dediler

-ldquo(Artık)buguumln buumlyuumlk bir memleketin elccedilisi bizim (nezdimize) gelmiş bulunuyor

(Bu sebeple) devletimiz ccedilabucak buumlyuumlyecektir363

Bu bilgiye goumlre Ccedilin İmparatorluğursquonun Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdiği ilk elccedililik

heyetidir yani Goumlktuumlrklerrsquoi devlet olarak tanımasıdır

e) Suikast Amaccedillı

Hunlarrsquola Bizans arasında 441-442 ve 447 yıllarında olmak uumlzere iki Balkan

Savaşı gerccedilekleşmiştir Harplerin sonucunda ağır tazminat ve vergilerle karşı karşıya

kalan Bizans İmparatoru II Theodosios Attilarsquoyı bir suikastla ortadan kaldırma

niyetiyle Attilarsquoya bir elccedililik heyeti goumlndermiştir Durumdan haberdar olan Attila

362

Taşağıl Goumlktuumlrkler I s69

309

heyette yer alan Bigilarsquoyı sorguya ccedilekerek maksatlarını itiraf ettirmiştir

Heyettekilere dokunmadan da imparatora iletilmek uumlzere bir mektup goumlndermiştir

Mektubu şoumlyledir

ldquoTheodosios Attilacirc gibi asicircl bir babanın oğludur Attilacirc babası Muncukrsquotan aldığı

asaleti muhafaza etmiş fakat Theodosios Attilacircrsquonın haraccedil-guumlzacircrı olmakla koumlle durumuna

duumlşmuumlştuumlr Theodosios koumllelik haysiyetini de koruyamamıştır ccediluumlnkuuml efendisi olan Attilacircrsquonın

canına kıymak istemiştirrdquo364

f) Ticaricirc Amaccedillı

Ccedilin kaynaklarından ldquoShıh Chirdquoden nakledildiğine goumlre Chang Chienrsquoden

sonra batıya goumlnderilen resmi elccedililik heyetleri oumlzentisiz oluşturulmuştur Genellikle

de maceracı fakir aile ccedilocuklarından meydana gelmiştir Bu sebeple de amaccedilları

taşıdıkları kıymetli hediyeler yanında batıdan getirdikleri ucuz malları Ccedilinrsquode satarak

gelir elde etmek olmuştur

Ccedilin İmparatoru Wu methini duyduğu ve ldquoCennet Atları365

rdquo ismini verdiği

Fergana atlarına sahip olabilmek iccedilin Fergana uumllkesine bol miktarda altınla bir elccedililik

heyeti yollamıştır Ancak bu diplomatik girişimi başarısızlıkla sonuccedillanmıştır

g) Kontrol Amaccedillı

Elccedililer iki uumllke arasında haber goumltuumlruumlp getirmekten başka zaman zaman

provakatoumlrluumlk ve suikast placircnlama faaliyetleriyle de istihbarat goumlrevini de

uumlstlenmişlerdir Hunlarrsquola Ccedilinliler arasında savaşların olduğu bir doumlnemde (MOuml

363

Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s123-124 364

Kafesoğlu TuumlrkMillicirc s76-80 Donuk ldquoOn Dilli s537-538 365

Fala inanan imparatorun bu atları savaş aracı olmasından ccedilok kendisini ruhlar duumlnyasına taşıması

iccedilin getirttiği uumlzerinde durulmuştur Bkz Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan s919 dp 23

310

101-96) Ccedilinliler bilgi toplama amaccedillı elccedililer goumlndermişler366

Hunlar da bunların

ondan fazlasını geri goumlndermemişlerdir

Hunları kontrol etmek amacıyla elccedili olarak goumlnderilen Han suumllalesinden

Wang-wu ve heyeti bunun bir oumlrneğidir

366

De Groot age s133-134

311

SONUCcedil

Duumlnya tarihinde kuumlccediluumlk bir boydan cihan devleti var eden milletlerin sayısı yok

denecek kadar azdır Tuumlrkler bu oumlzelliğe mashar olmuş ender milletlerden biridirler

Cihan devleti olmanın ccedileşitli sebeplerini iccedillerinde barındıran Tuumlrk devletleri iccedilin iccedilte

ve dışta kuracakları muumlnacircsebetler son derece oumlnemli olmuştur O doumlnemlerde

uluslarası temaslarda soumlzuumlnuuml dinletebilmek daima askericirc ve ekonomik guumlce dayalı

olmuştur Siyasicirc uumlstuumlnluumlğuuml komşu devletlere aksettirecek ve devleti temsil edecek

yegacircne vasıta elccedili ve elccedililik muumlessesesidir

Geniş bir coğrafyada uzun yıllar devlet kuran Tuumlrk milleti de kendisini temsil

edecek elccedililerini gayet titiz bir biccedilimde seccedilmiştir Elccedili olarak tayin edilen kişiler

fizikicirc goumlruumlnuumlmlerinden karakterlerine eğitim durumlarınden yeteneklerine kadar sıkı

bir tenkidden geccedilirilerek bu goumlreve getirilmişlerdir

Eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde uluslararası ilişkileri duumlzeltmek geliştirmek ve

pekiştirmek gibi beklentiler iccedilin yapılan diplomatik ziyaretler esnasında verilen canlı

veya cansız nesnelerden oluşan hediyeler eski Tuumlrk devletlerinin diğer milletlerle

muumlnacircsebetlerinde hacirckimiyeti tanıma bir zaferi kutlama tacircbi-metbucirc ilişkileri kurma

dostluk ve akrabalık ilişkileri tesis etme barış ve yardım gibi amaccedillarla verilmiş

daha ccedilok da kabul edilmiş goumlruumllmektedir Eski Tuumlrk devletleri ile temas kurdukları

diğer milletler arasında yapılan barış anlaşmaları gereği her yıl verilen vergiler de -

oumlzellikle Ccedilin ve Bizans kaynaklarında- kendileri veriyorlarsa hediye diğer

devletlerden alıyorlarsa haraccedil adı altında zikredilmişlerdir

Araştırmamız esnasında elccedililerin gelirleri konusunda bir bilgiye

rastlanmamıştır Elccedililerin her birinin bir meslek erbabı olduğundan yola ccedilıkılarak

yapılabilecek bir yorum ise ayrı bir araştırma konusu olup boumlyle bir araştırmanın

sonucunu gerektirmektedir Bununla birlikte huumlkuumlmdar ve diğer devlet buumlyuumlklerine

sunulanlardan ayrı olarak elccedilinin şahsına takdim edilen hediyeleri bir nevi ek gelir

olarak kabul edebiliriz Ayrıca elccedililerin geccediltikleri guumlzergacirchlardaki halklar ve

312

konakladıkları yerlerdeki goumlrevliler bedelsiz olarak onların ihtiyaccedillarını

karşılamakla muumlkelleflerdi

Elccedililerin goumlnderilip kabul edilmelerinde uygulanan protokol kuralları ve

toumlrenlere sıkı sıkıya bağlı olunmasından başka elccedililerin ve elccedililik heyetlerinin hangi

durumlarda harekete geccedilirilmeleri gerektiğinin kararı da aslında o uumllke liderinin bir

siyasi yeteneği idi Bu yetenek mevcut değilse elccedili acizliğin ve teslimiyetin

temsilcisi durumuna duumlşuumlyordu

Elccedililerin kullandıkları guumlzergacirchlar konusunda da kaynaklarda maalesef net

bilgiler bulunmamaktadır Bununla birlikte X asra kadar buumlyuumlk bir oumlnem arz eden

ticaret yollarının elccedililer tarafından da kullanıldıkları duumlşuumlncesinden yola ccedilıkarak

ticaret guumlzergacirchları ele alınmıştır

313

KAYNAKCcedilA

1- ANA KAYNAKLAR

Abucircrsquol-Farac Gregory Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev Oumlmer Rıza

Doğrul 3 Baskı Ankara TTK 1999

Attaleiates Mikhael Tarih ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat

Yay 2008

Aksarayicirc KMahmud-i Muumlsacircmeretuumlrsquol-Ahbacircr ccedilev Muumlrsel Oumlztuumlrk Ankara

TTK 2000

Bryennios Nikephoros Tarihin Oumlzuuml ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve

Sanat Yay 2008

Clausen Sir Gerard An Etymolıgical Dictionary of Pre-Thirteenth-

Century Turkish Oxford Clavendon Press 1972

Ergin Muharrem Orhun Abideleri 41 Baskı İstanbul Boğaziccedili Yay 2008

El-Cevzicirc Mirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-Arsquoyacircn nşr Ali Sevim

Ankara TTK 1968

Hacirccib Yusuf Has Kutadgu Bilig ccedilev Reşid Rahmeti Arat 8 Baskı Ankara

TTK2003

İbn Fakicirch Muhtasaru Kitacircbirsquol-Buumlldacircn (Muumlsluumlman Coğrafyacıların

Goumlzuumlyle Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn

İstanbul Gelenek Yay 2004

314

Kalankatlı Moses Alban Tarihi Azeri Tuumlrkccedilesine ccedilev Prof Dr Ziya

Buumlnyadov Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev Dr Yusuf Gedikli

İstanbul Selenge Yay 2006

Khonıates Niketas Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri) ccedilev

Fikret Işıltan Ankara TTK 1995

Kaşgarlı Mahmud Divanuuml Lucircgat-it-Tuumlrk I-IV ccedilev Besim Atalay

Ankara TDK 2006

Kommena Anna Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996

Kudacircme Kitacircbuumlrsquol-Haracircc (Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle

Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn İstanbul

Gelenek Yay 2004

Mesudicirc Murucircc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar) Arapccediladan ccedileviri ve

notlar Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004

Nizamuumllmuumllk Siyasetnacircme haz Sadık Yalsızuccedilanlar İstanbul Antik

Duumlnya Klasikleri 2010

Orkun Huumlseyin Namık Eski Tuumlrk Yazıtları 3 Baskı İstanbul TDK 2011

Porphyrogenitus C De Administrando Imperio Greek text edited by Gyula

Moravcsik English Transtlation by Romilly JH

Jennkins Dumbarton Oaks Trustees for Harvard

University Washington District of Columbia 2008

Racircvendi Racirchatuumlrsquos-suducircr ve acircyetuumlrsquos-suumlrucircr I-II trc Ahmed

Ateş Ankara TTK 1957

315

Zonaras Ioannes Tarihlerin Oumlzeti ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji

ve Sanat Yay 2008

2- ARAŞTIRMA ESERLER

Abbasov N Nurlan ldquoKitab-ı Dede Korkut Destanı ve Oğuz Tuumlrklerinin

İctimai-Siyasal Kuruluşu Hakkındardquo Karadeniz

Araştırmaları C6 S22 Yaz 2009 s147-153

Abdurrahman Varis ldquoTarihi Tuumlrk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemelerrdquo

Belleten LXVII S250 Ankara TTK Aralık2003 s771-

779

Adalıoğlu Hasan Huumlseyin ldquoKaşgarlı Mahmudrsquoun Dicircvacircnuuml Lucircgatirsquot-Tuumlrk Adlı

Eserindeki Tuumlrk Duumlnyası Haritası Uumlzerine Duumlşuumlnceler ve

Yorumlarrdquo TKİD S17 İstanbul Kocav Yay 2007

s1-28

Agacanov SG Oğuzlar ccedilev Ekber N Necef Ahmet Annaberdiyev

3Baskı İstanbul Selenge Yayınları 2004

Agişev İ M Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacute Meskev 1993

Başkurt VD

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoMadara Kaya Kabartması ve Kitacircbelerirdquo Tarih Dergisi

Prof Dr Hakkı Dursun Yıldız Hatıra Sayısı S35

İstanbul 1994 s34-54

316

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoRoma Tarihccedilisi Ammianus Marcellinus ve Tuumlrkler

Hakkında Verdiği Bilgilerrdquo TİD XVIII S1 İzmir

Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz2004 s155-157

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo

Karadeniz Araştırmaları S13 Ankara KaraM Yay

Bahar 2007 s35-42

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler

Dergisi S7 Bişkek Manas Uumlni Yay 2003 s1-20

Ahmetbeyoğlu Ali Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa

Hunları İstanbul TDAV1995

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoAttila ve Aresrsquoin Kılıcırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S416

YXXXV İstanbul TKAE Aralık1997 s739-740

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoAvrupa Hun ve Hazar Devletlerinin İktisadicirc Gelir

Kaynaklarırdquo Belleten LXIX S254 Ankara TTK

Nisan2005 s117-129

Ahmetbeyoğlu Ali ldquo1550 Yıldoumlnuumlmuumlnde ldquoAnatolius Barışırdquo Hakkında

DuumlşuumlncelerrdquoTarih Dergisi Prof Dr Fikret Işıltan

Hatıra Sayısı S36 İstanbul 2000 s1-5

Akalın Şebnem ldquoKervansarayrdquo DİA Xxv Ankara 2002 s299-302

Akok Mahmut ldquoKonyarsquoda Uumlccedil Tarihi ve Mimari Eser Altınapa

Kervansarayı Hasbey Daruumllhuffazı ve Selim II İmaretirdquo

Tuumlrk Arkeoloji Dergisi SXX-I Ankara TTK 1973

s5-36

317

Almas Turgun Uygurlar Uygur Tuumlrkccedilesinden Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev

Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2010

Altungoumlk Ahmet IV ve VII Yuumlzyıllar Arası Sasaniler Doumlnemi Tuumlrk-

Fars İlişkileri Fırat Uumlni Sosyal Bilimler Ens Tarih

Anabilim Dalı YLS Tezi Dnş Abdulhalik Bakır Elazığ

2007

Amanoğlu EKulı ldquoUygur Devletirsquonin İlk Kağanlarının (744-840) Ad ve

Unvanları Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX

İstanbul TKAE Nisan2001 s200-204

Arık Feda Şamil ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve

Cezalarrdquo TAD Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml

XVII S28 Ankara 1996 s1-50

Arsal Sadri Maksudi Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul İsmail Akguumln

Matbaası 1947

Arseven Celacircl Esad Sanat Ansiklopedisi II MEB İstanbul 1965

Artamonov Mİ Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Rusccediladan

ccedilev D Ahsen Batur Selenge Yay İstanbul 2004

Aslan Nasi ldquoRisacircletrdquo TDİA XXXV İstanbul 2008 s125-126

Aslanapa Oktay ldquoOrtaccedilağda Tuumlrklerin İleri Bir Sosyal Muumlessesesi

Kervansaraylarrdquo TKAE İstanbul Mart1963 s26-29

Ayan Ergin ldquoMoğol Devri Avrupalı Seyyahlara Goumlre Karadenizrsquoin

Kuzeyirdquo Karadeniz Araştırmaları S30 Ordu

2011Yaz s43-70

318

Aynakulova Guumllnisa ldquoGregoryen Kıpccedilaklarrsquoa Dairrdquo Belleten LXIX S256

Ankara TTK Aralık 2005 s825-839

Aşukin N S Politika Soumlzluumlğuuml ccedilev Mazlum Beyhan İstanbul Sosyal

Yay 1979

Barišić F ldquoLe Sieacutege De Constantinople Par Les Avares et Les

Slaves En 626rdquo Byzantios Tome XXIV 1954

Reprinted in Nendeln-Leichtenstein 1966

Barthold VV Moğol İstilasına Kadar Tuumlrkistan haz Hakkı Dursun

Yıldız TTK Ankara 1990

Barthold VV Orta Asya ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay

2010

Barthold VV Orta-Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Dersler

Hazırlayan Kacirczım Yaşar Kopraman- İsmail Aka TTK

IV Dizi Sayı 16 Ankara 2006

Barthold W Tuumlrk-Moğol Ulusları Tarihi ccedilev Hasan Eren Tuumlrk

Tarih Kurumu Yayınları IV Dizi S15 Ankara 2006

Baski Imre ldquo Demirkapılar (Temir Qapiumlɣ Vaskapu Doumlmoumlrkapu) rdquo

I Uluslararası Tuumlrk Duumlnyası Kuumlltuumlr Kurultayı İzmir

2006 s73-88

Baştav Şerif ldquoHazar Hakanlığı Tarihirdquo Tarihte Tuumlrk Devletleri I

Ankara Ankara Uumlni Rektoumlrluumlğuuml Yay 1987 s139-182

319

Bayat Fuzuli ldquoSaka Etnoniminin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz

Araştırmaları S1 Ccedilorum KaraM Yay s1-9

Bayat Fuzuli ldquoBazı İskitSaka Kelimelerinin Etimolojisi Uumlzerinerdquo

Karadeniz Araştırmaları S7 Guumlz2005 s1-10

Baykara Tuncer ldquoEski Tuumlrk İktisadicirc Hayatı ve Şehirrdquo TED S6 İstanbul

İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1975 s75-97

Baykuzu Tilla Deniz ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları

(VII-VIII Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni

Ed Fak Yay Temmuz 2006 s1-18

Baykuzu Tilla Deniz ldquoIV Ve V Yuumlzyıllarda Ccedilindeki Birkaccedil Hun Huumlkuumlmdar

Kurganı ve Tuumlrbesi Hakkındardquo TİD XX S2 İzmir

Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2005 s1-15

Bayram Sadi ldquoKervansaraylarımızrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C1 S8Y1

Ankara Ağustos1977 s40-46

Bazin Louis les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These

Presenteacutee Devant 1rsquouumlniversite de Paris III I December

1972

Bekin A Rıza ldquoHan Suumllalesi Zamanında Ccedilinrsquoin Tuumlrkistan Siyasetirdquo

Doğu Dilleri V S2 Ankara DTCF Yay 1993

s1-6

Bekin A Rıza ldquoChang Chrsquoienrsquoin Batıya Seyahatirdquo Doğu Dilleri V

S1 Ankara DTCF Yay 1992 s1-5

320

Bela Kossanyi ldquoXI-XII Nci Asırlarda Uzrsquolar ve Komanrsquoların Tarihine

Dair rdquo Tuumlrkccedileye ccedilev Hacircmit Koşay Belleten VIII S29

Ankara TTK II Kacircnun1944 s119-136

Beşevliyev V ldquoProto-Bulgarların Dinirdquo Belleten S34Ankara TTK

1945 s213-261

Beşevliyev V Die Protobulgarischen İnschriften Berlin 1963

Bilsel M Cemil Devletlerarası Muumlnasebat İstanbul İstanbul Uumlni

Hukuk Fak Yay 1936

Binyazar Adnan Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991

Bozkurt Nebi A Turan ldquoKervanrdquo DİA XXV Ankara TDV Yay 2002 s298-

Yuumlksel 299

Buharalı Eşref ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340 YXXIX TKAE İstanbul

Ağustos1991 s504-509

Buharalı Eşref ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı

Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş Efsaneleri ile

İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI

TKAE İstanbul Ocak1993 s19-35

Bulduk Uumlccediller ldquoDede Korkut Oğuz Elleri ve Kafkaslarrdquo TAD XVIII

S29 Ankara DTCF Yay 1997 s247-251

Caferoğlu Ahmet Eski Uygur Tuumlrkccedilesi Soumlzluumlğuuml Ankara TDK 1968

321

Canberk A Kafkasyarsquonın Ticaret Tarihi İstanbul Kuzey

Kafkasyalılar Kuumlltuumlr ve Yardım Derneği 1978

Chang Jecircn-trsquoang Trsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında

Belgeler (618-745) Doktora Ccedilalışması Taipei 1968

Chas W Jr The Diplomatrsquos Dictionary United States Institute of

Freeman Peace Press Washington DC 1997

Chavannes Edouard Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Batı Tuumlrkleri ccedilev Mustafa

Koccedil İstanbul Selenge Yay 2007

Clauson S G ldquoSome Notes on the Inscription of Tontildeuquqrdquo Studia

Turcica Budapest 1971 p125-152

Coq Av Le Tuumlrkccedile Mani Elyazıları (Manichaika) I ccedilev F Koumlseraif

İstanbul TDK 1936

Cordier H Histoire geacuteneacuterale de la Chine Vol I P 1920

Czegleacutedy Caacuteroly Bozkır Kavimlerinin Doğursquodan Batırsquoya Goumlccedilleri ccedilev

Mutlu Guumln Doruk Yay Ankara 2004

Ccedilağatay N İslacircm Oumlncesi Arab Tarihi ve Cahiliye Ccedilağı Ankara

Ankara Uumlni Basımevi 1971

Ccedilağbayır Yaşar Oumltuumlken Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I-V İstanbul Oumltuumlken Yay

2007

Ccedilandarlıoğlu Guumllccedilin ldquoUygur Sarayına Gelin Giden Ccedilinli Prensesler ve Bunun

Arkasındaki Politik Gerccedilekler rdquo Tarih Dergisi S 28-

29 İstanbul 1975 s63-70

322

Ccedilandarlıoğlu Guumllccedilin ldquoUygurların Ccedilinlilere Yaptıkları Yardımlar ve Bunun

İccedilyuumlzuumlrdquo Tarih Dergisi S31 İstanbul 1978 s37-46

Ccedilavuşoğlu Ali ldquoKıyafet İlmi ve Kutadgu Biligrsquode Kıyafet

İlmiFizyonomi İzleri Bilimname XVII Kayseri 2009

s293-302

Ccedilay Abdulhaluk ldquoİskitlerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal

İlhami Durmuş Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002

s575-596

Ccediletin Osman ldquoHorasanrdquo DİA C18 İstanbul TDV Yay 1998

s234-241

Dağ Ahmet Emin Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuuml İstanbul

Anka Yay 2004

Dakukicirc Huumlseyin Ali ldquoDoumlrt Halife Devrinde Araplar ve Hazarlarrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S289 YXXV İstanbul TKAE Mayıs 1987

s308-311

Davies Norman Avrupa Tarihi Ankara İmge Kitapevi 2006

Delilbaşı Melek ldquoTuumlrk Sultan ve Beylerine Ait Yunanca Belgeler

Hakkında Bazı Bilgilerrdquo TAD XV S26 Ankara

DTCF Yay 1991 s73-84

Deguines Y Histoire des Huns des Turcs des Mongols et des

autres Tartares occidentaux avant et depuis J C

Jusqursquoa present Vol I P 1758

323

Demir Mustafa Tuumlrkiye Selccedilukluları ve Beylikler Devrinde Sivas

Şehri Sakarya Sakarya Kitabevi 2005

Devellioğlu Ferit Osmanlıca-Tuumlrkccedile Ansiklopedik Lucircgat 22 Baskı

Ankara Aydın Kitabevi 2005

Di Cosmo Nicola ldquoHun İmparatorluğursquonun Kuruluşu ve Yuumlkselişirdquo

Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim

Koca Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 2002 s709-719

Divitccedilioğlu Sencer Oğuzrsquodan Selccediluklursquoya Boy Konat ve Devlet4 Baskı

Ankara İmge Kitabevi 2005

Doğan Levent ldquoKırgız Atasoumlzleri Kırgız Atasoumlzlerinin

Sınıflandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S447 YXXXVIII

İstanbul TKAE Temmuz2000 s407-428

Donuk Abduumllkadir Eski Tuumlrk Devletlerinde İdaricirc- Askericirc Unvan ve

Terimler Nu60 İstanbul TDAV Yay 1988

Donuk Abduumllkadir ldquoEski Tuumlrk Devlet Teşkilacirctında laquoTarkanraquo Unvanı ve

Tarihicirc GelişmesirdquoTarih Dergisi Prof Dr Şehacircbeddin

Tekindağ Hatıra Sayısı S34 İstanbul 1984 s81-90

Donuk Abduumllkadir ldquo ldquoOn Dillirdquo Bizansrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S259 YXXII

İstanbul TKAE Eyluumll1984 s537-540

Doerfer Gerhard Tuumlrkische und mongolische Elemente im

Neupersischen Wiesbaden Franz Steiner Verlag

TMEN II 653

324

Dubs HH ldquoAn Ancient Military Contact Between Romans and

Chineserdquo American Journal of Philology Vol63

Nu3 1941 p322-330

Dunlop DM The History of the Jewish Khazars Princeton

Princeton University Press 1954

Dunlop DM Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Ccedilev D

Ahsen Batur 2 Baskı İstanbul Selenge Yay 2004

Dunlop DM Hazar Yahudi Tarihi İngilizceden ccedilev Zahide Ay

İstanbul Selenge Yay 2008

Eberhard W Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ 2 Baskı

Ankara TTK1996

Eberhard W ldquoHsiung-Nursquoların Muumlttefikleri Olarak Roma

AskerlerirdquoTuumlrkccedileye ccedilev İkbal Berk Belleten VIII S29

Ankara TTK II Kacircnun 1944 s143-145

Eberhard W Ccedilin Tarihi 4 Baskı Ankara TTK 2007

Eberhard W ldquoBirkaccedil Eski Tuumlrk Unvanı Hakkındardquo Belleten S35

İstanbul TTK 1945 s319-337

Eberhard W ldquoMuahhar Han Devrinde (MS25-MS220) Hun

Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo Belleten IV S16

Ankara TTK I Teşrin1940 s337-385

Eberhard W Conquerors and Rulers Social Forces in Medievel

Netherlands Pub Bril Leiden 1952

325

Eberhard W ldquoŞato Tuumlrklerinin Kuumlltuumlr Tarihine Dair Notlarrdquo Belleten

XI S41 Ankara TTK Ocak1947 s15-26

Ecsedy H ldquoOld Turkic Titles of Chinese Origin Acta Orientaila

18 Budapest 1965 p83-91

Erdal M ldquoDie Tuumlrkisch-mongolischen titel Elxan und Elčirdquo Altaic

Berolinensia The Concept of Sovereignty in the Altaic

World PIAC 34th Meeting Wiesbaden w date

Erdemir Hatice ldquoThe Nature of Turco-Byzantine Relations in the Sixth

Century ADrdquo Belleten LXVIII S252 Ankara TTK

Ağustos2004 s423-430

Ertaş M Yaşar ldquoİstanbul-Şam Hac Guumlzergacirchındaki Menzil

Kuumllliyelerinin Bakım ve Onarımı (1729-1732)rdquo TKİD

S15 İstanbul Kocav Yay 2006 s1-24

Esin Emel ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-krsquouuml Mecircng-suumln (M367ndash

433) Devrinde Sanatrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araştırma Enstituumlsuuml Sayı 100 YIX Ankara 1971

s314-326

Esin Emel ldquoMuyanlıkrdquoUygur ldquoBuyanrdquo Yapısından (Vıhaāra)

Hakanlı Muyanlığına (Rıbāt) ve Selccediluklu Han ile

Medresesine Gelişmerdquo Malazgirt Armağanı Ankara

TTK 1972 s75-102

Esin Emel ldquoTuumlrk Tarihi Işığında Bulgaristanrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S187 YXVI İstanbul TKAE Mayıs 1978 s16-29

Esin Emel ldquoHicretrsquoin Onbeşinci Asrı Muumlnasebeti ile ilk Muumlsluumlman

Olan Oğuzlardan ldquoSucirclrdquo(Ccediloumll) Tiginrsquoe Dacircir Bir Notrdquo Tuumlrk

326

Kuumlltuumlruuml Dergisi S205-206 YXVIII İstanbul TKAE

Kasım-Aralık1979

Evans Graham amp Jeffrey Uluslararası İlişkiler Soumlzluumlğuuml ccedilev H Ahsen Utku

Newnham Goumlkkubbe İstanbul 2007

Feacutedorov Ya A Ranniye Turki na Severnom Kafkaze (İstoriko

etnoğraficcedileskiye occedilerki) M 1978

Ferorov German A The Silk Road and the Cities of the Golden Horde

Davydov California 2001

Feheacuter Geacuteza Bulgar Tuumlrkleri Tarihi Ankara TTK1984

Gabain Av Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara TTK

1988

Gabain Av ldquoIrano-Turkish Relations in the Late Sasanian Periodrdquo

The Cambridge History of Iran Vol 3(1)

Genccedil Reşat Karahanlı Devlet Teşkilatı Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay

1981

Geninig V F - A H Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-Tarhanskiy Mogilnik)

Halikov İzdatelstvo Nauka Moskova 1964

Gıraud Reneacute Goumlktuumlrk İmparatorluğu İlteriş Kapgan ve Bilgersquonin

Huumlkuumlmdarlıkları (680-734)ccedilev İsmail Mangaltepe

İstanbul Oumltuumlken Yay 1999

Gibb HAR Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ccedilağlar

Yay Ankara 2005

Golden Peter B Hazar Ccedilalışmaları İngilizceden ccedilev Egemen Ccedilağrı

Mızrak Selenge Yay İstanbul 2006

327

Golden Peter B Tuumlrk Halkları Tarihine Giriş Osman Karatay KaraM

Yay Ankara 2002

Goumlkalp Cevdet Goumlktuumlrk Devletinin Kuruluşundan Ccedilingizrsquoin Zuhuruna

Kadar Altaylarda ve İccedil Moğalistanda Kabileler

Cumhuriyetin 50 Yılı Armağanı Atatuumlrk Uumlni Yay No

236 Sevinccedil Matbaası Ankara 1973

Goumlkalp Ziya Tuumlrkccediluumlluumlğuumln Esasları Haz Mehmet Kaplan5 Baskı

MEB İstanbul 2004

Goumlkalp Ziya Tuumlrk Toumlresi İstanbul 1975

Goumlk-Alp Tuumlruumlkoğlu ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler VI Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Kırgız Budunurdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S207-208 YXVIII İstanbul TKAE Ocak-

Şubat1980 s 111-117

Goumlk-Alp Tuumlruumlkoğlu ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-

Nisan1980 s170-190

Goumlkbel Ahmet Kıpccedilak Tuumlrkleri İstanbul Oumltuumlken Yay 2000

Goumlkhan İlyas ldquoArapların Fethinden Selccediluklular zamanına kadar

Maraşrdquo Belleten TTK LXXIII S266 Nisan2009

s35-76

Goumlmeccedil Saadettin Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş 2 Baskı Ankara Akccedilağ

Yay 1999 s4-5

328

Goumlmeccedil Saadettin ldquoMoğolistanrsquodaki Tuumlrk Anıtları Projesi 2001-2003

Ccedilalışmalarırdquo MTAD C2 S1 Ankara DTCF Yay

Mart2005 s7-16

Goumlmeccedil Saadettin ldquoldquoİpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta

Koumlk Tuumlrklerle İlgili Yanlış Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX TKAE İstanbul Nisan

2001 s217-220

Goumlmeccedil Saadettin ldquoBaşkurtların Tarihi Başkurt Destanları ve Bunların

Uumlzerine kısa bir Değerlendirmerdquo Tarihten Buguumlne

Başkurtlar Oumltuumlken Yay İstanbul 2008 s209-217

Goumlmeccedil Saadettin ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara DTCF

Yay 1997 s81-90

Goumlmeccedil Saadettin ldquoKoumlk Tuumlrkccedile Kaynaklarda Geccedilen Boy ve Kavim Adları

Uumlzerinerdquo TİD SX İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay

1995 s219-222

Goumlmeccedil Saadettin ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443 YXXXVIII İstanbul TKAE

Mart2000 s129-141

Goumlmeccedil Saadettin ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan Değerlendirilmesirdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV İstanbul TKAE

Ekim1997 s577-590

Goumlmeccedil Saadettin Uygur Tuumlrkleri Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Duumlzeltilmiş Yeniden

Goumlzden Geccedilirilmiş 2 Baskı Ankara Akccedilağ Yay ty

Groot JM de G A 2500 Yıllık Ccedilin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve

Asena Tuumlrkistan Pan Yay İstanbul 2010

329

Grousset Reneacute Bozkır İmparatorluğu Attila- Cengiz Han-Timur ccedilev

MReşat Uzmen İstanbul Oumltuumlken Yay 2006

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Avrasyarsquodan Makaleler-1 Rusccedilarsquodan ccedilev D Ahsen Batur

İstanbul Selenge Yay 2006

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Eski Tuumlrkler Rusccedilarsquodan ccedilev D Ahsen Batur İstanbul

Selenge Yay 2007

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I ccedilev D Ahsen

Batur İstanbul Selenge Yay 2006

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Hunlar İstanbul Selenge Yay 2002

Guumllensoy Baybars ldquoTuumlrk Minyatuumlr Sanatı Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S451

YXXXVIII TKAE İstanbul Kasım2000 s693-696

Guumlruumln Kamuran Tuumlrkler ve Tuumlrk Devletleri Tarihi I-III İstanbul Karacan

Yay 1981

Guumlterbock HG ldquoThe Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son Mursili

IIrdquo JCS 102 1956 s94-98

Has Hacirccib Yusuf Kutadgu Bilig ccedilev Reşid Rahmeti Arat8 Baskı Ankara

TTK 2003

Haussig Hans Wilhelm İpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi ccedilev Muumljdat

Kayayerli İstanbul Oumltuumlken Yay 2001

Haussig Hans Wilhelm ldquoHun ve Avar Adlarının Anlamı Hakkındardquo ccedilev Ergin

Ayan TKİD S13 İstanbul Kocav Yay 2005 s225-236

330

Hith F ldquoThe story of the Chang Kien Chinarsquos Pioneer in Western

Asiardquo Journal of the American Oriental Society vol37

1917 p94-116

Howorth HH ldquoThe Avarsrdquo Journal of The Royal Asiatic Society vol

XXI part IV London 1889 p721-810

Huseyinova Guumllnur ldquoBaşkurt Folklorunda Kız-Kuş Motifirdquo Tarihten

Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008

s198-204

Huzin F Ş Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya (X ndash

Naccedilalo XIII Vekov) İzdatelstvo Fest Kazan 1997

İnan Abduumllkadir ldquo ldquoAdaşrdquo ve ldquoSağdıccedilrdquo Kelimelerinin En Eski Anlamlarırdquo

Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK 1968 s295-

304

İnan Abduumllkadir ldquoEski Tuumlrklerde ve Folklorda ldquoAntrdquordquo Makaleler ve

İncelemeler Ankara TTK 1968 s337-330

İnan Abduumllkadir ldquoTuumlrk Etimolojisini ilgilendien Birkaccedil Terim ve Kelime

Uumlzerine Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK1968

s628-644

İnan Abduumllkadir ldquoYusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Uumlzerine Notlarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S98 İstanbul TKAE Aralık 1970

İnan Abduumllkadir ldquoAltaylarda Bazırık Harfiyatında Ccedilıkarılan Atların

Vaziyetini Tuumlrklerin Defin Merasimi Bakımından İzahrdquo II

Tuumlrk Tarih Kongresi Ayrı Basım İstanbul 1937 s4-5

331

İpşirli Mehmet ldquoElccedilirdquo TDİA XI İstanbul 1995 s3-15

İzgi Oumlzkan Ccedilin Elccedilisi Wang Yen-Tersquonin Uygur Seyahatnamesi2

Baskı Ankara TTK 2000

İzgi Oumlzkan ldquoKuruluş Devrinde Uygurların Kitanlarrsquoa Tesirleri ve

Uygur Gazne Kitanlar Arasındaki Muumlnasebetlerrdquo TED

İstanbul Uumlni Ed Fak S7-8 İstanbul 1977 s7-16

İzgi Oumlzkan ldquoMoğollarrsquoın Ortaya Ccedilıkışına Kadar Tuumlrklerrsquoin Ccedilinlilerrsquoe

Tesirlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S160 YXIV İstanbul

TKAE ty s223-233

İzgi Oumlzkan ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan Ccedilinrsquoe Giden Elccedililerrdquo TED İstanbul

Uumlni Ed Fak S6 İstanbul 1975 s105-110

İzgi Oumlzkan ldquo XI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya Tuumlrk Devletlerirsquonin

Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo TED İstanbul Uumlni

Ed Fak S9 İstanbul 1978 s87-106

İzgi Oumlzkan ldquoOrta Asyarsquonın Tuumlrkleşmesi rdquo TED Prof Tayyib

Goumlkbilgin Hatıra Sayısı İstanbul s627-640

İzgi Oumlzkan ldquoHunlar Goumlktuumlrkler ve Uygurlarrsquoda Geleneksel Festival ve

Eğlencelerrdquo Tarih Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni

Yay 1977 s29-31

İzgi Oumlzkan Uygurların Siyasi ve Kuumlltuumlrel Tarihi

(HukukVesikalarına Goumlre) Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araştırma Enstituumlsuuml Yay 1987

Juvaini Ata-Malik The History of the World-Conquror I trans John

Andrew Boyle Harvard University Press 1958

332

Kafesoğlu İbrahim Tuumlrk Millicirc Kuumlltuumlruuml İstanbul Oumltuumlken Yay 2005

Kafesoğlu İbrahim Tuumlrk- İslacircm Sentezi İstanbul Oumltuumlken Yay 2008

Kafesoğlu İbrahim ldquoAsya Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45

Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s729-

752

Kafesoğlu İbrahim ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi (Toy)rdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S211-214 YXVIII TKAE İstanbul Mayıs-

Ağustos1980 s218-222

Kafesoğlu İbrahim ldquoTuumlrk Fuumltuhat Felsefesi ve Malazgirt Muharebesirdquo

TED İstanbul Uumlni Ed Fak S2 İstanbul 1971 s1-16

Kafesoğlu İbrahim ldquoXII Asra Kadar İstanbulrsquoun Tuumlrkler Tarafından

Muhasaralarırdquo İstanbul Enstituumlsuuml Mecmuası III

İstanbul 1957 s1-6

Kamalov İlyas ldquoBaşlangıccediltan Guumlnuumlmuumlze Başkurtlarrdquo Tarihten Buguumlne

Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s25-38

Kara Fuumlsun ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar Devletirsquonin İktisadi

Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S517-518 YXLIV İstanbul

TKAE Mayıs- Haziran 2006 s154-166

Karakurt Deniz Tuumlrk Soumlylence Soumlzluumlğuuml Accedilıklamalı Ansiklopedik

Mitoloji Soumlzluumlğuuml (Ccedilevrimiccedili)

httpuploadwikipediaorgwikipediatr000TurkSoyle

nceSozlugupdf 20 Nisan 2012

Karatay Osman ldquoKuber Hanrsquoın Goumlccediluuml ve Tuumlrk İsimli Sırp Krallarırdquo Bilig

18 Ankara Yaz 2001 s27-47

333

Karatay Osman ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Tarihinin Ana Hatları-Altın Orta

Oumlncesi Doumlnemrdquo Karadeniz Araştırmaları S3Ccedilorum

KaraM Yay Guumlz 2004 s1-70

Karatay Osman ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo Belleten

LXXIV S269 Ankara TTK Nisan2010 s71-111

Kavuncu Muallacirc ldquoKutadgu Biligrsquode Toplum Felsefesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S444YXXXVIII İstanbul TKAE Nisan 2000

Kayabalı İ C ldquoTarih Boyunca Tuumlrk Ordusunu Meydana

Arslanoğlu GetirenTuumlrk Devlet Beylik ve Hanedanlıkları (Kaynak-1)

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S130 YXI TKAE İstanbul s822-882

Kesik Muharrem Tuumlrkiye Selccediluklu Devleti Tarihi Sultan I Mesud Doumlnemi

(1116-1155) Ankara TTK 2003

Kırzıoğlu M Fahrettin Kars Tarihi Taş Ccedilağlarından Osmanlı

İmparatorluğursquona Değin ve Ekleme 1534-1921 Yılları

Kataloğu I İstanbul Işıl Matbaası 1953

Kiselev SV Drevnyaya istoriya yuzhnoi Siberi Moskva 1951

Klyaştorniy SGVA ldquoThe Soghdian Inscription of Bugut Revisedrdquo

Livic AOH 261 1972 p69-102

Klyaştorniy SG ldquoA Propos des mots Sogd Berccedileker Buqaraq Ulys de

lrsquoinscription de Kul Teghin CAJ III 4 1958

Koca Salim ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve Yayılmalarırdquo Tuumlrkler I Ed

Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca Ankara

Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s651-663

334

Koca Salim ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV

Yay Temmuz 1990 s18-23

Koccedil Dinccediler ldquoBulgar Boylarının Orta İdil Boumllgesine Goumlccediluuml ve

Novinkovsk Kurganlarırdquo Karadeniz Araştırmaları

S27 Ankara KaraM Yay Guumlz2010 s37-58

Koccedilsoy Şevket ldquoTuumlrk Tarihi Kronolojisirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s73-188

Koşay Hacircmit Zuumlbeyr ldquoTuumlrklerin Ana Yurdu Goumlccedilleri ve Komşuları ile İlgili

Meselelerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S229 YXX İstanbul

TKAE Mayıs1982 s406-412

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoRibacirctrdquo Vakıflar Dergisi II Ankara Vakıflar Umum

Muumlduumlrluumlğuuml Neşriyatı 1942 s267-278

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoCcedilavuşrdquo İA III MEB 1977 s362-369

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoHacirccibrdquo İA V MEB 1987 s30-36

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoEski Tuumlrk Unvanlarına Ait Notlarrdquo THİT Mecmuası II

İstanbul 1938 s17-32

Koumlsoğlu Nevzat Hukuka Bağlılık Accedilısından Eski Tuumlrklerrsquode-İslacircmrsquoda ve

Osmanlırsquoda Devlet Goumlzden Geccedilirilmiş 2 Baskı İstanbul

Oumltuumlken Yay 2004

Koumlymen Mehmet Altay ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Askericirc Teşkilacirctırdquo TAD

V S8-9 Ankara DTCF Yay 1967 s1-100

Koumlymen Mehmet Altay Tuğrul Bey ve Zamanı İstanbul Kuumlltuumlr

Bakanlığı1976

335

Koumlymen Mehmet Altay ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Saray Teşkilacirctı ve Hayatırdquo

TAD IV S6-7 Ankara DTCF Yay 1966 s1-74

Kramer S N Tarih Suumlmerrsquode Başlar ccedilev Mİ Ccedilığ Ankara TTK

1990

Kurat Akdes Nimet IV-XVIII Yuumlzyıllarda Karadenizrsquoin Kuzeyindeki

Tuumlrk Kavim ve Devletleri Ankara Murat Kitabevi

1992

Kurat Akdes Nimet ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD Ege uumlni Ed

Fak Yay XXVI S1 İzmir Temmuz2011 s81-110

Kurat Akdes Nimet ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El

Kitabı S45 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay

1976

Kurat Akdes Nimet ldquoAbu Muhammed Bin Arsquosam Al-Kuficircrsquonin Kitab Al-

Futukhrsquourdquo DTCF VII2 1949

Kuzeyev RG İtil-Ural Tuumlrkleri ccedilev Arif Acaloğlu İstanbul Selenge

Yay 2007

Kuzgun Şaban Hazar ve Karay Tuumlrkleri Ankara Alıccedil Matbaacılık

l993

Lessing Ferdinand D Moğolca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev Guumlnay Karaağaccedil Ankara

TDK 2003

Li Li-Ching ldquoChang-chrsquoienin Elccedililiği Zamanında Ccedilin ile Kuzeybatı

Komşularının Muumlnasebetlerirdquo İstanbul Uumlni Sos Bil

Ens YLS Tezi İstanbul 1987

336

Ligeti L Bilinmeyen İccedil Asya Macarcadan ccedilev Sadrettin Karatay

Ankara 1998

Ligeti L ldquoBilinmeyen İccedil-Asyardquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s672-683

Lıu Mau-Tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel

Kayaoğlu-Deniz Banoğlu İstanbul Selenge Yay 2006

Luckenbill DD Ancient Records of Assyria and Babylonia II New

York 1968

Mackerras Colin The Uighur Empire744-840 According to the Trsquoang

Dynastic Histories Canberra 1968

Maenchen O J Die Welt Der Hunnen Koumlln 1978

Helfen

Mahir Banu ldquoTuumlrk Minyatuumlrlerinde Hilrsquoat Merasimlerirdquo Belleten

LXIII S238 Ankara TTK Aralık1999 s245-255

Mangaltepe İsmail Bizans Kaynaklarında Tuumlrkler İstanbul Doğu

Kuumltuumlphanesi Yay 2009

Mangaltepe İsmail ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul

Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları S10 Ankara

KaraM Yay Yaz 2006 s1-124

Menges KH ldquoAltaic Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptionsrdquo

Byzantion XXI 1-2 1951

337

Meray Seha L ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara

Uumlni SBF D XI S3 Ankara Ankara Siy Bil Yay

1956 s79-117

Merccedilil Erdoğan Gazneliler Devleti Tarihi Ankara TTK1989

Merccedilil Erdoğan Muumlsluumlman-Tuumlrk Devletleri Tarihi 4 Baskı Ankara

TTK2000

Merccedilil Erdoğan ldquoKarahanlılarrdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araş Ens Yay S45 Ankara 1976

Merccedilil Erdoğan ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed

Fak Yay 1975 s63-74

Merccedilil Erdoğan ldquoTuumlrkccedile Selccediluknacircmersquoye Goumlre Malazgirt Savaşırdquo TED

İstanbul Uumlni Ed Fak S2 İstanbul 1971 s5-8

Merccedilil Erdoğan ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD XXVI S1 İzmir

Ege uumlni Ed Fak Yay Temmuz2011 s139-150

Merccedilil Erdoğan ldquoSelccediluklularda Ruumlşvetrdquo Belleten LXXI S261 Ankara

TTK Ağustos2007 s445-478

Mori Masao ldquoEski Bozkır Devletlerinin Teşkilatırdquo TED S9 1978

s209-226

Muhamedyarov Ş F Osnovnıe Etapı Proishojdeniya i Etniccedileskoy İstorii

Tatarskoy Narodnosti Moskova 1968

Necef Ekber N Karahanlılar İstanbul Selenge Yay 2005

Neacutemeth Gyula ldquoZur Geschichte des worte tolmaacutecsrdquo AOH VIII 1958

338

Neacutemeth Gyula A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest 1930

Numelin R Les Origines de la Diplomatie Paris 1945

Onat A SOrsoy K Han Hanedanlığı Tarihi Hsiung-Nu (Hun) XXVIII

Ercilasun Dizi S5 Ankara TTK 2004

Onat Ayşe Han Suumllacirclesi Zamanında Chrsquoe-Shih Boumllgesindeki Hun-

Ccedilin Muumlcadeleleri Ankara San Matbaası 1978

Onat Ayşe ldquoCcedilin-Tuumlrkistan İlişkilerinin Başlangıcı Hakkında Bazı

Bilgilerrdquo Belleten LIV S211 Ankara TTK Aralık1990

s913-920

Onat Ayşe ldquoEski Orta Asya Kavimlerinin Ccedilin ile Olan İlişkileri

hakkında Kısa Bir İncelemerdquo TAD XV S26 Ankara

DTCF Yay 1990-1991 s63-71

Onat Ayşe ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri

(MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK

Ağustos1987 s611-624

Onat Ayşe ldquoHunların Doğuda Siyasal Uumlstuumlnluumlk Doumlnemi

(MS2546)rdquo DTCFD XXXI S1-2 Ankara DTCF

Yay 1987 s 383-395

Oppenheim International Law I edited by Lauterpacht London

1955

Orkun Huumlseyin Namık Tuumlrk Tarihi I Ankara Akba Kitabevi 1946

Ostrogorsky Georg Bizans Devleti Tarihi Ccedilev Fikret Işıltan 7Baskı

(Tıpkıbasım) Ankara TTK 2011

339

Oumlgel Bahaeddin Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi I-II Kuumlltuumlr Eserleri

Dizisi 2 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yayınları1981

Oumlgel Bahaeddin İslamiyetrsquoten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Orta Asya

Kaynak ve Buluntularına Goumlre Ankara TTK 2003

Oumlgel Bahaeddin Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları I ve II İstanbul MEB

1971

Oumlgel Bahaeddin Tuumlrk Mitolojisi (Kaynakları ve Accedilıklamaları ile

Destanlar) I 4 Baskı Ankara TTK 2003

Oumlgel Bahaeddin Tuumlrk Mitolojisi (Kaynaklar ve Accedilıklamaları ile

Destanlar) II 3 Baskı Ankara TTK 2006

Oumlgel Bahaeddin ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten

XIX S75 Ankara TTK Temmuz1955 s331-376

Oumlgel Bahaeddin ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Vesikalar ve Notlarrdquo Belleten

XXI S81-84 Ankara TTK 1957 s81-137

Oumlgel Bahaeddin ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr

C3 S1 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Haziran1981 s6-8

Oumlgel Bahaeddin ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr

C3 S2 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Temmuz1981

s10-12

Oumlgel Bahaeddin ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Kuumlltuumlr

Bakanlığı Yay Mayıs1981 s6-8

340

Oumlgel Bahaeddin ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten

Ankara TTK XIX S75 Temmuz1955 s331-376

Oumlgel Bahaeddin ldquoEski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar I(Yuumleh

Chiler)rdquo DTCFD XV S1-3 Ankara DTCF Yay 1957

s247-278

Oumlgel Bahaeddin ldquoOrta Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Bazı Yeni Araştırmaların

Tenkidirdquo DTCF XVII S1-2 Ankara DTCF Yay 1959

s261-273

Oumlgel Bahaeddin ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9

Ankara Şubat1981 s46-48

Oumlzaydın Abduumllkerim Sultan Berkiyaruk Devri Selccediluklu Tarihi (485-4891092-

1104) İstanbul CcedilantayYay 2001

Oumlzergin Kemal İpek Yolu S38 İstanbul Boğaziccedili Yay 1985

Oumlzey Ramazan ldquoTarihte Tuumlrk Devletleri ve Hacirckimiyet Alanlarırdquo

Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim

Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s266-276

Oumlzyetgin A Melek ldquoEski Tuumlrklerde Oumldeme Araccedilları Kacircğıt Para Ccedilavrsquoın

Kullanımırdquo MTAD C1 S1 Ankara DTCF Yay

Kasım2004 s90-105

Oumlzyetgin A Melek ldquoTurfan Uygurlarında Ceza Hukukuyla İlgili

Uygulamalarrdquo Belleten LXXV S273 Ankara TTK

Ağustos2011 s337-360

341

Palaz Erdemir Hatice VI Yuumlzyıl Bizans Kaynaklarına Goumlre Goumlktuumlrk-

Bizans İlişkileri İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay

2003

Parkers E H A Thousand Years of the Tartars 2 Baskı New York

1924

Piyadeoğlu Cihan ldquoHorasanrsquoın Doğu Boumllgesi Kubbetuumlrsquol-İslacircm Belh

(Buumlyuumlk Selccediluklular Doumlnemi)rdquo Tarih Dergisi S49

İstanbul İstanbul Uumlni Yay 2010 s1-25

Pritsak Omeljan ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A

Tayfun Oumlzcan Karadeniz Araştırmaları S13 Ccedilorum

Bahar2007 s 15-34

Pritsak Omeljan ldquoVon den Karluk zu den Karachanidenrdquo ZDMG 101

1951

Pulleyblank E G ldquoA Soghdian Colony in Inner Asiardquo TP 41 1952

s317-356

Radlov Wilhelm Versuch Eines Woumlrterbuches Der Tuumlrk-Dialecte I

Mouton amp Co ` s-Gravenhage 1960

RasonyiL ldquoOrtaccedilağda Erdelrsquode Tuumlrkluumlğuumln İzlerirdquo II Tuumlrk Tarih

Kongresi (20-25 Eyluumll 1937) İstanbul 1943 s577-581

Raacutesoacutenyİ Laacuteszloacute Tarihte Tuumlrkluumlk İstanbul Oumlrguumln Yay 2007

Rona-Tas Andras ldquoKubrat Hanrsquoın Buumlyuumlk Bulgar Devletirdquo Tuumlrkler II

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s625-629

ROUX JP Eskiccedilağ ve Ortaccedilağda Altay Tuumlrklerinde Oumlluumlm

İstanbul Kabalcı Yay 1999

342

Safran Mustafa Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lucircgacirctlara Goumlre

Kuman Kıpccedilaklarrsquoda Siyasi İktisadi Sosyal ve

Kuumlltuumlrel Yaşayış TKAE Yay Seri1 S A27 Ankara

1993

Salman Huumlseyin Tuumlrgişler Ankara TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Başvuru

Kitapları Dizisi53 1998

Salman Huumlseyin ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun Batı Uumllkelerirsquone Karşı Tesis

Ettiği Askericirc Hat (Doumlrt Garnizon)rdquo Belleten LIV

S211 Ankara TTK Yay Aralık1990 s921-935

Salman Huumlseyin ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na

Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD C4

S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s7-20

Salman Huumlseyin ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk

Hakanlığırdquo MTAD DTCF Yay C2 S4 Ankara

Aralık2005 s198-205

Shaphira Dan D Y ldquoSome Notes On Jews and Turksrdquo Karadeniz

Araştırmaları S16 Ankara KaraM Yay Kış2008

s25-38

Sarıtaş Eyuumlp Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Tuumlrgişler Boyu ve Hakimiyeti

YLS Tezi Ankara Uumlni Sosyal Bilimler Ens Tarih

Anabilim Dalı Youmlneten Prof Dr Ayşe Onat Ankara 1996

Sertkaya Osman Fikri ldquoOrta ve Eski Ccedilağlarda Tuumlrklerin Takvimlerirdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S194 YXVII TKAE İstanbul Aralık1978

s73-82

343

Sevim Ali ldquoMalazgirt Meydan Savaşı ve Sonuccedillarırdquo Malazgirt

Armağanı Seri XIX S4 Ankara TTK 1972 s219-

229

Sevim Ali ldquoSıbt İbnuumlrsquol-Cevzicircrsquonin Mirrsquoatuumlrsquoz-Zaman Ficirc Tarihirsquol-

Acircyan Adlı Eserindeki Selccediluklularla İlgili Bilgiler I

Sultan Tuğrul Bey Doumlnemirdquo Belgeler S22 Ankara

1997

Sevinccedil Necdet ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası

Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul TDAV Yay

1980 s161-184

Seyitdanlıoğlu Mehmet ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi ldquoToyrdquo Uumlzerine

Duumlşuumlncelerrdquo TAD Ankara Uumlni Tarih Boumlluumlmuuml

XXVIII S45 Ankara DTCF Yay Mart 2009 s1-11

Shiratory K On the Territory of the Hsiung-nu Prince Hsiu-trsquou

Toyo-Bunko S5Tokyo 1930

Sinor Denis ldquoThe Inner Asian Warriorsrdquo The Journal of the

Americen Oriental Society vol101 1981 s133-144

Smirnov A P Voljskie Bulgarı Trudı GİM Vıp XIX Moskva 1951

Suumlkan Oumlzer Ccedilin Halk Cumhuriyeti Tarihi- Kurulması- Gelişmesi-

Tuumlrkiye ve Diğer Devletlerle olan İlişkileri İstanbul

Harp Akademisi Komutanlığı 2000

Suumlmer Faruk Oğuzlar (Tuumlrkmenler)5Baskı TDAV İstanbul 1999

Suumlmer Faruk ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989

Suumlmer Faruk ldquoAnadolursquoya Yalnız Goumlccedilebe Tuumlrkler mi Geldirdquo

Belleten XXIV S96 Ankara TTK Ekim1960 s 567-

594

344

Stratos A Byzantine Empire in the Seventh Century IV

Amsterdam 1978

Şahmatov AA Zametka ob yazyke volzskih bolgar Sbornik Muzeya

Antropologii Etnografii Petrograd 51918

Şeker Mehmet Fetihlerle Anadolursquonun Tuumlrkleşmesi ve İslamlaşması

Ankara Diyanet İşleri Başkanlığı Yay ty

Şen Serkan ldquoEski Tuumlrklerde Maden İşccedililiğine Bir Bakışrdquo MTAD C5

S3 Ankara DTCF Yay Eyluumll2008 s162-172

Şeşen Ramazan İslacircm Coğrafyacılarına Goumlre Tuumlrkler ve Tuumlrk Uumllkeleri

2 Baskı Ankara TTK 2001

Şişman Simon ldquoİstanbul Karaylarırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S110 YX2

İstanbul TKAE Aralık1971 s90-96

Tagirov İ R ldquoİdil Bulgarlarırdquo ccedilev İlyas Kamalov Avrasya Fatihi

Tatarlar Haz İlyas Kamalov İstanbul Kaknuumls Yayınları

2007 s35-62

Taneri Aydın Tuumlrk Devlet Geleneği İstanbul MEB 1997

Taneri Aydın ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD

Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml V S8-9 Ankara

1967

Taneri Aydın ldquoSelccediluklu-Osmanlı Ccedilizgisinde Harezmşahlar Vezacircretirdquo

TED S7-8 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay

1977 s17-54

Taneri Aydın ldquoTuumlrk Tarihinde ldquoEmanrdquo Kurumurdquo TAD XVII S28

Ankara DTCF Yay 1996 s165-172

345

Taneri Aydın ldquoHacirccibrdquo DİA XIV İstanbul 1996 s508-511

Tarhan Taner ldquoOumln Asya Duumlnyasında İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan

Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s597-610

Taşağıl Ahmet Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Eski Tuumlrk Boyları Ankara TTK

2004

Taşağıl Ahmet Goumlk-Tuumlrkler I-III Ankara TTK 2004

Taşağıl Ahmet ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul TDV Yay

2000 s472-474

Taşağıl Ahmet ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo Belleten LVII S218

Ankara TTK Nisan1993 s51-70

Taşağıl Ahmet ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo

TDTD VIII TDAV Yay Ağustos 1990 s45-51

Taşağıl Ahmet ldquoKoumll Tigin Yazıtının Ccedilince Yuumlzuuml Hakkındardquo Belleten

LXVIII S252 TTK Ağustos2004 s403-421

Taşağıl Ahmet ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII

S236 TTK Nisan1999 s23-41

Taylor WC The History of the Owerthrow of the Roman Empire

London 1836

Tekin Talat ldquoYeni Bir Uygur Anıtırdquo Belleten LXVI S84 Ankara

TTK Ekim1982 s798-837

346

Temir Ahmet ldquoTuumlrk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askericirc

Teşkilacirctrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S118 YX10 İstanbul

TKAE Ağustos1972 s1110-1127

Terzi Mustafa Zeki ldquoAbbacircsi Devletirsquonin Askericirc Teşkilacirctında Ordu

Komutanlığı ve Ruumltbelerrdquo Belleten LIII S206 Ankara

TTK Nisan1989 s153-165

Tezcan Mahmut ldquoFolklorik ve Antropolojik Youmlnleriyle Hediye Geleneği

ve Tuumlrk Kuumlltuumlruumlndeki Yerirdquo Ankara Uuml Eğitim

Bilimleri Fakuumlltesi Dergisi Ankara Ankara Uumlni Yay

1989 s29-36

Tezcan Mehmet ldquoI-İ Chih-İ I-İ-Fa-İ ve Beş Tuzak (Ccedilinlilerin Hunları

Yıkmak İccedilin Uyguladıkları Temel Stratejiler)rdquo Tuumlrkler

Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s729-742

Tezcan Mehmet ldquoEski İranlılarda Xvarena Anlayışı ve Bunun Tuumlrklerdeki

Kut ile Muumlnasebetirdquo TİD XXII S2 İzmir Ege Uumlni

Ed Fak Yay Aralık2007 s167-194

Theophanes The Chronicle of Theophanes the Confessor yay

Cyril Mango-Roger Scott New York 1997

Kazhdan A(ed) The Oxford Dictionary of Byzantium vol I

Cambridge University Press Cambridge 1991

Thierry A Historie DrsquoAttila I Paris 1865

Togan İ G Kara C Ccedilin Kaynaklarında Tuumlrkler Eski Trsquoang Tarihi

Baysal (ChiuTrsquoang-shu) 194 a ldquoTuumlrklerrdquo Boumlluumlmuuml

(Accedilıklamalı Metin Neşri) Ankara TTK 2006

Togan Nazmiye ldquoPeygamberin Zamanında Şarkicirc ve Garbicirc Tuumlrkistanı

Ziyaret Eden Ccedilinli Budist Rahibi Huumlen-Ccedilangrsquoın Bu

347

Uumllkelerin Siyasicirc ve Dinicirc Hayatına Ait Kayıtlarırdquo İslacircm

Tetkikleri Enstituumlsuuml Dergisi IV Cuumlz 1-2 İstanbul Uumlni

Ed Fak Yay İstanbul 1964 s21-64

Togan A Zeki Velidicirc Umumicirc Tuumlrk Tarihine Giriş Cilt I En Eski Devirlerden

16 Asra Kadar No1534 Tarih Araştırmaları No2 3

Baskı İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi

Yayınları 1981

Tolstov SP Scytians of the Aral Sea and Khorezm Moskova1960

Tsaı Wen-shen Li Te-yuumlrsquonuumln Mektuplarına Goumlre Uygurlar Doktora

Ccedilalışması Taipei 1967

Tuncer Huumlner Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler 3 Baskı

İstanbul Kaynak Yay 2010

Turan Osman ldquoSelccediluk Kervansaraylarırdquo Belleten X S39 Ankara

TTK Temmuz1946 s471-496

Turan Osman ldquoEski Tuumlrklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak

Kullanılmasırdquo Belleten IX S35 Ankara TTK

Temmuz1945 s305-318

Turan Osman Tuumlrk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi 17 Baskı

İstanbul Oumltuumlken Yay 2008

Turtledove Harry The Chronicle of Theophanes University of

Pennsylvania Pres Philadelphia 1982

Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I-II İstanbul TDK1992

Tuumlrkdoğan Orhan ldquoOrta Asya Tuumlrk Kuumlltuumlruuml Uumlzerinde Yeni Araştırmalarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S219 YXIX İstanbul TKAE Ocak-

Şubat1980 s258-261

348

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi II Cumhuriyet Matbaası İstanbul

TDK 1941

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi III Ankara TTK 1942

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi V Ankara TTK 1957

Tuumlrkkan Reha Oğuz ldquoTuumlrk Tarih TezlerirdquoTuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s409-423

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII TKAE İstanbul Mart-

Nisan1980 s170-190

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler VI Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Kırgız Budunurdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml Dergisi S207-208 YXVIII İstanbul TKAE

Ocak-Şubat1980 s111-117

Tzvetkov Plamen S ldquoTuumlrkler Slavlar ve Bulgarların Koumlkenirdquo Tuumlrkler II

Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s599-605

Uludağ Suumlleyman ldquoFiracircsetrdquoDİA XIII İstanbul TDV Yay 1996 s116-

117

User Hatice Şirin ldquoEski Tuumlrkccedileden Başkurtccedilaya Kent Konut İkamet

Nomenclaturası Uumlzerine Notlarrdquo Tarihten Buguumlne

Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s294-312

Uslu Recep ldquoİslacircm Orduları Tarafından Fethinden Selccediluklularrsquoa

Kadar Afganistanrdquo Afganistan Uumlzerine Araştırmalar

349

Haz Ali Ahmetbeyoğlu İstanbul Tarih ve Tabiat Vakfı

2002

Uydu Yuumlcel Muallacirc İlk Rus Yıllıklarına Goumlre Tuumlrkler Ankara TTK

2007

Uydu Yuumlcel Muallacirc ldquoHazar Hakanlığırdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s445-463

Uydu Yuumlcel Muallacirc ldquoKuman-Kıpccedilakların Tarihinde İgor Destanırsquonın Yeri ve

Oumlnemirdquo Belleten LXX S258 Ankara TTK Ağustos

2006 s523-559

Uydu Yuumlcel Muallacirc ldquoYusuf Has Hacibrsquoin Kutadgu Biligrsquoi İle

Nizamuumlrsquolmuumllkrsquouumln Siyaset-namersquo sinin Karşılaştırılmasırdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S351 YXXX İstanbul TKAE

Temmuz1992 s428-436

Uyumaz Emine Tuumlrkiye Selccediluklu Devletirsquone Gelen ve Giden Elccedililer

(XI yuumlzyılın sonu-XIV yuumlzyılın başları) İstanbul

Bilge Kuumlltuumlr Sanat 2011

Uumlccediler Muumljgacircn ldquoFolklorumuzda El (İl)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9

Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yay Şubat1981

Uumlccediler Muumljgacircn ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2

S9 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Şubat1981 s49- 52

Uumllker Hasan ldquoNogay Atasoumlzlerinden Oumlrneklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S413 YXXXV İstanbul TKAE Eyluumll1997 s531-539

350

Vaacutesary Istvaacuten Eski İccedil Asyarsquonın Tarihi ccedilev İsmail Doğan İstanbul

Oumltuumlken Yay 2007

Wensinck AJ ldquoResulrdquo İA IX İstanbul MEB 1964 s692-693

Xinru Liu ldquoA Silk Road Legacy The Spread of Buddhism and Islamrdquo

Journal of World History vol XXII Nu1 USA

University of Hawairsquoi Press March 2011 p55-81

Yakıcı Ali ldquoİslamiyet Oumlncesi Tuumlrk Destanlarının Bilim Ve Kuumlltuumlr

Hayatına Etkisi Uumlzerine Bazı Duumlşuumlncelerrdquo SUumlTAD S29

Konya Bahar2011 s411-420

Yakubovskiy AJ ldquoIX ve X Asırlarda İtil ve Bulgarrsquoın Tarihicirc Topografisi

Meselesine Dairrdquo Belleten ccedilev Abduumllkadir İnan TTK

LXVI S62 Nisan1952 s273-297

Yalman (Yalkın)Ali Rıza Cenupta Tuumlrkmen Oymakları II Haz Sabahat Emir

256 Kuumlltuumlr Eserleri14 İstanbul Kuumlltuumlr Bakanlığı 1977

Yarshater Ehsan (Ed) The Seleucid Parthian and Sasanian Periods

Cambridge Univ Pres 1983

Yazıcı Nesimi ldquoİdil (Volga) Bulgar Hanlığında İslamiyetrdquo Genel Tuumlrk

Tarihi II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s394-

408

Yıldız Nuray ldquoEskiccedilağ Kuumlltuumlr Tarihinde Kacirctiprdquo TED S16 İstanbul

İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1998 s1-19

Yiğit İsmail ldquoRibacirctrdquoDİA XXXV İstanbul TDV 2008 s76-79

351

Yiğit Turgut ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo

TAD XVIII S29 Ankara DTCF Yay 1997 s233-

245

Youmlruumlkan Yusuf Ziya Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağrsquoda

Tuumlrkler İstanbul Selenge Yay 2004

Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han China Harvard

University Press Cambridge Massachusetts 1967

Zahoder B ldquoDendanekanrdquo ccedilev İsmail Kaynak Belleten TTK

XVIII S72 Ekim1954 s581-587

Zajaczkoski Ananiasz Karaims in Poland Warszaw 1961

Zimonyi Istvaacuten ldquoBodun und El im Fruumlhmittelalterrdquo Acta Orientalia

Academiae Scientiarum Hung vol 56 (1) 57-59

Zimonyi Istvaacuten ldquoBulgarlar ve OğurlarrdquoTuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s606-616

Zimonyi Istvaacuten The Origins Of The Volga Bulgars Szeged 1990

iii

OumlZ

İSLAcircM OumlNCESİ TUumlRK KUumlLTUumlRUumlNDE ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK

MUumlESSESESİ

Projemizi oumlzguumln kılan Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde elccedili ve elccedililik muumlessesesi konusunda

daha oumlnce bir ccedilalışma yapılmamış olmasıdır Ccedilalışmamızdaki amacımız ldquoelccedilirdquo

kelimesinin etimolojisinden başlayarak elccedililerin ve heyetlerinin taşıması gereken

tuumlm vasıflarını Tuumlrk devletlerinin diğer devletlerle elccedililik muumlnasebetlerini ve

elccedililiğin muumlesseseleşme suumlrecini ele almak olmuştur

Elccedili devletin dış ilişkilerinin olmazsa olmazıdır Elccedili goumlnderme ve kabuluumlnuumln

tarihin en eski ccedilağlarından beri bacircki olduğu kaynaklardan malucircmumuzdur ldquoAd hoc

diplomasirdquo adı verilen bu ziyaret geccedilici bir suumlre iccedilin elccedililik goumlrevinin yerine

getirilmesi yani goumlrevin yerine getirilmesinden sonra elccedilinin uumllkesine geri doumlnmesi

şeklinde ifade edilmiştir MS XV- XVI yuumlzyıla kadar da daimi elccedililikler

kurulmadığı goumlruumllmektedir Bu durum Tuumlrklerde XVIII yuumlzyılın sonlarını

bulmaktadır Ancak bu doumlneme kadar elccedililerin kabul ve uğurlanmalarında teşrifat ve

merasimlerden bahsedilmesi bu konuya oumlnem verildiği ve oumlzen goumlsterildiğine işaret

etmektedir Oumlyle ki tuumlm protokol kuralları belli bir sistem ve duumlzen iccedilinde olmuştur

Tuumlrkler elccedililerine pek ccedilok isim vermişler ise de belgelerde en sık rastlanılan

kelime ldquoelccedilirdquodir ldquoBarış sulhrdquo anlamındaki ldquoilrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş ldquo il idare eden

kişirdquo manasındaki ldquoilcirdquo kelimesinin bir versiyonudur Elccedili kelimesi ldquoDevletini

başka bir devlet katında temsil eden kimserdquo ldquouzlaşma sağlamak veya iş bitirmek iccedilin

birinin yanına goumlnderilen kişirdquo anlamındadır ldquopeygamber resucircl yalvaccedil yalafar

sefir dilmaccedil haberci savcı soumlzcuumlrdquo gibi eş anlamlıları da bulunmaktadır

Tuumlrklerrsquode buumlyuumlk memuriyetlerden biri addedilen elccedililik goumlrevi genellikle

ldquovezirrdquo ldquohacirccibrdquo ldquotamgaccedilıtamgacıtuğracircicircrdquo ldquoaygucirdquo ldquobuyrukrdquo ldquoyınanccedilinanccedilrdquo ldquoata

sagunrdquo ldquotegintiginrdquo ldquobitikccedilirdquo unvanını taşıyan memurlara verilmiştir

Anahtar Kelimeler Tuumlrk Kuumlltuumlr Elccedili Elccedililik

iv

ABSTRACT

THE AMBASSADOR AND THE EMBASSY İNSTİTUTİON İN THE TURKİSH

CULTURE

What makes our project original previously a study doesnrsquot have been made

about the ambassador and the embassy institution in the Turkish culture Aim of our

study is to consider starting with ldquoambassadorrdquo from the etymology of the word

which must bear all the qualities of envoys and delegations diplomatic relations with

the other states the period of turning into an institution of the embassy

The ambassador is sine qua non of external relations of the state Sending

and acceptance of an envoy is known from the resources since historys the most

ancient ages This visit that the ad hoc diplomacy is called to fulfilment of the task

of the embassy for a temporary period of time that the task was expressed in the form

of a return to his country after fulfillment of the mission Until AD XV-XVI

century were not established the permanent embassies The 19th century are seen

without permanent embassies This situation finds of the XVIII century breaks for

Turks However until this period is mentioned from protocol rules and ceremonies

about the envoys acceptance and to wish a safe journey This issue is given attention

and care has shown the signs So much so that all of the protocol rules have been in a

layout and a particular system

Although Turks gave the envoys by many names the word that is the most

common name in the documents is envoy Itrsquos a variation of the person who

administrates the provincial which means in Turkish ldquoilcirdquo word derived from the

Peace which means in Turkish il The word envoy or ambassador means the

person who is representing his state in the other state opinion the person who is

sent to provide reconciliation or to finish the job The prophet apostle yalafar

ambassador messenger prosecutor advocate are synonyms such as

v

The embassy is regarded as one of the largest among the Turks often called

vizier hacirccib tamgaccedilı tamgacı tugra ayguci command yinanccedil inanccedil

ata sagun tegin tigin bitikccedili bearing the title of the officers would be

generated

Keywords Turk Culture Ambassador Embassy

Nurdan VARDAN

İstanbul 2012

vi

OumlNSOumlZ

Tezimize İslacircm oumlncesi devirlerden X yuumlzyıla kadar olan Tuumlrk tarihinin tuumlm

devletlerindeki elccedili kelimesinin etimolojisinden başlayarak ifade ettiği anlamları elccedili

ve elccedililik muumlessesesinin gelişimini Tuumlrklerrsquoin diğer milletlerle muumlnasebetlerini

araştırmaya ccedilalıştık Ayrıca buguumlne kadar araştırma konusu olarak ele alınmamış

olan kuumlltuumlrel youmlnuumlnuuml ortaya koymayı amaccedilladık

Ccedilalışmamızın odak noktasını oluşturan X asra kadarki Tuumlrk devletlerinden

Tuumlrkistan sahasında kurulmuş olanlar (Hunlar Tabgaccedillar Goumlktuumlrkler Uygurlar

Kırgızlar Tuumlrgişler Karluklar Oğuzlar Karahanlılar Selccediluklular) ve bunların

bırakmış oldukları Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln izleri iccedilin Orhun Abideleri (Goumlktuumlrk Yazıtları)

ve Ccedilin yıllıkları bilinen en eski ve en oumlnemli yazılı ana kaynaklardır Orhun

Abidelerirsquonde Goumlktuumlrklerrsquoin diğer devletlerle girdikleri siyasicirc muumlnacircsebetler ve bu

muumlnacircsebetlerin diplomatik temsilcileri isim ve unvanları ile şuumlpheye yer

bırakmayacak bir şekilde hem taşa hem de tarihe kazınmışlardır Bu nedenle

ccedilalışmamızda Tuumlrkistan sahasında kurulmuş olan Tuumlrk devletleri iccedilin

faydalandığımız kaynakların ilk sırada gelenini Orhun Abideleri teşkil etmiştir

Orta ve Doğu Avrupa sahasında kurulmuş olan X asra kadarki Tuumlrk

devletleri (Avrupa Hun Devleti Avarlar Hazarlar Bulgarlar) iccedilin de ana kaynak

olan Rus Yıllıkları ele alınmışlardır

Rus Yıllıkları ile bunların yanı sıra Bizans kaynakları da adı geccedilen sahada

kurulmuş olan Tuumlrk devletleri ile Bizans Devleti arasındaki elccedililik muumlnasebetlerini

ortaya koymuşlardır Ayrıca Tuumlrklerrsquoin Sacircsacircnicirclerrsquole olan siyasicirc anlamdaki

temaslarına da değinmişlerdir Dolayısıyla ccedilalışmamızdaki Fars kaynakları youmlnuumlnden

eksikliğimiz Bizans kaynaklarıyla giderilmeye ccedilalışılmıştır

vii

Tuumlrkistanrsquodaki kuumlltuumlr merkezlerinden (Afanasyevo Andronova Karaccediluk hellip)

elde edilen ana kaynak niteliğindeki arkeolojik bulgular ve bunlarla ilgili yorumlar

da ana kaynakların en guumlccedilluuml destekccedilileridirler

Gerek Tuumlrkistan gerekse Doğu Avruparsquoda hacirckimiyet kurmuş olan Tuumlrk

devletleri ile ilgili olarak İslacircmiyetrsquoin kurulduğu ve yayılmaya başladığı doumlnemin

bilgileri iccedilin de Arap kaynaklarından istifade edilmiştir

Ccedilalışmamızda kullandığımız ana kaynakların buumlyuumlk bir ccediloğunluğu artık

Tuumlrkccedilersquoye tercuumlme edilmiş bulunmaktadır Tercuumlme eserlerden faydalandığımız gibi

ccedilevirisi bulunmayan yabancı dillerdeki araştırma eserlerden de kendi imkacircn ve

bilgilerimizle istifade etmeye ccedilalıştık

Hocalarım Prof Dr Abduumllkadir DONUKrsquoa Doccedil Dr İsmail

MANGALTEPErsquoye Yrd Doccedil Dr Ali AHMETBEYOĞLUrsquona ve ccedilalışmalarımızda

emeği geccedilen diğer tuumlm hocalarıma teşekkuumlr ediyorum Bu ccedilalışmamızı

tamamladığımızda ilk mezunlarından biri olarak ayrı bir gururunu taşıyacağım

tezimizin her aşamasında bizlere elinden gelen tuumlm desteğini seferber eden danışman

hocam Prof Dr Muallacirc UYDU YUumlCELrsquoe ayrıca şuumlkranlarımı sunmayı bir goumlrev

sayıyorum

Araştırmam esnasında maddi destek veren Tuumlrk Petrol Vakfını ve rahat bir

ccedilalışma ortamı sunan İSAM Kuumltuumlphanesinin tuumlm ccedilalışanlarını minnetle anıyorum

Son olarak uumlzerimden hayır duacirclarını eksik etmeyen annem Havva ve babam

Mehmet CANTUumlRKrsquoe her zaman desteğini hissettiğim acircileme teşekkuumlr ediyorum

Nurdan VARDAN

İstanbul 2012

viii

İCcedilİNDEKİLER

OumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii

ABSTRACThelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiv

OumlNSOumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipvi

İCcedilİNDEKİLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipviii

KISALTMALARhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxviii

GİRİŞhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip1

BİRİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ MANASI ve TUumlRK

TARİHİNDE AYNI ANLAMDA KULLANILAN KELİMELER 30

I ELCcedilİ KELİMESİNİN ANLAMI 30

II ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ 33

III ELCcedilİ KELİMESİNİN TERMİNOLOJİDE VE TARİHTE EŞ

ANLAMLILARI 46

IV ELCcedilİ VE ELCcedilİLİKLE İLGİLİ TERİMLER 53

V ATASOumlZLERİ VE DEYİMLERDE ldquoELrdquo VE ldquoELCcedilİrdquo 56

VI ELCcedilİLİK MUumlESSESESİNİN TARİHİ GELİŞİMİ 57

ix

İKİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRKLERrsquoİN DİĞER MİLLETLERE GOumlNDERDİKLERİ

ELCcedilİLER

I TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ 60

A TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINDAN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 60

1 HUNLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 60

a) Hunlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 60

b) Hunlarrsquodan Bizanslılarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 68

c) Hunlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 71

d) Hunlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 72

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

73

a) Goumlktuumlrklerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 73

b) Goumlktuumlrklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 85

c) Goumlktuumlrklerrsquoden Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

89

d) Goumlktuumlrklerrsquoden Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 90

e) Goumlktuumlrklerrsquoden Moğollarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

90

x

3 UYGURLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 91

a) Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 91

4 KIRGIZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 94

a) Kırgızlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 94

5 TUumlRGİŞLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 95

a) Tuumlrgişlerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 95

b) Tuumlrgişlerrsquoden Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 97

6 OĞUZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 98

a) Oğuzlarrsquodan Tabgaccedillarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 98

7 SELCcedilUKLULARrsquoDAN GOumlNDERİLEN

ELCcedilİLER 99

a) Selccediluklularrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 99

B DOĞU VE ORTA AVRUPA COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK

KAVİM VE DEVLETLERİNDEN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 102

1 AVARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 102

a) Avarlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 102

b) Avarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 102

c) Avarlarrsquodan Franklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 106

xi

2 HAZARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 107

a) Hazarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 107

b) Hazarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 109

c) Hazarlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 111

d) Hazarlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 111

3 BULGARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

112

a) Bulgarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

112

b) Bulgarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 113

c) Bulgarlarrsquodan Ruslarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 114

4 PECcedilENEKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

115

a) Peccedileneklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 115

II TUumlRKLER İLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ OLAN

MİLLETLERDEN GELEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ 116

A DİĞER MİLLETLERDEN TUumlRKİSTAN

COĞRAFYASINA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 116

1 HUNLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 116

a) Ccedilinrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 116

xii

b) Moğollarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 122

c) Bizansrsquotan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 122

d) Sacircsacircnicirclerrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 126

e) Albanlarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 127

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 128

a) Ccedilinrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 128

b) Bizansrsquotan Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 138

c) Sacircsacircnicirclerrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

143

3 UYGURLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 144

a) Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 144

b) Abbasicirclerrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 153

4 TUumlRGİŞLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 154

a) Ccedilinrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 154

b) Emevicirclerrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 156

5 OĞUZLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 157

a) Abbasicirclerrsquoden Oğuzlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 157

6 GAZNELİLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 158

a) Abbasicirclerrsquoden Gaznelilerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 158

7 SELCcedilUKLULARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

159

xiii

a) Bizansrsquotan Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 159

b) Abbasicirclerrsquoden Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

162

B DİĞER MİLLETLERDEN DOĞU VE ORTA AVRUPA

COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK KAVİM VE

DEVLETLERİNE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 162

1 AVARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 162

a) Bizansrsquotan Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 162

2 HAZARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 166

a) Bizansrsquotan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 166

b) Abbasicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 169

c) Sacircsacircnicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 171

d) Albanlarrsquodan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 171

3 KUMANKIPCcedilAKLARrsquoA GOumlNDERİLEN

ELCcedilİLER 173

a) Bizansrsquotan Kumanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 173

4 BULGARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 173

a) Abbasicirclerrsquoden Bulgarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 173

5 PECcedilENEKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 174

a) Bizansrsquotan Peccedileneklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 174

xiv

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİ ARASINDAKİ ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

ITUumlRK DEVLETLERİNİN TUumlRK KABİLELERİ İLE

OLAN ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ 178

A Hun-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri 178

B Hunlarrsquoın Kendilerine Tacircbi Devletlerle Elccedililik

Muumlnacircsebetleri 178

C Goumlktuumlrk-Avar Elccedililik Muumlnacircsebetleri 179

D Goumlktuumlrk ndashUrsul Vadisi Yerlileri Elccedililik Muumlnacircsebetleri 179

E Goumlktuumlrk ndashTuumlrgiş Elccedililik Muumlnacircsebetleri 179

F Goumlktuumlrk ndashKırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri 180

G Uygur-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri 180

H Uygur-Yağma Elccedililik Muumlnacircsebetleri 180

I Sacoğulları- Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri 181

J Gazneli-Oğuz Elccedililik Muumlnacircsebetleri 182

K Selccediluklu-Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri 182

L Avar-Kutrigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri 183

M Bulgar-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri 183

N Başkurt-Abbasicirc Elccedililik Muumlnacircsebetleri 183

II YABANCI DEVLETLERİN TUumlRK KABİLELERİ İLE

OLAN ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ 184

A Ccedilin-Hoten Prensliği Elccedililik Muumlnacircsebetleri 184

xv

B Ccedilin-Sirtarduş Elccedililik Muumlnacircsebetleri 184

C Ccedilin-Yuumleh-chi Elccedililik Muumlnacircsebetleri 186

D Ccedilin Wu-sun Elccedililik Muumlnacircsebetleri 186

E Ccedilin-Fergana Elccedililik Muumlnacircsebetleri 188

F Ccedilin-Uygur Karluk Basmıl Boyları Elccedililik Muumlnacircsebetleri

189

G Ccedilin-Accedile Devleti Elccedililik Muumlnasebetleri 189

H Bizans-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri 190

I Bizans-Saragur Ugor Ve Onogur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

191

J Bizans-Utigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri 192

K Abbasicirc-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri 195

L Abbasicirc-Ccediloumll Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri 195

M Abbasicirc-Buhara Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri 196

N Tibet-Uygur Elccedililik Muumlnacircsebetleri 196

O Abbasicirc-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri 196

P Rus-KumanKıpccedilak Elccedililik Muumlnacircsebetleri 197

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN VASIF VAZİFE ve

YETKİLERİ

ITUumlRK ELCcedilİLERİNİN OumlZELLİKLERİ 199

A Fiziksel Oumlzellikleri 199

B Karakterleri 200

C Eğitim Durumları 203

xvi

D Meziyetleri 204

E Unvanları 205

II ELCcedilİLERİN VAZİFELERİ 219

III ELCcedilİLERİN YETKİLERİ VE SINIRLARI 222

BEŞİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİLERİN SOSYAL HUKUKIcirc VE EKONOMİK

HAKLARI

I HUKUKIcirc DURUMLARI 224

A Elccedililerin Hukuku (Dokunulmazlığı) 224

B Elccedililerin Guumlvenliği 234

C Protokol Kuralları ve Elccedililerin Protokoldeki Yerleri 239

D Elccedililerin Maiyetleri 242

b) Tercuumlman 242

c) Ulak 242

d) Kapıcı 243

e) Kacirctip 243

f) Kılavuz 245

g) Vezir 246

h) Kanar 250

II EKONOMİK DURUMLARI 252

A Elccedililerin Gelirleri 252

xvii

B Elccedililerin Giderleri 252

III SOSYAL DURUMLARI 255

A Elccedililerin Karşılanma Merasimleri ve Tuumlrklerrsquoin Yabancı

Elccedililere Muameleleri 255

B Yabancı Elccedililerle Gelen Hediyeler 264

C Yabancı Elccedililere Verilen Hediyeler 269

ALTINCI BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN GOumlNDERİLİŞ SEBEPLERİ VE

GUumlZERGAcircHLARI 280

I ELCcedilİLERİN GİDİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ 281

a) Tuumlrk Cihan Hacirckimiyeti Anlayışı 281

b) Cuumllucircs Bildirme 282

c) Barış ve Askeri Yardım Teklifi 283

d) Davetlere İştirak Etme 283

e) Ticaricirc İlişkiler 284

f) Vergi Talebi ya da Yıllık Vergilerin Toplanması

285

g) Taziye Dilekleri 285

h) Hediye Sunma 286

ı Evlilik 286

II KULLANDIKLARI GUumlZERGAcircHLAR 287

a) Tuumlrkistanrsquodaki İpek Yolları 287

xviii

b) Karadenizrsquoin Kuzeyi ve Doğu Avruparsquodaki İpek

Yolları 298

III KONAKLAMA YERLERİ 302

YEDİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRK YURDLARINA GELEN YABANCI ELCcedilİLERLE

TEMASLAR

I ELCcedilİLERİN GELİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ 305

a) Savaş ve Barış Amaccedillı 305

b) Cenaze Toumlrenlerine İştirak ve Taziye Bildirme305

c) Asil Soydan Elccedili Goumlnderilmesi İsteği 308

d) Uumllkenin Tanındığını Belirtmek Uumlzere Goumlnderilmesi 308

e) Suikast 308

f) Ticaricirc 309

g) Kontrol Amaccedillı 309

SONUCcedil 311

KAYNAKCcedilA 313

EKLER 352

I RESİM 1ELCcedilİLİK HEYETİNİ TASVİR EDEN BİR DUVAR

RESMİ 352

II HARİTA 1 I Ouml 4yy ile IS2yy Arasında Hiongnu (Hun)

İmparatorluğu 353

III HARİTA 2 6-9yy Arası Batı ve Doğu Tuumlrkleri (Koumlk Tuumlrkler)

354

xix

KISALTMALAR

Ae Aynı Eser

Age Adı geccedilen eser

Agm Adı geccedilen makale

Ay Yazara Ait Son Zikredilen Yer

Bkzbkz Bakınız

Bs Baskı

C Cilt

CTS Chiou Trsquoang Shu (Eski Trsquoang Hanedan Yıllığı)

Ccedilevccedilev Ccedileviren

DGBİT Doğuştan Guumlnuumlmuumlze Buumlyuumlk İslacircm Tarihi

DLT Divanuuml Lucircgat-it-Tuumlrk

Dnş Danışman

Dpdip Dipnot

DTCF Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi

Dz Dizi

Ed Edit

Ed Fak Edebiyat Fakuumlltesi

Ens Enstituumlsuuml

HTS Hsin Trsquoang Shu (Yeni Trsquoang Hanedanı Yıllığı)

İA İslam Ansiklopedisi

İUuml İstanbul Uumlniversitesi

Karş Karşılaştırınız

xx

KB Kutadgu Bilig

Kocav Kuumlltuumlr Ocağı Vakfı

MTAD Modern Tuumlrkluumlk Araştırmaları Dergisi

Mtb Matbaası

Nşr NeşredenNeşri

Nu Numara

P page sayfa

Pub Publisher Yayınlayan

S Sayı

s Sayfa

Sos Bil Sosyal Bilimler

SUumlTAD Selccediluk Uumlniversitesi Tuumlrkluumlk Araştırmaları Dergisi

TAD Tarih Araştırmaları Dergisi

TCTC Tsu-chih-trsquoung-chien (Ccedilin tarihinin muumlhim bir kronoloji kaynağıdır)

TDTD Tuumlrk Duumlnyası Tarih Dergisi

TED Tarih Enstituumlsuuml Dergisi

Trc Tercuumlme

TDAV Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı

TDK Tuumlrk Dil Kurumu

TFYK Tsrsquoe-fu-yuumlan-kuei (Başka kaynaklarda parccedila parccedila bulunan imparator

mektuplarının tamamını iccedilermektedir)

TİD Tarih İncelemeleri Dergisi

TDV Tuumlrkiye Diyanet Vakfı

TKİD Tuumlrk Kuumlltuumlruuml İncelemeleri Dergisi

TKAE Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araştırma Enstituumlsuuml

TTK Tuumlrk Tarih Kurumu

xxi

Ty Basım Tarihi yok

Uumlni UumlniversiteUumlniversitesi

Vd Ve devamı

Vol Volume (Cilt)

W place Basım Yeri Yok

W date Tarih Yok

Y Yıl

Yay YayınıYayınları

YLS Yuumlksek Lisans

Yy Yayım Yeri Yok

1

GİRİŞ

Gerek elccedili gerekse elccedililik goumlrevi insan topluluklarının ilk siyasicirc ilişkilerinin

başlangıcıyla akrandırlar Yeryuumlzuumlnuumln en eski kavimlerinin bu goumlrevlilere hangi isim

ve unvanı verdiklerini tam olarak bilmesek de bu goumlrevi uumlstlenen birilerinin o

ccedilağlarda1 da var olduğu itiraz kabul etmez bir gerccedilektir Arkeolojik veriler de bunu

destekler mahiyettedirler Ancak işin bu kısmı ccedilalışmamızın sınırları dışında

kaldığından biz Tuumlrk tarihinin en kadim devletlerinden başlayarak bu devletlerin

diğer milletlerle kurdukları siyasicirc muumlnacircsebetlerin yuumlruumltuumlcuumlleri konumunda bulunan

elccedililerinin kuumlltuumlrel hayattaki rollerini goumlrevlerini kısacası eldeki kaynakların ışığı

altında tuumlm youmlnlerini incelemeye ccedilalışacağız Ancak takdir edilir ki ccedilalıştığımız saha

İslacircm Oumlncesi Tuumlrk tarihi olması sebebi ile geccedil doumlnem Selccediluklu ve bilhassa Osmanlı

Devleti ccedilalışmamızın sınırları dışında kalmış ve değerlendirmeye tacircbi tutulmamıştır

Bununla birlikte eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln bir devamı olması hasebiyle Selccediluklu

Devletirsquonin kuruluş aşamasındaki elccedililik muumlnacircsebetleri ve elccedililikle goumlrevlendirilen

kişilerin devlet teşkilacirctındaki konumları ve unvanları da ele alınarak

değerlendirilmesi uygun goumlruumllmuumlştuumlr

Tuumlrkistan coğrafyası ile kuzeyde Sibirya doğuda Kadırgan (Buumlyuumlk Kingan)

Dağları guumlneyde Himalaya ve Hindukuş Sıradağları batıda da Hazar Denizi ve

Yayık (Ural) Nehri ile ccedilevrili buumlyuumlk bir alan kastedilmektedir V yuumlzyılın Arap

Pers Ccedilin Yunan kaynakları Tuumlrk ve İran kavimlerinin sınırını Ceyhun Nehrirsquonin

teşkil ettiğinde ve bu boumllgenin doğusunun buguumlnkuuml macircnacircda Tuumlrkistan olduğunda

hemfikirdirler2 Tuumlrklerrsquoin ilk ana yurdunun Tuumlrkistan sahasında bulunduğu ve

duumlnyanın doumlrt bir tarafına buradan yayılmış oldukları kanaati yaygındır Tuumlrklerrsquoin

ilk ana yurdu olarak Altay ve Sayan (Koumlgmen) Dağları ccedilevresi ile bu dağların

1 Detaylı bilgi iccedilin bkz Turgut Yiğit ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo TAD

Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml XVIII S29 Ankara 1997 s244 HG Guumlterbock ldquoThe Deeds of

Suppiluliuma as Told by His Son Mursili IIrdquo JCS 102 1956 s94-98 2 Oumlzkan İzgi ldquoOrta Asyarsquonın Tuumlrkleşmesirdquo TED Prof Tayyib Goumlkbilgin Hatıra Sayısı S12

İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1982 s637 Osman Turan Tuumlrk Cihan Hakimiyeti

Mefkuresi Tarihi 17 bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s41

2

guumlneybatı boumllgelerinde (Minusinsk3-Tuva-Abakan bozkırları

4) kabul edilmektedir

Buradan yayılma goumlsteren Tuumlrklerrsquoin ikinci anayurdu ise Cungarya ile Hazar Denizi

arasındaki bozkırlar olmuştur5 İkinci anayurttan etrafa dağılışları ise iki youmlnden -ya

buradan İran Havzasırsquona doğru ya da İdil-Yayık yoluyla- gerccedilekleşmiştir İran

Havzasırsquonda daha guumlccedilluuml kavimlerin olması nedeniyle daha ziyade İdil-Yayık yolu

tercih edilmiştir6

Doğu ile Batı arasındaki yolların merkezi noktasını oluşturan Tuumlrkistan

tarihin her doumlneminde oumlnemini korumuş bu yuumlzden Tuumlrk ve diğer pek ccedilok kavmin

muumlcadelesine sahne olmuştur Ccedileşitli sebeplerle gerccedilekleşen goumlccedillerin sık yaşanması

nedeniyle milattan oumlnceki devirlerde Tuumlrklerrsquoin Tuumlrkistanrsquoın hangi boumllgesinde

yaşadıklarını ancak kabaca soumlylemek muumlmkuumln olmaktadır Bu boumllgenin Seyhun

Nehrirsquonin orta kısımları yani buguumlnkuuml Kazakistan boumllgesi olduğu soumlylenebilir Miladi

devirlere yaklaştıkccedila arkeolojik verilerin desteği ile daha net bilgilere ulaşılmaktadır

Harezm boumllgesindeki kazı ccedilalışmalarında bulunan SPTolstovrsquoa goumlre Tuumlrklerrsquoin

Tuumlrkistanrsquoa gelişleri MOuml2500 civarında (Afanasyevo kuumlltuumlruuml) olmalıdır7

Tuumlrkluumlğuumln kuumlltuumlrel vasıfları aynı havalide daha sonraki Andronovo (MOuml1700-

1200) kuumlltuumlruumlnde belirginleşmiştir8

MOuml II yuumlzyılda Hunlarrsquoın baskısıyla Ccedilinrsquoin kuzey boumllgelerinden batıya

doğru goumlccedilen Yuumleccedililer Tanrı Dağlarırsquonın batısındaki Sakalarrsquoı guumlneybatı

istikacircmetinde hareket ettirmişlerdir Hunlar da Gobi Ccediloumlluumlrsquonuumln iki tarafına yayılmaya

başlamışlardır Diğer taraftan ipek yolunun geccediltiği Tarım Havzası Ccedilinlilerrsquoin eline

geccedilmiştir Bir Moğol kavmi olan Hsien-pirsquolerrsquoin baskısıyla guumlneye doğru yer

3 Asyarsquoda Baykal Goumlluumlrsquonuumln kuzeybatısı Bkz İbrahim Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm Sentezi İstanbul

Oumltuumlken Yay 2008 s13 4 İbrahim Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc Kuumlltuumlruuml 25 bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2005 s49 ve 52

5 Lajos Ligeti ldquoBilinmeyen İccedil-Asyardquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s1030-1031 Salim Koca ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve Yayılmalarırdquo

Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002

s992 6 Ligeti agm s1031

7 Sergay Pavlovich Tolstov Scytians of the Aral Sea and Khorezm Moskova Oriental Literature

Pub House 1960 p56 İzgi agm s633-634 8 Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s14

3

değiştiren Hunlarrsquoın Ordos ve Alaşan boumllgelerine yerleşmelerinden sonra Ccedilinlilerrsquole

siyasicirc ve ticaricirc temasları başlamıştır9

Tuumlrklerrsquoin ataları Altay ve Tanrı Dağları ccedilevresinde Hazar-Ural-Altay

uumlccedilgeninde anayurtlarını kurmuşlardır Tuumlrk ilinin merkezi Metersquonin yirmi doumlrt Hun

boyunu tek bir ccedilatı altında birleştirerek devlet kurduğu MOuml 209 yılından

Uygurlarrsquoın Kırgız baskısına maruz kaldığı MS 840 10

yılına kadar -şimdiki

Moğolistan sınırlarında bulunan- Oumltuumlken olmuştur Daha sonra asırlarla ifade

edilebilecek uzun bir zaman suumlrecinde ya değişen iklim ve coğrafya koşulları ya

nuumlfus ve buna bağlı iktisadicirc gerekccedileler ya da daha guumlccedilluuml bir topluluğun baskı ve

saldırıları gibi siyasicirc nedenlerle guumlneye ve batıya doğru yayılmalar yer

değiştirmelerin yaşanmasına sebep olmuştur Kuraklığın ardından yaşanan Hun

goumlccedilleri meraların yetersizliğinden kaynaklı Oğuz goumlccedilleri ya da yukarıda da bahsi

geccedilen Kırgız baskısının getirdiği Uygur goumlccedilleri gibi goumlccediller bu yer değiştirmelerin en

guumlzel oumlrneklerindendirler

Selccediluklular zamanında daha da batıya gidilerek Nişabur başkent seccedililmiştir

Anadolu Selccedilukluları Konyayı Osmanlılar Edirne ve İstanbulu başkent

yapmışlardır Goumlruumllduumlğuuml gibi Tuumlrklerrsquoin ana kolu binlerce kilometre yol kat ederek

geniş bir alana hacirckimiyet kurmayı başarmıştır Ccedilok geniş olması hasebiyle de

Hunlarrsquodan başlayarak Buumlyuumlk Selccediluklularrsquoın başlangıcına kadar olan Tuumlrk tarihini

tez konumuzun iccediline almış diğerlerini kısmet olursa bundan sonraki ccedilalışmamızda

ele almak uumlzere ayırmış bulunmaktayız

Tuumlrkler anayurtları dışında Ccedilin Hindistan İran Orta Doğu Doğu ve Orta

Avruparsquoda da yuumlzyıllar suumlren hacirckimiyetler kurmuşlardır Bunlardan da yine X

yuumlzyıla kadar olanlar konu alanımıza dahil edilmişlerdir

Ccedilalışmamızın esasını oluşturan X asra kadarki bu Tuumlrk devletlerinin

tarihlerini kısaca vermeye ccedilalışalım

9 İzgi agm s634-636

10 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s134

4

Arkeolojik buluntulara bakarak MOuml ikinci bin yılda varlıklarından haber

verilen Hunlarrsquoın MOuml 1200 yılında devlet kurdukları fikrini Y Deguignesrsquoin -

Sih-ma Chrsquoienrsquoin Shih-chirdquo (Tarih Notları) eserine dayanarak verdiği H Cordierrsquoin

de bu goumlruumlşuuml desteklediği bilinmektedir11

LN Gumileumlv verdiği bu bilgiyi SV

Kiselevrsquoden aktardıklarıyla guumlccedillendirmiştir

ldquohellipbu sıralarda [MOuml 1200rsquolerde] guumlneyli goumlccedilebelerin Gobi uumlzerinden ilk

yuumlruumlyuumlşleri tamamlanmış olduğundan ccediloumll artık kullanılabilir bir guumlzergacirch [guumlzergacirch] haline

gelmiş ve Hunlar ccediloumlluumln iki tarafını da yurt edinmişlerdirrdquo12

ldquo hellipkayalar uumlzerine ccedilizilen

resimlerde Hunların atalarının uumlzerinde ldquokum denizirdquo ni geccediltikleri ldquogemirdquo ye benzer bir

suret tasvir edilmiştir Aslında bu beygirler tarafından ccedilekilen tekerlekli kapalı bir araba

resmidir Beygir suretinin ccedilizilmesi boumlyle bir arabanın binek atları iccedilin oldukccedila ağır

olduğunu goumlsterirrdquo13

Ccedilin kaynaklarında Hiungnu adıyla zikredilen ve Ccedilinrsquoin kuzeybatısında

yaşayan Hunlarrsquoın ataları kabul edilen topluluklar asırlardır bazen toplanıp

buumlyuumlyerek bazen parccedilalanıp dağılarak Oumltuumlkenrsquo de yaşamakta iken Mete oumlnderliğinde

MOuml 209 yılında bir bayrak altında toplanmışlar boumlylece ileride Korersquoden Aral

Goumlluumlrsquone daha sonra Kırımrsquoa kadar uzanacak olan bir devletin temelini atmışlardır

Hunlar altın ccedilağlarını MOuml 209-174 yılları arasında Mete Han zamanında

yaşamışlar ve Tuumlrk devleti en geniş sınırlarına yine bu doumlnemde ulaşmıştır

Tuumlrklerrsquole beraber yabancı kavimler de (Moğollar Tibetliler Tunguzlar

Ccedilinliler14

) Tuumlrk hacirckimiyetine alındığından Hun Devleti bir kabileler konfederasyonu

şeklinde teşkilacirctlanmıştır Bu durum bazı araştırmacıları yanıltmış Hunlarrsquoı Moğol

zannetmelerine sebep olmuştur

11

Lev Nikolayeviccedil Gumileumlv Hunlar ccedilev D Ahsen Batur 4 bs İstanbul Selenge Yay 2005 s

46 BkzY Deguines Histoire des Huns des Turcs des Mongols et des autres Tartares

occidentaux avant et depuis J C Jusqursquoa present Vol I P 1758 s216 H Cordier Histoire

geacuteneacuterale de la Chine Vol I P 1920 s205 12

Gumileumlv age s46 SV Kiselev Drevnyaya istoriya yuzhnoi Siberi Moskva 1951 s147 13

Gumileumlv ae s47 Kiselev ae s161

5

Mete Hanrsquoın Doğu akını Moğollar uumlzerine olmuş ve neticesinde Tuumlrk

Devletirsquonin sınırları Buumlyuumlk Okyanusrsquoa ulaşmıştır Hun yuumlkselişi Mete Hanrsquodan sonra

da devam etmiştir Metersquonin oğlu Ki-ok ya da Lao-shang (MOuml 177-160) Ccedilinlilerrsquole

iktisadi ilişkileri dostane bir biccedilimde suumlrduumlrebilmek iccedilin Ccedilinli bir prensesle

evlenmiştir Ancak bu yolla Hunlar arasına kolayca sızan Ccedilin diplomasisinin koumltuuml

niyetli propagandaları Lao-shangrsquoın oğlu Chuumln-chrsquoen (Kuumln-ccedilin) doumlneminde

meyvelerini vermeye başlamıştır İpek Yolursquonu hacirckimiyetine almak isteyen

İmparator Wu-ti bu uumlnluuml guumlzergacirchtaki devletleri tanıyıp Hunlarrsquoa karşı kendisine

taraftar bulabilmek amacıyla elccedilisi Chang Chrsquoienrsquoi ldquoBatı Boumllgesirdquo devletlerine

goumlndermiştir Elccedili amacına ulaşamamış fakat tuttuğu raporlar Ccedilinrsquoin duumlnyaya bakış

accedilısını değiştirmiştir Bu arada Hun prenslerinin (Ccedili-ccedili ve Ho-han-yehrsquoin)

birbirleriyle olan anlaşmazlıkları neticesinde Hun Devleti ikiye ayrılmış (MOuml55)

Ho-han-yeh Ccedilinrsquoe tacircbi olmuştur Siyenpilerrsquoin baskısı sonucu oumlnce Kuzey Hunları

daha sonra da (MS 216) Guumlney Hunları yıkılmışlardır

Tuumlrkistanrsquoın en eski halklarından biri olan Kırgızlarrsquoın varlıkları Han

zamanına (MOuml 206-MS 220) tarihlendirilmektedir15 Kırgızlar Ccedilin kaynaklarına

goumlre Hunlar tarafından MOuml 201rsquode hacirckimiyet altına alınmışlardır16

Kaynaklarda

Tuumlrk asıllı goumlsterilmemekle beraber V ndashVI asırlarda Tuumlrkleşmiş kavimlerden

sayılmaktadırlar17

Hunlarrsquoın zayıflaması neticesinde Buumlyuumlk Tuumlrk Hakanlığı tahtını Ccedilinlilerrsquoin

Siyenpi diye zikrettikleri Tuumlrk asıllı TabgaccedillarTobalar (To-prsquoalar To-ballar) ele

geccedilirmişlerdir Tabgaccedillar Ccedilinrsquoin kuzey ve batı kesiminde huumlkuumlmranlık suumlrmuumlşlerdir

Hunlarrsquoa bağlı bir boy olarak yaşıyorlarken Ccedilinliler ile yapılan muumlcadelelerde ve iccedil

karışıklıklarda adlarını duyurmuşlar ve gittikccedile kuvvetlenerek kendi hacirckimiyetlerini

kurmuşlardır Zamanla Moğol ve Ccedilinlilerrsquoin etkisi altında kalmışlar ve daha sonra

tamamen Ccedilinlileşerek Ccedilinrsquodeki Wei suumllalesinin oluşumuna katkıda bulunmuşlardır

14

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s61 15

Wolfram Eberhard Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ 2 bs Ankara TTK 1996 s

67 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s139 16

VVBartold Orta Asya ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2010 s184-185

6

534 yılında Doğu ve Batı (Kuzey) Weirsquoleri olmak uumlzere ikiye boumlluumlnmuumlşler ve VI

asrın ortasında tamamen asimile olmuşlardır18 550 yılında Doğu Wei yerine Kuzey

Chrsquoi 557 yılında Batı Wei yerine de Chou Hanedanlıkları kurulmuşlardır19

Hunlarrsquoın buumlyuumlk boumlluumlmuuml uumllkeyi terk edip Ccedilinrsquoe Hindistanrsquoa ve Avruparsquoya

giderek oralarda yeni devletler kurmuşlardır Hunlarrsquoın guumlneye inenleri Batı

kaynaklarında Heftalit20

Hint kaynaklarında Turuşka Arap kaynaklarında Haytal21

olarak geccedilen AkhunlarrsquoıEftalitlerrsquoi meydana getirmişlerdir Altay Dağlarırsquondan

Doğu Tuumlrkistanrsquoa yerleşen Eftalitler Karaşarrsquoın kuzeydoğusundan Isık-goumll Havzası

Ccedilu ve Talas bozkırlarından Aralrsquoa kadar Sir-derya Boumllgesi uumlzerinden Balkaşrsquoa kadar

İli Havzası boyunca hacirckimiyet kurmuşlardır22

V-VI yuumlzyıllar arasında Aşağı

Tuumlrkistan ve Doğu Tuumlrkistana hacirckim olmuşlardır Tabgaccedil Devletirsquonin ccedilağdaşı bir

Tuumlrk devleti olan Akhunlar hacirckimiyetleri sırasında Asyarsquoda buumlyuumlk bir guumlccedil

olmuşlardır23

Ancak Anucircşirvan ile İstemi Kağanrsquoın ortaklaşa hareketleri

neticesinde 557 yılında Goumlktuumlrklerrsquole İranlılar arasında paylaşılmışlardır24

436 sene ayakta kalmayı başaran Hunlarrsquoın batı kolu da Avruparsquoda Attilarsquonın

huumlkuumlmdarlığında bir devlet kurmuştur

Tabgaccedillarrsquodan sonra Tuumlrk ilinin idacircresi Avarlarrsquoın (394-552) eline geccedilmiştir

Bu doumlnemde de Tuumlrk Hakanlığı Hunlar doumlnemindeki ihtişamına ulaşamamıştır

Avarlar zamanında youmlnetime biraz daha Moğol unsuru karışınca bunu hoş goumlrmeyen

17

VV Barthold Orta-Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Dersler haz Kacirczım Yaşar Kopraman İsmail

Aka Ankara TTK 2006 s26 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s139 18

Kafesoğlu ae s30 19

Ahmet Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler II Ankara TTK 1999 s6 20

Bizans tarihccedililerince Hephtalites ya da Ak-Hun Pers tarihccedilisi Mirhondrsquoda Hayacircthelit Ccedilin

tarihccedililerinde Ye-tai Ye-ta olarak da adlandırılmışlardır Bkz Reneacute Grousset Bozkır

İmparatorluğu ccedilev M Reşat Uzmen 5bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2006 s96 21

Minorskyrsquoe goumlre kelimenin ldquoHabtalrdquo okunması daha doğrudur BkzBartold Orta-Asya Tuumlrk s23

dp9 22İzgi agm s636 Grousset age s96

23 Ramazan Oumlzey ldquoTarihte Tuumlrk Devletleri ve Hacirckimiyet Alanlarırdquo Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s350 24

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s89

7

Goumlktuumlrkler Avarlarrsquoı devletin başından indirmişlerdir İdacircreyi kaybeden Avarlarrsquoın

oumlnemli bir kısmı Doğu Avruparsquoya gitmiştir25

Bundan sonra Hunlarrsquoın gerccedilek vacircrisi Goumlktuumlrkler (552 - 745) olmuşlardır A

Taşağıl Goumlktuumlrklerrsquoin tarihte varlıklarından ilk soumlz ettirmelerini 542 yılı olarak

vermiştir26

Bu tarihe kadar kış aylarında Ccedilinrsquoin Sui Eyaletirsquone baskında bulunan

Goumlktuumlrkler 545 yılından itibaren Ccedilinlilerrsquole elccedililik teatilerinde bulunmuşlardır Toumlles

boylarını kendi idaresine katarak guumlccedillenen Bumın Kağan Juan-juanlarrsquola sıhriyet

yoluyla akrabalık kurmak isteyince Goumlktuumlrkler tarihte meşhur ldquodemirci koumllelerrdquo

aşağılamasıyla karşı karşıya kalmışlardır Bu durum Batı Weirsquoleri Juan-juanlarrsquola

ittifak halindeki Doğu Weirsquolerrsquoe karşı Goumlktuumlrklerrsquoe yakınlaştırmıştır Juan-juanlarrsquoı

bozguna uğratan Bumın 552rsquode milletini bağımsızlığa tam olarak kavuşturmuştur

Uumllkenin batı kanadını kardeşi İstemi Yabgursquoya vermiştir 27

Goumlktuumlrkler ele geccedilirdikleri Tuumlrk ilinin sınırlarını batıda Aralrsquoı aşarak

Hazarrsquoa Kafkasyarsquoya ve Kırımrsquoa kadar genişletmişler İrtiş Ccedilu Talas boumllgelerine

hacirckim olmuşlardır Uumllkenin doğu kanadındaki Buumlyuumlk Kağan Bumın ve onun oğulları

devletin sınırlarını genişletirlerken İstemi Yabgu da Altay Dağlarırsquondan Hazarrsquoa

kadar dağınık halde yaşayan Toumlles ve On Ogur boylarını itaati altına almıştır

Ardından Soğdlarrsquola meskucircn olan Batı Tuumlrkistan şehirlerinin ccediloğunu ele geccedilirmek

suretiyle Ccedilinrsquoden Akdenizrsquoe ulaşan İpek Yolursquonun hacirckimiyetinin Goumlktuumlrk

Devletirsquonin eline geccedilmesini sağlayan ilk adımı atmıştır Boumlylece ipek yolu ticaretini

ellerinde tutan Akhunlarrsquola komşu olmuşlardır Bumınrsquoın oğullarından Mukan Kağan

(553-572) komutasındaki kuvvetler ile İstemi Kağanrsquoın daha oumlnce kızı Facirckim ile

evlendirerek dostluk tesis ettiği Sacircsacircnicircler aynı anda hareket ederek (557) Akhun

Devletirsquone son vermişlerdir Semerkant Buhara ve Keş gibi Batı Tuumlrkistan

şehirlerini de Goumlktuumlrk topraklarına katılmışlardır 28

25

Oumlzey agm s350 26

Ahmet Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I 2 bs Ankara TTK 2003 s15 27

Ae s 14-31 28

Ae s31-32

8

Bundan sonra Goumlktuumlrklerrsquoin hem Bizans hem de Sacircsacircnicirclerrsquole diplomatik

temasları başlamıştır I Goumlktuumlrk Devleti 560 yılında Kırgızlarrsquoı kendisine bağlı

kılmışsa da II Goumlktuumlrk Devletirsquonin kuruluşuna kadar Kırgızlar muumlstakil bir kimlik

kazanabilmişlerdir I Goumlktuumlrk Devleti taht muumlcadeleleri ve Ccedilin entrikaları yuumlzuumlnden

582 yılında ikiye ayrılmıştır İşbara Kağan(582-587) liderliğindeki Doğu

Goumlktuumlrkleri 585 yılında Ccedilinrsquodeki Sui Hanedanlığırsquonın uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kabul etmek

zorunda kalmışlardır29 Batı Goumlktuumlrkleri ise İstemirsquonin oğlu Tardu (576-603) ve

onun halefleri ile hacirckimiyetlerini devam ettirmişlerdir 588-589 yıllarında Batı

Goumlktuumlrkleri Sacircsacircnicirclerden Baktriya ve Toharistanrsquoı almışlardır30

630-681 yılları arasında her iki devleti de Ccedilinrsquoin hacirckimiyetine girerek fetret

devri yaşayan Goumlktuumlrkler 682rsquode Kutlug Kağan liderliğinde II Goumlktuumlrk Devletirsquoni

kurmuşlardır Kutlug (İlteriş)rsquoun en yakın yardımcısı Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin Ccedilin

hacirckimiyetine girdiği zaman Ccedilinrsquode kalan bir Tuumlrk ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya

gelen uumlnluuml vezir Tonyukuk olmuştur Kutlug Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra tahta geccedilen

Kapgan Kağan (692-716) doumlneminde ve sonrasında boy isyanları31

(Tuumlrgiş Karluk

Dokuz Oğuz) ve yoğun olarak Goumlktuumlrk-Ccedilin diplomasisi yaşanmıştır Bayırkularrsquoın

saldırısı sonucu hayatını kaybeden Kapgan Kağanrsquoın yerini İnel almış fakat

isyanların devam ettiği doumlnemde başarılı olamaması uumlzerine kardeşi Koumll Tiginrsquoin

desteği ile Bilge Kağan tahta ccedilıkmıştır Bilge Kağan uumllkede huzuru temin etmişse de

731rsquode kardeşi Koumll Tiginrsquoin 734rsquote de kendisinin oumlluumlmuuml ile Goumlktuumlrkler guumlccedil

kaybetmişlerdir Sonunda Uygur Karluk Basmıl muumlttefiklerinin aralarının accedilılması

Uygurlarrsquoın tarihine youmln vermiştir

Goumlktuumlrklerrsquoden sonra Buumlyuumlk Tuumlrk İli Uygurlarrsquoın eline geccedilmiştir Uygurlar

bir devlet olarak ortaya ccedilıktıkları 744 senesinden oumlnce Orhun ve Selenga Nehirleri

kıyılarından Aral Goumlluumlrsquonuumln ccedilevresine uzanan sahada yaşamış ve Kao-chrsquoe (yuumlksek

arabalılar) Yuumlan-ho Wu-hu Wei-ho Wei-hu Hui-hu Hui-ho (şahin suumlratiyle

dolaşan ve huumlcum eden) gibi isimlerle anılmışlardır Oumlnce Hunlarrsquoın daha sonra da

29

Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler II s8 30

İzgi agm 1982 s637-638 Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I s87 31

Ahmet Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler III Ankara TTK 2004 s32-35

9

Avarlarrsquoın hacirckimiyeti altına giren Uygurlarrsquoın bir kısmı 487 yılında İrtiş Nehri

havzasına yerleşmiştir Fakat bir suumlre sonra tekrar Avar hacirckimiyetine girmişlerdir

Goumlktuumlrkler doumlneminde ise Selenga ve Orhun boylarında Toumlles ismiyle zikredilen

Goumlktuumlrklerrsquoin hacirckimiyeti altındaki kabileler topluluğu iccedilinde Uygurlar da

bulunmuşlardır Uygur oymağı zamanla guumlccedillenip Goumlktuumlrklerrsquoi yenerek Uygur

Devletirsquoni kurmuştur(744)32

744 yılında Oumltuumlken ccedilevresinde kurulan Uygurlar Kırgızlarrsquoa yenilerek

guumlneye doğru ilerlemiş Beşbalık Karaşar Kuccedila civarına yerleşmişlerdir33

Uygurlar

daha oumlnce Moyen-ccedilor Kağan zamanında (758rsquode) kendilerine tabi kıldıkları

kuzeyden gelen Kırgızlar onları oradan ccedilıkartıncaya kadar (840) Oumltuumlkenrsquode

oturmuşlardır34 Bundan sonra Doğu Tuumlrkistanrsquoa inerek Beşbalıkrsquoı başşehir

yapmışlar ancak 940 yılında devletin idaresini Uygurlarrsquoın batı kolu durumundaki

Karahanlılarrsquoa kaptırınca Cengiz Hanrsquoa tabi oldukları 1209 yılına kadar da kuumlccediluumlk bir

beylik olarak burada yaşamışlardır 744-840 yılları arasında huumlkuumlm suumlrmuumlş olan

Uygurlar Selenga Orhun ve Tola ırmakları [Irmakları] havzalarından Baykal

goumlluumlnuumln [Goumlluumlrsquonuumln] guumlneyindeki bozkırlara kadar uzanan geniş sahada

yaşamışlardır 100 [Yuumlz] yıla yakın bir suumlre iccedilinde Asya kıtasında boumllgesel guumlccedil

olmuşlardır Daha sonra iki ayrı Uygur devleti [Uygur Devleti] daha kurulmuştur

bunlar Kansu Uygurları ve Turfan Uygurlarırsquodır35

Uygurlarrsquoın Buumlyuumlk Tuumlrk Hakanlığı tahtına oturması ile de başkent

guumlneybatıya yani Orhun civarındaki Karabalsagunrsquoa alınmıştır 840 yılı Kırgız

baskınından kurtulan Uygurlarrsquoın bir kısmı Tibet ve An-hsi boumllgesine goumlccedil

etmişlerdir Bu boumllgenin merkezi ise Ccedilin ile buguumlnkuuml Doğu Tuumlrkistan arasındaki

ticaret yolu uumlzerinde bulunan Kan-chou (Kansu) şehri idi Buraya yerleşen

Uygurlarrsquoa Kansu Uygurları ya da Sarı Uygurlar denilmiştir36

32

Oumlzkan İzgi Ccedilin Elccedilisi Wang Yen-Tersquonin Uygur Seyahatnamesi 2 bs Ankara TTK 2000

s13-16 33

İzgi agm s639 34

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s139 35

Oumlzey agm s350

10

Goumlktuumlrk ve Uygurlar zamanında da tarih sahnesinde yer alan Sha-trsquoorsquolar X

asırda Ccedilinrsquodeki Beş Suumllalersquonin uumlccediluumlnuuml oluşturmuşlardır37

Ccedilin kaynaklarında Sha-

trsquoolarrsquoın ataları olarak zikredilen Chu-ye kabilesi oumlnce Tanrı Dağları civarında

oturmuştur38

Daha sonra da Chin-sha Dağırsquonın(buguumlnkuuml Urumccedilirsquonin kuzeyinde)

guumlneyinde ve Prsquou-lei (buguumlnkuuml Barkoumll) Goumlluumlrsquonuumln doğusundaki kum yığınlarının

bulunduğu boumllgede yaşamış olduğundan dolayı bu isimle anılmıştır Ccedilince

metinlerde ldquoSha-trsquoo Tuumlrklerirdquo olarak zikredildikleri iccedilin Tuumlrk oldukları şuumlphesizdir39

Buguumlnkuuml Tuumlrkccedilede ldquoŞatordquo şeklinde okuduğumuz Sha-trsquoo kelimesi ldquoKum Yığınlarırdquo

manasındadır40

Arap kaynaklarının ldquoldquoTuguzlarrdquo yani Tokuz-Oğuzlar hakkında verdikleri

bilgiler Ccedilin kaynaklarındaki Şato Tuumlrkleriyle ilgili bilgilerle oumlrtuumlşmektedir41

rdquo V

yuumlzyılda Tabgaccedil boyları arasında yer alan Sha-trsquoorsquolar daha sonraları Batı Goumlktuumlrk

Devletirsquone bağlı olarak yaşamışlardır Shato Tuumlrkleri 712 yılında Beşbalıkrsquoa

yerleşmişler fakat IX asrın başlarında Tibetliler tarafından buradan kovularak Ccedilinrsquoe

gitmeye mecbur bırakılmışlardır42

Yuumlzyıllar boyunca Trsquoang Hanedanlığırsquonda muumlhim

goumlrevlerde bulunan Sha-trsquoolar 907 yılında bu hanedanlığı yıkarak Sonraki Trsquoang

(923-936) Sonraki Chin (937-946) ve Sonraki Han (947-950) adları altında uumlccedil devlet

kurmuşlardır Boumlylece Ccedilinrsquoin ldquoBeş Hanedanlık Doumlnemirdquo ni başlatmışlardır43

Şatolar askerlikte eski Tuumlrk geleneğinde bulunan ccediladırı da kullanmışlar ve

hatta Ccedilin imparatorlarına da ccediladır hediye etmişlerdir44

36

İzgi age s25 ve 27 37

Cevdet Goumlkalp Goumlktuumlrk Devletinin Kuruluşundan Ccedilingizrsquoin Zuhuruna Kadar Altaylarda ve

İccedil Moğolistanda Kabileler Sevinccedil Mtb Ankara Atatuumlrk Uumlni Yay 1973 s19 38

Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII Yuumlzyıl)rdquo

TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s7 dp17 Eberhard age s 154

Ahmet Taşağıl Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Eski Tuumlrk Boyları Ankara TTK 2004 s99-102 39

Goumlkalp age s20 40

Ae s19-20 Reha Oğuz Tuumlrkkan ldquoTuumlrk Tarih Tezlerirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal

Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s694 41

Tuumlrkkan agm s694 42

Bartold Orta Asya s269 43

Tilla Deniz Baykuzu agm s7 dp17 Eberhard age s154 Taşağıl Ccedilin Kaynaklarına

Goumlre s99-102 44

Tuumlrkkan agm s697

11

Ccedilin kaynaklarına goumlre Tuumlrgişler oumlnceleri Toumlles boyları iccedilinde ldquoTurgitrdquo (Trsquou-

ju-ke) ismi ile Ccediloumlccedilek Yaylası (Buguumlnkuuml Doğu Tuumlrkistanrsquoın kuzeyinde)rsquonda goumlccedilebe

hayvancılıkla uğraşmakta iken MS V yuumlzyıldan sonra ldquoTuumlrgişrdquo (Trsquou-chrsquoi-she)

adıyla Goumlktuumlrklerrsquoin batısında Ccedilu ve İli Nehirleri kenarında yaşamışlardır Fetret

devrindeki Goumlktuumlrk Hakanlığırsquonın boşluğundan istifade ile Baga Tarkan unvanlı

şefleri U-ccedile-le oumlnderliğinde On-ok sahasını kendi idareleri altına almışlardır Ancak

Doğu Goumlktuumlrklerirsquone karşı Kırgızlar ve Ccedilin ile işbirliğine girmeleri 698 yılındaki

Bolccedilu Savaşırsquonda mağlup edilmelerine ve Goumlktuumlrklerrsquoe bağlanmalarına sebep

olmuştur Ancak bir suumlre sonra Su-lu liderliğinde bağımsızlıklarını ilacircn

etmişler(717) sonra da başkentleriniKuz-Uluş45

Sa-ra-orduKuz-ordu46

(Balasagun)rsquoa

taşımışlardır47

Tuumlrgişler 766 yılında son bulmuşlardır48

Tuumlrgişlerrsquoden sonra boumllgede bir guumlccedil olarak Karluklar (760-840) ortaya

ccedilıkmıştır49

Adları Ccedilince transkripsiyonuyla ldquoKo-lo-lurdquo50

(Kalaluk) Arapccedila ve

Farsccedila kaynaklarda (KarlukhKharlukhHalluk) şeklinde zikredilmiştir Tuumlrkccedile

ldquokarlıkrdquo (kar yığını) manasında51

olup Goumlktuumlrklerrsquoin bir boyudurlar Altaylarrsquoın

batısındaki Kara İrtiş ve Tarbagatay havalisinde ldquoUumlccedil-Karluk52rdquo (uumlccedil boy birliği)

halinde yaşamışlardır Goumlktuumlrklerrsquoin sınırlarını Hazarrsquoın kuzeyine ve

Maverauumlnnehirrsquoe doğru genişletmelerinde buumlyuumlk rol oynamışlardır53 Goumlktuumlrklerrsquoin

Ccedilinrsquoin hacirckimiyeti altında bulundukları devrede (630-681) zaman zaman Ccedilinrsquoe

başkaldıran Tuumlrk boyları arasında yer almışlardır Hatta kendilerini Goumlktuumlrklerrsquoden

ayrı bağımsız bir devlet olarak goumlrmuumlşlerdir 640 yılında Turfanrsquoın kuzeyinde

goumlruumllen Karluklarrsquoın Ccedilinliler tarafından mağlup edilmelerinin (650-654) ve Tanrı

Dağlarırsquonın kuzeyine suumlruumllmelerinin ardından bundan bir on yıl kadar suumlre sonra

tekrar toparlanarak Ccedilinrsquoin nuumlfuzu altındaki Goumlktuumlrklerrsquoin hiccedilbir kanadına tacircbi

45

Kaşgarlı Mahmud Divanuuml Lucircgat-it-Tuumlrk I ccedilev Besim Atalay Ankara TDK 2006 s6 46

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 148 47

Varis Abdurrahman ldquoTarihi Tuumlrk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemelerrdquo Belleten LXVII

S250 Ankara TTK Aralık2003 s774 48

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 147 49

Abdurrahman agm s775 50

İbrahim Kafesoğlu ldquoAsya Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara Tuumlrk

Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s733 51

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 146 ve 148 52

Şine-usu Yazıtı Guumlney 1 53

Kafesoğlu age s146

12

olmaksızın yaşadıkları bildirilmektedir Oumlnceleri ldquokuumll-erkinrdquo unvanını taşıyan

beylerinin ldquoyabgurdquo unvanını almaları ve bir ordu oluşturmaları devlet olma

yolundaki uğraşılarının goumlstergesidir Kapgan Kağan tarafından II Goumlktuumlrk

Devletirsquone bağlanmalarına rağmen yine ayaklanmışlardır Uygur ve Basmıllar ile

birlik olup Goumlktuumlrklerrsquoin yıkılmasında etkili olmuşlardır Basmıllarrsquoı başa

geccedilirdikleri zaman ldquoSağ Yabgurdquo mevkii Karluk başbuğunun payına duumlşmuumlştuumlr54

Karluklarrsquoın Beş-balık civarında oturanları Tun-Bilge adında bir yabguya

sahiplerdi Fakat Oumltuumlkenrsquode yeni kurulan Uygur Hakanlığırsquona bağlı idiler Ancak

747rsquode Uygurlarrsquola iktidar savaşına girmişler fakat Tarım Havzasırsquondan ccedilekilmek

zorunda kalmışlardır55

Karluklar Tuumlrgişlerrsquoin ccediloumlkuumlntuumlye uğradığı doumlnemde Emevicirclerrsquoin Tuumlrkistanrsquoa

ilerlemelerini engelleme goumlrevini uumlstlenmişlerdir 751 Talas Muharebesirsquonde de

Araplarrsquoa karşı Ccedilinlilerrsquoin yanında yer almışlardır

Tuumlrgişlerrsquoin tarih sahnesinden ccedilekilmeleriyle Balasagun ve Talasrsquoa hacirckim

olmuşlardır Tuumlrgişler gibi Karluklar da Balasagunrsquou başkent yapmışlardır Ancak -

ta ki 840rsquota Uygurlarrsquoın yerini Kırgızlar alıncaya dek- Oumltuumlkenrsquoin uumlstuumlnluumlğuumlnuuml

tanımaya da devam etmişlerdir Huumlkuumlmdarları ldquoKara Hanrdquo unvanını almışlardır 904-

911 arasında huumlkuumlmdarları Satuk Buğra Han oumlnderliğinde İslacircmiyetrsquoi seccedilen ilk Tuumlrk

topluluğunu oluşturmuşlardır

Karahanlılarrsquoın ilk huumlkuumlmdarı olan Bilge Kuumll Kadır Hanrsquoın Samanicirclerle

muumlcadelesi oğulları Buumlyuumlk Kağan sıfatıyla Balasagunrsquoda huumlkuumlm suumlren Arslan Han

ve Tarazrsquoda devleti youmlneten Buğra Hanlar zamanında da devam etmiştir Onların

yeğeni Satukrsquoun Karahanlılarrsquoa sığınmış olan Samanicirc Prensi Ebucirc Nasr ile

karşılaşması İslacircmiyetrsquoi kabul etmesinde etken olmuştur Amcasına karşı taht

muumlcadelesini kazanarak devletini kurmasının hemen ardından İslacircmiyetrsquoi kabul

etmiştir 955 yılında oumlluumlmuumlnden sonra başa geccedilen oğlu Musa (Baytaş) Doğu Kanadı

54

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 146-147 55

Kafesoğlu agm s733

13

Kağanı Arslan Hanrsquoı bertaraf ederek İslacircmiyetrsquoin kabuluumlnuuml devletin her alanında

hissettirmiştir56

Karahanlı huumlkuumlmdarı Ali Tegin zamanında Karahanlı Devleti Doğu ve Batı

Karahanlılar olmak uumlzere ikiye boumlluumlnmuumlştuumlr (10411042)57

Tuumlrk tarihinin en oumlnemli boylarından biri olan Oğuzlar birleşik Goumlktuumlrk

huumlkuumlmdarlığının ikinci devresinde (681ndash745) devletin ikinci unsuru olarak Oumltuumlkenrsquoin

doğusunda Baykal Goumlluumlrsquonuumln guumlneyinde Tuğla Irmağı kıyılarında dokuz boy halinde

yaşamışlardır Oğuzlarrsquoın Uygurlar zamanında da durumları değişmemiş ancak

batıya doğru kayarak Seyhun-Aral-Hazar boumllgesine yayılmışlardır Oğuzlar Seyhun

boumllgesinde Boz-Ok Uumlccedil-Ok şeklinde iki kol halinde yaşamışlardır Muumlşterek

huumlkuumlmdarları ldquoyabgurdquo unvanını taşımış ve Seyhunrsquoun Aralrsquoa doumlkuumllduumlğuuml yere yakın

olan Yenikentrsquote oturmuştur58

X asrın ortasından itibaren Muumlsluumlman olmaya ve

yerleşik hayata geccedilmeye başlamış olan Oğuzlarrsquoa ldquoiman etmiş Tuumlrkrdquo anlamında

Tuumlrkmen denilmiştir Bu doumlnemde ldquoOğuz Yabgu Devletirdquo adında ccedilok guumlccedilluuml bir

devlet kurmuşlardır Oğuz Yabgu Devletirsquonin son huumlkuumlmdarı Ali Han doumlnemi

dışında kaynaklarda bilgi verilmemiştir Oğuz Yabgu Devletirsquoni XI yuumlzyıl

başlarında Kıpccedilaklar yıkmışlardır Yurtlarını kaybeden Oğuzlar daha batıya kayarak

Hazar Denizirsquonin kuzeyinden Karadenizrsquoin kuzeyine gelmişlerdir Bir kısmı da Cend

Boumllgesirsquone Horasanrsquoa ve oradan da Anadolursquoya youmlnelmişlerdir59

Yine Kıpccedilaklarrsquoın

baskısı ile oradan Tuna boylarına 1065rsquolerde de birkaccedil kol halinde Balkanlarrsquoa

inmişlerdir Aral Goumlluuml ile Hazar Denizi arasında yaşayan Oğuzlarrsquoın bir boumlluumlğuuml İdil

ve Yayık Irmaklarını geccedilerek Doğu Avruparsquoya gelmiş Tunarsquoyı aşıp Bizans

topraklarına akınlar duumlzenlemişlerdir Oğuzlarrsquoın Bizansrsquota paralı askerlik yapan

oumlnemli bir kısmı Peccedileneklerrsquole beraber (1071) Malazgirt Savaşırsquonda daha sonra

kardeşleri olan Selccediluklu Oğuzlarırsquonın safına geccedilmişlerdir

56

Erdoğan Merccedilil ldquoKarahanlılarrdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş

Ens Yay 1976 s794 57

Ae s796 58

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s153 59

Ae s155

14

Anayurtlarında kalan Oğuzlar ise duumlnyanın kaderini değiştirecek hadiselere

imza atmışlardır Oğuzlarrsquoa Avrupa kaynaklarında Uz denilmiştir Buguumlnkuuml

Tuumlrkmenistan halkı Oğuzlarrsquoın torunlarını oluşturmaktadırlar

Karahanlılar Tuumlrklerrsquoin Yağma boyundandır Satuk Buğra Han kaynaklarda

tam bir netlik olmamasına rağmen aşağı-yukarı 920rsquoli yıllarda Samanoğlu şehzadesi

Ebu Nasırrsquoın gayretleri ile İslacircmiyetrsquoi kabul etmiş ve o zaman buumlyuumlk hakan olan

amcasını İslacircmrsquoa davet etmiştir Kabul etmeyince de aralarında ccedilıkan savaşta

amcasını yenmiştir Satuk Buğra buumlyuumlk hakan olduktan sonra her tarafta İslacircm dini

anlatılmaya başlanmıştır Oumlyle ki oumlluumlmuumlnuumln uumlzerinden daha beş yıl geccedilmiştir ki

oğlu Baytaşrsquoın da buumlyuumlk gayreti ile 960 yılında iki yuumlz bin ccediladırlık Tuumlrk topluluğu

Muumlsluumlman olmuştur 999rsquoda Samanoğullarırsquonı yıkınca da Tuumlrkistanrsquoın tamamını

ellerine geccedilirmişlerdir Karahanlılarrsquoın İslamrsquoı devletin resmicirc dini yapmış

olmalarından başka en buumlyuumlk hizmetleri devleti iyice batıya ccedilekmeleri olmuştur

940 yılında Karahanlılar Uygurlarrsquoın gerccedilek varisi olarak Goumlktuumlrklerrsquoin

topraklarına tekrar hakim olmuşlardır60

İslacircmiyetrsquoi resmicirc dini olarak 945 yılında

kabul eden ilk Tuumlrk Devleti Satuk Buğra Han (901-955) oumlnderliğindeki Karahanlılar

(940-1040) olmuştur

Karahanlılar doumlneminde sırayla Balsagun Kaşgar ve Semerkant Tuumlrklere

başkentlik yapmışlardır Boumlylece Tuumlrk sınırları daha batıya kaymıştır

Oumln Asyarsquoda kurulan ilk ve en buumlyuumlk Muumlsluumlman Tuumlrk devletlerinden biri olan

Selccediluklu Devletirsquoni kuran Selccediluklu suumllalesinden bilinen ilk isim Demir Yaylı

Dukak Beyrsquodir Dukak Bey Oğuz Yabgu Devletirsquonde yabgudan sonra gelen kişi idi

Aileden bildiğimiz ikinci isim Dukakrsquoın oğlu Selccediluk Bey babası oumllduumlğuumlnde 18

yaşında idi Yabgu onu yanına alıp yetiştirmiş ve suumlbaşısı (ordu komutanı) yapmıştır

Selccedilukrsquoun yabgu ile arası accedilılmış ve ondan ayrılmıştır 960rsquolarda başta Kınık boyu

olmak uumlzere kalabalık bir toplulukla ve ccedilok buumlyuumlk miktarda hayvanla guumlneye Cend

60

İzgi agm s640

15

Şehrirsquone goumlccedil etmiştir Bu yıllar Tuumlrklerin kitleler halinde İslacircmrsquoı kabul ettiği

yıllardır İleri goumlruumlşluuml Selccediluk Bey de aşireti ile birlikte Muumlsluumlman olmuştur Vergi

iccedilin gelen Oğuz Yabgu Devletirsquonin memurlarını ldquoBen Muumlsluumlmanrsquoım artık size vergi

vermemrdquo diyerek kovmuş ve bağımsızlığını ilan etmiştir Komşu Samanoğulları bu

kararı desteklemiştir Selccediluk Bey Karahanlılarrsquoa karşı Samanoğullarırsquona yardım

ettiği iccedilin Semerkant Buhara arasında yeni topraklar elde etmiştir 999rsquoda

Samanoğulları Devleti Karahanlılar tarafından yıkılınca Samanoğlu beyi Selccediluk

Beyrsquoe sığınmış ve birlikte Karahanlılarrsquola savaşmışlardır Bu sırada Oğuzlarrsquoın

başında Selccediluk Beyrsquoin oğlu İsrail Arslan bulunuyordu Oğuzlarrsquoın yeni topraklar

kazanmasından bu sırada Tuumlrkistanrsquoın en buumlyuumlk devleti olan Gazneliler rahatsız

olmuşlardır

Selccediluk Beyrsquoin bir savaşta oumllen buumlyuumlk oğlu Mikailrsquoin iki oğlu Tuğrul ve Ccedilağrı

Beyler dedeleri Selccediluk Beyrsquoin yanında buumlyuumlmuumlşlerdir Selccediluk Beyrsquoden sonra

Oğuzlarrsquoın başına ikinci oğlu Arslan Bey geccedilmiştir Onun 1025 yılında Gazneli

Mahmut tarafından esir edilmesi uumlzerine Tuğrul Bey başa geccedilmiş ve kardeşi Ccedilağrı

Bey ile birlikte iccedilteki ve dıştaki duumlşmanlarına karşı birlikte muumlcadele etmişlerdir Bu

devletin kurulması hem Oğuzlar hem Tuumlrk duumlnyası hem de İslacircm acirclemi iccedilin tam bir

doumlnuumlm noktası olmuştur İyice zayıflayan İslacircm acirclemine karşı Bizansrsquoın baskılarını

Oğuz Tuumlrkleri durdurmuştur

Oğuzlarrsquoın Horasanacuteda yurt tutmak iccedilin gayret goumlsterdikleri sırada

Gaznelileracutein başında Tuumlrk tarihinin en buumlyuumlklerinden Sultan Mahmut bulunuyordu

Sultan Mahmut ve oğlu Sultan Mesut zamanında Oğuzlar ile Gazneliler aralarında

sert muumlcadeleler olmuştur Son muumlcadele (23 Mayıs 1040) Dandanekan Savaşırsquodır

Bu zaferden sonra Oğuzlarrsquoa buumlyuumlk devlet olma yolunda yeni ufuklar accedilılmış Orta

Doğursquoya inme imkacircnı doğmuştur

Babası Ccedilağrı Beyrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra Horasan valisi olan Alp Arslan amcası

Tuğrul Beyrsquoin oumlluumlmuuml uumlzerine Tuumlrk beylerinin isteği ile Selccediluklu huumlkuumlmdarı olmuştur

(1063) Alparslan 1064rsquode Bizans uumlzerine yuumlruumlmuumlş Guumlrcistanrsquoı almıştır 1070

yılında Alparslan Gazi Horasan ve Irak ordularının başında Azerbaycanrsquoa girmiş ve

16

sınırdaki kaleleri fethetmiştir Vanrsquoın kuzeyinden geccedilerek Malazgirt oumlnuumlne varmıştır

Diyarbakır uumlzerinden Urfarsquoya geccedilip şehri almıştır 1071 yılında Selccediluklu ordusu

Mısırrsquoa gitmek uumlzere Haleprsquote toplandığı sırada bunu oumlğrenen Bizans İmparatoru

Diogenes son bir hamle yapmayı duumlşuumlnmuumlştuumlr Azerbaycanrsquoa kadar giderek

Tuumlrklerrsquoi Anadolursquodan atmak isteğiyle Rumelirsquode yaşayan Peccedilenek ve Oğuz

Tuumlrklerirsquoni de ordusuna katmıştır Diogenes Erzurum uumlzerinden Malazgirtrsquoe

ulaşırken Alp Arslan da Musul Rakka Urfa yoluyla Diyarbakırrsquoa oradan Bitlisrsquoe

varmıştır Ordusundan on bin kişilik bir kuvvet ayırıp Ahlatrsquoa goumlndermiştir ki

Bizans kuvvetleri ile ilk ccedilarpışma da Ahlatrsquota olmuştur Tuumlrklerrsquoin anlaşma

tekliflerinin reddedilmesi uumlzerine savaşa girilmiş ve Diogenes esir edilmiştir Ancak

daha sonra Sultan Alparslan tarafından affedilmiştir

Bundan sonra Alparslan beylerini Anadolursquoyu fetihle goumlrevlendirmiştir

Tuumlrkler kısa zamanda Anadolursquoya hacirckim olmuşlardır

Babası Alparslanrsquoın oumlluumlmuuml uumlzerine 1072rsquode 18 yaşında tahta geccedilen Melikşah

oumlnce amcasının isyanını bastırarak Aşağı Tuumlrkistan ile Harzemrsquoi ele geccedilirmiştir

Anadolursquonun doumlrtte uumlccediluuml Melikşah zamanında elde edilmiş ve Suriyersquode buumlyuumlk

başarılar kazanılmıştır 1076rsquoda Kuduumls Facirctımilerrsquoden 1085rsquote Antakya iki yıl sonra

da Urfa Bizanslılarrsquodan alınmıştır Halep ve Şam da onun doumlneminde Selccediluklu

idacircresine geccedilmiştir Devletin hudutları Kaşgarrsquodan Akdeniz Kızıl Deniz ve Umman

Denizirsquone kadar genişlemiştir

Nil ile Fırat Nehirleri arasındaki buguumlnkuuml Mısır Uumlrduumln İsrail Luumlbnan

Filistin Suriye Suudi Arabistan Kuveyt ve Irakrsquoın da bulunduğu Orta Doğu

topraklarında da Tuumlrk devletleri kurulmuştur Tolunoğulları (868-905) bunlardan

ilkidir Mısırrsquoda kurulup Suriyersquoyi de iccediline alan Tolunoğulları Orta Doğursquodaki ilk

Muumlsluumlman Tuumlrk devletidir Mısır Muumlsluumlmanlarrsquoın eline geccediltiği 639 yılından beri ilk

defa Tolunoğulları eliyle bağımsız devlet olabilmiştir Tolunoğullarırsquonın askerlerinin

buumlyuumlk kısmı Tuumlrk iken halkının buumlyuumlk bir kısmını oradaki dinlere mensucircp yerli ahali

oluşturmuştur

17

Halife Hacircrucircn Reşid zamanında (786-809) ldquoAbbacircsiler Sugucircr61

boumllgesine İran

Horasan ve Tuumlrkistanrsquodan insanları getirtip yerleştiriyorlardı Bu gelenlerin ekseriyeti

İslacircmiyetrsquoi yeni kabul etmiş Tuumlrklerdi [Tuumlrklerrsquodi] Memluumlk [Memlucirck] adı verilen bu

Tuumlrkler Bizansrsquoa karşı Sugucircr boumllgesini korudukları gibi aynı zamanda Anadolu iccedillerine

seferler yaparak Uumlskuumldar oumlnlerine kadar akınlarda bulunuyorlardı Bu doumlnemde Maraş ve

Tarsus taraflarında ccedilok sayıda Tuumlrk asıllı komutana rastlanır Bunlardan biri halife tarafından

Tarsusrsquoun imarına ve valiliğine memur edilen Ferec b Suumlleym el-Hadım et-Tuumlrkicircrsquoydi Bu

şahıs Ccedilukurovarsquoda Ayn-ı Zarbarsquoyı de [da] inşa etmişti Bu komutan tarafından Horasan ve

Tuumlrkistan tarafından getirilenler bu boumllgeye yerleştirilmiştirdquo62

Halife Mursquotasımrsquoın annesinin Tuumlrk olması sebebiyle askericirc ve idaricirc

muumlesseselerin başına getirdiği Tuumlrklerrsquoin sayısı oumlzellikle halife Muumltevekkil

zamanında (847-861) iyice artmıştır İşte bu doumlnemin Tuumlrk asıllı komutanlarından

Tolunrsquoun oumlluumlmuumlyle yerine geccedilen oğlu Ahmed Tarsusrsquotan Maraşrsquoa kadar olan boumllgeyi

idare etmekte iken 868rsquode Mısırrsquoda muumlstakil bir devlet kurduğunda Suriye yanında

Sugucircrrsquoun idaresi de kendisine verilmiştir

905rsquote Tolunoğullarırsquonın yıkılmasından bir suumlre sonra Mısır Suriye ve Sugucircr

boumllgesi ikinci bir Tuumlrk hanedanı İhşidicircler tarafından youmlnetilmiştir63

Tuğcoğlu

Muhammed tarafından Mısırrsquoda ordu ve hanedan hacirckimiyetine dayalı olarak kurulan

İhşidicircler (935-969) de aynı Tolunoğulları gibi kuruluşundan kısa zaman sonra

Suriyersquoyi sınırlarına katmışlardır Daha sonra hacirckimiyetlerini Bağdatrsquotaki halifeye

başkaldıran Facirctımilerrsquoe kaptırmışlardır

Azerbaycanrsquoda kurulmuş olan Sacoğulları (890-929)rsquonı Orta Doğursquoda kurulan

Tuumlrk devletleri arasında anlatmamız gerek devleti kuran Muhammed el-Afşinrsquoin

gerekse babası Ebucirc Sacrsquoın Suriye Arabistan ve Irakrsquotaki başarılı valilik ve

komutanlıkları dolayısı ile isimlerini bu boumllgede duyurmuş olmalarındandır İkinci

61

Abbasicircler zamanında Bizans-İslacircm sınırı sahil sugucircr ve avacircsım olarak uumlccedile ayrılmıştı Şamrsquoın kuzey

sınırından sonra Sugucircr-ı Cezire adı verilen sınır şehirleri bulunurdu Bunlar Maraş Hades Samsat

Malatya gibi şehirleri kapsardı Bkz İlyas Goumlkhan ldquoArapların Fethinden Selccediluklular Zamanına

Kadar Maraşrdquo Belleten LXXIII S266 yy TTK Nisan 2009 s41 62

Ae s53 63

Ae s58-60

18

sebep de Tolunoğulları İhşidicircler ve Sacoğullarırsquonın boumllgenin ilk Muumlsluumlman Tuumlrk

devletleri olarak birlikte anılmalarındandır Sacoğullarırsquonın İslacircm duumlnyasına tesirleri

Tolunoğulları ve İhşidicircler kadar kuvvetli olmamış ve bu hanedana Karmatiler son

vermişlerdir

Karadenizrsquoin kuzeyinde ve Doğu Avruparsquoda huumlkuumlm suumlrmuumlş Tuumlrk

devletlerinin tarihleri hakkında da kısaca bilgi vermeye ccedilalışalım

Sakalarrsquoınİskitlerrsquoin MOuml713 yılında Hazar Denizirsquonin doğusundaki

yurtlarından64

ccedilıkarak Azak Denizi ccedilevresindeki Kimmerlerrsquoi oumlnce Kafkaslarrsquoın

guumlneyine suumlrduumlkleri daha sonra da bunların bakiyelerini kovalayarak Kafkaslarrsquodaki

geccedilitleri aştıkları MOuml 680rsquode de Urmiye Goumlluuml civarında meskucircn olan Asurlularrsquoı

tehdit eder konuma geldikleri kayıtlıdır MOuml 665rsquolerde Kuumlr ve Aras Nehirleri

boylarına yerleşmişlerdir İskitlerrsquoin adına ilk kez Asur kaynaklarında

rastlanmaktadır Oumlyle ki Asur kaynakları (Ahemen Yazıtlarırsquonın Akadca kısmı65

)

Sakalarrsquodan ldquoAşkuzairdquo ldquoAsguzairdquo ya da ldquoİşkuzardquo isimleriyle bahsetmişlerdir Asur-

İskit muumlnacircsebetlerinin bir oumlrneği olması accedilısından şu bilgi oumlnem arz etmektedir Asur

huumlkuumlmdarlarından Asarhaddon (MOuml 680-668) devrine ait bir vesikadan nakledilen

bilgiye goumlre Asarhaddon uumllkesinin kuzey ve kuzeydoğu sınırlarını tehdit eden

Kimmer ve Mannalarrsquoın saldırılarını bertaraf etmek maksadıyla İskit huumlkuumlmdarı

Bartatua ile anlaşmayı tercih etmiş ve ona kızını vererek İskitlerrsquoin adı geccedilen

kavimlere karşı savaşmasını sağlamıştır66

Heredotrsquoa goumlre daha eskiden Kimmerlerrsquoe

bağlı olan İskitler Don Nehri ağzına (denize doumlkuumllduumlğuuml yere) geldikten sonra

64

ldquoSakalarrsquoın yaşamış oldukları coğrafya genel olarak Doğu Tuumlrkistan ve Gobi boumllgesi ile olan

bağlantısı doğu tarafındaki birccedilok geccedilit ile sağlanan ve kuzeydoğu step boumllgesi olarak adlandırılan

Pamir Tiyenşan Altay dağ kolları ve Batı Tuumlrkistan uumlzerinden Tunarsquoya kadar uzanan ve Guumlney

Rusyarsquoyı da iccediline alan sahadırrdquo BkzAbdulhaluk Ccedilay-İlhami Durmuş ldquoİskitlerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan

Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s 575 Ahmet

Altungoumlk IV ve VII Yuumlzyıllar Arası Sasaniler Doumlnemi Tuumlrk-Fars İlişkileri Elazığ Fırat Uumlni

Sosyal Bilimler Ens Tarih Anabilim Dalı YLS Tezi 2007 s2 65

Hans Wilhelm Haussig İpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi ccedilev Muumljdat Kayayerli İstanbul

Oumltuumlken Yay 2001 s25 66

Ccedilay-Durmuş agm s880 DD Luckenbill Ancient Records of Assyria and Babylonia II

New York 1968 s207 Taner Tarhan ldquoOumln Asya Duumlnyasında İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s917

19

kıyasıya Kimmer-İskit muumlcadelesinde galip gelmişler Kimmerler de Kolccedilisrsquoe 67

giden sahil yolundan guumlneye goumlccedil etmişlerdir68

ldquoSakardquo ismi onların Oumln Asyarsquoya doğru yayılanları iccedilin İranlılar tarafından

ldquoScytherdquo ismi de Pers ve Helen imparatorluklarıyla yapmış oldukları muumlcadeleler

sonucunda batıya doğru goumlccedil ederek Karadeniz ccedilevresinde yerleşen Sakalarrsquoa hitaben

Yunanlılarca kullanılmıştır Hazar Denizi ile Aral Goumlluuml arasındaki kola ise

MasagetMassaget denilmiştir Sakalarrsquoın doğuya ve guumlneye yayılan kollarına

Suğdak yani Soğdlar karışmışlardır69

Hazar Denizirsquone doumlkuumllen Yayık (Ural) Nehri ile Ren (Rhein) Nehri arasındaki

sahada (Doğu ve Orta Avruparsquoda) da Tuumlrk devletleri kurulmuştur Bunlardan ilki

Avrupa Hun Devletirsquodir Tuumlrkistan hacirckimiyetini Tabgaccedillarrsquoa kaptıran Hunlarrsquoın bir

kolu İdil boylarında yaşamaktaydı Bunlar başlarındaki Balamir ile 370rsquoli yıllarda

İtilrsquoi aşmışlar70

ve oumlnlerine ccedilıkan kavimleri ccediliğneyerek Macaristan Ovasırsquona

inmişlerdir Bu hadiseye ldquoKavimler Goumlccediluumlrdquo denmiştir 433rsquode devletin başına geccedilen

Attila Avrupa Hun Devletirsquoni Tuumlrk Germen Frank Slav Pers Fin olmak uumlzere

ccedileşitli kavimlerin yer aldığı ve Ural Dağları Hazar Denizi Kafkasya Kara Deniz

Balkan Dağları Alpler Ren Nehri Kuzey Denizi ve Baltık Denizi ile ccedilevrili buumlyuumlk

bir devlet haline getirmiştir Oumlnceleri Uldızrsquoın temelini attığı Hun dış politikası

gereği Attila Batı Roma İmparatorluğu ile iyi ilişkiler kurmuş Doğu Romarsquoyı

hacirckimiyetine aldıktan sonra politikasını değiştirmiştir71

Doğu ve Batı Roma

İmparatorluklarırsquonı yenerek vergiye bağlamıştır

Attilarsquodan sonra uumlccedil oğlu sırası ile devletin başına geccedilmişler fakat babalarının

yerini tutamamışlardır Kuumlccediluumlk oğlu İrnek kendisine bağlı Hunlarrsquola birlikte

67

O doumlnemde Don Nehrirsquonin denize doumlkuumllduumlğuuml yere yakındı Buguumlnkuuml Batum yakınlarında

bulunmaktaydı Bkz Haussig age s32 ve 189 68

Ae s24 69

M Fahrettin Kırzıoğlu Kars Tarihi Taş Ccedilağlarından Osmanlı İmparatorluğursquona Değin ve

Ekleme 1534-1921 Yılları Kataloğu I İstanbul Işıl Mtb 1953 s68-76 Sakaİskit etnonimi

hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Fuzuli Bayat ldquoSaka Etnoniminin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Osman Karatay C1 S1 Ccedilorum KaraM Yay 2004 s1-9 70

Ali Ahmetbeyoğlu Avrupa Hun İmparatorluğu Ankara TTK 2001 s25 71

Ahmetbeyoğlu age s78

20

Karadenizrsquoin kuzeyine72

buguumlnkuuml Macaristanrsquoa ccedilekilerek bu devletin temellerini

atmış ve 889-1301 yılları arasında Macaristanrsquoa altın yıllarını yaşatacak olan Arpat

Hanedanırsquonın atası olmuştur Devletin dağılması ile Hunlarrsquoın bir kısmı Hazarlarrsquoa

bir kısmı Avarlarrsquoa katılmış bir kısmı da Slav Lacirctin Germen kavimleri iccedilinde eriyip

gitmiştir

Tabgaccedillarrsquodan sonra Buumlyuumlk Tuumlrk Hakanlığı tahtına oturan Avarlar 552rsquode

yerlerini Bumin Kağanrsquoın oumlnderliğindeki Goumlktuumlrklerrsquoe bırakmak zorunda kalınca

batıya ccedilekilmişler ve Avrupa Hunlarırsquonın terk ettiği topraklar uumlzerinde bir devlet

kurmuşlardır Doğu Avruparsquoda 505 yılında başlayan tarihi suumlreccedil en geniş topraklara

ulaştıkları 791 yılına kadar suumlrmuumlştuumlr Ccediloumlkuumlşleri 791 yılında Alman asıllı Frank

Kralı Şarlmanrsquoa yenilmeleri uumlzerine yine onun baskısı ile Hristiyanlığı kabullenmek

zorunda kalmaları sebebiyle olmuştur O tarihten sonra Franklarrsquoa bağlı basit bir

devlet olarak biraz daha yaşayıp daha sonra tarihin derin sayfaları arasında yerlerini

almışlardır

Avarlar da Kafkaslarrsquoın Tuumlrkleşmesinde Hunlar gibi pay sahibi olmuşlardır

Onların bir kolu Kuzey Kafkasyarsquoya yerleşip Muumlsluumlman olmuş ve buguumlnkuuml Dağıstan

Tuumlrklerirsquoni oluşturmuşlardır

Doğuda Aral Goumlluuml batıda Ukrayna guumlneyde Kafkasyarsquoyı iccediline alan geniş bir

sahada beş asır hacirckimiyet kuran Tuumlrk boyu Hazarlarrsquoın Tuumlrkistanrsquodan geldikleri

kabul edilmiş ve orada bulundukları doumlnemin kısa bir suumlresince Hunlarrsquoa tacircbi

olduklarına ihtimal verilmiştir73

Hazar uumllkesi oumlnceleri Terek havalisinde iken sonraları İdil Yayık Don ve

Kuban nehirlerinin suladığı ve o doumlnemin en oumlnemli ticaret yollarının birleştiği

havzada yer almıştır Guumlrcuuml kaynaklarına goumlre Hazarlar bu boumllgeye milattan oumlnceki

devirlerde gelmişlerdir

72

Ae s122 73

Uydu Yuumlcel age s20

21

Hazarlarrsquoın tam bağımsız bir devlet haline gelmeleri ise 630 yılında

olmuştur74

Devlet kurduktan sonra ilk muumlcadeleleri (641) o sırada yeni devlet kuran

(635) Bulgarlarrsquola olmuş Guumlney Rusyarsquodan Tuna Nehrirsquone kadar olan Bulgar

topraklarını sınırlarına katmışlardır (665) Bu doumlnemde ayrıca Arap-Hazar

muumlcadeleleri goumlruumllmuumlştuumlr H 31 (M 651-652) yılında Halife Hz Osman zamanında

Selmacircn b Rebicirca komutasındaki İslam orduları Derbendrsquoi aşarak Hazarlarrsquoın bu

sıralardaki başkentleri olan Belencerrsquoe kadar ilerlemişse de Hazarlar tarafından geri

puumlskuumlrtuumllmuumlşlerdir Belencerrsquoin Arap istilasına uğraması uumlzerine Hazarlar

başkentlerini Aşağı İdil havalisine nakletmişlerdir Bundan sonraki Arap-Hazar

muumlcadelesi 799rsquoda Harun Reşid doumlnemine kadar devam etmiş ve genelde Hazarlarrsquoın

başarılarıyla neticelenmiştir Bu başarılar Araplarrsquoı Kafkaslarrsquoda durdurmaya

yetmiştir

Hazarlar İdil Yayık Don ve Kuban gibi buumlyuumlk nehir havzaları uumlzerinde yer

alan uumllkelerinin coğrafi nimetlerini ticaricirc ve dolayısıyla siyasicirc avantaja doumlnuumlştuumlrmeyi

bilmişlerdir Su taşımacılığı yanında Harezmrsquo den Karadeniz sahillerine giden buumlyuumlk

kervan yolu ile ticaretin idaricirc ve malicirc hacirckimi olmuşlardır

Goumlk Tanrı dinine mensucircp iken diğer milletlerle girdikleri bu sıkı

muumlnacircsebetlerin bir sonucu olarak Muumlsluumlmanlık Hristiyanlık ve Musevilikle de

tanışmışlardır Halkı ccedileşitli dinlere mensup olan Hazar Tuumlrklerirsquonin Araplarrsquola

girdikleri muumlcadeleler sonunda barış istemek zorunda kalan Hazar Hakanı

İslacircmiyetrsquoi kabul etmiştir Fakat Araplarrsquoın ccedilekilmesinden sonra eski dinine geri

doumlnmuumlştuumlr Daha sonra ne zaman ve ne suretle olduğu bilinmemekle birlikte hakan

acircilesi ve idareci zuumlmresi Musevi olmuşlardır75

ldquoAraplara [Araplarrsquoa] boyun eğmek istemeyen Orta Asya halkları arasında

Hıristiyanlığın [Hristiyanlıkrsquoın] yayılması konusunda sanırım en buumlyuumlk faaliyet patrik

Timothei (780-819) zamanında yapılmıştı Onun tarafından Hazar sahili civarına goumlnderilen

74

Agm s783 75Uydu Yuumlcel age s25-28

22

misyoner Subhalyeşu oradan Orta Asya iccedillerine geccedilmiş ve Ccedilinrsquoe kadar gitmiştir Bilindiği

gibi Ccedilinrsquode henuumlz 636 yılında A-lo-ben tarafından teşkil edilmiş bir Nesturicirc topluluk vardı

Suumlryanilere [Suumlryanilerrsquoe] inanılırsa patrik Timotheirsquoye Hıristiyanlığa [Hristiyanlıkrsquoa]

kazandırdığı Tuumlrk hakanından ve diğer huumlkuumlmdarlardan bir mektup almıştırrdquo 76

ldquoIsaak

Sangari Hazar hakanı [Hakanı] Bulanrsquoa Karay dinini kabul ettirmeğe muvaffak olmuştu77rdquo

Hakanını taklit eden bir kısım halk da bu dini kabul etmiştir78

ldquoKarayrdquo adını alan bu Musevi Tuumlrkler Kırımrsquoda yaşarken duumlnyanın her

tarafına dağılmışlardır Hazar Hakanırsquonın hizmetinde tamamı Muumlsluumlman olan

Harezm birlikleri yer almakta idi79

920rsquode idacircreleri altındaki İdil Bulgarlarırsquonın

İslacircmiyetrsquoe girmeleri ile Hazar uumllkesi daha ccedilok Muumlsluumlmanlaşmıştır İslacircmiyetrsquoin İdil

Bulgarları arasında kabul goumlrmesi Harezmlilerrsquole yapılan ticaretin başarılı olmasıyla

yakından ilgilidir Hazarlar da diğer Tuumlrk boyları gibi savaşccedilı ve teşkilatccedilı idiler

Başta Bizanslılar olmak uumlzere Macarlar Ruslar İskandinavyalılar ve diğer Avrupa

kavimleri Hazarlarrsquodan ordu ve devlet teşkilacirctına dair ccedilok şey oumlğrenmişlerdir

Buguumlnkuuml Ukraynarsquonın başşehri Kievrsquoi Hazarlar kurmuştur Kafkasyarsquoda yaşayan

Karaccedilay Tuumlrkleri de Hazarlarrsquoın torunudur Hazar Denizirsquonin adı onlardan kalmıştır

Karai Tuumlrkleri Hazarlarrsquoın iccedilinde Karai misyonerlerinin de bulunduğu Kıpccedilaklar

arasında erimeleri sonucu ortaya ccedilıkan ve Karay Tuumlrkleri olarak da bildiğimiz

gruplardır Karai dinini benimsemelerine rağmen Tuumlrk karakterini muhafaza

etmişlerdir Dilleri Kıpccedilak Tuumlrkccedilesirsquodir80

Hazar Devleti iyice zayıfladığı bir sırada Bizans ve Ruslar tarafından

yıkılmıştır Uumllkenin buumlyuumlk boumlluumlmuuml doğudan gelen Oğuz Peccedilenek ve Kıpccedilak

Tuumlrklerirsquonin eline geccedilmiştir Dağıldıktan sonra Hazarlar basit bir devlet olarak

1016rsquoya kadar Kırımrsquoda varlıklarını devam ettirmişlerdir Kırım Tuumlrklerirsquonin ataları

bu Hazarlarrsquola onlardan daha oumlnce oraya gelmiş olan Bulgar Tuumlrklerirsquodir Kırım

76

Bartold Orta Asya s57 77

Simon Şişman ldquoİstanbul Karaylarırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S110 YX2 İstanbul TKAE Aralık1971

s90 Bkz DM Dunlop The History of the Jewish Khazars New Jersey Princeton University

Press 1954 s29 78

Şişman agm s90 79

Bartold Orta Asya s29

23

Tuumlrklerirsquone ldquoTatarrdquo denmesi ve Kazan Tuumlrkleri ile kardeş kabul edilmeleri bu Bulgar

muumlşterekliğindendir Sonradan Altın Ordu vasıtasıyla başka Tuumlrk boyları da Kırımrsquoa

yerleştirilmişlerdir

Bulgarlar Batı Sibiryarsquoda yaşamakta iken Hunlarrsquola birlikte İdil boylarına

gelen Onogurlarrsquodan inen bir Tuumlrk topluluğudurlar Bulgarlar iki kola ayrılmaktadır

Tuna Bulgarları ve İdil Bulgarları Bulgarlarrsquoın Kafkasyarsquoya inen bir kolu daha

vardır ki Balkar Tuumlrkleri bunların torunudurlar Yukarıda işaret edildiği gibi bir kol

da Kırımrsquoa uzanmıştır

Attilarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra oğullarıyla Hunlarrsquoa tacircbi kavimler arasında

meydana gelen muumlcadeleler sonucunda Attilarsquonın kuumlccediluumlk oğlu İrnek idacircresindeki

halk Orta Avruparsquodan Karadeniz kıyılarına ilerlemiştir Burada karşılaştıkları başka

bir Tuumlrk kavmi olan Ogurlar81

ile karışarak ldquokarışıkrdquo anlamındaki ldquobulgamakrdquo

fiilinden gelen82

Tuumlrkccedile ldquoBulgarrdquo ismiyle anılmaya başlamışlardır83

İşte

Bulgarlarrsquoın en eski ataları Ogur (Ugur) adıyla zikredilen Batı Tuumlrk boylarının bağlı

olduğu bu kitlelerdir Hunlar zamanında Urallarrsquoın doğusunda yaşayan bu kitleler

eski Ccedilinliler tarafından Ting-ling adıyla anılmışlardır84

XIV asra ait bir Bulgar vakayinamesinde verilen bilgiye goumlre Doğu Roma

İmparatoru I Anastasius (491-518) zamanında Bulgarlarrsquoın buumlyuumlk bir kuumltlesi

Tunarsquoyı geccedilerek Makedonyarsquoya yerleşmiştir85

80

Ahmet Goumlkbel Kıpccedilak Tuumlrkleri İstanbul Oumltuumlken Yay 2000 s338-339 81

Ogurlar Sarı-Ogur ya da Ak-Ogur(Saragur) Beş-Ogur (Bittigur) Altı-Ogur (Ultingur Altziagir)

Dokuz-Ogur (KutigurKutrigurKuturgurTukurgur) On-Ogur (Ungur HunugurOnugur) ve Otuz-

Ogur (UtigurUturgur) şeklinde isimlendirilen boy birliklerinden oluşmakta idiler Tarihleri MOuml II

yuumlzyıla kadar goumltuumlruumllen Ogurlar hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s199-200 82

Akdes Nimet Kurat IV-XVIII Yuumlzyıllarda Karadenizrsquoin Kuzeyindeki Tuumlrk Kavim ve

Devletleri Ankara Murat Kitabevi Yay 1992 s109 Fuumlsun Kara ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar

Devletirsquonin İktisadi Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S517-518 YXLIV İstanbul TKAE Mayıs- Haziran

2006 s155 83

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s197 Kara agm s155 84

Ahmet Taşağıl ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul İSAM Yay 2000 s472 85

Plamen S Tzvetkov ldquoTuumlrkler Slavlar ve Bulgarların Koumlkenirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s603 Fuumlsun Kara agm s156

24

VII asrın ilk yarısına gelindiğinde Bulgarlarrsquoın bir kısmı sınırları

Karadenizrsquoe dayanan Goumlktuumlrklerrsquoe bir kısmı da Kafkaslarrsquoa hacirckim olan Avarlarrsquoa

tacircbi yaşamakta idiler Avarlarrsquoın İstanbul kuşatmasındaki mağlubiyetiyle (626) guumlccedil

kaybetmesi ve I Goumlktuumlrk Devletirsquonde iccedil karışıklık (630-631) yaşanması Bulgar boy

beylerinin bağımsız hareket etmelerine yol accedilmıştır86

Bu Ogur kabilelerinin beyleri

daha sonra Kubrat87

Han oumlnderliğinde bağımsızlıklarını ilacircn ederek Buumlyuumlk Bulgarya

(Magna Bulgaria)rsquoyı kurmuşlardır (630)88

Heracleios devri Bizansrsquoı ile oldukccedila sıkı

muumlnacircsebetler kuran Kubratrsquoın 665 yılında oumlluumlmuumlnden sonra Buumlyuumlk Bulgarya

komşuları Hazarlarrsquoın baskısı sonucu parccedilalanmıştır89

A P Smirnov Bizans yazarı

Theophanesrsquoin bu konuyla ilgili kaydını şoumlyle aktarmaktadır

ldquohellipBulgarların [Bulgarlarrsquoın] ve Kotragların [Kotraglarrsquoın] huumlkuumlmdarı olduğu

soumlylenen Krobat (Kubrat) Konstantin devrinde vefat etti ve beş erkek ccedilocuğu kaldı O

(Kubrat) onlara (oğullarına) başka bir halkın koumlleleri olmamalarını ve her zaman kendileri

huumlkuumlm suumlrsuumlnler diye hiccedilbir zaman birbirlerinden ayrılmamalarını ve vatanlarını terk

etmemelerini vasiyet etti Onun oumlluumlmuuml uumlzerinden biraz zaman geccediltikten sonra beş oğlu

aralarında anlaşmazlığa duumlştuumller ve herkes kendi hacirckimiyetindeki halkıyla dağıldı Buumlyuumlk

oğul Batbayan90

ata topraklarının doğu kısmını alarak vatanında91

kaldı Kotrag92

adındaki

86

M İ Artamanov Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Ccedilev D Ahsen Batur 2bs İstanbul

Selenge Yay 2004 s217-218 Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I s92-93 Uydu Yuumlcel age s68 Dinccediler

Koccedil ldquoBulgar Boylarının Orta İdil Boumllgesine Goumlccediluuml ve Novinkovsk Kurganlarırdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S27 Ankara KaraM Yay Guumlz2010 s38 A Stratos

Byzantine Empire in the Seventh Century IV Amsterdam yy 1978 s98 Zeki Velidicirc Togan

Umumi Tuumlrk Tarihine Giriş 3bs İstanbul Enderun Yay 1981 s155 LN Gumileumlv Eski

Tuumlrkler ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 1999 s258-259 Osman Karatay ldquoKuber

Hanrsquoın Goumlccediluuml ve Tuumlrk İsimli Sırp Krallarırdquo Bilig 18 Ankara Ahmet Yesevi Uumlniversitesine Yardım

Vakfı 2001 s34-35 İsmail Mangaltepe ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul

Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları Ed Osman Karatay C3 SX Ccedilorum KaraM Yay Yaz

2006 s1-24 Ali Ahmetbeyoğlu ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S13 Ankara KaraM Yay Bahar 2007 s36 Koccedil agm

s38 87

Bulgar hakanları listesinde Kourrsquot Kourt Ccedilince transkripsiyonuyla Trsquou-ko-drsquoo-klakgt duo-

klogtDoulo Bizans kayıtlarında Kobratos Kuvratos adıyla zikredilmiştir Detaylı bilgi iccedilin bkz

Kafesoğlu agm s 202-203 V Beşevliyev Die Protobulgarischen İnschriften Berlin 1963

s318 Beşevliyev ldquoProto-Bulgarların Dinirdquo Belleten S34 Ankara TTK 1945 s 247-250 ve 252 88

Andras Rona-Tas ldquoKubrat Hanrsquoın Buumlyuumlk Bulgar Devletirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s625 Kara agm s156

Osman Karatay ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Tarihinin Ana Hatları ndashAltın Orda Oumlncesi Doumlnemrdquo Karadeniz

Araştırmaları S3 Ccedilorum KaraM Yay Guumlz 2004 s26 Koccedil agm s38 89

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s 203 90

Genellikle kısaca Bayan adıyla zikredilir

25

ikinci kardeş Don Nehrirsquoni geccedilerek buumlyuumlk kardeşinin karşısına yerleşti Doumlrduumlncuuml ve beşinci

kardeşler İster Nehrirsquoni ya da Tunarsquoyı geccediltiler ve onlardan biri Pannonyarsquoya Avarlara

[Avarlarrsquoa] gitti ve Avar Hakanırsquonın hacirckimiyetine girdi ve kuvvetleriyle orada kaldı diğeri

ise Ravennarsquoda Pentapolisrsquoe yerleşti ve Hıristiyan Kralırsquonın hacirckimiyetini tanıdı Sonra

Asparuh adındaki beşinci kardeş Dnyeper [Dinyeper] ve Dnyesteri [Dinyesterrsquoi] geccedilerek

Olgarsquoyı (bu nehirler Tunarsquodan daha kuzeydedirler) istila etti Tuna ve bu nehirler arasına

burayı tehlikesiz ve her taraftan aşılması guumlccedil olarak bilip yerleşti Zira burası oumlnden bataklık

diğer taraflardan ise nehirlerle ccedilevrili idi ve bundan dolayı ayrılarak zayıflayan halk iccedilin

duumlşmanlara karşı buumlyuumlk emniyet sağlıyordu

Onların beş parccedilaya ayrılmaları ve bu zayıflamadan dolayı oumlnceleri Sarmatya olan

Berdziliya uumllkesinin iccedilerisinden ccedilıkan buumlyuumlk Hazar kabilesi Kaspiy Denizirsquone (Hazar

Denizi) [Kaspiy Denizi (Hazar Denizi)rsquone] kadar buumltuumln uumllkeye hacirckim oldu ve ilk

Bulgaryarsquonın huumlkuumlmdarı buumlyuumlk kardeş Batbayanı [Batbayanrsquoı] kendi tebaası yaptı ve o

guumlnden beri ondan haraccedil alıyorhelliprdquo93

Oumlzetlersek parccedilalanan Bulgar Devletirsquonin kurucusu Kubratrsquoın buumlyuumlk oğlu

Bayan idaresindeki bir kısım halkı94

eski topraklarında (Kuban Nehri ve Azak Denizi

arasında) Hazarlarrsquoa tacircbi olurken oumlnemli miktardaki iki kısmı da farklı coğrafyalara

gitmişlerdir95

Bunlardan Otuz-Ogurlar İdil ile Kama (Ccedilolman) nehirlerinin birleştiği

sahaya giderek buranın yerli halkı Fin-Ugorlarrsquoı (Ccedileremis Mordva Zuryen Votyak

kavimleri vb96) ve oumlteki Tuumlrk topluluklarını idarelerine almışlardır

97 İkinci oğul

Kotrag kuzeye ccedilekilerek Guumlmuumlş (Kumis) Bulgar98

da denilen Dış Bulgarları99

(İdil

91

Vatanı olan Kuban Nehri ve Azak Denizi arasındaki topraklarda Hazarlarrsquoa tacircbi olmuştur Bkz

Erdoğan Merccedilil Muumlsluumlman Tuumlrk Devletleri Tarihi Ankara TTK 2000 s13 92

İdilİtil Bulgar Devletirsquonin temelini kurmuştur Bkz Emel Esin ldquoTuumlrk Tarihi Işığında Bulgaristanrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S187 YXVI İstanbul TKAE Mayıs 1978 s402 93

Theophanesrsquoin bu kaydının neredeyse aynısı başka bir Bizans yazarı Nikephorosrsquoun kısa tarihinde

de bulunmaktadır Peter B Golden Hazar Ccedilalışmaları ccedilev Egemen Ccedilağrı Mızrak İstanbul

SelengeYay 2006 s56-57 A P Smirnov Voljskie Bulgarı Trudı GİM Vıp XIX Moskova 1951

s9-10 Koccedil agm s39 94Merccedilil age s13

95 Nesimi Yazıcı ldquoİdil (Volga) Bulgar Hanlığında İslamiyetrdquo Genel Tuumlrk Tarihi II Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s671 Kara agm s156 96

Kara agm s156 97

Merccedilil age s13-14 98

Karatay ldquoDoğu Avrupa s44 99

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s203

26

Bulgarlarını)rsquonın uumlccediluumlncuuml oğul Asparukh (Asparuh) da Tuna Eski Bulgar Devletirsquonin

kurucusu (669-681) olmuşlardır100

Arkeolojik bulgulara goumlre Orta İdilrsquoe ulaşan Hazar boyları (Hazarlarrsquoa itaat

eden Bulgar boyları) Kama ağzına kadar İdilrsquoin her iki yakasına yerleşmişlerdir101

İdil Bulgar Devletirsquoni meydana getiren etnik unsurlar Eskil boyu haricinde daha oumlnce

Hazar Kağanlığı buumlnyesinde yer alan Tuumlrklerrsquodi İşte Hazarlarrsquoın baskısı altındaki

Bulgar goumlccedilebelerinin bir kısmı VII yuumlzyılın uumlccediluumlncuuml ccedileyreğinden geccedil olmamak uumlzere

Azakrsquoın yanındaki bozkırlardan Orta İdil Boumllgesirsquone doğru hareket etmeye

başlamışlardır102

Bu Tuumlrk boylarından Bulgarlar Bersulalar Eskiller Suvarlar ve

Barancarlar X yuumlzyılın başında Orta İdil Boumllgesirsquonde Bulgar boylar

konfederasyonunu meydana getirmişlerdir103

İlk Muumlsluumlman olan Tuumlrk devleti İdil boyunda yaşayan Kama veya Ccedilulman

adı ile de anılan Tuumlrklerrsquoin kurmuş oldukları Bulgar Devletirsquodir Bulgar

Tuumlrklerirsquonin İdil boyuna yerleşen kolu 920rsquolerde İslacircm dinini kabul etmişlerdir

Boumlylece onlar Doğu Avruparsquoda Tuumlrk-İslacircm kuumlltuumlruumlnuumln temsilcileri olmuşlardır104

Aynı zamanda Muumlsluumlman olmayan komşu Tuumlrklerrsquole de savaşmışlardır Mesela

Başkurtlar o sırada Hıristiyan olacakken Bulgarlar bunu engellemişlerdir İdil

Bulgarlarırsquonın devletleri Tuna Bulgarları gibi guumlccedilluuml olmasa da Muumlsluumlman olmaları

milliyetlerini korumayı başarmalarını sağlamıştır İslacircm memleketleriyle ve Ruslarrsquola

dostacircne muumlnacircsebetler kurmuşlar iyi ticaret ilişkileri sayesinde zengin olmuşlardır

İdil Bulgarları 965rsquoe kadar Hazarlarrsquoa tacircbi olmuş o tarihten 1237rsquoye kadar

bağımsız yaşamış ve o tarihten sonra da Altın Ordursquoya bağlı kalmışlardır Hanlığa

1400rsquolerde Timur son vererek Bulgar topraklarını kendi devletinin sınırlarına

100

Esin agm s402 101

Koccedil agm s40 İstvaacuten Zimonyi The Origins Of The Volga Bulgars Szeged yy 1990 p92-

93 102

Ş F Muhamedyarov Osnovnıe Etapı Proishojdeniya i Etniccedileskoy İstorii Tatarskoy

Narodnosti Moskova yy 1968 s8 İ R Tagirov İdil Bulgarları ccedilev İlyas Kamalov Avrasya

Fatihi Tatarlar Haz İlyas Kamalov İstanbul Kaknuumls Yayınları 2007 s38-39 Koccedil agm s40 103

Koccedil agm s40 F Ş Huzin Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya (X ndash Naccedilalo XIII

Vekov) İzdatelstvo Fest Kazan 1997 s45 Koccedil agm s40 104

Kurat age s115 Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s208 Uydu Yuumlcel age s73

27

katmıştır Buguumlnkuuml Kazan Tuumlrkleri İdil Bulgarları ile Kıpccedilaklarrsquoın torunlarıdırlar

kendilerine ldquoTatarrdquo denmektedir

Hazarlarrsquoın baskısı ile yerlerinden ayrılan Tuna Bulgarlarırsquonı 584 yılında

Attilarsquonın oğlu İrnekrsquoin torunlarından Kurt Han Macar Ovasırsquona getirmiştir Daha

sonra buguumlnkuuml Bulgaristanrsquoa inip devletlerini kurmuşlardır Avruparsquoda Bizans ve

Enduumlluumlsrsquoten sonra kurulan uumlccediluumlncuuml buumlyuumlk devlet olmuşlardır Balkanlarrsquoa yayıldıkccedila

Slavlarrsquola iccedil iccedile yaşamaya başlamışlar Tuumlrk nuumlfusun azlığı ve Bizans baskısı

neticesinde 864 yılında Hristiyanlığı kabul etmişlerdir Boumlylece zaman iccedilerisinde

Slavlaşarak Tuumlrkluumlklerini kaybetmişlerdir Tuna Bulgarlarırsquonın bağımsızlığına

1018rsquode Bizans Devleti tarafından son verilmiştir

Sekiz boy ve kırk obadan oluşan Peccedilenekler On Oklarrsquoın Tu-lu boyuna105

mensucircp idiler Peccedilenekler Issık Goumll ve Balkaş Goumlluuml civarında Hazar Hakanlığırsquona

bağlı olarak yaşarlarken Karluklar tarafından yerlerinden ccedilıkartılmış (766 yılı ve

daha sonraları106

) sırasıyla Aral Goumlluuml Hazar Denizi ve İdil kıyılarında bulunmuşlar

sonra Don kıyılarına daha sonra da Prutrsquou aşarak Karpatlarrsquoa ulaşmışlardır AN

Kuratrsquoa goumlre Peccedilenekler Ural Nehri ile Karpat Dağları arasında devlet

kuramamakla birlikte Doğu Avruparsquonın en guumlccedilluuml kabileler birliğini

oluşturmuşlardır107

N Khoniatesrsquoin ldquoHistoriardquo sında ldquoPeccedilenek kabileler birliğirdquonden

bahsedilir Bizans İmparatoru Ioannesrsquoin Trakyarsquoyı istila eden Peccedileneklerrsquoe

goumlnderdiği dil bilen elccedililer vasıtasıyla her biri kendi başkanlarına bağlı ccedilok sayıda

kabileden oluşan Peccedileneklerden hiccedil değilse birkaccedilını kendi tarafına ccedilekmeye

ccedilalışmıştır108

Aşağı Dinyester ve Tuna boylarına gelerek Doğu ve Balkan

Slavlarırsquonın sınır irtibatlarını kesmişlerdir Slavlarrsquoın Karadeniz sahiline inme

ccedilabalarının oumlnuumlnde acircdeta set oluşturmuşlardır109

Defalarca Tunarsquoyı aşıp Bizans

şehirlerini yağmalayarak Marmara kıyılarına kadar gelmişlerdir Kaynaklarda

105

Faruk Suumlmer Oğuzlar 5bs İstanbul TDAV 1999 s59 106

Ae 107

Akdes Nimet Kurat ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara

Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s746 108

Niketas Khoniates Historia ccedilev Fikret Işıltan Ankara TTK 1995 s9 109

Kurat agm s746

28

ldquoPeccedilenekler ilk defa olarak 915 de [915rsquote] Rus sahasına girdiler110

rdquodenilmektedir

Peccedilenekler buraya Greklerrsquoin (Bizansrsquoın) Bulgar Kralı Simeon (Symeon)rsquoa karşı

yardım talebi uumlzerine gelmişlerdir Rus yıllıklarında aynı yıl Greklerrsquoin

Peccedileneklerrsquoden yardım istemek iccedilin elccedili goumlnderdikleri Peccedilenekler gelince de birlikte

Bulgarlarrsquoın uumlzerine gittikleri kendi aralarında kavga ettiklerini goumlruumlnce de

topraklarına geri doumlnduumlkleri kaydedilmiştir ldquoYalnızca Peccedilenekler IX Yuumlzyıl sonu ile

X Yuumlzyıl başlarında şimdiki Guumlney Rusya bozkırlarına saf Tuumlrk unsurları

getirmişlerdirrdquo111

Bulgar Devletirsquonin dağılmaya yuumlz tutması ile Tuna civarına

ilerlemişlerdir XI yuumlzyılın ortalarına kadar Ruslarrsquola muumlcadeleleri ve tazyik

nedeniyle goumlccedil ederek Dinyeper havalisine yayılmışlardır112

Peccedilenekler daha sonra

ırkdaşları Kumanlarrsquoın da yardımı ile Bizans tarafından dağıtılmış ve zaman

iccedilerisinde erimişlerdir

Tuumlrklerrsquoin en doğuda Manccediluryarsquodaki boyu olan KumanKıpccedilaklar Doğu

Avruparsquoda devlet kuran bir diğer Tuumlrk boyudur Batı Goumlktuumlrk topluluklarındandırlar

Kumanlar Sibirya ovasında yaşarken 1017rsquolerde Orta Asyarsquoya 1030rsquolarda Aral

Goumlluumlrsquonuumln kuzeyine 1050rsquolerde de Yayık ve İdil Irmaklarını aşarak Doğu Avruparsquoya

gelmişler ve kendilerinden oumlnce gelen dağınık Tuumlrk kavimlerini de idacircreleri altına

alarak Hazarrsquodan Balkanlarrsquoa kadar uzanan bir devlet kurmuşlardır Arap

kaynaklarında Karadenizrsquoin kuzeyindeki geniş duumlzluumlğe ldquoDeşt-i Kıpccedilakrdquo yani

ldquoKıpccedilak Bozkırırdquo denmiştir Kıpccedilaklar başta Rus Ukrayna Bulgar Macar Romen

milletleri olmak uumlzere buumltuumln Avruparsquodaki milletlerin uumlzerine kuumlltuumlrlerinin derin

izlerini bırakmışlardır Batılı kaynaklar Kıpccedilaklarrsquoa Kuman demişlerdir Bu nedenle

KumanKıpccedilak adları birlikte anılmıştır X yuumlzyılın ortalarında İrtiş boylarında

yaşayan bazı Kıpccedilak boyları batıya doğru yer değiştirmişlerdir Kurat bu değişimin

916rsquoda Ccedilinrsquoin kuzeyinde ortaya ccedilıkan Kıtaylarrsquoın faaliyetleriyle

ilişkilendirilebileceği fikrindedir113

110

Kossanyi Bela ldquoXI-XII Nci Asırlarda Uzrsquolar ve Komanrsquoların Tarihine Dair rdquo Tuumlrkccedilersquoye ccedilev

Hacircmit Koşay Belleten VIII S29 Ankara TTK II Kacircnun 1944 s120 Uydu Yuumlcel age s99 111

Bartold Orta Asya s267 112

Bela agm s120 113

Guumllnisa Aynakulova ldquoGregoryen Kıpccedilaklarrsquoa Dairrdquo Belleten LXIX S256 Ankara TTK

Aralık 2005 s826 Kurat age s72

29

KumanlarKıpccedilaklar diğer Tuumlrk boylarından daha kalabalık olmalarına

rağmen kendilerini koruyamamışlardır Bunun iki sebebi vardır Vaktinde Muumlsluumlman

olamamaları ve halkın itirazsız kabul edeceği Oğuz (Mete) Hanrsquodan inme bir

hanedanlarının bulunmayışıdır 1223rsquode Doğu Avrupa hacirckimiyetini Altın Ordursquoya

kaptıran Kıpccedilaklar Ccedilin Hindistan Orta Asya Orta Avrupa Balkanlar Kafkasya

Anadolu Mısır Suriye gibi yerlere dağılmış buralardaki devletlerin youmlnetiminde

ordusunda kuumlltuumlr yapısında oumlnemli hizmetler goumlrmuumlşlerdir Bunların en muumlhimi de

Mısır Memlucircklerirsquodir Buguumln de Kıpccedilaklarrsquoın torunları Tataristan ve Başkurdistanrsquoda

yaşamaktadırlar

30

BİRİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ MANASI ve TUumlRK

TARİHİNDE AYNI ANLAMDA KULLANILAN KELİMELER

I Elccedili Kelimesinin Anlamı

Soumlzluumlk anlamı olarak elccedili

1Bir devlet tarafından diğerine goumlnderilen ve orada kendi devletini temsil

eden kimse sefir

2 Herhangi bir konuda uzlaşma sağlamak uumlzere karşı tarafa goumlnderilen

kimse aracı

3 Peygamber resul114

ldquoResulrdquo Arapccedila edebicirc metinlerde Allahrsquoın elccedilisi

anlamı dışında115

da kullanılmıştır

4 Bir devleti başka bir devlet katında temsil eden goumlrevli116

ldquoElccedilirdquo kelimesinin İngilizce karşılığı olarak kullanılan ldquoenvoyrdquo un terim

anlamı ldquoikinci dereceden diplomatik ajanrdquo şeklinde tanımlanmıştır Genel anlamı

ise ldquobir goumlrevle goumlnderilen kişirdquo demektir Latince ldquoablegatusrdquo un bir suumlruumlmuuml olarak

ldquoenvoyeacuterdquo kelimesi XVII yuumlzyılda genel kullanım kazanmıştır Yine İngilizce

ldquoAmbassadorrdquo olarak da kullanılmaktadır117

Kısaca bir uumllkedeki elccedililik binasına

dacirchil olan goumlrevliler ile oradaki sistemin baş youmlneticisi diyebileceğimiz ldquobuumlyuumlkelccedilirdquo

yi de iccediline alan bir anlamı ifade etmektedir

W Radlov ldquoAumllci = Elccedilirdquo diye vermiştir ki eski Tuumlrkccedilede ldquoalcialccedilirdquo olarak

da kullanılmıştır W Radlov Teleuumlt Altay Kırgız Osmanlı Tatar Tuumlrk lehccedilelerinde

114

Oumlrnekleriyle Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I Ankara MEB 1995 s817 115

AJ Wensinck ldquoResulrdquo İA IX İstanbul MEB 1964 s692 Emine Uyumaz Tuumlrkiye Selccediluklu

Devletirsquone Gelen ve Giden Elccedililer (XI yuumlzyılın sonu-XIV yuumlzyılın başları) İstanbul Bilge Kuumlltuumlr

Sanat 2011 s11 116

N S Aşukin Politika Soumlzluumlğuuml ccedilev Mazlum Beyhan İstanbul Sosyal Yay 1979 s72 117

A New Survey of Univercal Encyclopaeligdia Britannica pub William Benton vol8 Chicago

London Toronto yy 1768 p629-630

31

de bu şekilde geccediltiğini belirtmiştir Genelde ldquogoumlnderilenrdquo manasınadır Kandan aumllci

keldi Handan Huumlkuumlmdardan elccedili geldi118

W Chas ve Jr Freemanrsquoa goumlre buumlyuumlkelccedili ldquoKendi devletinin yerleşik bir

temsilcisi olarak yabancı bir devlet veya uluslararası organizasyona aracılık eden

genellikle ldquoOlağanuumlstuuml ve Tam Yetkili Temsilcirdquo statuumlsuumlnuuml taşıyan ve bir elccedili

tarafından kendisine yardım edilen en yuumlksek makamdaki diplomatik goumlrevli 119

rdquodir

G Evans amp J Newnhamrsquoın buumlyuumlkelccedili tanımı ldquoEgemen bir devletin

genellikle bir başka devlette ikamet eden diplomatik temsilcisi veya muumlmessili

Uluslararası ilişkiler nasıl devletlerarasındaki iletişim sisteminin ifadesi anlamına

geliyorsa buumlyuumlkelccedililik fikri de onun bu sistemi muumlmkuumln kılan en temel aracıdırrdquo120

şeklindedir

AE Dağrsquoa goumlre ise ldquoGoumlrevli bulunduğu yabancı uumllke nezdinde kendi devlet

başkanını temsil eden en uumlst duumlzey diplomatrdquotır İki uumllke arasındaki ilişkileri

emrindeki elccedililik personeli ile yuumlruumltuumlr 121

Oumlzel anlamda elccedili sadece bir huumlkuumlmete veya uluslararası organizasyona

değil sık sık sorun olan konulara da aracılık eden belirli bir portfoumlyuuml olmayan

kişidir122

Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuumlrdquonde kısaca ldquooumlzel elccedilirdquo diye

belirtilen kişiler oumlzel bir goumlrevle goumlrevlendirilip goumlrevi yerine getirmesiyle elccedililik

goumlrevi sona eren elccedililerdir Oumlzellikle kriz doumlnemlerinde uumllkeler arasında oumlnemli

fonksiyonları olan oumlzel elccedililer uumllkelerin kendilerini veya uyguladıkları politikayı

daha iyi anlatmak iccedilin sık başvurdukları yollardan biridir123

M Nowruzirsquoye goumlre

118

Wilhelm Radlov Versuch Eines Woumlrterbuches Der Tuumlrk-Dialecte I Gravenhage Mouton amp

Co ` s 1960 s828-829 119

W Chas-Jr Freeman The Diplomatrsquos Dictionary Washington DC United States Institute of

Peace Press 1997 p13 120

Graham Evans amp Jeffrey Newnham Uluslararası İlişkiler Soumlzluumlğuuml ccedilev H Ahsen Utku İstanbul

Goumlkkubbe 2007 s111 121

Ahmet Emin Dağ Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuuml İstanbul Anka Yay 2004 s28 122

Chas-Freeman age s13 123

Dağ age s29

32

oumlzel elccedili ldquoHiccedilbir uumllkeye atanmaz fakat herhangi bir zamanda ve herhangi bir yerde

uumllkesini temsil etmek uumlzere goumlrevlendirilebilirrdquo124

ldquoYetkili elccedilirdquo tabiri temsil ettiği devlet adına anlaşma imzalamaya yetkisi

olan elccedililer iccedilin kullanılmaktadır125

ldquoTanınmış elccedilirdquo ise guumlven mektubu verilmiş elccedili126

demektir

Elccedililik goumlrevinin Tuumlrk tarihine yansıması ccedileşitli Tuumlrk boylarında kendini

goumlstermiştir Mesela ldquoTuumlrkler devletlerarasında gidip gelen Kağan elccedililerine

bizimki gibi ldquoElccedilirdquo derlerdi Adi ldquoHabercirdquo ve casuslara Koumlruumlg tıl tıgrak Aileler

arasında haber goumltuumlruumlp getirenlere Yazıgccedilı Halka huumlkuumlmdarın habelerini

[haberlerini] bildiren tellallara da ldquoOkccedilırdquo adını verirlerdi Sarayda bir de ldquoTartıgccedilırdquo

denen davetccedilirsquoler [davetccedililer] vardırdquo127

780 yılından sonraki Uygurlarrsquoa işaret eden ldquoaltı beyin halkırdquo veya ldquoaltı

kabileden teşekkuumll eden halkrdquo ın beyleri ve ldquoalcirdquosi El-tu-gan-tutuk idi Uygurlarrsquoda

ldquoalcirdquo kelimesi ldquoelccedilirdquo ve ldquotemsilcirdquo anlamı taşımaktaydı128

ldquoEski Uygur Tuumlrkccedilesi

Soumlzluumlğuumlrdquonde ldquoaumllrdquo=il ldquoaumllccedilirdquo 1 ilccedili129

olarak goumlsterilmiş olup ldquoilrdquoin aynı zamanda

ldquoşehzadelere verilen bir unvan130

rdquo olduğu belirtilmiştir Eski Uygurlarrsquoda ldquoElccedili

sefirrdquo anlamınındaki ldquoilccedilirdquo kelimesi ldquoilccedili bilgaumllaumlr131

rdquo şekliyle ldquodiplomatlarrdquo

manasını taşımıştır ldquoİl aumlbirdquo ldquohuumlkuumlmet konağırdquo ldquoilig kanrdquo ldquokral padişahrdquoldquoilig baumlgrdquo

ldquoşehade kralrdquo ldquoilkuumlnrdquo ldquohal millet bodunrdquo ldquoil oumlrginrdquo ldquosarayrdquo ldquoiltaumlbaumlrrdquo ldquohuumlkuumlmdara

bağlı yuumlksek devlet memuru ruumltbesirdquo şeklinde Uygur tabirlerinde de kullanılmıştır132

124

Mehdi Nowruzi A Dictionary of Political Terms Second Edition Iran Ney Publishing House

1379 p13 125

Dağ age s29 126

Ae s28 127

Bahaeddin Oumlgel Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları II İstanbul MEB 1971 s107 128

LN Gumileumlv Eski Tuumlrkler ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2007 s513 129

Ahmet Caferoğlu Uygur Tuumlrkccedilesi Soumlzluumlğuuml Ankara TDK1968 s70 130

Ae s91 131

Ae s92 132

Ae s92-93

33

RG Kuzeyev Başkurtlarrsquoın boy-kabile teşkilatı hakkında bilgi verirken

kuzeydoğu Başkurtlarırsquonın ldquoboyrdquo iccedilin ldquoilrdquo soumlzcuumlğuumlnuuml kullanmayı tercih ettiklerini

ancak bundan daha geniş bir anlamı olan ldquoilrdquo teriminin ldquokabilerdquo ve ldquouumllkerdquo iccedilin de

kullanılabileceğini belirtmiştir133

Aşağı Belı Başkurtlarırsquondan Gere boyunun yerleştiği Belı Nehri Boumllgesi ldquoİl-

Gererdquo yani ldquoGere yurdurdquo olarak adlandırılmıştır134

Peccedileneklerrsquole etnik akrabalığı birccedilok verilerle teyit edilen Deşt-i Kıpccedilakrsquota

Kıpccedilaklarla hem muumlttefik hem rakip boy olan KanglılarKanlılar arasında oumlnderlerine

ldquoil başırdquo tabiri kullanılmakta idi135

II Elccedili Kelimesinin Etimolojisi

Elccedili kelimesinin etimolojisini oluşturan ldquoel ya da ilrdquo kelimesinin ne anlamı

ifade ettiği ile ilgili farklı goumlruumlşler mevcuttur Kapalı bir ldquoerdquo sesi ile soumlylenen ldquoelrdquo

kelimesi eski Tuumlrk lehccedilelerinden beri guumlnuumlmuumlze dek yaşayan en eski Tuumlrkccedile

kelimelerden biridir Ancak buguumln eski Tuumlrkccedilede kullanılan anlamı yanında

ldquoyabancı el başkasırdquo manasına da gelmektedir

LN Gumileumlvrsquoun verdiği bilgiye goumlre SY Malov W Radlov Melioranski

VV Barthold V Thomsen ve Hirth ldquo elrdquo kelimesinin ldquokabile birliğirdquo ve ldquodevlet

halkrdquo anlamlarını taşıdığı fikrinde olmuşlardır Bernctam ise ldquoaristokrat yapının ve

geleneksel kabile teşkilacirctının şekillendirdiği farklı kabilelerin aristokrat sınıfının

birleşimirdquo şeklinde ifade etmiştir Ayrıca ldquodevlet teşkilacirctı halk milletrdquo anlamlarında

da kullanılan bu kelimenin tarihte ldquoTuumlrkrdquo tanımlaması iccedilin de kullanıldığını

belirtmiştir136

133

RGKuzeyev İtil-Ural Tuumlrkleri ccedilev Arif Acaloğlu İstanbul Selenge Yay 2007 s70 134

Ae s363-364 135

Ae s365

34

LN Gumileumlv SPTolstovrsquoun ldquoel ldquo kelimesine ldquodevletrdquo manasını vermesini

politik anlamda doğru fakat mahalli anlamda yanlış kabul etmektedir 137

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquoilrdquo kelimesi ldquomemleket uumllke devletrdquo anlamında

kullanılmıştır Fakat aynı eserin bazı yerlerinde ldquodevletrdquo kelimesinin kullanıldığı da

goumlruumlluumlr138

- ldquoBu saklık bile koumlr ilin başladı kutı kuumlnde arttı oumlruuml yokladı Bak boumlyle

tedbir ile memleketini idare etti saadeti guumlnden guumlne arttırdquo

- ldquoBu saklık odugluk bu il işinge toumlzuuml asgı boldı uzun yaşınga Devlet

işindeki bu tedbir ve uyanıklık devletin uzun muumlddet devamı iccedilin daima faydalı

olmuşturrdquo

- ldquoİlig saklıkı kıldı ilke asıg bu asgı bile boldı ilde tatıg Huumlkuumlmdarın ihtiyatlı

olması memlekete fayda getirir bu fayda ile memlekette huzur temin edilirrdquo

-ldquoİlin itti tuumlzdi bayudı bodun Memleketi tanzim etti halkı zenginleştirdquo

- ldquoDua arttı ilde koumlr edguuml atı Memlekette ona dua eden ccediloğaldı nacircm

kazandırdquo

- ldquoOumlkuumlş il tutayın tise ay ilig uumlccedil iş kılgu oumltruuml yetilse elig Ey huumlkuumlmdar birccedilok

memleketi elde etmek istersen şu uumlccedil işi yaprdquo

D Karakurt ldquoEl Yurt vatan demektir İl (Elİl) Şehir vilayet demektir139

rdquodiyerek ldquoelrdquo ve ldquoilrdquo kelimelerini farklı anlamlardaymış gibi goumlstermiştir ldquoYurt

vatan devletrdquo anlamında kullanılan ldquoelrdquo ldquoilrdquo kullanımıyla da bilinmektedir Buguumln

ldquoşehir vilayetrdquo anlamında kullanılan ldquoilrdquo kelimesi de bunun bir yansımasıdır Keza

ldquoBir boumllgenin youmlnetimini elde bulunduranrdquo anlamındaki ldquoel beyi140

rdquo de boumlyledir

136

Gumileumlv age s134 137

Ae s136 138

Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin Reşit Rahmeti Arat 5bs Ankara TDK 2007 s58

58 59 59 60 223 Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II Ccedileviri ccedilev Reşit Rahmeti Arat 8bs

Ankara TTK 2003 s42 42 42 42 43 156 Beyitler 438 440 448 449 459 2068 139

Deniz Karakurt ldquoTuumlrk Soumlylence Soumlzluumlğuuml Accedilıklamalı Ansiklopedik Mitoloji Soumlzluumlğuumlrdquo (Ccedilevrimiccedili)

http uploadwikipediaorgwikipediatr000TurkSoylenceSozlugupdf 20 Nisan 2012 140

Muumljgacircn Uumlccediler ldquoFolklorumuzda El (İl)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9 Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm

Bakanlığı Yay Şubat1981 s50

35

ldquoYurt uumllke vatanrdquo anlamında kullanıldığında ldquobizim ellerrdquo ldquogurbet ellerrdquo

ldquoyad ellerrdquo şeklinde ifadesini bulmaktadır Uzun zaman uzak diyarlarda kalanlar iccedilin

kullanılan ldquoYemen ellerinde Veysel Karanicircrdquo deyimindeki ldquoelrdquo soumlzcuumlğuuml de bu

anlamdadır141

Yenisey Uyuġ Tarlaġ Yazıtırsquonda ldquoelrdquo ve ldquoelccedilirdquo kelimeleriyle ilgili şu

cuumlmleler yer almıştır ldquo atım El Tugan tutuk ben tengri elimke elccedilisi ertimhelliprdquo (adım

El Tugan tutuk ben ilacirchi elimin elccedilisi idimhellip)142

Eski Tuumlrk yazıtlarında ldquodevletrdquo anlamını ifade eden ldquoilelrdquo terimi asırlardır bu

ilk manasını muhafaza etmiştir Bunun yanında terimin anlamıyla ilgili ccedileşitli

goumlruumlşler bulunmaktadır Ebulgazi Bahadır Han ldquoilrdquoin uruklardan kurulduğunu dile

getirmiştir143

K Brockelmann ldquoegemenlik devlet halkrdquo anlamındaki ldquohersschaft

reich volkrdquo kelimeleriyle ifade etmiştir Av Gabain de ldquoilrdquoi ldquouumllke imparatorlukrdquo

anlamındaki ldquoreichrdquo ve ldquoiktidar veya huumlkuumlmetrdquo anlamındaki ldquohersschaftrdquo

kelimeleriyle accedilıklamıştır144

Ancak buguumln ldquoilrdquo ldquoyabancı yadrdquo anlamını ifade eden

ldquoelrdquo kelimesi ile aynı anlamı taşımamaktadır145

ldquoİlrdquo terimi ldquohalkrdquo anlamındaki ldquokuumlnguumlnrdquo ile birlikte kullanıldığında ldquohalk

memleketrdquo anlamını yuumlklenmiştir

İlguumlnuuml var başına şah turur

Benim dahi halimden agacirch turur146

Elccedili kelimesi iccedilin Tuumlrkiyersquodeki halk ağızlarında tespit edilen kelimeler

ldquodeğme kebiccedili ve sayıl 147rdquodır ldquoKebiccedilirdquo Elccedili kelimesinin (Karaccedilay Tokat)148

141

Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I İstanbul TDK1992 s448 142

Huumlseyin Namık Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları III s31 Abduumllkadir İnan ldquoEski Tuumlrklerde ve

Folklorda ldquoAntrdquordquo Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK 1968 s634 143

İnan ay s635 144

Av Gabain Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara 1988 s78 145

İnan agm s636 146

Tanıklariyle Tarama Soumlzluumlğuuml II Ankara TDK 1965 s528 İnan ay s636 147

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi V Ankara TTK 1957 s125

36

youmlresinde kullanıldığı kaydedilmiştir ldquoŞefaatccedili yardımcırdquo anlamındaki

ldquoyalvaccedilrdquo kelimesinin de ElbistanKahramanmaraşrsquota kullanıldığı

belirlenmiştir149 ldquoHabercirdquo manacircsındaki ldquosavcırdquo kelimesinin ise Ordursquoda

kullanıldığı kayıtlıdır150

Mitolojide ldquosavacırdquo kelimesi ldquopeygamber Tanrırsquonın elccedilisi habercisi kitap

getirmemiş peygamber nebirdquo anlamına gelip ahilikte hemen her peygamber bir

mesleğin piri kabul edilmiştir151

ldquoYalvaccedilrdquo Yalvamak fiilinden gelir Yakarmak haber vermek anlamlarını

taşır152

Resul peygamber Tanrırsquonın habercisi kitap getirmiş olan elccedili ile eş

anlamlıdır153

ldquoYalvamakrdquo fiili ise ldquoyalvarmakrdquo fiili ile aynı koumlkten gelir ldquoRisalet etmek

peygamberlik etmek Tanrırsquodan haber getirmekrdquo manacircsındadır154

Yazıtlarda ldquoilrdquo soumlzuumlnuumln ldquokağanrdquodan oumlnce gelmesi eski Tuumlrklerrsquoin devlete

verdiği oumlnemin bir işaretidir ldquoilrdquo kelimesi Tuumlrk tarihi suumlrecinde birccedilok farklı

anlamda da kullanılmıştır Ccedilincersquoden Tuumlrkccedilersquoye pek ccedilok kitap tercuumlme eden eski

Tuumlrkler Ccedilincersquodeki ldquokuoguordquo şeklinde telaffuz edilen karakterin tam karşılığı olarak

ldquoilrdquo kelimesini kullanmışlardır Ccedilince ldquoguordquo kelimesi sınırları milleti ve huumlkuumlmdarı

olan bir toprak parccedilasını tanımlıyordu Eski Tuumlrklerrsquoin ldquoilrdquo kelimesi de tam olarak bu

anlamı vermekte idi Arapccedilarsquodaki ldquodevletrdquo soumlzuuml de buguumlnkuuml bizim kullandığımız

anlamı değil eski Tuumlrklerrsquode olduğu gibi Tanrı tarafından verilen iyi talih ve şansa

işaret ediyordu Nitekim eski Tuumlrklerrsquode ilin Tanrı tarafından verildiği duumlşuumlncesi

hacirckimdi155

148

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi II Cumhuriyet Matbaası İstanbul TDK1941

s863 149

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi III Ankara TTK 1942 s1468 150

Tuumlrkiyersquodehellip III s1994 151

Karakurt age s110 152

Ae s231 153

Ae s230 154

Ae s231 155

Oumlgel age s48-50

37

İlk kez 697 tarihli Ccediloyr Yazıtırsquonda ldquoelterişilterişrdquo unvanında goumlruumllen ldquoelilrdquo

kelimesi runik harfli diğer eski Tuumlrk yazıtlarında da elle-ille- elsire- ilsire- elsiret-

ilsiret- elligilligeligilig şeklinde kullanılmıştır ldquoilrdquo kelimesini İngilizce ldquokrallık

uumllkerdquo anlamındaki ldquorealmrdquo ile bağdaştıran SG Clausonrsquoa goumlre anlamı ldquobağımsız bir

youmlneticinin oluşturup idare ettiği siyasicirc bir birim156

rdquodir ldquoBarışrdquo ve ldquokonfederasyonrdquo

olmak uumlzere iki anlamı olduğu duumlşuumlncesindeki G Doerfer ise ldquokonfederafif siyasal

teşekkuumll anlamını barış ve uyum iccedilinde yaşayan boyların bir araya gelmesiyle

ilişkilendirir157

rdquo Erdalrsquoa goumlre eski Tuumlrkccedilersquode biri İtil Bulgarcasırsquonda ldquoielrdquo ve

Ccediluvaşccedilarsquoda ldquoyalrdquo ldquokoumlyrdquo olarak bulunan ldquoboy kabile boumllgerdquo anlamındaki ldquoelrdquo diğeri

Karahanlı dilindeki ldquoiki bey arasındaki barışrdquo anlamında kullanılmış olan ldquoelrdquo olmak

uumlzere iki homonim soumlz konusudur158

I Zimonyi ldquoegemen devlet buumlyuumlk devlet

devlet imparatorlukrdquo anlamını taşıdığı fikrindedir159

TTekin ldquouumllke devletrdquoe ek

olarak ldquohalkrdquo anlamını da verirken diğer bilim adamları bu anlamın XI yuumlzyıldan

sonra geliştiği goumlruumlşuumlndedirler160

XI yy dil yadigacircrlarından ldquoDivanuuml Lugat-İt-Tuumlrkrdquo te ve eski Kıpccedilak

soumlzluumlklerinde iki ayrı ldquoelrdquo maddesi bulunduğu gibi Başkurt dilinde de ldquoilrdquo olarak

zikredilen ayrı ayrı maddeler bulunmaktadır ldquoBaşkurt Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacuterdquo den

verilen bilgiye goumlre ldquoilrdquo kelimesinin anlamları ldquo1 Belli bir sınırı halkı ve youmlnetimi

olan devlet 2 (veya tıvgan il) Bir kimsenin doğup buumlyuumlduumlğuuml yaşadığı yer vatan 3

Halk 4 (ağızlarda) Koumly 5 Bal arıları topluluğu bir araya gelmiş organize olmuş

halk 6 Barış olarak sıralanabilir Ayrıca kelime ccedileşitli deyim ve ibarelerde şoumlyledir

ldquoSit ilrdquo ldquoyabancı devlet yabancı yer yad elrdquo ldquoil agacirchırdquo ldquoyuumlksek ruumltbeli nuumlfuzlu

kimserdquo ldquoil azamattarırdquo ldquouumllkede akıllı oluşu iyi bir meslekte bulunuşu cesareti ile uumln

156

Hatice Şirin User ldquoEski Tuumlrkccedileden Başkurtccedilaya Kent Konut İkamet Nomenclaturası

Uumlzerine Notlarrdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s301 157

User age s301 Gerhard Doerfer Tuumlrkische und mongolische Elemente im Neupersischen

Wiesbaden Franz Steiner Verlag TMEN II 653 158

User age s301-302 M Erdal ldquoDie Tuumlrkisch-mongolischen titel Elxan und Elčirdquo Altaic

Berolinensia The Concept of Sovereignty in the Altaic World PIAC 34th Meeting Wiesbaden ty

p81-99 159

User age s302 Istvaacuten Zimonyi ldquoBodun und El im Fruumlhmittelalterrdquo Acta Orientalia

Academiae Scientiarum Hung vol 56 (1) 57-59 160

User age s302 Talat Tekin Orhon Yazıtları Ankara TDK 1988 s133

38

yapmış kimselerrdquo ldquoil avızırdquo ldquohalkın konuşma dilirdquo ldquoil ayağı hil bulıvrdquo ldquo(karanlık

ccediloumlkuumlp insanlar uykuya daldıktan sonra) sessizlik huumlkuumlm suumlrmesirdquo ldquoil gariberdquo

ldquomemleketinden ayrılıp uzakta yaşayan kimserdquo ldquoil karttarırdquo ldquogoumlrmuumlş geccedilirmiş

insanların huumlrmetini kazanmış akıllı ihtiyarlar aksakallarrdquo ldquoilden sıkkanrdquo ldquoyoldan

ccedilıkmışrdquo ldquoil oumlstoumlrdquo ldquohalk iccedili halk arasırdquo161

ldquohellipTuumlrk bodun illeduumlk ilin ıccedilgını ıdmışrdquo cuumlmlesiyle Kuumll Tigin ve Bilge Kagan

Yazıtlarırsquonda Ccedilin milletinin aldatıcılığını kullanarak bey ile halkın arasını accedilması

nedeniyle Tuumlrk milletinin uumllkesinin elinden ccedilıktığı ifade edilmiştir162

Yine Kuumll Tigin

Yazıtırsquonda Bumin ve İstemirsquonin kağan olduktan sonra Tuumlrk milletinin uumllkesini

toumlresini idare ettikleri duumlzenledikleri ldquohellipTuumlrk bodunung ilin toumlruumlsin tuta birmiş iti

birmişrdquo soumlzleriyle yer almıştır163

Yazıtlarda ldquoİlsiremiş kagansıramış bodunıghelliprdquo yani ldquoilsizleşmiş

kağansızlaşmış halkhelliprdquo ifadesiyle başlayan cuumlmlede de ldquoilrdquo soumlzcuumlğuumlnden tuumlremiş bir

kelime goumlze ccedilarpmaktadır164

ldquoElig toumlruumlg yegedi kazgantımrdquo cuumlmlesinde ise ldquouumllkerdquo

manasında ldquoeligrdquo kelimesi kullanılmıştır165

Devlet elil denilen Tuumlrk boylar birliğinden oluşmaktaydı R Giraud bu

terimi [Fransızca] ldquoegravetatrdquo anlamına gelmesine rağmen ldquoimparatorlukrdquo veya

ldquoimperiumrdquo olarak tercuumlme etmiştirrdquo166

İ Kafesoğlu da167

ldquoil (eacutel)rdquo kelimesinin

ldquomuumlstakil topluluk devletrdquo anlamı yanında ldquoimparatorlukrdquo anlamını da taşıdığını

belirtmiştir

H Salmanrsquoa goumlre kitabelerde ldquoilrdquo ldquoduumlzenli devletrdquo anlamına gelip bu oumlzellik

Tuumlrgiş devletlerinde de mevcuttu Tuumlrk ldquoilrdquo ini meydana getiren şartlar siyasicirc

161

User age s302 Red İM Agişev EF Bişiyev GD Zeynullina Başkurt Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacute

Meskev yy 1993 162

Saadettin Goumlmeccedil ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara Ankara Uumlni DTCF Tarih

Boumlluumlmuuml 1997 s82 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 4-7 Bilge Kağan Yazıtı Doğu 5 163

Goumlmeccedil ay s82 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 1-2 164

Goumlmeccedil agm s86 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 13-14 165

Goumlmeccedil ay s86 Bilge Kagan Yazıtı Doğu 36 166

Peter B Golden Hazar Ccedilalışmaları İngilizceden ccedilev Egemen Ccedilağrı Mızrak İstanbul Selenge Yay

2006 s51 167

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s227

39

istiklacircl uumllke (toprak) halk ve toumlre idi168

Bu unsurlardan bir tanesi dahi eksik

olamazdı Boy beyleri ve bodun yabguları yasama ve yuumlruumltme sorumluluklarını ldquoilrdquo

in başındaki kağana intikacircl ettirir boumlylece ldquoilrdquo in buumltuumln işleri kağan aracılığıyla

meclislere devredilirdi

ldquoİlrdquo kelimesi ldquobarışrdquo ı da ifade ediyordu Boyları birleştiren toparlayan

barış ve huzur ortamını sağlayan kişiye de ldquoilterişrdquo unvanı verilmesi Goumlktuumlrklerrsquoden

beri suumlregelen bir gelenekti169

Dede Korkutrsquota ldquoOğuzelirdquo biccediliminde kullanılan ldquoilrdquo kelimesi siyasicirc teşekkuumlle

sahip Oğuz uumllkesi manasında olup V Thomsen da eski Tuumlrkccedilersquode ldquoelilrdquo in ldquosiyasicirc

bakımdan muumlstakil muntazam ve teşkilacirctlı bir milletrdquo anlamında kullanıldığı

goumlruumlşuumlndedir F Suumlmerrsquoe goumlre destanlarda geccedilen Oğuzeli XI yuumlzyılda Karaccediluk

Dağlarırsquonda yaşayan Oğuzlarrsquoın yurdudur170

Z Goumlkalp ldquoilrdquo in asıl manasının ldquosulh 171

rdquo olduğu fikrini ldquoEski Tuumlrk

dininde Tuumlrk Tanrısı barış ve barışıklık tanrısı idi Tuumlrk dininin mahiyetini goumlsteren

il kelimesi barış manasına geliyordurdquo diyerek accedilıklamıştır ldquoFilan beğ falan beğle

İl oldu = sulh oldu demektir172

rdquo şeklinde bir oumlrnek de vermiştir Buna goumlre ldquoİlcirdquo

(barışccedilı) demek olduğu gibi ldquoİlhanrdquo ldquoBarış Hakanı sulh dinin yayıcısırdquo demekti173

Cengiz Han doumlneminde ldquoilrdquo soumlzuuml ldquoşube hanlığırdquo anlamında kullanılmış ldquoilhanrdquo

ldquoİlhanlırdquo isimleri de temellerini bu anlayıştan almışlardır174

İlk Tuumlrk Kağanı Bumın

diğer kabileleri birleştirip Ju-janları mağlup ettikten sonra ldquohalkların huumlkuumlmdarırdquo

demek olan ldquoil-hanrdquo unvanını almıştır Reşiduumlddin Fazlullahrsquoın yuumlklediği Farsccedila

168

Huumlseyin Salman Tuumlrgişler Başvuru Kitapları Dizisi53 Ankara TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay

1998 s103 169

Salman age s 16 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s246 170

Uumlccediller Bulduk ldquoDede Korkut Oğuz Elleri ve Kafkaslarrdquo TAD XVIII S29 Ankara 1997 s249

Suumlmer age s373 171

Ziya Goumlkalp Tuumlrk Toumlresi İstanbul Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml 1975 s50 172

Goumlkalp age s50 173

Ziya Goumlkalp Tuumlrkccediluumlluumlğuumln Esasları Haz Mehmet Kaplan 5bs İstanbul MEB 2004 s40 ve

154 174

Oumlgel age s60

40

karşılığı ldquoil fethedenrdquo anlamında ldquoil kerdenrdquo (bir şeyin bir parccedilasını bir yerden

koparıp almak manasındaki) ldquokertmekrdquo fiilinden gelmektedir175

ldquoİl-teberrdquo unvanı ldquoyabgurdquodan daha duumlşuumlk derecede idi Nitekim Goumlktuumlrk

Devletirsquonin yıkılışından sonra Karluk il-teberi yabguluğa terfi etmiştir VV Bartold

da bunu ldquoElteber unvanı kağanın ducircnunda idi ve bağımsız siyasi [siyasicirc] hayatı

olmayan kuumlccediluumlk halk oumlbeklerinin youmlneticilerine verilirdi 176

rdquo diyerek doğrular P

Goldenrsquoın Gerdicirczicircrsquoden verdiği bilgiye goumlre ldquohellip(kağanlık tahtına) oturan ilk Karluk

ylmacirclmsn Cabğucircye (il-almış yabgu) idirdquo Pritsak bu yabgunun Bilge Kuumlr (Kuumll)

Kadır Han olduğunu oumlne suumlrmuumlştuumlr177

Ermenicersquode Xat lsquoirlit lsquober = Qadır il el taumlbaumlr

şeklinde okunan bu unvan Tuumlrk halkları iccedilinde oldukccedila geniş kullanım alanına sahip

olup huumlkuumlmdara bağlı vassallere de verilebilmekte idi178

Hazarlarrsquoda ırsi olarak

geccedilen bir Tuumlrk unvanı olan ldquoEl-Tebirrdquo unvanlı haraccedil oumldeyen (tacircbi olan) youmlneticiler

bulunmaktaydı179

Alprsquoilutrsquouer (Alp il teberAlp il tıwar Alp il tewaumlr Oğurca

ldquoyıltavarrdquo şeklinde telaffuz edilir)VII yuumlzyılın sonlarında Kuzey Kafkasya

Hunlarırsquonın youmlneticisi ve Hazar melikinin vassali olarak zikredilmektedir Etnik

bakımdan bir Hazar olup olmadığı bilinmemekle birlikte Batı Goumlktuumlrklerirsquonde

otoriteye tabi boylara kağan ailesinden bir youmlnetici atanabilmekte idi Fakat birccedilok

boy kendi liderini seccedilme hakkına da sahipti Bu nedenle eldeki bilgilerle bu hususta

yorum yapmak yersiz olur180

ldquoHun-Sabir huumlkuumlmdarı ldquoelteberrdquo unvanına sahipti ve

Hazar hakanının vassalı idirdquo181

Kapgan Kağan devrinde Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı

budunlardan Edizlerrsquoin Karluklarrsquoın Uygurlarrsquoın ve Azlarrsquoın başbuğları ldquovatana

hizmet eden182

rdquo anlamındaki ldquoil-teberrdquo unvanını taşımaktaydılar183

Menşei itibariyle

Tuumlrk boyları arasında sayılmayan fakat Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilerisinde eriyerek Tuumlrkleşmiş

175

Gumileumlv age s135 176

Bartold Orta Asya s192 177

Peter B Golden Tuumlrk Halkları Tarihine Giriş Osman Karatay Ankara KaraM Yay 2002

s231 233 252 O Pritsak ldquoVon den Karluk zu den Karachanidenrdquo ZDMG 101 1951 s273-275 178

Golden Hazar Ccedilalışmaları s146 ve 176 179

Omeljan Pritsak ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A Tayfun Oumlzcan Karadeniz

Araştırmaları S13 Bahar2007 s17 180

Golden Hazar Ccedilalışmaları İstanbul 2006 s171-174 181

Gumileumlv Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I Rusccediladan ccedilev D Ahsen Batur İstanbul

Selenge Yay 2006 s62 Feacutedorov Ya A Feacutedorov GS Ranniye turki na Severnom Kafkaze

(İstoriko-etnoğraficcedileskiye occedilerki) M 1978 s 142-14 182

Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV Yay Temmuz 1990 s18 183

Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989 s24

41

olan Azlar184

arasında ldquoil-teberrdquo unvanının kullanıldığına dair şu oumlrnek verilebilir

714 yılında isyan eden Azların ayaklanmasının bastırılması sırasında gerccedilekleşen

olayların anlatıldığı Bayan-Kol Yazıtırsquonda ldquohellipAz İlteberig tutdıhelliprdquo ifadesi yer

almıştır185

Bulgar Hanrsquoı Almışrsquoın unvanı da Yeltever (İlteber)186

idi

Kara Tuumlrgişlerrsquoin kağanı Kutluk Bilgersquonin taşıdığı ldquoel il etmişrdquo unvanı

ldquohalka şekil veren toplayan imparatorluk kuran kişirdquo anlamına gelmektedir187

Tarihte bu unvanlarla ilgili oumlrnekler de bunu desteklemektedir Alp el etmiş (VIII

Yuumlzyılda bir Uygur Hanı) İl Almış Senguumln (bir Uygurca şahıs adı) İl tutmuş (bir

Uygur Hanı) İl Katmış (bir Uygur şahıs adı) gibi

Ccedilin kaynaklarından Kutluğ Kağan Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquondan İl-Teriş Kağan

olarak tanıdığımız Goumlktuumlrk Devletirsquonin kurucusunun unvanı (İl-Teriş) ldquodevleti

derleyen toplayanrdquo manasında idi188

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquohuumlkuumlmdarrdquo anlamında ldquoiligrdquo ve ldquoilccedili başırdquo tabirleri

kullanılmıştır Bunlardan ldquoİligrdquoin kullanımı daha yaygındır

-ldquoneguuml tir eşitgil ay ilccedili başı sınap edguuml isiz keccediluumlrmiş yaşı İyi ve koumltuumlyuuml

tecruumlbe ile hayatını geccedilirmiş olan buumlyuumlk huumlkuumlmdar ne der dinlerdquo

-ldquoiligke kiruuml hem ccedilıka tuumlrccedilidi ilig edguuml koumlzuumln baka tuumlrccedilidi Huumlkuumlmdarın

yanına girip ccedilıkmakta ve huumlkuumlmdar da ona karşı teveccuumlh goumlstermekte itimat ettirdquo

-ldquoayıttı ilig aşnu odgurmışıg Huumlkuumlmdar oumlnce Odgurmışrsquoı sordurdquo

-ldquobitig birdi oumlgduumllmiş aşnu turup ilig aldı accediltı okudı korıp Oumlğdilmiş ilk oumlnce

mektubu verdi huumlkuumlmdar aldı accediltı ve dikkatle okudurdquo

-ldquoyana aydı ilig ay oumlgduumllmişe kadaşıng tuumlkel oumlk kişi ermişe Huumlkuumlmdar - Ey

Oumlğdilmiş ndashdedi- kardeşin gerccedilekten kacircmil bir insan imişrdquo189

184

Bilge Kağan Yazıtı Doğu 26 Sadettin Goumlmeccedil ldquoKoumlk Tuumlrkccedile Kaynaklarda Geccedilen Boy ve Kavim

Adları Uumlzerinerdquo TİD SX İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay 1995 s220 dp7 185

Koumll Tigin Yazıtı Kuzey 2-3 Goumlmeccedil agm s221 dp10 186

Ahmet Taşağıl ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul 2000 s473 187

Salman age s79 Louis Bazin les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These

Presenteacutee Devant 1rsquouumlniversite de Paris III I December 1972

42

-ldquohellipkimin emrine takım verilir ve o takım-başı olur kimi at-aygır uumlzerinde il-

başı olur190

rdquo

- ldquoKimi yavgu kimi yugruş veya ilbeyi kimi unvanının eşi olmayan er-oumlği

olur 191

rdquo

Boy ve kabileler ldquoilrdquo olarak adlandırılan daha buumlyuumlk birliğe dahillerdi Oğuz

ve Tuumlrkmen illerinin başlarında iligler ilhanlar ve ilbaşları bulunuyordu192

Anadolu

Oğuzlarırsquonda huumlkuumlmdarlık vasfına sahip idarecilere ldquoilbaşırdquo denilmekteydi Sultan

Alp Arslanrsquoın Nizamuumlrsquol-muumllkrsquouuml Melikşahrsquoa atabey olarak atarken verdiği

unvanlardan biri ldquoiligrdquo idi193

Tuo-pi adlı Baga Ccedilor Şadrsquoın Ccedilince transkripsiyonu Me-huo-tuo Şad idi194

Kağan olduktan sonra aldığı unvan Ccedilince transkripsiyonuyla Hsieh-li Kağan (İl-

Kağan ya da İllig Kağan)(618-630)rsquodır 195

Tuumlrkler devlet tarafından yazdırılan yazıtlara ldquoil benguumlsuuml 196

rdquo demişlerdir

Kuumll Tegin ve Bilge Kağanrsquoın veziri Tonyukuk yazıtında ldquoBen Bilge Tonyukuk

Tuumlrklerin Bilge Kağanırsquonın iline bu yazıtı yazdırdımrdquo197

demektedir

Sosyal yapılarını ordu millet anlayışıyla duumlzenlemiş olan Tuumlrklerrsquoin Accedilina

hanedanı hakanlığı ldquobu birliği bizzat kurmuşlar ve efendileri Ju-jan ordası ve

188

Bahaeddin Oumlgel ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S2 Ankara

Temmuz1981 s11 Suumlmer agm s22 189

Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin Reşit Rahmeti Arat 5bs Ankara TDK 2007 s422

77 386 387 388 Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II Ccedileviri ccedilev Reşit Rahmeti Arat 8bs

Ankara TTK 2003 s303 54 278 278 280 Beyitler 4197 609 3842 3844 3858 190

Yusuf Has Hacirccib Kutadgu Bilig ccedilev R Rahmeti Arat 8bs Ankara TTK 2003 s295 Beyit

4064 191

KB s295 Beyit 406 192

Agacanov age s 158-159 Pritsak Die Karachaniden s19 193

Agacanov ae s 169 Gordlevskiy Gosudarstvo s46 194

Huumlseyin Salman ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar

Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD C4 S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s13 195

Salman ay s12 196

Oumlgel age s23 197

Tonyukuk Yazıtı Kuzey 8

43

muumlttefikleri Toumlles kabilelerine kıyasla daha guumlccedilluuml olduklarını goumlstermek iccedilin

devletlerine ldquomenguuml elrdquo adını vermişlerdirrdquo198

Goumlktuumlrk kağanı Bumın I-li-krsquoo-han (İlig Kağan lsquoİlli devletli kağanrsquo)

unvanını almıştır ldquoİllig elligilig eligrdquo ldquoili olanrdquo anlamında ldquokral youmlneticirdquo yerine

kullanılmıştır 199

Doğu Goumlktuumlrkleri kağanı Kutluk tahta ccedilıkınca Tuumlrkccedile elil=devlet ve teriş=

toplamak derlemek kelimelerinden oluşan ldquoilterişrdquo unvanını almıştır200

KumanKıpccedilak bilmecelerinde elccedili kelimesi kullanılmıştır ldquoBeş başlı elccedili

geliyor ()rdquo cevabı olarak da ldquoO etikten beş parmakrdquo verilmiştir 201

Agathias tarafından 555 yılı civarında Kuzey Kafkasyarsquoya harekacirct duumlzenleyen

iki Sabir ordu kumandanının adlarının İlig-er (prens kişi) ve Qut elccedili olduğu bilgisi

verilmiştir Bunlardan başka Qurla Elccedili Elccedili Ccedilur Elccedili Tiri gibi şahıs adları da

bilinmektedir202

Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin son kağanı İl Kağan adını taşımakta

idi203

Goumlktuumlrklerrsquoe isyan eden Toumlles boylarından birine mensup olan Chrsquoi-pi-ho-li

babası Bagatur Teginrsquo in oumlluumlmuuml uumlzerine başa geccedilerek ldquoilteberrdquo unvanını almıştı

(632)204

ldquoİlteberrdquo unvanının menşei itibariyle Tuumlrk boyları arasında sayılmayan

fakat Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilerisinde eriyerek Tuumlrkleşmiş olan Azlar arasında da kullanıldığı

goumlruumllmektedir Goumlktuumlrklerrsquoin kendilerine tabi kıldıkları Kırgızlar (709) ile ittifak

halinde olan Azlarrsquoın da itaat altına alındıkları bilinmektedir205

714 yılında isyan

eden Azlarrsquoın ayaklanmasının bastırılması sırasında gerccedilekleşen olayların anlatıldığı

198

Gumileumlv agm s87 199

Golden Tuumlrk Halkları s93 Ser Gerard Clauson An Etymological Dictionary of Pre-

Thirteenth Century Turkish Oxford yy 1972 s 141-142 200

Golden Tuumlrk Halkları s93 Clauson age s 554 601 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s95 201

Mustafa Safran Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lucircgacirctlara Goumlre Kuman Kıpccedilaklarrsquoda Siyasi

İktisadi Sosyal ve Kuumlltuumlrel Yaşayış S A27 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araştırma Enstituumlsuuml

Yayınları 1371993 s87 202

Golden Hazar Ccedilalışmaları s296-297 Caferoğlu Uygur Soumlzluumlğuuml s187 203

Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII

Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s3-5 204

Baykuzu agm s5 205

Bilge Kağan Yazıtı Doğu 26 Goumlmeccedil agm s220 dp7

44

Bayan-Kol Yazıtırsquonda ldquohellipAz İlteberig tutdıhelliprdquo ifadesi ldquoİlteberrdquo unvanının Azlar

tarafından kullanıldığının bir delilidir206

MOuml 2500rsquolerde yaşamış Gut kavminin Tuumlrklerrsquole yakın muumlnasebeti olduğu

ve hatta belki de ayniyet goumlsterdiği dile getirilmiştir Bu doumlneme ait

Akadccedilalaştırılmış kral adlarından ldquoEl Ulumeşrdquo (Memleketi buumlyuumltmuumlş)207

Uygur

Kağanı Moyun Ccedilurrsquoun unvanındaki ldquoel etmişrdquo ile benzerliğiyle dikkat ccedilekmektedir

ATemir ldquoil elrdquo kelimesi iccedilin ldquoEski ve yeni buumltuumln lehccedilelerde [Tuumlrk

lehccedilelerinde] ldquomemleket devlet huumlkuumlmdarlıkrdquo anlamına gelen soumlzrdquo olarak

tanımlamıştır208

Nogay Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoelrdquo soumlzuuml ldquoil halk toplum uumllke devlet ve yel (ruumlzgar)rdquo

anlamında kullanılmıştır Elccedili ve elccedililik kelimeleri ise ldquoelşirdquo ve ldquoelşilikrdquo şeklinde

ifade bulmuştur Nogay atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir

-ldquoEl almagan elli yıl yatar Halkın kaldırmadığı elli yıl kalırrdquo

-ldquoElli yıldan el yıngararrdquo Elli yılda toplum yenilenir

-ldquoEl bolmasa suvık yok Yel olmazsa soğuk yokrdquo

-ldquoEldi soumlkpe Uumllkeni koumltuumllemerdquo

-ldquoElşiding keşikkeni hayır Elccedilinin gecikmesi hayırdırrdquo

Kırgız Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoelrdquo soumlzuuml ldquo halk milletrdquo anlamında kullanılmıştır

Kırgız atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir

-ldquoElin sagınbas er bolbos cerin sagınbas mal bosbosrdquo Halkını oumlzlemeyen

yiğit olmaz yerini oumlzlemeyen hayvan olmaz

-ldquoEr cigit el ccediletinde coo betinderdquo Yiğit halkın kenarında duumlşmanın

karşısında

-ldquoEl emgegi eksirbeytrdquo Halkın emeği eskimez

206

Koumll Tigin Yazıtı Kuzey 2-3 Goumlmeccedil agm s221 dp10 207

Hacircmit Zuumlbeyr Koşay ldquoTuumlrklerin Ana Yurdu Goumlccedilleri ve Komşuları ile İlgili Meselelerirdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S229 YXX İstanbul TKAE Mayıs1982 s410-411 208

Ahmet Temir ldquoTuumlrk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askericirc Teşkilacirctrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S118 YX10 İstanbul TKAE Ağustos1972 s1119

45

-ldquoCerin tuumlyboumls el bolboyt elin suumlyboumls er bolboytrdquo Vatanına bağlanmayan

halk olmaz halkını sevmeyen yiğit olmaz

-ldquoAtanın uulu boluu urmat eldin uulu boluu kıymatrdquo Babanın oğlu olmak

huumlrmet halkın oğlu olmak kıymet209

-ldquoErdin barkın el biletrdquo Yiğidin kıymetini halk bilir

-ldquoCırtık uumlyduuml cel tabat kalpıcı soumlzduuml el tabatrdquo Yırtık evi yel bulur yalan

soumlzuuml halk bulur210

-ldquoCer bay bolso el da bayrdquo Verimli yer zengin halktır211

ldquohellipOumltuumlken elihelliprdquo212

(Oumltuumlken uumllkesi) ldquohellipTuumlrk elinhelliprdquo213

(Tuumlrk uumllkesi) ldquohellipil

etmiş Bilge Kaganrdquo ldquoİl Bilge Katunhelliprdquo214

ldquohellipelimin toumlruumlmin etintimhelliprdquo (devlet ve

yasa sahibi oldum)215

Goumlktuumlrk Kağanı İşbararsquonın 584 yılında Ccedilin İmparatorursquona yazdığı

mektubundaki unvanın Ccedilince transkripsiyonunda (Yi-li-kiu lou-chouml-mo-ho-che-po-

lo-krsquoo-han) geccedilen ldquoyi-lirdquo ldquoil uumllke sahibirdquo anlamındaki ldquoellig illigrdquo kelimesini ifade

etmektedir216

ldquoİlrdquo soumlzcuumlğuuml Hazar dilinden kalma İlbars ve İlteber adlarında da

kullanılmıştır217

Goumlktuumlrklerrsquoin menşe efsanelerinde kurttan doğan İ-Ci Ni-su-Tu yaz ve kış

tanrılarının kızlarıyla evlenmiş ve doumlrt ccedilocuğu olmuştur Bu doumlrt ccedilocuktan adı Tuumlrk

209

Levent Doğan ldquoKırgız Atasoumlzleri Kırgız Atasoumlzlerinin Sınıflandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S447

YXXXVIII İstanbul TKAE Temmuz2000 s409 210

Doğan ay s410 211

Ay s411 212

S Goumlmeccedil ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan Değerlendirilmesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV

İstanbul TKAE Ekim1997 s578 580 ve 584 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 3 Satır ve Batı Tarafı 4

satır 213

Goumlmeccedil agm s578 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 5 satır 214

Goumlmeccedil ay s580 ve 581 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 6 Satır Batı Tarafı 1 ve 6 Satırları 215

Goumlmeccedil ay s580 Terhin Yazıtı Batı Tarafı 3 Satır 216

Osman Fikri Sertkaya ldquoOrta ve Eski Ccedilağlarda Tuumlrklerin Takvimlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S194

YXVII İstanbul TKAE Aralık1978 s78-79 217

Eşref Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340

YXXIX İstanbul TKAE Ağustos1991 s505 Şerif Baştav ldquoHazar Hakanlığı Tarihirdquo Tarihte

Tuumlrk Devletleri I Ankara Ankara Uumlniversitesi Rektoumlrluumlğuuml Yay 1987 s177

46

olanın oğulları da Ccediliğil Barshan İlak boylarından tuumlremiştir218

Tuumlrkrsquouumln kaynaklarda

İlacirck (İlek)Emlacirck Emlacircğ şeklinde zikredilen oğlunun adı ldquoiligeligrdquo kelimesiyle

ilgili olmalıdır Attilarsquonın oğlunun adı Ellak=elleg=elig=illig yani il-lik=İl-İl olarak

geccedilmektedir219

Goumlktuumlrk Hazar Uygur Selccediluklu unvanı olarak da kullanılan bu

kelime Karahanlılarrsquoda doğrudan ldquohuumlkuumlmdarrdquo manasında220

kullanılmıştır İslam

kaynaklarında Karahanlı ailesinden İlig-Hanlar (İlek-Hanlar) diye bahsedilmiştir221

Han-nacircmersquode Oğuz Kağanrsquoın akraba ve tacircbilerinden birinin adı da İlacirck-Hanrsquodır

Tuumlrkistanrsquoda bir şehrin adı ve yine Tuumlrkistanrsquoda Yağma adlı bir şehrin bilinen diğer

adı İlekrsquotir Barthold bu şehrin Uşrusanarsquonın kuzeydoğusunda Seyhun Nehrirsquonin sağ

sahilinde bulunduğu bilgisini vermiştir222

Buguumln anlam değişikliğine uğramakla birlikte Tuumlrkccedilede kullanılmaya devam

eden ldquoilrdquo kelimesinin yerini ldquodevletrdquo kelimesi almıştır Buguumlnkuuml ldquoilrdquo kelimesi ise

ldquovilayetrdquo ile eş anlamlı olup uumllkemiz sınırları iccedilindeki en buumlyuumlk yerleşim

birimlerinden birini ifade etmektedir Eski Tuumlrklerde bunun karşılığı ldquouluş223

rdquo idi

III Elccedili Kelimesinin Terminolojide ve Tarihte Eş Anlamlıları

Bir devlet nezdinde başka bir devleti temsil etmek uumlzere goumlrevlendirilen

diplomat anlamındaki ldquoelccedilirdquo kelimesi oumlzel isim olarak ilk Uygur metinlerinde

ldquohaberci peygamberrdquo manasında geccedilmiştir Arapccedila resuluumln karşılığı olup ldquoelccedili

goumlndermek elccedililik heyetirdquo anlamlarını taşıyan ldquovefdrdquo in de elccedili yerine kullanıldığı

olmuştur224

218

Eşref Buharalı ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş

Efsaneleri ile İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s31-

32 219

Buharalı agm s35 220

Abduumllkadir Donuk Eski Tuumlrk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve Terimler İstanbul TDAV

1988 s26-27 221

Reşat Genccedil Karahanlı Devlet Teşkilatı İstanbul TTK1981 s130-132 222

Buguumln Feyzacircbacircd şehrinin kenarından geccedilen nehrin adı da İlakrsquotır Bkz VV Barthold Moğol

İstilasına Kadar Tuumlrkistan haz Hakkı Dursun Yıldız Ankara TTK 1990 s74 ve 183 223

Oumlgel age s54

47

Soumlzluumlk anlamı olarak ldquogoumlndermek mektup elccedililik mesajrdquo manasına gelen

ldquorisacircletrdquo kelimesi fıkıh terimi olarak bir kimsenin irade beyanını ndashtasarrufta dahli

olmaksızın- diğer bir kimseye tebliğ etmesidir Tebliğ eden kimseye ldquoresulrdquo (elccedili)

elccediliyi goumlnderene ldquomuumlrsilrdquo elccedilinin goumlnderildiği kişiye de ldquomuumlrseluumln ileyhrdquo denir

Risacirclet kelimesi yerine ldquosifaretrdquo ve resul iccedilin ldquosefirrdquokelimeleri kullanılabilir

Guumlnuumlmuumlz hukuk dilinde resuluumln karşılığı ldquomuhbirrdquo yani ldquohabercirdquodir225

Uygurlarrsquoda bir uumlzuumlm bağının satışıyla ilgili bir belgede elccedili anlamında

ldquoyalavaccedilrdquo kelimesinin kullanıldığı goumlruumllmektedir

ldquoapam biroumlk aumlrklig baumlg işi yat yalavaccedil kuumlccedilin tutup ccedilam ccedilarım kılsarlar ulug

suumluuml-kauml bir altun yastuk iccedilgaumlri agılıkka bir kuumlmuumlş yastuk baumlgaumltlaumlrkauml biraumlr aumldaumlrkauml

yaraşu at kızgut birip soumlzlaumlri yorımazunrdquo ldquoEğer nuumlfuzlu memur yabancı elccediliye

guumlvenip itiraz ederlerse ulu majestelerine bir altun yastuk saray hazinesine bir

kuumlmuumlş yastuk beylere birer eğere yaraşır at (vermekle) yuumlkuumlmluuml tutup soumlzleri geccedilerli

olmasınrdquo226

arkış kervan elccedili haberci227

ldquoKutadgu Biligrdquode ise ldquoarkışrdquo ldquokervanrdquo yerine

kullanılmıştır

- ldquoYagız yir yaşıl torku yuumlzke badıhıtay arkışı yadtı tavgaccedil edi Kara

yeryuumlzuumlne yeşil ipek bağladı Hıtay kervanı da bunun uumlstuumlne Ccedilin kumaşı yaydırdquo

-ldquoneguuml tir eşit emdi sartlar başı ajun tezginigli hıtay arkışı Şimdi dinle

tuumlccarlar ve duumlnyayı dolaşan Hıtay kervanları başı ne derrdquo228

Tirkiş kervan kafile haberci 229

anlamında kullanılmıştır

224

Mehmet İpşirli ldquoElccedilirdquo DİA XI İstanbul TDV Yay 1995 s3 225

Nasi Aslan ldquoRisacircletrdquoDİA XXXV İstanbul 2008 s125 226

A Melek Oumlzyetgin ldquoEski Tuumlrklerde Oumldeme Araccedilları Kacircğıt Para Ccedilavrsquoın Kullanımırdquo MTAD

C1 S1 Ankara DTCF Yay Kasım2004 s95 227

Muharrem Ergin Orhun Abideleri 41bs İstanbul Boğaziccedili Yay 2008 s85 228

KB Metin s24 571 KB Ccedileviri s17 Beyitler 68 5754 229

Ergin age s115

48

Kaşgarlı Mahmud ldquoiki ve ikiden fazla kimse arasındaki elccedililikrdquo anlamındaki

ldquoyumuşrdquo kelimesinden hareketle ldquomelekrdquo kelimesine ldquoyumuşccedilırdquo denebileceğini

ccediluumlnkuuml ldquomelekrdquo kelimesinin ldquoelccedililikrdquo anlamına gelen Arapccedila ldquoelucirckatrdquo kelimesinden

alındığını belirtmiştir Tuumlrklerrsquoin ldquomelekrdquo ismini bilmediklerine de dikkat

ccedilekmiştir230

Arapccedila ldquoelucirckrdquo ldquosefir buumlyuumlkelccedilirdquo manasına gelip elccedilinin goumltuumlrduumlğuuml

itimatnameye de ldquoelucirckerdquo denilmiştir231

Arapccedila koumlkenli ldquorisaletrdquo ya da ldquoresaletrdquo kelimesi Tuumlrklerde ldquoelccedililik sefaretrdquo

manasına kullanılmıştır232

Eski Tuumlrkccedilersquode sihre ldquoYalgı= Yalvırdquo denirdi ki bu ulu yaratıcıya yalvarmak

anlamındaydı Goumlkalp ldquoYalvaccedil= elccedili peygamberrdquo kelimesinin buradan geldiği

fikrindedir Uygurlarrsquoda elccediliye ldquoYalafarrdquo dendiğini ldquoYalvaccedilrdquo kelimesinin de ldquoyalnız

dinden haber veren manasına kullanıldığını belirtmiştir233

ldquoYalavaccedilrdquo ya da ldquoyalawaccedilrdquo peygamber anlamında olup kacircinatı yaratan Allah

kullarıyla arasına elccedililer tayin etmiştir 234

M Safranrsquoa goumlre Tuumlrklerrsquode Peygamberrsquoe

yine ldquoPeygamberrdquo elccediliye de ldquoyalavaccedilrdquo denilmiştir235

ldquoyalafar Uygur dilinde Hakanın goumlnderdiği elccediliye verilen bir addır 236

İnan Yusuf Has Hacibrsquoin peygamber yerine ldquoyalavaccedilrdquo kelimesini

kullanmasına dikkat ccedilekmektedir237

Ancak ldquoKutadgu Biligrdquode ldquoyalavaccedilrdquo hem

peygamber hem de elccedili manasında kullanılmıştır Bunu pek ccedilok oumlrnek uumlzerinde

goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr

230

DLT III s12 231

Ferit Devellioğlu Osmanlıca-Tuumlrkccedile Ansiklopedik Lucircgat 22bs Ankara Aydın Kitabevi

2005 s216 232

Yaşar Ccedilağbayır Oumltuumlken Tuumlrkccedile Soumlzluumlk İstanbul Oumltuumlken Yay 2007 s3957 233

Goumlkalp Tuumlrk Toumlresi s39 234

DLT III s47 235

Safran age s74 236

DLT III s47 237

Abduumllkadir İnan ldquoYusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Uumlzerine Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S98

İstanbul TKAE Aralık 1970 s Muallacirc Kavuncu ldquoKutadgu Biligrsquode Toplum Felsefesirdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S444YXXXVIII İstanbul TKAE Nisan 2000 s 230

49

1ldquoPeygamberrdquo manasına kullanılmıştır M Kaşgarlı ldquoYalavaccedil Aleyhirsquos-

Selamrdquo diyerek Peygamberimizi (as) zikretmiştir

-ldquoYalavaccedil sevinci tiledi koumlni Dileği ancak Peygamberin rızası idirdquo ldquoYalavaccedil

angar birdi iki kızın Peygamber de ona iki kızını verdirdquo

2 ldquoElccedilirdquomanasına kullanılmıştır

- ldquoKalı basguka bulmasa sen yarı yalavaccedil ıdıp sen bar illeş yorı Eğer sen

galebe ccedilalmak iccedilin imkacircn bulamazsan elccedili goumlndererek sulh yapmaya ccedilalışrdquo

- ldquoKamuġ erde oumldruumlm yalavaccedil kerek Elccedili insanlar arasında muumlmtaz olmalırdquo

ldquobayat kullarında eng oumldruumlnduumlsi yalavaccedillar erdi kişi edguumlsi Tanrırsquonın kulları

arasında en seccedilkinleri ve insanların en iyileri onun elccedilileri idirdquo

- ldquoYalavaccediltın itluumlr telim tuumlrluumlg iş yalavaccediltın oumltruuml keluumlr koumlrgluumlg iş Pek ccedilok

işler elccedililer ile goumlruumlluumlr iyi neticeler elccedililer vasıtası ile elde edilirrdquo

- ldquoUḳ uşluġ kerek ked yalavaccedil oumlruumlg biliglik kerek soumlzke bilse youmlruumlg Elccedili ccedilok

akıllı temkinli ve soumlzuumlnuuml ifade edebilmesi iccedilin de bilgili olmalıdırrdquo

- ldquoBu suklar yalavaccedilka tengsiz bolur Haris insanlar elccedililiğe layık değildirlerrdquo

- ldquoBu yanglıġ yalavaccedil tilekke tegir Boumlyle elccedili işinde muvaffak olurrdquo

- ldquoYalavaccedil tetik bolsa bilge odug beg asgı bolur anda tutnur bodug Elccedili zeki

acirclim ve uyanık olursa her yerde hoş karşılanır ve beyine faydalı olurrdquo

- ldquoYalavaccedil yavuz bolsa kıvccedilak kovı siziksiz tuumlker anda begler suvı elccedili koumltuuml

kof ve boş olursa onun gittiği yerde şuumlphesiz beylerin itibarı kaybolurrdquo

-ldquoYalavaccedil barır er idi ked kerek kamug tuumlrluumlg işke bu tutsa yuumlrek Her işte

emniyetle hareket edebilmesi iccedilin elccedili olarak gidecek kimsenin ccedilok iyi bir insan

olması lacirczımdırrdquo

- ldquoYalavaccedil bilir bolsa erdem kamug beduumlyuumlr begi atı ilde ulug Elccedili her tuumlrluuml

fazilete sahip olursa beyi buumlyuumlr ve adı o memlekette yuumlkselirrdquo

50

- ldquoYalavaccedil işi koumlr nece soumlz bolur Elccedilinin işi hep soumlzle olurrdquo ldquobirisi yalavaccedil

bitigccedili biri Biri elccedili biri kacirctiprdquo

- ldquoYalavaccedil bitigccedili ḳ alı bolsa yig anıng yası ilke tokır ay tetig eğer elccedili ile

kacirctip olgun kimseler olmazsa ey zeki insan bunun zararı memlekete dokunurrdquo 238

S G Clausen Yala vaccedilyala waccedilyala var kelimelerinde bulunan ndashvaccedil-

waccedil eki iccedilin ldquoFarsccedila bir sesrdquo accedilıklamasını yaparak ldquosanduwaccedilrdquo kelimesini oumlrnek

olarak vermiştir ldquo-varrdquo ekinin Farsccedila bir son ek olduğunu fakat ldquo-vaccedilrdquo ekinin henuumlz

accedilıklanamamış olduğunu ve hiccedilbir Farsccedila soumlzluumlkte bulunamadığını belirtmiştir

Harezm Farsccedilası olabileceği ihtimali uumlzerinde durmuştur Bizce bu ek Farsccedila değil

Tuumlrkccediledir Misacircl olarak verdiği ldquosanduwaccedilrdquo kelimesi Kutadgu Biligrsquode geccedilen

ldquobuumllbuumllrdquo anlamındaki ldquosandvaccedilrdquo kelimesi ile aynıdır ldquoCcediliccedileklikte sandvaccedil oumlter ming

uumlnuumln Ccediliccedilek bahccedilesinde buumllbuumll binlerce sesle oumltuumlyorrdquo ldquoCcediliccedileklikte sandvaccedil uumlnuumln

sumlıdı Bahccedilede buumllbuumll yabancı dilde bir şeyler soumlyledirdquo239

SGClausen ldquoyalavaccedilrdquo

kelimesi ile ilgili accedilıklamasına şoumlyle devam etmiştir ldquoOrijinali bir huumlkuumlmdardan

başka bir huumlkuumlmdara giden diplomatik elccedili buumlyuumlkelccedili Maniheist ve Muumlsluumlman

terminolojisinde ldquopeygamberrdquo iccedilin benimsenmiştir Allahrsquoın insanoğluna goumlnderdiği

elccedili Arapccedila ldquoal-rasūlrdquo kelimesi iki anlama sahiptir fakat Ortaccedilağrsquoda yalnız

ldquopeygamberrdquo iccedilin kullanılmıştırrdquo240

-Soumlki teŋri yalavaccedilı burxanlarka Oumlnceki peygamberlere karşı Allahrsquoın

elccedilileri

-Erdem uumlccediluumln Tuumlpuumlt xanka yalavaccedil bardım kelmetim Erkekccedile erdemlerim

yuumlzuumlnden Tibet Kağanırsquona elccedili olarak gittim ve geri doumlnmedim

-Kara xanka barıpan yalavaccedil barıpan kelmediŋiz Kara Kağanrsquoa elccedili

gittiniz ve gelmediniz

-Erklig beg eacuteşi eacutelccedili yalavaccedil Sorumlu boumllge şefi ve eşi huumlkuumlmetin ve

elccedililerinin yerel temsilcisi

238

KB Metin s22 23 250 273 273 273 273 274 277 277 277 277 279 303 303 KB Ccedileviri

s15 16 176 193 193 193 193 194 195 196 196 196 197 215 215 Beyitler 52 56 2362 2597

2598 2599 2600 2611 2637 2638 2639 2640 2666 2928 2930 239

KB Metin s25 ve 592 KB Ccedileviri s17 ve 427 Beyitler 78 ve 5972 240

Clauson age s921

51

Yala vaccedil al-rasūl yalavaccedil alternatif biccedilimi yalavar Uygur dilinde

huumlkuumlmdarın buumlyuumlkelccedilileri iccedilin kullanılır (rusulursquol-mulūk) Ccedilağatay lehccedilesinde

yolawuccedil Peygamber kılavuz manevi youmlnetici Harezm Tuumlrkccedilesirsquonde

yalawaccedilyalavaccedil elccedili peygamber Kıpccedilaklarrsquoda Allahrsquoın peygamberine ldquopayğāmbar

denir mesaj taşıyıcı anlamındadır Osmanlırsquoda yalavaccedilın birinci anlamı buumlyuumlkelccedili

ikincisi peygamberdir Eacutelccedili arkış sa vccedilı uzak alkış l kırğağ boşu- ıd-241

A Temir elccedili anlamındaki ldquoyalavaccedilrdquoın ldquoyalabaccedilrdquo şeklinde kullanıldığına da

işaret etmiştir242

Yalabaccedil elccedili resul243

Farsccedila koumlkenli peygamber soumlzcuumlğuuml de

peygam‒ ber haber‒ ci şeklinde tuumlremiştir244

İzmir Tuumlrk Beyi Ccedilaka Beyrsquoin

Midillirsquonin savunmasını bıraktığı kardeşinin ismi GalabatzesYalvaccedil olarak

zikredilmiştir 245

Kıpccedilaklarrsquoda ldquotıgraktıgragrdquo kelimesi elccedili haberci postacı anlamında

kullanılmıştır DLTrsquode duumlşmandan bahsedilen bir doumlrtluumlkte şoumlyle geccedilmektedir

Yandı erinccedil ograğı

Keldi beruuml tıgrağı

Oumlzi kuyı ograğı

Alplar kamuğ tirkeşuumlr

ldquoBelki niyetinden vazgeccedilti Elccedilisi geldi Kendi derenin doumlnemecinde

Yiğitlerin hepsi (savaş iccedilin) toplaşırrdquo246

Oğuzlar elccedili manasında ldquosawccedilırdquo kelimesini de kullanmışlardır Bu akraba ve

duumlnuumlrler arasında yazı ile gidip gelen kişi iccedilin soumlylenmiştir247

ldquoSavccedilırdquo kelimesi

ldquosoumlzcuuml elccedili peygamber dilmaccedil duumlnuumlrcuuml haberci gevezerdquo anlamlarına

241

Ae 242

Temir agm s1121 243

Ergin age s120 244

Anna Kommena Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996 s190 dp2 245

Ae s266 246

DLT III s65 ve 614 247

Ae s441

52

gelmektedir248

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquosavcırdquo kelimesi ldquopeygamberrdquo manasında

kullanılmıştır

-ldquo Sevuumlg savccedilı birle kopulġıl mini Mahşer guumlnuuml beni sevgili Peygamber ile

birlikte haşretrdquo

- ldquo Sevuumlg savccedilı ıdtı baġırsaḳ idi İnsanların en iyisi olan sevgili Peygamberrsquoi

goumlnderdirdquo

-Sevuumlg savcı birle ḳ opur ḳ opġumı Kıyamette beni sevgili Peygamber ile

birlikte haşretrdquo

- ldquoOumlkuumlş ming selamım sevuumlg savccedilıka ol edguuml kulavuz koumlni yolccedilıka Sevgili

resule o doğru rehber ve iyi kılavuza binlerce selamrdquo

- ldquoAgır savccedilılarıg iletti oumlluumlm Nice ulu peygamberleri oumlluumlm goumltuumlrduumlrdquo

-ldquo Tuumlmen ming selamım teguumlr savccedilıka Peygambere binlerce selamımı

ulaştırrdquo

- ldquoİlahi [ilahicirc] ruzi kıl sevuumlg savcı yuumlzin Ey rabbim sevgili Peygamberimizin

didarını bana nasip etrdquo

- ldquoteguumlr savccedilımızka tuumlmen ming selam toumlzuuml toumlrt işinge takı ertuumlre

Peygamberimize ve onun doumlrt arkadaşına da binlerce selam ulaştırrdquo 249

Uumlccedilkapılı aşiretinden Guumllsuumlm Nene ismindeki bir kadının okuduğu bir ağıtta

ldquosavcırdquo kelimesinin elccedili anlamında kullanılmış olduğu goumlruumlluumlr

ldquoFermanlı yaylamız illere yurdoldu

Bin pınar savcısı koumlylere derdoldu

Aşiret davarı acından oumllduuml

Accedilılın dağlar biz de oumllelim kalanrdquo250

248

Ccedilağbayır age s4092 249

KB I Metin s20 20 22 271 483 643 650 654 KB II Ccedileviri s1414 15 349 375 467 477

Beyitler 30 34 47 3730 4838 6519 6604 6645 250

Ali Rıza Yalman (Yalkın) Cenupta Tuumlrkmen Oymakları II Kuumlltuumlr Eserleri 14 İstanbul Kuumlltuumlr

Bakanlığı Yay 1977 s22

53

Bizanslılarrsquoın kullandığı Grek dilinde ldquoGoumlnderilmişrdquo manasına gelen

ldquoapostolosrdquo kelimesi oumlzellikle İsarsquonın on iki yoldaşını kastetmekle birlikte yalnız

onlara oumlzguuml biccedilimde kullanılmamıştır Nitekim Bizans Prensesi Anna babası Bizans

İmparatoru (1081-1118251

) Alexiosrsquotan ldquohellipo bir Tanrı Elccedilisi helliprdquo diye soumlz etmiştir

Tuumlrkccedilersquode ise Arapccedila koumlkenli ldquoirsal edilmiş goumlnderilmişrdquo anlamındaki ldquoresulrdquo

kelimesi ile ifade edilmiştir252

IV Elccedili ve Elccedililikle İlgili Terimler

Belek Konuğun hısımlarına getirdiği armağan Bir yerden başka bir yere

goumlnderilen armağana da boumlyle denir 253

M Tezcanrsquoa goumlre ldquoSelccediluklular zamanında

akrabalarına konuk olan kimse mutlaka hediye getiriyordu Bu hediyeye lsquobellekrsquo

deniyordurdquo 254

Boşuğ ldquoboşug buşug boş bitig boşuğ yarlıkrdquo Hanın elccediliye doumlnuumlp ڊ

gitmesi iccedilin izin vermesi elccediliye verilen bahşiş de boumlyledir Uzaktan gelen bir

akrabanın doumlnuumlşuumlnden oumlnce buumltuumln akraba ve yakınların ccedilağırılması suretiyle bir

şoumllen yapılırdı Ardından misafire bir takım armağanlar sunularak gitmesine izin

verilirdi Birlikte yenilen bu yemeğe ldquoizin yemeğirdquo anlamında ldquoboşuğ aşırdquo denirdi255

Oğuzlarrsquoda akrabalar arasında mektup getirip goumltuumlren elccedililer iccedilin ldquoyazığccedilırdquo

adı kullanılmıştır256

251

Georg Ostrogorsky Bizans Devleti Tarihi ccedilev Fikret Işıltan 7bs (Tıpkıbasım) Ankara TTK

2011 s536 252

Kommena age s170 dp2 253

DLT I s385 254

Mahmut Tezcan ldquoFolklorik ve Antropolojik Youmlnleriyle Hediye Geleneği ve Tuumlrk Kuumlltuumlruumlndeki

Yerirdquo Ankara Uuml Eğitim Bilimleri Fakuumlltesi Dergisi Ankara 1989 s32 255

DLT I s372 Donuk age s72 256

DLT I s55

54

Arapccedila koumlkenli ldquoDuacirctrdquo kelimesi ldquodavet edenlerrdquo anlamına gelip ldquotemsilcirdquo

ya da ldquoelccedilirdquo manasında kullanılmış olabilir HAR Gibbrsquoin eserinin ccedilevirisinde

bahsi geccedilen Ebucirc Muumlslimrsquoin Horasanrsquoın her yerine goumlnderdiği temsilcileri iccedilin bu

tabire de parantez accedilılması bu ihtimali desteklemektedir257

but Bir buumlyuumlk adam tarafından goumlnderilen armağanı getiren kişiye بۇتldquo

verilen bahşiş Bu bir adamın birisine armağan olarak goumlnderdiği atı getiren

kimseye verilen para koyun gibi bir şeydir Bu suretle verilen koyuna ldquoبۇت butrdquo

denir258

Oğuz dilinde ldquouumlzerine muumlhuumlr vurulan mektuprdquo anlamında ldquotuğragrdquo

kelimesini diğer Tuumlrklerrsquode ldquoyarlıkrdquo kelimesi karşılamakta idi259

Diplomat ve diplomasi terimleri XVIII yuumlzyılın sonlarından sonra yaygın bir

şekilde kullanılmaya başlanmıştır260

ldquoDiplomasi kelimesi guumlnluumlk konuşmada dış

politika dış politika ile ilgili goumlruumlşmeler Hariciye vekacircletinde ccedilalışmak gibi ccedileşitli

manalarda anlaşılmaktadır Kelimenin aslı Yunanca Diplomeisrsquodir Bu kelimeden

Lacirctince Diploma kelimesi kurulmuştur Bu da ccedilift demekti Roma İmparatorluğunda

[İmparatorluğursquonda] seyyahların pasaportları ve diğer resmicirc vesikaları madeni

levhalar uumlzerine kazılıyor ve bu levhalar ikiye katlanıyordu Bunlara diploma

denilmekte idi Sonraları bu tabir madenicirc olmıyan [olmayan] diğer vesikalara

huumlkuumlmdarların mektuplarının suretlerine tavsiyelere itimatnacircmelere

imtiyaznacircmelere de teşmil edilmiştirrdquo261

Diplomasi dış politikayı yuumlruumltebilmek iccedilin aracı roluumlnuuml uumlstlenen bir devlet

muumlessesesidir G Evans amp J Newnham diplomasiyi ldquouluslararası ilişkilerin buumltuumln

bir mantığının temel parccedilasıdırrdquo şeklinde tanımlamaktadırlar Onlara goumlre

257

HAR Gibb Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ankara Ccedilağlar Yay 2005 s 111 258

DLT III s120 259

Bartold Orta Asya s289 260

Seha L Meray ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara Uumlni Siyasal Bilgiler F

Dergisi XI S3 Ankara Ankara Uumlni Siy Bilg F Yay s 81 261

Meray agm s 81 RNumelin Les Origines de la Diplomatie Paris 1945 s83-84

Oppenheim International Law I ed by Lauterpacht London 1955 s598

55

diplomasi XV yuumlzyılda Avruparsquoda devlet sisteminin ortaya ccedilıkmasıyla

kurumsallaşmaya başlamıştır Fakat huumlkuumlmet temsilcisi veya buumlyuumlkelccedili insan

toplumunda oluşturulan ilk siyasi rollerdendir262

Diplomasi ldquouluslararası ilişki ve goumlruumlşmeleri kendi ccedilıkarlarına uygun

biccedilimde yuumlruumltme sanatırdquodır263

AE Dağ bu youmlnuumlyle diplomasiyi ldquouluslararası

anlaşmazlıkları barış yoluyla ccediloumlzmeyi oumln goumlren bir dış politika aracırdquo olarak

tanımlar Ona goumlre ldquomuumlzakererdquo ve ldquotemsilrdquo diplomasinin iki oumlnemli niteliğidir

Diplomasinin temsilcileri ccedileşitli derecelerde ve ccedileşitli unvanlarla bir ccedilatı

altında toplanan diplomatlardan oluşmaktadırlar Bunlar sırasıyla şoumlyledirler

Buumlyuumlkelccedili orta elccedili elccedili maslahatguumlzar geccedilici maslahatguumlzar elccedili muumlsteşar

muumlsteşar askericirc ataşeler sivil ataşeler birinci kacirctip ikinci kacirctip askericirc ataşe

yardımcıları sivil ataşe yardımcıları uumlccediluumlncuuml kacirctip ve diğer ataşe yardımcıları264

Maslahatguumlzar en alt duumlzeyde diplomatik temsilci olup buumlyuumlkelccedili olmadığı

zaman yerine bakabilir ve iki uumllke arasındaki ilişkilerin duumlşuumlk olduğu doumlnemlerde en

uumlst seviyede misyon başkanı olarak goumlrev yapabilir Birbirleri nezdinde buumlyuumlkelccedili

bulunduran uumllkeler ccedileşitli sebeplerle karşılıklı olarak temsil duumlzeylerini

maslahatguumlzarlık seviyesine duumlşuumlrebilirler Maslahatguumlzarlar elccedililerden farklı olarak

o uumllkenin devlet başkanlığına değil dış işleri bakanlığına atanırlar265

Elccedililik muumlsteşarı elccedililiğin siyasicirc ve iktisadicirc birimlerinin youmlneticisi

konumundadır Başkonsolos seviyesinde olup bakanın altında ve birinci sekreterin

uumlzerindedir266

Buguumln ldquodiplomatik valizrdquo şeklinde ifade edilen bir uumllkenin dış uumllkelerde

bulunan temsilcileriyle yaptığı her tuumlrluuml idaricirc belge ve gizli mektuplarının

262

Evans amp Newnham age s167 263

Dağ age s146 264

Ae s150 265

Ae s79 266

Ae s116

56

iletilmesine imkacircn sağlayan beynelmilel ayrıcalıktır ki uumlzerleri resmicirc bal mumlu ve

muumlhuumlrluuml bu belgeler haklarında kurye mektubu duumlzenlenerek goumlnderilirler267

Diplomaside yabancı uumllkelerdeki goumlrevlere veya goumlrev yerlerine verilen genel

isme ldquopostrdquo denir Bir diplomatın ilk dış goumlrevine ldquoilk postrdquo son goumlrev yaptığı veya

halen goumlrev yapmakta olduğu yere de ldquoson postrdquo adı verilir268

V Atasoumlzleri ve Deyimlerde ldquoElrdquo ve ldquoElccedilirdquo

ldquoElrdquo ve ldquoelccedilirdquo kelimesinin Nogay deyim ve atasoumlzlerindeki oumlrnekleri

-ldquoEl almagan elli yıl yatar Halkın kaldırmadığı elli yıl kalırrdquo

-ldquoElli yıldan el yıngararrdquo Elli yılda toplum yenilenir

-ldquoEl bolmasa suvık yok Yel olmazsa soğuk yokrdquo

-ldquoEldi soumlkpe Uumllkeni koumltuumllemerdquo

-ldquoElşiding keşikkeni hayır Elccedilinin gecikmesi hayırdırrdquo

-ldquoEpsizdi elşilikke yiberseng soramay aytpas Aptalı elccedililiğe goumlndersen

sormadan soumlylemezrdquo

-ldquoEri baydıng eli bay İnsanı zenginin uumllkesi zenginrdquo269

-ldquoEl agasız bolmas ton yagasız bolmas El ağasız olmaz kuumlrk yakasız

olmazrdquo

-ldquoEl bolgan erde betir de bolar İnsanların olduğu yerde yiğit de olur270

rdquo

-ldquoEl espese şoumlp bası kıymıldamas Yel esmese ccediloumlp başı kımıldamazrdquo

-ldquoEl kaznası-eski soumlz Halkın hazinesi-eski soumlzrdquo

-ldquoElde amanşılık bolsa elşi avırar Halk iccedilinde hastalık yoksa iyileştirici

hasta olurrdquo

Kırgız atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir

267

Ae s151 268

Ae s351 269

Hasan Uumllker ldquoNogay Atasoumlzlerinden Oumlrneklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S413 YXXXV İstanbul

TKAE Eyluumll1997 s537-538 270

Devletin veya uumllkenin olduğu yerde yiğit de olur şeklinde accedilıklamak da yanlış olmaz

duumlşuumlncesindeyiz

57

-ldquoElin sagınbas er bolbos cerin sagınbas mal bosbos Halkını oumlzlemeyen yiğit

olmaz yerini oumlzlemeyen hayvan olmazrdquo

-ldquoEr cigit el ccediletinde coo betinde Yiğit halkın kenarında duumlşmanın

karşısındardquo

-ldquoEl emgegi eksirbeyt Halkın emeği eskimezrdquo

-ldquoCerin tuumlyboumls el bolboyt elin suumlyboumls er bolboytrdquo Vatanına bağlanmayan

halk olmaz halkını sevmeyen yiğit olmaz

-ldquoAtanın uulu boluu urmat eldin uulu boluu kıymat Babanın oğlu olmak

huumlrmet halkın oğlu olmak kıymet271

rdquo

-ldquoErdin barkın el bilet Yiğidin kıymetini halk bilirrdquo

-ldquoCırtık uumlyduuml cel tabat kalpıcı soumlzduuml el tabat Yırtık evi yel bulur yalan soumlzuuml

halk bulur272

rdquo

-ldquoCer bay bolso el da bay Verimli yer zengin halktır273

rdquo

VI Elccedililik Muumlessesesinin Tarihi Gelişimi

Elccedililiğin henuumlz uluslararası yazılı hukuk kurallarına bağlanmadığı

doumlnemlerde ldquoad hoc274

rdquo adı ile bilinen tek taraflı ve geccedilici bir diplomasi youmlntemi

uygulanmıştır Daha sonraları ccedileşitli konular iccedilin ara sıra goumlnderilen elccedililerin yanı

sıra daimi elccedililer de bulundurulmuştur Mesela Sui İmparatoru Kao-tsu Goumlktuumlrk

Kağanı She-trsquou (Şa-po-luumle Kağanİl Kuumllluumlg Şad İşbara Kağan)rsquoya goumlnderdiği bir

yazısında daimi ve olağandışı elccedililerinden soumlz etmiştir275

İşbara Kağanrsquoa goumlnderdiği

(584 sonu585 başı) mektubunda ldquoŞa-po-luumlersquoyuuml ziyaret etmesi iccedilin resmi bir elccediliyi

değil bu kez yuumlksek ruumltbeli Yuuml Krsquoing-tsersquoyi oumlzel elccedilim olarak goumlnderiyorum276

rdquo

271

Doğan agm s409 272

Ay s410 273

Ay s411 274

Huumlner Tuncer Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler 3bs İstanbul Kaynak Yay 2010

s13 275

Liu Mau-tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel Kayaoğlu-Deniz Banoğlu

İstanbul Selenge Yay 2006 s523 276

Ae s75

58

demiştir Ayrıca Ccedilin Sarayırsquonda vasal devletler ve yabancı elccedililerle ilgili bir birim

oluşturulmuştur

Heyetlerin daha sık goumlnderilmesi ihtiyaccedil ve arzularına karşılık devlet

buumltccedilelerinin masrafları karşılamakta yetersiz kalması daimi elccedililiklerin

kurulmasındaki etkenlerden biri olmalıdır Medeniyetin ilerlemesiyle toplumların

duumlnyaya bakış accedilıları değişmeye başlamış tanıyıp benimsedikleri farklı kuumlltuumlrlerin

nimetleri de vazgeccedililmez olmuştur Daimi hale gelen ihtiyaccedilların karşılanması iccedilin

ccedilalışan sistemin (elccedililik muumlessesesinin) de daimileşmesi zarureti doğmuştur

Birbirleriyle muumlnacircsebetler geliştiren devletlerin menfaatleri ve vatandaşlarının

himayesi iccedilin karşılıklı guumlven ortamının sağlanması ihtiyacı da başka bir etkendir

MC Bilselrsquoin ifadesiyle ldquoArtık medeniyet ilerlemiştir ve bununla

devletlerarasında muumlnacircsebet ccediloğalmıştır Nakil vasıtaları muumlnacircsebetleri

kolaylaştırmıştır duumlnya buumlyuumlmuumlştuumlr Devletlerin birbirleriyle daimicirc işleri vardır Bu

daimicirc işleri goumlrmek iccedilin birbirleri yanında daimicirc memurlar bulundurmak lacirczım

olmuşturrdquo277

Elccedililik oumlncelikle elccedilinin yaptığı işi bu goumlrevi uumlstlenmeyi ifade etmektedir

Diğer anlamıyla elccedililik elccedilinin ikametgacirchıdır Buumlyuumlkelccedili ve uumlst duumlzey personelinin

ofis binasıdır278

Buna ldquokanccedilılarya 279

rdquo adı da verilir Elccedilinin başkanlığında bir

devletin bir başka devlet katındaki diplomatik temsilcilerinden yine ldquoelccedililikrdquo diye

bahsedilir280

AE Dağ elccedililiği ldquoBir uumllkenin yabancı devletteki temsilciliğirdquo şeklinde

accedilıklamıştır

Uumllkeler arasında diplomatik muumlnasebetlerde uumlzerinde anlaşmaya varılmış

fakat yazılı olmayan kurallar ve teamuumlller vardır Bunlar ldquodiplomatik geleneklerrdquo

olarak adlandırılırlar281

277

Mehmet Cemil Bilsel Devletlerarası Muumlnasebat İstanbul İstanbul Uumlni Hukuk Fak Yay 1936

s63 vd Meray agm s 81 278

Chas-Freeman age s98 279

Dağ age s78 280

Aşukin age s72

59

640 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrklerrsquoi korumak iccedilin Ccedilinrsquode Ning-shuo-ta-

shih282

adında bir buumlyuumlkelccedililik kurulmuştur283

747rsquode tahta geccedilen Uygur Hanı Moyanccedilur Chrsquoang-anrsquoda tek taraflı elccedililik

accedilmış pek ccedilok hediyeyle karşılanmış ve imparatora bağlı kalmıştır284

XIV yuumlzyılda bağımsız İtalyan şehir devletlerinin oumlzellikle de Venedikrsquoin

gelişmesiyle elccedililik muumlessesesi istikrarlı bir durum almıştır İlk daimicirc elccedililik 1455

senesinde Venedik tarafından Cenova nezdinde tesis edilmiştir285

Buumltuumln bağımsız devletlerin elccedililik hakları eşittir286

Yani her bağımsız devlet

diğer devletlerle ilişki kurma ve bunu suumlrduumlrme amacıyla temsilci goumlnderme ve

uumllkesine goumlnderilen temsilcileri kabul etme hakkına sahiptir287

281

Dağ age s151 282

Shuo ile Shuo fang boumllgesi kastedilmekte olup Ning-shuo-ta-shih Shuo fang boumllgesini koruyan

buumlyuumlkelccedililik anlamındadır Bilgi iccedilin bkz Jecircn-trsquoang Chang ldquoTrsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri

Hakkında Belgeler (618-745)rdquo Doktora Ccedilalışması Taipei yy 1968 s132 dp432 283

Fakat bu vesikaların CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı da belirtilmiştir Bkz Chang age s111 ve

s132 dp433 284

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s450 285

Meray agm s 80 Numelin age s225 286

Dağ age s268 287

Ae s383

60

İKİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRKLERrsquoİN DİĞER MİLLETLERLE OLAN ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

I TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ DİĞER

MİLLETLERE GOumlNDERİLEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK

HEYETLERİ

A TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINDAN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1HUNLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Hunlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Ccedilinrsquoin ilk suumllalesi Shang (MOuml1450-1050) zamanında Ccedilin kuumlltuumlruuml iccedilinde

Tuumlrk izlerine rastlanmakla birlikte Hunlarrsquoın Ccedilinlilerrsquole resmi temasları hakkında

Hunlarrsquoın Han suumllalesi devrinde devlet kurmalarından itibaren bilgi elde

edebilmekteyiz Goumlccedilebe hayat tarzına sahip olan Hunlar kendilerinde olmayan

ihtiyaccedil maddelerini (gıda ve kumaşları) Ccedilinrsquoe duumlzenledikleri yağmalarla

sağlıyorlardı Mete zamanında (MOuml209-174) Hunlarrsquoın gerccedilekleştirdiği ilk buumlyuumlk

saldırı (MOuml201-200) neticesinde mağlup olan Ccedilinlilerrsquole Hunlar arasında bir

dostluk (kardeşlik1) anlaşması imzalanmıştır Hunlar ile Ccedilinliler arasında imzalanan

bu ilk anlaşma ile Ccedilin İmparatorluğu Hunlarrsquoa vergi veren bir uumllke durumuna

duumlşmuumlştuumlr Mao-tunMetersquonin MOuml 198 yılında Ccedilinrsquoin Han suumllalesi ile imzaladığı

1 Anlaşma maddelerinden biri ldquoHer iki huumlkuumlmdar kardeş sayılacakrdquo şeklinde olduğu iccedilin bu adla da

bilinmektedir Anlaşma maddeleri iccedilin bkz Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik

İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK Ağustos1987 s614 dp8

61

anlaşma tarihte Ho-chrsquoin Anlaşması2 adıyla bilinmektedir Bu Tuumlrklerrsquole Ccedilinliler

arasında imzalanan ilk uluslararası mukavele daha sonra her iki uumllkede gerccedilekleşen

her taht değişikliğinde yenilenerek geccedilerliliğini uzun suumlre korumuştur3

MOuml 195 yılında Kao-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine ccedilocuk yaştaki imparatorun

naibeliğini uumlstlenen İmparatoriccedile Luuml Hoursquoya -imparatorluğun da ccedileyiz olarak

geleceği uumlmidiyle- 192 yılında Mete tarafından evlenme teklifinde bulunulmuştur

Bu teklife ccedilok oumlfkelenen imparatoriccedile oumlnce elccedilileri oumllduumlrtuumlp savaş ilan etmeyi

duumlşuumlnmuumlşse de vezirlerinin uyarısı ile kendisinin yaşlandığı şeklinde nazik bir cevap

goumlndermiştir Bu doumlnemde kuvvetini dağıtmak istemeyen Mete ise bu cevabı makul

karşılamış ve Ccedilinrsquoi rahat bırakmıştır

MOuml192-191 gibi Hun huumlkuumlmdarı Mete elccedili tayin ettiği Hsi-yuumln-chrsquoienrsquoi

Han İmparatoru Hsiao-wecircn-tirsquoye ldquoGoumlkte kurulan Hsiung-nularrsquoın buumlyuumlk Chrsquoan-

yuumlsuumlnuuml (Şanyuumlsuumlnuuml) saygıyla selamlarımrdquo diye başlayan mektubuyla goumlndermiştir

Mektubunda daha oumlnce evlilik yoluyla barış sağlanması kararı alınmışken Han

memurlarının saldırılarının aradaki iyi ilişkileri bozduğunu Han huumlkuumlmdarının

azarlayan mektubuna karşılık olayları teferruatlı bir biccedilimde anlatması iccedilin

goumlnderdiği elccedililerinin geri doumlnmediklerini kendilerinin de elccedili goumlndererek gerccedileği

oumlğrenmeye ccedilalışmadıklarını dile getirmiştir Bir deve iki binek atı sekiz yuumlkluuml at

sunduğunu da belirtmiştir Eğer istemezlerse elccedililerine sınırdan hemen

uzaklaşmaları talimatını verdiğini de mektubuna eklemiştir

MOuml 177 yılında Hun sınır prenslerinden birinin Ccedilinrsquoe saldırısına İmparator

Wen-ti tarafından askeri guumlccedille cevap verilmiş fakat Hunlar savaşa girmeyerek geri

ccedilekilmişlerdir Wen-ti de sınır voyvodalarından birinin isyanı uumlzerine saldırıdan

vazgeccedilmiştir Bu arada Hunlar bir elccedili aracılığı ile saldırıyı gerccedilekleştiren prensin

2 Mehmet Tezcan ldquoI-İ Chih-İ I-İ-Fa-İ ve Beş Tuzak (Ccedilinlilerin Hunları Yıkmak İccedilin Uyguladıkları

Temel Stratejiler)rdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s1116

62

sınırdan alınarak batıya goumlnderildiğini bildirerek Ccedilinrsquoden oumlzuumlr dilemişlerdir Ccedilin

İmparatorluğu oumlzruuml kabul etmiş ve aralarında kabul edilen bir anlaşma ile Hun

Devleti Ccedilinrsquoe denk sayılmıştır4

Mete MOuml176 tarihinde Ccedilin Sarayırsquona Tarım Havzasırsquonda Yarkent Hotan

Lolan ve Kuccedila (Yuumleh-chih Wu-sun Lou-lan Hu-chieh) gibi yay ccedilekerek yaşayan

tuumlm halkları bir ccedilatı altında birleştirdiğini ldquohepsi Hsiung-nu milletinin bir parccedilası

oldularrdquo diyerek ifade ettiği bir mektup goumlndermiştir5 Hun huumlkuumlmdarı Mete Ccedilin

İmparatoru Hiao Wenrsquoa yazdığı bu mektubunda daha oumlnceden kabul edilen bir

anlaşmadan bahsetmiştir Metersquonin mektubu şoumlyledir

ldquoTanrı tarafından tahta ccedilıkarılmış Buumlyuumlk Tanrı Kutrsquou Ccedilin İmparatorunu selacircmlıyor

ve ona sağlık temenni ediyor İmparator cenaplarından geccedilenlerde aramızda sulh ve sıhriyet

muumlnasebetleri tesisine dair mektup alınmıştı Bu mesele her iki tarafın arzusuna muvafık ve

mektupların muhteviyatına uygun bir surette hallolunmuştu

Son zamanlarda sizin huduttaki memurlarınızın (bizim) garbi Toki Prensi tahkir

etmesi neticesinde Toki prensi benim muumlsademi almadan Huuml-heu Nancju ve sairelerin

teşviki ile iki huumlkuumlmdar arasında aktolunmuş muahedelerin hilafına hareket etmiş ve Han

Suumllacirclesini komşu bir devlete karşı duumlşman vaziyete koymuştur Ccedilin İmparatorunun igbirarını

goumlsteren iki mektubu alınmıştır Cevap mektubunu hacircmil ola sefirimiz daha geri

doumlnmemiştir Keza Ccedilin elccedilisi de avdet etmemiştir Bu ahval iki komşu uumllke arasındaki bu

suitefehhuumlm bazı arzu edilmeyen hareketleri mucirccib olmuştur Muhadeye mugayır hareket bir

takım kuumlccediluumlk memurların hatası neticesi olduğundan ceza olarak Toki Prensi Yuumleccedililer

uumlzerine yuumlruumlmeyi emrettimhellip

Şimal uumllkelerinde emniyet ve asayişi temin ettikten sonra harplere nihayet vermek

askeri istirahat ettirmek atları otlatmak niyetindeydim (Sizinle) aramızda olup biten

3 Oumlzkan İzgi ldquoMoğollarrsquoın Ortaya Ccedilıkışına Kadar Tuumlrklerrsquoin Ccedilinlilerrsquoe Tesirlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S160 YXIV İstanbul TKAE 1976 s224-226 Wolfram Eberhard Ccedilin Tarihi 4bs Ankara

TTK 2007 s89 4 L N Gumileumlv Avrasyarsquodan Makaleler-1 ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2006

s398-399 5 Haussig age s73 Golden Tuumlrk Halkları s49

63

vakaları unutarak eski muahedeyi tecdit etmek istiyorum Tacirc ki eskiden olduğu gibi

hudutlardaki ahali sulh iccedilinde rahat yaşasın ufak ccedilocuklar buumlyuumlsuumln ihtiyarlar oumlmuumlrlerini

sonuna kadar rahat yaşayabilsinler (Milletler) batından batına sulh ve asayişten istifade

etsinler

Şimdiye kadar Ccedilin İmparatorundan cevap alınamamış olduğundan bu mektubu Saray

Nazırı He u Tsien vasıtasıyla goumlnderiyorumhelliprdquo 6

At sırtından devletin youmlnetilemeyeceğini anlayan Mete huumlkuumlmdarlığının

sonlarına doğru kendisine sığınan birccedilok Ccedilinliyi hizmetine alarak Ccedilin ile diplomatik

ilişkilerinde onlardan faydalanmıştır

Hsuumlen-ti zamanında Hunlarrsquoda iccedil karışıklık başlayınca beş Şanyuuml birbirine

karşı savaşa girmiştir Kardeşlerden Hu-han-yeh Hou Han Yeh Hu Han Hsieh Ccedilinrsquoe

sığınmış ve imparatorun yardımıyla tahta oturmuştur (MOuml53 7) Buna kızan Chih-

chih de Han İmparatorluğursquonun elccedilisini oumllduumlrmuumlştuumlr8

Ccedilinlilerrsquoin ldquoKungrdquo sisteminin oumlnemli bir şartı olan Ccedilinrsquoin başkentine

gidilerek İmparatorrsquoa huumlrmet goumlsterilmesi ve rehine goumlnderilmesi isteği Hun

huumlkuumlmdarını ccedilok kızdırmış ve gelen heyeti tutuklatmıştır Fakat daha sonra Ccedilinrsquoin

para ve eşyasına ihtiyaccedilları olduğunu duumlşuumlnerek heyeti serbest bırakmış ve kendi

veliahdı Hu Hou-yehrsquoi de kendi uumllkesinin uumlruumlnlerinden oluşan haraccedilla birlikte rehin

olarak goumlndermiştir Buna memnun olan İmparator Hsuumlan başkent Chrsquoang-anrsquoda

oumlzel bir ev inşa ettirerek Hunlarrsquoa vermiştir9 Bu ev Hunlarrsquodan Ccedilin Sarayırsquona gidip

gelen devlet ileri gelenleri ve temsilcileri tarafından bir nevi elccedililik binası gibi

kullanılmış olmalıdır

6 Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul

1980 s179-180 Sadri Maksudi Arsal Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul Akguumln Mtb 1947 s214-

216 7 JM de Groot G Ahmetcan Asena 2500 Yıllık Ccedilin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve

Tuumlrkistan Pan Yay İstanbul 2010 s166 8 Li-Ching Li ldquoChang-chrsquoienin Elccedililiği Zamanında Ccedilin ile Kuzeybatı Komşularının Muumlnasebetlerirdquo

YLS Tezi İstanbul İstanbul Uumlni Sos Bil Ens 1987 s58 9 Oumlzkan İzgi ldquoXI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya Tuumlrk Devletlerirsquonin Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo

TED S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1978 s93 Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han

China Cambridge Massachusetts Harvard University Press 1967 s44

64

MOuml 47 yılında Hun huumlkuumlmdarı Hou Han Yeh ile Ccedilin sefirleri Han-Ccedilangr

ve Ccedilang-Mung arasında Barış ve Saldırmazlık Anlaşması akdedilmiştir Bu

anlaşmanın metni şoumlyledir

ldquoBuguumlnden başlayarak buumltuumln gelecek zamanlar iccedilin Ccedilinlirsquolerle Hunlar bir soy teşkil

etmek (kardeş olmak) batından batına nesilden nesile biri diğerini aldatmamak ve biri

diğerine huumlcum ve taarruz etmemek uumlzere ittifak aktediyorlar (Ve [ve] şu esasları kabul

ediyorlar) 1-Akit taraflardan birinin tebaası tarafından sırkat haydutluk yapılırsa

mutazarrur olan taraf derhal [derhacircl] bu vakayı diğer tarafa bildirecek succedillu cezalandırılacak

ve (mutazarrıra) tazminat verilecektir

2-İki uumllkeden biri uumlccediluumlncuuml bir devletin taarruzuna uğrarsa diğeri asker goumlndermek

suretiyle yardım edecektir Kim antlaşmayı bozmaya cuumlret ederse ona semacircnın lacircnetleri

olsun Her iki milletin ahvadı dahi bu muahedeye riayet etsinrdquo10

Sonra da anlaşmasının ardından gerccedilekleştirilen and iccedilme merasimi şoumlyle

olmuştur ldquo Han ve Hunlar bir suumllacircle teşkil ederler nesiller boyunca birbirini aldatmaz

birbirine saldırmaz hırsızlık vukuunda birbirine bildirirler Hırsızları cezalandırırlar

zararları oumlderler iki taraftan birine duumlşman saldırırsa askerleriyle yardım ederler Bu andı

kim bozarsa Tanrırsquonın cezasına ccedilarpılsın nesiller boyunca bu andın cezası altında inlesin

Ccedilin elccedilileri Ccedilan ve Mın Hun hakanı Huhanye [Hu Han Yeh] ve boy başbuğları No-şuy

ırmağının doğusundaki hun dağırsquona [Hun Dağırsquona] ccedilıktılar ve bir beyaz at kurban kestiler

Hakan seferlerde kullandığı (en değerli) kılıcını eline alarak ucunu şaraba batırdı ve bu antlı

şarabı Yuumleccedili hanırsquonın [Hanırsquonın] kafatasından yapılmış kapla iccedilti Ccedilan ve Mın Ccedilinrsquoe

doumlnduumlkten sonra saraydaki devlet adamları boumlyle bir ağır ant yuumlkuuml altına girdikleri iccedilin

elccedilileri tekdir ettiler ve bu anttan kurtulmak iccedilin Tanrırsquoya kurban sunmayı teklif ettiler 11rdquo

B Okayrsquoın bir Ccedilin kaynağı olan ldquoHan Shurdquodan verdiği bilgiye goumlre MOuml33

yılında Hu Han Yehrsquoin Ccedilin imparatoruna bağlılığını goumlstermek iccedilin gittiği

10

Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul

Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yay 1980 s180-181 11

İnan agm s317-318

65

ziyaretinde kendisine verilen hediyelerden memnun olup bir Ccedilinli prensesle

evlenmek istediği ancak saraydaki Wang Chao Chuumln isimli bir cariyenin prensesmiş

gibi Hun liderine eş olarak goumlnderildiği kaydedilmiştir Hatta teşekkuumlr mektubu

goumlnderen Hu Han Yehrsquoin artık Ccedilin Seddirsquonin yıkılıp imparatorun tahtında

korkusuzca oturabileceğini belirttiği ifade edilmiştir

Tuumlrkler uluslararası ilişkilerini oumlncelikle barış esasına dayandırmışlardır

Hunlar doumlnemine ait bu anlaşma metni gibi Tuumlrklerrsquoin bu konudaki goumlruumlşuumlnuuml ortaya

koyan pek ccedilok oumlrnek mevcuttur

I Han doumlnemi Hun-Ccedilin muumlnacircsebetleri zarfında elccedililerin resmicirc birer temsilci

olarak değil de sadece bir haberci gibi goumlrevlendirildikleri dikkat ccedilekmektedir Ccedilin

sarayına ziyaretleri bizzat kendileri gerccedilekleştiren Hun huumlkuumlmdarları oumlnceden

imparatoru ziyaret etmek istediklerini bildiriyorlardı MOuml3 yılında Hun huumlkuumlmdarı

Wu Chu-liursquonun boumlyle bir isteği kalabalık bir mahiyetle gelen Hun huumlkuumlmdarının

ziyaretlerinin ccedilok kuumllfetli olduğu gerekccedilesiyle Ccedilin sarayında tartışmalara neden

olmuştur

MS25 yılında tek bir guumlccedil halinde birleşen Hunlar MS4748rsquode ikinci kez

boumlluumlnmuumlşlerdir Guumlney Hunları Hu han-yeh unvanlı Pirsquonin başkanlığında Ccedilinrsquoe tacircbi

olmuşlardır

MS27rsquode Han İmparatoru Kuang-wu zamanında General Chung dostluk

ittifakı akdetmek iccedilin Hsiung-nularrsquoa elccedililer goumlndermiş Shan-yuuml de yardım iccedilin

huumlcum kıtasını yollamıştır12

Hunlarrsquoın MS47 tarihinde ikiye ayrılmalarından sonra da Ccedilinlilerrsquole

muumlnasebetleri devam etmiştir MS49rsquoda Guumlney Hunları Şanyuumlsuuml Ccedilinlilerrsquoe elccedili

goumlndererek tacircbi olmak istediğini bildirmiştir Kendisini himaye etmeleri iccedilin de elccedili

rica ederek sarayda hizmet etmek uumlzere oğlunu goumlndermiş ve eski ittifakları

12

W Eberhard ldquoMuahhar Han Devrinde (MS25-MS220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo

Belleten IV S16 Ankara TTK I Teşrin1940 s339

66

yenilemiştir13 Ertesi yıl Ccedilinliler Orta saray generali Tuan Chrsquoenrsquoi ve Entandan

Muavini Wang Yorsquoyu muumlhuumlr ve muumlhuumlr bağlarını vermek ve Yuumln-chungrsquoda

oturmasını soumlylemek uumlzere goumlndermişlerdir Bu General Hunlarrsquoda Shan-yuumlrsquoyuuml

korumak uumlzere maaşlı olarak ilk ikamet eden kişi olarak zikredilmektedir Aynı yıl

Ccedilinlilerrsquoin Guumlney Hunları Kağanırsquona oumlduumlnccedil olarak ccedilok miktarda araba saray

elbiseleri ve altın eşya verdikleri kaydedilmiştir Bundan başka yardım iccedilin pirinccedil

erzak sığır ve koyun vermişlerdir Bundan sonra her yıl kağanın oğlunu saraya

goumlnderdiği Ccedilinlilerrsquoin sonra rehin durumundaki oğlunu iacircde ettikleri ve sene başında

yapılan resmicirckabulden sonra Ccedilinrsquoin Hun kağanı ve maiyetine altın ipekli kumaşlarla

başka envai eşyalar goumlnderdiği belirtilmiştir ki bu ciddi surette tatbik edilen bir

acircdetti14

MS50 yılında Guumlney Hunlarırsquonın Ccedilin sarayına goumlnderdikleri rehine

doumlnuumlşuumlnde on bin parccedila ipekli mamul yirmi beş bin hu pirinccedil ve otuz altı bin baş

sığır getirmiştir Bu tarihten sonra her yıl rehine goumlnderildiği gibi asilzadelere

verilen hediyeler de bir duumlzene konmuştur Elccedililere oumlzel hediyelerden başka

huumlkuumlmdara ve asilzadelerine de hediyeler verilmiştir MS51 yılında Kuzey Hunları

ile Ccedilin arasında heyetler gidip gelmeye başlamıştır Kuzey Hunları Wu-weirsquoe dostluk

temin etmek uumlzere elccedili goumlndermişler fakat henuumlz tacircbiyetlerine yeni girmiş olan

Guumlney Hunlarırsquonın guumlvenlerini sarsmamak iccedilin Kuzey Hunlarırsquonın elccedilisi kabul

edilmemiştir Getirdiği hediyeler kıymetinde hediyeler takdim edilerek

uğurlanmıştır15

MS 52 senesinde Kuzey Hunlarırsquonın haraccedil ismi altında imparatora

at ve kuumlrk sundukları heyetin doumlnuumlşuumlnde huumlkuumlmdar ile asilzadeler iccedilin ipekli uumlruumlnler

verildiği kayıtlıdır Ayrıca Ccedilinliler ertesi yıl Kuzey Hunlarırsquona on binlerce koyun

hediye etmişlerdir MS55rsquote Kuzey Hunlarınrsquodan hediyeler ve mektupla yine elccedili

goumlnderilmiş fakat Ccedilinliler sadece mektuba cevap verip ipekli kumaş goumlndermişler

elccedili goumlndermemişlerdir16

MS64 yılında muumlbadele usucircluuml ticaret yapmak iccedilin dostluk antlaşması

yapmak istediklerini bildirmek uumlzere bir elccedili goumlnderen Kuzey Hunlarırsquona Ccedilin

İmparatorluğu yağmaları oumlnleyeceği uumlmidiyle olumlu yanıt vermiştir MS65 yılında

13

Onat ldquoHan Doumlneminde s617-618 14

Eberhard agm s347-348 15

Ay s349 16

Ay

67

tasdik iccedilin goumlnderilen Ccedilin elccedilisi Chang Chung oumlnce tutuklanmış17

sonra serbest

bırakılarak bir Hun elccedilisi ile birlikte Ccedilin sarayına goumlnderilmiştir18

MS 65 yılında Kuzey ve Guumlney Hunlarırsquonın aralarında elccedili goumlnderdiklerini

duyan Ccedilinliler gizlice Kuzey Hunlarırsquona Guumlney Hunlarırsquonın ağzından haber vererek

asker goumlndermelerini istemişlerdir Bu oyuna gelen Kuzey Hunları Ccedilinliler

tarafından bozguna uğratılmışlardır19

MS73 yılında Ccedilinliler uumlzerine huumlcum eden Kuzey Hunları takibe uumlccedil

vilayetin orduları ile birlikte elccedili Kao Hung goumlnderilmiş fakat başarılı olamamıştır

Kao Hung ldquoMuahhar Han Doumlnemirdquo nin goumlrevi ya da unvanı ldquoelccedilirdquo olarak zikredilen

tek kişisidir20

Kuzey Hunları ile Ccedilinrsquoin elccedililik muumlnasebetleri ticaricirc amaccedillarla

gerccedilekleşmiştir MS84 yılında Wu-wei valisi Meng Yuumln Kuzey Hunlarırsquonın

muumlbadele ile ticaret isteğini bir emirname ile kabul etmiş heyetin karşılanıp

getirilmeleri iccedilin posta memurlarını goumlndermiştir Boumlylece iccedillerinde prenslerin de

bulunduğu kafile ticaret yapmak iccedilin on bin koyun ve sığırla Ccedilinrsquoe gelmiştir21

Durumu oumlğrenen Guumlney Hunları Kuzey Hunlarırsquonın hayvanlarını yağma

etmişlerdir22

Burada Ccedilinlilerrsquoin kardeşi kardeşe kırdırma politikasının devreye

girdiği goumlruumllmektedir Kuzey Hunları ile Ccedilin arasında ticaret yapıldığına dair son

bilgi MS84 yılına aittir23

MS104 yılında Kuzey Hunları elccedilileri aracılığıyla tacircbi olup Hou-han-yeh

ile olan eski anlaşmayı yenilemek istediklerini bildirmişlerdir Merasimin icap ettiği

gibi yapılmadığı bahanesiyle Ccedilinliler teklife cevap vermemişler sadece mukabil

hediyeler goumlndermişlerdir105 yılında tekrar elccedili ve hediyeler goumlnderen Hunlar

17

Guumlya Chung kılıcını ccedilekerek tehdit ettiği iccedilin Shan-yuuml bundan korkmuştur Bkz Eberhard agm

s350 18

Ay 19

Ay s351-352 20

Ay s354 ve 383 21

Onat agm s622 22

Eberhard agm s357 23

İzgi agm s96-97

68

memleketleri fakir olduğu iccedilin buumltuumln merasimleri yapamadıklarını ifade ederek

prenslerini saraya goumlndermek istediklerini bildirmişlerdir Ccedilinliler yine cevap

vermemişler ancak daha ccedilok hediye goumlndermişlerdir24

b Hunlarrsquodan Bizanslılarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hun huumlkuumlmdarı Rugila 430 yılında Ren Nehrirsquone ulaştıklarında hemen Roma

ile diplomatik muumlnacircsebetlerini duumlzeltmeye girişmiştir Bu uğurda Galliarsquodaki

Bagauda isyanını bastırması iccedilin imparatorluğa kendi ordusunu vermiştir25

Hun huumlkuumlmdarı Rua Romalılarrsquola Hunlar arasındaki anlaşmazlıklarla meşgul

olmakla goumlrevli elccedilisi Eslarsquoyı Bizansrsquoın uumllkesindeki Hun muumlltecileri (İskitleri)

teslim etmemesi ve Hunlarrsquoa itaat eden kavimleri isyana teşvik etmekten

vazgeccedilmemesi halinde yeni bir anlaşma yapamayacaklarını bildirmek iccedilin İstanbulrsquoa

goumlndermiştir26

Romalılar da karşı elccedililik goumlnderme hususunda aralarında istişare ederlerken

biri Trakyarsquoda diğeri de İskityarsquoda konsuumllluumlk yapmış ve ordu komutanı olan Plinthas

ve Dionysus bu elccedililik goumlrevini uumlstlenmek istemişlerdir Hun elccedilisinin geri doumlnmek

uumlzere hemen yola ccedilıkmadığı goumlruumlluumlnce Plinthas Hun hakanı Ruarsquoyı kendisinden

başka hiccedilbir Romalı ile goumlruumlşmemesi iccedilin ikna etmek uumlzere kendi arkadaşlarından

Singilachusrsquou Esla ile birlikte goumlndermiştir27

ldquoBarış yapılınca Attila kaccedilacakları [kaccedilakları] geri almak iccedilin Doğu Romalılarrsquoa

geri elccedililer goumlnderdi Ama onlar hiccedilbir kaccedilağın aralarında bulunmadığında ısrar edince

elccedilileri bir ccedilok [birccedilok] hediyelerle donatıp yolladılar Attila diğerlerinden az olmayan

oldukccedila ccedilok ilave vazifelerle zenginleştirilmiş bir elccedili daha goumlnderdi Onlardan sonra

uumlccediluumlncuuml daha sonra yine benzer şekilde doumlrduumlncuuml elccedili Romalılarrsquoa geldi Romalılar

antlaşmanın barbarlar tarafımdan bozulmasından korkarak nezaket goumlsteriyorlardı Ccediluumlnkuuml

24

Eberhard agm s363-364 25

Gumileumlv Avrasyarsquodan s218-219 26

Ali Ahmetbeyoğlu Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa Hunları Tuumlrk Duumlnyası

Araştırmaları Vakfı İstanbul TDAV Yay 1995 s11 27

Ahmetbeyoğlu age s23

69

[Ccediluumlnkuumlhellip ] O [o] Romalılarrsquoın goumlsterdikleri bu nezaketi hafife alarak yeni bahaneler

uyduruyordu ve elccedililer goumlndermek iccedilin gereksiz vesileler duumlşuumlnuumlyordu Şereflendirmek

istediği yakınlarına da bu elccedililik goumlrevlerini veriyordurdquo28

Harplerde başarı goumlstermiş olan Edecon Attilarsquonın mektubunu vermek uumlzere

Hunlarrsquoa itaat etmiş olan Roma asıllı Orestes ile birlikte Roma İmparatorursquonun

sarayına gitmiştir Attila mektubunda kaccedilaklar kendisine geri verilmediği takdirde

savaş ilacircn edeceğini bildirmiştir Ayrıca aralarında sınır olan Naissorsquoda (Nişrsquote) pazar

kurulmasını istediği gibi kendisine goumlnderilen kişilerin alelacircde adamlardan değil en

az konsuumll ruumltbesindeki kişilerden olmasını belirtmiştir29 Eğer bunlar elccedili olarak

kendisine gelmeye korkarlarsa bunları karşılamak iccedilin kendisinin Sardica (Sofya)

şehrine kadar gideceğini eklemiştir30

İmparatora mektubun ccedilevirisini yapan kişi Bigila idi Mektubun

okunmasından sonra Edecon Bigila ve imparatorun yanında oldukccedila nuumlfuzu olan

Chrysaphius31

ile diğer sarayları da gezmek istemiş ve bu gezi esnasındaki

sohbetlerinde hadım Edeconrsquoa Attilarsquoya karşı kendilerinin yanında yer almasını

teklif etmiştir Bunun detaylarını konuşmak uumlzere de akşam yemeğine davet edilen

Edeconrsquoa yemekte Attilarsquoyı oumllduumlruumlp Romalılarrsquoa geri doumlnerse ihtişamlı bir hayat

suumlreceği vaadinde bulunulmuştur Edecon bunu yapmaya rıza goumlstermiş hadıma bir

miktar altına ihtiyacı olduğunu soumlyleyerek bunun karşılanması talep etmiştir Soumlzuumlm

ona Attilarsquoya kaccedilaklar hakkındaki cevabı bildirmek uumlzere gidecek bu altınlardan

28

Ahmetbeyoğlu age s28-29 29Roma İmparatoru Theodosiusrsquoun magisteri Martialius (imparatorun buumltuumln kararlarında en yakında

olan ve buumltuumln işlerini konuştuğu bir ruumltbe olup haberciler tercuumlmanlar ve imparatorun bekccedilileri onun

emri altındadır Attilarsquoya goumlnderilecek elccedililik heyeti hakkında muumlşaverede bulunurken eskilerde ne

Tuumlrklerin atalarında ne de Romalılarda ruumltbeli birini elccedili goumlnderme geleneği yoktu diye serzenişte

bulunduğu kaydedilmiştir Ancak bunun gerccedilek mi yoksa hayali duumlşuumlncelerinin bir nuumlvesi mi olduğu

net değildir Fakat diğer taraftan cuumlmlesinin devamında bundan sonraki meselelerin halledilmesi iccedilin

Romalılarrsquoa elccedili olarak Onegesiosrsquoun (Attila zamanında Hun ordularının başkumandanıdır)

goumlnderilmesinin en iyi olacağını eklemesi hayali ve uydurma bir duumlşuumlnceden ibaret olduğunu

kuvvetlendirmektedir Bkz Ahmetbeyoğlu age s31 30Theodosiusrsquoun Attilarsquonın Roma elccedililerini Sardicarsquoda beklemek istemesinin bir alaydan ibaret

olduğunu ccediluumlnkuuml bu şehri harap edenin Attila olduğunu dile getirdiği kayıtlıdır Bkz Ahmetbeyoğlu

age s31 31

Roma sarayında ldquo hadımrdquo olarak goumlrevli idi Ahmetbeyoğlu age s30 Ccedilinlilerrsquode ise

ldquohadımağardquoları buyrukları iletmekle goumlrevli kişilerdi ve kimi zaman elccedililik goumlrevini de ifa ederlerdi

Bkz İzgi age s 36

70

dolayı kendisinden Attilarsquonın şuumlphelenmemesi iccedilin de Bigilarsquoyı yanında goumltuumlrecektir

Hadım bu isteği doğru bularak imparatora da bildirmiştir İmparator sadece

Bigilarsquonın değil ondan daha uumlst ruumltbede Maximinusrsquoun da elccedili olarak goumlnderilmesi

kararını almıştır

Edecon ile birlikte Attilarsquonın otağına doğru yola ccedilıkan Roma heyeti Sofyarsquoya

vardıklarında halktan aldıkları oumlkuumlz ve koyunla Edecon ve refakatindekilere oumlğle

yemeği ziyafeti vermişlerdir Bu esnada ccedilıkan bir tartışmanın ardından Roma elccedilisi

Maximinus Hun elccedilileri Edecon ve Orestesrsquoe ipek elbiseler ve kıymetli taşlar hediye

ederek goumlnuumlllerini almıştır32

Heyet Attilarsquonın otağına vardığında Edecon

geldiklerini Attilarsquoya bildirirken bir yerde beklemeleri emredilmiştir Akşam yemeği

yenirken Attilarsquonın huzuruna ccedilıkmaları emri gelmiştir Ertesi guumln gelen habercilerin

kılavuzluğunda yola ccedilıkılmış ve oumlğleye doğru Attilarsquonın ccediladırına ulaşılmıştır Orada

bir tepe uumlzerinde elccedililik heyeti de ccediladır kurmak istemiş fakat Attilarsquonın ccediladırından

daha yuumlksekte bir yere ccediladır kuramayacakları konusunda uyarılmışlardır Bundan

sonra Edecon Orestes Scottas ve birkaccedil ileri gelen gelip elccedililiklerinin maksadını

sorunca şaşırmışlar daha oumlnce boumlyle bir şeyin ananede yer almadığını elccedililerin

elccedililik iccedilin geldikleri şahısla goumlruumlştuumlklerini soumlylemişlerdir Attilarsquoya doumlnen Edecon

ve refakatindekiler bir suumlre sonra geri geldiklerinde ldquoyuumlzuumlmuumlze soumlyleyecek bir

soumlzuumlnuumlz yoksa bir an oumlnce geri doumlnuumlnrdquo deyince Roma elccedilileri daha ccedilok

şaşırmışlardır Hazırlanıp yola koyulacakları vakit Attilarsquodan gece olduğu iccedilin

kalabilecekleri emri gelmiştir Sabah yola ccedilıkacaklarken de Priskos ccedilare olarak

heyetlerinde tercuumlman olarak bulunan Rusticiusrsquou yanına alarak Scottasrsquoa gitmiştir

Ccedileşitli vaatlerle onu Attila ile konuşmaya ikna etmiştir Bir suumlre sonra Attila elccedilisi

Scottas vasıtasıyla onları ccedilağırtmıştır Attilarsquonın huzuruna varıp ccediladırından iccedileri

girdiklerinde Orsquonu ahşap bir taht uumlzerinde otururken bulmuşlardır Tahttan biraz

uzakta durmuşlar sonra Maximinus tahta yaklaşarak Attilarsquoyı selamlamış ve

imparatorun mektubu ile iyi dileklerini iletmiştir Attila da aynı dileklerde

bulunduğunu belirtmiştir Bu sırada goumlzuuml Anatoliusrsquou ile barış şartlarını konuşurken

tanıdığı Bigilarsquoya ilişince sinirlenmiştir Ccediluumlnkuuml Attila buumltuumln kaccedilakları teslim

32

Tartışmanın konusu hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Ahmetbeyoğlu age s 32

71

etmedikccedile elccedili goumlndermemelerini bildirmiş fakat Bigila tuumlm muumlltecilerin teslim

edildiği yalanını soumlylemiştir Attila ldquoEğer elccedililik hakkına riayet etmemiş olsa idim

seni bu terbiyesiz soumlzlerinden dolayı kazığa oturtur ve kuşlara yedirirdimrdquo33

diye

cevap vermiştir Bundan sonra Hunlarrsquoa oumldenecek parayı temin edebilmek iccedilin

Bizans İmparatorluğursquonun hazinesi boşaltılmış ve bu sırada İstanbulrsquoa bu iş iccedilin

gelmiş olan Hun elccedilisi Scotta vasıtasıyla Hunlarrsquoa goumlnderilmiştir Aynı zamanda

para ile birlikte kaccedilaklar da iade edilmiştir34

Attilarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra Hun bayrağı altındaki kavimler isyan etmiş

oğulları Attilarsquonın yerini dolduramamışlardır Oğullarından Dengizik ve İrnek

kendilerine bağlı kavimlerle Karadenizrsquoin kuzeyine ccedilekilmişler Tuna ve Karadeniz

bozkırı arasındaki sahada tutunmaya ccedilalışmışlardır 466-467 yıllarında Bizans

İmparatoru Leonrsquoa Hun tuumlccarlarının tekrar Tuna sahillerinde ticaret yapmalarına

izin verilmesini istemek iccedilin elccedililer goumlndermişlerse de elccedililer hor goumlruumllmuumlş ve elleri

boş doumlnmuumlşlerdir 35

Attilarsquonın oğulları İrnekErnekErngaumlk36

lteren lter ldquoadam kahramanrdquo ve

kardeşi Dengizik (Deniz)DenzicisDintzic37

466 yılında Romalılar uumlzerinde baskı

kurmak ve şartları goumlruumlşmek amacıyla elccedili olarak goumlnderilmişlerdir Ancak bu

teşebbuumlsleri hakaretle geri ccedilevrilmiştir38

c Hunlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Hunlarrsquoın İranrsquola elccedililik ilişkilerine dair bilgiler İran Şahı II Şapur doumlnemine

kadar dayanmaktadır ldquoAlban Tarihirdquo nde ldquoİran şahlığını talan eden Hunlar

uumllkesinden Honogur adlı birisi geliyorrdquo diye bahsedilmiştir Şah Şapurrsquoun yanına

33

Ahmetbeyoğlu age s35 34

Ahmetbeyoğlu age s4 35

Ahmetbeyoğlu age s17 36

(Yunancarsquoda) Hernach Ήρνάχ ve (Bulgarcarsquoda) Ирникъ şeklinde zikredilir Golden Tuumlrk

Halkları s74 37

Eski Grek alfabesiyle Δεγιζίχ Δινζιραχοζ Δινζίριχοζ Δινγιρζιχ Golden ae s74 38

Ae s74

72

gelen bu temsilci ldquoBu kırgın kime lazımdır Ccedilık karşıma teke tek doumlvuumlşelimrdquo

mesajıyla gelmiştir 39

d Hunlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hun huumlkuumlmdarı Albanya huumlkuumlmdarı Cavanşirrsquoin yanına oumlz kardeşlerini

goumlndererek onların vasıtasıyla goumlruumlşmek istemiştir Aralarında yaptıkları dostluk

anlaşmasından sonra Cavanşir Hun huumlkuumlmdarının kızını alarak dostluklarını

akrabalık yoluyla guumlccedillendirmiştir40

Piskopos İsrailrsquoin kendisine goumlnderilmesinden bir suumlre sonra Hun Prensi Alp-

İlteber kendilerine Hristiyanlığı oumlğretmesi iccedilin piskopos İsrailrsquoin yanına ldquotarhanrdquo

unvanlı Ovccedilu adlı bir ayanı ve Ccedilatkasar adlı haremağasını goumlndermiştir Ancak

piskopos bunu Patrik Yeliazarrsquoın izni olmadan yerine getiremeyeceğini belirterek

uumllkesine doumlnmuumlştuumlr Bunun uumlzerine İlteber iki zadegacircnı Hursanrsquoın il-tiginini ve Ccedilat-

Hazarrsquoı piskoposun ardından goumlndermiştir Niyeti İsrailrsquoi Hunlarrsquoın uumllkesine dini

başkan olarak tayin ettirmektir Fakat buna ne katolikos Yeliazar ne de Prens Varaz-

Tridat izin vermemişlerdir Elccedililerin ısrarı uumlzerine İsrailrsquoin her iki uumllkeye de hizmet

etmesi karara bağlanmıştır41

Hun prensi Albanyarsquoya goumlnderdiği elccedililerini -zadegacircnları Hursanrsquoın il-tigini

ve Ccedilat-HazarCcedilatkasarrsquoı- piskoposun kendilerine goumlnderilmesi konusunda

yardımlarını istediği bir mektupla Ermeni piskoposu Sahak ve Ermeni

başkumandanı Prens Grigorrsquoa da goumlndermiştir Ermeniler elccedilileri sevinccedille kabul

etmişler ve piskoposun sadece Albanya katolikosluğunun buyruğunda olduğunu

kendi idarelerinde olmadığını belirten bir cevap goumlndermişlerdir42

39

Şahsın ismi bu olmayıp Onogur kavminden gelmiş olmalıdır Bkz Kalankatlı Moses Alban

Tarihi Azeri Tuumlrkccedilesine ccedilev Prof Dr Ziya Buumlnyadov Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev Dr Yusuf Gedikli

İstanbul Selenge Yay 2006 s53 40

Ae s203-204 41

Ae s251-256 42

Kalankatlı age s254-255

73

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Goumlktuumlrklerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Goumlktuumlrkler ihtiyaccedil fazlası atlarını Ccedilinlilerrsquoe haraccedil olarak vermişler ve

karşılığında ipek almışlardır Goumlktuumlrk-Ccedilin elccedililik muumlnacircsebetleri oldukccedila yoğun

olmuştur 545 yılında Bumin Kağan muumlbadele usucircluumlyle ipek almak ve kendileriyle

ticaricirc muumlnacircsebet kurmak istediklerini bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoin başkentine gitmiştir

Ertesi yıl da kendi uumllkesinin uumlruumlnlerini sunduğu bir heyet goumlndermiştir43

Goumlktuumlrk-Ccedilin elccedililik muumlnasebetleri sadece ticari anlamda olmamıştır 551

yılında imparatorun oumlluumlmuuml uumlzerine Bumin Kağanrsquoın taziyelerini bildirmek iccedilin iki

yuumlz atın hediye olarak goumltuumlruumllduumlğuuml bir heyet goumlnderdiği bilinmektedir Heyetin

doumlnuumlşuumlnde Bumin Kağanrsquoa bir Ccedilinli prenses goumlnderilmiştir44

Krsquoo-lo Qara Kağanrsquoın (552-553) kısa suumlren hacirckimiyeti sırasında (553 yılında)

Ccedilinrsquoe elli bin at goumlnderilmiştir Aynı yıl kağanın kuumlccediluumlk kardeşi de Ccedilinrsquoe hediyeler

goumlndermiş ve elccedilileri saraydan kendilerine verilen hediyelerle geri gelmişlerdir45

553 yılında tahta ccedilıkan Mo-kanMu-kan Kağan 554rsquote Ccedilinrsquodeki Chrsquoi topraklarına

sığınmış olan eski duumlşmanları Juan-juanlarrsquoı ortadan kaldırabilmek maksadıyla Batı

Weirsquolerrsquoe46

elccedili goumlndermiştir Onlara yardım etmek suretiyle dolaylı olarak istediğini

elde etmiştir Ccediluumlnkuuml kaynaklarda uumlccedil bin Juan-juanrsquoın eli-kolu bağlı biccedilimde Tuumlrk

elccedilisine teslim edildikleri kayıtlıdır47

43

İzgi agm s97-98 44

Ay s98 45

Ay 46

Ccedilin kuumlltuumlruuml iccedilinde acircdeta eriyerek Wei ismini alan Tuumlrk asıllı Tabgaccedillarrsquoın Doğu ve Batı olarak ikiye

ayrıldığı kollarından biridir Detaylı bilgi iccedilin bkzSaadettin Goumlmeccedil Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş

2bs Ankara Akccedilağ Yay 1999 s4-5 47

Ae s15 Saadettin Goumlmeccedil ldquoldquoİpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta Koumlk Tuumlrklerle

İlgili Yanlış Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX İstanbul TKAE Nisan 2001

s217-218

74

Ouml İzgirsquoye goumlre 554 555 ve 558 yıllarında Goumlktuumlrkler Chrsquoi sarayına

hediyelerini verirlerken haraccedil olarak bizzat kendi uumlruumlnlerini sunmuşlardır48

Bagatur Şadrsquoın Chang Chrsquoang-hsuumlnrsquouuml elccedili olarak Ccedilin sarayına goumlndermesi

ve Wu-yuumlan Boumllgesirsquoni Ccedilinrsquoe iade etmesinin ardından Chang Chrsquoang-hsuumln Trsquoang

İmparatoru tarafından Wu-yuumlan boumllgesi valiliğine tayin edilmiştir Bundan sonra

Chang Chrsquoang-hsuumln imparatorun ağzından sahte bir ferman hazırlayarak Bagatur

Şadrsquoa goumlndermiş boumlylece Hsieh Chuuml ve Liang Shih-tu ile aralarının accedilılmasını

sağlamıştır49

Bu sebeple Şad onların goumlnderdikleri elccedilileri kabul etmemiştir50

Che-koei Kağan (611-618) henuumlz kağan değilken (609) Tuumlrklerrsquole

anlaşmazlığa duumlşen Taşkent Krallığırsquonı yıkmış ve buranın naibliğine Tegin Tien-

tchersquoyi atamıştır Tien-tche vergisini vermek ve saygısını sunmak iccedilin Ccedilinrsquoe bir elccedili

goumlndermiştir51

618 senesinin Mayıs ayında Shih-pi Kağan Ccedilinrsquoe Kutluğ Teginrsquoi elccedili olarak

goumlndermiştir İmparator Kao-tsu Trsquoai-chi-tien adlı sarayda Tuumlrk elccedilisi iccedilin bir ziyafet

vermiştir Ziyafet sırasında dokuz boumlluumlmden ibaret bir muumlzik parccedilası ccedilalınmıştır Ccedilin

kaynağından (TCTC) aktarılan bu bilgilerden sonra son zamanlarda başkent Chrsquoang-

anrsquoa giden Goumlktuumlrk elccedililerinin Ccedilinli youmlneticilere kaba davranmalarına rağmen

imparatorun onları cezalandırmayıp kaba hareketlerini bağışladığı da kaydedilmiştir

Ancak Changrsquoa goumlre CTS ve HTSrsquoda bu olayla ilgili bilgi yoktur52

618 senesinin Temmuzrsquounda Chrsquouumleh (Kuumll) Kağan Ccedilinrsquoin hacirckimiyetini kabul

ettiğini bildirmek uumlzere bir elccedili goumlndermiştir53

48

İzgi agm s98-99 49

Ccediluumlnkuuml daha oumlnce aralarında Ccedilinrsquoin başkenti Chrsquoang-anrsquoı zapt etme planı yapmışlardır Bagatur

sahte fermandaki lsquoplanın imparator tarafından bilindiğirsquo ibaresine inanarak onların ikiyuumlzluumlluumlk

ettiklerini duumlşuumlnmuumlştuumlr Bkz Jecircn-trsquoang Chang ldquoTrsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında

Belgeler (618-745)rdquo Doktora Ccedilalışması Taipei 1968 s2 50

Ae 51

Huumlseyin Salman ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk Hakanlığırdquo MTAD C2

S4 Ankara DTCF Yay Aralık2005 s202 52

Chang age s75 dp20 53

Ae s3

75

618 senesinin Ekim ayında Kutluğ Tegin uumlccediluumlncuuml kez Ccedilinrsquode elccedili olarak

bulunmuştur Kutluğ Tegin kendisine verilen ziyafetten sonra devrin oumlnemli

şahıslarına yapıldığı gibi imparatorun tahtına kadar goumltuumlruumllmek suretiyle iltifat

goumlrmuumlştuumlr54

619 yılı Haziranrsquoında Goumlktuumlrkler Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek Shih-pi Kağanrsquoın

oumlluumlm haberini bildirmişlerdir İmparator Kao-tsu Chrsquoang-lo-mecircn adlı bir kapıda

matem tutturmuş ve yas alacircmeti olarak uumlccedil guumln saraya gitmemiştir Buumltuumln Ccedilinli erkacircn

Goumlktuumlrk elccedilisinin ikametgacirchına giderek başsağlığı dilemişlerdir

TCTCrsquode ise 620 yılı Mayısrsquoında Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilinli derebeyi Wang Shih

tsrsquoungrsquoa elccedili olarak A-shih-na Chieh-torsquoyu bin kadar atla goumlnderdikleri karşılıklı

sıhriyet yoluyla akrabalık ve ticari muumlbadele anlaşması sağlandığı bilgimiz

dahilindedir Ancak bu bilginin de CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı kaydedilmiştir55

Aynı yılın Temmuz ayında ise Wang Shih tsrsquoungrsquoa gizlice bir elccedili goumlnderdikleri

bilgisi mevcuttur56

620 Kasımrsquoında Yuumln-chou Boumllgesi Tsung-kuanrsquoı Kuo Tzǔ-ho Goumlktuumlrklerrsquoin

iccedil anlaşmazlığını saraya bildirmek iccedilin elccedili goumlndermiş fakat elccedili Goumlktuumlrk devriye

suumlvarileri tarafından yakalanmıştır57

Chrsquou-lo Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra tahta geccedilen kardeşi Hsieh-li (İl) Kağan

Ccedilinrsquoe elccedilisi aracılığıyla Chrsquou-lo Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnuuml bildirmiştir İmparator Kao-tsu

daha oumlnce Shih-pi Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra olduğu gibi yine yas merasimi

duumlzenlemiştir58

54

Ae s4 55

Ae s9 ve s78 dp 59 56

Ae s10 57

Chang age s10 58

Ae s12

76

623 yılının Eyluumll ayında Ccedilinlilerrsquoin uumlzerine saldıran Goumlktuumlrkler kendileri

iccedilin engel teşkil eden Hung-nung-Kung (Garnizon komutanı) şeref unvanlı Liu Shih-

Jangrsquoı ortadan kaldırmak amacıyla İmparator Kao-tsursquoya Goumlktuumlrk liderlerinden biri

olan Tsrsquoao-panirsquoyi elccedili olarak goumlndermişlerdir Elccedili imparatoru Trsquoang

İmparatorluğursquona isyan etmek niyetiyle Liursquonun İl-Kağanrsquola işbirliği iccedilinde olduğu

yalanına inandırmıştır Boumlylece Liu Ekim ayında idam edilmiş59

ve Goumlktuumlrkler iccedilin

engel ortadan kalkmıştır60

623 senesinin Ekim ayındaki Goumlktuumlrk-Ccedilin muumlcadeleleri sırasında İl-Kağan

Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek bir Ccedilinli prensesle evlenme isteğini dile getirmiştir İmparator

Ma-i şehrini kuşatmaktan vazgeccedilerlerse isteğinin yerine getirilebileceğini

bildirmiştir İl-Kağan kuşatmadan vazgeccedilmek istemişse de karısı İ-chrsquoeng

Konccediluyrsquoun etkisinde kalarak baskınlara devam etmiştir61

Ccedilinli bir prenses ile evlenmek isteyen İl-Kağan 624 yılı Ağustos ayında

Chrsquoin Prensirsquone Trsquou-li Kağan ile uumlvey amcası Chia-pi Tegin62

unvanlı A-shih-na

Ssǔ-morsquoyu 63

yollamıştır Prensin buna razı olduğu belirtilse de bu konuya youmlnelik

başka herhangi bir bilgi yoktur64

Goumlktuumlrk Huumlkuumlmdarı İl-Kağan 625 yılı Ağustos ayında Ccedilinrsquoe barış teklifiyle

bir elccedili goumlndermiş ve yaptığı baskınlardan vazgeccedilmiştir65

Bundan tam bir yıl sonra

Ccedilin tahtına ccedilıkan İmparator Trsquoai-tsung doumlneminde de İl-Kağan Ccedilinrsquoe bir barış elccedilisi

59

Ekim ayında İmparator Kao-tsursquonun Goumlktuumlrklerrsquoin saldırısına uğrayan Ma-i şehrini kurtarması iccedilin

Liu Shih-jangrsquoı goumlrevlendirdiği fakat Liursquonun korkudan geri ccedilekildiği kayıtlıdır İdam edilmesi de bu

olaydan sonra olmalıdır Bkz Chang ae s27 60

Ae s26 Ayrıca bu belgelerin CTS ve HTSrsquoda olmadığına dair bilgi iccedilin bkz ae s86 dp191 61

Ae s26-27 62

A-shih-na Ssǔ-mo Goumlktuumlrklerrsquoden ccedilok Hursquolara benzediği iccedilin Chrsquou-lo Kağan onun A-shih-na

soyundan geldiğine şuumlphe duymuştur Bu nedenle A-shih-na Ssǔ-mo Chrsquou-lo Kağan doumlneminden İl-

Kağan doumlnemine kadar bu unvanla kalmıştır Hiccedil bir zaman bir orduya kumanda eden şad ruumltbesine

yuumlkseltilmemiştir Ancak Ccedilin sarayına gittikten sonra kendisine Ho-sun-wang unvanı verilmiştir Bkz

ae s34 63

Li Ssǔ-mo ya da Shih-li-pi isimleriyle de karşımıza ccedilıkabilir Bkz ae s88 dp221 64

Ae s34 65

Ae s39

77

goumlndermiştir Ayrıca yine bu ayda Ccedilinrsquoin guumlcuumlnuuml tespit etmek amacıyla kendisinin

candan adamı Chih-shih Ssǔ-lirsquoyi de goumlnderdiği kayıtlıdır66

626 yılı Eyluumllrsquouumlnde ise İmparator Trsquoai-tsungrsquoa uumlccedil bin at ile on bin koyun

hediye etmiştir İmparator hediyeleri kabul etmemiştir67

Bu durumun - vezirlerine

verdiği bir nasihatten- imparatorun siyasicirc bir taktiği olduğu accedilıkccedila anlaşılmaktadır

ldquoBir kimseden bir şey almak isterseniz oumlnce kendisine birşeyler vermek [vermeniz]

gerektirrdquo68

628 senesi Nisan ayında Kitan lideri ve kabilesinin Ccedilinrsquoe teslim olmasının

ardından İl-Kağan bir elccedilisi ile Kitanlarrsquoa karşılık asi Ccedilinli derebeyi Liang Shih-

tursquoyu iade etmeyi teklif etmiştir Fakat imparator Kitanlarrsquoın Goumlktuumlrklerrsquole aynı

kavimden olmadıklarını ve uumllkesine hainlik eden bu Ccedilinli derebeyine karşılık

kendisine teslim olan kabileleri değiştirmeyeceğini ifade etmiştir69

630 yılında Ccedilin saldırılarıyla artık iyice guumlccedilten duumlşen Goumlktuumlrk Kağanı İl-

Kağan Şubat ayında Goumlktuumlrklerrsquoin hepsinin Ccedilinrsquoe tabi olacakları soumlzuumlnuuml vermek

uumlzere Chih-shih Ssǔ-lirsquoyi elccedili olarak yollamıştır İmparator da onu oyalamak

maksadıyla bir taraftan dışişleri veziri Trsquoang Chien ile diğer vezirlerini

goumlrevlendirirken diğer taraftan da General Li Chingrsquoi Goumlktuumlrklerrsquoe baskına

goumlndermiştir70

Bu baskın Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı kabilelerin saflar halinde Ccedilinrsquoe tabi

olmalarına neden olmuştur dolayısıyla bu durum Doğu Goumlktuumlrklerirsquonin Ccedilin

hacirckimiyeti altına girişinin son aşamasını oluşturmuştur

641 senesinin Kasım ayında Sir-Tarduşlarrsquoın istilacircsına karşı koyamayan

Goumlktuumlrkler bu durumdan Ccedilin İmparatorursquonu haberdar etmek iccedilin bir elccedili

66

Ae s42 67

Ae s46 68

Ae s45 69

Ae s52-53 70

Ae s60-62

78

goumlndermişlerdir Yine aynı yılın Aralık ayında ise Sir-Tarduşlarrsquoın Kağanı Checircn-

chu bir Goumlktuumlrk prensesiyle evlenmek iccedilin Ccedilin İmparatorursquona ricada bulunmuştur71

Seyantolarrsquoın mağlup edilmesi uumlzerine Trsquoang İmparatorluğursquona buumltuumln Toumlles

kabileleri hatta uzakta kalan Bayırku ve Kurıkanlar dahi 647 yılında hediyeler

goumlndererek itaatlerini bildirmişlerdir Aynı yılın sonunda Tuumlrk Hanı Ccedilebi (Che-

pi)rsquonin de elccedili goumlnderdiği kayıtlıdır72

647 senesi Kasımrsquoında Goumlktuumlrk Hakanı Chrsquoecirc-

pi Kağan imparatora elccedilisi aracılığıyla birccedilok hediye goumlndermiştir73

Ccedilinrsquoe teslim olmayan dağınık haldeki Goumlktuumlrkler oumlncuumlleri A-shih-na Ku-tu-lı

(Kutluğ) ve A-shih-tecirc Yuumlan-checircn tarafından bir araya getirilerek Karakurum

Şehrirsquonde karargacirch kurup Ccedilinrsquoe isyan etmişlerdir (682) Yani Goumlktuumlrk Kağanlığırsquonı

yeniden kurmuşlardır74

694 yılının ilk ayında Goumlktuumlrk Kağanı Kutluğrsquoun oumlluumlmuuml uumlzerine tahta geccedilen

II Goumlktuumlrk Devletirsquonin ikinci huumlkuumlmdarı Mo-chrsquoo (Kapgan Kağan) doumlneminde pek

ccedilok kabile Goumlktuumlrklerrsquoin hacirckimiyeti altına girmiştir Goumlktuumlrkler Kutluğ idaresinde

yeniden kuruldukları tarihten 695 senesine kadar Ccedilinlilerrsquole pek ccedilok muumlcadelede

bulunmuşlardır Ancak 695 yılı Ekim ayında Kapgan Kağan Ccedilin ile dostluk ilişkileri

kurmak amacıyla75

Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiştir76

Bundan memnun olan İmparatoriccedile

Wu Kapgan Kağanrsquoa beş bin top ipek yanında Tso-wei ta-chiang-chuumln ldquoSol

Muhafızları Buumlyuumlk Generalliğirdquo ruumltbesi ve Kuei-kuo-kung ldquoUumllkeye doumlnen duumlkrdquo gibi

unvanlar vermiştir77

71

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s113 ve s132 dp 441ve 442 72

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s288 73

Adı Hu-po olan Kağan ailesi asırlarca kuumlccediluumlk kağanlık mevkiini elinde tutmuş olan Goumlktuumlrk

asilzacircdelerindendi İl-Kağanrsquoın mağlubiyetinde Ccedilinrsquoe teslim olmayan Goumlktuumlrkler Chrsquoecirc-pirsquoyi kağan

ilan etmek istemişlerse de O bu sırada Sir-Tarduşlarrsquoın guumlcuumlnden ccedilekindiğinden kendisini kağan ilan

etmekten ccedilekinmiş ve Sirtarduşlarrsquoa bağlanmıştır Chang age s116-117 74

Ae s138 75

Chang Jen-trsquoang bu olayı Goumlktuumlrklerin Ccedilinrsquoe teslim oldukları şeklinde tercuumlme etmiştir Taşağıl

ldquoteslim olmakrdquo anlamındaki Ccedilince kelimenin aynı zamanda ldquomuumlttefik olmakrdquo anlamına da geldiğini

belirterek Chang Jen-trsquoangrsquoe atıfta bulunmuştur Bkz Ahmet Taşaağıl ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo

Belleten LVII S218 Ankara TTK Nisan1993 s55 dp18 76

Chang age s155 77

Bu vesika CTSrsquoda var HTSrsquoda yoktur Bkz ae s191 dp625 Taşaağıl agm s54-55

79

Kapgan Kagan 696 yılı Eyluumllrsquouumlnde Moğol asıllı Chrsquoi-tanlarrsquoınKitanlarrsquoın

reisi olup Ccedilin adına askericirc valilik yapan Li Chin-chungrsquoun isyanını bastırmakta aciz

kalan Ccedilin İmparatoriccedilesirsquone yardım teklifinde bulunmuştur Karşılığında Ccedilin

hacirckimiyetine duumlşmuumlş olan Sarı Nehirrsquoin batı kıyılarında yaşayan Tuumlrk boylarının

serbest bırakılmasını ve kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirmesini78

istemiştir

Kızını Ccedilinli bir prensle evlendirerek akrabalık kurmayı duumlşuumlnen Kapgan

Kagan 698 yılında Ccedilin sarayına bir elccedili goumlndermiştir Bundan başka daha oumlnce

Goumlktuumlrklerrsquoe ait olup fetret devrinden sonra Ccedilinrsquoin eline geccedilen toprakları

Goumlktuumlrklerin sınırları iccedilinde bir buccediluk asırdan fazla yaşamış olan Soğdları Ccedilinrsquoin

altı eyaletinde yaşayan Tuumlrk boylarını geri istemiştir Tohumluk yuumlz bin oumllccedilek darı

uumlccedil bin takım tarım aleti ve birkaccedil on bin chin demir ihtiyacını da belirtmiştir79

Burada Kapgan Kağanrsquoın evlilik isteğini yinelemesinden yukarıda J Changrsquoın

bildirdiği 696 yılında Kapgan Kağanrsquoın kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirilmesi

isteğinin geccedilen bu iki yıllık suumlre zarfında gerccedilekleştirilmemiş olduğu

anlaşılmaktadır Bu ikinci kez dile getirilen isteğe Ccedilin İmparatorluğu tarafından

olumsuz cevap verilmesi de bunu doğrulamaktadır İsteği reddedilen Kağan elccediliye

hakarette bulunup onu oumllduumlrtmek uumlzere tutuklattığında devlet adamı Tonyukukrsquoun

telkinleriyle oumllduumlruumllmesi fikrinden vazgeccedilmiştir Bu sırada Ccedilin Sarayırsquonın

Goumlktuumlrklerrsquoin isteklerini yerine getirmesi uumlzerine elccedili serbest bırakılmıştır80

Kapgan Kaganrsquoın kızını gelin almak iccedilin Goumlktuumlrk merkezi Karakurumrsquoa

gelen elccedililik heyeti huzura ccedilıktığında Kağan yine hiddetlenmiştir Ccediluumlnkuuml eskiden

beri muumlttefikleri olan Li suumllalesi yerine Wu ailesinden bir prens goumlnderilmiştir

Kağan Prensi ve yanında gelenleri tutuklatmıştır81

703 yılının Haziran ayında Goumlktuumlrklerrsquoin evlilik ittifakı teklifi ile Mo-ho-ta-

kan (Baga Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlnderdikleri kayıtlıdır Bu sefer prensin sadece Trsquoang

78

Chang age s155-156 79

Taşaağıl agm s57 80

Ay s57-58 81

Taşaağıl agm s58

80

hanedanı mensubu değil veliahtın oğlu olması şartı da koyulmuştur82

Boumlylece uumlccedil yıl

suumlrecek olan muumlzakereler başlamıştır83

İmparatoriccedile buna sonradan razı olmuştur84

Kapgan Kağan 703 Kasımrsquoında imparatoriccedileye tam istediği gibi kızının asil bir

prensle evlenmesine muumlsaade ettiği iccedilin teşekkuumlr mahiyetinde devlet adamlarından İ-

li-trsquoan-kanrsquoı bin baş at ile85

Ccedilin Sarayırsquona elccedili olarak goumlndermiştir Tuumlrk elccedilisine Su-

yuuml-trsquoaiSu-yuuml-trsquoing86

kulesinde bir ziyafet verilmiştir Bu ziyafette Ccedilin veliahtı baş

vezir ve tuumlm saray erkacircnı uumlccedil sıra halinde yerlerini almışlardır87

Ziyafetten sonra

elccediliyi hediyelerle uğurlamışlardır Kapgan Kağan da karşılığında kızı ile

evlendirilmesine engel olmak iccedilin alıkoyduğu Prens Wu Yen-hsiursquoyu 704

Ağustosrsquounda serbest bırakmıştır88

Ancak Ccedilinrsquodeki taht değişikliği Goumlktuumlrk-Ccedilin ilişkilerini olumsuz youmlnde

etkilemiştir Yeni imparator daha oumlnce kabul edilmiş evlilik teklifini reddetmiş ve

Kağanrsquoı oumllduumlreni prens yapıp ldquoMuhafız Alayının Buumlyuumlk Generalirdquo yapmaya soumlz

vermiştir Bunun uumlzerine Kapgan Kagan Goumlktuumlrk Devleti iccedilinde yakaladığı ldquovasal

devletler ve devlet konukları dairesi memururdquo Tsrsquoang Ssu-yenrsquoi oumllduumlrtmuumlştuumlr89

Liu

Mau-Tsai eserinin bir yerinde bu kişinin Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak gittiğini yazmış fakat

boumlyle bir goumlrevlendirmenin geccediltiği olaydan ya da hangi amaccedilla goumlnderildiğinden

bahsetmemiştir90

Ayrıca verdiği bilgiler tutarsızdır Aynı tarihli aynı olay iccedilin bir

sayfada ldquovasal devletler ve devlet konukları dairesi başkanırdquo nı temsilen gittiğini

diğer bir sayfada hem ldquovasal devletler ve devlet konukları dairesi başkanırdquo nın hem

de yardımcısı konumundaki bu memurun birlikte oumllduumlruumllduumlklerini kaydetmiştir

82

Chang age s162 83

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s358 84

Chang age s162 85

Taşaağıl agm s63-64 86

679 yılında inşa edilen bu kule Trsquoang suumllalesinin doğu başkenti olan Lo-yang şehrindeki Su-yuuml-

kung Sarayırsquonın bahccedilesinde bulunmakta idi Bkz Chang age s193 dp658 87

Ae s162 88

Taşaağıl agm s63-64 89

Ay s65 90

Taşaağıl ay Liu Mau-Tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel Kayaoğlu-

Deniz Banoğlu İstanbul Selenge Yay 2006 s234 305 ve 349

81

711 senesinin Ocak ayında Kapgan Kağan Ccedilin İmparatoru Jui-tsungrsquoa elccedili

goumlndererek evlilik yoluyla barış istemiş ve bu isteği kabul edilmiştir 91

Mart ayında

da Kapgan Kağanrsquoın Prens Li Chrsquoecircng-chrsquoirsquonin kızı Chin-shan Konccediluy ile

evlenmesine izin verilmiştir

Kapgan Kağan oğlu Yang-wo-chihrsquoye baş vezirine ve Goumlktuumlrk elccedililerine Ccedilin

veziri Ho Fecircng-jao ile birlikte Ccedilin Sarayırsquona gitmeleri emrini vermiştir Bu elccedililik

heyeti 711 yılı Kasımrsquoında Ccedilinrsquoe varmıştır 712 yılı Ocak ayında İmparator Jui-

tsungrsquoun Kapgan Kağanrsquoın oğlu Yang-wo-chihrsquoye bir ziyafet vermesinden bu

Goumlktuumlrk elccedililik heyetinin orada bir kaccedil ay kaldığını soumlyleyebiliriz92

713 senesi

Ağustosrsquouna gelindiğinde ise Goumlktuumlrk Kağanı oğlu Yang-wo-chihrsquoyi bir Ccedilin

prensesi ile evlendirilmesi ricasıyla İmparator Hsuumlan-tsungrsquoa goumlndermiştir Kağanrsquoın

ricası geri ccedilevrilmemiş oğlunun Prenses Nan-ho ile evlendirilmesi kararı

alınmıştır93

714 yılı Nisan ayında Kapagan Kağan bu sefer kendisinin bir Ccedilin prensesi

ile evlendirilmesini rica etmesi iccedilin elccedilisini goumlndermiştir Elccedilisi vasıtasıyla de

itimatname sunmuştur ki kendisini Chien-ho-yung-chrsquoing ta-fu-ma trsquoien-shang-teacute-

kuo-pao trsquoien-nan Trsquou-chuumleh shecircng-trsquoien Ku-to-lu Kagan (Duumlnyayı sulha ve ebedi

duumlzene kavuşturan (Ccedilin İmparatorunun) [Ccedilin İmparatorursquonun] buumlyuumlk damadı

Tanrırsquodan muumlkafat [muumlkacircfat] almaya lacircyık tanrısal Goumlktuumlrklerin [Goumlktuumlrklerrsquoin]

kutsal (huumlkuumlmdarı) (Kutluğ Kağan) ilacircn etmiştir94

Kağanrsquoın Ekim ayında yine

evlenmek ricasıyla elccedili goumlndermesi uumlzerine imparator bir yıl sonra Ccedilin prensesinin

Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlruumllmesine izin vermiştir95

Bundan sonra Goumlktuumlrk tahtına Bilge Kağan oturmuştur Kapgan Kağan

zamanında saray nazırı olan Tun-yuuml-ku (Tonyukuk) Bilge Kağan zamanında daha

etkin bir rol almıştır 718 yılının ilk ayında barış teklifiyle imparatora elccedili goumlnderen

91

Chang age s163 92

Ae s163-164 93

Ae s164-165 94

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s165 s194 dp679 95

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s165 s194 dp682

82

Bilge Kağanrsquoın isteği Hsuumlan-tsung tarafından olumlu karşılanmıştır96

Ancak bu

soumlzde itaat siyasetin bir parccedilası idi Her iki tarafın da bir suumlreliğine huzurunu temin

etmeye youmlnelikti97 Dolayısıyla Bilge Kağan zaferlerinden sonra 721 yılı Şubat

ayında Ccedilinrsquoe yine elccedili goumlndererek ldquooğulun atasını saydığı gibi goumlğuumln oğluna saygı

goumlstereceğirdquo vaadinde bulunmuştur İmparator da Bilge Kağanrsquoa yazdığı

mektubunda ya duumlşmanlığı ya barışı seccedilmesini eğer duumlşmanlığı seccedilerse elccedili

goumlnderme zahmetine girmemesini ifade etmiştir98

Bilge Kağan sıhriyet yoluyla akrabalık kurabilmek iccedilin Ccedilinrsquoe elccedilisi Ko-chieh

hsieh-i-farsquoyı goumlndermiştir İmparator 724 senesinin Temmuz ayında dile getirilen bu

talebi Ağustos ayında elccedilinin ruumltbesinin duumlşuumlk olduğu ve nişan hediyesinin de tam

olmadığı gerekccedilesiyle reddetmiştir99

727 yılı Eyluumll ayında Bilge Kağan Tibetlilerrsquoin Ccedilinrsquoe karşı birlikte hareket

etme tekliflerini reddettiği gibi bu teklifin yapıldığı mektubu da imparatora sunmak

uumlzere Ccedilinrsquoe bir elccedili goumlndermiştir Ccedilin İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquoin bu hareketini takdir

ettiğini goumlstermek amacıyla ata karşı ipek ya da ipeğe karşı at takası şeklindeki

ticaret imkacircnını sunmuştur100

Bilge Kağan kardeşinin oumlluumlmuumlnden sonra onun resmini ccedilizdirmek iccedilin

Ccedilinrsquoden mahir ressamlar istemiştir İmparator da altı ressamını goumlndermiştir Kağan

ressamlar tarafından ccedilizilen resmi o kadar gerccedilekccedili bulmuştur ki İmparatorrsquoa

teşekkuumlrlerini iletmesi ve ressamlara refakat etmesi iccedilin Ko-a-mo-chrsquoa-chihrsquoyi elccedili

olarak yollamıştır Bu olay TFYKrsquoda 731 yılı Kasım ayına tarihlendirilmiştir101

96

Ae s174 97

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s393 98

Chang age s175 99

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur BkzChang ae s198 dp744 ve 745 100

Ae s176 101

Ae s183

83

733 senesinin Nisanrsquoında Goumlktuumlrk liderlerinden başta Chrsquou-mu-jih-krsquoun-mo

ta-kan olmak uumlzere kırk iki kişilik bir heyet Ccedilin sarayına gitmiştir Kendilerine mor

cuumlbbe ve guumlmuumlş kuşaklar hediye edilmiştir102

734 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrkler Ssǔ-pi-yuuml-ssǔ-hsien-chuumleh unvanlı

elccedililerini Ccedilinrsquoe goumlndermişlerdir İmparatorluk bu kişiye Tao-chin-wu-wei ta-chiang-

chuumln unvanı yanında mor elbise yenleri yarıya kadar nakışlı saten rop altın telkacircri

kemer ve balık şeklinde keseden ibaret olan yedi adet suumls ile iki yuumlz parccedila ipek

kumaş altı tane altın ve guumlmuumlş takım hediye etmiştir103

ldquohellipBilge-han 734rsquode

Ccedilinrsquode elccedili olarak bulunduğu sırada imparator Hsuumlan-Tsung tarafından satın alınan

hain bir Tuumlrk beyi (veziri Mei-lı-chrsquoo104

) tarafından zehirlenerek oumllduumlruumllduumlhelliprdquo105

ldquoHan oumlluumlrken hainin ve buumltuumln suumllalesinin katledilmesini emretti İmparator izleri yok

etmek iccedilin taziyelerini sunmak maksadıyla bir elccedililik heyeti goumlnderdirdquo Bilge

Kağanrsquoın yerine geccedilen oğlu Yollıg-tegin (İ-Jan Kağan) de babasının politikasını

takip etmek amacıyla tahtta kaldığı sekiz yıl iccedilinde Ccedilinrsquoe uumlccedil kez elccedili goumlndermiştir

Onun ardından gelen kardeşi Bilge Kutlug Kağan (Tecircng-li Tengri Kağan) Ccedilinrsquoe

goumlnderdiği elccedili aracılığıyla seleflerinin oumlluumlmlerini bildirmiştir106

740 yılında

kendisine elccedili goumlnderen Ccedilin İmparatorursquona ertesi yıl İ-nan-ju (İnanccedilu)rsquoyu elccedili

olarak goumlnderip kendi uumllkesinin mallarından sunmuştur107

Goumlktuumlrklerrsquoin 734 yılından itibaren girdikleri yıkılma suumlrecinin 741 yılı

Nisanrsquoında Tengri Kağan da oumllmuumlştuumlr Bir Goumlktuumlrk kabile reisi olan Hsia-tieh-mo-

ssǔ chieh-chin kağanın oumlluumlmuumlnuuml bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoe elccedili olarak goumlnderilmiştir108

İmparator elccediliye Kuo-i (korkusuz milislerin ikinci başkanı) unvanı ile mor elbise ve

altın kemer hediye edip uumllkesine geri goumlndermiştir109

102

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s177 s197 dp729 103

Ae s177 104

Ae s184 105

L N Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde Bin Yıl 4bs ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay

2003 s228 106

Chang age s184 107

Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII S236 Ankara TTK Nisan1999

s34(Belgeler HTS 215Bs6054) Gumileumlv Eski Tuumlrkler s398 108

TCTCrsquoda bu olay Temmuz ayında gerccedilekleşmiş olarak zikredilmiştir Bkz Chang age s200 109

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s200 s205 dp762

84

741 yılının Temmuzrsquounda meydana gelen iccedil ccedilekişmeler sonunda kendisini

kağan ilan eden Ku-to Yabgu Goumlktuumlrk kabileleri olan Basmıl Uygur ve Karluklar

tarafından 742 yılı Ağustos ayında oumllduumlruumllmuumlştuumlr Yerine Basmıllarrsquoın lideri Hsieh-

tieh-i-shih Kağan getirilmiştir Uygurlarrsquoın ve Karluklarrsquoın liderleri de sağ ve sol

yabguları olurken geriye kalan Goumlktuumlrk kabileleri de birleşerek Tengri Kağan

doumlneminde Sol Şad olan Prsquoan-kuumll Teginrsquo in oğlunu Wu-su-mi-shih Kagan (Ozamış

Kağan)rsquoı Doğu Şadı Basmıllarrsquodan seccedililen kağanın oğlu Ko-la-torsquoyu da Batı Şadı

ilan etmişlerdir

Uygur Devletirsquonin kurulması ile tamamen dağılan Goumlktuumlrklerrsquoin uzun bir

suumlre daha Ccedilin kaynaklarında yer aldıkları goumlruumllmektedir Trsquoang Hanedanlığırsquonın

yıkılıp yerine kuumlccediluumlk devletlerin kurulduğu Beş Hanedan doumlneminde (925 yılının

bahar başlangıcında) Ccedilinrsquoe elccedili olarak Hun-chie-loursquonun goumlnderildiği ve onun

aracılığıyla kendi uumllkelerinin mallarından sundukları kayıtlıdır110

Bu elccedili iccedilin ldquoaynı

zamanda Goumlk-Tuumlrklerin reisi olabilirdirdquo şeklinde bir ibare kullanılmıştır Aynı yılın

kışında ise Hsi ve Trsquou-hun gibi Moğol boylarıyla birlikte elccedili goumlnderdikleri

belirtilmiştir111

Goumlktuumlrklerrsquoin yeni reisleri Chang Mu-chin de Ccedilin Sarayırsquona vergi

sunmuştur(928)112

931 yılında Tu-a-shu adlı bir Goumlktuumlrk elccedilisinin Ccedilin Sarayırsquona gittiği

kaydedilmiştir113

Chin Hanedanı (936-944) doumlneminde 941 yılında Goumlktuumlrklerrsquoin son elccedilisi

olarak Hsuumle Trsquoung-hairsquonin Ccedilinrsquoin başkentini ziyaret ettiği tespit edilmiştir114

110

Taşağılrsquoın HWTS 5 (Hsin Wu-tai Shih)s48rsquoden naklettiğine goumlre bu tarih 926rsquodır ve Hun-chie-

loursquonun kendisi elccedili olarak zikredilmeyip elccedili goumlnderdiği kayıtlıdır BkzTaşağıl agm s39 111

Ay s31 ve 39 112

Ay s32 ve 39 113

Ay s39

85

b Goumlktuumlrklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Maniakhrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra onun pek idarecilik yeteneği olmayan oğlu

İstemi Kağan tarafından ldquoYağma Tarhanrdquolığa getirilmiştir Yağma İslacircm

coğrafyacıları tarafından X asırda Yedisursquoda oturan bir Tuumlrk boyu olarak

zikredilmiştir ldquoTuumlrkşadrdquo ruumltbesiyle eşit olan bu unvan Bizans kaynaklarında imlacirc

hatasıyla ldquoTagma tarhanrdquo şeklinde verilmiştir Adı Arslan olan Yağma Tarhan oumlluumlnce

de İstemi Kağanrsquoın oğlu bu goumlreve getirilmiştir ki Bizans kaynaklarının Turkshantos

adıyla bahsettikleri

kişi de budur115

S Goumlmeccedilrsquoe goumlre ise ldquoTarkanlık veya

Tarhanlıkrdquo unvanı devlet teşkilatında son derece oumlnemli olup bu unvanı sadece Tuumlrk

asıllı olanlar alabilmekte idi Bu nedenle Maniakhrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra onun

oğlunun Yağma Tarhanlığa getirilmesi muumlmkuumln goumlruumlnmemektedir116

Tuumlrklerrsquoin Bizans ile elccedililik muumlnacircsebeti kurma denemeleri en eski 558 yılına

tarihlendirilmektedir117

Menandrosrsquotan alınan bilgiye goumlre Tuumlrk elccedilisi

Konstantinopolisrsquoe Avar elccedilisinden hemen sonra gelmiştir Bu elccedili iki goumlrevle

goumlnderilmiştir Birincisi Bizans ile kurulmak istenilen muumlnacircsebetlerin imkacircn ve

hedefini accedilıklığa kavuşturmak ikincisi de imparatorluğun Goumlktuumlrklerrsquoin duumlşmanı

Avarlarrsquoa yardımını engellemek niyetiyle Bizansrsquoa Avarlar hakkında olumsuz bilgi

vermektir118

Tuumlrklerrsquoin Bizansrsquoa giden ikinci elccedilisi 563 yılında Tuumlrklerrsquoin Eftalitlerrsquoe

karşı İranrsquoı yanlarına alarak başlattıkları savaşın arefesinde ldquoErmichionlarrsquoın

efendisi Askelrdquo tarafından goumlnderilmiştir 119

Artamonov buradaki amacın Bizansrsquoın

114

Taşağıl agm s32 ve 39 115

Haussig age s191 116

Goumlmeccedil ldquo İpek Yolu s219 117

Artamonov ilk Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnacircsebetinin tarihi konusunda kendi iccedilinde ccedilelişkiye

duumlşmuumlştuumlr Aynı eserinin bir başka sayfasında 463 yılında Romalılarrsquoa Saragur Ugor ve

Onogurlarrsquodan bir elccedilinin gittiğinden bahsetmektedir Krş Mİ Artamonov Hazar Tarihi Tuumlrkler

Yahudiler Ruslar ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004 s86 ve 182 Bu durumda

elimizdeki bu bilgiye goumlre ilk Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnasebetlerine dair en eski tarih 463 yılı olarak

verilmelidir 118

Artamonov age s182 İsmail Mangaltepe Bizans Kaynaklarında Tuumlrkler İstanbul Doğu

Kuumltuumlphanesi Yay 2009 s52 119

Artamonov age s182

86

Tuumlrk-Pers ittifakına tepkisini oumllccedilmek olduğu ihtimali uumlzerinde durmaktadır Bizce de

bu guumlccedilluuml bir olasılıktır

Goumlktuumlrkler kervan yollarının kontroluumlnuuml ellerinde tutmuşlar ve ticaret işlerini

yine kendi kontrollerinde Soğdlularrsquoa (Semerkand Devletirsquonin yerlilerine120

)

yaptırmışlardır Soğdlular Tuumlrkler adına ticareti ve İpek Yolursquonu ellerinde tutmak

amacıyla Sacircsacircnicircler (İranlılar)rsquole ilişki kurmaya ccedilalışmışlar fakat koumltuuml

karşılanmışlardır Goumlktuumlrkler adına Soğd kervanlarının yapmakta oldukları ipek

ticaretinin guumlzergacirchı olan Guumlney İpek Yolu 568 yılında Sacircsacircnicircler tarafından geccedilişe

kapatılmıştır Ccediluumlnkuuml Yemenrsquoi işgal ederek Babrsquoel Mendep Boğazırsquona hacirckim

olmuşlar ve bu guumlcuuml kullanarak kendi ipeklerini Ccedilin ipeğinin rekabetinden korumayı

amaccedillamışlardır Bu durumdan hem Ccedilinrsquoden vergi olarak ipek alan Goumlktuumlrkler hem

de bu ipeğin fazlasının sevkedildiği Bizans zarar goumlrmuumlştuumlr Sacircsacircnicircler tarafından

kontrol altında tutulmaktan kurtulmak isteyen Soğdiyanalı ipek tacirleri Bizansrsquola

doğrudan ticaret yapmak amacıyla Goumlktuumlrk Kağanı İstemirsquoden Konstantinopolisrsquoe

bir elccedili goumlnderilmesini istemişlerdir Bunun uumlzerine (568 sonu-569 başlarında)121

ipekli kumaşlar ve İskit yazısıyla122

yazılmış bir mektupla İstanbulrsquoa goumlnderilen o

zamanın sekiz Soğd şehir devletlerinden birinin prensi 123

olan Soğdlu Maniakh124

oumlnderliğindeki Tuumlrk elccedilileri Bizansrsquoın başkentine Kuzey İpek Yolursquonu kullanarak

Kafkaslar uumlzerinden ulaşmak zorunda kalmışlardır Bizansrsquoa ulaşan Tuumlrk elccedililik

heyeti125

iyi karşılanmıştır 126

İmparator II Justinrsquoin soumlz konusu mektubu ccedileşitli

120

Bahaeddin Oumlgel ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S1 Ankara

Haziran1981 s7 121

Mangaltepe age s48 122

Bartold ldquoTuumlrkler alfabeyi Orta Asyalı İranlılardan [İranlılarrsquodan] almışlardı 567rsquode

Konstantinopolisrsquoe giden Tuumlrk elccedilileri yanlarında ldquoİskit alfabesiylerdquo yazılı bir ferman goumltuumlrmuumlşlerdirrdquo

bilgisini verdikten sonra bu alfabenin Soğd koumlkenli olduğunun anlaşıldığını hatta Uygur alfabesinin

de Soğd koumlkenli olduğunun ispatlandığını belirtmiştir ldquoTung-huan yakınlarında Ccedilin sınır duvarı

uumlzerindeki bir hisarda bulunan eski ticari belgelerde kullanılan Orta Asyalı İranlıların [İranlılarrsquoın]

yazılarından bu alfabenin ldquoSoğdrdquo koumlkenli olduğu anlaşılmaktadırrdquo Bkz Bartold Orta Asya s 25 123

Hans-Wilhelm Haussig ldquoHun ve Avar Adlarının Anlamı Hakkındardquo ccedilev Ergin Ayan TKİD S13

İstanbul Kocav Yay 2005 s230 dp23 124

Haussig Maniakhrsquoı Soğd mahalli huumlkuumlmdarı olarak zikretmiştir Bu ismin Farsccedila olduğunu

belirtmiştir Bkz Haussig age s186 ve 191 Golden da Maniakhrsquoın ticaricirc ve askericirc buumltuumln

anlaşmaları yapma yetkisine sahip bir tuumlccar olduğu bilgisini vermiştir Bkz Golden Hazar

Ccedilalışmaları s48 125

Goldenrsquoın bu heyetle ilgili olarak ldquohellipİlk Tuumlrk elccedililik heyeti 568rsquode II Justin doumlneminde

Constantinoplersquoa geldirdquoifadesindeki bilgi tamamen yanlıştır Ne Batı Goumlktuumlrklerirsquonin ne de genel

87

kişilerin yardımıyla okuyabildiği kayıtlıdır Mektupta artık otoritenin Tuumlrk

Hakanırsquonın elinde olduğu Eftalitlerrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe bağlandığı belirtilmiştir127

Bizans ile bu Tuumlrk heyeti arasında varılan anlaşmaya goumlre Tuumlrk tuumlccarlarının

İstanbulrsquoda bir ticaret merkezi kurmaları128

ve Sacircsacircnicirclerrsquoe karşı ittifak oluşturup

ticaret kervanlarının İranrsquodan serbestccedile geccedilmesi iccedilin Bizansrsquoın baskı yapması kararı

alınmıştır129

Anlaşmayı Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarının onayına sunmak uumlzere geri doumlnen

Tuumlrk elccedilileriyle birlikte doğu şehirleri valisi Zemarque de Cilicie (Kilikyalı

Zemarkhos) başkanlığında bir Bizans heyeti de goumlnderilmiştir130

Semerkand

Boumllgesirsquone geldiklerinde Zemarhosrsquoa Tuumlrkler demirden uumlrettikleri uumlruumlnleri

goumlstermişlerdir 131

İstemi Kağan elccediliyi guumller yuumlzle karşılayarak bir suumlre sonra Sacircsacircnicircler uumlzerine

doğru hareket eden ordusuna refakat etme teklifinde bulunmuştur 132

Bizans heyeti

Goumlktuumlrkler uumllkesinde iken gelen İran elccedililik heyetinin huzura kabul edilmesi

esnasında Zemarkosrsquoun da bulunmasına izin verilmiştir İstemi Han İranlılarrsquoın

Tuumlrk elccedililerine yaptıkları koumltuuml muamelenin uluslararası kaidelere aykırı olduğunu

soumlyleyerek onları azarlamıştır 133

Zemarkhos başkanlığındaki Bizans elccedililik heyeti uumllkesine Yağma Tarkan

youmlnetimindeki yeni bir Tuumlrk elccedililik heyeti eşliğinde doumlnmuumlştuumlr 134

Goumlktuumlrklerrsquoin

Sacircsacircnicirclerrsquoe karşı girdikleri muumlcadelede yanlarında yer almasını teklif etmek iccedilin

goumlnderilmiş olan bu heyet Bizansrsquoa 571 yılının sonbaharında ulaşmıştır Bu Tuumlrk-

Bizans dostluğunun pekiştirilmesi accedilısından her iki taraf iccedilin de iyi bir fırsat

olmuştur Bizans İmparatorluğu gerccedilekten dost olduğunu ispatlayacak Tuumlrkler de

olarak Tuumlrklerrsquoin Bizansrsquoa goumlnderdikleri ilk heyettir Golden Hazar Ccedilalışmaları s48 Menander

(Bonn) s294 Chavannes Documents s233 126

Artamonov age s370-375 127

Oumlgel agm s7-8 Golden Tuumlrk Halkları s104 128

Soğdlu tuumlccarlara Tuumlrkler tarafından ldquoMitatonrdquo denmekteydi 569rsquoda Tuumlrklerrsquoin İstanbulrsquoda

kurmuş oldukları muumlessese bu idi Bkz Haussig age s187 ve 189 129

Sadri Maksudi Arsal Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul 1947 s299 Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi

Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul TDAV Yay 1980 s182 130

Haussig age s186-187 131

Oumlgel agm s7-8 132

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s63-66 133

Arsal age s301 Sevinccedil agm s183-184

88

dostluğundan emin olacaktı Justinos bu dostluğu guumlccedillendirmek iccedilin gereken ccedilabayı

goumlstermiştir 135

Bizans elccedilisi Valentinus Goumlktuumlrk prenslerinden oumlnce sınıra daha yakın olan

Tuumlrk-Şadrsquoı daha sonra da daha iccedileride olan Tardursquoyu ziyaret etmiştir Tardu da 600

senesinde Tuumlrk elccedilileri vasıtasıyla Bizans İmparatorursquona bir mektup goumlndermiş ve

elccedililer imparatorun soruları karşısında bu mektubu accedilıklamışlardır Bu mektup

Tardursquonun kardeşi Tuumlrk-Şadrsquoın beyanatları uumlzerine Bizans elccedilileri tarafından zapta

geccedilirilmiştir 136

Zemarkosrsquoun Tuumlrklerrsquoi ziyaretinden birkaccedil yıl sonra Bizansrsquoa Anakastes

başkanlığında bir Tuumlrk elccedililik heyeti daha gitmiştir Bu heyet Bizansrsquoı İranrsquoa karşı

birlikte karşı savaşmak uumlzere ikna etmeyi başarmıştır 137

Daha sonra 576 yılında Roma İmparatoru Tiberius da Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili

goumlndermiştir Valentiniosrsquoun başında bulunduğu heyet İstemirsquonin oğlu Tuumlrgeş Şad

tarafından kabul edilmiştir Fakat bu seferki karşılama Bizansrsquoın yaptığı oyunlar

nedeniyle sinirli ifadelerle olmuştur 138

Tuumlrkler 598 yılında daha oumlnce İranrsquoa karşı Bizansrsquola oluşturdukları ittifakı

yeniden canlandırmak iccedilin İmparator Mavrikiosrsquoa elccedili goumlndermişlerdir Bu elccedililer

kendilerine isyan eden Ugorları kılıccediltan geccedilirdiklerini de bildirmişlerdir139

Bundan

maksat bir nevi goumlzdağı vermek Bizansrsquoın cevabının olumlu youmlnde olmasına neden

teşkil etmek olmalıdır

134

Golden Hazar Ccedilalışmaları s48-49 135

Mangaltepe age s73 136

Haussig agm s230 dp25 137

Babaoğlu age s94-95 138

Arsal age s303 Sevinccedil agm s182 139

Artamonov age s189

89

c Goumlktuumlrklerrsquoden Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Ak Hun (Eftalit) ve Juan-Juan Devletlerirsquonin elinde olan Tuumlrkistan ipek

ticareti Goumlktuumlrklerrsquoin tarih sahnesine ccedilıkmasından sonra Goumlktuumlrk-Sacircsacircnicirc

muumlttefikliğinin idacircresine geccedilmiştir Eftalit toprakları aralarında paylaşılmıştır Ancak

arslan payına sahip olmasına rağmen kervan yolunun Maverauumlnnehir guumlzergacirchını da

ele geccedilirmek isteyen Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircn (531-579) Akdeniz limanları ve

Bizansrsquoa yapılan ipek nakliyatını durdurmuştur İstemirsquonin durumu duumlzeltmek iccedilin

yolladığı elccedilileri de hile ile oumllduumlrtmuumlştuumlr 140

Eftalitlerrsquoin mağlubiyetinden sonra Tuumlrklerrsquoin tebaası olan Soğdlar hem tacir

hem aracı olarak doğu ve batıya gidip gelmeye başlamışlardır Tuumlrklerrsquoin Ccedilinrsquoden

ellerine geccedilen ipeğin fazlasını Bizansrsquoa ulaştırarak değerlendirebilmeleri iccedilin İran

Şahı ile anlaşmaları gerekiyordu İstemi Kağan Soğdlu Maniakhrsquoı tam yetkili

buumlyuumlkelccedili sıfatıyla ipeğin İran uumlzerinden sevkinin yapılması meselesini konuşmak

uumlzere Huumlsrev Anucircşicircrvacircnrsquoa goumlndermiştir Maniakh Pers huumlkuumlmdarına ipeği satın alıp

batıya ihraccedil etmesini teklif etmiştir Ancak Persler bir suumlre sonra Bizansrsquoın

guumlccedilleneceğini hesaba katarak bu zor durumdan kurtulmak iccedilin Eftalitli olup

sonradan Sacircsacircnicirclerrsquoe sığınmış olan Katulfrsquoun etkisiyle oumlnce getirilen ipeği parasını

oumldeyerek almışlar sonra da malı elccedilinin goumlzuuml oumlnuumlnde yakmışlardır Bu olay Soğdlar

tarafından İranrsquoın mevcut durumunda değişikliği kaldıramayacağı şeklinde

yorumlanmış ve İstemi Kağanrsquoa bildirilmiştir Kağan tamamen Tuumlrklerrsquoden

oluşturulmuş bir heyet goumlndermiş fakat bu da sonuccedil vermediği gibi uumlccedil doumlrt kişi

dışında heyet mensuplarının zehirlenerek kendi uumllkelerinde alışkın olmadıkları

İranrsquoın boğucu sıcağına dayanamayarak oumllduumlkleri haberi yayılmıştır Olup bitenin

farkında olan Goumlktuumlrkler iccedilin bu olay İranrsquola husumetin başlangıcı olmuş 141

İstemi

silahlı muumlcadeleye girişmiştir 142

140

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s99-100 Abduumllkadir Donuk ldquo ldquoOn Dillirdquo Bizansrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S259

YXXII İstanbul TKAE Eyluumll1984 s538-539 141

Buradaki ldquoİskitrdquo tabiri ldquobozkırda yaşayan tuumlm Tuumlrk topluluklarırdquo nı ifade ediyor olmalıdır Bkz

Mangaltepe age s48-49

90

d Goumlktuumlrklerrsquoden Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bumın Kağan guumlccedillenince hamlesini Juan-juan huumlkuumlmdarı Anagay

(AnahuanA-na-kui)rsquoa yolladığı elccedilisi aracılığıyla kızıyla evlenme isteğinde

bulunarak yapmıştır Bu hareket tacircbinin metbucircsuna denk olmak istediği anlamına

geldiğinden Anagay ccedilok sinirlenmiş ldquoSen benim doumlkuumlmcuumlnsuumln Bana karşı boumlyle

bir isteğe nasıl cuumlret edersinrdquo diyerek cevap vermiştir Bumın Kağan da Juan-juan

elccedilisini oumllduumlrtmuumlştuumlr Bundan sonra Ccedilinrsquodeki Batı Topalarrsquoa elccedili goumlndererek kız

istemiştir Ccedilin İmparatoru bu isteği yerine getirmiştir 143

Aralarında gerccedilekleşen savaş sonunda mağlup olan Juan-janlardan geriye

kalan uumlccedil bin kişilik tebaa Batı Wei İmparatorluğursquona iltica etmek istemiş fakat onlar

Tuumlrklerrsquole muumlttefik olduklarından Juan-juan tutuklularını Tuumlrk elccedilisine teslim

etmişlerdir Elccedili ccedilocukların gelecekte prenslerin hizmetinde bulundurmak uumlzere

alıkonulmasını yetişkinlerin oumllduumlruumllmesini istemiştir 144

e Goumlktuumlrklerrsquoden Moğollarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Oğuzlarrsquoın ayaklanmasını fırsat bilen Yabgu Tuman (Teoman 552rsquode Bumın

Kağan) bağlı olduğu Moğol Apar huumlkuumlmdarına ayaklanmayı bastırma teklifinde

bulunmuştur O yaptığı hizmetin karşılığında Moğol guumlveyi olmayı dolayısıyla

iktidarın varisi olmayı hedeflemişken Apar huumlkuumlmdarı kızını vermediği gibi başbuğ

Tumanrsquoı aşağılamış ve elccedilisini oumllduumlrtmuumlştuumlr Bunun uumlzerine Tuman 534-556 yılları

arasında iktidarda olan Batı Tabgaccedillarrsquoa elccedili yollayarak kız istemiş ve Aparlarrsquoa karşı

ittifak teklifinde bulunmuştur Bu doumlnemde Batı Tabgaccedillar da dış desteğe ihtiyaccedil

duyduklarından bu teklifi geri ccedilevirmemişlerdir 145

142

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s63-66 Golden Tuumlrk Halkları s103-104 143

Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 144

Gumileumlv age s44-46 145

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun

Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980

s173-174

91

3 UYGURLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Toumlleslerrsquoin Uygur boyu lideri Tecirc-chien Hsi-chin (irkin)rsquoin oğlu Prsquou-sa Uygur

Devletirsquonin temelini atmıştır Doumlneminde Ccedilinrsquoe elccedililer goumlndermiş haraccedillar

sunmuştur146

744 yılı Ağustos ayında Uygurlar ve Karluklarrsquoın147

birleşerek Ozamış

Kağanrsquoı oumllduumlrmelerinden sonra Uygur Ku-li-prsquoei-lo kendi kendini Kutluğ Bilge Kuumll

Kağan ilan etmiş ve Ccedilinrsquoe goumlnderdiği bir elccediliyle memleketinde olup imparatoru

bitenlerden haberdar etmiştir İmparator da Huai-jecircn Kağan unvanını vermiştir148

747rsquode tahta geccedilen Uygur Hanı Moyanccedilur Chrsquoang-anrsquoda tek taraflı elccedililik

accedilmış bu durum pek ccedilok hediyeyle karşılanmış ve imparatora bağlı kalmıştır149

Ccedilinrsquode bulunan ve hor goumlruumllmuumlş olan Uygurlar Ccedilinliler tarafından

hakanlıkla suumlrduumlrduumlkleri ittifakın ağır sonuccedillarından kurtulmak iccedilin kullanılmışlardır

806rsquoda Chrsquoang-anrsquoa gelen Uygur elccedililik heyetinin uumlyeleri Mani dini ruhban sınıfına

mensucircptular Uygurlarrsquola muumlnacircsebetlerin bozulmaması adına Ccedilinrsquoin katlanmak

zorunda olduğu bu sınıf Uygur tacirlerle işbirliği yapmak ve ticarete suiistimal

etmekle succedillanarak 817rsquode sınır dışı edilmiştir Bunun sonucunda Ccedilin-Uygur ittifakı

bozulmuştur 150

Ccedilin kaynaklarında Holie-han Moyanccedilo (745-759) adıyla zikredilen Uygur

kağanının 758 yılında Ccedilinrsquode bulunan elccedilisi protokolde oumlncelik sırası konusunda

Arap elccedilisiyle tartışmıştır 151

146

Ccedilin kaynakları hediyelerden haraccedil adı altında bahsetmişlerdir Oumlgel bu bilgiyi CTSrsquodan vermiştir

Bkz Bahaeddin Oumlgel ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten XIX S75

Ankara TTK Temmuz1955 s338 147

Ozamış Kağanrsquoı oumllduumlrenler oumlnce Basmıllar olarak zikredilmiş ve belgenin devamında Uygurlarrsquola

Karluklar tarafından beraberce oumllduumlruumllduumlğuumlnden bahsedilmiştir Ozamış Kağanrsquoın Basmıllarrsquodan

olması nedeniyle bizce ikincisi daha doğrudur Chang age s 203-204 148

Bu olaydan CTS ve HTSrsquoda bahsedilmemiştir Bkz ae s207 dp281 149

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s450 150

Ae s502-503 151

Bartold Orta Asya s197

92

Uygurlar Ccedilin ile muumlnacircsebetlerinin iyi olmasından istifade ederek 760

tarihinden sonra at karşılığında ipek temin etmek uumlzere sık sık heyetler

yollamışlardır Bir at karşılığında kırk ipekli parccedila alabiliyorlardı Her heyetin on

binlerce at getirdiği duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde ticaretin buumlyuumlkluumlğuuml ortaya ccedilıkmaktadır Ancak

bir suumlre sonra Uygurlarrsquodan gelen atların sayısındaki artış ve işe yaramaz atların da

suumlruumllere dahil edilmeleri Ccedilin iccedilin zararlı hacircle gelmeye başlamıştır Ayrıca Ccedilin bu

kadar ccedilok ipeği sağlayabilmek iccedilin kendi halkına vergi yuumlklemek zorunda kalmıştır

Bu sebeple imparator senelik altı bin at alacağını bildirmiştir 152

787 yılının Ağustos ayında Ccedilin sarayına bir elccedililik heyeti yollayan Uygur

Kağanı Mo-chrsquoo Tarkan kendi uumllkesinin uumlruumlnlerini haraccedil olarak sunmuş ve sıhriyet

yoluyla anlaşmanın muumlmkuumln olup olmadığını sormuştur 153

790 yılı Haziranrsquoında bir Uygur elccedilisi Ccedilinrsquoe gitmiş ve doumlnuumlşuumlnde giderken

goumltuumlrduumlğuuml atların değeri olarak uumlccedil yuumlz bin top ipek getirmiştir154

806 senesinde Uygurlar Ccedilin sarayına haraccedil sunmuşlardır Yine aynı sene

iccedilinde Uygurlarrsquodan Maniheistlerin de iccedilinde bulunduğu bir heyet Ccedilin sarayına

gitmiştir Ouml İzgirsquonin Mackerrasrsquotan verdiği bilgiye goumlre her yıl Ccedilinrsquoe giden bu

Maniheistler pazar yerlerindeki tuumlccarlarla kanuna aykırı ticaret yapmışlardır 155

Ay Tengride Kut Bulmış Alp Bilge Kagan 813 yılında buumlyuumlk

memurlarından İ-nan-chrsquoursquoyu bir konccediluy (Ccedilinli prenses) ile evlenmek isteğini

bildirmek uumlzere elccedili tayin etmiştir İmparator buna cevapsız kalınca kağan ordusuyla

Ccedilin sınırına yuumlruumlmuumlş Ccedilin ileri gelenleri İmparatorrsquoa tehlike karşısında hazırlanmaya

vakit bulabilmek iccedilin prensesin goumlnderilmesini teklif etmişlerse de imparatoru ikna

edememişlerdir İmparator Ccedilinrsquoi gezmekte olan sekiz Mani rahibine karışıklık

iccedilinde olan imparatorluğun bu duumlğuumln masraflarını karşılayacak durumda olmadığını

152

İzgi agm s102-103 153

Ay s103 154

Ay

93

soumlyleyerek onlardan kağanı bu isteğinden caydırmalarını istemiştir Ancak anlaşılan

o ki rahiplerin ccedilabaları da yetersiz kalmıştır Uygurlar bu sefer Alp Tarkan

başkanlığında bir heyet goumlndermişler konccediluyun goumlnderilmesini kesin bir dille

bildirmişlerdir Sonunda imparator razı olmak zorunda kalmıştır 156

821 yılında Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe en kalabalık heyet gitmiştir Teng-lo Yuuml-lu

Mo-mi-shıh Chuuml-chu Prsquoi-chia Chrsquoung-te (Kuumlccedilluumlk Bilge Kağan) tahta ccedilıktıktan sonra

iki bin kabile reisi ile Ccedilin sarayına yirmi bin at ve bin deve goumlndermiştir 157

822 yılı Şubatrsquoında Ccedilin İmparatoru Uygurlarrsquoa atların karşılığı olarak elli bin

parccedila ipek ve bir prenses goumlndermiştir Aynı senenin Mart ayında da yine atların

bedeli olarak yetmiş bin parccedila ipek verilmiştir 158

Ccedilinlilerrsquoin sınır boumllgelerini koruyan valilikleri vardı 830 senesinde Ho-tung

Boumllgesirsquonde kurulan valiliğe Uygurlar Li-chrsquoang isminde bir şahsı goumlndererek on

bin at satmışlardır 159

Sung hanedanı zamanında Kao-chrsquoang Uygurlarırsquondan Ccedilinrsquoe ilk ticaret

heyeti 962 yılının Mart ayında gitmiştir A Tutuq başkanlığındaki kırk iki kişilik bu

heyet kendi uumlruumlnlerini sunmuşlardır 965 Kasımrsquoında giden ve rahip Fa-yuan

başkanlığındaki ikinci heyet kendi uumllkelerinin uumlruumlnleri kehribar cam kacircseler ve

Budarsquonın bir dişini sunmuşlardır 160

981 senesi Mart ayında ise Mai-sun başkanlığında giden heyet Ccedilinrsquoe kendi

uumllkelerinin uumlruumlnlerini sunmuşlardır 161

155

Ay s94 156

Oumlgel ldquoUygur s367-368 157

İzgi ldquo XI s103-104 C Mackerras The Uighur Empire Canberra 1968 s94 158

İzgi ay s104 159

Ay 160

Ay s105-106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s106-108 161

İzgi ldquo XI s106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s108

94

Ccedilin kaynaklarından ldquoYuuml hairdquoden 983 senesinde Ccedilinrsquoe yine bir elccedililik

heyetinin gittiği aktarılırken ldquoSung Hui-yaordquodan 984rsquote Uygur ve Tatar elccedilisinin

birlikte giderek hediyelerini sundukları bilgisi verilmektedir 985 yılında da

Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe bir elccedililik heyetinin gittiğinden bahsedilirken ve sonuncu heyetin

Ccedilinrsquode İmparator Chen Tsung zamanında Ching-te saltanat devrinin birinci

senesinin Mayıs ayında (1004 yılında) bulunduğu kayıtlıdır Kao-chrsquoangrsquodan giden

heyet son ticaret heyetidir 162

4 KIRGIZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Kırgızlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Ccedilin kaynağı Trsquoang-shursquoya goumlre Kırgızlarrsquoın Ccedilinrsquoe ilk elccedililerini goumlndermeleri

648 yılında Batı Tuumlrkleri Kağanı Dulursquonun guumlcuumlnuuml kaybetmesinin ardından

gerccedilekleşmiştir Ccedilin hacirckimiyetine giren Tuumlrk toprakları iccedilinde Kırgız toprakları da

yer almakta idi Kırgızlar Ccedilinrsquoin valilik goumlrevlerini uumlstlenmişler ve Ccedilin memur

unvanlarını almışlardır Kırgızlarrsquoın Ccedilin ile muumlnacircsebetleri uumllkeleri 758 yılında

Uygurlar tarafından ele geccedilirilinceye dek suumlrmuumlştuumlr Kırgızlarrsquodan Ccedilin sarayına 650-

683 yılları arasında iki 705-711 tarihleri arasında bir 713-755 tarihleri arasında da

doumlrt defa elccedili goumlnderilmiştir 163

Ccedilin İmparatoru İ-tsung zamanında ise (860-873) uumlccedil Kırgız elccedilisinin Ccedilin

sarayına geldikleri bilgisi mevcuttur 164

162

İzgi ldquo XI s106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s110 163

Bartold Orta Asya s193-194

95

5 TUumlRGİŞLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Tuumlrgişlerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Tuumlrgiş Kağanı U-ccedile-lersquonin yerine geccedilen oğlu Souo-ko Ccedilin ile muumlnacircsebetleri

devam ettirebilmek niyetiyle elccedilisi Souo-larsquoyı uumllkesinin uumlruumlnlerinden bazı şeyler ve

elli at ile goumlndermiştir (707-709 arasında) Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisini sarayın

girişinde merasimle karşılatmıştır suumlvari birliğinden iki muhafız refakatinde onu

huzuruna kabul etmiştir Fakat diğer taraftan Tuumlrgiş Kağanırsquonın taht iddiası nedeniyle

aralarında suumlrtuumlşme olan kumandanı Kuumllccedilur Tchong-tsiersquonin Tibet ve Ccedilinrsquoi

karıştırarak olayı buumlyuumltmeye ccedilalışması Ccedilinrsquoin Souo-korsquonun aleyhinde planlar

yapmasına neden olmuştur Elli atı hediye olarak goumltuumlrduumlğuuml sırada elccedili Ccedilin sarayının

Tuumlrgiş kağanının aleyhine planlarını oumlğrenmiş ve bunu bildirmek uumlzere acele geri

doumlnmuumlştuumlr Kendisine duumlzenlenen bu tezgacirchtan haberdar olan Tuumlrgiş Kağanı

Kuumllccedilurrsquou yakalatmış ve ardından Ccedilin sarayına planda parmağı olan devlet ileri

gelenlerinden Tsong Tchrsquoou-krsquoorsquounun başını istettiği bir elccedili goumlndermiştir Ccedilin sarayı

da meselenin gerccedilek yuumlzuumlnuuml oumlğrenince Souo-korsquoya ldquoDeğişikliğe Uyan Kağanrdquo

anlamına gelen ldquoKoei-hoardquo fahri unvanını vermeye bir elccedili goumlndermiştir165

Tuumlrgiş Kağanı Su-lu henuumlz kağan olmadan oumlnce Tarazrsquo da otururken on boyu

(Kara Tuumlrgiş kabilelerini) liderliğinde toplamayı başarmış166

ve buumlyuumlk bir guumlccedil haline

gelmiştir 715 yılında da Ccedilin sarayına bir elccedili goumlndermiştir İmparatorluk da ona ldquo

orman ve tuumlyler gibi kalabalık ordu kumandanırdquo anlamında ldquoSol Yu-linlerin buumlyuumlk

kumandanırdquo unvanını vermiştir 716 yılında kendisini Batı Goumlktuumlrkleri kağanı ilan

ettikten sonra da Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiş ve İmparator Hsuumlen-tzung da kendisine ldquoTa-

shihrdquo unvanını vermiştir Ayrıca saf ipekten yapılmış oumlzel bir elbise kemer ve buna

benzer yedi ccedileşit hediye goumlndermiştir Su-lursquonun da karşılığında armağanlar

164

Ae s200 165

Detaylı bilgi iccedilin bkz Huumlseyin Salman Tuumlrgişler Başvuru Kitapları Dizisi53 Ankara TC

Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay 1998 s 24-32 166

Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII

Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s7

96

goumlnderdiği kayıtlıdır 167

Ccedilin İmparatoru Hiuen-tsongHsuumlen-tzung bu youmlntemle

Tuumlrgiş Kağanırsquonı kendi tarafına ccedilekmeye ccedilalışmıştır Ccedilinliler bu politikayı her

fırsatta uygulamışlardır 719 senesinin onuncu ayında da bir fermanla Tuumlrgiş

Kağanırsquona ldquoitaatkacircr ve sadık kağanrdquo unvanını vermişlerdir 168

Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo a goumlre Su-lursquonun karısı Chiao-

he Hatun bir elccediliyi 1000 kadar atı satmak iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-

hsienrsquoe goumlndermiştir Mektubun uumlslubu emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien

elccediliyi doumlvduumlruumlp tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi

donarak oumllmuumlştuumlr Bunu duyan Su-lu Doumlrt Garnizonrsquou yağmalamış ve Anhsirsquoyi

kuşatmıştır 169

Tuumlrgiş Kağanı Sou-lou 729 yılının altıncı ayında Ccedilinrsquoe eski dostluklarının

devamı mahiyetinde nezaket ziyareti iccedilin reis Ye-ccedili-a-pu-sse 170

adlı bir elccedilisini

goumlndermiştir Tuumlrgişlerrsquole dostluğa oumlnem veren İmparator Hiuen-tsongHuumlan-tsung

(712-755) elccediliyi sarayın Tan-Feng Koumlşkuumlrsquonde karşılamıştır Fakat aynı anda II

Goumlktuumlrk Devletirsquonin elccedilisi de saraya geldiği iccedilin Ccedilin İmparatorursquonun verdiği ziyafet

sırasında bir protokol krizi yaşanmıştır

Goumlktuumlrk elccedilisi Ccedilin protokol yetkililerine ldquoTuumlrgiş Devleti kuumlccediluumlktuumlr Menşe

bakımından da Tuumlrk soyundandır Bu sebeple birinci sırayı alma hakkına sahip

değildirrdquo diyerek devletinin buumlyuumlkluumlğuumlnuuml ve itibarını dile getirmek istemiştir 171

Bunun uumlzerine Tuumlrgiş elccedilisi ldquoBuguumln iccedilin bu ziyafet benim şerefime

hazırlandı İkinci sıraya geccedilememrdquo cevabını vermiştir

167

Eyuumlp Sarıtaş ldquoCcedilin Kaynaklarına Goumlre Tuumlrgişler Boyu ve Hacirckimiyetirdquo YLS Tezi Tarih Anabilim

Dalı Ankara Ankara Uumlni Sosyal Bilimler Ens 1996 s37-38 168

Salman age s45 169

Sarıtaş age s43 170

Salman elccedilinin ismini Che-tche-a-pou-se (Şe-ccedile-apuse) olarak vermiştir Bkz Salman age

s57 171

Ae

97

Ccedilin saray goumlrevleri kısa bir muumlşaverenin ardından Goumlktuumlrk elccedilisini ziyafette

doğuda kurdukları ccediladıra Tuumlrgiş elccedilisini de batıda kurdukları ccediladıra alarak ccediloumlzuumlm

bulmuşlardır Ziyafetten sonra Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisine ldquosivil albayrdquo

anlamında ldquoLang-tsiangrdquo fahri unvanı yanında balık şeklinde bir kese altın bir kayış

ve mor renkli bir kumaş hediye etmiştir 172

Devletler arasında kimi zaman barışın ardından da elccedililerin goumlnderildiği

bacirckidir Nitekim Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında vuku bulan kısa

suumlre bir muumlcadelenin ardından 736 yılının sekizinci ayında Ccedilinlilerrsquoin saldırılarına

karşı koyacak guumlccedillerini kaybettiklerini anlayan Tuumlrgiş Kağanı yuumlksek dereceli

memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlndermiş ve yeniden

bağlılıklarını bildirmiştir173

İmparator tarafından buumlyuumlk ilgiyle karşılanan elccedilinin

şerefine ziyafet verilmiştir Ayrıca saray buumlyuumlklerine mensup bir askericirc birim olan

ldquoSağ kin-ou Muhafızları Kumandanırdquo unvanı ile ipek bir elbise yuumlz top nakışlı ipek

kumaş hediye edilmiştir 174

744 yılına gelindiğinde Tu Huo-hsien (İl İtmiş Kutluk Bilge Kağan)

zamanında Trsquoang suumllalesi ile Tuumlrgişler arasındaki elccedililik teatileri yoğunlaşmıştır 175

Arap huumlkuumlmdarı Nasr doumlneminde Semerkantrsquoın geri alınışından kısa bir suumlre sonra

Ccedilinrsquoe goumlnderilen elccedililik heyetinin ardından 744 yılında daha kapsamlı bir heyet

goumlnderilmiştir Ticaricirc ilişkileri duumlzenlemekle goumlrevli bu heyette Arap Soğd

Toharistan elccedilileri yanında Zacircbulistan Şaş ve Tuumlrgiş elccedilileri de bulunmakta idi 176

b) Tuumlrgişlerrsquoden Araplarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Tuumlrgiş Kağanı Sou-lou Maverauumlnnehir şehir devletlerinin Araplarrsquola

muumlcadelelerinde onlara yardımda bulunmuştur Muumlsluumlman bir topluluğun yaşadığı

172

Ae s 57-58 173

Ae s48 174

Ae s63 175

Sarıtaş age s54 176

HAR Gibb Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ankara Ccedilağlar Yay 2005 s 110

98

Maverauumlnnehirrsquo in buumlyuumlk şehirlerinden olan Kemercersquoyi 728 yılında kuşattıklarında

teslim olmayan şehir halkına ilk olarak Sacircsacircnicirc hanedanının son varisi Yezdigerdrsquoin

oğlu Huumlsrev teslim ccedilağrısında bulunmuştur Ret cevabı uumlzerine hakan ikinci bir elccedili

olarak mahallin bilginlerinden Bazgrirsquoyi goumlndermiştir Elccedili kaleye yaklaşarak

ldquoSizinle konuşmak iccedilin hakan beni memur etti Benimle goumlruumlşmek uumlzere bir adam

buraya gelsinrdquo demiş Muumlsluumlmanlar da Bahilersquoden Yezid bin Saidrsquoi indirmişlerdir

Bazgrirsquonin ldquoHakan beni size elccedili olarak goumlnderdi Hakan sizden maaşı 600 dirhem

olanların maaşlarını 1000rsquoe 300 olanların maaşlarını 600rsquoe ccedilıkaracak size

ihsanlarda bulunacakrdquo teklifine Yezid hakaret dolu soumlzlerle cevap vermiştir Sou-

lou bir suumlre sonra bir elccedili daha goumlndererek ldquoBir şehir uumlzerine yuumlruumlduumlğuumlmuumlz zaman o

şehri fethetmeden veyahut ahalisini oradan ccedilıkartmadan geri doumlnmek bizim acircdetimiz

değildirrdquo mesajını ilettirmiştir Bunun uumlzerine Kemerce halkı Galip isimli bir

temsilcisini goumlndererek hakan kendilerine aman verdiği taktirde nasıl davranmaları

gerektiğini sormuşlardır Semerkantrsquoa yakın Debusiyersquoye gelmeleri tavsiyesini alan

Kemerceliler şehri Tuumlrgişlerrsquoe teslim etmeye karar verirlerken kendi emniyetleri iccedilin

Tuumlrklerrsquoden beş rehin almışlardır Yolda herhangi bir grubun saldırısına maruz

kalmamak iccedilin de bir kumandan ve koruyucu talep etmişlerdir Hakan isteklerini

memnuniyetle kabul etmiş Kuumllccedilur (Kursul) refakatinde şehri teslim etmişlerdir 177

6 OĞUZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Oğuzlarrsquodan Tabgaccedillarrsquoa (Ccedilinrsquoe) Goumlnderilen Elccedililer

İlteriş Kağan başa geccedilince Tabgaccedillar Kıtaylar ve Oğuzlar uumlzerine yuumlruumlmuumlş

pek ccedilok kişiyi oumllduumlrmuumlştuumlr Bunun uumlzerine Oğuzlar Goumlktuumlrklerrsquoe karşı birlikte

hareket etmek uumlzere Tabgaccedilrsquoa Kunı Paşarsquoyı Kıtayrsquoa da Tongra178

Esimrsquoi elccedili

olarak yollamışlardır 179

177

Salman age s53-56 178

603 yılında Ccedilrsquou-lo Kagan kendisine isyan etmelerinden ccedilekindiği birkaccedil yuumlz kabile reisini

oumllduumlruumlnce Toumlloumls boyları ayaklanmışlardır İsyan eden Toumlloumls boylarından biri Ccedilin kaynaklarında

Trsquoung-lo olarak geccedilen Tongrarsquodır Ccedilin kaynaklarında bu boyların Goumlktuumlrklerrsquoe karşı birleştikleri

99

7 SELCcedilUKLULARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Selccediluklularrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Selccediluklularrsquola Bizans arasındaki resmicirc ilişkiler Tuğrul Beyrsquoin 1054 Malazgirt

Seferi oumlncesine dayanmaktadır Karşılıklı elccedililer ve armağanlarla dostluklarını

yenilemişlerse de Selccediluklu akınları durmamıştır 180

Malazgirt Savaşı oumlncesinde Sultan Alp Arslan181

barış teklifi ile Bizansrsquoa

elccedililerini goumlndermiştir Abucircrsquol- Farac Diogenesrsquoin nezdine goumlnderilen elccedili olarak

Savtekinrsquoin adını zikretmiştir Ayrıca Roma kralına elccedililerle birlikte sık sık

gittiğinden bahsedilen Şadi adlı bir genccedil vardır ki Sultan Diogenesrsquoin yakalandığını

tahkik ettirmek iccedilin bu genci goumlndermiştir 182

Bu konuda E Merccedilil ise bu heyette

Halife Kacircimrsquoin Sultan nezdindeki elccedilisi İbn el-Muhallebacircn ile Alp Arslanrsquoın

guumlvenilir kumandanı Savteginrsquoin bulunduğu bilgisini vermiştir Farklı bir goumlruumlş

olarak Micircrhondrsquoun ldquoMukaddem el-Ceyşrdquoinde Savteginrsquoin Sultanrsquoın emri ile

imparatorrsquoa elccedili goumlndermiş olduğunu kayd ettiğini183

de belirtmiştir İmparator

onları elccedililer konusunda geccedilerli olan kuralların gerektirdiği uumlzere ama oumlzel bir

kibarlık goumlstermeksizin kabul etmiştir Elccedililere sultanla barış goumlruumlşmelerine

başlamadan oumlnce ordusunun guumlvenliğini sağlayabilmek iccedilin bir şart koşmuş ve bunu

Alp Arslanrsquoa ilettikten sonra sonucu kendisine bildirmek uumlzere gelmelerini

soumlylemiştir Diogenes tuumlm Selccediluklu uumllkesini ele geccedilirme hayali nedeniyle184

olmayacak koşulların gerccedilekleştirilmesini istemiştir Hatta zafer elde edeceğinden

oumlyle emindir ki Romanosrsquoun Selccediluklu elccedilisine kışı geccedilirmek iccedilin havanın İsfahanrsquoda

belirtilmekle beraber kitabelerde ldquoaltı bag bodunrdquo olarak bahsedilen boylar olabileceklerine dair bir

belirti yoktur Detaylı bilgi iccedilin bkzSaadettin Goumlmeccedil ldquoAltı Bag Bodunrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S358

XXXI İstanbul Şubat1993 s85 179

Goumlk-Alp ldquoV Benguuml s170 Tonyukuk Yazıtı I Batı Yuumlzuuml 7 satır ve Guumlney Yuumlzuuml 2-6 180

Mikhael Attaleiates Tarih ccedilev Bilge Umar Arkeoloji ve Sanat Yay İstanbul Tarihsiz s57 181

Bizans kaynaklarında Sultanrsquoın adı Aksan olarak da zikredilir Bkz Ioannes Zonaras Tarihlerin

Oumlzeti ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay ty s137 182

Gregory Abucircrsquol-Farac Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev Oumlmer Rıza Doğrul 3bs Ankara

TTK 1999 s321-322 183

Erdoğan Merccedilil ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1975 s69-70

100

mı yoksa Hemedanrsquoda mı yumuşak olduğunu sorduğu kayıtlıdır185

Şartında

Tuumlrklerrsquoin yayıldıkları alanı tahliye etmelerini orada kendisinin ordugacirch

kuracağını186

ve barış anlaşması iccedilin Sultanrsquoın ayağına gelmesini187

istediğini

belirtmiştir Tuumlrk elccedililerin Bizans askerleri arasından sağsalim kendisine geri

gelebilmeleri iccedilin de ellerine Meryem Ana ikonasını vermiştir188

Aslında bu

Diogenesrsquoin farkında olmadan zaferi (kendilerine ait bir simgeyi) Tuumlrklerrsquoin eline

teslim etmesi demekti Ancak daha elccedililerin henuumlz birkaccedilı Diogenesrsquoin yanından

ayrılmadan189

bazı danışmanları bu barış teklifinin aldatmaca olduğunu soumlyleyerek

imparatoru ccedilatışmaya sevk etmişlerdir190

İmparator Alexios İznikrsquoi merkez edinen Kutalmış oğlu Suumlleyman Şahrsquoın

kendileri iccedilin tehlike arz ettiğini duumlşuumlnerek Tuumlrkler uumlzerine baskında bulunmuştur

Bu sırada Robertrsquoın saldırıya geccedileceğinden haberdar olduğu iccedilin Suumlleyman Şahrsquoın

barış teklifini kabul etmiş ve armağanlar sunmuştur 191

Sultan Melikşah Tutuşrsquoun fazla guumlccedillenmesinden endişe duyarak Siyavuşrsquou

İmparator Alexiosrsquoa elccedili olarak yollamıştır Eğer sıhriyet yoluyla anlaşmayı kabul

ederse Tuumlrkleri kıyı boumllgelerinden ccedilekeceğini tuumlm hisarları geri vereceğini ve tuumlm

guumlcuumlyle kendisinin destekccedilisi olacağını belirtmiştir İmparator elccediliyi huzuruna alıp

mektubu okuduktan sonra onu konuşturmaya ccedilalışarak Tuumlrk bir baba ve Guumlrcuuml bir

anadan doğduğunu oumlğrenmiştir Oumlnce Siyavuşrsquoun elindeki sultanın buyruğu ile kıyı

kentlerini ve hisarları boşalttırmıştır Ardından vaftiz edilmesine ikna etmek iccedilin

elinden geleni yapmış ve sonunda Siyavuşrsquou buna razı etmiştir Boumlylece vaftizden bir

184

Nikephoros Bryennios Tarihin Oumlzuuml ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay 2008

s 54 185

Semira Kortantamer ldquoArap Kaynaklarında Selccediluklularrdquo TİD SVIII İzmir Ege Uumlni Ed Fak

Yay 1993 s246 (16-17 Mart 1992 tarihinde İzmirrsquode gerccedilekleşen Selccediluklular Semineri bildirisidir)

İbn el-Kalacircnisicirc Zeyl s99 186

Alp Arslanrsquoın ordusunun kendilerine uumlstuumlnluumlk sağlayacak bir konumda yerleştiklerini kendisinin

elverişsiz bir yerde bulunduğunu duumlşuumlnmuumlştuumlr Bkz Attaleiates age s135 187

Attaleiatesrsquote olup Zonarasrsquota yer almayan bir bilgidir Bkz ae s135-136 188

Attaleiatesrsquo in verdiği bu bilgi Zonarasrsquota yer almamaktadır Karş Attaleiates ae s163-164

Zonaras age s135-136 189

Attaleiates age s163-164 Zonaras age s135-136 190

Zonaras ldquogiden elccedililerin geri doumlnmesini beklemedenrdquo der fakat elccedililerin bir kısmının yanında

kaldığından bahsetmez Bkz ae s136 191

Anna Kommena Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996 s124-126

101

kez geccedilince bir daha Sultanrsquoın yanına doumlnmeyeceğine dair soumlz almıştır Onu

hediyelere boğarak Ankhialos192

Dukalığırsquona atamıştır193

Nizacircmuumlrsquol-muumllk İsfahanrsquoda bulunduğu sırada cizye takdim etmek iccedilin gelen

Bizans elccedilisini kabul etmiş ve Sultan Kaşgar Kapısırsquona ininceye kadar elccediliyi

nezdinde alıkoymuştur194

Bizans kumandanı Liparites Hasankale Savaşı (1048)rsquonda esir duumlşmuumlştuumlr

İmparator IX Konstantinos elccedilisini Tuğrul Beyrsquoe goumlnderip kumandanını serbest

bırakması karşılığında fidye verme teklifinde bulunmuştur Tuğrul Bey Liparitesrsquoi

fidye almadan serbest bırakmış fakat mukabilinde yolladığı elccedilisi Şericircf Ebuumlrsquol-Fazl

Nasr aracılığıyla İstanbulrsquoda Emeviler devrinde yapılmış camide halife ve kendi

adına hutbe okunmasını ve daha oumlnce Abbasicirc halifelerine oumldenen yıllık verginin

kendisine verilmesini istemiştir195

Bundan bir suumlre sonra (1051-1052) Tuğrul Bey ccedilıkacağı Mısır Seferi

sırasında topraklarından geccediliş izni alabilmek niyetiyle Bizansrsquoa tekrar bir elccedili

yollamıştır 196

192

Buguumln Bulgaristan sınırlarında Burgaz yakınında tarihsel bir kenttir Kommena ae s196 dp4 193

Ae s195-196 194

Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD V S8-9 Ankara DTCF Yay

1967 s159 195

Mehmet İpşirli ldquoElccedili DİA XI İstanbul TDV Yay 1995 s6 196

Ay

102

B ORTA VE DOĞU AVRUPA COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK

KAVİM VE DEVLETLERİNDEN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1 AVARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Avarlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Avar elccedililik heyeti 513 yılında Ccedilinrsquoe gittiklerinde imparatora inciyle

bezenmiş ccedilerccedileve iccedilinde bir heykel sunmuşlardır Burada asıl dikkat ccedileken durum

hediyeyi takdim eden kişinin şaman Hung-hsuumlan olmasıdır Ccediluumlnkuuml bu bir ruhaniye

siyasicirc goumlrev verilmesi konusunda bize ulaşan en eski tarihli bilgidir

b) Avarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Avar Devletirsquonin 552 yılında dağılmasıyla onun yerini alan Goumlktuumlrklerrsquoe tacircbi

olmak istemeyen kavimlerin Batırsquoya doğru goumlccedil edenleri arasında Avarlar da yer

almakta idiler ldquoKavimler Kapısırdquo denilen Hazar Denizi ile Ural Dağları arasından

geccedilerek Kafkaslarrsquoa ilerleyen Avarlar o sırada Terek Havzasırsquonda bulunan İranicirc

kavimlerden Alanlar ile temas kurarak Alan reisi Zarosrsquoun Avarlarrsquoın Bizans ile

kurmak istedikleri dostacircne muumlnacircsebetlerde aracılık etmesini sağlamışlardır Zaros

Laz ilinde asker toplamakla memur Bizans kumandanı Justinrsquoe elccedili goumlndererek

Avarlarrsquoın bu isteğini bildirmiştir Justin de bunu İstanbulrsquoa İmparator Justinianrsquoe

iletmiştir İmparatorrsquoun muumlzacirckerelerde bulunmayı kabul etmesi uumlzerine Kandikh

(Kandik) adlı bir Avar elccedilisi 558 yılında İstanbulrsquoa kalabalık bir elccedililik heyetinin

başında goumlnderilmiştir Bu ziyaretleri sırasında Avarlar uzun saccedilları ve farklı

giyimleri ile oldukccedila dikkat ccedilekmişlerdir Kendilerine kılık kıyafetleriyle ilginccedil

gelen bu insanları goumlrmek iccedilin Bizans halkı sokaklara doumlkuumllmuumlştuumlr197

İmparator

birccedilok defa huzuruna kabul ettiği elccediliden Avarlarrsquoın guumlcuuml hakkında bilgi elde edince

197

Karatay ldquoDoğu Avrupa s28 Theophanes The Chronicle of Theophanes the Confessor yay

Cyril Mango-Roger Scott New York 1997 s339-340

103

Avarlarrsquoı İmparatorluğun Kafkas sınırındaki Sabirlerrsquoe ve Tunarsquonın doğusundaki

Kutrigurlarrsquoa karşı kazanması gerektiğini duumlşuumlnmuumlştuumlr Elccediliye altın kalkanlar

yataklar kilimler ve ipekli elbiseler hediye ederek mukabil elccedili olarak

goumlrevlendirdiği silahtarı Valentinrsquoin refakatinde memleketine goumlndermiştir

Avarlarrsquoın Dobrucarsquoda bulunmalarına goumlz yumularak Bizansrsquoın başa ccedilıkamadığı Slav

ve Bulgar akınlarını durdurmaları karşılığında Bizans huumlkuumlmetinin her yıl Avarlarrsquoa

bir miktar vergi oumldemesi kararlaştırılmıştır 198

Avarlar İstanbulrsquou kuşattıkları sırada kuşatmanın kaldırılması yolunda

Bizans ile muumlzakerelerde bulunmuşlardır Avar hakanı Bizansrsquotan kendisine

şartlarını bildirecek elccedili goumlnderilmesini istemiştir Bizansrsquota yapılan toplantı ile beş

kişilik bir heyetin goumlnderilmesi kararı alınmıştır Bu heyette Patrik Georgios

Athananios Theodosos Theodoros Synkellos199

ve Commerkiaroslu Theodoras

yer almışlardır200

Elccedililik heyeti hakanın huzuruna ccedilıkarak veliaht İmparator

Constantin adına hediyeleri takdim etmişler ancak o sırada orada bulunan Pers

elccedililerinden de rahatsızlık duymuşlardır Ayrıca hakan Bizans elccedililerine oturmayı

dahi teklif etmediği gibi isteklerini reddetmiş ve Perslerrsquoin kendisine ordularıyla

destek olacağını şehri hemen teslim ederlerse halkın serbestccedile şehirden

ayrılabileceğini soumlylemiştir Heyetin lideri Patrik Georgiosrsquoun Bizans ordularının

yakında olduğunu soumlylemesi uumlzerine hakan ldquoBalık gibi yuumlzseniz kuş gibi uccedilsanız da

sizi yakalayacağımrdquo cevabını vermiştir Elccedililer sadece para verebileceklerini

soumlyleyerek ccediladırdan ayrılmışlardır Bizanslılar Pers birliklerinin Boğazrsquodan geccedilişi

sırasında Pers generallerini (Avar Hakanırsquonın huzurunda goumlrduumlkleri uumlccedil elccediliyi)

yakalayarak Bebek yakınında hapsetmişlerdir Elccedililerden birinin kafasını diğerinin

kollarını keserek birbirine bağlanmış vaziyette Avar Hakanırsquona goumlndermişlerdir

198

Akdes Nimet Kurat ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD XXVI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak

Yay Temmuz2011 s82-84 199

İlacirchi yazarıdır Bkz İsmail Mangaltepe ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul

Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları S10 Ankara KaraM Yay Yaz2006 s17 200

Mangaltepe agm s15 HH Howorth ldquoThe Avarsrdquo Journal of The Royal Asiatic Society

vol XXI part IV London 1889 s783

104

Uumlccediluumlncuuml elccediliyi de Kadıkoumlyrsquoe goumltuumlrerek Perslerrsquoe goumlstermişler ve boynunu vurarak

Pers ordugacirchına yollamışlardır201

562 yılında Avar Hakanı Bayan Justinianosrsquotan bir elccedilisi aracılığıyla

Bizansrsquotan birinci seferdeki gibi para değil Avar halkının Bizans topraklarına

yerleştirilmesi isteğinde bulunmuştur AN Kurat ve A Taşağılrsquoa goumlre Okunim

isimli Avar elccedilisinden Avarlarrsquoın asıl niyetinin Bizans topraklarına yerleşmelerine

izin verilmesinin ardından Bizansrsquoa saldırmak olduğu oumlğrenilmiş olduğundan

imparator bu isteği reddetmiştir202

O Karatay ise imparatorun duumlşmanı

Gepidlerrsquoin meskucircn olduğu Sava ve Drava nehirleri arasındaki boumllgeyi Avarlarrsquoa

verdiğini belirtmiştir Avarlarrsquoın bir taraftan savunma oumlnlemlerini alıp diğer taraftan

Ant Slavlarırsquonı kışkırmalarını Avar hakanı o sırada Franklarrsquola muumlcadele iccedilinde

olması nedeniyle geccedilici bir suumlre sineye ccedilekmiştir203

574 yılına kadar diplomasi

eşliğinde suumlren Avar-Bizans ccedilekişmesi nihayet barışa doumlnuumlşmuumlş fakat bu sefer de

Bizans Avarlarrsquoın duumlşmanı olan Goumlktuumlrklerrsquoin tehdidi ile karşı karşıya kalmıştır 204

565 yılında Bizansrsquotaki taht değişikliğini fırsat bilen Bayan Kağan elccedilisi

vasıtasıyla Justinian zamanında oumldenen verginin artırılarak oumldenmesi talebinde

bulunmuştur Aksi taktirde Trakyarsquoya huumlcum edileceği bildirilmiştir İmparator II

Justin bu talebi reddedince Tunarsquoyı zorlayacak durumda olmayan Avarlar bu

isteklerinden vazgeccedilmek zorunda kalmışlardır Talep edilen vergi arasında

kaccedilaklara vurulan zincir kilimler (yataklar) ve diğer makbul eşya da vardı205

Kıtalarıyla birlikte Tuna boyundaki Novas Şehrirsquone giden ve avlanmak

maksadıyla buraya geldiklerini bildiren Priskosrsquoa Bayan Kağan kendilerine ait bu

sahada avlanamayacaklarını belirten bir haber yollamıştır Priskos buranın Bizansrsquoa

201

Mangaltepe agm s16 İbrahim Kafesoğlu ldquoXII Asra Kadar İstanbulrsquoun Tuumlrkler Tarafından

Muhasaralarırdquo İstanbul Enstituumlsuuml Mecmuası III İstanbul 1957 s9 Barišić uumlccediluumlncuuml elccedilinin

kafasının sahile atıldığı bilgisini verir Bkz FBarišić ldquoLe Sieacutege De Constantinople Par Les Avares et

Les Slaves En 626rdquo Byzantios Tome XXIV 1954 Reprinted in Nendeln-Leichtenstein 1966 s384 202

Kurat agm s84-85 Ahmet Taşağıl ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo

TDTD VIII Ağustos TDAV Yay 1990 s48 203

Karatay agm s30 204

Ay s31 205

Kurat agm s85

105

ait olduğunu savununca Avarlar Singidunum Şehrirsquonin surlarını yıkmışlardır

Bundan sonra Bayan Kağan ve Priskos Konstantinepolrsquode goumlruumlşmuumlşlerdir Bu

goumlruumlşmede geccedilen konuşmalar şoumlyle nakledilmiştir

Bayan Kağan- Azizim Priskos burası benim saham değil mi Sen bunu

yalanla benden almak mı istiyorsun Tanrı benimle ve İmparator Maurikios

arasında hakem olsun Benim elimde Bizans ve Avar askerlerinin kanını yeniden

akıtmak mı istiyorsun

Priskos-Bizden ancak bir tek şehir koparıp almadınız ki

Bayan Kağan- Elli Bizans şehrinin barbarların eline geccediltiğini goumlrmekte

gecikmeyeceksiniz206

Bu goumlruumlşmenin bir sonuccedil getirmediği hem kağanın soumlzlerinden hem de bundan

sonra da devam eden muumlcadelelerden anlaşılmaktadır Avarlarrsquoın Tomosiarsquoyı

kuşatmaları Paskalya yortusuna denk geldiğinden kıtlıkla baş etmeye ccedilalışan şehir

halkının rahat bir yortu geccedilirmesi iccedilin Bayan Kağan şehre erzak goumlndermek uumlzere

kendisine arabalar goumlnderilmesini istemiştir Priskosrsquoun goumlnderdiği doumlrt yuumlz araba

erzakla doldurularak şehre yollanmıştır Priskos da kağana Hindistanrsquodan gelen

ccedileşitli baharatlar hediye etmiştir Yortu guumlnleri sona erince de savaşa son

verilmiştir207

Simokattesrsquodan verilen bilgiye goumlre 583 yılında Bizansrsquoa giden Avar elccedilisinin

adı Targitiy (Targitay)208

idi 209

626 yılı yazı başlarında kendisine bağlı kitlelerle birlikte (Bulgar Gepid Slav)

İstanbul etrafındaki tepeleri işgal eden Avar Kağanı Athanasias adlı bir Rumrsquou

şehirdeki durumu ve geri ccedilekilirse kazancının ne olacağını oumlğrenmesi iccedilin elccedili tayin

etmiştir Şehrin boşaltılması ve tuumlm servetin bırakılması isteği reddedilen Kağan

206

Kurat agm s94 207

Ay s94-95 208

Bunun bir Tuumlrk adı olduğu konusunda detaylı bilgi iccedilin bkz Fuzuli Bayat ldquoBazı İskitSaka

Kelimelerinin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz Araştırmaları Ed Osman Karatay S7 Ccedilorum

KaraM Yay Guumlz2005 s6

106

huumlcuma geccedilmiştir Her yıl oumldenen verginin verilmesi ve Avarlarrsquoın geri ccedilekilmesi

teklifiyle İstanbulrsquodan bir elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Kağan razı olmayınca

kendilerine uygun şartları kabul ettirebileceklerine inandıkları kişilerden ikinci bir

elccedililik heyeti yollanmıştır Bayan Kağanrsquoın ordugacirchında Pers elccedilileriyle karşılaşınca

ccedilok şaşıran Bizans heyetine Kağanrsquoın şu soumlzleri soumlylediği bildirilmektedir

ldquoİşte Persler bana 3 bin asker goumlndermek teklifinde bulunuyorlar Şu halde

eğer arzu ederseniz herkes giyimini ve goumlmleğini alsın ve Servezarrsquoa gitsin O benim

dostumdur Ve size koumltuumlluumlk etmez Fakat şehrinin [şehriniz] ve mal muumllkuumlnuumlz bana

aittir size ise (başka tuumlrluuml) kurtuluş yoktur meğerki balık olup denizden veya kuş

olup havadan kurtulabilesiniz Size ne imparatorunuzdan ne de ordusundan hiccedilbir

yardım gelmezrdquo210

c) Avarlarrsquodan Franklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Orta Avruparsquoya yerleştikten sonra 572 yılında Frank Devleti sınırlarına

dayanan Avarlarrsquoın ilk huumlcumu başarısız olsa da onlar 578rsquodeki211

ikinci

huumlcumlarında istediklerini elde etmişlerdir Niyeti Galyarsquoyı işgal etmek olmayan

Bayan Kağan Frank Kralı Siegebert 212

ile bir dostluk anlaşması imzalamıştır Buna

goumlre Franklar Avarlarrsquoın buğday sebze koyun oumlkuumlz ihtiyaccedillarını

goumlndereceklerdir213

209

Bayat agm s6 210

Kurat agm s 104-105 211

Kuratrsquoın makalesinde bu tarih 568 olarak verilmiştir Ancak bundan oumlnce ilk Avar-Frank temasını

572 yılında zikrettiğine goumlre kastedilen 578 yılı olmalıdır Bkz Kurat ay s 85 212

Siegebert V yuumlzyılda kurulan Frank Devletirsquonin kurucusu Klovisrsquoin torunu Klotarrsquoın oğludur

107

2 HAZARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Hazarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bizans İmparatoru Heracleios zamanında başlayan Hazar-Bizans temasları

karşılıklı gidip gelen heyetlerle sıklaşmıştır Bizans heyeti iccedilindeki bazı kişilerin

Hristiyanlık propagandası yapmaları sonucu Hazarlarrsquodan da Hristiyan olanlar

ccedilıkmıştır214

ldquohellipTuumlrkler ve Tuumlrgişlerrsquoden ve hatta sabık putperestlerden kopmuş olan Hazarlar

VII-VIII yuumlzyıllarda diplomatik muumlnasebetlerin endikatoumlruuml [indikatoumlruuml] dinicirc inanccedillar olduğu

iccedilin Bizansrsquola sıkı ilişkiler kuramamışlardırdquo215

ldquoHazarlar 833 yılı dolaylarında aşağı [Aşağı] Don havzasında [Havzasırsquonda] daha

sonraları Sarkel adıyla anılacak olan boumllgeye inşa etmek istedikleri kale iccedilin Bizanslı

muumlhendislerin yardımını talep etmek amacıyla İmparator Theophilusrsquoun İstanbulrsquodaki

sarayına elccedililer goumlnderdiler216

İmparator projeye yardımcı olmayı kabul etti Don Nehrirsquonin

sol kıyısına buguumlnkuuml Tsimlyanskaya kasabası yakınlarına tuğladan inşa edilen kalenin

yapımına 833 ya da 834 yılında başlandı ve 835 ile 838 yılları arasında tamamlandı Kaleye

Tuumlrkccedilede ldquoBeyaz kalerdquo ya da ldquoBeyaz Evrdquo anlamına gelen Sarkel adı verildi 217

rdquo

IX asrın ortalarına gelindiğinde pek ccedilok farklı dini inancı taşıyan insanlardan

oluşan bir topluluk haline gelen Hazarlarrsquoın dinicirc inanccedilları konusundaki

duumlşuumlncelerinin bulanık kaldığını goumlruumlyoruz 860 yılında Hristiyan din adamlarının

yardımını istemek amacıyla İstanbulrsquoa gelen Hazar elccedililerinin -Aziz Methodius

tarafından yazılan ldquoThe Life of Constantinerdquode- şu soumlzleri ifade ettikleri kayıtlıdır

ldquoTanrının [Tengri Altay cennet Tanrısı] kainattaki her şeyin efendisi olduğunu ccedilok

eski zamanlardan beri biliyoruzhellipve şimdi Yahudiler bizi kendi dinlerini ve

213

Kurat agm s303 214

Goumlkbel age s331 Ananiasz Zajaczkoski Karaims in Poland Warszaw 1961 s18 215

Gumileumlv Eski Ruslar s72 216

Kevın Alan Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu Hazar Yahudileri ccedilev İsmail Tulccedilalı İstanbul

Nokta Kitap 2005 s83 217

Brook age s83

108

adetlerini [acircdetlerini] kabul etmeye teşvik ediyorlar Diğer tarafta Araplar da barış

ve birccedilok değerli hediye vaat ederek bizi kendi dinlerine ccedilekmeye ccedilalışıyorlar 218

rdquo

Hazarlarrsquoın Araplarrsquola diyalogları VII yuumlzyılda başlamış İslacircmiyet de

Hazarlar arasında taraf bulmuştur X asra gelindiğinde İslacircmrsquoın Hazarlarrsquoda oldukccedila

yayıldığı anlaşılmaktadır 219

Hazar hakanı ve ccedilevresinin Yahudiliği tercih etmesinin

nedeni siyasicirc olmalıdır Boumlylece ne Bizansrsquoın ne de Araplarrsquoın vesayeti altına

girmeyeceğinden kimseye bağlı olmayacaktır Halka din serbestisi tanımasının

sebebi de buumltuumln bu dinlerden dolayısıyla devletlerden ccedilok da uzak kalmamak

olmalıdır Yani sebep politiktir 220

Karatayrsquoın Theophanesrsquouumln Vakayinamesirsquonin ve VII Konstantinos

Porphyrogenitusrsquoun zeylinden aktardığına goumlre Hazar Kağanı İmparator Theophilos

(829-842)rsquoa elccedililer goumlndererek Sarkel şehrinin yapılmasını istemiştir İmparator da

ldquoSpatharocandidate spatharocandidatusrdquo221

unvanlı Camaterus (Kamateros)

soyadlı222

Petronasrsquoı imparatorluk donanmasıyla ve Paplagonia amiralini savaş

gemileriyle onlara goumlndermiştir Petronas şehrin inşası iccedilin uygun taş olmamasından

dolayı şehirde birkaccedil fırın yapmış ve burada pişirdiği tuğlalarla nehirden elde ettiği

kumla harccedil kararak şehri inşa etmiştir223

Ancak Karatay Artamonovrsquoun

duumlşuumlncelerine katılmaktadır Sarkel Kalesirsquoni Hazarlarrsquoın kendilerinin inşa

ettiklerini Bizansrsquoın sadece buradaki kilisenin suumlslenmesi iccedilin ccedilalıştığını ve

Petronasrsquoın da goumlzlemci ve elccedili olarak orada bulunduğunu savunmaktadır O boumllgede

yapılan kazı ccedilalışmalarına mimari tarz ve malzemeye dayanarak savunduğu tezinde

218

Ae s205 219

Goumlkbel age s332 220

Ae s334 221

Bizansrsquota IX ve X yuumlzyıllarda oldukccedila oumlnemli ve itibarlı onuncu dereceden bir unvan iken XI

yuumlzyılda kullanımdan kalkmıştır Bkz Osman Karatay ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo

Belleten LXXIV S269 Ankara TTK Nisan2010 s71 ve 72 222

Kamaterus Theophanesrsquoin zeylinde lakabı iken Porphyrogenitusrsquoun zeylinde soyadı olarak

belirtilmiştir Krş Karatay agm s8171-73 Constantine Porphyrogenitus De Administrando

Imperio Greek text edited by Gyula Moravcsik English Translation by Romilly JH Jennkins

Dumbarton Oaks Trustees for Harvard University Washington District of Columbia 2008 p183185

Artamonov age s391 223

Porphyrogenitus age s183185 Mevluumlt Akdere Konstantinos Porphyrogenitus De

Administrando Imperio (Accedilıklama ve Değerlendirme) Tarih Anabilim Dalı Ortaccedilağ Tarihi Bilim

Dalı YLS Tezi Ccedilanakkale Ccedilanakkale Onsekiz Mart Uumlni Sos Bil Ens 2008 s 81

109

haklı goumlruumlnmektedir Ayrıca Theophanes ve Konstantinosrsquoun zeyillerinin devamında

youmlre halkı hakkında tecruumlbe sahibi olan Petronasrsquoın daha sonra boumllgeye youmlnetici

olarak atanmasından onun Bizansrsquoın kuzey siyasetinin bir parccedilası olarak Sarkelrsquode

bulunduğu accedilıkccedila anlaşılmaktadır

b) Hazarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Hazar Hakanırsquonın Hatun isimli kızı ile Abbasilerrsquoin valisi Yezid b Usaydrsquoın

evlilikleri muumlnacircsebetiyle Hatunrsquoun ccedileyizi olarak baba ocağından doumlrt bin adet at ve

kısrak bin adet dişi ve erkek katır bin yardımcı on bin kuumlccediluumlk tipli Hazar devesi bin

adet Tuumlrk devesi yirmi bin adet koyun on adet kapıları altın ve guumlmuumlş kaplama

levhalı iccedilleri samur kuumlrkleriyle doumlşenmiş kubbeleri altılı ipeklerle oumlrtuumllmuumlş arabalı

kubbeli ccediladır ve yirmi adet iccedilinde altın guumlmuumlş tabak ve ccedileşitli eşyaların bulunduğu

eşya arabası goumlnderilmiştir 224

Hatun maiyetiyle Berdaa (Arran) şehrinin kapısı yakınında (قباب) ldquokubacircbrdquo225

denilen yerde konaklamıştır Buradan Yezid b Uumlsaydrsquoa haber goumlndererek kendisine

İslacircmın esaslarını oumlğretecek Muumlsluumlman kadınlar ve Kurrsquoan-ı Kerim goumlndermesini

istemiştir Hatunrsquoun talebi karşılanmış Kurrsquoan-ı Kerim ve İslacircmiyetrsquoin kuralları

oumlğretilmiştir Yezid b Uumlsaydrsquoın maiyetindekiler guumlccedillerine goumlre Hatunrsquoa hediyeler

sunmuşlardır Hatun bundan sonra itaat semboluuml olarak hanccediler ve kılıcını

ccedilıkarmıştır226

737 yılında Hazaryarsquoyı ele geccedilirmek iccedilin harekete geccedilen Mervan Hazarlarrsquoı

yanıltmak iccedilin oumlzel bir temsilci goumlndererek onlarla barış yapmak istediğini belirtmiş

ve yapılan askericirc hazırlıkların da Alanlarrsquoa karşı olduğuna inandırmaya ccedilalışmıştır

Fakat Hazar hakanının anlaşmayı teyit etmek uumlzere goumlnderdiği elccedilisi Araplar sefer

hazırlıklarını tamamlayıncaya kadar alıkonulmuştur Elccedili ancak Arap ordusu

224

Eşref Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340

YXXIX İstanbul TKAE Ağustos1991 s506-508 225

Bu kelime Arapccedila ldquokubberdquo kelimesinin ccediloğulu olup ldquokıbacircbrdquo okunmalıdır Bkz Ccedilağbayır age

s2589 226

Buharalı agm s506-508

110

Semenderrsquoe vardıktan sonra Mervanrsquoın huzuruna ccedilıkarılmıştır Mervan Hazar

elccedilisine hakarette bulunduğu gibi serbest bıraktığı elccediliyi Hazarlar Araplarrsquoın

niyetinden geccedil haberdar olsunlar diye bozuk yollar uumlzerinden geri goumlndermiştir

Nitekim elccedili hakanının huzuruna vardığında Araplar ccediloktan Hazaryarsquonın iccedillerine

kadar ilerlemişlerdir 227

Araplarrsquola girdiği savaşı kaybedeceğini anlayan Hazar

hakanının barış teklifinde bulunduğu ve İslacircm dinine geccedilmeyi kabul ettiği kayıtlıdır

(739 yılı veya daha oumlnce) 228

Araplarrsquoa itaat etmekten başka ccedilaresi olmayan hakan

kendisine İslam dinini oumlğretecek birilerinin goumlnderilmesini istemiş olmalı ki Mervan

tarafından iki fakih goumlnderilmiştir 229

Tuumlrk Kral Aaronrsquoun oğlu Kral Yosef Emevi halifesinin veziri Hasdai İbn

Shaprut230

rsquoun kendisine goumlnderdiği mektuba cevabında 740 yılı civarında huumlkuumlm

suumlrmuumlş olan Hazar Krallığırsquonın ilk Yahudi huumlkuumlmdarı Bulan hakkında verdiği şu

bilgi bizi Hazar-Arap ve Hazar-Bizans elccedililik muumlnasebetleri konusunda da bir nebze

de olsa aydınlatmaktadır ldquohellipnamı hızla geniş alanlara yayıldı Bizans kralı ve Arap

kralı uumlnuumlnuuml duydukları bu huumlkuumlmdarı kendi dinlerine ccedilekebilmek iccedilin ona

buumlyuumlkelccedilileri ve huumlkuumlmet goumlrevlileri aracılığıyla eşsiz muumlcevherler ve sayısız

hediyeler goumlnderdilerrdquo231

Ki Kral Yosefrsquoin mektubunun başında bir zamanlar

babalarının kurmuş olduğu Hazar-Arap diplomatik ilişkilerini yeniden canlandırarak

ccedilocuklarına miras bırakma teklifinde bulunması Hazar-Arap muumlnacircsebetlerinin ccedilok

daha eskilere dayandığını duumlşuumlnduumlrmektedir 232

Ancak 760-770rsquolerden sonra Hazarlar ile Araplar arasındaki etkileşim şekil

değiştirmiş savaşccedilıların yerini tacirler almıştır Bu tacirler Hazar ve Volgarsquoyı

Biarmia (Buumlyuumlk Pers Uumllkesi)rsquoya giden kervan yolunun guumlzergacirchı haline

227

Artamonov age s289-290 228

Gumileumlv Eski Ruslar s74 229

Artamonov age s294 230

Emevi halifesi Abdurrahman III (912-961) ve oğlu Hakam Hakem II (961-976)rsquoin vezirliğini

yapan Hasdai İbn Shaprut (915-970) fizikccedili guumlmruumlk vergileri baş sorumlusu ve halifelik dışişleri

sorumlusu idi Bkz Golden Hazar Ccedilalışmaları s303 231

Ae s312 232

Ae s311

111

getirmişlerdir Başkent İtilrsquode transit ticaretin yolcularının iaşesini sağlayan pazarlar

kurulmuştur 233

c) Hazarlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircn sarayında Hazarlar iccedilin bir tercuumlmanı daima

hazır bulundurmuştur 234

Anucircşicircrvacircnrsquoın buna gerek duyması bu doumlnemde Hazar-

Sacircsacircnicirc elccedililik muumlnacircsebetlerinin yoğun olmasından kaynaklanmalıdır

d) Hazarlarrsquodan Albanlarrsquoa (Ermenilerrsquoe) Goumlnderilen Elccedililer

Hazar Şadı Albanya katolikosu Virorsquoya kendilerine tacircbi olmaları iccedilin elccedili

goumlndermiştir Viro uumllkesini felaket ve talandan koruyabilmek iccedilin elccedililere tabi

olmayı kabul eder goumlruumlnuumlp diğer taraftan da bu durum hakkında İran Şahırsquona

goumlnderdiği gizli mektubun cevabı gelene kadar onları oyalamaya ccedilalışmıştır Ancak

Hazarlar baskınlarına başlayıp elccedililerini Virorsquoya tekrar goumlndermişlerdir Katolikos

uumllkenin buumltuumln zadegacircnları vilayet valileri keşişleri ve memurlarını ccedilağırmış ve

onların da fikirlerini almak istemiştir Katolikos Virorsquonun yaptığı konuşmasında

ldquoElccedili beni acele ettiriyor O alelacircde bir adam değil duumlşman ordusu iccedilerisinde buumlyuumlk

bir adamdır ve şad adlı şehzacircdenin lalası ve muumlrebbisidirrdquo dediği kayıtlıdır

Kubadrsquoın muumlrebbisi onun tahta oturmasında etkin olduktan sonra da soumlz sahibi

olmaya devam etmiş goumlruumlnmektedir 235

Hazar Şadı (Cebu Hakan)236

Huumlsrev Şahrsquoa elccediliyle mektup goumlnderip onu

İmparator Heracleios ile yaptıkları ittifaktan ve bu anlaşmanın gereği Bizansrsquoın

233

Gumileumlv Eski Ruslar s75 234

Uydu Yuumlcel agm s782 235

Kalankatlı age s163-166 236

Ae s143-144

112

yanında olacağından haberdar etmiştir Huumlsrev Şahrsquoı hiddetlendiren bu mektup

şoumlyledir

ldquoEğer sen Bizanslıların [Bizanslılarrsquoın] imparatorunun yakasını bırakıp ondan zorla

aldığın toprak ve şehirleri iade [iacircde] etmezsen eğer onun uumllkesinden esirlerle birlikte

goumltuumlrduumlğuumln ve buumltuumln haccedilperest halklarının ihtiram goumlsterdiği ve taptığı İsa haccedilını geri

vermezsen ve eğer ordularını onun topraklarından geriye ccedilağırmazsan o zaman kulak ver

Bak kuzeyin hakanı ne diyor lsquoEy Suriyersquonin valisi ben yuumlzuumlmuuml sana doğru ccedilevirip

imparatora verdiğin bir zarar yerine iki kat zarar veririm Sen onun topraklarında kılıcınla

gezdiğin gibi ben de senin topraklarında kılıcımla gezerim Sana hiccedil acımam da ve buumltuumln

bunların hepsini ben tehir etmeden yerine getireceğimrdquo

3 BULGARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Bulgarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Topraklarında Maniheistlerrsquoin yaşadığını oumlğrenen Horasan emiri onları

oumllduumlrmek isteyince Tokuz-Oğuzlarrsquodan gelen bir elccedili şu mesajı iletmiştir ldquoBenim

tebaam arasında senin tebaanda bulunan zındıklardan uumlccedil misli daha fazla

Muumlsluumlman var Eğer bir tek zındığın kılına dokunursan buumltuumln Muumlsluumlmanları

keserimrdquo237

Bulgar huumlkuumlmdarı Şelkey (Şilki)rsquonin oğlu İlteber Almush (Almuş) da İslacircm

dinini benimsemiş ve İslacircmiyet İtil Bulgarlarırsquonda devlet dini haline gelmiştir

Almuş Han İslacircmiyetrsquoi aslından oumlğrenmek amacıyla Abdullah ibn Bashtu al-

KHazari Abd Allah b Baştuva al-Hazari (Abdullah Başto al-Hazaricirc) adlı bir

elccediliyi (920) bir mektupla Halife Jarsquofar al-Muktadir238

(el-Muktedir Billah)rsquoa

237

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s506-507 238

Brook age s341-342

113

goumlndermiştir 239

Mektubunda İslacircm dini oumlğretecek facirckihler ibadet yerlerini inşa

edecek ustalar ve bunların masrafı iccedilin maddi destek talep etmiştir Bunu kabul eden

halife de Sausan al-Rasi isimli bir elccedilinin başında bulunduğu ve İbn Fadlanrsquoın da

dacirchil olduğu bir heyet oluşturmuştur İbn Fadlanrsquoın heyetteki goumlrevi mektubu

okumak ve hediyeleri sunmaktır 921 yılının Nisan ayında Bağdatrsquotan yola ccedilıkan

heyet Horasan Harezm şehirleri ile Yayık ve Kinkel Nehirlerini geccedilerek 922 yılı

Mayısrsquoında Bulgar iline varmıştır İbn Fadlanrsquoın verdiği bilgiye goumlre Bulgar-Arap

yakınlaşmasının asıl sebebi buumltuumln ihtişamlı yaşantılarına rağmen Bulgar

huumlkuumlmdarının kendi oğul ve kızlarını Hazar huumlkuumlmdarına verilmek uumlzere

istemeyerek İdilrsquoe goumlnderen bir tacircbi durumunda olmasıdır 240

İbn Fadlanrsquoın kaydına goumlre Bulgar huumlkuumlmdarı Hasan İbn Baltazarrsquoın halife

el-Muktedirrsquoe yazdığı mektupta İslacircm dinini oumlğretmeleri iccedilin muumlrşidler mescid

minber ve kalelerin inşası iccedilin ustalar istemiştir 241

Fakat İbn Fadlan buraya

geldiğinde zaten burada İslacircmın varlığını goumlrmuumlştuumlr Hatta buradaki Barancar isimli

kabilenin mensucircplarının Muumlsluumlman olduğunu kayd etmiştir 242

Ayrıca halife

Muktedirrsquoin Almuşrsquoa kale inşası iccedilin hediye ettiği doumlrt bin altın dinarı elccedililik heyeti

getirmemiştir 243

b) Bulgarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Attilarsquonın oğlu İrnikrsquoin liderliğindeki erken bir Oğur ve Hun boy birliği

olması ihtimali kuvvetli goumlruumllen Bulgarlarrsquola ilgili ilk kayıt Vyuumlzyılın sonlarına

tarihlendirilmektedir ldquoİrnik adının Tuna Bulgarları prens şeceresinde bulunması bu

durumu teyit eder niteliktedirrdquo244

VII yuumlzyıla kadar Bizans kaynaklarında bahsi

geccedilmeyen Bulgarlarrsquoın oumlnderleri Kobrat (Organasrsquoın yeğeni) hakkında

Nikephorosrsquoun ldquoKısa Tarihrdquoinde 635 yılı olayları ile ilgili bilgi şoumlyledir

239

Uydu Yuumlcel agm s800 240

Golden Hazar Ccedilalışmaları s104-105 241

AJ Yakubovskiy ldquoIX ve X Asırlarda İtil ve Bulgarrsquoın Tarihicirc Topografisi Meselesine Dairrdquo

Belleten ccedilev Abduumllkadir İnan LXVI S62 Ankara TTK Nisan1952 s288-289 242

Detaylı bilgi iccedilin bkz ay s296-297 243

Ay s292-293 244

Golden Hazar Ccedilalışmaları s55 Halasi-Kun ldquoa magyarsaacuteg kaukaacutezusi toumlrteacuteneterdquo MŐT s71

114

ldquoOrganasrsquoın yeğeni Bulgar oumlnderi (Hunno-Hundurlarrsquoın huumlkuumlmdarı245

) Kobrat

kendisini tehdit eden ve halkını boyunduruk altına alan Avar Kağanırsquona baş kaldırdı

[başkaldırdı] onları topraklarından kovdu Daha sonra Heracliusrsquoa elccedili goumlnderdi ve

yaşamlarının sonuna kadar bağlı kalacakları bir barış anlaş-ması [anlaşması]yaptılar

[Heraclius] ona hediyeler goumlnderdi ve Kobratrsquoı Asilzade Patrician unvanıyla

onurlandırdırdquo246

Kubrat Han devleti kurduktan sonra bir elccedili goumlndererek Heracleios ile

anlaşma yapmıştır İmparator Avar-Sacircsacircnicirc ittifakına karşı bir muumlttefik bulma

accedilısından Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquoni tanımış Bulgar Hanırsquona hediyelerle birlikte

ldquopatrikrdquo unvanını vermiştir 247

Kubrat Hanrsquoın mezarından ccedilıkarılan ve huumlkuumlmdarlık

muumlhruuml olabileceği duumlşuumlnuumllen uumlzerinde ldquoPatrik Kubratrdquo yazılı iki yuumlzuumlk 248

bizce

Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun hediyeleri arasında yer almış olabilir

c) Bulgarlarrsquodan Ruslarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

985 yılında İdil Bulgarları ile Ruslar arasında kabul edilen anlaşmadan sonra

Vladimir Bulgar Hanırsquonın kızıyla evlenmiştir Ertesi yıl Ruslarrsquoı İslacircmrsquoa davet eden

bir elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Vladimir İslacircmrsquoı yuumlce bir din kabul etmesine

rağmen yasaklarına uygulamanın zorluğunu goumlrmuumlştuumlr 249

245

Koccedil agm s38-39 V F Geninig - A H Halikov Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-

Tarhanskiy Mogilnik) İzdatelstvo Nauka Moskova 1964 s110 246

Golden Hazar Ccedilalışmaları s55-56 Koccedil agm s38-39 V F Geninig - A H Halikov

Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-Tarhanskiy Mogilnik) İzdatelstvo Nauka Moskova 1964 s110 247

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S13 Ankara KaraM Yay Bahar 2007 s40 248

Ahmetbeyoğlu ay s42 249

Karatay ldquoDoğu Avrupa s44-45

115

4 PECcedilENEKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Peccedileneklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Roma İmparatoru Constantine VIIrsquoin tahtın varisi Romanusrsquoa tecruumlbelerini

aktardığı eseri ldquoDe Administrando Imperiardquo da Peccedileneklerrsquole barış iccedilinde olmanın

imparatorluğa avantaj sağladığından bahsetmektedir Bunun iccedilin her yıl Peccedileneklerrsquoe

uygun hediyelerle elccedili goumlndermenin ve onlardan Bizansrsquoa gelen rehinler 250

ve

elccedililerin ağırlanmasının oumlnemini dile getirmiştir 251

Peccedilenekler Bizans ile sınır durumunda olan Tuna Nehrirsquoni geccedilmek istemiş

ve bunu savaşsız halledebilmek iccedilin Bizansrsquoa yuumlz elli kişilik bir elccedililik heyeti

goumlndermişlerdir Bu elccedililer imparator isteklerine razı olursa imparatora goumlnderilmek

uumlzere otuz bin atlı sağlamaya da soumlz vermek uumlzere hazırlıklı gitmişlerdi Fakat

imparator bu kalabalık elccedililik grubundan şuumlphe duymuş ve kurulu reddetmiştir

Sadece kendi huzuruna aldığı birkaccedil Peccedilenek ile goumlruumlşmelerine devam ederken

yazmanı Nikolaos imparatorun kulağına birazdan gerccedilekleşecek Guumlneş tutulmasının

olmasını beklemesini fısıldamıştır İmparator oumlnce şaşırmışsa da keskin zekacircsıyla

durumu toparlayarak elccedililere

ldquoBen kararı Tanrıya [Tanrırsquoya] bıraktım eğer kısa suumlre iccedilinde bir goumlk olayı ile işaret

verilirse kesinlikle bilesiniz ki guumlvenmediğim kurulunuzu başınızda gelenlerin oumlnerileri

iccediltenlikli değil diye geri ccedilevirmem yerinde olmuştur aksi taktirde ben kuşkularımın

yersizliğine inanacağımrdquodemiştir

İki saat sonra Guumlneş tutulması gerccedilekleşince Peccedilenekler dehşete

duumlşmuumlşlerdir İmparator onları Leon Nikeritesrsquoe teslim ederek İstanbulrsquoa

250

Elccedililer can guumlvenlikleri iccedilin yanlarında gittikleri uumllkeden rehinler bulundururlardı Seyahatleri

guumlvenli bir şekilde sona erdikten sonra rehinler serbest bırakılırdı 251

Porphyrogenitus age s49 Akdere age s10-11

116

goumlndermiştir İznikrsquote fırsatını bulunca goumlrevlileri kılıccediltan geccediliren Peccedilenekler

kendilerini goumlndermiş olanlarla buluşmuşlardır252

Anna babası Alexiosrsquoun Peccedilenekler uumlzerine saldırıya giderken uğradığı

ldquoİskitlerin [Peccedilenekler] Kurul Toplantısı Yerirdquo diye de anılan Slymeon Tepesi diye

bir yerden bahsetmektedir 253

II TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ OLAN

MİLLETLERDEN GELEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ

A DİĞER MİLLETLERDEN TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINA

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1 HUNLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Ccedilinrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Han Suumllalesi zamanında Ccedilinrsquoin kuzeyi ve batısında bulunan Hsiung-nular

(Hunlar) Ccedilinrsquoe suumlrekli akınlar yapıyorlardı Bu sebeple İmparator Wu-ti zamanında

Hsiung-nularrsquoa karşı ittifak oluşturmak amacıyla Yuumleccedililer 254

(Jou-chihYuumleh-chrsquoi)rsquoe

goumlnderilmek 255

uumlzere bir elccedili seccedilileceği ilacircnı verilmiştir Hassa ve idaricirc kurumda

yedek memur olan narin yapılı subay Chang-chrsquoien muumlracaat etmiştir Hunlarrsquoı iyi

252

Kommena age s217 253

Kommena age s218 254

Hunlarrsquoın Tuumlrkistanrsquoda en buumlyuumlk rakiplerinden biri sayılan Yuumleh Chiler Mete ve oğlu tarafından

yenilgiye uğratıldıktan sonra buumlyuumlk bir kısmı batıya goumlccedil ederek yerleşmişlerdir Bundan sonraki

doumlnemlerde faaliyetlerini bu boumllgede yoğunlaştırmışlardır Bu kavim ile ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bkz

Bahaeddin Oumlgel ldquoEski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar I(Yuumleh Chiler)rdquo DTCFD XV

S1-3 Ankara DTCF Yay 1957 s 247-278 255

Bu eski Ccedilin politikası Ligeti tarafından ldquoBarbar duumlşmana karşı barbar muumlttefikrdquo şeklinde ifade

edilmiştir Bkz LLigeti Bilinmeyen İccedil Asya ccedilev Sadrettin Karatay Ankara Ankara Uumlni Basımevi

1998 s51 Li age s2 Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-

117

tanıyor olması hasebiyle elccedililiğe seccedililen Chang-chrsquoien ilk elccedililik seyahatine MOuml

139256

yılında ccedilıkmış ve yolculuğunu MOuml 126rsquoda sona erdirmek suretiyle

gerccedilekleştirmiştir Onun elccedililik maiyetinin yuumlz kişiden fazla olduğu kayıtlıdır 257

En

buumlyuumlk yardımcısı ve kılavuzu ldquoHurdquo asıllı Kan-fu adlı biridir 258

ldquoLangrdquo unvanını

taşıyan Chang-chrsquoien Ccedilinrsquoin batıya goumlnderdiği ilk elccedilidir 259

Goumlrevi istenilen netice

ile sonuccedillanmamasına rağmen imparatora kuzeybatı memleketleri hakkında orijinal

ve oumlnemli bilgiler veren bu Ccedilin elccedilisi MOuml 119rsquoda bu sefer Wu-sunlarrsquoa gitmek

uumlzere Tuumlrkistanrsquoa ikinci elccedililik seyahatine ccedilıkmıştır Maiyetine bu defa ilkinden daha

yuumlksek derecede unvan ve daha kalabalık bir heyet verilmiştir 260

Bu heyetin uumlccedil

yuumlzden fazla kişiden oluştuğu her birine ikişer at verildiği on binlerce buumlyuumlk ve

kuumlccediluumlkbaş hayvan ve ccedilok miktarda altın paranın da goumltuumlruumllduumlğuuml ayrıca yardımcı

elccedililer de verildiği kayıtlıdır 261

MOuml 115rsquote uumllkesine geri doumlnmuumlştuumlr 262

Wang Mang başa geccediltikten sonra Hun huumlkuumlmdarına 263

kendi suumllalesinin

adını taşıyan bir muumlhuumlr goumlndererek eskiden Han suumllalesi imparatorlarının vermiş

oldukları muumlhruuml geri istemiştir Damga niteliğini taşıyan bu tuumlrden muumlhuumlrler aslında

Ccedilin İmparatorluğuna tacircbi bir devletin huumlkuumlmdarına değil doğrudan doğruya

imparatorun tebaası olan kimselere verilebilirdi Yani Wang Mang bir kurnazlık

MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK Ağustos1987 s613 Han Shu 96B 10 b Le-tien

Baskısı Taiwan 1974 256

Ligeti bu tarihi MOuml 138 olarak vermiştir Ligeti age s51 257

Ligetirsquonin Chang-chrsquoienrsquoin yanına yuumlz atlı ve bir Hun asıllı kılavuz verildiği bilgisi de bunu

doğrulamaktadır Bkz Ligeti ae s51 Li age s2 SC Ta-yuumlan s3159 258

Li ae s2 SC Ta-yuumlan s3157 Lirsquonin SC Ta-yuumlan s158rsquodeki Hsuo-yinrsquoin notlarından

aktardığına goumlre Kan-fu Trsquoang-i ilccedilesindeki bir ailenin hizmetccedilisi iken Chi-chiehrsquoye goumlre ise Trsquoang-i

soyadı olup Hu-nu-kan-fu adını taşımaktadır 259

Ae s2 ve 4 Bizce bundan oumlnce kayıtlı bir elccedili ismi bulunmamakla birlikte Chang-chrsquoien Ccedilinrsquoin

batıya goumlnderdiği ilk elccedili değildir Fakat kendisinden oumlnceki elccedililerin belki ilgisizlikleri belki de

elccedililiklerinin kısa suumlreli olması gibi kesin bilinmeyen bir nedenle bu memleketler hakkında bilgi

derleyip kaydetmemiş olmamaları ve ayrıca onun elccedililiğinin sonucunda gerccedilekleşen gelişmeler

Chang-chrsquoienrsquoin elccedililiğini kıymetli kılmaktadır Oumlrneğin MOuml 177 yılında Ccedilin İmparatorursquonun

dostluğunu kazanmak istediği Hun huumlkuumlmdarına ccedileşitli hediyeler goumlnderdiği kayıtlıdır ldquoBunların

arasında işlemeli nakışlı pamuk konmamış bir ipek elbise vardır ki bunu imparator kendisi giyermiş

Galiba bu fevkalade bir dostluk nişanesi sayılıyordu Oumltekiler daha ziyade goumlnderilen eşyanın sadece

sıralanışından ibaret işlemeli pamuksuz bir uzun tunik entari karışık renkli nakışlı pamuksuz bir

ipek biniş bir tarak bir altın kakmalı kemer bir altın kemer tokası 10 parccedila işlemeli ipek 30 parccedila

ccedileşitli renkte nakışlı ipek 40 parccedila al renkte ağır ipek kumaş 40 parccedila yeşil ipeklirdquo BkzLigeti ae

s45 260

Li age s12 261

Ae s137 262

Ligeti heyetin MOuml 115rsquote yola ccedilıktığını belirtir Bkz Ligeti ae s56

118

yaparak Hunlarrsquoı Ccedilinrsquoin egemenliğinde gibi goumlstermeye ccedilalışmıştır Wang Mangın

bu davranışı Hunları kızdırmış ve Hun-Ccedilin ilişkilerinin bozulmasına neden

olmuştur264

Ccedilin elccedilileri Ccediline tacircbi olan fakat Hun memleketinde esir edildiklerini

goumlrduumlkleri Wu huan kabilesinin geri goumlnderilmelerini istemişlerdi Bu davranışı

iccedilişlerine karışma sayan Hun huumlkuumlmdarı hoşnutsuzluk goumlstermiş ve istekleri cevapsız

bırakmıştır 265

Kuzeyde yavaş yavaş kuvvetlenen Hun huumlkuumlmdarı 266

Ccedilinrsquodeki karışık

ortamdan faydalanmanın bir fırsatını aramakta idi Bunun yanında Wang Mangrsquoın

oumlluumlmuumlne yol accedilan karışıklık sırasında isyan eden Ccedilin generalleri de durumlarını

kuvvetlendirmek ccedilabası iccedilindeydiler Generallerden Lu Fang taraftar toplamak ve

Kuzey Ccedilinrsquoe hakim olmak amacıyla kendisinin eski Han İmparatorluk ailesine

mensup bulunduğunu ana tarafından ise bir Hun prensesinden geldiğini iddia

etmişti Bu girişimlerinde başarılı olabilmesi iccedilin gittikccedile kuvvetlenen Hun

Devletirsquonin ve huumlkuumlmdarının yardımına ihtiyacı olacağının bilincindeydi Bu yuumlzden

Hunlarrsquola anlaşmak istediğini bildiren bir elccedili yollamıştır Aradığı fırsat ayağına

gelen Hun huumlkuumlmdarı da Hunlarrsquoı iyi tanıdığı anlaşılan bu Ccedilinli generalin teklifini

kabul etmiştir 267

MS 29 yılında Ccedilinrsquoe askericirc harekacirctta bulunan Hunlarrsquoa karşı İmparatorluk

orduları başarılı olamamıştır Uumllkesinin durumunu ccedilok iyi değerlendiren Ccedilin

İmparatorursquonun Hunlarrsquoa elccedili goumlndererek eski dostluk anlaşmalarını yenilenme

263

Bu Hun huumlkuumlmdarı MOuml 8-MS 13 yılları arasında yaşamış Wu CniuJiu Shanyuumlduumlr 264

Eskiden Ccedilin tarafından Hunlara armağan edilen muumlhuumlr bir hakanlık muumlhruuml idi Yani Ccedilin Hunların

hakanlık veya devletlerini tanıyordu Yeni Suumllalersquonin Hunlara goumlnderdiği bu muumlhuumlr ise bir vezir veya

Ccedilin buumlyuumlk memuru muumlhruuml idi Boumlylece Ccedilin kendi protokoluumlnde Hun huumlkuumlmdarının ruumltbesini indirmiş

olduğundan ilişkileri bozan bu muumlhuumlr değiştirme işi olmuştur Bkz Groot age s200 Bahaeddin

Oumlgel Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi II Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay 1981 s210 Han Shu

(HS) Le-tien Chu-pan shıh Taiwan 1974 94 B s 3820-3821 Tze-chıh-tung-chien (TCTC)Shıh-

chieh shu-chuuml Taiwan 1972 37 s 1183-1184 265

Ayşe Onat ldquoHunların Doğuda Siyasal Uumlstuumlnluumlk Doumlnemi (MS25-46)rdquo DTCFD XXXI S1-2

Ankara 1987 s386 HS 94 B s 3820 266

Bu Hun huumlkuumlmdarı Yuuml (MS18-16) Shanyuumlrsquoduumlr 267

Onat agm s38921 HHS 12 s 505-506

119

isteğini belirtmiştir 268

Kendisini Mete gibi buumlyuumlk ve uumlnluuml goumlren Hun huumlkuumlmdarının

imparatorun elccedilisine karşı mağrur bir şekilde davranması Ccedilin İmparatorursquonun

anlaşma uumlmidini de kırmıştır Artık iyice kuvvetlenmiş olduklarına inanan Hunlar

Ccedilin sınırlarından iccedileri akınlarını devam ettirmişlerdir

Mete zamanında iktidarı ele geccedilirmek iccedilin fırsat bekleyen birccedilok racirckibi

olduğunu bildiğinden savaşı suumlrduumlrmenin manasız olduğunu anlayan Ccedilin İmparatoru

Kao-ti Hunlarrsquoa bir elccedili goumlndererek ldquodostluk ve kardeşlikrdquo anlaşması imzalamayı

kabul etmiştir Bu anlaşmaya goumlre bir Ccedilinli prenses gelin olarak goumlnderilecek ve her

yıl anlaşmada belirlenen miktarda hediye adı altında vergi verilecekti Kao-tirsquonin bu

girişimine rağmen Hunlarrsquoa sığınan Ccedilinli asiler yuumlzuumlnden imparatorluk istenilen

başarıyı elde edememiştir

Mete ile savaş halinde olan Kao-tsu (MOuml 206-195) yenileceğini anlayınca

kuşatmadan vazgeccedilmeye ikna etmesi iccedilin kıymetli hediyelerle bir elccedilisini Metersquonin

hanımına goumlndermiştir Hanımı ldquoelde edeceği Han topraklarında zaten

yaşayamayacaklarını barışın kendileri iccedilin daha iyi olacağınırdquo soumlylemiştir Mete bu

sırada beklediği desteğin gelmemesinden şuumlphelenmiş ve hanımının soumlzuumlne de kulak

vererek kuşatmadan vazgeccedilmiştir 269

Metersquonin yerine geccedilen oğlu Lao-shang Yabgu da babasının izinden gitmiştir

Ccedilinrsquoden kendisine goumlnderilen elccedili Chung Hang Yuumlehrsquonuumln Hun tarafına geccedilme

isteğini sevinccedil ve iltifatlarla karşılamıştır ldquoYuumleh yabgunun ccedilevresinde bulunanlara

tebaa ve hayvan sayısı ile mal varlıklarının bir deftere kaydedilmesini oumlğrettirdquo270

Hunlarrsquoın iccedil işlerinde buumlyuumlk bir devrim yaratan bu durum yabgu boyunu diğer

kuumlccediluumlk boylar arasından ccedilıkarmış ve yabguya ldquoGoumlğuumln ve yerin oğlu Guumlneş ve

Ayrsquodan olmuş buumlyuumlk Hun yabgusurdquo unvanı verilmiştir Yabgu buumlyuumlk yetkilerle

donatılırken Hun halkı da kendi acircdetlerinin yerine Ccedilin acircdetlerini kullanmaya

268

Onat ay s390 TCTC 42 s 1352de verilen belgede Hunlarrsquoa MS 30 yılında Li Feng adında

bir elccedili goumlnderildiği yazmaktadır HS 89 s 2940daki bir diğer belgede ise Han Tong adlı bir başka

Ccedilinli elccedili daha değerli hediyelerle Hun huumlkuumlmdarıyla anlaşmak uumlzere goumlnderilmiştir Bu şekilde

Hunlarrsquoa iki elccedililik yollanmıştır Ancak bu ikinci elccedililik ile ilgili belge iyice tarihlenmemiştir 269

Li age s100

120

başlamıştır Kendini Lao-shang Yabgursquonun hizmetine adayan Yuumleh bu değişimin

getireceği tehlikelere ldquoHunlarrsquoın nuumlfusu bir Ccedilin şehrinin nuumlfusuna bile denk değildir

Fakat onlar farklı giyim-kuşam ve yeme-iccedilme konusunda Ccedilinlilerrsquoe bağımlı olmadıkları iccedilin

guumlccedilluumlduumlrler Şimdi ise ey yabgu siz acircdetlerinizi değiştiriyor Ccedilin eşyalarından

hoşlanıyorsunuz Eğer Ccedilin elindeki eşyaların onda birini goumlzden ccedilıkarırsa buumltuumln Hunlar tek

tek Han hanedanı tarafına geccedilerler Siz Ccedilinrsquoden ipekli kumaşlar alarak halkın uumlzerindeki

elbiseyi ccedilıkarıp onları giydirin Sonra da dikenli bitkiler arasına salıp boumlylece bunların kuumlrk

ve deri elbiselerin yerini tutamayacağını goumlsterin Ccedilinrsquoden gıda maddesi alın ama onu

kullanmayarak kaşar ve suumltuumln onlardan daha uumlstuumln olduğunu goumlsterinrdquo diyerek işaret

etmiştir Ancak Yuumlehrsquonuumln uyarılarına itibar edilmemiştir

MOuml 107 yılında Ccedilin İmparatoru Yang Hsin adlı elccedilisini huumlkuumlmdarın

oğlunu Ccedilin sarayına rehin olarak yollaması isteğinde bulunmak uumlzere goumlndermiştir

Teklifi reddeden Hun huumlkuumlmdarı dostluk anlaşmasının hacirclacirc yuumlruumlrluumlkte olduğunu

ldquoBu isteğiniz eski anlaşma huumlkuumlmlerine aykırıdır Yapmış olduğumuz anlaşmaya goumlre Ccedilin

barışı sağlamak iccedilin her yıl muntazam olarak Ccedilinli prensesler yiyecek ve giyecek maddeleri

goumlndermeyi taahhuumlt etmişti Biz de buna karşılık olarak Ccedilin sınırlarına saldırmamaya

ccedilalışıyorduk Şimdi Siz [siz] buumltuumln bunlara karşı ccedilıkarak benden oğlumu rehin goumlndermemi

istiyorsunuz Ancak teklifinizi kabul etmiyorumrdquo 271

diyerek hatırlatmıştır

Han hanedanın ordu ve devlet erkacircnının ihtiyaccedillarını gidermek amacıyla

halktan muumlmkuumln olduğunca ccedilok uumlruumln toplamaya youmlnelik bir vergi sistemi getirmesi

iki uumlccedil nesildir (50-75 yıl) Ccedilin kumaşı ve ekmeğine alışmış olan Hunlarrsquoın aracısız

alışverişlerine ket vurmuştur Uzlaşmaya varılamayan bu mesele yeni bir savaş

sebebini oluşturmuştur 272

270

Gumileumlv Avrasyarsquodan s400 Biccedilurin Sobraniye I58 271

Onat ldquoHan Doumlneminde s615-616 dp13 272

Gumileumlv age s402

121

Savaşın nihayetinde 162 yılında İmparator Wen-ti barış talebinde

bulunmuştur Lao-shang Yabgu oumlnemsiz havası vermek amacıyla bir tang-hu (duumlşuumlk

dereceli bir memur)rsquoyu Ccedilinli vakanuumlvislerin zikretmeye değer bile goumlrmedikleri iki

atı hediye olarak goumlndermiştir Yapılan anlaşma ile Ccedilinliler her yıl ldquohatırı sayılır

oumllccediluumlde darı beyaz pirinccedil simli kumaş ipek pamuklu kumaş ve değişik eşyalarrdquo

goumlndereceklerdi Ancak serbest sınır ticareti meselesi henuumlz ccediloumlzuumllememişti 273

161rsquode Lao-shang Yabgursquonun oumlluumlmuuml ile tahta geccedilen oğlu Kuumln-ccedilin zamanında

Han hanedanlığı tahtındaki değişiklik imparatorluk iccedilinde şiddetli ccedilatışmaları

getirmiş ve isyancıların yardım isteklerine Hunlarrsquoın cevap vermemesi iki uumllke

arasındaki iyi ilişkileri tekrar başlatmıştır 152 yılında sınır pazarları accedilılarak takas

ticaretinin canlandırılması yanında Hun yabgusuna buumlyuumlk hediyeler ve bir Ccedilinli

prenses goumlnderilmiştir 274

Hunlarrsquoa gelen bir Ccedilin elccedilisi konuşması esnasında vezire Hunlarrsquoda yaşlılara

değer verilmediğini soumlylemesi uumlzerine vezir şu cevabı vererek onu susturmuştur

ldquoCcedilin geleneklerinde savaşa giden genccedil askerleri sıcak tutsun diye giysilerini accedil

kalmasınlar diye yiyeceklerini veren bir yaşlı hiccedil goumlruumllmuumlş muumlduumlrrdquo Genccediller ve

yaşlıların bu yolla birbirlerini koruduklarını ifade etmiştir 275

Yine Hunlarrsquoa gelen Ccedilin elccedilisi Hunlarrsquoda ruumltbe ve sınıf farkını goumlsteren

şapka ve uumlniformalar bulunmadığını dile getirerek Hunlarrsquoı kuumlccediluumlmsemeye

ccedilalışmıştır Vezir de elccediliye aşağılayıcı bir şekilde ldquohellipSen ey topraktan yapılmış

kuluumlbelerde yaşayan kişi Suumlsluuml Ccedilin elbisesi ve yuumlksek Ccedilin memuru şapkasını

taşıyorsun ama konuşmayı bilmiyorsun rdquodiyerek hakaretler etmiş ve vermekte

oldukları ipek pirinccedil maya vb şeylerin kalite ve miktarını artırmazlarsa

harmanlarını atlı birlikleriyle ccediliğneyeceklerini soumlylemiştir276

273

Ae s403 274

Ae 275

Bahaeddin Oumlgel ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9 Ankara Şubat1981

s47 276

Oumlgel agm s48

122

Meng-suumln oumllduumlğuumlnde cenaze toumlrenine katılan Tabgaccedil elccedilisi kendi

memleketine yazdığı mektupta Meng-suumlnrsquouumln oğullarıyla goumlruumlştuumlğuumlnuuml onların orta

zekacirclı insanlar olup yerine geccedilen oğlu Mao-krsquoienrsquoin ise babası gibi olağanuumlstuuml bir

kabiliyete sahip olmadığını bildirmiştir 277

b Moğollarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Metersquonin uzun yollar katedebilen oldukccedila kıymetli atı Tung-hularrsquoın 278

dikkatini ccedilekmiş elccedili goumlndererek bu atı istemişlerdir Devlet buumlyuumlklerinin atın

verilmemesi youmlnuumlndeki kararına rağmen Mete bu sebeple komşuları ile bozuşmak

istememiştir Bu barışccedilı yaklaşımı korku olarak yorumlayan Tung-hular daha ileri

giderek Metersquonin eşlerinden birini istemişlerdir Yine devlet buumlyuumlklerinin

isteksizliğine rağmen Hun huumlkuumlmdarı bu isteklerini de yerine getirmiştir Bundan

sonra her iki devletin de kullandığı metruk bir araziyi istemişlerdir Devlet buumlyuumlkleri

bu sefer verilmesi youmlnuumlnde hemfikir olmuşlar fakat Mete bu konuda da onlardan

farklı duumlşuumlnmuumlştuumlr Uumllkesinin toprağını kendi muumllkuuml gibi telakki edemeyeceğinden

bu mesele Tung-hularrsquoın hezimete uğraması ile sonuccedillanmıştır 279

c Bizansrsquotan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

441 yılında Hunlarrsquoa giden Doğu Roma elccedilisi Odessus (Varna)rsquoa kadar gemi

ile gitmiş oradan da Tuna uumlzerinden Attilarsquonın sarayına ulaşmıştır 280

rdquo

277

Emel Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-Krsquouuml Meng-Suumln (M367-433) Devrinde Sanrsquoatrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S100 YIX İstanbul TKAE Şubat1971 s325 278

Tung-hular ya da Dung-hular W Eberhard tarafından eski Moğol kavmi olarak kabul

edilmişlerdir Detaylı bilgi iccedilin bkzW Eberhard Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ

Ankara TTK 1996 s45 50-51 279

A Rıza Bekin ldquoHan Suumllalesi Devrinde Ccedilinrsquoin Durumurdquo Doğu Dilleri Dergisi II S3 Ankara

DTCF 1977 s51-52

123

Ccedilin kaynağından verilen bilgiye goumlre MS166 yılında Yen-hsi devrinin

dokuncu yılının dokuzuncu ayında bazı Hun boylarının sınır vilayetlerini

yağmalamasından sonra Ta-chrsquoin Devletirsquonin 281

kralı elccedililerle [Hunlarrsquoa] haraccedil

goumlndermiştir Bu bilgi Tuumlrklerrsquole Bizanslılarrsquoın atalarının elccedililik muumlnasebetlerinin

ccedilok daha eskilere dayandığının bir ispatıdır MOuml36 yılında Talas Nehri boyunda

Ccedilinlilerrsquoin taarruzuna uğrayan Hun shan-yuumlrsquosuuml Chih-chih mağlup olmuştur Ccedilin

generalinin imparatora sunmak iccedilin resimlerle hazırladığı galibiyet raporunda koumlşeli

kalkanları olan yuumlz piyadenin balık pulu şeklinde dizildiği bildirilmektedir Bu

kalkanlar ve askeri tertibin ise duumlnyada sadece Romalı askerlerde goumlruumllduumlğuuml

kaydedilmiştir Ayrıca Tuumlrklerrsquoin piyade olarak savaşmaya elverişli olmadıkları

hatırlatılmaktadır 282

MOuml 54 yılında Carrhae civarında on bin Romalı askerin

Partlar tarafından esir edilerek sınırı korumaları iccedilin Merv civarına goumlnderildikleri

bilgisi de bunu desteklemektedir 283

HHDubsrsquoa goumlre bu esir edilen Romalılar Li-

chrsquoienrsquode Batı Kansursquoda bir yere yerleştirilmişlerdir Li-chrsquoien Han devrinde ve

daha sonra Ccedilinliler tarafından Roma İmparatorluğursquona verilen ad olmuştur 284

ldquoV yuumlzyılın başlarında Hunlarrsquoın askericirc karargacirchı Karadeniz sahilleri

boyunca uzanan bozkırlarda kurulmuş ve 412rsquoye kadar Bizans elccedilileri oraya gidip

gelmişlerdirrdquo 285

Bu tarih araştırmamızda Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnasebetleriyle ilgili

şimdiye kadar elde edebildiğimiz en eski tarihtir Hun huumlkuumlmdarı Rugilarsquonın 430

yılında Ren Nehrirsquone ulaştıklarından hemen Roma ile ldquodiplomatik muumlnasebetlerini

duumlzeltmeye girişmesirdquo de bu tarihten oumlnce Hun-Bizans elccedililik muumlnasebetlerinin

280

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler Dergisi İstanbul s3 OJ

Maenchen-Helfen Die Welt Der Hunnen 1978 Koumlln s70 281

Avrupalıların ldquoLomardquo dedikleri Romalıların atalarının kurduğu bir devlettir Bkz W Eberhard

ldquoMuahhar Han Devrinde (Ms25-Ms220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo Belleten IV S16

Ankara TTK I Teşrin1940 s375 282

HH Dubs ldquoAn Ancient Military Contact Between Romans and Chineserdquo American Journal of

Philology Vol63 Nu3 1941 p322-330 Wolfram Eberhard ldquoHsiung-Nursquoların Muumlttefikleri Olarak

Roma Askerlerirdquo Tuumlrkccedileye ccedilev İkbal Berk Belleten VIII S29 Ankara TTK II Kacircnun1944

s143 283

Dubs agm s322-330 Eberhard agm s143-144 284

Dubs ay s322-330 Eberhard ay s144 285

Gumileumlv Avrasyarsquodan s218 L N Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde Bin Yıl4bs ccedilev D Ahsen

Batur İstanbul Selenge Yay 2003 s177

124

varlığını goumlstermektedir Rugila bu uğurda Galliarsquodaki Bagauda isyanını bastırmak

iccedilin imparatorluğa kendi ordusunu vermekte bir sakınca goumlrmemiştir 286

ldquohellip448rsquode Priskus [Priskos] Pannius Attilarsquonın otağında buumlyuumlkelccedili olarak

bulunduğu sırada ccedilok pahalı ldquoİskitrdquo tarzı elbiseler giymiş bulunan bir Yunanlırsquoya

rastlarrdquo 287

Buradaki ldquoİskitrdquo soumlzuuml ldquoHunrdquo yerine kullanılmış olup buradaki

ifadeden Hun kıyafetlerinin pahalı olduğu ve Bizans elccedilisinin bunu dile getirmeye

değer bulduğu anlaşılmaktadır ki kendisi de pahalı elbiseler giyiyor olsaydı bu

ayrıntıya takılamazdı diye duumlşuumlnuumlyoruz

Bizans İmparatoru Justinianosrsquoun İranrsquola (552 yılında) yaptığı savaşta asker

toplamak amacıyla patrik Provrsquou elccedili olarak Hunlarrsquoa goumlnderdiği ve elccedilinin eli boş

doumlnduumlğuuml kayıtlıdır 288

Ancak bu sırada Provrsquoun Hunlarrsquoın arasına sızmış olan

Hristiyan misyonerlerin faaliyetlerine destek vermek amacıyla erzak ve ibadetlerini

yerine getirebilmeleri iccedilin gerekli kilise eşyaları temin etme goumlrevini de uumlstlendiği

bilinmektedir

ldquoHristiyan misyonerler Hunlarrsquoın goumlccedilebe alanlarına da sızmışlardı Suriyeli kronist

Zakhariya Rhetorrsquoun eserinde geccedilen bir kayda goumlre başlarında Ermeni Kardostrsquoun

bulunduğu yedi kişilik bir misyoner grubu dağları aşarak Hunlarrsquoın uumllkesine gelmiş ve orada

Hristiyan esirlerin dertleriyle ilgilenmekle kalmayıp aynı zamanda birccedilok Hunrsquou

Hristiyanlaştırarak kendi dinlerini oumlğretmişlerdir 289

Aynı yazar bundan başka onların ldquooraya [Oraya] Hun dilinde kitaplar

getirdiklerinirdquo yani bir Hun alfabesi geliştirerek muhtemelen dinicirc kitapları Huncaya

286

Gumileumlv Avrasyarsquodan s218-219 287

Ae s219 Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde s178 288

Artamonov age s119 Prokopius İstoriya voyn s persami s143-145 289

ldquoBarbarların Hristiyanlığı kabul etmeleri onların imparatorlukla ilişki kurma şekillerinden sadece

biriydi ve dinicirc olmaktan ccedilok siyasicirc amaccedillı bir hareketti Bizans kumandanları parayla satın almak

onları zengin hediyeler ve mutantan uumlnvanlarla doyurmak episkoplar ve azizler goumlndermek suretiyle

sadece dolaysız etki ve hacirckimiyet alanını genişletmiştirdquo Bkz Artamonov age s124

125

tercuumlme ettiklerini de kaydetmektedir Yukarıda adı zikredilen ldquoProv 522rsquode

Bosphorusrsquoa geldiğinde bu misyonerlerin faaliyetlerinden haberdar olmuş onlarla goumlruumlşmuumlş

ve daha sonra da imparatora onlar hakkında bilgi vermiştir Provrsquoun emri uumlzerine o civarda

bulunan Bizans şehirlerinden (muhtemelen Kep ve Thanagorya) Kardost ve yol

arkadaşlarına 30 katır yuumlkuuml buğday şarap ya keten ve başka erzakların yanı sıra Hristiyan

ibadetlerinin icra edilebilmesi iccedilin gerekli kilise eşyaları goumlnderildihelliprdquo 290

Hun Huumlkuumlmdarı Uldızrsquoın Tunarsquoyı geccedilerek Trakya uumlzerine yaptığı seferler

(405409 yılları) nedeniyle Bizans ile ilişkileri bozulunca Uldız yanına gelen Bizans

elccedililerini guumlneşin doğduğu yerden battığı yere kadar her tarafa hacirckim olmakla tehdit

etmiştir

Kaynaklarda Hun Huumlkuumlmdarı Karaton zamanında -412 yılında- tarihccedili

Olympiodorosrsquoun elccedili sıfatıyla barışı sağlamak maksadıyla Hun Devletirsquonin

topraklarında bulunduğu kayıtlıdır 291

434 yılında Ruarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra başa geccedilen Attila kendi istediklerini

Bizans elccedililik heyetine 292

tarihte Margus veya Constantia Anlaşması olarak bilinen

anlaşmanın şartları olarak kabul ettirmiştir Buna goumlre Bizans Hun kaccedilaklarını

sınırlarına almayacak muumllteci ve esirler iccedilin fidye oumldeyeceği gibi yıllık altın vergisi

iki katına ccedilıkarılacak ticaret eşit şartlarda yapılacak ve Bizans Hunlarrsquoa tabi

kavimlerle muumlnacircsebette bulunmayacaktı

Bu anlaşmanın dikkati ccedileken bir noktası da anlaşmanın at uumlzerinde yapılmış

olmasıdır ldquoConstantia surları karşısında kurulmuş olan Margus şehrirsquonde İskitler

toplanmışlardı Goumlruumlşme yapmaya gelen elccedililik heyeti ve şehrin vatandaşları at

uumlzerindeki muhteşem İskit kralı ile karşılaştılar Romalı elccedililer kendi şereflerini

290

Ae s125 291

Ali Ahmetbeyoğlu Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa Hunları İstanbul TDAV

1995 s10 292

Hun İmparatorluğu tahtına Attila geccedilince Roma senatosu Plinthasrsquoın elccedili olarak Attilarsquoya

goumlnderilmesi kararını almıştır Plinthasrsquoın elccedililiği imparator tarafından da onaylanınca Plinthasrsquoın

tavsiyesiyle hazineden sorumlu Epigenes de elccedililiğe dahil edilmiştir Bkz Ahmetbeyoğlu ae s23

126

hatırlayarak bizzat yayaların atlılarla tartışması gerekmesin diye aynı teccedilhizatla

İskitlerrsquole goumlruumlşmeye karar verdilerrdquo 293

İmparator Theodosiusrsquoun anlaşmanın şartlarını ccediliğnemesi ve Margus şehri

(buguumlnkuuml Dubravica) piskoposunun Hun mezarlarını accediltırıp iccedilindeki kıymetli

eşyaları ccedilalması uumlzerine Attila Bizansrsquoa elccedili goumlndermiştir Anlaşma şartlarına

uyulmasını ve piskoposun teslim edilmesini istemiştir Attilarsquonın bu isteklerinin

reddedilmesi Hunlar ile Bizans arasında gerccedilekleşmiş olan I Balkan Seferi (441-

442)rsquone neden olmuştur 294

II Balkan Seferi (447) sonunda mağlup olan Bizans İmparatoru Theodosius

elccedilisi Anatoliusrsquou Attilarsquoya goumlndererek barış teklifinde bulunmuştur Bizans

accedilısından oumlzellikle malicirc olarak ağır şartlar taşıyan bir anlaşmanın ardından malicirc kriz

yaşayan Bizans İmparatorluğu ccedilareyi bir suikast ile Attilarsquoyı ortadan kaldırmakta

bulmuştur Planı uygulamak uumlzere iccedilerisindede Priskosrsquo un da yer aldığı bir soumlzde

elccedililik heyeti oluşturulmuştur Ancak Attila Bizansrsquoı hacirckimiyeti altına alıp suikasttan

haberdar olduğu vakit Theodosiusrsquou haysiyetsiz bir koumllesi olarak aşağılamıştır 295

Attila 451 yılında Roma İmparatorluğursquonun uumlzerine gittiğinde ccedilaresizlik ve

endişe iccedilinde kalan Romalılar barış ortamını sağlayabilmek iccedilin hitabetiyle meşhur

Papa Leon başkanlığındaki bir heyeti Attilarsquoya goumlndermişlerdir Paparsquonın buumltuumln

Hristiyanlar ve imparator adına af dilemesi Paparsquonın kendi ağzından Romarsquonın

teslimiyeti demekti Boumlylece Attila Batı Roma İmparatorluğursquonu kesin olarak

kendisine bağlamış oluyordu 296

293

Ae s12 294

Ae s23-24 295

Ae s13-14 26

127

d Sacircsacircnicirclerrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

İran Şahı Firuz (459-484) 444-463 yılları arasında huumlkuumlm suumlrmuumlş olan

Albanya (Ermeni) huumlkuumlmdarı II Vaccedilersquoye birkaccedil kez kendisine tacircbi olması teklifinde

bulunmuştur Vaccedilersquoyi ne guumlccedil ne de ikna ile kendi taraflarına ccedilekemeyeceklerini

anlayan İranlılar ldquoHaylantuumlrk uumllkesine297

pek ccedilok hediye goumlnderdiler Alan kapısını

(Daryal Geccedilidi) accedilıp Hunların [Hunlarrsquoın] buumlyuumlk ordusunu davet ettilerhelliprdquo298

Bu

bilgi Fars-Onogur elccedililik muumlnacircsebetlerinin varlığını haber vermektedir İran Şahı

Onogurlarrsquoı hediyelerle kendisine yaklaştırıp onları Albanlar uumlzerine gitmeye ikna

etmiştir

e)Albanlarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hunlarrsquoın başbuğu ve buumlyuumlk prensi Alp İlituer [Alp İlteber] kızını vererek

akrabalık yoluyla dostluk kurduğu Cavanşirrsquoin oumllduumlruumllmesi uumlzerine onun intikamını

almak isteyince Albanya huumlkuumlmdarı Varaz-Tiridat katalikosu Yeliazarrsquoı

Cavanşirrsquoin oumlluumlmuumlyle kendilerinin ilgisi olmadığını izah etmeye Hun prensinin

yanına goumlndermiştir Katolikos Yeliazar Alp İlteberrsquoi ikna etmeye muvaffak

olmuştur 299

Hunlarrsquoın her yıl uumllkelerine yaptığı baskını oumlnlemek amacıyla Albanya prensi

Varaz-Tridat ayanları ve katalikos Yeliazar ile istişare ederek piskopos İsrailrsquoi

Hunlarrsquoın uumllkesine elccedili olarak goumlndermeye karar vermişlerdir Hunlarrsquoa goumlnderilecek

hediyelerin ve heyetin erzakının temin edilmesinden sonra Firuz-Kubad Şehrirsquonden

yola ccedilıkan piskopos ve beraberindekiler Kuumlr Nehrirsquoni geccedilip seferlerinin on ikinci

guumlnuumlnde Lpink Şehrirsquone varmışlardır Buradan Ccedililbler uumllkesine Kafkas Dağları

296

Ae s16 297

Haylantuumlrk veya Onogurlar hakkında Y Caferov Hunlar ve Azerbaycan Kalankatlı age s71 298

Ae 299

Ae s231

128

eteklerinden Ccedilola Kapısırsquona[Derbend] ve oradan da Varaccedilan Şehrirsquone ulaşmışlardır

Elccedililik heyeti Hun prensi tarafından sevinccedil ve huumlrmetle karşılanmıştır 300

Hazarlarrsquoın buumlnyesinde yer alan ve sonradan onlarla aynı şehirde kaynaşan

Dağıstanlı Hunno-Bolgarlarrsquoın prensi Alp-İlitver (Alp-Elteber) rsquoe Albanya prensi

Varaz-Trad tarafından 682 yılında (H62) piskopos İsrael başkanlığında bir heyet

goumlnderilmiştir ldquoAlban Tarihirdquoneki kayda goumlre elccedili İsrael Alp-İlitverrsquoi hem barışa

hem de Hristiyan olmaya ikna etmiştir Bu durum Hun prensinin komşu uumllkelerle

ilişkilerini guumlccedillendirip onlar arasında eşit seviyede yer almaya ccedilalıştığı ihtimali ile

accedilıklanabilir 301

ldquoAlban Tarihirdquo nde kuzey kavimleri olarak zikredilen Hunlarrsquoa Alban

huumlkuumlmdarları neslinden olan Ermeni kumandan Vardan302

elccedili olarak goumlnderilmiştir

Elccedilinin goumlrevi Hunlarrsquola goumlruumlşmek ve ittifak anlaşması yapmaktı ldquoHunlar her şeyi

bizzat goumlzleriyle goumlrmek iccedilin oraya temsilci goumlnderdiler ve olan biteni goumlrduumlkten

sonra semalardan indirilmiş kanunlara esaslanarak ant iccediltiler Haccedilperestlerin

muhkem ittifak hakkındaki antlarını kabul ettiler Boumlylece buumltuumln arzularına nail

oldularrdquo Bu olayların İran Şahı Yezdegird II zamanında meydana geldiği kayıtlıdır

303

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Ccedilinrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

545 yılında Buminrsquoe goumlnderilen ilk Ccedilin elccedilisi bir Soğdlu idi Liviccedil ve

Klyaştorniy gibi Oumlgel de bunun bir tesaduumlf olmadığı duumlşuumlncesindedir Ccediluumlnkuuml ldquoSoğd

tuumlccarları Jou-Janrsquolara karşı bir denge kurmaya ccedilalışan Kuzey Trsquoieh-lecircrsquoler

300

Ae s235-237 301

Artamonov age s248-249 ve 362 302

Kumandan Vardan ldquoHun Kapısırdquo yani Derbend ya da diğer adıyla Ccedilolarsquonın muhafazasından

sorumlu idi 303

Kalankatlı age s69

129

arasında da etkindiler304

rdquo Diğer taraftan ldquoSoğdlular Doğu ve Batı kağanlık

[Kağanlık] saraylarında bulunmuşlar ve oumlnemli siyasi [siyasicirc] kuumlltuumlrel ve ekonomik

roller oynamışlardır 305

rdquo ldquoGoumlktuumlrk kağanlığının [Kağanlığırsquonın] en erken resmi

yazısı olan ve Tuumlrk etnik tuumlreyiş destanına accedilık şekilde resimli işaretleri bulunan

Bugut yazıtının [Yazıtırsquonın]Soğd dilinde olduğu da kaydedilmelidir 306

rdquo Yani Soğdccedila

Goumlktuumlrk Kağanlığırsquondaki resmi dillerden biri olarak kullanılmıştır

Batı Wei İmparatoru Wen-ti Doğu Wei İmparatoru Kao Huanrsquoın Ju-Jan Hanı

Anahuan (A-na-kui) ve Togon huumlkuumlmdarı Krsquoua-luuml ile ittifak yaparak uumllkesine

saldırması uumlzerine taraftar bulmak maksadıyla An Nuo-prsquoan-trsquoorsquoyu 307

elccedili olarak

Bumin Kağanrsquoa goumlndermiştir Elccedili Tuumlrkler tarafından buumlyuumlk coşku ve huumlrmetle

karşılanmıştır Bunun nedenini şu cuumlmleler net olarak accedilıklamaktadır ldquohellipOrdada

herkes lsquoşimdi bize buumlyuumlk devletten elccedili geldi yakında bizim de devletimiz yuumlkselecekrsquo

diyerek birbirini tebrik etmeye başladıhellip308

rdquo Halkının moralinin yuumlksek olduğunu

goumlren Bumın Kağan elccediliyi hediyelerle goumlnderdikten sonra Ju-janların

huumlkuumlmranlığını tanımadığını accedilıklamıştır Ancak henuumlz Ju-janlarla savaşacak guumlce

sahip olmadıklarını bildiği iccedilin aralarındaki diplomatik ilişkileri bir suumlre daha ndashJu-

janlarrsquoa duumlşman olan Toumlleslerrsquoin kendiliğinden Bumınrsquoın tebacircsı olmayı kabul

etmelerine kadar- suumlrduumlrmuumlştuumlr

Prsquoei-Chrsquoi İmparatorluğursquonun rakibi Prsquoei-Chou İmparatorluğu Batı Asya

huumlkuumlmdarlarıyla bağlarını kuvvetlendirmek niyetiyle 553 yılında Eftalitlerrsquoden 555

yılında İranrsquodan gelen 559rsquoda Kao-chrsquoang (Turfan)rsquodan 561rsquode Kuccedilarsquodan ve 564rsquote

de Karaşarrsquodan gelen heyetleri kabul etmiştir 309

561 yılında her iki imparatorluk da

Mukan-hanrsquoa elccedilileri aracılığıyla kızlarını vermek istediklerini bildirmişlerdir

304

Golden Tuumlrk Halkları s99 Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s 113 305

Golden age s99 118 ve 123 E G Pulleyblank ldquoA Soghdian Colony in Inner Asiardquo TP 41

1952 s317 306

Golden age s99 SGKlyaştorniy VA Livic ldquoThe Soghdian Inscription of Bugut Revisedrdquo

AOH 261 1972 s90-91 307

Bu isim yuumlz yıl oumlnce Accedilina ordasının doğduğu Ho-hsi boumllgesinden bir goumlccedilebenin adı olduğundan

tercihin tesaduumlfi olmadığı ve goumlnderilen elccedilinin Tuumlrk dilini biliyor olduğu ihtimali bizce de

kuvvetlidir Gumileumlv Eski Tuumlrkler s41 308

Ae s42 309

Ae s47

130

Mukan-han zengin Prsquoei-chrsquoirsquonin hediyelerine rağmen Prsquoei-Chrsquoou

İmparatorluğursquonun elccedilisinin başarılı diplomasisi (Mukan-hanrsquoı yaptıkları ittifak

anlaşmasına sadık kalmaya mecbur ederek) sayesinde Chrsquooursquoların yanında yer

almıştır 310

Ccedilin İmparatoru Yang Chien Tuumlrklerrsquoe karşı bozkırda uumlstuumlnluumlk

sağlayamayacağından korktuğu iccedilin Ccedilinrsquoin klasik entrikalarından birini uygulamıştır

Pek goumlze batmayan fakat kabiliyetli casusu Chrsquoang Sun-shengrsquoi 311

582 yılında

Tuumlrklerrsquoe goumlndererek iccedillerinde anlaşmazlığa duumlşmelerini sağlamıştır

Ccedilin imparatoru Goumlktuumlrklerrsquoe birlikte Tuumlrgişlerrsquoe saldırma teklifinde

bulunduğu bir mektup goumlndermiş fakat herhangi bir cevap alamamıştır 312

ldquoBatı Tuumlrklerinin [Tuumlrklerirsquonin] kağanının otağı genellikle Suyab civarında

bulunuyordu ki Hsuumlan Tsang (Ccedilinli seyyah)rsquoın bu hakanlardan biriyle karşılaştığı yer de

burasıydı313

Kağanın uumlzerinde yeşil ipekten mamul bir kaftan vardı saccedilları dağınıktı ve

alnına yerli ahalide olduğu gibi başı birkaccedil kez saracak şekilde 10 fut uzunluğunda ipek bir

şerit bağlamıştı Yanındaki mevkebinin saccedilları ise hakandan farklı olarak oumlruumlluumlyduuml Hakan

buumlyuumlk bir otağda yaşıyordu ve otağdaki eşyaların ccediloğu altındı Otağda devlet erkacircnı iki sıra

halinde dikiliyordu ldquoBu insan keccedile ccediladırda yaşayan barbar bir huumlkuumlmdar olsa da ona

hayranlık ve saygıyla bakmamak muumlmkuumln değildi Ziyarete gelenler otağa 30 adım

yaklaştıklarında hakan onu [onları] karşılamaya ccedilıkar tacirczimde bulunur ve ccedilevirmen aracılığı

ile birkaccedil soru sorar sonra da onu [ona] demir bir koltuk getirmelerini emrederdi Tuumlrkler

ağaccedil oturak kullanmazlardıhellip Otağda Ccedilinrsquoden ve Kao-ccedilrsquoang (yani Uyguristanrsquoın şimdiki

Urumccedili Turfan ve Hamirsquonin bulunduğu boumllgesi)rsquo[dan] gelen elccedililer de vardı Ziyafet muumlzik

eşliğinde başlamıştı Bunlar vahşi sesler olmasına rağmen ldquokulağa hoş geliyor ruha ve kalbe

suumlkun [suumlkucircn] veriyordurdquo Misafirler et yiyip şarap iccediltiler Misafire sebze yiyecekleri ve suumlt

ikram edildi Ziyafetten sonra misafir kağanın teklifiyle Buddist uumlstadın duasına [duacircsına]

iştirak etti Dua [Duacirc] bitene kadar hakan elini kaldırarak diz ccediloumlktuuml ve nasihate derun-i

310

Ae s48 311

578 yılında Sha-po-liorsquonun henuumlz prens olduğu doumlnemde Sha-po-liorsquonun nezdinde elccedili olarak

bulunmuş ve kurduğu sıkı dostluk ile onu avcunun iccediline almıştır Gumileumlv ae s145 312

Sarıtaş age s47 313

Bartold Orta Asya s100

131

dilden uyacağını bildirdi Uumlstat birkaccedil guumln sonra gitmeye hazırlanınca iki-uumlccedil yıl Ccedilrsquoang-an

(Hsian-fu) şehrinde yaşayan ve Ccedilinceyi muumlkemmel konuşan genccedil birisi refakatccedilı olarak

verildirdquo 314

610 yılında Ccedilin İmparatoru Yang-ti (605-616) kendi emrine girmelerini

istemek uumlzere Batı Goumlktuumlrk Kağanı Ho-sa-naTchrsquoou-lo (Ccedilu-lo)315

rsquoya ldquoumumi

işlerde saray denetccedilisirdquo anlamına gelen che-yu-che unvanlı Wei tsiersquoyi goumlndermiştir

Devlet ileri gelenleri bunu reddetmiş Tchrsquoou-lo Kağan da başka sebepler ileri

suumlrerek olumsuz cevabını vermiştir Ccedilok sinirlenen imparator tam da bu sırada Batı

Goumlktuumlrklerirsquonin bir tacircbi lideri durumunda olan Che-koeirsquonun evlilik anlaşması

isteğiyle goumlnderdiği elccedilisini devlet adamlarından Prsquoei-kiursquonun tavsiyesiyle yakın

ilgiye almıştır Che-koei Tou-leou (Tu-lu)rsquonun oğlu Tarsquotrsquoeou (Tardu)rsquonun torunu ve

Tong Yabgu Kağanrsquoın ağabeyidir Fakat nesilden gelen kağan unvanını Tchrsquoou-lorsquoya

kaptırmış ona boyun eğmiştir Bu nedenle İmparator elccediliyi ikna etmesi iccedilin Prsquoei-

kiursquoyu suumlrekli misafirhaneye gitmekle goumlrevlendirmiş ve sarayın Jen-fong salonuna

davet etmiştir Elccediliye Tchrsquoou-lorsquoyu oumllduumlrmek iccedilin asker yardımı karşılığında

evliliğin gerccedilekleşeceğini ve Che-koeirsquoya buumlyuumlk kağan olmayı teklif ettiğini

belirtmiştir Ayrıca Che-koeirsquoa yollamak uumlzere eline aldığı beyaz ve sapı tao316

cinsi

bambudan yapılmış bir ok ile işaret ederek ldquoBu iş bu ok kadar ccedilabuk bitirilmiş

olmalırdquo diye de eklemiştir 317

II Batı Goumlktuumlrk Devleti (582-659) tarihinde kısa bir

doumlnem iccedilin rol alan fakat oumlnemli yeri olan Che-koei Kağan (611-618)rsquoın tahta ccedilıkışı

bu şekilde gerccedilekleşmiş goumlruumlnmektedir

Asi bir derebeyi olan Hsieh Chuuml Goumlktuumlrklerrsquoi birlikte Ccedilin sınırına saldırmaya

ikna etmek amacıyla MS 618 senesinin Nisan ayında Chrsquoi-min Krsquoo-han (Kimin

Kağan)rsquoın Bagadur Şad unvanını taşıyan oğlu To-pirsquoye elccedili goumlndermiştir Şad teklife

razı olmuştur 318

314

Ae s 100-101 315

Che-koeirsquoun yeğenidir Bkz Huumlseyin Salman ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk

Hakanlığırdquo MTAD C2 S4 Ankara DTCF Yay Aralık2005 s201 316

Boğumlarının birbirine uzaklığı doumlrt karış olan bir bambu ccedileşididir 317

Salman agm s199-200

132

ldquoFakat aynı sırada Trsquoang İmparatoru Li Yuumlan (İmparator Kao-tsu) Bagatur Şadrsquoı bu

hareketten vazgeccedilirmek amacıyle [amacıyla] Tu-shui-chien319

uumlnvanlı [unvanlı] muumllki bir

memur olan Yuuml-wecircn Hsinrsquoi Şadrsquoa goumlnderdi Yuuml-wecircn Hsin Bagatur Şadrsquoa ruumlşvet verdi ve ona

Ccedilinrsquole savaşmak hususunda kendisi iccedilin faydalı ve zararlı olan tarafları izah etti Yuuml-wecircn

Hsin ayrıca Şadrsquoa Chang Chrsquoang-hsuumlnrsquouuml 320

elccedili olarak Ccedilin sarayına yollamasını ve Wu-yuumlan

boumllgesini Ccedilinrsquoe iacircde etmesini tavsiye etti Bagatur Şad her iki teklifi de kabul ettirdquo 321

618 Eyluumll ayında da Ccedilin İmparatoru Kao-tsu Hsiang-wu-kung şeref unvanını

taşıyan uumlvey oğlu Li Chrsquoecircn ile Trsquoai-chrsquoang-chrsquoing (protokol ve mabet işlerine bakan

en yuumlksek memur) unvanına sahip goumlrevlisi Checircng Yuumlan-shoursquoyu Goumlktuumlrklerrsquoe

goumlndermiştir Chang elccedililerin yanlarında Ccedilinli bir kadın şarkıcı da goumltuumlrduumlkleri

bilgisinin ise CTS ve HTSrsquode bulunmadığını CTSrsquode bulunan Li Chrsquoecircnrsquoin

biyografisine goumlre bu olayın bu tarihten oumlnce meydana geldiğini belirtmektedir 322

Bu ayda Shih-pi Kağanrsquoın Kutluğ Teginrsquoi tekrar (ikinci kez) Ccedilinrsquoe elccedili olarak

goumlnderdiği belirtilmiştir 323

619 yılı Şubat ayında Ccedilin imparatoru Kao-tsu Yu-wu-hou Chiang-chuumln 324

unvanlı Kao Changrsquoi elccedili olarak buumlyuumlk miktarda para ile Goumlktuumlrklerrsquoe goumlndermiştir

Ancak elccedili Feng-chou Boumllgesirsquone geldiğinde Shih-pi Kağanrsquoın oumlluumlm haberini

imparatora iletmiştir İmparatorun emriyle Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlruumllmekte olan bu para

Feng-choursquonun hazinesine bırakılmıştır Bunu duyan Goumlktuumlrklerrsquoin savaşa

hazırlanması uumlzerine boumllgenin idarecisi Chang Chrsquoang-hsuumln tarafından General Kao

soumlz konusu para ile Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilmiştir 325

318

Chang age s1 319

ldquoTu-shui-chien devlet su işlerine (mesela nehir bataklık ırmak geccedilidi koumlpruuml baraj hendek vs)

bakan en yuumlksek memurdur Ruumltbesi evvela beşinci sonradan doumlrduumlncuuml olmuşturrdquo Bkz Chang ae

s73 dp10 320

Chang Chrsquoang hsuumln Wu-yuumlan trsquoung-shou (Wu-yuumlan vali muavini ) tuumlrbesini taşıyan Ccedilinli yuumlksek

memurdur 618 yılı Nisan ayında Ccedilinrsquoin iccedil karışıklığı sebebiyle boumllgesiyle birlikte Goumlktuumlrklerrsquoin

himayesine girmiştir Chang ae s1 321

Ae s1-2 322

Ae s4 ve s75 dp30 323

Ae 324

Chiang-chuumlnrsquouumln Tuumlrkccedilesi ldquosenguumlnrdquoolup ldquogeneralrdquo anlamına gelir Chang ae s5 ve s76 dp37 325

Ae s5

133

Bumin Kağan Ccedilinrsquoin kuzeyindeki devletlerden birine 326

elccedili goumlnderince Ccedilin

de Goumlktuumlrklerrsquoe bir elccedili ile karşılık vermiştir Ancak Ccedilinrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdiği

bu elccedili bir Soğdlu idi Ccedilin elccedilisi gelince Tuumlrkler uumllkelerinin gelişeceğini soumlyleyerek

sevinmişlerdir 327

Ccedilinli rahip Huumlen-Ccedilangrsquoın kalabalık maiyetiyle birlikte MS629 senesinde

yani Hz Peygamberimiz hayatta iken ccedilıktığı ve 645 yılında tamamladığı seyahati

esnasında Goumlktuumlrklerrsquoin idaresindeki Tuumlrkistan topraklarını da goumlrmuumlştuumlr 328

Ordugacirchı Isıkgoumll civarında bulunan Batı Goumlktuumlrk Hakanı Tung Yabgursquonun da

misafiri ve iltifatlarına mazhar olmuştur 329

Goumlktuumlrk Kağanı Shih-pirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine İmparator Kao-tsu Nei-shih-shecirc-

jeacuten (imparatorluk sekreteri) unvanına sahip Checircng Tecirc-trsquoıngrsquoı elccedili olarak Shih-pi

Kağanrsquoın kardeşi Chrsquou-lo Kağanrsquoa taziyede bulunması iccedilin goumlndermiştir Ayrıca

iccedilinde ipekli kumaş da bulunan otuz bin parccedila kumaş hediye etmiştir 330

TFYKrsquodan aktarılan bilgiye goumlre 620 yılının ilk ayında Goumlktuumlrklerrsquoe verilen

ziyafette yine dokuz kısımdan oluşan muumlzik parccedilası ccedilalınmış ve ruumltbelere goumlre

değişik renkli ipek kumaşlar hediye edilmiştir Ancak bu bilginin CTS ve HTSrsquoda

bulunmadığı kaydedilmiştir 331

Yine aynı kaynakta 620 yılı Mayıs ayında da 620 Ocak ayında olduğu gibi

bir ziyafet ve hediyeler verildiği ve bunların CTS ile HTSrsquoda kayıtlı bulunmadığı

bilgisi verilmiştir 332

Ayrıca 620 yılı Kasım ayında Liang Shih-tursquonun Shang-shu

(buguumlnkuuml bakan) goumlrevindeki veziri Lu Chi-lanrsquoı Trsquoang hanedanının buumltuumln Ccedilinrsquoe

326

Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 327

Ay 328

Nazmiye Togan ldquoPeygamberin Zamanında Şarkicirc ve Garbicirc Tuumlrkistanrsquoı Ziyaret Eden Ccedilinli Budist

Rahibi Huumlen-Ccedilangrsquoın Bu Uumllkelerin Siyasicirc ve Dinicirc Hayatına Ait Kayıtlarırdquo İslacircm Tetkikleri

Enstituumlsuuml Dergisi IV Cuumlz 1-2 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1964 s21 329

Ay s22 330

Chang age s6 ve 7 331

Ae s7 ve s77 dp50 332

Ae s8 ve s78 dp 57

134

hacirckim olmasını engellemek amacıyla elccedili olarak Chrsquou-lo Kağanrsquoa goumlnderdiği ve Orta

Ccedilin boumllgesine Chrsquou-lo Kağanrsquoın sahip olmasını istediği kayıtlıdır 333

621 senesi Mart ayında daha oumlnce Goumlktuumlrklerrsquoe prenses olarak goumlnderilmiş

olan İ-chrsquoecircng Konccediluyrsquoun uumlvey kardeşi (Yang) Shan-ching ile asi Ccedilinli derebeyi

Wang Shih-tsrsquoungrsquoun elccedilisi Wang Wecircn-su İl-Kağanrsquoı Trsquoang suumllalesine karşı Sui

suumllalesinin yanında yer almaya şu soumlzlerle ikna etmişlerdir

ldquoEskiden Kimin Kagan kardeşleri tarafından sıkıştırıldığı zaman yakasını

kurtaracak Sui suumllacirclesine sığınmış ve İmparator Wecircn-tirsquonin desteği sayesinde bu topraklara

sahip olabilmişti Goumlktuumlrkler şimdi nesillerce bu toprakların uumlzerinde rahatccedila

yaşamaktadırlar Fakat buguumlnkuuml Trsquoang imparatoru [İmparatoru] İmparator Wecircn-tirsquonin halefi

değildir Bunun iccedilin siz Yang Checircg-taorsquonun Ccedilinrsquoin meşru imparatoru olduğunu ilacircn

etmelisiniz Trsquoang suumllacirclesine saldırmak suretiyle de merhum İmparator Wecircn-tirsquonin

lucirctufkacircrlığına mukabele etmelisiniz 334

rdquo

621 yılı Nisanrsquoında İl Kağan Ccedilin İmparatoru Kao-tsu tarafından altın ve

ipekli kumaşlarla goumlnderilen elccedili Han-yang-kung unvanlı Li Kueirsquonin yere

kapanarak kendisine itaatini istemiş fakat elccedili Li buna karşı ccedilıkınca Goumlktuumlrk

topraklarında alıkoyulmuştur 335

Daha sonra da Tso-hsiao-wei ta-chiang-chuumln

(Trsquoang suumllalesi doumlnemi saray muhafızları başkumandanı) 336

Chang-sun Sun-tecircrsquonin

alıkoyulması karşısında Ccedilin İmparatoru da Jecirc-han Tegin ve A-shih-na tecirc adlı337

Goumlktuumlrk elccedililerini alıkoymuştur 338

Bu Ccedilinli elccedililerin 622 senesi Şubat ayında İl-

Kağanrsquoın Ccedilinli bir prenses ile evlendirilmesinden sonra uumllkelerine geri doumlnmelerine

izin verilmiştir Bununla birlikte Ccedilinrsquoe bir de barış elccedilisi goumlnderilmiştir Ccedilin

333

Ae s11 334

Ae s13 335

Diğer Ccedilin kaynakları CTS ve HTSrsquoda niccedilin elccedililerin alıkoyulduğu konusunda bilgi verilmediği

belirtilmiştir Bkz ae s81 dp106 336

Ae s81 dp104 337

Ae s17 338

Ae s14-15

135

İmparatoru da adı geccedilenlerle birlikte diğer Goumlktuumlrk elccedililerini de serbest

bırakmıştır339

622 Ağustosrsquounda Ccedilin İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquole aralarındaki muumlcadeleyi

durdurmak amacıyla protokol veziri 340

Checircng Yuumlan-shoursquoyu 341

İl-kağanrsquoa elccedili

olarak yollamıştır Elccedili İl-Kağanrsquoı Ccedilin topraklarına girip anlaşmayı bozmakla

succedillamıştır 342

Sonra da Trsquoang İmparatorluğu ile barış iccedilinde olmalarının

menfaatleri gereği olduğunu belirtmiştir 343

TCTCrsquoda geccedilen 625 yılı Temmuz ayına tarihli bir belgede daha oumlnceleri Ccedilin

İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquoe mektup yazarken bu ayda erkacircnına ferman yazılmasını

emrettiği kayıtlıdır ldquo-Goumlktuumlrkler accedilgoumlzluumlduumlrler ve bizden daima şunu bunu

istiyorlar Ben onlara savaş accedilacağım Bunun iccedilin buguumlnden itibaren kendilerine

mektup değil ferman yazınrdquo 344

Doğu Goumlktuumlrklerirsquonin yıkılış suumlrecine girdikleri 627 yılından itibaren

kendilerine bağlı Uygur Bayırku ve diğer kavimlerin isyanları şiddetli kış ve onun

getirdiği accedillık ile sarsılmıştır Bu doumlnemde Goumlktuumlrk uumllkesine giden Hung-lu-chrsquoing

(buguumlnkuuml Dışişleri Bakanı) goumlrevinde bulunan Ccedilin elccedilisi Checircng Yuumlan-shou Ccedilinrsquoe

doumlnduumlğuumlnde Goumlktuumlrklerrsquoin yıkılacağının emacircrelerinin belirdiğini bildirmiştir 345

TCTCrsquodan verilen bilgiye goumlre Goumlktuumlrkler Ccedilinrsquoe tacircbi olmalarına rağmen

İmparator 631 yılı Nisanrsquoında Sui suumllalesinin son zamanlarında Goumlktuumlrklerrsquoe

sığınmış olan Ccedilinlilerrsquoi geri almak iccedilin nazik bir jestle Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili

goumlndermiştir Elccediliyle birlikte bol miktarda altın ve ipekli kumaş da yollamıştır 346

339

Ae s17 340

Ae s20 341

Bu elccedilinin Sui suumllalesinin İ-ning (MS617-618) saltanat devresinden itibaren soumlz konusu olan 622

yılına kadar beş defa Goumlktuumlrklere elccedili olarak gittiği kayıtlıdır Bkz ae s21 342

Diğer Ccedilin kaynakları CTS ve HTSrsquoda Ccedilin elccedilisi Checircng Yuumlan-shoursquonun İl-Kağan ile goumlruumlştuumlğuuml ve

onu anlaşmayı bozmakla succedilladığı bilgisinin bulunmadığı kaydedilmiştir Bkz ae s81 dp160 343

Ae s21 344

Ae s37 345

Ae s49-50

136

Kapgan Kagan 696 yılı Eyluumllrsquouumlnde Moğol asıllı Chrsquoi-tanlarrsquoınKitanlarrsquoın

reisi olup Ccedilin adına askeri valilik yapan Li Chin-chungrsquoun isyanını bastırmakta aciz

kalan Ccedilin imparatoriccedilesine yardım teklifinde bulunmuştur Karşılığında Ccedilin

hacirckimiyetine duumlşmuumlş olan Sarı Nehirrsquoin batı kıyılarında yaşayan Tuumlrk boylarının

serbest bırakılmasını ve kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirmesini 347

istemiştir Bu

konuyu muumlzakere eden İmparatoriccedile ve baş veziri Li Chrsquoiao olumsuz kararlarını

bildirmek uumlzere ldquoHarem Ziyaretleri Muumlduumlruumlrdquo unvanlı Trsquoien Kuei-taorsquoyu ve Yen

Chih-wei adlı generali elccedili olarak goumlrevlendirmişlerdir Fakat elccedililerin Goumlktuumlrkler

tarafından tutuklanması uumlzerine Kağanrsquoın isteklerini kabul etmek zorunda

kalmışlardır 348

İmparatoriccedile Kapgan Kaganrsquoa Chrsquoien-shan ldquoiyilik seven kağan 349

rdquo

ldquoiyi reform yapan kağan 350

rdquo unvanını verdiğini bildirmiştir 351

İsyanın bastırılması

ve Tuumlrk boylarının oumlzguumlr kalmasından sonra (697 yılının uumlccediluumlncuuml ayında)

İmparatoriccedile Wu ldquoİlteriş Buumlyuumlk Chrsquoan-yuumlrdquo ve ldquoMilli Davasında Başarılı Kağanrdquo

unvanlarını takdim ettiğini bildirmesi iccedilin elccedilileri Yen Chih-wei ile Trsquoien Kuei-

taorsquoyu tekrar huumlkuumlmdara goumlndermiştir 352

Elccedililer yolculukları esnasında

karşılaştıkları Kapgan Kağanrsquoın Ccedilinrsquoe yolladığı Tuumlrk elccedililerine mor elbiseler ile

guumlmuumlş kemerler 353

hediye etmişlerdir

Kapgan Kaganrsquoın kızını gelin almak iccedilin Goumlktuumlrk merkezi Karakurumrsquoa

gelen Ccedilin elccedililik heyeti huzura ccedilıktığında Kağan yine hiddetlenmiştir Ccediluumlnkuuml

eskiden beri muumlttefikleri olan Li suumllalesi yerine Wu ailesinden bir prens

goumlnderilmiştir Kağan Prensi ve yanında gelenleri tutuklatmıştır354

346

Bu vesikaların CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı belirtilmiştir Bkz ae s102 347

Ae s155-156 348

Taşaağıl agm s57-58 349

Chang age s155-156 350

Ahmet Taşaağıl ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo Belleten LVII S218 Ankara TTK Nisan1993

s55 351

Ay s55 352

Ay s56 353

Ccedilin İmparatorluğursquonda doumlrduumlncuuml altıncı ve yedinci ruumltbelere sahip olan memurların resmi

kıyafetidir Bkz Chang age s 191 dp636 Ayrıca elccedili Trsquoien Kuei-taorsquonun bahsine goumlre bu elbise

ve kemerler imparatoriccedilenin izni dışında verilmiştir Bkz ae s157 354

Taşaağıl agm s58

137

711 yılında Kapgan Kağanrsquoın evlilik isteğiyle Chin-shan (Altay Dağı)

Prensesirsquoni Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlren heyete Ho Feng-yao refakat etmiştir Goumlktuumlrk

topraklarına girdiklerinde Kağan da bir karşılama heyeti goumlndermiştir Kapgan

Kagan bu sefer hediyelerin ccedilokluğu ve elccedililerin iyi referansları sayesinde prensesin

Trsquoang suumllalesinden olmamasına aldırış etmemiştir 355

Ccedilin devlet hiyerarşisinde Yuuml-shih-chung-chrsquoecircng (Denetleme mahkemesi

başkan muavini) unvanına sahip vezir Ho Fecircng-jao vekil Hung-lu-chrsquoing

derecesinde Ccedilin elccedilisi olarak Goumlktuumlrklerrsquode bulunduğu sırada verdiği tavsiyeler

Kapagan Kağan uumlzerinde etkili olmuştur Oumlyle ki Kapagan Kağan uumlccediluumlncuuml ila birinci

derecedeki Ccedilinli memurlar gibi sarık ve mor elbise giyerek guumlneye doğru diz ccediloumlkuumlp

selamda bulunmuştur Bu suretle Ccedilin huumlkuumlmdarına saygı goumlstermiştir

725 senesi Nisanrsquoında imparator Ccedilinlilerrsquoin atalarını anmak uumlzere her yıl

duumlzenledikleri Fecircng-shan toumlreni iccedilin ccedilıkılacak doğu gezisine davet etmek iccedilin Chung-

shu-chih-shecircng dereceli veziri Yuumlan Checircnrsquoe vekil Hung-lu-chrsquoing unvanını vererek

Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili olarak yollamıştır Bilge Kağan hatunu Kuumll Tegin Tonyukuk ve

diğer erkacircnıyla ccedilember şeklinde oturup Ccedilin elccedilisine iccedilkili ziyafet vermişlerdir

Ziyafet esnasında Bilge Kağan elccediliye imparatorun neden vasal devletlere izin

verirken kendilerinin Ccedilinli bir prensesle evlenmelerine muumlsaade etmediğini

sormuştur Elccedili bunu imparatora ileteceği soumlzuumlnuuml vermiştir Bilge Kağan da veziri

A-shih-tecirc hsieh-li-farsquoyı hediyeleri de yanına katarak Ccedilin elccedilisi ile birlikte

goumlndermiştir Goumlktuumlrk veziri İmparator Hsuumlan-tsungrsquoın maiyetinde olarak doğu

gezisine iştirak etmiştir Aralık ayında da vezir hediyelerle geri goumlnderilmiş fakat

Bilge Kağanrsquoın evlenme isteği yine reddedilmiştir 356

Ccedilin kaynaklarına goumlre 731 yılının Mart ayında 357

Goumlktuumlrklerrsquoin Sol Şadrsquoı

Bilge Kağanrsquoın kardeşi Koumll Tigin oumllduumlğuumlnde Ccedilin İmparatoru Hsuumlan-tsung Muhafız

Kıtası Generali Chang Chrsquouuml-irsquoyi ve Adalet Bakanlığı Mahkucircmlar Dairesi Başkanı Luuml

355

Ay s66-67 356

Chang age s181-182

138

Hsiangrsquoı taziye mektubunu vermek cenaze toumlrenine katılmak ve kurban sunmak

uumlzere Bilge Kağanrsquoa goumlndermiştir Ayrıca duygularının mezar taşlarına yazılması

bir heykel ve tuumlrbe inşa edilip duvarlarına Koumll Tiginrsquoin savaş tasvirlerinin yapılması

iccedilin bu işte mahir altı adamını da yollamıştır 358

Taht değişikliği yaşanıp Bilge Kutlug (Pi-chia Ku-tou-lu) Kağan başa

geccedilince Trsquoang Hanedanı İmparatorrsquou Hsuumlan-tsung 740 yılında Sağ Chin-wu

Muhafızları Generali Li Chihrsquoyı elccedili olarak Goumlktuumlrklerrsquoe goumlndermiş ve elccedilisi

aracılığıyla Kağanrsquoa ldquoeski hayatında ektiğini biccedilenrdquo anlamında Teng-li (Tengri)

unvanını sunmuştur 359

Ccedilin İmparatoru Ozamış Kağanrsquoa elccedili goumlndererek Ccedilinrsquoe bağlanmaya

ccedilağırmıştır Ozamış Kağan bunu reddedince Ccedilin generali Ozamışrsquoa karşı birlikte

huumlcum etmeye ikna etmek amacıyla Basmıl Uygur ve Karluklarrsquoa elccedili

goumlndermiştir360

a Bizansrsquotan Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

D Sinorrsquoa goumlre Bizans daha Goumlktuumlrk Devletirsquonin kurulduğu (552) zamandan

beri Tuumlrklerle diplomatik ilişki iccedilindedir 361

Orhun Abideleri de 553 yılında Bumin

Kağanrsquoın toumlreninde Bizans elccedilisinin bulunduğunu goumlstermektedir 362

Bizans oumlzellikle 450rsquolerden sonra Doğu ile Batı arasında sıkışıp kalmıştı Bu

yuumlzden bu duumlşmanlarına karşı ikili bir politika takip etmiştir Doğuda devletlerarası

357

Bu tarih TFYK (Tsrsquoecirc-fu yuumlan-kuei)rsquoda 731 senesi Nisan ayı olarak verilmiştir Bkz Chang ae

s183 358

Ae s182-183 Ahmet Taşağıl ldquoKoumll Tigin Yazıtının Ccedilince Yuumlzuuml Hakkındardquo Belleten LXVIII

S252 Ankara TTK Ağustos2004 s408-409 359

Ahmet Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII S236 Ankara TTK

Nisan1999 s25-26 360

Chang age s201-202 Kendi seccediltikleri Kağanrsquoa karşı Ccedilinlilerrsquole birlik olmalarını gerektirecek

bir durum soumlz konusu değildir Ayrıca bu olay CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s206

dp772 361

Hatice Erdemir ldquoThe Nature of Turco-Byzantine Relations in the Sixth Century ADrdquo Belleten

LXVIII S252 Ankara TTK Ağustos2004 s424 D Sinor ldquoEarly Inner Asiardquo Cambridge

University Press 1990 p 303

139

ilişkiler kurup barış anlaşmaları yaparken Balkanlarrsquoda savunma politikası takip

etmiştir Bu problemli durumda Tuumlrklerrsquole ittifak yapması Justinianosrsquoun amacına

ulaşması iccedilin iyi bir fırsat sağlayacaktı 363

İran tarafından kontrol altında tutulmaktan kurtulmak isteyen Soğdiyanalı

ipek tacirleri Bizansla doğrudan ticaret yapmak amacıyla Konstantinopolisrsquoe bir elccedili

goumlnderilmesini istemişlerdir Bunun uumlzerine 568 yılında Maniakh başkanlığında bir

elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Kafkaslar uumlzerinden Bizansrsquoın başkentine ulaşan heyet

iyi karşılanmıştır 364

Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircnrsquoın Akdeniz limanları ve Bizansrsquoa yapılan ipek

nakliyatını durdurması ve İstemirsquonin durumu duumlzeltmek iccedilin yolladığı elccedilileri de hile

ile oumllduumlrtmesi uumlzerine Goumlktuumlrkler İpek Yolursquonu accediltırmaya zorlamak gayesiyle

Bizans ile işbirliği yoluna gitmişlerdir II Justinianos İstemirsquonin goumlnderdiği

İskitccedile365

(Tuumlrkccedile) mektubu okutmuş ve yazılanlardan memnunluk duymuştur

Soğdlu ipek taciri ve diplomat olan Maniakh başkanlığında kendilerine gelen (567

sonları) bu heyete mukabele olarak da Genel Vali Zemarkhos liderliğinde bir elccedililik

heyetini Goumlktuumlrk uumllkesine yollamışlardır (569 Ağustos başı) 366

Ektag Aq Tağ

Akdağrsquoa ulaşan Zemarkhos şamanların ateşle koumltuuml ruhlardan arındırma işleminden

sonra Yabgu Kağan (kaynaklarda kendisinden Dizabul Sizabul diye de bahsedilen

İstemi Kağan)rsquoın huzuruna alınmıştır Zemerkhos kağanın altından doumlrt arslan

uumlzerine yerleştirilmiş tahtından bahsetmiştir 367

Ccedilin ve Bizans kaynaklarına goumlre Goumlktuumlrkler Tuumlrkistanrsquoda siyasicirc hacirckimiyeti

ele geccedilirmeden oumlnce Altay Dağlarırsquondaki yurtlarında demircilikle uğraşmakta idiler

ldquo568 yılında Bizans İmparatoru Justinrsquoin [Justinianosrsquoun] Batı Goumlk Tuumlrk huumlkuumlmdarı

362

Erdemir agm s425 Orhun Abideleri Kuumlltigin Doğu 3-5 363

Erdemir ay s429 364

Artamonov age s182 365

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s100 366

Ae s100-101 Donuk ldquoOn Dilli s539 367

E Buharalı tarafından Zemarkhosrsquoun elccedililik tarihi 576 olarak zikredilmiştir Bu tarihte

Valentinosrsquoun elccedililiği soumlz konusu olduğundan tarih karıştırılmış olmalıdır BkzEşref Buharalı ldquoİslam

Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş Efsaneleri ile

İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s30

140

İstemi Kağanrsquoa yolladığı Zemarchosrsquoun başkanlığında bulunan elccedililik heyeti

Macircveraunnehrrsquoe (Sogdian)[ Macircverauumlnnehr (Soğdian)rsquoe] gelince birccedilok Tuumlrk

ellerindeki demirleri Bizanslılarrsquoa goumlstermişlerdirrdquo368

Bu durum işlenip kullanıma

hazır hale getirilmesi guumlccedil olan demir madeni yataklarına sahip olduklarını goumlstermek

amacıyla yaptıklarına yorulmuştur 369

Halkın uumllkelerine gelen yabancılarla ellerinde

en bol bulunan emtianın ticaretini yapmaya ccedilalışması kadar doğal ne olabilirdi

Uumlstelik uumllkelerine gelen yabancıların tacir veya seyyah değillerse oumlnemli mevki

sahibi kişiler olmaları ihtimali uumlst seviyede iken

Goumlktuumlrk Kağanı ile Zemarkhos heyeti arasında geccedilen olumlu goumlruumlşmenin

ardından Zemarkhos ve heyeti Tuumlrk yurdunda kaldığı sırada Sacircsacircnicircler uumlzerine gitme

hazırlığında olan İstemi Kağan Bizans elccedilisi Zemarkhosrsquou Persler uumlzerine

duumlzenlediği sefere Talasrsquoa kadar beraberinde goumltuumlrmuumlştuumlr Zemarkhosrsquoun yirmi

izleyici ve katılımcı ile kendisine katılmasına diğerlerinin Zemarkhosrsquoun doumlnuumlşuumlnuuml

beklemek uumlzere Kholiatairsquoda370

kalmalarına karar vermiştir Onları hediyelerle

onurlandırıp goumlnderirken Zemarkhosrsquoa da Kherkhir (Kırgız) bir kadın savaş esiri

sunmuştur 371

Sacircsacircnicircler uumlzerine ilerlerken Talasrsquota konakladıkları sırada Kağanrsquoa bir Sacircsacircnicirc

elccedilisi gelmiştir Kağan Sacircsacircnicirc elccedilisi ile Zemarkhosrsquou birlikte akşam yemeğine davet

etmiştir Yemekte Roma elccedilisini saygı ile karşılayıp şerefli divanda oturturken Sacircsacircnicirc

elccedilisini onların uumllkesinde haksızlığa uğradığını soumlyleyerek adeta yerden yere

vurmuştur Bu tuumlr ortamlarda susması gereken elccedili bu geleneği bozmuş ve

İstemirsquonin succedillamalarına karşı savunmaya geccedilmiştir Orada bulunanlar elccedilinin tavır

ve davranışları karşısında şaşkınlıklarını gizleyememişlerdir Sacircsacircnicirc elccedilisinin bu

368

Faruk Suumlmer ldquoAnadolursquoya Yalnız Goumlccedilebe Tuumlrkler mi Geldirdquo Belleten XXIV S96 Ankara

TTK Ekim1960 s567 Edouard Chavannes Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux

Paris 1941 s235 369

Mangaltepe age s52-53 370

Minorskyrsquoe goumlre burası İstemirsquonin guumlccedilluuml bir vassali olan Kalakhlar (belki Kalaccedillar)rsquoın yaşadığı Sir

Derya (Seyhun)rsquonın doğusunda veya Talasrsquoın batısında bir yer olabilir Bkz History of Civilizations

of Central Asia vol III UNESCO Publishing s181 ldquoKholiatai veya Kalakhlar Batı Goumlktuumlrkleri

iccedilindeki doumlrt grubundan birirdquo olarak da accedilıklama getirilmiştir Bkz Mangaltepe age s55 371

ldquoKholiatai veya Kalakhlar Batı Goumlktuumlrkleri iccedilindeki doumlrt grubundan birirdquo olarak accedilıklama

getirilmiştir Bkz ae s55

141

olaydan sonra uumllkesine doumlnmesinin ardından İstemi Kağan Sacircsacircnicircler uumlzerine harekete

geccedilmek uumlzere hazırlığa başlamıştır Zemarkhos ve maiyetindekileri de dostluklarını

yineleyerek ldquotarkhanrdquo unvanlı Maniakhrsquoın halefi Yağma Tarkan ile birlikte

uumllkelerine goumlndermiştir Kendisini Kholiatairsquode bekleyen diğer heyet uumlyeleri ile

buluşan Zemarkhos uumllkesine doumlnmek uumlzere yola ccedilıkmıştır 372

Doumlnuumlş yolculuğu esnasında Zemarkhos İtilrsquoe Tuumlrklerrsquoe bağlı Ugor

kabilelerinin topraklarına ulaşınca kendisini esir almak uumlzere Kofin (Kuban) Nehri

kenarında 4000 Perslinin pusuda beklediği haberini almıştır Elccedililik heyeti Ugorlarrsquoın

yardımıyla susuz bozkırı sağsalim geccedilerek Alanlarrsquoın topraklarına varmışlar ve

burada silahlarını bırakmaları konusunda Alanlarrsquola kısa suumlreli bir ağız

tartışmasından sonra mecburen isteklerini yerine getirerek Karadenizrsquoe ve oradan da

571 yılında Bizans başkentine ulaşmışlardır373

Bundan sonra duumlzenli bir elccedili değişimi olmuştur 576 yılında Kayser Tiberios

(574-578 yılları arasında kayser 578-582 yılları arasında imparatordur) tarafından

Valentinos Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilmiştir Valentinosrsquoun goumlrevi Sacircsacircnicircler (İran)rsquoe

karşı ittifakı yenilemekti Ancak Bizansrsquoın Goumlktuumlrklerrsquoden kaccedilan duumlşmanları Juan-

juanlarrsquoı koruması ve barınacak yer vermesi nedeniyle kurulan bu dostluk bağları

ccedilok uzun suumlrmemiştir Elccediliyi karşılayan Goumlktuumlrk prensi Tuumlrksant (Tuumlrk-şad 374

) on

parmağını ağzına tıkarak ldquoO Romalılar siz değil misiniz ki on dille (yalan)

konuşursunuz ve herkesi aldatırsınızrdquo soumlzleriyle başlayan Bizansrsquoın sahtekacircrlığını

dile getiren meşhur konuşmasını yapmıştır375

ldquoŞu anda benim ağzımda on parmağım olduğu gibi siz Rimlerrsquoin ağzında da on

diliniz var Biriyle bana diğeriyle benim koumllelerim Varhonitlerrsquoe yalan soumlyluumlyorsunuz Sizin

huumlkuumlmdarınız benimle barış goumlruumlşmelerini suumlrduumlruumlrken diğer yandan da efendisinden kaccedilan

372

Artamonov age s183 Menandros s375-381 Golden Tuumlrk Halkları s105 373

Artamonov ae s183 Menandros s381-384 Golden ae s105 374

Golden Tuumlrk Halkları s106 G Neacutemeth A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest

1930 s83 375

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s102 DonukldquoOn Dilli s539-540 Mangaltepe age s78-80

142

benim koumllelerim Varhonitlerrsquole anlaşma yaptığı iccedilin ccedilok yakında bu hareketinin cezasını

ccedilekecek Fakat Varhonitler Tuumlrklerrsquoin tebaası olarak istediğim zaman bana gelirler Siz

Rimler neden benim devletimin elccedililerini kendi gittiğiniz yoldan başka bir yol olmadığına

inandırmak iccedilin Kafkaslar uumlzerinden goumlnderdiniz Siz bunu yolun guumlccedilluumlğuumlnuuml hesaba katarak

Rim topraklarına huumlcumdan vazgeccedilmem iccedilin yaptınız Ama Danapr [Dinyeper] nehri nerede

İstros [Tuna] nereye akar Evros [Mericcedil] nereye doumlkuumlluumlr koumllelerim Varhonitler hangi yoldan

Rim diyarına vardılarhepsi bana ayacircn Sizin guumlcuumlnuumlz de benim iccedilin sır değil Guumlneşin

ışıklarının ilk doğduğu yerden battığı yere kadar buumltuumln topraklar benim hacirckimiyetim

altındadır Şu betbaht [betbacircht] Alanlarrsquoa ve hatta Utigurlarrsquoa bakın Engin cesaretleriyle

coşup guumlccedillerine guumlvenerek muzaffer Tuumlrk milletine karşı ccedilıkmaya cuumlrrsquoet ettiler ama

uumlmitleri boşa ccedilıktı Bu yuumlzden tebaamız ve koumllemiz oldularrdquo 376

Bu konuşma uumlzerine elccedili Valentinosrsquoun cevabı şoumlyle olmuştur

ldquoTuumlrklerin [Tuumlrklerrsquoin] lideri eğer sizin ellerinizde oumllmek en korkunccedil en ağır ve en

koumltuuml oumlluumlm olmasaydı eğer alccedilaklık yaşamaya devam etmese ve tuumlm insanlığa yayılmasaydı

eğer daha oumlnce hiccedil yapılmamış olan ve sizlerin sayesinde yeni bir adet [acircdet] olarak ortaya

ccedilıkan elccedili olarak goumlnderilen insanların oumllduumlruumllmesi kanıtlanmasaydı sadece konuşulması

bile korkutucu olan tavrınız goumlruumllmeseydi ben buguumln kılıcınızla oumllmek iccedilin yalvarmalıydım

Ccediluumlnkuuml imparatorumun sinsice sevindiğini ve elccedililerinin yalancı olduğunu duydum Sana

yalvarıyoruz luumltfen bize karşı daha ılımlı ol ve oumlfkeni azalt sinirli ruhunu nezaket ile

yumuşat ve elccedilileri koruyan kanunlara uy Bizler barış temsilcileri ve kutsal şeylerin

nazırlarıyız Ayrıca babanızın toprakları ve devletini miras aldığınız iccedilin onun arkadaşlarını

da kabul etmeli ve babadan kalma servet olarak goumlrmelisiniz Babanız İstemi kendi

iradesiyle [iracircdesiyle] bizim devletimizin tarafında oldu ve Sasacircnicirclerin [Sacircsacircnicirclerrsquoin] dostu

olmaktansa Romalıların [Romalılarrsquoın] dostu olmayı tercih etti Bu nedenle babanızın

bizimle olan ilişkileri zarar goumlrmedi ve buguumlne kadar ihlal edilmedi ve bizler de aynı

dostccedila duyguları koruduk Sizin ilişkilerinizin de aynı derecede sıkı olacağını

biliyorumhellip377

rdquo

376

Artamonov age s184-185 Menandros s416-420 Gumileumlv Eski Tuumlrkler s68-69 377

Mangaltepe age s81

143

Sonra da elccediliyi oumllmuumlş olan babaları İstemi Kağanrsquoın yerine geccedilen kardeşi

Tardursquoya yeni oumllen babalarının cenaze toumlrenine (yoğyuğ toumlrenine) katılmaya

goumlndermiştir 378

Tuumlrk-Bizans ilişkileri daha sonraki yıllarda da suumlrduumlruumllmuumlştuumlr ldquoAntychois

Eutichios Herohien Hirodion Paul de Cilici Kilikyalı Pavlos ve Anangast379

gibi

birccedilok elccedili Tuumlrklerrsquoe gelmişlerdir Artık sadece ticaricirc meselelerde değil iki tarafın da

ortak duumlşmanı haline gelen İranlılarrsquoa karşı askericirc ittifak uumlzerinde de durulur

olmuştur Tuumlrk elccedilileri de sık sık Bizans uumllkesinde bulunmuşlardır 380

İstemi Kağan Tuumlrklerrsquoe itaat etmek istemedikleri iccedilin Batırsquoya İdil oumltesine

goumlccedil eden Avarlar hakkında Bizans elccedilisinin yanında şu soumlzleri dile getirmiştir

ldquoAvarlar kuş değiller ki havada uccedilup Tuumlrk kılıccedillarından kurtulsunlar balık değiller

ki suya girip denizin derinliklerinde kaybolsunlar Bu toprağın uumlzerinde

gezineceklerdir Eftalitlerrsquoin işini bitirince Avarlarrsquoa saldıracağım ve onlar benim

elimden kurtulamayacaklarrdquo 381

b Sacircsacircnicirclerrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

VI yuumlzyılın ortalarında Sacircsacircnicirclerrsquoin Tuumlrklerrsquoe elccedili goumlndermesiyle varılan

ittifak İran şahı ile İstemi Kağanrsquoın kızının evliliği ile pekiştirilmiştir 560rsquolı

yıllarda akrabalığın verdiği rahatlıkla yakınlığı daha da pekiştirmek isteyen İstemi

Soğdiana uumlzerinden İranrsquoa elccedililik heyeti goumlndermiştir Elccedililik heyeti bir suumlvari hariccedil

katledilmiştir Bu olay Eftalitlerrsquoin sonu olmuştur 382

İranrsquoda isyan eden Behram Ccedilucircbin yenildikten sonra eski duumlşmanları

Tuumlrklerrsquoe sığınmıştır Hanrsquoın desteğini alması Huumlsrev Pervizrsquoi huzursuz etmiş ve

378

Golden Tuumlrk Halkları s105-106 Artamonov age s 185 379

Babaoğlu age s94-95 Artamonov ae s183 Menandros ae s416-417 380

Artamonov ae s416-417 381

Ae s145-146 Mangaltepe age s39 382

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s57-58

144

Behramrsquoın iadesini istemiştir Bu talebi Han tarafından reddedilince İran elccedilisi ccedilok

buumlyuumlk hediyelerle Tuumlrk prensesine gelerek ondan Behramrsquoın oumllduumlruumllmesini

istemiştir Behramrsquoın zehirli bir hanccedilerle oumllduumlruumllmesi Hanrsquoı oumlfkelendirmiştir Katili

yakalanarak katledilmiştir 383

P Goldenrsquoa goumlre İstemi Kağan Talasrsquoa vardığında bir Sacircsacircnicirc elccedililik heyeti ile

karşılanmış fakat kağan Sacircsacircnicirclerrsquoin bu barış isteğinin Goumlktuumlrklerrsquole yeni

muumlttefikleri Bizans arasında engel teşkil etmek niyetiyle olduğunu duumlşuumlnerek

reddetmiştir Ardından da İranrsquoa karşı savaş hazırlığına başlamıştır 384

3 UYGURLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

İlk Uygur-Ccedilin ilişkilerinin Uygur birliğini sağlamayı başaran Shih-chienrsquoin

oğlu Prsquou-sa zamanında başladığı belirtilmektedir Shih-chienrsquoe oumllduumlkten sonra

Ccedilinliler tarafından ldquoirkinerkinrdquo manasında olması muhtemel olan Ssu-chin

unvanının verildiğinin kaydedilmesi buna işaret etmektedir 385

İsyancıların Shih Chrsquoao-irsquonin oumllduumlruumllmesinden sonra Uygur Kağanı

imparatoru tebrik iccedilin elccedili goumlndermiş hediye olarak da Shih Chrsquoao-irsquonin sancak ve

flamalarını yollamıştır İmparator da unvan ve hediyeler yanında her sene yirmi bin

ailenin gelirini Uygurlarrsquoa vermeyi taahhuumlt etmiştir 386

742 senesinde Yabgu unvanını taşıyan Uygur reisi Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiş ve

ldquoadaleti kabul eden reisrdquo unvanını almıştır 387

383

Ae s170-171 384

Golden Tuumlrk Halkları s105 385

Oumlzkan İzgi Ccedilin Elccedilisi 2bs Ankara TTK 2000 s14-15 ve 32 386

Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere Yaptıkları Yardımlar ve Bunun İccedilyuumlzuumlrdquo Tarih

Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1978 s42-44 387

İzgi age s 16 Colin Mackerras The Uighur Empire 744-840 According to the Trsquoang

Dynastic Histories Canberra 1968 s1

145

744 yılında Uygur Devletirsquoni kuran Kutluk Bilge Kuumll Kağan doumlnemine kadar

Ccedilinliler tarafından Tuumlrklerrsquode başa geccedilen kağanların tanınması merasimlerle

gerccedilekleştirilmiş ve unvanlar verilmiştir Kutluk Bilge Kuumll Kağanrsquoın Ccedilin Sarayırsquona

goumlnderdiği elccedilisi Buumlyuumlk İmparatorluk Sekreterliği Dairesi Başkanı tarafından

ccedilağırılmış ve kendisine burada Kağanrsquoın atama evrakları verilmiştir Bundan sonra

elccedili uumllkesine doumlnmek uumlzere imparatorluk arabası ile şehir dışına kadar

goumltuumlruumllmuumlştuumlr Arabadan inen elccedili kendi flama ve amblemleri ile yuumlruumlyerek uumllkesine

doumlnmuumlştuumlr 388

758 yılında Uygurlar tarafından Moyunccedilur Kağan ile Ccedilinli Prenses Ning

Kuorsquonun evlenmesi ricasıyla goumlnderilen elccedililer olumlu cevapla doumlnmuumlşlerdir Trsquoang

hanedanı (618-908) uumllkesindeki isyanları (Tibetlilerrsquoin isyanı An lu-Shan isyanı)

Uygurlar sayesinde bastırabildiğinden İmparator bunu Uygurlarrsquoa borccedillu

olduklarının bilincinde idi Kızını uzaklara goumlndermeyi goumlnuumllden istemese de

uluslararası barış iccedilin bunu istediğini dile getirmiştir 389

Ccedilinliler aslında artık alışıldık olan bu durum iccedilin uluslararası evlilik

merasimlerini duumlzenleyen bir bakanlık dahi oluşturmuşlardır İmparator yeğeni Hu-

lursquoyu Shao-chrsquoing unvanıyla prensesin ldquoevlilik işleri idacircrecisirdquo tayin etmiş gidecek

olan heyete Hon-chung valisi (imparatorun kuzeni) Yuumlrsquoyuuml elccedili olarak

goumlrevlendirmiştir Haremağası Lei heyette yer aldığı belirtilen isimlerdendir 390

760 yılından sonra Uygurlar at satıp ipek alabilmek amacıyla Ccedilinrsquoe sık sık

heyetler yollamışlardır 391

765 yılında Prsquou-ku Huai-en Uygur Tibet Trsquou-yuuml-hun Tangut ve Nu-la

gruplarını Ccedilinrsquoi istilacircya ikna etmiş ve kendisini de başkumandan olarak kabul

388

İzgi ae s17 Mackerras ae s2 389

Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına Gelin Giden Ccedilinli Prensesler ve Bunun Arkasındaki Politik

Gerccedilekler rdquo Tarih Dergisi S28-29 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1975 s63-64 390

Ay s64-65 391

İzgi Ccedilin Elccedilisi s34

146

ettirmiştir Ancak Huai-enrsquoin ani oumlluumlmuumlyle bu asiler arasındaki birlik bozulmuştur

Tibetliler yurtlarına doumlnerken kurnaz davranan Uygurlar imparatorluğa isyanın

bastırılması konusunda yardım teklifinde bulunmuşlardır Zeki ve Uygurlarrsquoı iyi

tanıyan kumandan Kuo Tzu-i Uygurlarrsquola goumlruumlşmeye gitmiştir Uygurlarrsquoın

savunmasız bir insana silah ccedilekmeyeceklerini bildiğinden ağırlıklarını bırakarak

yanlarına gitmesi Uygurlarrsquoı hoşnut etmiştir Ayrıca Uygurlarrsquoa uumlccedil bin tane ipekli

başlık392

hediye etmiştir Sonuccedilta isyancıların takip edilmesi konusunda anlaşmaya

varmışlardır İsyanın bastırılmasından sonra başkente giden Uygurlarrsquoın şerefine

ziyafetler ve toumlrenler duumlzenlenmiştir Yuumlz bin top da ipekli hediye edilmiştir 393

Otağa gelen heyet Uygur Kağanırsquonı kırmızı elbise ve şapka giymiş olarak bir

sedirin uumlzerinde oturur vaziyette bulmuştur Elccedili huumlkuumlmdarın muhafızları tarafından

ccediladırın dışında durdurulmuştur Moyunccedilur Kağan elccediliye imparatorla akrabalık

derecesini sormuş sonra da prensesten daha yuumlksekte oturan haremağasını goumlruumlnce

sinirlenmiştir Leirsquonin aşağı inmesinden sonra Yuuml otağa kabul edilmiştir Fakat bu

sefer de kendisini usucircluumlnce selamlamayan elccediliye sinirlenmiştir Elccedili de Ccedilinrsquoden

eskiden imparatorluk ailesinden bir prenses goumlnderirken şimdi imparatorun oumlz

kızının goumlnderildiğini ve Ccedilin merasim usucircllerinin de buna uygun olduğunu

belirtmiştir 394

Ertesi guumln prenses hatun olarak şereflendirilmiş ardından elccedili getirdikleri

hediyeleri takdim etmiştir Kağan da elccedilinin doumlnuumlşuumlnde devrin en makbul

hediyelerinden beş yuumlz at kuumlrk palto beyaz battaniyeler ve diğer eşyalardan hediye

etmiştir Ccedilin elccedilisinin refakatinde teşekkuumlr iccedilin General Kai ve yuumlksek ruumltbeli

kişilerin eşleri olan uumlccedil Uygur Hanımı elccedili olarak Ccedilin sarayına goumlnderilmişlerdir Bu

eski Tuumlrklerrsquode her alanda erkeklerle birlikte rol alan kadınların devletin en muumlhim

muumlesseselerinden biri olan diplomaside de yer aldıklarının net bir delilidir 395

392

Ccedilandarlıoğlursquonun Kızılderililerin başlarına bağladıkları kurdelelere benzer şeylerdi diye not

duumlştuumlğuuml bu başlıklar alından başın etrafına bağlanan fular tuumlruuml kuumlccediluumlk kumaşlar olmalıdır 393

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere s45 394

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s64-65 395

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s65

147

787-788 yılları civarında Uygur Ho ku-tu-lu Kağan (Alp Kutluk unvanlı Tun

Baga Tarkan) (779-789) Ccedilin İmparatorluğu ile defalarca akrabalık ve barış tesis

etmek isteğinde bulunmuş ancak her seferinde isteği reddedilmiştir İmparator

nazırının uzun uğraşlarından sonra ikna olmuş Ccedilinrsquode kalan Uygur elccedilisi Ho-chuumleh

Chin-chuumlnrsquouumln aracılığı ile Prenses Hsien-an Kung-chursquonun kağanla evlenmesine

izin verildiği bildirilmiştir Uygurlarrsquoa at karşılığında olan elli bin top kumaş da

goumlnderilmiştir 396

Bunun uumlzerine Uygur huumlkuumlmdarının kız kardeşi Kutluk Bilge nazırların

eşleri ve devlet bakanı Chia-tieh Tu-tun başta olmak uumlzere bin kişinin yer aldığı

heyet Uygurlarrsquoa gelin olacak olan Ccedilinli prensesi almak uumlzere yola ccedilıkmışlar ve

Chrsquoang-anrsquoa vardıklarında ccedilok iyi karşılanmışlardır Bu karşılama toumlreni sırasında

İmparatorun uumlccedil yaşlı eşi Uygur prensesinin (Uygur huumlkuumlmdarının kız kardeşinin)

Yin-trsquoai kapısından geccedilirilmesini beklemişler ve tercuumlman vasıtasıyla

konuşmuşlardır Diğerleri eğilerek selamlamışlar o da reveransla cevap vermiştir

Ccedilinli prenseslerle birlikte imparatorun olduğu salona doğru yuumlruumlmuumlşler oumlnce yaşlı

prensesler iccedileri girip imparatoru beklemişlerdir Uygur prensesi girip imparatoru

selamlayınca harem misafirleri teşrifatccedilısı ona yaşlı prenseslerin yanında yer

goumlstermiştir Sonra tekrar tercuumlman vasıtasıyla konuşmuşlar ve ziyafet salonuna

geccedililirken imparatorun eşlerinden biri merdivenleri inip onları beklemiştir Uygur

prensesi eğilerek selamlamış ve selamı eğilerek karşılanmıştır Daha sonra batı

youmlnuumlndeki merdivenleri ccedilıkıp oturmuşlardır İmparatorun hediyeler sunması uumlzerine

yerinden inip reveransla hediyeleri kabul etmiştir Uygur heyeti geri doumlnmeden oumlnce

iki kere daha ziyafet verilmiştir 397

İmparator Uygurlarrsquoa gelin gidecek prensese refakat edecek heyetin

memurlarının ruumltbe sırasını duumlzenlemiştir Trsquoeng Beyi Chang-janrsquoı evlilik toumlreninin

idarecisi tayin etmiştir Devlet işleri bakanının sağ başkan vekili Kuan Po da

396

Ay s65-67 397

Ay s67-68

148

imparatorun kağana ve prensese verdiği unvanları bildiren ferman ile elccedililik goumlrevine

getirilmiş goumlruumlnmektedir398

787 yılında Uygur Kağanı Mo-chrsquoo Tarkan Ccedilin Sarayırsquona goumlnderdiği bir

heyetle hem uumllkesinin uumlruumlnlerini haraccedil 399

olarak sunmuş hem de sıhriyet yoluyla

anlaşmanın muumlmkuumln olup olmadığını oumlğrenmek istemiştir 400

790 senesi Haziranrsquoında Ccedilinrsquoe giden Uygur elccedilisine doumlnuumlşuumlnde getirdiği atlar

değerinde uumlccedil yuumlz bin top ipek verilmiştir 401

ldquo821 senesinde Hasar Tegin tahta ccedilıktığı zaman 2000 kabile başkanı ile Ccedilin

sarayına 20000 at ve 1000 deve goumltuumlrmuumlştuumlr Bu giden heyet bu zamana kadar

Ccedilinrsquoe giden en kalabalık heyet olarak Ccedilin tarihinde oumlnemli bir yer işgal etmiştirdquo 402

822 senesinde İmparator Yuumlan-ho (Mu-tsung 403

) kız kardeşini prenses Trsquoai-

ho ismiyle Uygur Kağanı Kuumln Tengride Uumlluumlg Bulmış Alp Kuumlccedilluumlk Bilge Kağan ile

evlendirmiştir Prensesi almak uumlzere gelen heyette kağandan başka I-na-chu Tu-

dun bazı nazırlar Prenses Chien ve Prenses Yabgu olmak uumlzere binlerce kişi yer

almıştır Prensesin Uygur Sarayırsquonda yapılacak duumlğuumln merasiminin her tuumlrluuml

teferruatı iccedilin ayrı bir elccedili tayin edilmiştir Prensese refakat eden kafile saraya

vardığında elccedililer Ccedilin geleneklerine uygun olarak duumlğuumln iccedilin uğurlu guumlnuuml

seccedilmişlerdir 404

398

Ay s68 399

Burada verilen haraccedil ticaretin yapılabilmesi iccedilin bir vasıta niteliğindedir Bkz İzgi Ccedilin Elccedilisi

s35 dip49 400

Ae s35 401

Ae 402 Ae Mackerras s108 Bu heyet hakkında başka bir Ccedilin kaynağında şunlar yazılıdır ldquo821 senesi

Mayıs ayında Uygurlarrsquoın kağanı Tai-ho Konccediluyrsquou karşılamak iccedilin İnanccedil kuumlluumlg Tudun Sekel ile

Yabgu Konccediluyrsquodan ibaret 2000 kişi ile 20000 at ve 1000 deveyi Ccedilinrsquoe yolladı Bu zamana kadar

Ccedilinrsquoe gelen yabancı heyetlerden bunun kadar kalabalık heyet yokturdquo Tsaı Wen-shen Li Te-yuumlrsquonuumln

Mektuplarına Goumlre Uygurlar Doktora Ccedilalışması Taipei 1967 s104 403

İmparatorun tahta ccedilıktığı zaman aldığı isimdir Ccedilinlilerrsquode taht değişikliğinde unvan verilmesi ve

artık isminden ccedilok bu unvanla anılması mevcut olan bir durumdu 404

Duumlğuumlnuumln bundan sonrasında elccedililerden bahsedilmemiştir Bkz Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına

s69-70

149

938 yılında Ccedilin elccedilileri Kao Chuuml-huei ve Chang Krsquouang-yeh405

Doğu

Tuumlrkistanrsquodaki Hotan şehri Kralırsquona giderken iki yıl suumlren bu seyahati esnasında Sarı

Uygurlarrsquoa da uğramışlardır 406

Batırsquodan gelen malları alıp kendi kervanlarıyla Ccedilinrsquoe

goumltuumlren Sarı Uygurlar Ccedilin ile dostane ilişkiler kurmuşlardır 407

979 yılında Uygurlarrsquodan bir elccedililik heyeti gelerek Ccedilin Sarayırsquona hediyelerini

sunmuştur Bunun uumlzerine İmparator Trsquoai-tsung Wang Yen-Te ve Po- Hsiungrsquou

ziyareti iacircde iccedilin elccedili tayin etmiştir 408

981-984 409

yılları arasında Turfan ve Beşbalık gibi oumlnemli Uygur şehirlerini

ziyaret eden Ccedilin elccedilisi WangYen-Te Beşbalıkrsquoa gelişinden yedi guumln sonra

huumlkuumlmdarın huzuruna kabul edilmiştir Ccediluumlnkuuml Uygurlar elccediliyi huzura kabul etmek

iccedilin uğurlu saydıkları bir guumlnuuml beklerlerdi ve yedi sayısı Tuumlrkler iccedilin kutsaldı

Huumlkuumlmdar elccediliyi at sırtındaki oğulları ve muhafızları arasında kendisi de at uumlzerinde

iken yanındakilerle birlikte doğuya doumlnuumlp selam vererek kabul etmiştir Ccedilin gibi

buumlyuumlk bir devletten elccedili gelmesi Tuumlrk Devletirsquonin guumlcuumlnuumln arttığına yorumlanırdı

Ccedilin elccedilisi ise Ccedilin İmparatorursquonun doğuda oturması sebebiyle Uygurlarrsquoın doğu

youmlnuumlnuuml selamladıkları şeklinde algılamıştır Beşbalık yakınlarındaki bir goumllde

elccedilinin onuruna kayık gezileri duumlzenlenmiştir Muumlzisyenler konser vermiş komedi

tuumlruumlnde bir oyun sergilenmiştir Kayık gezisi esnasında muumlzik nağmeleri de devam

etmiştir Ccedilin elccedilisi getirdiği hediyeleri takdim ettiğinde sadece oğulları ve akrabaları

atlarından inmişlerdir 410

Wang Yen-Te Uygur huumlkuumlmdarının huzurunda iken gelen Kitan elccedilisinin

Yen-Tersquoyi Uygur uumllkesine casusluk yapmak uumlzere geldiği yolunda succedillaması uumlzerine

405

Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu Sarı Uygurlar ve Kansu Boumllgesi Kabileleri (9-11 Asırlar) Duumlzeltilmiş

Genişletilmiş 2bs İstanbul TDAV 2004 s 52 ve 80 406

İzgi Ccedilin Elccedilisi s28 Ccedilandarlıoğlu age s 52 ve 80 407

İzgi ae s 29 Ccedilandarlıoğlu ae s80 408

İzgi ae s11 409

Oumlzkan İzgi ldquoHunlar Goumlktuumlrkler ve Uygurlarrsquoda Geleneksel Festival ve Eğlencelerrdquo Tarih

Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1978 s33 Oumlzkan İzgi The Itinerary of Wang

Yen-te to Kao-chrsquoang (981-984)Doktora tezi Harvard University 1972 410

İzgi Ccedilin Elccedilisi s 65-66 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s207-208 211 Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi s184

150

sinirlenmiş ve Kitan elccedilisini oumllduumlrmek istemiştir ancak bu duumlşuumlncesi Arslan Han

tarafından engellenmiştir 411

İslacircmiyet oumlncesi doumlnem hakkında bilgi veren Uygurların Goumlccedil Destanırsquonda da

Ccedilin-Uygur elccedililik muumlnasebetlerinin varlığı goumlruumllmektedir

ldquoCcedilinrsquode (egemen olan) Trsquoang suumllalesinin elccedilileri (Uygurlar hakkında) bilgi

edinmek iccedilin muumlşavirleri ile birlikte Uygur uumllkesine gitmişlerdi Bunlar aralarında konuşup

şoumlyle dediler ldquoKara-korumrsquoun kudret ve zenginliği ancak bu dağ sayesinde olmuştur Biz

bu dağı niccedilin yok etmeyip de (Uygur) devletini [Devletirsquoni] zayıflatmayalımrdquo

Elccedililer aralarında boumlyle konuşup anlaştıktan sonra (Uygur Kağanı) Tiginrsquoe geldiler

ve ona şoumlyle soumlylediler ldquoSiz Ccedilinli bir prensesimizle evlendiniz (Bizim de) sizden bazı

yardımlarınızı istemek iccedilin ricalarımız olacak ldquoİyi talihrdquo dağının taşları sizin muhterem

memleketinizce kullanılmamaktadır (Sizin yerinize biz bu taşları değerlendirelim) dediler

ve Tigin ile anlaştılar Bu taşları alıp Ccedilinrsquoe goumltuumlrmek istediler Fakat taşlar ccedilok buumlyuumlktuuml (Ve

Ccedilinrsquoe) Goumltuumlrmenin imkanı [imkacircnı] yoktu Bunun uumlzerine taşlara ateş verip yaktılar geriye

kalan parccedilalara da asit doumlkuumlp hepsini kuumlccediluumlk parccedilalara ayırdılar Ondan sonra da bu parccedilaları

alarak (Ccedilinrsquoe) gittiler

Bu taşların goumltuumlruumllmesinden az zaman sonra kuşlarla hayvanlar (tuhaf tuhaf)

bağırmağa başladılar Yuuml-lun Tigin ise on beş guumln iccedilinde oumllduuml(Memleketin başına) tuumlrluuml

tuumlrluuml felaketler geldihellip 412

Tun Baga Tarkanrsquoın devletin menfaati uğruna Boumlguuml Kağanrsquoı oumllduumlrerek

kendisini Kağan ilacircn etmesi sırasında Ccedilin İmparatoru Uygurlarrsquodaki taht

değişikliğinden faydalanarak kendi uumllkesindeki Uygurlarrsquoın ticaret kolonilerinin

hacirckimiyetine son vermek istemiştir Tuumlccarların uumlzerine goumlnderdiği bir ordu ile onları

oumllduumlrtmuumlştuumlr Sonra da oumlzuumlr bacircbında elccedilisini goumlndermiştir Tun Baga Tarkan elccediliyi

soru yağmuruyla bunaltmış ancak ağır vergiler oumldenmesi ve imparatorun kızının

411

İzgi ae s67

151

Uygur Sarayırsquona gelin goumlnderilmesi şartıyla affedeceğini soumlylemiştir Ccedilin ile yeniden

iyi ilişkiler kurulmuş ve ticaret canlanmıştır 413

Trsquoai Tsung tahta ccedilıktığında(762) ise henuumlz teskin edilememiş olan Shih

Chrsquoao-i isyanı iccedilin haremağası Liu Chung-trsquoan elccedili olarak Uygurlarrsquoa

goumlnderilmiştir Ancak elccediliden oumlnce Shih Chrsquoao-i tarafından Uygurlarrsquoa imparatorluk

iccedilinde karışıklık olduğu başta bir reisin olmadığı ve Ccedilinrsquoin zengin hazinesini ele

geccedilirmeye elverişli bir zaman olduğu youmlnuumlnde bir haber ulaştırılmıştır Elccedili

geldiğinde ccediloktan yola ccedilıkmış olan Uygurlar Ccedilinrsquoin eyalet kaza ve işaret kulelerinin

dikenli ccedilalılar ve yabani otlarla buumlruumlnduumlğuumlnuuml goumlrmeleri uumlzerine askerleri zahire

ambarları ve cephanelikleri elde tutmak iccedilin elccedililer goumlndermişlerdir Boumlguuml Kağan

ccediladırına gelen Ccedilin elccedilisi ile de imparatorluğun mahvolduğu bir doumlnemde (762) nasıl

olup da elccedili goumlnderebildikleri şeklinde aşağılayarak konuşmuştur Asileri yok etme

konusunda anlaşmaya varılmış ve Kağan Sarı Nehir ile Shou-choursquonun kuzeyinde

kamp kurmuştur İmparator başkumandan Yung Beyirsquoni Tzu-angrsquoı ve Li Chuumlnrsquouuml

kağanla goumlruumlşmeye goumlndermiştir Yung Beyi kağanrsquoın ccediladırı oumlnuumlndeki toumlrende dans

etmediği iccedilin azarlanınca Tzu-ang onun eski imparatorun oumlz torunu yani Ccedilinrsquoin

muumlstakbel imparatoru olduğunu bu yuumlzden de başka bir huumlkuumlmdar oumlnuumlnde dans

edemeyeceğini soumlyleyerek oumlzuumlr dilemiştir Uygurlar sinirlenmişler Yung Beyi hariccedil

diğerlerine yuumlzer değnek vurulmasını emretmişlerdir Bu kişilerden Shao-hua ve Wei

Chuuml ertesi gece oumllmuumlşler fakat Ccedilinliler Uygurlarrsquoa ihtiyaccedilları olduğu iccedilin seslerini

ccedilıkaramamışlardır 414

Boumlguuml Kaganrsquoı oumllduumlrerek Alp Kutlug Bilge Kagan unvanı ile tahta ccedilıkan Tun

Baga Tarkanrsquoın amcası olan Tudun Ccedilinliler tarafından oumllduumlruumllmuumlştuumlr Bu sebeple

Ccedilinrsquoden gelen elccedililik heyetine bu konuda sorular sorulup oumllduumlrenin cezalandırılması

istenmiştir Ccedilin elccedilileri bu cinayetin İmparatorrsquoun emriyle olmadığını soumlyleseler de

baş veziri ikna edememişlerdir Aylarca kağanın huzuruna kabul edilmemişlerdir

412

Ali Yakıcı ldquoİslamiyet Oumlncesi Tuumlrk Destanlarının Bilim Ve Kuumlltuumlr Hayatına Etkisi Uumlzerine Bazı

Duumlşuumlncelerrdquo SUumlTAD S29 Konya Bahar2011 s418 413

Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII İstanbul TDAV Yay Temmuz 1990

s20-21 414

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere s42-44 Oumlgel ldquoUygur Devletinin s352

152

Sonunda oumllduumlruumllmemişler fakat haysiyetlerini zedeleyici bir akıbetle uumllkelerine

goumlnderilmişlerdir Bu sebeple Ccedilinliler ile Uygurlarrsquoın arası accedilılmıştır Uygur

Kağanırsquonın imparatorun oumlz kızı olan prensesle evlenme isteği ile goumlnderdiği elccedilisi

ret cevabını alınca Ccedilinlilerrsquoin haksız yere Uygur Tudunrsquounu oumllduumlrduumlklerini buna

karşılık kendi heyetlerinin sağ doumlnduumlklerini hatırlatmıştır İmparator Ccedilin tarihinde

imparatorun oumlz kızı olması hasebiyle nadir goumlruumllen bu evliliğe razı olmak zorunda

kalmıştır Kağanın veziri refakatinde Ccedilin heyetiyle goumlnderilmek uumlzere hazırlıklara

girişilmiştir415

Ccedilin elccedilisi Wang Yen-te 981-984 yılları arasında Uygurlar arasında

kalmıştır416

981 yılında Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Kao-chrsquoangrsquoa giden Wang Yen-te

başkanlığındaki heyet vasıtasıyla Ccedilinliler Kao-chrsquoang huumlkuumlmdarı Arslan Hanrsquoı ilk

defa tanımışlardır Bu elccedilinin notlarından Arslan Hanrsquoın kendisini Ccedilin (Sung

suumllalesi) İmparatorursquonun damadı olarak tanımladığı kaydedilmiştir ki bu Trsquoang

suumllalesi doumlneminde Uygur huumlkuumlmdarlarının Ccedilinli prenseslerle evlenmeleriyle

yerleşmiş bir durumdu Arslan Han Hsi-choursquonun yeğeni olan Tu-trsquou (Tutuq) Mai-

sun Mai-wenMai-so-wen adındaki elccedilisini imparatora hediyelerini sunmak uumlzere

yollamış ve ardından Wang Yen-te Kao-chrsquoangrsquoa gelmiştir 417

827 yılında Ccedilin sarayından Uygurlarrsquoa atların bedeli olarak iki yuumlz bin parccedila

ipekli ile goumlnderilen elccedili bir harem ağası idi 829 yılında da yine bir harem ağası

heyeti Uygurlarrsquoa iki yuumlz otuz bin parccedila ipekli getirmiştir 418

841 yılı Aralık ayında Ccedilin İmparatoru 840 yılında Kırgız yenilgisi ile dağılan

Uygurlarrsquoı toparlayarak yeniden iyi muumlnasebetler kurma duumlşuumlncesiyle Uygurlarrsquoa

yirmi bin kile pirinccedil ve mısır yardımında bulunma teklifinde bulunmuştur419

840

yılından sonra yeni yerleştikleri yerlerden ayrı ayrı heyetler goumlnderen Uygurlarrsquola

415

Oumlgel ldquoUygur Devletinin s360-361 416

Bartold Orta Asya s212 417

İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s109-110 418

İzgi ldquo XI s104 419

İzgi ay s104-105

153

Ccedilin muumlnacircsebetleri devam etmekle birlikte siyasicirc oumlnem taşıyan Kao-chrsquoang Uygurları

ile Ccedilin daha ccedilok muumlnacircsebetlerde bulunmuşlardır

842 yılının Mayıs ayında Ccedilin İmparatoru Wu-tsung tarafından Uumlğe Kağanrsquoın

mektubuna cevaben bir mektup yollanmıştır Uygurlarrsquoın yiyecek sığır ve koyun

taleplerinden sadece yiyecek meselesini halledebileceklerini diğerlerinin muumlmkuumln

olmadığını bildirmiştir Buna goumlre Uygurlar Chen-wu Şehrirsquonde at satarak uumlccedil bin

kile pirinccedil alabileceklerdi Sığır zirai bir memleket olan Ccedilin iccedilin kıymetliydi ve ccedilok

fazla beslenmemekte idi Koyun Ccedilin uumllkesinin ikliminde yaşayamadığından kuzey

memleketlerinde beslenen koyun vergi olarak alınmamıştı 420

875 senesi Kasım ayında elccedilileri aracılığıyla haraccedil sunan Uygurlarrsquoa Ccedilin

tarafından on bin parccedila ipekli kumaş hediye edilmiştir 421

Turfan Uygurlarırsquona gelen Ccedilin elccedilisi amonyak işleriyle uğraşan işccedililerin

tabanında tahta bulunan ayakkabılar giydiklerinden bahsetmiştir422

Ancak bu Ccedilin

elccedilisinin hangi tarihte Uygurlarrsquoa geldiği veya Uygurlar arasında bulunduğu

hakkında bilgi sahibi değiliz

b) Abbasicirclerrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

İlk Abbasicirc halifesi Ebursquol Abbas Abdullah (750-754) tarafından 750 yılında

Tamim İbn Bahr Orhon Uygur Devletirsquonin kağanı Bayunccedilur (747-758)rsquoun Orhon

Nehri boylarındaki sarayına elccedili olarak goumlndermiştir Tamim İbn Bahr

seyahatnamesinde Barshan şehrinden başlayıp Kaşgar Aksu Kuccedila Karaşar

Turfanrsquoa giden yollar hakkında bilgi verirken ldquoBarshanrsquodan Orhonrsquoa kadar Tuumlrk

hanının postacısı gelip gidiyordurdquo423

demiştir Abbasicirc halifesi bu elccediliyi buumlyuumlk

420

Ay s105 421

Ay 422

Serkan Şen ldquoEski Tuumlrklerde Maden İşccedililiğine Bir Bakışrdquo MTAD DTCF Yay C5 S3 Ankara

Eyluumll2008 s164 423

Almas age s 30-31

154

ihtimalle Uygur kağanı Bayunccedilurrsquou İslacircmrsquoa davet etmek amacıyla goumlndermiş

olmalıdır

Araplar doumlneminde Orhunrsquodaki Tokuz-Oguz (Uygur) hakanlarına goumlnderilen

elccedili Tamim b Bahr al- Mutavvi bu hakanların zengin ve geniş ticaret merkezinde

bulunan payitahtlarının ihtişamından bahsetmiştir Elccedili doumlrt aylık bu yolu Tuumlrk

devlet postasında gidiş ve doumlnuumlş kırk guumlnde kat etmiştir Gidiş yolunu hiccedil koumly ve

kasaba bulunmayan bozkır sahasını yirmi guumlnde kat ederek tamamlamıştır Kamul-

Koccedilo (Turfan)-Kuumlccedila ve BarsganBarshan sahası olduğu tahmin edilen mamur sahayı

de doumlnuumlşuumlnde geccedilmiştir İbn al-Fakihrsquoden nakledilene goumlre ldquoO [Tamim b Bahr al-

Mutavvi] 20 guumln biri diğerine bitişik koumlyler ve mamur uumllkelerden geccedilti Burasının

ahalisi kacircmilen yahut ekserisi Tuumlrklerdirhelliprdquo 424

4 TUumlRGİŞLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Ccedilinrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Goumlktuumlrklerrsquoin dağılmaya yuumlz tutmasından sonra Tuumlrkistanrsquodaki otoriteyi ele

geccedilirme muumlcadelesinde VII asrın ikinci yarısından sonra guumlccedillenen Tibetlilerrsquoin Batı

Tuumlrkistanrsquoın ldquoDoumlrt Garnizonrdquo adıyla bilinen oumlnemli noktalarını işgal etmesi Ccedilinrsquoin

bu boumllgedeki siyasi emellerini zedelemiş ve Araplarrsquoın da iştahını kabartmıştır Bu

durumda ccedilaresiz kalan kuumlccediluumlk şehir krallıkları elccedililer goumlndererek Ccedilinrsquoden medet

ummuşlardır Kimi zaman da bu doumlnemde boumllgedeki boyları egemenlikleri altına

alarak palazlanan guumlccedilluuml Tuumlrk kabilesi Tuumlrgişler 425

Arap istilacircsına karşı bu kuumlccediluumlk

şehir krallıklarının yardımına yetişmişlerdir

Batı Goumlktuumlrk Devletirsquonin sona ermesinden sonra Ccedilin Tuumlrgişler uumlzerinde

hacirckimiyet kurmuş ve Goumlktuumlrk-Ccedilin ilişkileri yakınlaşmıştır Tuumlrgiş Hakanı Baga

424

Togan Umumi s28-29 52 ve 423

155

Tarkan unvanına sahip Tuumlrgiş Kağanı Ou-tche-leWu Che-le (U-ccedile-le) 699 yılında

oğlunu Ccedilinrsquoe goumlndermiştir İmparator da karşılığında yuumlksek memurlarından Chieh-

wanrsquoı Tuumlrgişlerrsquoe goumlndererek Wu Cle-lersquonin On-oklar uumlzerindeki hacirckimiyetini

guumlccedillendirmesine yardımcı olmuştur Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo den

alınan bu bilgi Tuumlrgiş-Ccedilin muumlnacircsebetlerinin başlangıcını temsil etmesi accedilısından

oumlnemlidir426

Ancak Ccedilin sarayı hem Tuumlrgiş liderini hem de Aşına suumllalesini

destekleyerek ikiyuumlzluuml bir politika izlemekten de geri durmamıştır Bu durum

Goumlktuumlrk boyları ve başkanları arasında anlaşmazlık yaratmıştır

Bu temaslardan birinde 706 yılının Kasım ayında askeri işler hakkında

goumlruumlşmek uumlzere goumlrevlendirilen Ccedilin temsilcisi Kouo Yuen-tchen dondurucu bir kış

mevsiminde Ou-tche-lersquonin ccediladırı oumlnuumlnde kendisiyle ayakta suumlren uzun ve

muumlnakaşalı bir muumlzakerede bulunmuştur Bu olayın ardından gelen oumlluumlmuuml ise

soğuğa maruz kalmasına bağlanmıştır 427

Soğuk ve tipi altında yapılan bu goumlruumlşme

uzun suumlruumlnce yaşlı Tuumlrgiş liderinin buna dayanamayarak oumllduumlğuuml kaydedilmiştir 428

Ccedilin İmparatoru Hiuen tsong Tuumlrgiş Kağanırsquona goumlnderdiği mektubundan da

anlaşıldığı uumlzere uumllkesine getireceği malicirc yuumlkuuml oumlnlemek iccedilin Tuumlrgişlerrsquoin

imparatorluğa sundukları hediyelerin kabul edilmesini yasaklamıştır 717 senesinin

altıncı ayında goumlnderilen mektupta şoumlyle denir

ldquoSiz iyi niyetinizi ve devletinizin vergisini uzaklardan getirdiniz Atlar ve develer

sunmaya geldiniz Benim iccedilin benim ruhum olan sessizlik bu kabilelere vergiler

yuumlkluumlyorsanız orada masraflar ve yorgunluk olacaktır Bu sebeple hediyelerinizin kabuluumlnuuml

425

Tuumlrgişler Crsquohe Pi-shih ve Chrsquou Mu-krsquoun boylarıyla uumlccedilluuml bir ittifak oluşturmuşlardır IV İla VI

yuumlzyıllar arasında bu ittifakın uumlyeleri Tuumlrgişler ldquoTuumlrgitrdquo Chrsquoe Pi-Shihrsquolara ldquoGapetrdquo Chrsquou Mu-

krsquounrsquolara ise ldquoMugdenrdquo adı verilmekteydi Bkz Sarıtaş age s17 dp 11 426

Ae s27-28 TCTC s5075 427

Bir huumlkuumlmdarın ne kar yağarken boumlyle bir goumlruumlşme yapması ne de bu goumlruumlşme esnasında yanında

hizmetindekilerin bulunmaması mantık dahilindedir Salman age s 24-25 428

Sarıtaş age s29 HTS boumlluumlm 215 s 4363

156

yasaklamayı kapsayan emirlerimi memurlarıma goumlnderdim İyi niyetinizi derin bir şekilde

anladım Sevgimin muumlkemmelliğini hissetmelisiniz 429

rdquo

Ayrıca İmparator Hiuentsongrsquoun elccedilisi Wang-hoei Sou-loursquoya aralarında

nakış işlemeli bir goumlmlek metal suumlsluuml bir kayış balık şeklinde bir kesenin de

bulunduğu yedi kıymetli eşyayı vermekle goumlrevlendirilmiştir

Emevicirclerrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Araplar Tuumlrkistan bozkırlarına ulaştıklarında Batı Tuumlrklerirsquonin kollarından

biri kabul edilen Tuumlrgeşler ya da başka bir deyişle Tuumlrgişlerrsquole karşılaşmışlardır Bir

uumllkenin muumlttefikleri olmasını teklif edecekleri zaman İslacircmrsquoa davet youmlntemini

kullanmış olan Araplar Tuumlrgişlerrsquoe de aynı youmlntemi uygulamışlardır Emevicirc Halifesi

Hişam (724-743) Tuumlrgiş Hanrsquoı Su-lursquoya muumlbeşşirler goumlndererek Muumlsluumlmanlığı kabul

etmesini ve Muumlsluumlmanlarrsquoın dinicirc ve siyasicirc lideri halifeye itaat etmesini istemiştir

Hakan ise Tuumlrk ordusunun harple geccedilindiğine işaret ederek430

elccedilinin oumlnuumlnde askeri

geccedilit yaptırmış ve tercuumlman aracılığıyla şu cevabı vermiştir

ldquoBu elccediliye efendisine şu soumlzleri iletmesini soumlyle Bu insanlar arasında berberler

demirciler ve terziler yok Muumlsluumlman olurlarsa geccedilinmek iccedilin parayı nereden bulacaklarrdquo431

ldquoBiz bu işleri yapamayız dolayısıyla sizin dininiz bize uymazrdquo 432

İslacircmrsquoın ilk başlarında Tuumlrkler nezdinde goumlccedilebelere uygun duumlşmeyen bir din gibi

goumlruumlnduumlğuuml şeklinde kayıtlar mevcut Rivayete goumlre halife Hişamrsquoın (724-743) elccedilisi

Muumlsluumlman olmayı teklif ettiği Tuumlrk hakanından şoumlyle bir cevap almıştır ldquoTuumlrkler arasında

terziler ayakkabı tamircileri ve berberler yok eğer onlar Muumlsluumlmanlığı kabul eder ve

429

Bir huumlkuumlmdarın ne kar yağarken boumlyle bir goumlruumlşme yapması ne de bu goumlruumlşme esnasında yanında

hizmetindekilerin bulunmaması mantık dahilindedir Salman age s41-43 430

Ae s51-52 431

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s429 Bartold Orta Asya s33

157

İslamrsquoın emirlerini yerine getirmeye kalkarlarsa onları kim besleyecekrdquo433

Yakutrsquotan verilen

bu bilgi Bartold tarafından aynı eserinin bir başka sayfasında şoumlyle aktarılır ldquoHalife Hişam

ibn Abduumllmelik (724-743) İslamrsquoa [İslacircmrsquoa] davet etmek uumlzere Tuumlrk sultanına bir elccedili

goumlnderir Elccedili sultana İslamrsquoı [İslacircmrsquoı] anlatır Sultan onun huzurunda ordusuna resmi bir

geccedilit yaptırır ve sonra şoumlyle der ldquoSoumlyle şu elccediliye efendisine desin ki Bu insanlar arasında

berberler demirciler ve terziler yok eğer bunlar Muumlsluumlman olurlarsa İslamrsquoın[İslacircmrsquoın]

kurallarını uygulayacaklar ve o zaman geccedilimlerini neyle sağlayacaklarrdquo 434

Emevicirclerin Horasan valisi Cunayd b Abdurrahman ile Tuumlrgiş hakanı Sulu

arasında İslacircm dininin succedillara getirdiği muumleyyideler hakkında goumlruumlşme

gerccedilekleşmiştir 435

5 OĞUZLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Abbasicirclerrsquoden Oğuzlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

921 yılında Bağdatrsquotan Aral Goumlluumlrsquonuumln kuzeyindeki Oğuzlarrsquoa bir elccedili heyeti

vasıtasıyla Oğuz reislerine verilmek uumlzere hediyeler ve ordu kumandanına

(suumlbaşısubaşı) da bir mektup goumlnderildiği kaynaklardan macirclumumuzdur Oğuz

suumlbaşısı gelen elccedilileri saygıyla karşılamış ve mektubu da memnuniyetle kabul

etmiştir 436

432

Gumileumlv Son ve Yeniden Başlangıccedil ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004 s81 433

Bartold age s33 434

Ae s56 435

Feda Şamil Arık ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve Cezalarrdquo TAD XVII

S28 Ankara DTCF Yay 1996 s37 436

Togan age s77

158

6 GAZNELİLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Abbasicirclerrsquoden Gaznelilerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Gaznelilerrsquode elccedilinin karşılanması kalacağı ikametgacircha goumltuumlruumllmesi sultanın

huzuruna ccedilıkarılması gibi işlerle meşgul olan kısacası elccedililerle her daim ilgilenen

goumlrevliye ldquoresuldarrdquo denilmekteydi Gazneli Mahmudrsquoun iki oğlu Mesud ve

Muhammed arasındaki muumlcadeleler sırasında Abbasicirc Halifesi Kacircdir-Billacirchrsquoın elccedilisi

Ebucirc Muhammed Gazneli payitahtında merasimle karşılanmıştır Resuldar tarafından

karşılanan elccedili oumlnce dinleneceği yere alınmış daha sonra yine bir merasimle huzura

ccedilıkarılmıştır Elccedilinin getirdiği menşur ve hediyeleri takdim etmesinden sonra Sultan

Mesudrsquoun Halifersquoye yollayacağı hediyeleri de resuldar elccediliye teslim etmiştir 437

Babasının oumlluumlmuuml ile (1031) halifelik makamına geccedilen Kacircim-Biemrillacirch

Mesudrsquodan biat almak amacıyla elccedilisini Belhrsquoe goumlndermiştir Sultan Mesud bu

elccedilinin ulema fakih ve seyyidlerden oluşan seccedilkin bir grupla karşılanması emrini

vermiştir Elccedili iccedilin duumlzenlenen her tuumlrluuml merasim resuldar Ebucirc Alirsquonin youmlnetim ve

goumlzetiminde gerccedilekleşmiştir 438

Gaznelilerrsquoden başka Fars Atabegleri Salgurlular ve muhtemelen Kirman

Selccediluklularırsquonda da elccedililerle ilgilenen saray goumlrevlileri resuldarlardı Resuldarlar

yalnızca gelen elccedililerle değil başka uumllkelere goumlnderilecek elccedililerin hazırlıklarıyla da

ilgilenmekte idiler 439

437

İpşirli ldquoElccedilirdquo s6 438

Ay s6 439

Ay s6-7

159

7 SELCcedilUKLULARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bizans İmparatoru Romanos Diogenes tahta ccedilıktıktan sonra Selccediluklular

uumlzerine harekete geccedilebilmek iccedilin gerekli idaricirc ve askericirc duumlzenlemelere youmlnelmiş

savaş girişimi elccedililer goumlnderme ve Tuumlrklerrsquoe karşı kullanılacak savaş taktikleri

konusunda devlet ileri gelenleriyle muumlşaverede bulunmuştur440

Goumlruumlluumlyor ki elccedili

goumlnderme işi savaş hazırlığının bir parccedilası idi Oumlnce uzlaşma yoluna gidilir bunun

sağlanamayacağına kanaat getirildiğinde savaş kaccedilınılmaz olurdu

Bizans İmparatoru VII Mikhael Nikephoros Botaneiatesrsquoin kendisini

imparator ilan ederek Kuumltahyarsquodan yanına toplayabildiği sadece uumlccedil yuumlz atlı ile

İstanbulrsquoa hareketini engellemek iccedilin ccedileşitli hediyelerle ve vaatlerle henuumlz o

doumlnemde İznik hakimi olmayan Suumlleyman Şahrsquoa başvurmuştur Suumlleyman Şahrsquoın

goumlnderdiği atlı birlik Botaneiatesrsquoe yetiştiğinde yanında daha oumlnce (Diogenes

zamanında) Bizansrsquoa sığınmış olan Emir Erbasan ile karşılaşmışlardır Erbasan

Botaneiatesrsquoin elccedilisi olarak Tuumlrk atlı birliğinin lideriyle goumlruumlşuumlp Botaneiates

tarafında yer almalarını sağlamıştır 441

Tuğrul Beyrsquoin emri ile Suriyersquoye Araplar uumlzerine giden Kutalmış geri

doumlnuumlşuumlnde Media442

uumllkesinden geccedilebilmek iccedilin elccedilileri aracılığıyla muumlzakerede

bulunmuş fakat kendisinin geccedilmesine izin verilmediği gibi Tuumlrkler karşısında

hezimete uğradıkları bir ccedilarpışmaya girmişlerdir Kutalmışrsquoın doumlnuumlşuumlnde Sultan

Tuğrulrsquoa buraları fethetmenin kolay olacağını soumlylemesi uumlzerine Sultanrsquoın uumlvey

kardeşi Alim İbrahim Media Vaspurakan uumllkesi uumlzerine goumlnderilmiştir Durumu

İmparatorrsquoa bildiren Vaspurakan huumlkuumlmdarının yardımına Guumlrcistanrsquoın bir

boumlluumlmuumlnuumln youmlnetimiyle ilgilenen Liparites goumlrevlendirilmiştir Liparites Tuumlrkler

tarafından tutsak edilince imparator pek ccedilok armağan ve kurtulma bedeli ile barış

440

Attaleiates age s109-110 441

Ae s238-239 442

Media Vaspurakan uumllkesinin eski adı idi ve Bizansrsquoa bağlıydı

160

teklifinde bulunmaya elccedilisini yollamıştır Sultan Liperitesrsquoi serbest bırakırken

kurtulmalık bedelini de ona vermiş karşılığında imparatordan bir daha Tuumlrklerrsquoe

karşı silahlanmama guumlvencesi istemiştir Bu guumlvence goumlsterisi olarak imparatora

Şerif (halifenin halefi) makamındaki kişiyi elccedili olarak goumlndermiştir İmparator

tarafından karşılanan elccedili Sultanrsquoa bağımlılık vergisi oumldenmesini isteyince kovulmuş

ve bu durum Tuumlrklerrsquoin Anadolursquoya adım adım boyun eğdirmesinin başlangıcı

olmuştur443

Selccediluklularrsquola Bizans arasında barış durumu hakim olduğu doumlnemlerde de

talan akınları devam etmiştir Bizansrsquota başkaldırmış olan Roussel talan etmek iccedilin

Bizans arazisine giren Emir Tutuş ile o sırada Bizans ordu komutanı Alexios

Komnenosrsquoa karşı muumlttefik oluşturmak uumlzere elccedililer goumlndermiştir Bunu oumlğrenen

Alexios da Tutuşrsquoa elccedililerle değerli hediyeler goumlndererek Bizans ile Selccediluklular

arasında dostluk bulunduğunu hatırlatmıştır En yakın adamlarından birini de elccedili

olarak goumlndermesini istemiştir Bu durumdan memnun olan Tutuş en yakın adamını

kendisine iletilecek olan gizli mesajı oumlğrenmek amacıyla goumlndermiştir Alexios tatlı

diliyle elccedilinin yakınlığını kazanmış Rousselrsquoi yakalayıp kendisine teslim ederlerse

bol para Bizansrsquoın dostluğu ve ortak duumlşmandan kurtulmuş olmanın vereceği

memnuniyeti dile getirmiştir Elccedili emiri ikna etmek iccedilin ccedilalışacağına soumlz verince

hediyeler ihsan edilerek uğurlanmıştır Elccedili soumlzuumlnuuml yerine getirmiş Tutuşrsquou ikna

etmeyi başarmıştır 444

Bizans İmparatoru Anadolursquodaki Botaneiatesrsquoe karşı birlikte hareket etmek

teklifiyle Kutalmış oğlu Suumlleymanrsquoa elccedililer goumlndermiştir Aralarında anlaşma

sağlanmıştır Ancak Botaneiatesrsquoe yetişen Tuumlrk birliklerine o sırada Bizansrsquoa

sığınmış olan Erbasan elccedili olarak goumlnderilmiştir Erbasan onları para karşılığında

ccedilekilmeye razı etmiştir 445

443

Zonaras age s89-92 444

Bryennios age s 100-102 445

Ae s 134-135

161

Anadolu Selccediluklularırsquonda Suumlleyman Şahrsquoın oumlluumlmuuml ile kendini goumlsteren geccedilici

sarsıntıyı fırsat bilen Alexios Ebursquol Kasımrsquoa bir mektup goumlndererek kendisini

ziyarete gelmesini oumlnermiştir Bu sırada Beylerin ellerindeki hisarları Buumlyuumlk

Selccediluklu kumandanı Porsukrsquoun kuşatmakta olduğunu ve İznikrsquoe yaklaştığını

oumlğrenince imparatora da guumlvenerek barış teklifini kabul etmiştir Ancak İmparator

Ebursquol Kasımrsquoı bin tuumlrluuml goumlz boyayıcılıkla oyalayarak İzmitrsquoe kale inşa ettirdiği gibi

bundan Ebursquol Kasımrsquoın da haberdar olduğu soumlylentisini yaymıştır 446

Buumltuumln bu olaylar uumlzerine Sultan Melikşah Emir Bozanrsquoı Ebursquol Kasımrsquoın

uumlzerine birlikleriyle goumlndermeyi uygun goumlrduumlğuuml gibi imparatora da bir mektup

goumlndermiştir Mektupta yine hısımlık teklifinde bulunduğu mektubunda Ebursquol

Kasımrsquoın DamalisUumlskuumldarrsquoa kadar talan ettiği Anadolu topraklarının imparatorluğun

egemenliğine doumlnmesini istiyorsa oğullarından en buumlyuumlğuuml ile evlendirmek uumlzere

kızını goumlndermesini istemiştir 447

İmparator teklife olumlu bakmasa da Sultanrsquoın goumlnluumlnuuml boş hayallerle

avutmak gerektiğine huumlkmederek Kourtikiosrsquou yanına uumlccedil kişi daha vererek elccedili tayin

etmiştir Onlarla goumlnderdiği mektubunda barış kurulmasına olumlu yaklaşıyor fakat

diğer taraftan işi suumlruumlncemeye sokacak istemlerde bulunmuştur Ancak elccedililer yolda

iken Sultanrsquoın oumllduumlğuumlnuuml oumlğrenek geri doumlnmuumlşlerdir 448

Bizansrsquoın Kılıccedil Arslanrsquoı Ccedilaka Beyrsquoe karşı kışkırtmak iccedilin mektup yazdığı

bilinmektedir Başarılı da olmuştur 449

446

Bu olay Suumlleyman Şahrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra ve Kılıccedil Arslanrsquoın tahta geccedilmesinden oumlnce

gerccedilekleştiğine goumlre 1086-1092 yılları arasında gerccedilekleşmiştir Anna tarih vermemekle birlikte

olayın detaylı bilgisi iccedilin bkz Kommena age s199-200 Muharrem Kesik Tuumlrkiye Selccediluklu

Devleti Tarihi Sultan I Mesud Doumlnemi (1116-1155) Ankara TTK 2003 s4 447

Kommena age s202-203 448

Ae s204 449

Kommena age s270

162

b Abbasicirclerrsquoden Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Tuğrul Bey Gazneli Sultan Mesudrsquoun halka karşı goumlrevlerini yerine

getirmediği gerekccedilesiyle youmlnetime el koyduklarını bildirmek uumlzere 1038 yılında

Abbasi halifesi Kacircim- Biemrillacirchrsquoa elccedili goumlndermiştir Daha sonra Reyrsquoe yerleşen

Tuğrul Bey hacirckim oldukları yerlerde halife adına hutbe okuttuklarını bildirmek iccedilin

de 1043rsquote elccedilisini yollamıştır 450

Arslan Besacircsicircricircrsquonin Bağdatrsquoı işgali sırasında Abbasi halifesi esir alınmıştır

Tuğrul Bey halifenin makamına iacircde edilmesi iccedilin Besacircsicircricircrsquonin muumlttefiki olan

Ukayli Emiri Kureyşrsquoe elccedili olarak Hacirccib Anuş Teginrsquoi goumlrevlendirmiştir 451

Halife Kacircim-Biemrillacirchrsquoa Sultan Alparslan tarafından Bağdatrsquota adına hutbe

okutulup para basılması isteğini iletmek uumlzere Kacircdı Ebucirc Oumlmer Muhammed b

Abdurrahman başkanlığında bir heyet goumlnderilmiştir (6 Mart 1064) 452

BDİĞER MİLLETLERDEN DOĞU VE ORTA AVRUPA

COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİNE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1 AVARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Bizansrsquotan Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

568 yılında Avarlarrsquoın Gepidlerrsquoi yenilgiye uğrattıkları sırada Gepidlerrsquoin

muumlttefiki durumundaki Bizans yardımda bulunmamasına rağmen Gepidlerrsquoin Sava

Nehri kenarındaki oumlnemli bir kalesi olan Sirmiumrsquou işgal etmiştir Avarlar ise

450

İpşirli agm s6 451

Ay 452

Ay

163

vaktiyle Gepidlerrsquoe ait olan tuumlm arazi ve şehirler uumlzerinde hak iddia etmekte idiler

Ayrıca Gepidlerrsquoden Bizansrsquoa iltica eden Ustibadrsquoın da iacircdesini istemişlerdir Bu

anlaşmazlıkları duumlzeltmek iccedilin Bizansrsquotan Vitalian adında bir elccedili ve muumltercim

olarak da Komitas adında biri Bayan Kağanrsquoa goumlnderilmişlerdir Bizansrsquoın Gepid

savaş kaccedilaklarını ve devlet hazinesini sahiplenmesine oumlfkelenen Bayan Kağan elccedili

heyetini zincire vurdurmuştur Sirmium Kalesirsquondeki Bizans generali Bonusrsquoa da

adamlar goumlndererek kalenin teslim edilmesi halinde guumlmuumlş bir plaka biraz altın ve

ldquoSkitrdquo usuluuml bir giyimden oluşan gayet hafif şartlarda bir anlaşma yapacağını

bildirmiştir General ve şehrin başpapazı tarafından imparatorun emri dışında boumlyle

bir teklifi kabul edemeyecekleri cevabının verilmesi uumlzerine Bayan kendisine tabi

olan Kutrigurlarrsquodan on bin kişiyi Sava Nehrirsquonden geccedilirip Dalmaccedilya uumlzerine

salmıştır Kendisi de Gepid arazisinin tamamını ele geccedilirmek uumlzere hareket etmiştir

Bunun uumlzerine iki devlet arasında tekrar muumlzakerelere başlanmıştır Avar elccedilisi

Tagritios (Tagrit) Bizans elccedilisi Vitalian ve muumltercimi Komitas ile birlikte

Sirmiumrsquoa goumlnderilmiştir Tagritios Sirmium Kalesi ve Bizansrsquoa iltica eden

Ustibadrsquoın Avarlarrsquoa verilmesini talep ettiklerini bildirmiştir II Justinianos bu

istekleri yerine getirmeyi reddetmiş ve savaş hazırlığına girişmiştir Bayan bir suumlre

sonra Tagritiosrsquou ikinci kez Sirmiumrsquoa goumlndererek Justinianos doumlneminden beri

kendilerine verilegelen verginin oumldenmesini de istemiştir İmparator General

Bonusrsquoun muumlzakerelerin iccedilinden ccedilıkamayacağına karar vererek İstanbulrsquodan

muumlzakerelere memur ettiği Kayser Tiberiusrsquou Sirmiumrsquoa goumlndermiştir 453

Bayan da Bizans ile muumlzakereler iccedilin Aspikh (Aspik) adlı kumandanını

memur etmiştir Nihayet Tiberius arazi sahiplerinin oğullarının Bizansrsquoa rehin olarak

verilmesi kaydıyla Sava Nehrirsquonin kuzey kıyısında Avarlarrsquoın yerleşebileceği

şeklinde bir uzlaşma sağlamıştır Fakat bu sefer de imparator şartları uygun

goumlrmeyince muumlzakereler kesilmiştir Girilen muumlcadelenin galibi Avarlar olunca

Tiberius barış isteğinde bulunmuştur 570 yılında yapılan anlaşmaya goumlre Sirmium

Bizansrsquota kalacak Avarlar Aşağı Pannonyarsquoya yerleşecek Bizans oumlteden beri olduğu

gibi yılda seksen bin nuumlmizma goumlnderecektir 454

453

Kurat ldquoAvarlarrdquo s88 454

Ay s88-89

164

Fakat Avarlarrsquoın yerleşmesi gereken Savarsquonın kuzeyindeki sahaya Avar

kıtalarının girmeleri yasaklandığından anlaşmaya yine uyulmadığı goumlruumllmektedir Bu

durum 580 yılında Bayan Kağanrsquoın Tuna yoluyla nehirden ve karadan harekete

geccedilmesi ve Savarsquonın guumlneyine geccedilip Sirmiumrsquou kuşatmak maksadıyla Sava uumlzerine

bir koumlpruuml kurması ile değiştirilmiştir Bayan hedefini gerccedilekleştirirken kendisine tabi

Slav subayların Bizans sahasına verdikleri zararı engellemeye ccedilalıştığını soumlyleyerek

asıl niyetini ndashSirmiumrsquou alma duumlşuumlncesini- gizlemiştir Zaten o sırada Sacircsacircnicirclerrsquole

muumlcadele etmekte olan Bizansrsquoın Bayanrsquoa karşı koyacak durumu da yoktu Bu

nedenle Avarlarrsquoı Kırımrsquoa kadar ilerlemiş olan Goumlktuumlrk tehlikesi ile uyararak

Tunarsquoyı geccedilmelerine engel olmayı denemiştir O sırada İstanbulrsquoda olan Avar elccedilisi

de kağanı ikna etmesi iccedilin hediyelerle kandırılmıştır Fakat elccedili yolda Slavlar

tarafından oumllduumlruumllmuumlştuumlr Yeni bir elccedili olarak goumlnderilen Solakhos (Solak) kağanın

uyguladığı tedbirlerin yerinde olduğunu beyan ettikten sonra Sirmiumrsquoun Avarlarrsquoa

bırakılmasını yinelemiştir Bizansrsquoın muumlzakereler iccedilin tayin ettiği memuru Kayser

Tiberius ldquoSirmium şehrini teslim etmektense iki kızımdan birini kağana vermeye

hazırımrdquo diyerek reddetmiştir 455

Sava ve Tuna Nehirleri Avar gemileri ile tutulduğundan Bizans sadece

İlliryarsquodan bir miktar asker goumlnderebilmiştir Bu kıtaların kumandanı Theognis

Kasia ve Karbonaria Adalarırsquonda Bayan Kağan ile goumlruumlşmuumlş fakat muumlzakerelerden

sonuccedil ccedilıkmamıştır Sonunda halkın mal ve muumllkuumlnuuml bırakarak şehirden ccedilıkmasına

izin verilmesi Avarlarrsquoa iki yuumlz kırk bin nuumlmizma verilmesi ve alışılagelen seksen

bin nuumlmizmanın oumldenmesi kararı ile Sirmium 582 yılında Avarlarrsquoa bırakılmıştır O

yılın vergisini almaya giden elccedili vergiye yirmi bin nuumlmizma ilacircve edilmesini talep

etmiştir Kağan İstanbulrsquoa Hindistanrsquodan geldiğini duyduğu fili goumlrmek uumlzere bir

defalığına kendisine goumlnderilmesini geri goumlndereceğini bildirmiştir Ancak fili geri

goumlnderdiğinde kağan altın işlemeli bir yatak isteğinde bulunmuştur Bizans bu isteği

de yerine getirmiştir 456

455

Ay s89-90 456

Ay s90

165

Avarlar Sirmiumrsquodan sonra Balkanlarrsquoı da ele geccedilirince Bizansrsquoın

Balkanlarrsquodaki nuumlfuzu neredeyse kalmamıştır İmparator Maurikios (582-602)rsquoun da

barış isteği ile Avarlarrsquoa elccedililer goumlnderdiği bilinmektedir 457

Priskosrsquoun zor durumda olduğu duumlşuumlnuumllerek ona yardım iccedilin İstanbulrsquodan

goumlnderilen kumandan Komentiolusrsquoun gelmesiyle ortalık karışmıştır Avarlarrsquoın

Trakyarsquoyı ele geccedilirdiği haberi İstanbulrsquoa korku salmış şehrin muhafazası iccedilin

olağanuumlstuuml tedbirler alınmıştır Barış muumlzakereleri iccedilin Avarlarrsquoa elccedililer

goumlnderilmiştir 458

Barışı Bizansrsquoın bozduğunu ifade eden Avar Kağanı elindeki her

esir iccedilin bir nuumlmizma istemiştir Bizans elccedilisinin bunu oumldeyemeyeceklerini soumlylemesi

uumlzerine Kağan yarım nuumlmizmaya duumlşuumlrmuumlştuumlr Doumlrt keration (ufak para) bile

oumldeyemeyecek durumda olduklarını bildirdikleri vakit ise kağan hiddetlenerek

esirlerin oumllduumlruumllmesini emretmiştir Barış şartlarının esas maddelerini elli bin

nuumlmizma vergi karşılığında Avarlarrsquoın Tunarsquoyı geccedilmemeleri oluşturuyordu Anlaşma

sonrası Avarlar kendi yurtlarına doumlnmuumlşlerdir 459

Bizansrsquoın Avarlarrsquoa her yıl goumlnderdiği vergiyi ihmal etmesi uumlzerine 618 yılında

Avarlar Bizans uumlzerine akında bulunmuşlardır Bu doumlnemde imparatorluğun başında

bulunan Heracleios barışmak ve kağanla goumlruumlşmek istediğini bildirmek uumlzere

elccedilisini goumlndermiştir Kağanrsquoın kabul etmesi uumlzerine surların dışına ccedilıkan Bizans

İmparatoru Avarlarrsquoın tuzağına duumlşuumlp yakalanmaktan son anda kurtulmuştur 460

Ertesi yıl Heracleios oumlnceki yıl yaşanan olayı goumlrmezden gelerek tekrar barış

isteğiyle silahtarı Valentinosrsquou Avarlarrsquoa elccedili olarak goumlndermiştir 461

Ccediluumlnkuuml

Perslerrsquoe karşı hareket etmeden oumlnce Avarlarrsquola anlaşma yapması şarttı Kağan barış

şartlarının tespiti iccedilin elccedililerini goumlndermiştir Heracleios verdiği paranın miktarını

artırarak anlaşma sağlamıştır 462

Bizans tarafından vaat edilen iki yuumlz bin

nuumlmizmanın goumlnderilmesine kadar da imparatorun gayr-ı meşru oğlu Joannes ile

457

Ay s91 458

Ay s95 459

Ay 95-96 460

Ay 103 461

Mangaltepe ldquoAvar Tarihininhellip s3 Harry Turtledove The Chronicle of Theophanes

Philadelphia University of Pennsylvania Pres 1982 s13 462

Mangaltepe ae s3 Turtledove ae s13

166

İstanbul emini Bonusrsquoun oğlu ve birkaccedil daha oumlnemli zat rehin goumlnderilmiştir Kağan

da Bizansrsquoa huumlcumda bulunmayacağı soumlzuumlnuuml vermiştir 463

Ancak topraklarını

Kafkaslarrsquoa kadar genişletme uğraşı iccedilindeki Bizansrsquoın İstanbulrsquoda oluşan

boşluğundan istifade ile 626 yılında Avarlar anlaşmayı feshetmişler Avar Slav

Gepid Bulgar kavimlerinden oluşan ordularıyla İstanbulrsquoa doğru harekete

geccedilmişlerdir 626 yılı baharında Heracleios Patrik Athanasios (Akathistos)rsquou

diplomatik yollardan anlaşmak uumlzere Avarlarrsquoa goumlndermiştir 464

Avar hakanı henuumlz

Edirnersquode iken bir mektupla Bizans elccedilisini İstanbulrsquoa geri yollamış ve Avar

ordusunda goumlrduumlklerini ve Avar askericirc guumlcuumlnuuml imparatora anlatmasını soumlylemiştir465

Bizans ise hakana meydan okuyan mesajlar goumlndermiştir Hakan Bizans elccedilisi

Athanasios ile ancak şehrin ve halkının teslim olması durumunda geri ccedilekilecekleri

haberini yollamıştır 466

2 HAZARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

VII yuumlzyılın ikinci ccedileyreğinin başlarında Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun

İranrsquoa karşı duumlzenlediği seferde başarısızlığı Orsquonu eski dostları Tuumlrklerrsquoden muumlttefik

aramaya mecbur etmiştir ldquoBizans kaynaklarında ilk defa Hazarlardan

[Hazarlarrsquodan] bahsedilmesi de bu muumlnasebetle olmuştur Heacuterakleiosrsquoun elccedilisi

Andrey ldquoaltın sever basık burunlu halkrdquoın accedil goumlzuumlnuuml doyurmuş ve ldquokuzey hanı

Cebukağan (yabgu-kağan)rdquoın hakanlıkta ikinci adam durumundaki naibini Bizansrsquoa

yardım vermeye ikna etmiştir Anlaşmayı teyit iccedilin Andreyrsquole birlikte cevabi bir elccedili

goumlnderilmişti Bu elccediliye 1000 kişilik bir de askericirc birlik eşlik ediyordu Yoluna

ccedilıkanları ortadan kaldırarak ilerleyen bu suumlvari birliği Derbent uumlzerinden kura

463

Kurat ldquoAvarlarrdquo s103 Ahmet Taşağıl ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo

TDTD VIII TDAV Yay Ağustos 1990 s47 464

Ay s8 465

Ay s10 466

Ay s11

167

nehrine [Kura Nehrirsquone] ulaştı Oradan İberlerrsquoin ve Egrisilerrsquoin toprakları

uumlzerinden (İberya ve Kolkhida yoluyla) Karadenizrsquoe kadar geldi ve deniz yoluyla

imparatorun ikametgacirchına ulaştı Bu sırada Heacuterakleiosrsquoun nerede bulunduğu

bilinmiyor ancak muhtemelen Konstantinopolisrsquode değil Trabzonrsquoda idirdquo 467

Heracleios muumlttefiki Hazarlar ile birlikte giriştiği Albanlar uumlzerindeki

emellerinde başarısız olunca duumlştuumlğuuml bu rezil durumdan kurtulmak iccedilin Kafkas

Dağlarırsquondan gedik accedilıp barbar kavimleri Şah Huumlsrevrsquoe karşı kullanmayı

duumlşuumlnmuumlştuumlr Ayanlarının en zeki ve yeteneklisi Andrersquoyi Hazarlarrsquoa goumlndererek

sayısız servet vaadinde bulunmuştur Cebu Hakan anlaşmayı onaylamak iccedilin Andre

ile birlikte ismi verilmeyen adamlarını goumlndermiştir

Hazar Kağanı Zachariasrsquoın bu davetinden sonra Hazar uumllkesine Arap Yahudi

ve Hristiyan din bilginleri fikir muumlcadelesi yapmak uumlzere gitmişlerdir Bizans

İmparatoru III Michael tarafından misyonerliğe goumlnderilen kişiler Aziz Kril ve Aziz

Methodiusrsquotur

860rsquolı yıllarda ldquohellipHazaryarsquoya Slavyan maarifccedilisi ve Slavyan alfabesinin

mucidi olarak bilinen Konstantinos (Cyrillos) Phylosopus başkanlığında oumlzel heyet

goumlnderilmiştirdquo468

Konstantinosrsquoun bizzat Hazar heyetine katılan kardeşi Methodios

tarafından telif edilen eser esas alınarak yazılmış ldquoPannon Biyoğrafisirdquonde

Konstantinosrsquoun Hazaryarsquoya gidişine Konstantinopolisrsquoe gelen bir Hazar elccedilisinin

sebep olduğu belirtilmektedir Bu elccedililik heyetindekiler Yahudi ve Muumlsluumlmanlarrsquoın

Hazarlarrsquoı kendi dinlerine ccedilekmeye ccedilalıştıklarını ve kendilerine bu din adamlarıyla

tartışabilecek Hristiyan bir misyoner goumlnderilmesini istemişlerdir 469

ldquo30 Ocak 861rsquode Kırımrsquoda St Clementrsquoin kutsal emanetlerinin bulunduğunun ileri

suumlruumllmesinden sonra bir Bizans diplomatik heyeti geleceğin Slav havarisi Constantine (St

467

Artamonov age s194-196 468

Ae s425 469

Ae s426

168

Cyril) başkanlığında Hazar başkenti Atilİtilrsquoe ulaştı Vita Konstantinrsquoe goumlre bu elccedililik heyeti

mahkemesinde dini bir muumlnazara yapacak olan Hazar kağanı470

tarafından teklif edilmiştirdquo

861 yılı yaz mevsiminde başlayan bu dini tartışmada Hazar Kağanı ve birinci

derecede yardımcısı ldquoBekrdquo bir elccedili ve yargıccedillardan oluşan Bizans elccedililik heyetini

kabul etmişlerdir Ccedilok sayıda Hazaryalı da tartışmayı izlemiştir KA Brook Aziz

Methodiusrsquoun Zambrii adında bir Hazaryalı ile dini bir tartışmasından471

bahsetmiştir

ldquoOnuncu yuumlzyıl sonlarında yaşamış olan Ermeni tarihccedili Moses

Kalankatvatsirsquoye goumlre Chat-Hazar Hun başkenti Varachanrsquoda Prens Awchrsquoi

Tarkanrsquoın saray nazırı ve Hazar Buumlyuumlkelccedilisi olarak goumlrev yapıyordurdquo472

ldquoSchechter Letterrsquoın isimsiz Hazaryalı yazarının da Constantinopolis

(İstanbul)rsquote yazdığı bu eserinde Constantinopolisrsquote saray muhafızı olarak goumlrev

yapan ccedilok sayıda Hazarrsquoın Bizans tebaası olduğundan bahsetmesi Moses

Kalankatvatsirsquonin soumlylediklerini doğrulamaktadır 473

Hazar prensi Bulanrsquoın Museviliği kabul etmesi Muumlsluumlmanlarrsquoı ve

Hristiyanlarrsquoı harekete geccedilirmiştir Grekler ve Araplar Hazar prensine Museviliğin

Hazarlar arasında yayılmasını protesto eden ve onları kendi dinlerine ccedilekmeye

ccedilalışan elccedililer goumlndermişlerdir 474

470

Hazaryarsquo da Yahudilerin iktidarı ele geccedilirmelerinden sonra ldquo kağanrdquo sembolik olarak kalmış asıl

soumlzuuml geccedilen kişi ldquomelikrdquo (kral) unvanı alan Yahudi youmlnetici olmuştur Buradaki ldquokağanrdquo kelimesinden

ldquomelikrdquo anlaşılmalıdır Golden Hazar Ccedilalışmaları s94-95 471

Ae s206-207 472

Ae s219 473

Ae s327 474

Artamonov age s352-353

169

b) Abbasicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

643 yılında Halife Hz Oumlmerrsquoin goumlrevlendirdiği Suraka b Amr

kumandasındaki Arap ordusu Derbend Şehrirsquone doğru ilerlemiştir Suraka

Hazarlarrsquoa eman vermiş Hazar kralı da vergi oumldemeye razı olmuştur Boumlylece boumllge

halkı İslacircm ile tanışmıştır 475

ANKuratrsquoın Al-Kufirsquonin ldquoKitab Al-Futuhrdquo undan verdiği bilgiye goumlre

Tarsquoatur (تعاطر)476

şeklinde adı geccedilen Hazar huumlkuumlmdarının hatun unvanlı kızının

Abbasilerrsquoin Ermenistan ve Azerbaycan valisi Yezid bin Uumlsayd al-Salami ile

evliliğini oumlğrenmekteyiz Halife Carsquofer El-Mansur Yezid b Usaydrsquoa mektup yazarak

Hazarlarrsquola ilişkileri duumlzeltebilmek iccedilin Hazar hakanının kızıyla evlenmesini

istemiştir Harekete geccedilen Yezidrsquoin isteğine Hazar hakanı olumlu cevap vermiştir 477

737 yılında Hazaryarsquoyı ele geccedilirmek iccedilin harekete geccedilen Mervan Hazarlarrsquoı

yanıltmak iccedilin oumlzel bir temsilci goumlndererek onlarla barış yapmak istediğini belirtmiş

ve yapılan askericirc hazırlıkların da Alanlarrsquoa karşı olduğuna inandırmaya ccedilalışmıştır

752-753 yıllarında doumlnemin Ermenistan valisi Yezid b Usayd es-Suumllemicirc

Halife Mansurrsquoun isteğiyle Hazar Hakanı Bagaturrsquoa elccedili goumlndererek kızı Hatun ile

evlenmek istediğini bildirmiştir Boumlylece Araplarrsquoın Kafkas-oumltesi toprakları

Hazarlarrsquodan gelebilecek tehlikeye karşı korunmaya ccedilalışılmıştır Hazar Hakanı da

prensesi coumlmertccedile hazırlanmış ccedileyiziyle goumlndermiştir 478

Hazar prensi Bulanrsquoın Museviliği kabul etmesi Muumlsluumlmanları ve

Hristiyanları harekete geccedilirmiştir Grekler ve Araplar Hazar prensine Museviliğin

475

Huumlseyin Ali Dakukicirc ldquoDoumlrt Halife Devrinde Araplar ve Hazarlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S289 YXXV

İstanbul TKAE Mayıs 1987 s309 476

Buharalı Kuratrsquoın kati olarak ccediloumlzuumlmlenmediğini soumlylediği bu ismin (بعاطر) Bugatur olması

gerektiği fikrindedir Oumlgel ise ldquobagardquo unvanının diğer bir şekli olan Bagatur (Bahadır)rsquoun sonundaki

ldquo-turrdquoun ldquo-dırrdquo olması ihtimalinden soumlz etmiştir Bkz AN Kurat ldquoAbu Muhammed Bin Arsquosam Al-

Kuficircrsquonin Kitab Al-Futukhrsquourdquo DTCF VII2 1949 s255-273 Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin s504-

505 B Oumlgel Tuumlrk Mitolojisi I 4bs Ankara TTK 1971 s342 477

Kurat ldquoAbu Muhammed s255-273 BuharalıldquoHazar Tuumlrklerirsquonin s504-506

170

Hazarlar arasında yayılmasını protesto eden ve onları kendi dinlerine ccedilekmeye

ccedilalışan elccedililer goumlndermişlerdir 479

El- Vasıkrsquoın halifeliği sırasında (842-847) Hazar uumllkesine giden iki Arap

elccedilisinden biri goumlk bilimci Muhammed ibn Musa el-Hvarezmi diğeri ise Tuumlrk dilleri

konusunda uzman olduğu bilinen tercuumlman Sellām idi Aydınlatılması gereken bir

konu iccedilin Hazar kralı Tarxānrsquoa goumlnderilmişlerdir 480

c Sacircsacircnicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun tahrikleriyle Hazarlarrsquoın Albanyarsquoyı talan

etmeleri uumlzerine İran Şahı Huumlsrev elccedilisi aracılığıyla Hazarlarrsquoa şu soumlzlerini sarf

etmiştir

ldquoSiz kimin emriyle benim uumllkeme sokuldunuz Yoksa benden kaccedilıp garp

denizlerinin adalarında gizlenip serseri gezenin emriyle mi Eğer sizin altın guumlmuumlş kıymetli

taşlar ipek kumaş ve altınla nakışlanmış ve incilerle suumlslenmiş elbiselere ihtiyacınız varsa o

zaman ben sana onun vadettiğinin iki katını verebilirdim Bundan dolayı sana şoumlyle diyorum

Herakliyusrsquoun [Heracleiosrsquoun] beyhude [beyhucircde] desiselerine kanarak benim uumlzerime

akınlarda bulunmayın Yok eğer akın yaparsanız sizin istediğiniz gibi olsun Ancak ben size

oumlnceden aldığım tedbirler hakkında şunları soumlylemeliyim Herakliyusrsquoun [Heracleiosrsquoun]

sizinle birlikte bana karşı duumlzenlemek istediği tertiplerden vazgeccedilmesi iccedilin şimdi onun

uumllkesinde olan buumlyuumlk ve muzaffer kumandanım Şehrivarazrsquoı garbın uumlstuumlne goumlnderdiğim iki

kahraman kumandanım olan Şahinrsquoin Kerderiganrsquoı seccedililmiş ve tepeden tırnağa dek

silahlanmış binlikler ve onbinlikler halinde olan askerlerimi geri ccedilağıracağım Şimdi onların

dizginlerini şark tarafına doumlnduumlrerek buumltuumln kuvvetimle sizin uumlstuumlnuumlze huumlcum edeceğim sizi

rahat bırakmayana sizi yeryuumlzuumlnuumln ta oumlbuumlr başına kovana kadar size ne fırsat vereceğim ne

de rahatlık O zaman tedbirlerinizin ne kadar manasız ve facialı olduğunu buumltuumln tafsilatıyla

anlarsınız Oradan getirdiğim bu hadsiz hudutsuz birlikleri nereye goumltuumlrmeli nerede

478

Artamonov age s317 479

Ae s352-353 480

Golden Hazar Ccedilalışmaları s93

171

yetiştirmeli onlara nerede ordugacirch kurmalıyım Bu birliklere hangi uumllke mukavemet

goumlsterebilir Eğer siz buumltuumln dediklerimi yerine getirmeyip uumllkeden ccedilıkmazsanız o zaman

size haber verdiğim gibi hareket edeceğimrdquo

Bu tehdit dolu soumlzler karşısında Hazarlar gelecek yıl yine buralara akında

bulunma kararıyla Derbend Geccedilidi yoluyla uumllkelerine geri doumlnmuumlşlerdir 481

Nitekim aklı buumlyuumlk ganimetlerde kalan Hazarlarrsquoın hakim şehzadesi Cebu

Hakan482

Huumlsrev Şahrsquoın hacirckimiyetinin 38 yılında (628) Alban uumllkesine akında

bulunmuş buumlyuumlk ticaret merkezi Tiflisrsquoi muhasaraya almıştır Akının Guumlrcuuml

topraklarına yayıldığını işiten İmparator Heracleios ise buumltuumln ordularını seferber

ederek muumlttefikiyle birleşmiştir Oumlyle ki karşılıklı huumlkuumlmdar hediyeleri takdim

edilmiştir483

Daha Tiflisrsquoin muhasarasından oumlnce iki buumlyuumlk huumlkuumlmdarın

goumlruumlşmelerinden haberdar olan Huumlsrev Şah şehrin muumldafaasına ordu goumlndererek

yardımda bulunmuştur Boumlylece bu iki muumlttefik emellerine ulaşamamışlardır

Huumlsrev Şah Bizansrsquola birlikte hareket ederek kendisine saldıracağını bir

mektupla bildiren Hazar Şadırsquona ldquoGit ve huumlkuumlmdarına ve bizim kardeşimize de ki

sizin suumllaleniz benim cedlerim ve benim tarafımdan asırlar boyunca daima huumlrmetle

sevimli kardeşin suumllalesi gibi goumlruumlluumlyordu ve biz oğullarımız kızlarımız vasıtasıyla

birbirimize hısım olmuşuz Şimdi azmış Bizans kulumun soumlzlerine ehemmiyet vermen

sana hiccedil yaraşmazrdquo diyerek onları kınadığını belirten bir cevap vermiştir

d Albanlarrsquodan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hazar Şadı Kubad lalasını kendisine tacircbi olmaları isteğiyle Albanya

Katolikosu Virorsquoya elccedili olarak yollamıştır Viro İran şahına goumlnderdiği gizli

mektubun cevabı gelene kadar tacircbi olmayı ister gibi elccediliyi oyalamaya ccedilalışmıştır

481

Kalankatlı age s143-144 482

Bilgilerde tutarsızlık olup aynı eserin bir başka yerinde Cebu Hakan Hunlarrsquoın huumlkuumlmdarı olarak

zikredilmiştir Krş Kalankatlı ae s144-145 ile s148-149 483

Ae s147

172

Virorsquonun isteğiyle bu konudaki fikirlerini beyan etmek uumlzere orada toplanan uumllkenin

buumltuumln zadegacircnları vilayet valileri keşişleri ve memurlarından elccedililik heyetine takdim

etmek uumlzere altın guumlmuumlş ve buumltuumln kıymetli eşyalarını getirmelerini istemiştir Kime

ne hediye verileceğini tayin etmek amacıyla elccediliden Hazarlarrsquoın buumltuumln ayanlarının

prenslerinin kabile reislerinin isim ve ruumltbelerini oumlğrenmiştir Hediyeleri boumllmuumlş her

pakete verilecek şahsın adını yazmış ve kendi muumlhruumlyle muumlhuumlrlemiştir Arabalara

yuumlklenen hediyelerle birlikte kendisinin ve kendisine katılmak isteyen ayanların da

gitmesinin kendilerine tabi olmadıkları şuumlphesini uyandırmamak accedilısından uygun

olacağını soumlylemiştir Yani kendi aralarında Hazarlarrsquoa gidecek bir elccedililik heyeti

oluşturmuşlardır 484

Katolikos Viro ve beraberindekiler şadın yanına vardıklarında onu ccediladırda

ayanlarıyla bağdaş kurmuş yemek yerken bulmuşlardır Muumlellifin ldquoBiz onların

ccediladırın iccedilinde bağdaş kurup oturduklarını goumlrduumlkhelliprdquo ifadesi Kalankatlı Mosesrsquoin

de heyette bulunduğunu duumlşuumlnduumlrmektedir Alban heyetini şadın ccediladırında noumlbet

tutan birinci ve ikinci karakol mangalarının yanından geccedilirip hediyeleriyle birlikte

ccediladırın iccediline bıraktıktan sonra oumlnlerine ccedilıkan başka Hazarlar hepsinin yavaş yavaş

yuumlruumlmesini ve uumlccedil defa baş eğip selam vermesini emretmişlerdir İkinci girişin oumlnuumlnde

durdurmuşlar hediyeleri kabul edip sadece Katolikos Virorsquoyu şadın olduğu iccedil ccediladıra

almışlardır Katolikos şadın oumlnuumlnde yeri oumlpmuumlş ve hediyeleri takdim etmiştir

Hediyelerin bir kısmını da şadın yanında bulunan ayanlara pay etmiştir Hediyelerini

Virorsquonun elinden alan şad ccedilok sayıda adamla gelmesine sevinmiş ve katolikosun

kendisiyle yan yana oturtulmasını emretmiştir 485

484

Ae s166 485

Ae s167-168

173

3 KUMANKIPCcedilAKLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan KumanKıpccedilaklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Kumanlarrsquola Peccedileneklerrsquoin bağlaşıklık kurmalarından endişe duyan Bizans

Kuman beylerini davet etmiştir Bu beyler arasında Togortak Maniak ve ccedilok yaman

savaşccedilılar bulunmaktaydı İmparator onlara bol ikramda bulunmuş dostccedila

davranarak hediyeler ihsan etmiştir Sonra da and iccedilmelerini ancak (kendilerine yine

de guumlvenemediği iccedilin) tutaklar (alıkonulan kişiler) vermelerini istemiştir Kumanlar

kendilerine saldırıya geccedilmek iccedilin uumlccedil guumln verilmesini isteyerek teklifi kabul

etmişlerdir İmparator on guumlnluumlk suumlre ve eğer galip gelirlerse ganimetin tuumlmuumlnuuml

onlara bırakma soumlzuuml vermiştir 486

4 BULGARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Abbasicirclerrsquoden Bulgarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

922 yılında İdil Bulgarlarırsquona Bağdat halifesinden bir elccedililik heyeti gelmiştir

Bulgarlar Muumlsluumlmanlığı din olarak seccedilmeleri yanında siyasicirc yapılarını da

guumlccedillendirmek amacında idiler Ccediluumlnkuuml Bulgarlar İslacircm uumllkeleriyle ticaricirc ve kuumlltuumlrel

ilişkileri bulunan Harezm ile yakınlaşmak istemelerine rağmen Harezmrsquo in

Hazarlarrsquola da muumlnacircsebetleri olduğunu bildiklerinden Hazarlarrsquoın duumlşmanı olan

Bağdat halifeliğinin desteğini almayı kendi ideolojilerine daha uygun goumlrmuumlşlerdir

487

İbn Fadlan ve heyeti Bulgar huumlkuumlmdarı ile ilk defa karargacirchında

karşılaşmışlardır Huumlkuumlmdar misafirleri iccedilin ccediladırlar kurulmasını emretmiştir

AYakubovskiy ccediladırların قباب (kıbab kubbeler) deriden olduklarına ihtimal

486

Ae s250 487

Artamonov age s478

174

vermiştir 488

İbn Fadlanrsquoın huumlkuumlmdarın ccediladırını bin kişi alacak kadar buumlyuumlk buumlyuumlk

kısmı Ermeni halılarıyla doumlşeli ccediladırın ortasındaki tahtın da altın işlemeli Bizans

kumaşlarıyla oumlrtuumlluuml şeklinde tarif ettiği kaydedilmiştir 489

Doğu Avruparsquonın en buumlyuumlk ticaret merkezi haline gelmiş olan İdil Bulgarları

Tuumlrkistanrsquola sıkı muumlnacircsebetleri hasebiyle IX asrın sonlarında Muumlsluumlman

olmuşlardır X yuumlzyılın ilk ccedileyreğinde (922) Bağdad halifesi tarafından goumlnderilen

İbn Fadlanrsquoın da dahil olduğu heyet onlara ait oumlnemli bilgiler vermişlerdir

İbn Fadlanrsquoın danışman ve kacirctip olarak bulunduğu bu heyet 12 Muharrem

310 (12 Mayıs 912) yılında Hanrsquoın İdil boyundaki karargacirchına ulaşmıştır 490

İbn

Fadlan İdil Bulgarlarırsquona geldiği vakit onlar zaten İslacircmiyetle tanışmış

durumdalardı491

5 PECcedilENEKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan Peccedileneklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Roma İmparatoru Constantine VIIrsquoin tahtın varisi Romanusrsquoa tecruumlbelerini

aktardığı eseri ldquoDe Administrando Imperiordquo da Peccedileneklerrsquole barış iccedilinde olmanın

imparatorluğa avantaj sağladığından bahsetmektedir Bunun iccedilin her yıl Peccedileneklerrsquoe

uygun hediyelerle elccedili goumlndermenin ve onlardan Bizansrsquoa gelen rehinler 492

ve

elccedililerin ağırlanmasının oumlnemini dile getirmiştir 493

İmparatorluğun huzur iccedilinde yaşamasının sağlanmasının yanında

Peccedileneklerrsquole dost kalmanın bir avantajı da mektup ve hediyelerle onları kendi

488

Yakubovskiy ldquoIX ve X Asırlarda s289 489

Ay s290 490

Taşağıl ldquoİdil s473 491

Karatay ldquoDoğu Avrupa s44-45 492

Elccedililer can guumlvenlikleri iccedilin yanlarında gittikleri uumllkeden rehinler bulundururlardı Seyahatleri

guumlvenli bir şekilde sona erdikten sonra rehinler serbest bırakılırdı

175

tarafına ccedilekmeyi başarırsa Ruslar ve Tuumlrkler (Macarlar)rsquoin uumllkelerini ele geccedilirme

şansını yakalayabilecektir 494

Bizansrsquotan bir imparatorluk temsilcisi Peccedileneklerrsquoin bir boyu495

ile komşu

olan Kerson496

boumllgesine gideceği zaman ilk oumlnce Peccedilenek uumllkesine haber

goumlndererek onlardan rehineler ve kılavuz talep etmek durumunda idi Kersonrsquoa

ulaştıklarında rehineler şehir muhafızına bırakılır ve direktifleri yerine getirmek

uumlzere kılavuzla birlikte Peccedilenek uumllkesine doğru yola ccedilıkılırdı Ccediluumlnkuuml Peccedileneklerrsquoin

bu hizmetleri karşılığında imparatorun sunacağı hediyeler oumlnemliydi

ldquoNitekim imparatorluk elccedilisi Peccedilenek uumllkesine ulaştığında [Peccedileneklerin] ilk

sordukları soru imparatorun hediyeleri olup daha sonra kendi kabile uumlyeleri ile birlikte

yemek yerken yine eşleri ve acircileleri iccedilin hediyeler olup olmadığını sorarlardı Bir de her kim

elccediliye Kersonrsquodan geri doumlnerken kılavuzluk ederse o da elccediliden kendi zahmeti ve suumlruumllerinin

masrafı iccedilin uumlcret talep ederdirdquo 497

Konstantinersquo in verdiği bilgiye goumlre yine Peccedileneklerin bir diğer kolu olan ve

Dinyeper ile Dinyester Nehirleri arasında yaşadıkları bilinen Charaboirsquoa

Konstantinopolisrsquoten yola ccedilıkan savaş gemileri ile elccedili goumlnderilirdi Kersonrsquoa

gitmeksizin ulaştıkları bu Peccedilenek boyuna elccedili kendisi gemide kalarak oumlnce bir

adamıyla mesajını iletirdi Konstantine elccedilinin bunu beraberinde taşıdığı

493

Porphyrogenitus age s49 Akdere age s10-11 494

Porphyrogenitus ae s5153 Akdere ae s12-13 495

ldquoPeccedileneklerin 8 boya ayrıldığını soumlyleyen Konstantinrsquoe goumlre Kerson şehrinin karşısındaki

topraklarda Dinyeper nehrinden itibaren doğuya Hazaryarsquo ya kadar olan boumllgede Peccedileneklerin

Boulatzopon [Βουλατζοπόν] boyu ikamet etmektedirrdquo Bkz Akdere ae s 13 496

Kerson (Хερσωνος) Kırım yarımadasında Sivastopol yakında MS II yuumlzyılda kurulmuş bir Grek

kolonisi Bizans iccedilin her zaman ccedilok oumlnemli bir ticaret şehri olan Kerson Karadenizrsquoin kuzeyinde

yuumlruumltuumllen ticarette oumlnemli bir rol oynamaktaydı Sasanilerrsquole yapılan muumlcadeleler sonunda doğudan

gelen ticaret yolları bazen kapanmakta boumlylece Bizanslıların ihtiyaccedil duyduğu malların ithalatı

kesilmekteydi Bu yuumlzden Bizans doğu ile olan bağlantısını Kırımdaki Kerson Bosporos ve

Kafkaslarrsquodaki Lazika uumlzerinden sağlamaya ccedilalışmıştır Bkz Akdere ae s11 The Oxford

Dictionary of Byzantium ed A Kazhdan vol I Cambridge Cambridge University Press 1991 s

418 Ayr bkz Norman Davies Avrupa Tarihi Ankara İmge Kitapevi 2006 s126 Georgy

Ostrogorsky Bizans Devlet Tarihi Ankara TTK 1999 s68 497

Porphyrogenitus ae s55 Akdere ae s14

176

imparatorluğun hediyelerini korumak iccedilin yaptığını belirtmiştir Elccedili sonra kendisine

goumlruumlşmeye gelen Peccedileneklerrsquole rehin takası yapardı Anlaşmaya varmanın ardından

Peccedilenekler kendi acircdetlerine goumlre yemin ederler 498

ve elccedili de karşılığında

imparatorluk hediyelerini takdim ederdi Daha sonra imparatorla dost olmak ve onun

bahşettiği hediyelerle rahat vakit geccedilirmek isteyen Peccedilenekler arasından elccedilinin

uygun goumlrduumlğuuml kişilerle elccedililik heyeti geri doumlnerdi Anlaşmanın şartı ise

imparatorluk hangi devlete karşı ccedilağırırsa ccedilağırsın -Ruslar Bulgarlar Tuumlrkler

[Macarlar]- Peccedilenekler Bizansrsquoın yanında olacaktı 499

Peccedileneklerrsquoe yardımda geccedil kalmış olmalarına rağmen ganimetten pay isteyen

Kumanlar ile Peccedileneklerrsquoin arasının accedilılması Bizans iccedilin tam da bir fırsat olmuştur

İmparator altın yaldızlı bir fermanla elccedilisi Synesiosrsquou Peccedileneklerrsquoe goumlndermiştir

Onları uzlaşmaya ikna edebilirse oldukları yerde tutacak ve Kumanlar sınırı aşıp

gelecek olurlarsa onlara karşı Peccedileneklerrsquoi kullanacaktı Nitekim elccedilisi bunu

başarmıştır Peccedileneklerrsquole anlaşmaya vardıklarını oumlğrenen Kumanlar imparatora

Peccedilenekler uumlzerine gidebilmek iccedilin boğazı aşmalarına izin vermesi teklifiyle

gelmişlerdir İmparator teklifi reddetmiş elccedilileri guumlzel bir şekilde ağırlamış ve

armağanları alarak geri doumlnuumln diyerek uğurlamıştır Peccedilenekler bundan cesaret alıp

anlaşmayı bozarak komşu kentleri talana başlamışlardır Boumlylece Bizans ve

Peccedilenekler İpsalarsquoda karşı karşıya gelmeden oumlnce imparator barış teklifi iccedilin elccedililer

goumlndermiştir Yine barış anlaşması yapılmış fakat Peccedilenekler 1090 yılında yine

anlaşmayı bozmuşlardır 500

XII asra tarihlenmiş olan şu olayı Bizans İmparatorluğursquonun daha oumlnceleri

de Peccedilenekler uumlzerinde aynı siyaseti uygulamış olması hasebiyle vermeyi uygun

goumlruumlyoruz Bizans İmparatoru Ioannes Aleksios Komnenos zamanında

Peccedileneklerrsquoin Trakyarsquoyı işgal ederek Makedonyarsquonın buumlyuumlk kısmını tahrip ettikleri

sırada girişilen muumlcadelede kazandığı tecruumlbeyi kendi imparatorluğunun beşinci

yılında (11221123) yine Trakyarsquoyı istila eden Peccedileneklerrsquoe karşı kullanmıştır

498

Yeminin ne şekilde edildiği belirtilmemiş olmakla birlikte Grekccedile [ζάκανα= Zakana] diye

zikredilmiştir 499

Porphyrogenitus age s55 Akdere age s14-15

177

Onlara dil bilen elccedili heyetleri goumlndererek ziyafetler kıymetli ipek giysiler guumlmuumlş

kacircse ve kadehler verip Peccedilenekler iccedilinde soumlzuuml geccedilen adamlardan bir kaccedilını kendi

tarafına ccedilekmeyi başarmıştır 501

500

Kommena age s226-228 501

Khoniates Historia ccedilev Fikret Işıltan Ankara TTK1995 s9

178

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİ ARASINDAKİ ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

ITUumlRK DEVLETLERİNİN TUumlRK KABİLELERLE OLAN ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

AHun-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri

ldquohellipRomalıların kendisine onun tam muaşeret olarak goumlrduumlğuuml şekilde

davranmamasından rencide olan Akatirlerrsquoin birinci oumlnderleri Κουρίδαχος 1Hunları

davet etmiştirhelliprdquo Attila da hatunu Arıkan ve oğlu Ellakrsquoı onlara youmlnetici olarak

goumlndermiştir 2

B Hunlarrsquoın Kendisine Tacircbi Devletlerle Elccedililik

Muumlnacircsebetleri

412 yılında Hun Devletirsquonin temelini atan Meng-suumln iccedilin Ccedilin tarihccedilileri şoumlyle

demişlerdir ldquoBundan sonra Shan-shan kralı (Tuumlrkistanrsquoın en doğudaki boumllgesi)

Meng-suumlnrsquoe ubudiyete koştu ve (Tuumlrkistanrsquoın) otuz altı devleti ona tacircbi oldular ve

elccedililer ile baccedil yolladılar3rdquo Hunlarrsquola ilgili bu en eski tarihli bilgide tacircbi olan

devletlerin elccedilileriyle vergi goumlndermeleri devletler arasındaki bu geleneğin ccedilok daha

eskilere dayandığının bir delilini oluşturması accedilısından dikkate değerdir

1 Golden Tuumlrk Halkları s70 Akatirler 440 yılı başında Hun ve Roma yanlısı olarak iki kısma

ayrılan zayıf oumlrguumltlenmiş bir konfederasyon idiler 2 Ae s70

3 Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin s318

179

C Goumlktuumlrk-Avar Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Goumlktuumlrkler guumlccedillendikten sonra Avarlarrsquodan kız almak istemişlerdir

Avarlarrsquoın şefi A-na-kuei buna ccedilok kızmış ve hususi olarak Goumlktuumlrklerrsquoi azarlaması

iccedilin bir elccedilisini goumlndermiştir Bu amaccedilla Goumlktuumlrklerrsquoe gelen elccedili şoumlyle demiştir ldquo-

Siz bizim demircilik yapan adi koumllelerimizsiniz Boumlyle bir teklif yapmaya nasıl

cesaret edebiliyorsunuzrdquo 4 Bu soumlz uumlzerine asabileşen Bumin Kağan elccediliyi

oumllduumlrtmuumlştuumlr

DGoumlktuumlrk ndashUrsul Vadisi Yerlileri Elccedililik Muumlnacircsebetleri

VII-VIII yuumlzyıla ait Ursul kurganlarından birinde bulunan dip kısmında

Orhon Kitabesi yazısıyla yani Goumlktuumlrk yazısıyla yazılmış ldquoTuumlrk-şadının guumlmuumlş

hediyesirdquo5 ibaresi taşıyan guumlmuumlş kap -eğer bir savaş ganimeti olarak ele

geccedilmemişse- Gumileumlvrsquoun dediği gibi Ursul Vadisi yerlileri ile Tuumlrkler arasındaki

siyasicirc ilişkiye işaret etmektedir

EGoumlktuumlrk ndashTuumlrgiş Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kitabelerde dokuzuncu ayın yirmi yedisisi olarak kaydedilen 731 yılında

yapılmış olan Kuumllteginrsquoin cenaze toumlrenine Tuumlrgiş temsilcileri de iştirak etmişlerdir

Yazıtlar bu temsilcilerin isimlerini Nişancı Makaraccedil ve Nişancı Oğuz Bilge olarak

zikretmişlerdir 6

4 Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s125-127 ve132-133

5 Gumileumlv Avrasyarsquodan s120 LA Yevtuhova i GB Kiselev Otccedilet o rabotax Sayano-Altayskoy

arxeologiccedileskoy ekspeditsii1935 g 1941 s 113 6 Salman age s62

180

FGoumlktuumlrk ndashKırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri

731 yılında İlteresİlteriş Kağanrsquoın oğlu ve Bilge Kağanrsquoın kardeşi olan prens

Kuumll-tegin Koumll-tiginrsquoin yuğ merasimine katılanlar arasında Kırgız huumlkuumlmdarının

elccedilisi Tarduş- Inanccedilu-ccedilur da vardı 7

GUygur-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri

840 yılında kanlı Kırgız-Uygur savaşlarının ardından Kırgızlarrsquoın ldquoinalrdquo

unvanlı hanı Uygur hakanına tehdit ve uyarı babında bir mektup goumlndermiştir

Mektubunda ldquoSenin guumlnuumln doldu Ccedilok yakında altın ordanı alacağım ve atımı onun

oumlnuumlne bağlayıp tuğumu dikeceğimrdquo 8

H Uygur-Yağma Elccedililik Muumlnacircsebetleri

VBartoldrsquoun Gardizicircrsquonin eseri ldquoZeynrsquoul Ahbarrdquodan yaptığı alıntılarda

Yağma kabilesinin Tuumlrk hakanına elccedili goumlnderdiğinden bahsedilmiştir Tokuz-

guzların bir kolu olan Yağmalar kaccedilıp kendi kabilelerinden uzaklaşmış ve

Karluklarrsquoa gitmişler ama onlarla hiccedilbir zaman geccedilinememişlerdir Tuumlrk hakanı

onların Karluklarrsquola Kimaklar arasındaki topraklara yerleşmelerine izin vermiştir 9

Aralarında iccedil savaş ccedilıkınca bir kısmı Tuumlrk hakanının himayesine sığınmıştır Tuumlrk

hakanına bir elccedili goumlndererek ldquoSize hizmet etmeye geldik eğer izin verirseniz her

tarafa akınlar duumlzenleyeceğizrdquo10

demişler hakan da bu soumlzlerden hoşlanarak onların

isteklerini gerccedilekleştirmelerine muumlsaade etmiştir

7 Bartold Orta Asya s195

8 Ae s245

9 Ae s343

10 Ae

181

ISacoğulları-Ermeni Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Emevicircler doumlneminde fethedilerek merkez Dvin olmak uumlzere bir eyalet haline

getirilmiş olan Ermeniye Ermenilerrsquoin isyanına ve Bizans İmparatorluğursquona

yaklaşmalarına engel olmak amacıyla Tuumlrk valilerin kontroluumlnde olmak koşuluyla

iccedilişlerinde Ermeni asilzadelerinin eline bırakılmıştır Azerbaycanrsquoda huumlkuumlm suumlrmuumlş

bir Tuumlrk Hanedanı olan Sacoğullarırsquondan Muhammed el-Afşinrsquoin Azerbaycan

valiliğine tayin edildiği yıl (890)11 Ermeniye youmlnetimi Aşotrsquoun oğlu Sımbatrsquoın

idacircresine geccedilmiştir Sımbat 892 yılında halifeye elccedili goumlndererek krallığının

tanınmasını istemiştir Halife el-Mursquotemid Azerbaycan valisi Afşinrsquoe kendisinin

adına Sımbatrsquoa taccedil giydirmesini emretmiştir 12

Sımbat halife tarafından krallığının tanınmasının ardından vasalliğini istemek

uumlzere Bizans İmparatoru VI Leonrsquoa elccedililik heyeti goumlndermiştir Goumlruumlnuumlşte ticari

gerccedilekte Muumlsluumlmanlarrsquoa karşı siyasi bir anlaşma imzalamışlardır Bir tehdit unsuru

olarak goumlrduumlğuuml bu yakınlaşma karşısında Azerbaycan valisi ani bir baskın ihtimaline

karşı hazırlıklara girişmiştir Hazırlıklardan haberdar olan Sımbat harekete geccedilmiş

iki ordu Ermeniye ve Azerbaycan sınırında karşılaşmıştır Sımbat huumlcuma geccedilmeden

oumlnce barış teklifinde bulunduğu bir mektup goumlndermiştir Afşinrsquoin teklifi kabul

etmesi uumlzerine her ikisi de atları uumlzerinde birbirlerine yaklaşmış hediyeler vererek

ayrılmışlardır(893) 13

Halife tarafından kral tayin edilmesine rağmen İslacircm devletine vergi oumlduumlyor

olmaktan ve Dvinrsquoin emirlerce kontrol ediliyor olmasından rahatsızlık duyan

Sımbatrsquoın Muhammed el-Afşin ile aralarındaki anlaşmaya rağmen muumlcadeleleri son

bulmamıştır Bu muumlcadeleler esnasında Ermeniyersquonin oumlnemli merkezlerinden olan

Karsrsquoı kuşatan Afşin Sımbatrsquoın karısı gelini ve diğer oumlnemli şahsiyetleri rehin

11

Hakkı Dursun Yıldızldquo Azerbaycanrsquoda Huumlkuumlm Suumlrmuumlş Bir Tuumlrk Hacircnedacircnı Sacircc Oğulları rdquo TED

S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1978 s119 12

Ermeni tarihccedilisi Katolikos VI Hohannesrsquoin Afşinrsquoin halife adına taccedil ve hediyeler goumlnderdiği

bilgisini vermesine karşılık modern muumlelliflerden Saint Martinrsquoin kaynak goumlstermeksizin Afşinrsquoin

bizzat Erazgavork (Şirakavan)rsquoa giderek Sımbatrsquoa taccedil giydirdiğini kabul ettiği kaydedilmiştir Yıldız

İslam kaynaklarında ne bu konuda ne de bundan sonraki Afşin ve Ermeniler arasındaki olaylar

hakkında bilgi verilmediğini de eklemiştir Bkz Yıldız ay s119

182

almıştır Sımbatrsquoın kardeşi Sahakrsquoın karısı bir annenin goumlzyaşları ile oğlunu

kurtarabileceğini duumlşuumlnerek altın ve guumlmuumlşten hediyeler ve kalabalık erkacircnı ile

Afşinrsquoin yanına gitmiştir Girişiminin sonucunda başarılı da olmuştur14

JGazneli-Oğuz Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Nikephoros Bryenniosrsquoun Tuumlrklerrsquoin Malazgirt (1071) oumlncesi tarihi hakkında

verdiği bilgide Bizans İmparatoru Basileios doumlneminde yaşamış olan Gazneli

Mahmut Hintliler ve İranlılarrsquola savaşları sırasında işler yolunda gitmeyince Hunlar

diye bahsedilen aslında Oğuzlarrsquoın Hanırsquona kendilerine muumlttefik olmaları iccedilin

kıymetli armağanlarla elccedililerini yollamıştır Oğuzlar teklifi kabul etmişler ve elccedililerle

birlikte başında Tuğrul Beyrsquoin15

bulunduğu uumlccedil bin kişilik uumlcretli asker

goumlndermişlerdir Yolculukları esnasında Araxegraves Irmağı16

uumlzerindeki her iki başında

birer burccedil bulunan bir koumlpruumlden geccedilerek Pers uumllkesine varmışlardır17

K Selccediluklu-Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Alp Arslan Semerkand Hanı Şemsursquol-muumllk (Nasr b Ahmed) kendisine

boyun eğmediği iccedilin Maverauumlnnehrrsquoe sefer duumlzenleme hazırlığına girmiş ve bir

yandan da hanrsquoa bir elccedili goumlndermiştir Nizacircmuumlrsquol-muumllk de olan bitenden haberdar

olabilmek iccedilin elccedilinin yanında Danişmend Eşterrsquoi de goumlndermiştir Vazifesini yerine

getiren elccedili Hanrsquoın elccedilisi ile geri doumlnmuumlştuumlr Elccedililer sultanın nezdine geldiklerinde

satranccedil oynamakta olan vezir yendiği rakibinin yuumlzuumlğuumlnuuml almış ve sağ elinin yuumlzuumlk

parmağına takmıştır Bu sırada kendisine gelen Semerkand elccedilisini kabul etmiştir

Elccedilinin konuşması sırasında vezirin parmağında doumlnduumlrduumlğuuml yuumlzuumlk dikkatini

ccedilekmiştir Hanrsquoının yanına vardığında Selccediluklularrsquoın durumları hakkında sorulan

13

Ay s120 14

Ay s122-126 15

Bizans kaynaklarında Tangrolipegravekas diye zikredilmiştir Bkz Bryennios age s 40 16

Sir Derya ya da diğer adıyla Seyhun Irmağırsquodır Bkz Bryennios ae s 40 17

Ae s 39-40

183

soruya memleketin hiccedilbir eksiğinin olmadığının ama vezirinin bir kusuru olduğunu

soumlyleyerek cevap vermiştir Elccedili vezirin hareketinden Rafızi olduğunu ccedilıkarmıştır 18

L Avar-Kutrigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kutrigurlar VI yuumlzyılın ikinci yarısında Utigurlarrsquoa karşı Avarlarrsquola ittifak

yapmışlardır Mİ Artamonovrsquoun belirttiğine goumlre bu ittifakın sonucunda Avarlar

ldquohellipKuzey Kafkasya steplerinden kıvrılarak daha batıya Kutrigurlarrsquoın kendilerini

davet edip sevinccedille karşıladıkları Karadeniz civarındaki bozkırlara geldilerrdquo 19

Her

ne kadar bahsedilmese de bu davetin bir elccedilisiz karşılamanın da merasimsiz

yapıldığı duumlşuumlnuumllemez

MBulgar-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri

630 yılında Don Kuban ve Dinyeper Nehirleri boyunca uzanan Buumlyuumlk

Bulgaristan Devleti kurulmuştur ldquoEn buumlyuumlk liderleri Bulgar Onoghundur Klanına

mensup Batı Tuumlrklerirsquonin Dulo Klanından gelen Kubrat Hanrsquodı 20rdquo Buumlyuumlk

Bulgaristan Devleti Kubratrsquoın huumlkuumlmdarlığı suumlresince Harezm ve Sogdiana ile ticaricirc

ve diplomatik muumlnacircsebetlerde bulunmuştur

NBaşkurt-Abbasicirc Elccedililik Muumlnacircsebetleri

922 yılında Arap elccedilisi Ahmet İbn Fadlan elccedililik heyeti İdil Bulgarlarırsquonı

ziyaret ettiği sırada Başkurtlarrsquoın yaşadıkları yerlere de uğramış onlarla da

tanışmıştır Eserinde Başkurtlarrsquoın inanccedilları ile ilgili bilgi vermiştir 21

18

Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s157-159 19

Artamonov age s148 20

Brook age s42 21

Guumllnur Huseyinova ldquoBaşkurt Folklorunda Kız-Kuş Motifirdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar

İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s198-199 Saadettin Goumlmeccedil ldquoBaşkurtların Tarihi Başkurt Destanları

184

II YABANCI DEVLETLERİN TUumlRK KABİLELERİ İLE OLAN

ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ

A Ccedilin-Hoten Prensliği Elccedililik Muumlnacircsebetleri

345 yılında Chrsquoin hanedanı III yuumlzyılda uumlzerlerindeki huumlkuumlmranlığını

kaybettiği prenslikleri geri almak uumlzere harekete geccedilmiş ve seddin dışında kalan

Kao-chrsquoang-Kuumln22

adıyla anılan Edzin-goumll Nehrirsquonin aşağı akımlarıyla Turfan

Ccedilukurursquonu geri almayı başarmıştır Bundan oumlnce boumllgedeki bazı prenslikler

birleşerek Su-le (Kaşgar) Prensliğirsquone dahil olmuşlardır ldquoHoten ise guumlccedillenerek Ccedilinrsquoe

sırtını dayamaya devam eden tek devlet olarak kaldı Ancak bu bağımlılık politik

değil sadece Hotenrsquo den Ccedilinrsquoe duumlzenli olarak goumlnderilen elccedililerin temsil ettiği

kuumlltuumlrel bir yakınlaşma idirdquo 23

Bunun nedenini ipek uumlretiminin V yuumlzyılda

Soğdianarsquoya ulaşmadan oumlnce Hotenrsquo de yapılıyor olmasına bağlayabiliriz 24

BCcedilin-Sirtarduş Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Ccedilinliler politikaları gereği kabile temsilcilerini de bir devlet temsilcisi gibi

ağırlamayı ihmal etmemişlerdir Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin yıkılışından kısa bir suumlre

oumlnce 627rsquode Sirtarduşlar isyan edince Doğu Goumlktuumlrklerinin son kağanı Hie-li Kağan

bu isyanı bastırma goumlrevini Tou-lirsquoye vermiştir 628 yılının Aralık ayında25

Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı kuzey kavimlerinin ccediloğu isyan ederek Hsieh-yen-trsquoo (Sir

Tarduş)rsquoların himayesine girmişlerdir Bu zayıf durumu sezen Ccedilin İmparatorluğu

Sirtarduşlarrsquoa yaklaşmış ve bu Tuumlrk kabilesinin temsilcileri Ccedilinrsquode ccedilok iyi kabul

ve Bunların Uumlzerine Kısa Bir Değerlendirmerdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay

2008 s210 22

Gumileumlv Avrasyarsquodan s201 Biccedilurin N Ya (Yakinf) Sobraniye II249 III19 23

Ae s201 24

Detaylı bilgi iccedilin bkz ae s202 25

Bu olay TCTCrsquodan bu tarihle verilmekle birlikte TFYKrsquodan 629 yılının Ağustos ayı olayı olarak

verilmiştir Karş Chang age s55 ile s56

185

goumlrmuumlşlerdir26

Hsieh-yen-trsquoo Kağanı İ-shih-porsquonun torunu İ-nan Kağan olarak

seccedililince Ccedilin İmparatoru Trsquoai-tsung da Yu-chi chiang-chuumln (her yerde taarruza

geccedilen orduya kumanda eden general) unvanlı Chrsquoiao Shih-wangrsquoı gizlice İ-nanrsquoa

goumlndermiştir Elccedili İ-nanrsquoa Checircn-chu pi-chrsquoieh Kagan (Ccedilencu Bilge Kagan)[Şanyuuml

Bilge Kağan] unvanı ve bu unvanı sembolize eden renkli tuumlylerden yapılmış bir

bayrak ve bir davul vermiştir Bu durumdan memnuniyet duyan İ-nan da Ccedilinrsquoe

hediyelerini sunmak uumlzere elccedili olarak kendi kardeşi Trsquoung Teginrsquoi goumlndermiştir

İmparator İ-nanrsquoa bir kılıccedil ve kırbaccedil hediye ederek şu soumlzleri soumlylemiştir ldquoSiz

memleketinizde buumlyuumlk succedillu olanları bu kılıccedilla kuumlccediluumlk succedillu olanları ise bu kırbaccedilla

cezalandırabilirsinizrdquo 27

BOumlgelrsquoin ldquoSui-shurdquodan28

Toumlles boylarından Sir Tarduşlarrsquola29

Ccedilin

imparatorluğu arasındaki elccedililik muumlnasebetleri hakkında verdiği bilgi şoumlyledir ldquo Ta-

yeh saltanat devresinin uumlccediluumlncuuml senesinde (MS608) Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek memleket

uumlruumlnlerinden haraccedillar verdiler Bundan itibaren haracı hiccedil kesmedilerrdquo 30

628 yılında Yabgunun oumlluumlmuuml ile Batı Goumlktuumlrklerirsquonde ortaya ccedilıkan karışıklık

esnasında Tarduşlarrsquodan İnan kendi boyundan yetmiş binden fazla ccediladır ile Ccedilin

hacirckimiyetine girmiştir Goumlktuumlrklerrsquoe taarruz ettiği sırada Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı diğer

boylar da isyan etmiş İnanrsquoın geri doumlnmesini ve istemişlerdir Fakat buna cesaret

edemeyen İnan İmparator Trsquoai-tsungrsquoun ldquoSeyyar Taarruz Generalirdquo Chiao Shih-

wang aracılığıyla goumlnderdiği fermanını huumlrmetle kabul ederek Checircn-chu31

Pi-chia

26

Salman age s 5 27

Chang age s5556 28

Sui Suumllalesi devri vakayinamesidir 29

Hui-horsquolar (Uygurlar)rsquoın ataları Hsiung-nursquoların neslinden olup sonraki Weirsquoler doumlneminde Toumlles

oymağı olarak isimlendirilmişlerdir Bkz Oumlgel ldquoUygur Devletinin s331 Toumllesler belirli bir Uygur

oymağını temsil etmezler Goumlktuumlrklerrsquoe tacircbi muumlşterek reisleri olmayan konar-goumlccediler boydan oluşurlar

Bunların iccediline Sir Tarduşlar da dahildir 605 yılında Batı Goumlktuumlrk Kağanı Chrsquou-lorsquonun buumltuumln Toumlles

boylarını ağır vergiye bağlaması ve bundan dolayı Sir Tarduşlarrsquoın bir harekette bulunacaklarından

şuumlphe duyarak onların reislerinden birkaccedil yuumlz kişiyi idam ettirmesi uumlzerine Tarduşlar isyan

ccedilıkarmışlardır İccedillerinden Mo-ho (Baga) Kagan olarak iktidara getirmişler ve bir devlet olarak boy

goumlstermeye başladıkları doumlnemde Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermişlerdir 30

Oumlgel agm s333 Sui-shu Toumlles bahsi 84 2538 c 31

Budist menşeili bir Ccedilin tabiridir Bkz Oumlgel ay s337 dp17

186

(Bilge) Kagan olmuştur Kendisine hediye olarak tuğ ve davul verilmiştir İnan da

memleketinin mahsullerinden sunmuştur 32

629 yılında İnan Toumlleslerrsquoin idaresini kuumlccediluumlk kardeşine bırakarak Ccedilin sarayını

ziyaret ettiğinde imparator bir kılıccedil ve kırbaccedil hediye ederek ldquooymaklarınızda buumlyuumlk

kusur işleyenleri bu kırbaccedilla kırbaccedillayınızrdquodemiştir 33

CCcedilin-Yuumleh Chrsquoi Elccedililik Muumlnacircsebetleri

İmparator Wu başa geccediltikten sonra Hunlarrsquoa karşı kendisini destekleyecek bir

muumlttefik bulmak amacıyla Batı boumllgelerinin (Tuumlrkistanrsquoın) krallıklarına giden ilk Ccedilin

elccedili ve seyyahı Chang Chienrsquoi Yuumleh Chrsquoilere goumlndermiştir (MOuml 140) Boumlylece Ccedilin

batı politikasını ilk kez uygulamaya koymuştur Chang Chienrsquoin bu diplomatik

goumlrevi başarısız olmuş fakat sunduğu raporundaki bilgiler Ccedilinrsquoin batıya accedilılmasını

hızlandırmıştır34

Ccedilinlilerrsquoin Tuumlrkistan halklarıyla ilişkileri MS II yuumlzyılın

ortalarına yani onlar tarihten ccedilekilinceye kadar tam uumlccedil yuumlzyıl boyunca kesintisiz

devam etmiştir35

Ccedilinliler MOuml II yuumlzyılda Hunlarrsquoa karşı muumlttefik aramak amacıyla

batı uumllkelerine elccedili goumlnderdiklerinde Yedisursquonun varlığını oumlğrenebilmişlerdir

DCcedilin-Wu sunUsun Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Chang Chienrsquoin ikinci elccedililiği Wu SunlarrsquoaUsunlarrsquoa olmuştur Nan-shan

Dağları ile Bulunggir Nehri arasında goumlccedilebe halde yaşayan Usunlar36

Hunlar

tarafından itaat altına alınmışlardır Chien yanında goumltuumlrduumlğuuml on binlerce baş sığır

32

Ay s336-337 33

Oumlgel agm s337 34

Ayşe Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan İlişkilerinin Başlangıcı Hakkında Bazı Bilgilerrdquo Belleten LIV

S211Ankara TTK Aralık1990 s914-915 Bekin agm s3 35

Bartold Orta Asya s 47 36

Usun adı Kırgızlarla ilişkilendirilmektedir Detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold ae s 92 ve 239

187

koyun altın ve ipekli eşyalar 37

yanında hanedandan bir prensesle evliliği

oumlnermiştir Karşılığında (MOuml 105) civarında Hunlarrsquoa saldırıya geccedilerek onların

nuumlfuz ve guumlccedillerini kırmalarını istemiştir Ancak devletin iccedilindeki bazı iccedil

meselelerden oumltuumlruuml Wu Sun kralı bu yakınlaşma teklifini geri ccedilevirmiştir38

Fakat

Chien ile birlikte Ccedilinrsquoe giden Usun elccedilisinin doumlnuumlşuumlnde Ccedilinrsquoin ihtişamı ve guumlcuuml

hakkında huumlkuumlmdarına verdiği bilgi Ccedilinrsquoin Usunlar nezdindeki itibarını

yuumlkseltmiştir Ayrıca Chang Chrsquoienrsquoden sonraki Ccedilin elccedilileri Batı Boumllgesirsquone Doğu

Tuumlrkistan ve Fergana uumlzerinden gitmeye başladığından Usunlar coumlmert hediyelerle

goumlnderilen elccedililerden mahrum kalmışlardır Kun-mo unvanlı Usun huumlkuumlmdarı Lei-

chrsquoe-yao-mi Ccedilinrsquoe anlaşma hediyesi olarak bin atla yeni bir elccedili goumlndermiştir

Kendisine de Ccedilinli bir prenses talep etmiştir Arzusu yerine getirilmiş fakat bir suumlre

sonra yaşlı Usun huumlkuumlmdarı prensesten oumlluumlmuumlnden sonra bozkır acircdetlerine goumlre

halefi olan torunu ile evlenmesini istemiştir Zaten bozkır hayatına alışamayan

prenses bunu kabul etmek istemese de Ccedilin youmlnetiminin gelenekler ne ise ona uyması

youmlnuumlndeki talimatı uumlzerine boyun eğmek zorunda kalmış ve Wung-chuuml-mi ile

evlenmiştir Fakat MOuml60rsquota o da oumlluumlnce Kuang-wang unvanlı Ni-mi ile evlenmiştir

Bu eşi ile anlaşamayan Ccedilinli prenses bir Ccedilin elccedilisi Ccediligu şehrine geldiğinde bu

heyetle anlaşarak huumlkuumlmdarın oumllduumlruumlleceği bir şoumllen planlamıştır Ni-mi suikastten

yaralanarak kurtulmuş bunu oumlğrenen huumlkuumlmdarın oğlu Hsi-song-seu ordusuyla

Ccediligursquoyu kuşatmıştır Ccedilin youmlnetimi elccedililerinin hatasını oumlrtmek iccedilin onları alelacele

geri ccedilağırıp infaz ettirmiştir Huumlkuumlmdara da hediyeler ve yaralarının tedavisi iccedilin bir

tabip goumlndermiştir39

Bu olay elccedililerin yetki ve sınırlarını izah edebilmek adına

oumlnemli bir numunedir

Bu arada Chang Chien ccedilevredeki kuumlccediluumlk devletlere elccedili olarak goumlnderdiği

yardımcıları ile Fergana Sogdiana Baktria Pers Hindistan Hotan gibi devletlerle

iletişimi sağlamıştır 40

37

Onat agm s917 38

Ay s916 dp 10 F Hith ldquoThe story of the Chang Kien Chinarsquos Pioneer in Western Asiardquo

Journal of the American Oriental Society vol37 1917 s101-102 39

Bartold Orta Asya s 87-90 40

Onat agm s916 dp11

188

IV yuumlzyılın sonlarından VI yuumlzyılın ortalarına kadar Orta Asyarsquonın lideri

durumunda olan Tungus halkından olduğu soumlylenen Ju-Janlar saldırılarıyla Usunları

Yedisursquodan Tanrı Dağlarırsquona goumlccedil etmek zorunda bırakmışlardır Bu doumlnemde (425

yılı) aralarında Usun huumlkuumlmdarının da bulunduğu bazı batı ucu huumlkuumlmdarları o

sıralar Siyenpi hanedanı Yuan Wei veya Pei Weirsquoin huumlkuumlm suumlrduumlğuuml Kuzey Ccedilinrsquoe

elccedililer goumlndermişlerdir Boumlylece II yuumlzyılın ortalarından V yuumlzyıla kadar Ccedilin

kaynaklarında kesintiye uğrayan batı ucuyla ilişkiler yeniden canlanmıştır 436

yılında da Ccedilinrsquoden Usunlarrsquoa bir elccedili gelmiş bundan sonra Usunlar her yıl bazı

hediyelerle birlikte Ccedilinrsquoe elccedililer goumlndermişlerdir Bu tarihten sonra kaynaklarda

bağımsız bir halk olarak rastlanmayan Usun adının tart Kırgız-Kazak ordasının

adında ldquoUumlysuumlnrdquo olarak muhafaza edildiği kaydedilmiştir 41

Goumlktuumlrkler zamanında (726) Ccedilinrsquoe giden bir Arslan isimli Buhara elccedilisinden

bahsedilmektedir Tuumlrklerrsquoin Batı Tuumlrkistanrsquoı ele geccedilirdikleri bu doumlnemde Buhararsquoda

yaşayan yerli halk arasında Arslan adının goumlruumllmemesi sebebiyle bu elccedilinin oraya

daha oumlnce tayin edilmiş olan bir Tuumlrk prensi olmasına ihtimal verilir 42

ECcedilin-Fergana Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Chang-chrsquoienrsquoden Fergana atları hakkında bilgi alan Ccedilin İmparatoru altından

yapılmış bir at heykeli goumlndererek Ferganarsquonın ldquokan terleyen atlarrdquo diye tasvir

edilen cins atlarından istemiştir Fergana huumlkuumlmdarı bunu reddettiği gibi elccediliyi de

oumllduumlrtmuumlştuumlr43

Bunun uumlzerine savaş accedilan Ccedilin İmparatoru Fergana huumlkuumlmdarını

oumllduumlrtmuumlş ve Han hanedanlığı ile iyi ilişkiler kurabilecek bir asilzadeyi tahta

ccedilıkarmıştır44 Ccedilin ordusu geri ccedilekilirken binlerce atı yanlarında goumltuumlrmuumlşlerdir

Fergana Ccedilinrsquoin eline geccediltikten sonra imparator buranın batısındaki uumllkelere 10rsquodan

41

Detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold age s92 42Tuumlrkler Batı Tuumlrkistanrsquoı ele geccedilirdikten sonra şehirlilere serbestlik tanımışlar Buhara ve

Semerkandrsquodaki yerli prenslere dokunmamışlardır Bkz Oumlgel Duumlnden Buguumlne s150 43

Han suumllalesi elccedilisinin Fergana huumlkuumlmdarını azarladığı iccedilin oumllduumlruumllduumlğuuml belirtilmiştir BkzLi age

s58144-148 44

Ae s20 HS Batı Uumllkeleri s 3895

189

fazla elccedililik heyeti goumlndermiştir 45 Ccedilinrsquoin Ferganarsquoya saldırmasından korkan diğer

batı uumllkeleri elccedililerini goumlndererek hediyeler sunmuşlardır 46

FCcedilin- Uygur Karluk Basmıl Boyları Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kuumlccediluumlk yaşta tahta geccedilen Bilge Kutlug Kağanrsquoın annesi ve Tonyukukrsquoun kızı

olan Po-fu Hatun Sağ ve Sol Şadları olan amcalarının guumlccedillenip oğlunun tahtını ele

geccedilirmelerinden korktuğu iccedilin onları ortadan kaldırmaya ccedilalışınca taht

muumlcadelesiyaşanmıştır Bu durumu fırsat bilen Ccedilin İmparatoru Sun Lao-nu adlı

elccedilisini Goumlktuumlrklerrsquoden ayrılıp kendisine bağlanmaları teklifiyle Uygur Karluk ve

Basmıl gibi Tuumlrk boylarına goumlndermiştir Ayaklanan bu boylar aralarında anlaşarak

Basmıl reisi Chie-tie-i-shihrsquoi tahta ccedilıkarmışlar Uygurlar ve Karluklar da Sağ ve Sol

yabguluklarını paylaşmışlardır Sonra da bu uumlccedil boyun reisi birlikte Ccedilinrsquoe elccedili

goumlndermişlerdir 47

Bir suumlre sonra (744)48

araları accedilılan bu Tuumlrk boylarından Karluklar ve

Uygurlarrsquoın Basmıl reisini oumllduumlrmelerinin ardından Uygur reisi Ku-li Pei-lo kendini

Kutlug Bilge Kuumll Kagan ilan etmiştir Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek Uygur Devletirsquonin

kurulduğundan haberdar etmiştir 49

GCcedilin- Hoccedilo Devleti Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Ccedilinli rahip Huumlen-Ccedilangrsquoın seyahati sırasında uğradığı Hoccedilo (Kara-Hoca) ve

Kumul şehirleri Uygurlarrsquola meskucircndu Hoccedilo huumlkuumlmdarı hatunu ve maiyeti rahibi

uyumadan beklemişler kendisini iki katlı bir evin uumlst katında hadımağaları

bekccedililiğinde dinlenmeye bırakmışlardır Huumlkuumlmdar ve hatunu guumlnduumlz gelerek evin

45

Ae s20 ve 151 SCTa-yuumlan s3179 46

Ae s42 47

Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu s26-27 ve 40 48

Ay s35 (Belgeler HTS 215Bs6055)

190

alt katında rahibin uyanmasını beklemişler ve sonra da sarayın konferans salonuna

almışlardır Rahibin dini konudaki konferansı merasimle dinlenmiştir Tahtında

oturan huumlkuumlmdarın sağında hatunu ve diğer eşraf da kendilerine ayrılan yerlerde

hazır bulunmuşlardır50

Buradaki saraylarda misafir edildikten sonra yoluna devam

ederken Hoccedilo huumlkuumlmdarı ona yuumlz okka altın guumlmuumlş para beş yuumlz parccedila atlas ve ipek

yanında metbucircsu olan Batı Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarı Tung Yabgursquoya verilmek uumlzere otuz

sekiz at ve yirmi doumlrt hademe ile birlikte Hun-sia ismindeki yuumlksek ruumltbeli

memurlarından ibaret buumlyuumlk bir maiyet ve yine hakandan rahibe huumlrmet

goumlsterilmesini rica eden mektup verilmiştir Ayrıca rahibin Hindistanrsquoa geccedileceği

yerlerdeki yirmi doumlrt Tuumlrk uumllkesi huumlkuumlmdarına oumlzellikle de Tung Yabgursquonun oğlu

olan Toharistan Yabgusu Tarduş Şadrsquoa51

verilmek uumlzere de geniş ve uzun ipek

kumaşlar uumlzerine yazılmış mektuplar verilmiştir Rahip buralarda huumlkuumlmete ait posta

atlarıyla goumltuumlruumllmuumlştuumlr 52

Burada bir tacircbinin metbucircsu olan uumllke huumlkuumlmdarına ve

diğer Tuumlrk soylu huumlkuumlmdarlara rahibin refakatinde goumlnderdiği elccedililik heyeti

aracılığıyla bir nevi itimatnacircme sunduğu goumlruumllmektedir Tuumlrk Devletlerirsquonde tacircbi-

metbucirc iletişiminde de elccedililerin goumlrevlendirilmesi soumlz konusu idi Ayrıca elccedililerin

posta teşkilacirctının imkacircnlarından faydalanabildikleri anlaşılmaktadır Belirli

mesafelerle oluşturulan posta noktalarında at değiştiriyor ve diğer ihtiyaccedillarını

karşılayabiliyorlardı

HBizans-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Hunlarrsquola baş edemeyeceğini bilen Bizans İmparatorluğu tabiri caizse kaleyi

iccedilten yıkma politikasına youmlnelmiştir Hunlarrsquoa bağlı kabilelerden biri olan

Akatirlerrsquoi53

kendisine muhatap seccedilip elccedilisini goumlz boyayıcı hediyelerle donanımlı

49

Ay s29 50

Togan ldquoPeygamberin s25-27 51

Tarduş Şad Hoccedilo huumlkuumlmdarının kardeşi ile evlenmiş fakat prenses kısa bir suumlre sonra oumllmuumlştuumlr

Kardeşinin oumlluumlmuumlnden habersiz olan Hoccedilo huumlkuumlmdarı on ada bir mektup goumlndermiştir Bkz ay

s44 52

Ay s23-24 ve 27 53

Doğu Avruparsquoya yerleşen ve kabileler konfederasyonu (birccedilok kabile ve boy şefine sahip) duumlzeni ile

Hun kabileleri iccedilinde en dikkat ccedilekenidir Bkz Artamonov age s78

191

olarak onlara goumlndermiştir Ancak elccedilinin beceriksizliği nedeniyle planı suya

duumlşmuumlştuumlr

ldquohellip Hunlara [Hunlarrsquoa] karşı Akatirlerrsquoin Bizans yanında yer almalarını sağlamak

isteyen İmparator II Theodosius (408-450) onlara bir elccedili goumlndermiş fakat elccedili Akatir

şefleri arasındaki hiyerarşiyi bilmediğinden hediyeleri mevcut duumlzene goumlre dağıtmamıştı

Reislerin en buumlyuumlğuuml olan Kuridah hediye dağıtımı sırasında ikinci kişi durumuna

duumlşuumlruumlluumlnce oumlfkelenerek hazırlanan ihaneti Attilarsquoya ihbar etti Attila aldığı bu ihbar

uumlzerine oumlylesine endişeye kapıldı ki hemen Bizans sınırlarında bekleyen buumlyuumlk ordusunu

Akatirler uumlzerine sevketti İhanet eden Akatir reislerinden bazıları katledilmiş diğerleri ise

itaat arzetmek zorunda bırakılmışlardı Her ne kadar Kuridah hayatta kalmayı başarmış ve

kabilelerinin başında kalmışsa da Attila 448rsquode Akatirlerrsquoin ve diğer Karadeniz civarı

kabilelerinin başına buumlyuumlk oğlu Ellakrsquoı getirdirdquo 54

IBizans-Saragur Ugor ve Onogur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Asyarsquodaki yurtlarından Sabirler tarafından suumlruumllen Oğur Onoğur ve Sarı

Oğur kabileleri 463 yılında Bizansrsquoa elccedili goumlndermişlerdir55

ldquo463rsquode Saragur Urog ve Onnogurlarrsquodan 56

Romeilere [Bizansrsquoa] gelen elccedili daha

oumlnce Sabırlar (Savirler) 57

tarafından kovuldukları ndashki Sabırlar da Okyanus sahillerinde

oturan bir halktan kaccedilarak gelen Avarlar tarafından kovulacaklardı- vatanlarını

terkettiklerini Akassirler (Akatirler)rsquoi yendiklerini ve onların yerine imparatorluğun

muumlttefiki olmak istediklerini bildirdirdquo58

54

Ae s78 55

Karatay ldquoDoğu Avrupa s20 Golden Tuumlrk Halkları s74 56

Saragur Urog ve Onnogurlar eski Bulgarların ataları olan Ugorlardır Bkz Gumileumlv Hazar

Ccedilevresinde s187 57

Sabırlar ya da Savirler Sibirya taygaları kenarında yaşayan Samoyed grubuna ait bir halktır Bkz

Gumileumlv age s187 58

Ae

192

463 yılında Romalılarrsquoa Saragur Ugor ve Onogurlarrsquodan bir elccedili gelerek vaktiyle

Savirler tarafından suumlruumllduumlkleri uumllkelerini terkettiklerini bildirdi Bu sonuncular da vaktiyle

Okyanus sahillerinde yaşayan bir halktan kaccedilan Avarlar tarafından itilmişlerdi Aynı elccedili

Saragurlarrsquoınhellipimparatorluğun dostacircne ilişkiler kurduğu Akatirlerrsquoi itaat altına aldığını da

accedilıklayarak onların şimdi de Akatirlerle birlikte imparatorun muumlttefiki olmak istediklerini

belirtti Elccedililik heyetinde bulunanlar değerli hediyelerle taltif edilerek uumllkelerine geri

goumlnderildilerrdquo 59

JBizans-Utigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

ldquoİstanbulrsquodaki Bizans imparatoruna elccedili goumlnderen guruplar [gruplar] Trsquoieh-

lecircrsquolerin batı kolu oldukları tahmin edilen Şarağur Oğur ve Onoğur boyları veya boy

birlikleri idihelliprdquo Bu durum P Goldenrsquoın ldquoTuumlrk Halkları Tarihine Girişrdquo inde şoumlyle

izah edilmiştir

ldquoΣαράγονροι rsquoΩγούροι (metinde Οΰρωγοι) ve Ονόγονροι temsilcileri kendilerini

yeni bir siyasi ccedilevreye youmlneltme isteğiyle Bizansrsquoa geldiler Bunlar kendilerinin

yurtlarından (Avarlar) tarafından suumlruumllen (Sabirler) tarafından oturdukları yerden atıldıklarını

accedilıklamışlardır Avarlar Okyanus kıyılarından gelen halklar tarafından goumlccedile zorlanmıştı

Onlar ise denizdeki sisler ve insan yiyen Anka kuşlarından kaccedilmışlardıhelliprdquo 60

550rsquoli yılların sonlarında Bizans İmparatoru Justinianos Karadeniz

boylarında yaşayan Bulgarlarrsquoın kolu Kuturgurlar (Tokuzoğuzlar) rsquoın Trakyarsquoya

saldırmalarından korkarak Kubanrsquoda yaşayan onların akrabaları Uturgurlarrsquoı

kışkırtmak maksadıyla kıymetli hediyelerle elccedili goumlndermiştir Oumlyle ki bu iki akraba

kabileyi neredeyse birbirlerini yok etmenin eşiğine getirmiştir61

Justinianos Sandilkhrsquoe goumlnderdiği elccedilileri aracılığıyla Kutrigurlarrsquoı ortadan

kaldırırsa imparatorluğun Zaberganrsquoa oumldediği yıllık vergiyi kendisine verme

59

Artamonov age s86 60

Golden Tuumlrk Halkları s74 61

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s52-53

193

vaadinde bulunmuştur Sandilkh Roma ile iyi ilişkilerini bozmak istemese de

akrabalarını tamamen ortadan kaldırmalarının uygunsuz olduğunu ancak onları

atlarını ellerinden alarak cezalandıracaklarını boumlylece binekleri olmadığı iccedilin Roma

topraklarını talan edemeyeceklerini belirtmiştir 62 Boumlylece İmparator Justinianos

Ut(r)igurlarrsquoı akrabaları Kutrigurlarrsquoa karşı saldırmaya ikna etmiştir

Bizans 551 yılında diplomatik girişim ve ruumlşvet ile Gotlar vasıtasıyla iyi

ilişkiler tesis ettiği Sandilkh 63

youmlnetimindeki komşusu Utigurlarrsquoı kendisi iccedilin

tehlike arz eden o sıralar Hunlar ve Bolgarlar adıyla bilinen Karadeniz Hunlarırsquonın

lideri durumundaki Zabergan 64

youmlnetimindeki Kutrigurlarrsquoa karşı kışkırtmıştır

Suumlrekli Bizans şehirlerini yağmalayan Kutrigurlarrsquoın ele geccedilirdikleri ganimetleri

Utigurlarrsquola paylaşmak niyetinde olmadıkları fikrine hediye adı altındaki haraccedil ve

vaatlerle takviyede bulunmuştur 65

Sonunda Bizans amacına ulaşmış Utigurlar

Kutrigurlarrsquoı kılıccediltan geccedilirmişlerdir Kurtulabilen ccedilok azı ise imparatorluk sınırlarını

diğer barbarların saldırılarına karşı korumak şartıyla Trakyarsquoya yerleşmişlerdir

Utigurlarrsquoın kurnaz askericirc işlerde huumlnerli guumlcuuml ve cesaretiyle uumlnluuml kumandanı

Sandilh Kutrigurlarrsquoa Trakyarsquoda toprak verildiği haberini alınca ccedilok oumlfkelenmiştir

Utigurlar okuma yazma bilmedikleri iccedilin Sandilh Bizansrsquoa soumlzluuml bir mesaj

goumlndermiştir 66 Mesajı getiren elccedilinin imparatora sitemi şu soumlzlerle ifade edilmiştir

ldquoBizler ccediloumlluumlmsuuml uumllkemizde ccedilok koumltuuml şartlar altında ve sefalet iccedilinde yaşıyoruz -dedi

elccedililik heyetindekiler- Ama bu Kutrigurlarrsquoa ekmek yeme imkanı sağlanıyor ccedilatlayıncaya

kadar şarap iccedilme ve her tuumlr baharatı tatma imkanları var Tabi ki banyolarda yıkanabiliyorlar

Bu melrsquounlar altın ziynetler takıyorlar Rengacircrenk ve altınla suumlsluuml narin elbiseleri de var

Daha kısa suumlre oumlncesine kadar binlerce Romalıyı esir ve koumlle ederek uumllkelerine goumltuumlrenler bu

Kutrigurlarrsquodıhelliprdquo 67

62

Mangaltepe age s39 63

Ae s38 64

Ae 65

Karatay ldquoDoğu Avrupa s25 Geacuteza Feheacuter Bulgar Tuumlrkleri Tarihi Ankara 1984 s29 Istvan

Zimonyi ldquoBulgarlar ve Oğurlarrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s609-610 66

Artamonov age s129 Prikopius Voyna s gtami s 436 67

Artamonov ae s128-130 Prikopius ae s 437-438

194

Bir suumlre sonra Kutrigurlar tekrar imparatorluk topraklarına akında bulununca

Justinian Sandilkhrsquoi tekrar ccedilağırmış bunun uumlzerine Utrigurlar Kutrigurlarrsquoın kendi

halklarından daha iyi muamele goumlrduumlklerini duumlşuumlnerek Bizansrsquoın oyununa gelmişler

ve iki halk birbirini kırıp geccedilirmişlerdir 68

Prokopius tarafından Utigur elccedilisinin ağzından ccedilıktığı belirtilen bu soumlzler

yazılarak Bizans diplomatik belgeleri arasında yerini almıştır 69

Bu bilgi

araştırmamızın oumlnemli bir noktasına temas etmektedir Demek ki gelen elccedilinin

iletisi yazılı olmadığında karşı tarafın şifahi bilgilerini ve isteklerini kalıcı hacircle

getirmek uumlzere tercuumlmanlar ve saray kacirctipleri devreye girmekte hatta elccedili kabul

heyetinde hazır bulunmaktaydılar

Utigur elccedilisi Bizans İmparatoru tarafından zengin hediyelerle taltif edilerek

goumlnderilmiş ve boumlylece Utigurlar yatıştırılmıştır 70

Her ikisi de Tuumlrk kabilesi olan Kutrigurlar Azak Denizirsquonin batısında

Utigurlar ise doğusunda yaşamakta idiler Prokopious Agathias ve Menandros

tarafından Hun olarak tanımlanan bu kabilelerden Kutrigurlar Tuna Nehrirsquoni geccedilerek

Bizans topraklarına girerek İstanbulrsquoa iki mil mesafede kamp kurunca imparator

kutsal hazinenin yağmalanacağı endişesine kapılmıştır 71

68

Golden age s80 69

Ae s130 70

Ae 71

Mangaltepe age s38 WC Taylor The History of the Owerthrow of the Roman Empire

London yy 1836 s 128

195

K Abbasicirc-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Soğd huumlkuumlmdarı Gucircrek Halife Oumlmer IIrsquoin dindarlığından yararlanarak

başkentini yeniden geri alabilmenin planlarını yaparken Halife Soğdiyana

huumlkuumlmdarlarını İslacircmrsquoa davet etmek uumlzere elccedililerini goumlndermiştir Zaten boumlyle bir

hesap iccedilinde olan Gucircrek de soumlzde bağlılığını accedilıklayarak Oumlmerrsquoe bir heyet

goumlndermiştir ldquoKuteybe bize ihanet ve zuluumlmde bulundu Fakat Allah artık doğruluk

ve adaleti hakim kıldırdquo mesajını ileterek şehrin Soğdiyanlarrsquoa geri verilmesini

istemiştir Oumlmerrsquoin talimatlarıyla bu sorun ccediloumlzuumllmuumlşse de Soğdiyanlar daha Oumlmer

doumlnemi sona ermeden hemen oumlnce bağlılıklarını da bozmuşlardır Sonra da doğudaki

yeni Tuumlrk iktidarına (Tuumlrgişlerrsquoe) başvurmuşlardır Ordularını Maverauumlnnehirrsquoe

goumlndermek iccedilin bir fırsat yakalayan Su-lu Soğdiyan isyancılarla ortak hareket etmiş

Taberirsquonin Kucircrsucircl diye kaydettiği Koumllccedilur kumandasında bir Tuumlrgiş kuvveti

goumlnderilmiştir 72

L Abbasicircler-Ccediloumll Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Yabancı kaynaklarda ldquoTzour Ccedilor Ccedilog Ccedilola Sucircl Sucirclicircrdquo şeklindeki adlarla

anılan ve Oğuz boyuna mensup olduklarına ihtimal verilen ldquoCcediloumllrdquo Tuumlrkleri Dahistacircn

ve Curcacircn (Guumlrgacircn) civarında yerleşmişlerdir 639 yılında Curcacircnrsquoa varan Muumlsluumlman

orduları Sucircl huumlkuumlmdarı Ruzbacircn b Ruzbacircn Sucircl ile din serbestisi can ve mal

guumlvenliği karşılıklı yardımlaşma esaslarına dayalı bir anlaşma imzalamışlardır 73

72

Gibb age s 72-73 77-78 73

Emel Esin ldquoHicretrsquoin Onbeşinci Asrı Muumlnasebeti ile ilk Muumlsluumlman Olan Oğuzlardan ldquoSucirclrdquo(Ccediloumll)

Tiginrsquoe Dacircir Bir Notrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S205-206 YXVIII İstanbul TKAE Kasım-Aralık1979

s44-45

196

M Abbasicirc-Buhara Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri

673rsquote Horasan valisi Ubeydullahrsquoın o doumlnemde Hınık-Hatunrsquoun idacircresinde

olan Buhararsquoyı yakıp yıkması karşısında Hatun Araplarrsquoa barış teklifinde

bulunmuştur Ubeydullah kendisine yuumlz bin kişinin esir olarak verilmesi karşısında

bu teklifi kabul etmiştir Esirlerin bir kısmını Basrarsquoya yerleştirmiş ve onları maaşa

bağlamıştır Bunlardan Reşid et-Tuumlrkicirc Ubeydullahrsquoın koumllesi ve en kıymetli

adamlarından biridir 74

N Tibet-Uygur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Uygurlar zamanında da (IX asırda) diplomatik ve ticaricirc ilişkilerde Soğd asıllı

kişilerin oumlnemli yer tuttukları goumlruumllmektedir 841 yılında Semerkand asıllı Hristiyan

Neşfarn isimli bir Soğd Tibet huumlkuumlmdarına elccedili olarak goumlnderilmiştir 75

O Abbasicirc-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Ccedilin kaynaklarına goumlre IX-X yuumlzyıllarda Kırgızlar Araplar Tibetliler ve

Karluklar ile iyi ilişkiler iccedilindeydiler Arap uumllkelerinden her uumlccedil yılda bir simli

kumaşlarla yuumlkluuml 20-24 develik kervan gelmekteydi76

ldquoTrsquoang-shursquoya goumlre

Kırgızlara [Kırgızlarrsquoa] yalnızca Araplardan [Araplarrsquodan] değil Uygurların

74

Arap kaynaklarında bu neviden ccedilok sayıda Tuumlrkrsquouumln Arap şehirlerine esir edilerek

yerleştirilmelerinden bahsedilmesi şuumlphe ile karşılanmalıdır Ayrıca ok atmakta mahir Tuumlrk insanının

esareti kabul etmesi karakterine ters duumlşer Zaten maaşa bağlanmış olmaları ancak uumlcretli asker olarak

gitmiş olabileceklerini duumlşuumlnduumlrmektedir Zekeriya Kitapccedilı ldquoİslacircmın İlk Devirlerinde Arap

Şehirlerine Yerleştirilen İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S112 YX4 İstanbul TKAE Şubat1972

s214-215 75

Mehmet Tezcan ldquoEski İranlılarda Xvarena Anlayışı ve Bunun Tuumlrklerdeki Kut ile Muumlnasebetirdquo

TİD XXII S2 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2007 s175-176 A Von Gabain ldquoIrano-

Turkish Relations in the Late Sasanian Periodrdquo The Cambridge History of Iran Vol 3(1) The

Seleucid Parthian and Sasanian Periods Ed Ehsan Yarshater Cambridge Univ Pres 1983 s617 76

Ae s201

197

[Uygurlarrsquoın] hakimiyetindeki [hacirckimiyetindeki] Kuccedila ve Prsquoei-ting (Beşbalık)rsquoden de

kumaşlar geliyordurdquo 77

P Rus-KumanKıpccedilak Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kıpccedilaklarrsquoın Doğu Avruparsquoda ilk goumlruumlnmeleri 1030-1050 yılları arasına

tarihlenmektedir78

Rus yıllıklarına goumlre Kıpccedilaklarrsquoın Ruslarrsquola ilk

karşılaşmaları1054 yılında başbuğları Boluş liderliğinde Preyaslavl Knyazlığırsquonda

gerccedilekleşmiştir Knez Vsevolodrsquoun Kıpccedilaklarrsquoa hediyeler takdim etmesinden

anlaşıldığına goumlre ilk temasları anlaşma ile sonuccedillanmıştır 79

Rus kaynaklarında

ldquoPolovetsirdquo80

adıyla zikredilen Kuman-Kıpccedilaklarrsquoın ilerleyerek Deşt-i Kıpccedilak adıyla

bilinen Doğu Avrupa-Batı Sibirya bozkır boumllgelerini ele geccedilirmesinden sonra

Ruslarrsquola evlilik yoluyla barış sağladıkları bildirilmektedir Barışa goumlre başbuğ

Tugorhanrsquoın kızı Kiev knyazı Svyatopolk ile başbuğ Osulukrsquoun kızı da Ccedilernigov

knyazı Oleg ile evlenmişlerdir Ancak Rus knyzlarının kendi aralarındaki

muumlcadelelerde Kumanlarrsquoın desteğini sağlamaya ccedilalışmaları sebebiyle bu barış uzun

suumlrmemiştir Kuman başbuğlarının adamlarını da her fırsatta ortadan kaldırmışlardır

1096 yılında Kievrsquoe goumlnderilen Kuman elccedilileri İtler ve Kidanrsquoın maiyetleriyle

birlikte oumllduumlruumllmeleri bu nevidendir 81

77

Ae s203 78

L Rasonyi ldquoOrtaccedilağda Erdelrsquode Tuumlrkluumlğuumln İzlerirdquo II Tuumlrk Tarih Kongresi (20-25 Eyluumll 1937)

İstanbul 1943 s577-581 Goumlkbel age s74 Kurat Karadeniz Kuzeyindeki s73 ve 129 79

Kamuran Guumlruumln Tuumlrkler ve Tuumlrk Devletleri Tarihi I Ankara 1981 s253 Goumlkbel age s48 80

Muallacirc Uydu Yuumlcel ldquoKuman-Kıpccedilakların Tarihinde İgor Destanırsquonın Yeri ve Oumlnemirdquo Belleten

LXX S258 Ankara TTK Ağustos 2006 s524

198

81

Uydu Yuumlcel agm s525

199

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN VASIF VAZİFE ve YETKİLERİ

ITUumlRK ELCcedilİLERİNİN OumlZELLİKLERİ

Elccedili beyin itibarını taşıyan kişidir Huumlkuumlmdarın itibarına halel gelmemesi iccedilin

iyi bir elccedilinin taşıması gereken vasıfları fiziksel ve karakteristik oumlzellikleri eğitim

durumları sahip oldukları ccedileşitli meziyetleri taşıdıkları ruumltbe ve unvanları başlıkları

altında inceleyebiliriz

A Fiziksel Oumlzellikleri

-Elccedili her şeyden oumlnce sağlıklı ve dolayısıyla seyahate muumlsait olmalıdır1

-Yuumlzuuml guumlzel kendisi yakışıklı ve saccedilı-sakalı duumlzguumln olmalı 2 ve boy-bosccedila

3 da

insanlar arasında temacircyuumlz etmelidirrdquo4 Bu insan psikolojisinin bir zaafıdır

İnsanoğlu yaratıldığından beri de hiccedil değişmemiştir Bazen yanıltıcıdır ama bu

boumlyledir ilk imaj her zaman oumlnemlidir Oumlyle ise koca bir devleti temsil edecek kişi

kesinlikle bu vasıfları taşımalıdır

ldquoİlm-i firaset 5rdquo kıyafet ilmi Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln en eski doumlnemlerinden beri

sahip olduğu değerlerden biridir ldquoSoumlzluumlkte ldquokeşfetme sezme ileri goumlruumlşluumlluumlkrdquo gibi

macircnalara gelen firacircset kelimesi dar anlamda bir kimsenin dış goumlruumlnuumlşuumlne bakarak

1 Nizamuumllmuumllk Siyasetnacircme Haz Sadık Yalsızuccedilanlar İstanbul Antik Duumlnya Klasikleri 2010

s128-129 2 KB Beyit 2663 Muallacirc Uydu ldquoYusuf Has Hacibrsquoin Kutadgu Biligrsquoi İle Nizamuumlrsquolmuumllkrsquouumln Siyaset-

namersquosinin Karşılaştırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S351 YXXX İstanbul TKAE Temmuz1992 s433 3 Ae Uydu agm s433

4 Ae Ay s433-434

5 Ali Ccedilavuşoğlu ldquoKıyafet İlmi ve Kutadgu Biligrsquode Kıyafet İlmiFizyonomi İzleri Bilimnacircme XVII

Kayseri yy 20092 s293

200

onun ahlacirck ve karakteri hakkında tahminde bulunmayı ifade eder 6rdquo İlk ve orta

ccedilağlarda huumlkuumlmdarlar goumlrev verecekleri kişileri seccedilerken ve karşılarındaki insanın

karakteri hakkında tahminde bulunurken bu ilmden istifade etmeye ccedilalışmışlardır Bu

nedenle uumllke temsilcisi olarak seccedililecek kişilerde bir takım oumlzellikler aramışlardır

İnce ruh ve zevk sahibi Tuumlrk insanının gerek arkeolojik ccedilalışmalar gerekse yazılı

kaynaklar sayesinde ulaşılabildiğimiz en eski tarihinde dahi kılık kıyafet ve oumlz

bakımına dikkat ettiğinin izlerine rastlamaktayız

Eski Tuumlrkler tuumlm renkleri kullanmış olmanın yanında goumlk (mavi) al

(kırmızı) ak (beyaz) kara (siyah) yeşil sarı ve kızıl kahve renklerini daha ccedilok

kullanmışlardır Tuumlrk sanatının ana renklerinde oumlzellikle mavi kırmızı ve kızıl kahve

hacirckim olmuşlardır7 Aslında yalnızca Guumlzel Sanatlarrsquoında değil guumlnluumlk hayatlarında

da bunu yansıtmışlardır Ccedilalışmamızın ldquoEklerrdquo kısmına koyduğumuz İpek Yolu

uumlzerinde seyahat eden bir elccedililik heyetini canlandıran resimde bahsi geccedilen uumlccedil renk

goumlze ccedilarpmaktadır Heyete dahil olan kişilerin kılık kıyafetleri zevkle ve oumlzenle

seccedililmiş goumlruumlnmektedir Heyetin saccedilı sakalı gayet temiz boylu boslu eli yuumlzuuml

duumlzguumln insanlardan oluşturulduğu goumlruumllebilmektedir

B Karakterleri

-Her işde emniyetle hareket edebilmesi iccedilin elccedili olarak gidecek kimsenin ccedilok

iyi bir insan olması lacirczımdır 8 Ayrıca hayırsever

9 olmalıdır

-Accedilık ve duumlzguumln konuşma yeteneğine sahip bulunmalıdır 10

Ccediluumlnkuuml kacirctip

yanlış yazarsa bunu soumlzle duumlzeltecek olan kişi elccedilidir11

Huumlkuumlmdarlar kimi zaman

emirlerini soumlzluuml olarak vermişler soumlylediklerini yazıya doumlkmemiş ya da

6 Suumlleyman Uludağ ldquoFiracircsetrdquoTDİA XIII İstanbul 1996 s116

7 Baybars Guumllensoy ldquoTuumlrk Minyatuumlr Sanatı Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S451 YXXXVIII İstanbul

TKAE Kasım2000 s695 8 KB Beyit 2635 Uydu agm s433-434

9 KB Beyit 2664

10 Ae Beyitler 2660 2733

201

doumlktuumlrmemişlerdir Bunlar genellikle kendisine bağlı yerlerin durumu iktacirc ve

hediyeler konusunda divana ve hazineye verilen emirlerdir Bu durumda elccediliye

buumlyuumlk bir sorumluluk duumlşmekte idi Yani elccedili huumlkuumlmdarın hangi ruh haleti iccedilinde bu

soumlzleri soumlylediğini iyi anlamalı onun tavrı ve hareketlerini iyi yansıtabilmelidir

Soumlzlerinde ne bir eksik ne bir fazla olmalıdır Her kelime huumlkuumlmdarın ağzından

ccedilıktığı gibi ifade edilmeli bunun iccedilin elccedili sağlam kulaklar ve keskin bir hafızaya

sahip olmalıdır

-O kuvvetli bir hafızaya sahip olmalı 12

ve soumlzuuml unutmamalı ne gibi soumlz

duyarsa-duysun onu sıkı tutmalıdır 13

Bu nedenle elccedilinin vekili diye biri soumlz konusu

dahi olmamıştır Bu husus Siyasetnacircmersquode ldquoSoumlzluuml Emirlerin Sıhhatine Dairrdquo

başlığını taşıyan on beşinci boumlluumlmde şoumlyle ifade edilmiştir

ldquoVilayet iktacirc ve hediyeler işlerine dair sultandan divana ve hazineye soumlzluuml emirler

ulaşıyor Bu fermanlardan bazıları neşe halinde iken verilmiş olabilir Bu ince bir iştir bu

hususta tam bir ihtiyatlılık gerekir Soumlyleyenlerin arasında da farklılık olabilir veya gerektiği

şekilde işitmemiş olabilirler Bu elccedililik tek bir kişinin dili ile olmalıdır ve bu tek kişi vekil

vasıtası ile değil kendi dili ile soumlylemelidir Kaide şoumlyle olmalıdır Her ne kadar bu fermanı

ulaştırsalar da onun durumunu diğer bir defa divandan sultanın yuumlksek reyine-Allah onu

yuumlceltsin ndash arz edilmedikccedile icra imza ve amel edilmemelidirrdquo 14

-O [Elccedili] şarap iccedilmemeli ve nefsine hacirckim olmalıdır15

Şakacı şarap iccedilen

kumarbaz ccedilok konuşan tanınmamış yani mevki sahibi olmayan kişilerden elccedili

seccedililmemelidir16

Ccediluumlnkuuml şakacı insanların soumlzlerinin doğruluğunu anlamak zordur

Ccedilok konuşan insanların da soumlzlerinin ccediloğu gereksiz ve yalandır Koumltuuml alışkanlıkları

olan insanlarsa guumlven telkin etmezler Buumltuumln bu huylara sahip bir kişinin devletin en

11

Ae Beyitler 2733 ve 2736 12

KB Beyit 2662 Uydu agm s433 13

Ae Uydu ay s433-434 14

Nizamuumllmuumllk age s114 15

KB Beyit 2640 Uydu agm s433-434 16

Nizamuumllmuumllk age s128-129

202

yuumlksek makamlarından birine gelmesi neredeyse imkacircnsız olduğundan mevki sahibi

insanlar elccedililik goumlrevine lacircyıklardır

-Elccedili insanlara arasında muumlmtaz 17

akıllı bilgili ve ccedilok cesur 18

bir kimse

olmalıdır 19

Bir Osmanlı deyimi de bir elccedilinin sahip olması gereken en oumlnemli

oumlzelliklerden birini ne de guumlzel ifade etmektedir ldquoElccedili akıllı Diplomat gibi akıllırdquo

20 pratik zekacirclı kurnaz insanlar iccedilin soumlylenen bu soumlz bizim iccedilin bir elccedilinin taşıması

gereken karakteristik oumlzelliği ifade eden belki de yazılı olduğu iccedilin guumlnuumlmuumlze intikacircl

etmiş aslında şifahicirc bir geleneğin misacirclidir

-Bir elccedili mutlaka ikna yeteneğine sahip olmalıdır Karşısındakini ikna

edebilen insan işini yoluna koymuş demektir 561 yılında Prsquoei-Chrsquoi ve Prsquoei- Chrsquoou

İmparatorluklarının her ikisi de Mukan-hanrsquoa elccedilileri aracılığıyla kızlarını vermek

istediklerini bildirmişlerdir Mukan-han zengin Prsquoei-chrsquoirsquonin hediyelerine rağmen

Prsquoei-Chrsquoou İmparatorluğursquonun elccedilisinin başarılı diplomasisi -Mukan-hanrsquoı yaptıkları

ittifak anlaşmasına sadık kalmaya mecbur ederek- sayesinde Chrsquooursquoların yanında

yer almıştır Ccediluumlnkuuml Chrsquoou Hanedanırsquonın elccedilisi reddedeceği hediyelerden doğan

zararını katılacağı savaştan alacağı ganimetlerle fazlasıyla telacircficirc edebileceğine ikna

etmiştir21

Elccedililerde bulunması gereken diğer oumlzellikleri şoumlyle sıralayabiliriz

-Hazırcevap olmalı 22

-Duumlruumlst guumlvenilir olmalı 23

-Goumlzuuml goumlnluuml tok olmalı 24

-Beyrsquoine iccedilten bağlı olmalı 25

17

KB Beyitler 2597-2598 18

Ae Beyit 2597 Uydu agm s433-434 19

Ae Beyit 2600 Uydu ay 20

Radlov age s828-829 21

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s48 22

KB Beyit 2648 23

Ae Beyit 2607 24

Ae Beyitler 2607 2611-2616 2618-2620 25

Ae Beyitler 2607-2610

203

-Utanma duygusunu bilmeli 26

-Sakin ve nazik olmalı 27

-Tatlı dilli olmalı 28

-Soumlz soumlylemeyi bilmeli 29

- Hoşsohbet olmalı30

-Zeki olmalı 31

-Mert olmalı 32

C Eğitim Durumları

-Elccedili ccedilok akıllı 33

temkinli 34

soumlzuumlnuuml ifade edebilmesi iccedilinde bilgili35

olmalıdır 36

Akıl oumlnemlidir fakat bilginin olmadığı yerde akıl bir şey ifade etmez

Oumlyle ise ccedileşitli bilgilerle donatılmış yani eğitim almış akıllı insanlar arasından elccedili

seccedililmelidir

-Okur-yazar olmalı 37

nesir yazmayı bilmelidir 38

şiirden anlamalı ve kendisi

de yazmalıdır 39

-Astronomi ve tıptan anlamalı40

-Ruumlya yorumlamayı bilmeli 41

- Hesabı kuvvetli olmalı 42

26

Ae Beyitler 2621-2622 27

KB Beyitler 2621-2623 28

Ae Beyit 2665 29

Ae Beyitler 2631 2666 30

Ae Beyit 2661 31

Ae Beyitler 2597 2624 2627-2628 2638 32

Ae Beyit 2664 33

Ae Beyitler 2597 2600 2603-2604 2606 2626 Uydu agm s433 34

Ae Beyit 2600 Uydu ay 35

Ae Beyitler 2597 2600 2605-2606 2624-2627 Uydu ay 36

Ae Beyit 3816 Uydu ay s433-434 37

Ae Beyitler 2629 2631 38

Ae Beyit 2628 39

Ae Beyit 2631 40

Ae Beyit 2632

204

-Tavla ve satrancı iyi bilmeli 43

-Pek ccedilok dili konuşabilmeli ve yazmalı44

dır Buumltuumln bunlar elccedilinin iyi bir

eğitim almış olmasını gerektirir

D Meziyetleri

-Cirit oyununda mahir olmalı45

ve ok atmasını iyi bilmeli46

kuşccediluluk ve

avcılıkta da başkalarına uumlstuumln gelmelidir47

Binici savaşccedilı iseler guumlven artar48

Hayatta bazı şeyler akıl ve bilgi yanında beceri de gerektirir Bu sebeple elccedili huumlnerli

olmalıdır Oumlzellikle harp ve ava dayalı bir hayatın hacirckim olduğu bir devirde bu

maharetler oumlnemlidir

-Hacircfız ileriyi goumlren ccedileşitli alanlarda kabiliyetli kişilerden elccedili seccedililmelidir

İhtiyar alim seyid veya şerif olursa daha ccedilok saygı ve huumlrmet goumlruumlrler49

Toplum

iccedilinde itibarlı saygı duyulan tecruumlbeli kişilerin işleri daha kolay yuumlruumlr Bican Beyrsquoin

oğlu Deli Karccedilarrsquoı kız kardeşi Banı Ccediliccedilekrsquoin Bamsı Beyrek ile evlenmesine razı

etmek uumlzere Oğuzlarrsquoın Bayat boyundan Allah tarafından goumlnluumlne ilham verilen

olağanuumlstuuml guumlccedillere sahip halkın problemlerine ccediloumlzuumlm bulan soumlzuumlnuuml tutan ve soumlzuuml

dinlenen bir halk buumlyuumlğuuml olan Dede Korkut elccedili olarak goumlnderilmiştir Nitekim Deli

Karccedilar oumlne suumlrduumlğuuml gerccedilekleştirilmesi zor isteklerinden Dede Korkutrsquoun olağanuumlstuuml

guumlccedilleri ve aklı karşısında pişman olmuştur 50

Ccedilin Fen Akademisi Arkeoloji Araştırmalar Merkezi tarafından 1955-57 yılları

arasında Shan-si eyaletindeki Hsi-an şehri yakınlarındaki Shang-Ling-Fan isimli

41

Ae 42

Ae Beyit 2633 43

Ae Beyit 2634 44

Ae Beyit 2636 Uydu agm s433 45

Ae Beyit 2635 46

Ae Uydu agm 47

Ae Ay 48

Nizamuumllmuumllk age s128-129 49

Ae 50

Adnan Binyazar Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991 s9-10 ve 126-130

205

yerde yuumlruumltuumllen bir araştırmada Han suumllalesi doumlnemine ait olduğu tespit edilen bir

mezarda cesetle beraber konulan eşyalar arasında uumlzerine iki insan ve iki at resmi

ccedilizilmiş dikdoumlrtgen şekilli iki ccedilelik levha bulunmuştur Birbirinin bellerinden

kavrayarak guumlreşir vaziyette tasvir edilen bu resimdeki kişiler iri yapılı ve uzun

saccedillıdırlar Pantolon giymiş olan bu kişiler Ccedilinli arkeologlara goumlre Hunlarrsquoın Han

suumllalesine goumlnderdikleri elccedililer veya o elccedililerin yardımcılarıdırlar 51

Bu tasvir ve Ccedilinli arkeologların yorumları Tuumlrk elccedililerinin taşıması gereken

oumlzelliklerden birini ndashuumllkesini en iyi temsil edecek şekilde sahip olması gereken

sportiv alandaki becerisini- doğrulamaktadır Fiziki yapıları ve goumlruumlntuumlleri yanında

giyim tarzlarıyla da ilgili bilgi vermektedir

E Unvanları

ldquoEski Tuumlrklerrsquode ldquoElccedilirdquo kelimesi başlı başına ldquoİdaricirc bir unvanrdquo olup yine

buguumlnkuuml anlamıyla kullanılmıştır52

Elccedilirdquo kelimesi Uybat VI Uyuk-Tarlak ve Ccedilakul

II Yazıtlarında geccedilmektedir Ccedilakul II Yazıtında Elccedili Ccedilor adına rastlamaktayızrdquo53

Ancak elccedili olarak goumlnderilen kişilerin unvanları daha ccedilok anıldığından kaynaklara

da unvanlarıyla geccedilmişlerdir Elccedililikle goumlrevlendirilen kişilerin unvanlarını tek tek

ele alalım

Tarkan ldquoHem askericirc hem de idaricirc bir unvandırrdquo54

Huumlkuumlmdar acircilesine mensucircbiyeti

belirtmeyen 55

ldquotarhantarkanrdquo kelimesi eski Tuumlrk devletlerinde siyasicirc ve sosyal bir

mevki veya kamu goumlrevini ifade eden unvanlardan biridir 56

Devlet idacircresinin

51

Almas age s 52 52

Ay 53

Saadettin Goumlmeccedil ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443

YXXXVIII İstanbul TKAE Mart2000 s134 54Goumlmeccedil agm s139 Av Le Coq Tuumlrkccedile Mani Elyazıları (Manichaika) I ccedilev F Koumlseraif

İstanbul yy 1936s42 55

W Eberhard ldquoBirkaccedil Eski Tuumlrk Unvanı Hakkındardquo Belleten S35 Ankara TTK 1945 s325

Donuk agm s86 56

Donuk agm s81 F Koumlpruumlluuml Eski Tuumlrk Unvanlarına Ait Notlarrdquo THİT Mecmuası II

İstanbul yy 1939 s17

206

muumlhim bir mevkiini oluşturan tarkanların genellikle elccedililik goumlrevinde bulundukları

anlaşılmaktadır Batı Goumlktuumlrklerirsquonden Bizansrsquoın elccedilisi Zemarkhos ve

maiyetindekilerle birlikte Bizansrsquoa elccedili olarak goumlnderilen Yagma Tarkan57

Maniakhrsquoın halefi olup sağlığında İstemi Kağanrsquoa sonsuz sadakat goumlsteren babasının

taşıdığı ldquotarkanrdquo unvanı almıştır Yine Batı Goumlktuumlrklerirsquonin Ermeniyersquoye akına

goumlnderdikleri (630) generalin unvanı da Ccedilorpan Tarhan idi58

Huttal Kralı Ccedilinrsquoe 733

yılında Ju ta-kan (tarkan) 740 yılında To-lan ta-kan ve 750 yılında Hu-han ta-kan

unvanlı elccedililer goumlndermiştir 59 Toharistan Yabgursquosunun 738 yılında Ccedilinrsquoe

goumlnderdiği elccedili de ldquoİ-nan-cu ta-kan (İnancu Tarkan)rdquo60

ad ve unvanı taşıyordu

Ayrıca bu unvan Yuumle-ccedililere bağlı bir boy adı ldquoKie-krsquouumle tarkanrdquo olarak da

zikredilmiştir 61 Oğuzlarrsquoda ise tarkan suumlbaşı (başkumandan) unvanından sonra

gelen bir makamı ifade etmekte idi 62

Belki de Hunlar zamanından beri 63

kullanılmakta olduğu duumlşuumlnuumllen bu

unvan Orhun Kitabelerirsquonde ldquoİnancu Apa Yargan Tarkanrdquo şeklinde Tonyukukrsquoun

unvanı dış temsilcilerden birini goumlstermek uumlzere ldquoOgul Tarkanrdquo ve ldquoApa Tarkanrdquo

olarak geccedilmektedir 64

Arap seyyah ve tarihccedilileri Hun kumandanlarından ldquoTarkanrdquo

diye bahsediyorlardırdquo 65

KuumlluumlgKoumlluumlg Tarkanrsquoın Ccedilince transkripsiyonu Hu-lu Ta-

kuan olup İl-Kağanrsquoı yetiştiren Hun-hsieh bu unvana sahipti 66

İl-Teriş Kağan

olduktan sonra ordu başkumandanlığına Apa-Tarkanrsquoı tayin etmiştir 67

Tarkan

(Tarhan) devlete muumlhim hizmetlerde bulunmuş ağırbaşlı vakur goumlruumlnuumlşleri ve

davranışları saygı telkin eden erdemli şahsiyetlere verilen bir unvandı Bu unvanı

57

Donuk agm s84 58

Ay s84 dp21 59

Chavannes age s419423 ve 440 60

Ae s420 Donuk agm s83 dp16 61

Chavannes ae s200-203 363 412 422 430 440 62

Ay s86 63

Donuk agm s82 B Oumlgel ldquoOrta Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Bazı Yeni Araştırmaların

Tenkidirdquo DTCF XVII S1-2 Ankara DTCF Yay 1959 s270 Clauson age s539 vd 64

Kitabeler I Kuzey str12 ve II Guumlney str13 Donuk agm s83 65

Nizamioğlu Nurlan Abbasov ldquoKitab-ı Dede Korkut Destanı ve Oğuz Tuumlrklerinin İctimai-Siyasal

Kuruluşu Hakkındardquo Karadeniz Araştırmaları Cilt 6 Sayı 22 Ccedilorum KaraM Yay Yaz 2009

s150 Buumlnyadov Z Azerbaycan VII-IX Yuumlzyıllarda Bakuuml Doğu-Batı Yayınevi 2007 s 200 66

Huumlseyin Salman ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar

Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD c4S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s12 ve 14 67

Bahaeddin Oumlgel ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S2 Ankara

Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Temmuz1981 s11

207

taşıyanların birccedilok imtiyazları vardı Mesela işledikleri dokuz succedila kadar cezaları

bağışlanırdı 68

Ayrıca SG Klyaştorniy bir Soğd elccedilisinin adını da ldquoOgul Tarkanrdquo diye

zikretmiştir 69

HG Mengesrsquoe goumlre Bulgar kitabelerinde ldquoUluğ Tarkanrdquo şeklinde

belirtilen ibare de ldquoOgul Tarkanrdquo olabilir 70

Bilge Kağan Yazıtırsquonda cuumllucircs toumlreni iccedilin gelen kuzey heyetinin başındaki isim

ldquoTaman Tarkanrdquodır 71

İKayabalı ve CArslanoğlu ldquoTaman Tarkanrdquoı kağan otağında

yer alan buumlyuumlk komutan ve memurlardan biri olarak zikretmişlerdir 72

Taman

Tarkan ayrıca bir şehir adı olarak da karşımıza ccedilıkmaktadır Taman isimli ve

ldquotarkanrdquo unvanlı bir Hazar Beyirsquonin hacirckim olması hasebiyle bu ismi aldığını

duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz şehrin bu Tuumlrk Beyrsquoin hacirckimiyetinde olduğu doumlnemde halkının

ccediloğunluğunu Slavlar oluşturmakta idi Hazarlarrsquoın zayıfladığı bir doumlnemde Slavlarrsquoın

bağımsızlıklarını ilacircn etmelerinden sonra şehrin Tuumlrkccedile Taman-Tarkan adı Rus-Slav

dilinde Tmutorakan olmuştur 73

Bugut Kitabesirsquonde de ldquoBuqa Tarkanrdquo olarak okunabileceği ihtimali verilen

bir kısım mevcuttur 74

VIII yuumlzyıla ait diğer kitabelerden de ccedileşitli oumlrnekleri

goumlruumllebilmektedir Ongin Yazıtlarırsquonda ldquoİşbara Tamgan Tarkanrdquo 75 İkhe Khuumlşotuuml

Yazıtırsquonda ldquoAltun Tamgan Tarkanrdquo 76 Suci Yazıtırsquonda ldquoKutlug Baga Tarkanrdquo

77

68

Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989 s24 69

SGKlyachtorny ldquoA Propos des mots Sogd Berccedileker Buqaraq Ulys de lrsquoinscription de Kul Teghin

CAJ III 4 1958 vd Donuk agm s83 dp9 70

KHMenges ldquoAltaic Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptions Byzantion XXI 1-2 1951

s99 Donuk agm s83 dp9 71

Kitabeler II Guumlney str14 Thomsen Orhun Yazıtları s131 Donuk agm s83 dp11 72

Kayabalı-Arslanoğlu agm s876 73

Laacuteszloacute Raacutesoacutenyi Tarihte Tuumlrkluumlk Oumlrguumln Yay İstanbul 2007 s176 Akdes Nimet Kurat Tuumlrkiye

ve Rusya Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Ankara 1990 s453 Donuk agm s 85 dp30 74

SGKlyachtorny-VALivšič ldquoThe Sogdian Inscription of Bugut Revisedrdquo Act Or XXVI 1

Budapest 1972 s77 Donuk agm s83 dp11 75

Huumlseyin Namık Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları I İstanbul 1939 s128 Talat Tekin A Grammer of

Orkhon Turkic Bloomigton yy 1968 s255 ve 291 Donuk agm s83 76

Orkun Tuumlrk Yazıtları II s121 Donuk agm s83 77

Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları I s156 Donuk agm s83

208

gibi Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquonda ldquoapa tarkanrdquo şekliyle ldquokumandanrdquo macircnacircsında kullanılmış

olduğu kanaati mevcuttur78

Gy Moravcsikrsquoe goumlre bir Tuumlrk-Bulgar kelimesi olan ldquotarkhantarkanrdquounvanı

ldquoBoyla Tarkanrdquo ldquoTaman Tarkanrdquo ldquoBaga Tarkanrdquo ldquoMu-pi Tarkanrdquo ldquoPu-şi Tarkanrdquo

gibi değişik biccedilimlerde kullanılmış olup bu unvan genelde elccedili veya diplomatlara

verilmiştir 79

Hazarlar arasında da hem isim hem de unvan olarak yaygın bir

biccedilimde kullanılmış olan ldquotarkantarhanrdquo unvanı Kaşgarlırsquo ya goumlre İslacircm oumlncesi

doumlnemde kullanılmış olup ldquobeyrdquo anlamını taşımaktadır ACuveyni ldquotarhanrdquoların

zorunlu goumlrevlerden muacircf tutulup ganimetlerin kendilerinde toplandığını ve tam

yetki ile donatıldıklarını belirtmektedir Eski Bulgarlarrsquoda Тарканос (Tarkanos)

olarak zikredilmiştir 80

Oğuz Yabgu Devletirsquonde de ldquotarhanrdquo unvanı kullanılmıştır

İbn Fadlan bu unvanı taşıyan bir Oğuz suumlbaşısını İl Togan () oğlu Etrekrsquoin

ordasında goumlrmuumlştuumlr Suumlbaşı onlarla istişacircre etmek iccedilin halifenin elccedililik heyeti

geldiğinde ldquotarhanrdquoı da ccedilağırmıştır 81

Tamgaccedilı ldquoVergi memuru nişancırdquo anlamına gelen askericirc bir unvandır 82

Eski Tuumlrklerrsquode buumlyuumlk memuriyetlerden biri addedilen elccedililik goumlrevi genellikle

ldquodamgacırdquoldquotamgaccedilıtamgacırdquo adı verilen memurlara verilmiştir Damgacılar bir

nevi ldquomuumlhuumlrdarrdquo anlamında olup Goumlktuumlrkler zamanında buumltuumln oumlnemli elccedililiklere ve

politik goumlrevlere atanmışlardır 83

Oumlzellikle Uygurlarrsquoda kağanın ldquoaltın tamgardquo sını taşıyan bu memurların

tıpkı bir başvekil gibi buumlyuumlk yetkilerileri olmuştur Her tayin ve hazineden para

78

F Hirth Nachworte zur İnschrift des Tonjukuk ATİM II Folge 1899 s22 ve 56 A Caferoğlu

Tuumlrk Dili Tarihi I İstanbul yy 1970 s105 S G Clauson ldquoSome Notes on the Inscription of

Tontildeuquqrdquo Studia Turcica Budapest 1971 s129 Donuk agm s86-87 79

Mangaltepe age s56-57 Moravcsik Byzantinoturcica II s 299 E H Parkers A Thousand

Years of the Tartars 2 Baskı New York 1924 s130 Edouard Chavannes Ccedilin Kaynaklarına

Goumlre Batı Tuumlrkleri ccedilev Mustafa Koccedil İstanbul Selenge Yay 2007 s 302 80

Golden Hazar Ccedilalışmaları s241-244 DLT I s436 Ata-Malik Juvaini The History of the

World-Conqueror I trans JA Boyle Harvard University Press 1958 p38-38 Menges ldquoAltaic

Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptionsrdquo Byzantion XXI-(1951) p92 99 81Suumlmer age s81 ve 82

82Goumlmeccedil agm s139 Av Gabain Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara Akccedilağ

1988 s296

209

ccedilıkması işinde bu muumlhuumlrlerin fermanlar uumlzerinde damgacının imzası ile birlikte

bulunması zorunluluğu vardı Goumlktuumlrklerrsquode buumlyuumlk ve oumlnemli elccedililerin ccediloğu

ldquodamgacırdquolar olduğundan Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquondan da damgalı ferman oumlrneği

guumlnuumlmuumlze ulaşmıştır

- Bir Oğuz geleneği olan ldquotuğrardquo ya da ldquotuğrakrdquo ldquoimzalı damgardquo demektir

Oğuz elccedilisi ldquoBilge-Tamgaccedilırdquo ile Tuumlrgişlerin elccedilisi ldquoMakaraccedil Tamgaccedilırdquo bu

memurların oumlrneklerindendirler

- ldquoYazıcılıkrdquo da bir Oğuz geleneği idi Oğuzlar ldquoelccedilirdquo ve ldquohabercilererdquo

ldquoyazıkccedilırdquo derlerdi Aynı zamanda bu ldquokacirctiprdquo demekti Hakanların yazılarını Tuumlrk

yazısı ile yazan kacirctiplere ise ldquoılımgardquo adı veriliyordu Kutadgu Biligrsquode ldquoılımgardquo

sarayın uumlccedil buumlyuumlk memurundan biridir ldquohellipKimi Suuml-başı kimi hacirccib kimi hakanın

gizli soumlzuumlnuuml accediltığı (ılımga) olurrdquo (KB 4068) Kutadgu Biligrsquode hacirccibin goumlrevleri

arasında yabancı elccedililerin geliş gidişlerinde onların hakkı olan armağanların

verilmesi de yer almaktadır Konukları ve konukların hayvanlarını doyurmak onları

en iyi şekilde ağırlamak da bunların goumlrevlerindendir Huumlkuumlmdarlar ne kadar bilgili

olurlarsa olsunlar soumlzlerini yazmak iccedilin kacirctibe ihtiyaccedilları vardır Huumlkuumlmdarın ve

devletin sırlarını bilmek durumunda kalan kacirctibin taşıması gereken hususiyetler

şoumlyledir

1 Sır tutmayı bilmeli 84

2 Duumlruumlst guumlvenilir olmalı 85

3 Dini buumltuumln olmalı 86

4 Akıllı ve bilgili olmalı 87

5 Zeki olmalı Huumlkuumlmdarın hizmetindekilerden zekacirc ve anlayışı iyi olanlar

kacirctip olarak seccedililirler88

6 Hat sanatına vacirckıf olmalı89

83

Kayabalı-Arslanoğlu agm s877 84

KB Beyitler 2675 2677 2683-2688 2704 4065 85

Ae Beyit 2676 86

Ae 87

Ae Beyitler 2693 2704 2706 2712-2713 2719 88

Ae Beyit 4048 89

Ae Beyitler 2693-2697 2702 2707 2714-2715 2733

210

7 Guumlzel konuşma yeteneğine sahip olmalı 90

8 Goumlzuuml tok olmalı 91

9 Beyrsquoine goumlnuumllden bağlı olmalı 92

10 İccedilki iccedilmemeli 93

11 Temiz tabiatlı olmalı 94

12 Sabah akşam kapıda bulunmalı 95

13 Yiğit olmalı 96

-Trsquoarmaccediltalmaccediltolmaccediltilmaccedil dilmaccedil gibi ccedileşitli şekillerde ifade edilmiş

ldquotercuumlmanrdquo anlamındaki bu unvan GNeacutemethrsquoin verdiği bilgiye goumlre Altaylarrsquoda

tilbeccedil tilbetstilbeş Kırgızlarrsquoda tilmeccedil Kazaklarrsquoda tilmeş Kazan Tatarlarırsquonda

tılmaccedil Peccedileneklerrsquode tulmaccediltalmaccedil şeklinde ifadesini bulmuştur ve ldquoDışişleri

Bakanırdquo olarak telacirckki edilmelidir 97

Sipehsacirclacircr Farsccedila sipeh (ordu) ve sacirclacircr (komutan) kelimelerinden meydana gelmiş bir

unvan olup Arapccedilalaşmış şekli isfehsacirclacircr veya isbehsacirclacircrrsquodır Luumlgatlardaki [luumlgacirctlardaki]

Tuumlrkccedile karşılığı ldquobaşkomutanrdquo demektir Samanicircler zamanında devlet idaresinde [idacircresinde]

muumlhim bir mevkii işgal eden sipehsacirclacircrlar oumlzellikle Horasan ve ccedilevresinin youmlnetiminde etkili

olmuşlardı Bu unvanı taşıyan kimseler uluslararası ilişkilerde aktif rol oynamakta idiler 98

Ulu hacirccib huumlkuumlmdar ile halk arasında bir nevi aracılık goumlrevini uumlstlenen

kişidir Yabancı elccedililerin geliş gidişlerine rehberlik etmek konaklama yerleri ve

yiyecekleri belirlemek ihsan ve hediyelerin verilmesi işine bakmak teşrifat ve

merasimde yanlış yapılmamasına dikkat etmek uygunsuz hareket edenleri ikaz

90

Ae Beyit 2695 91

Ae Beyitler 2721-2726 92

Ae Beyit 2728 93

Ae Beyitler 2729-2730 94

Ae Beyit 2729 95

Ae Beyit 2727 96

Ae Beyitler 2705 2708 97

Golden age s244-246 Gyula Neacutemeth ldquoZur Geschichte des worte tolmaacutecsrdquo AOH VIII (1958)

s2 98

Erdoğan Merccedilil ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD XXVI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay

Temmuz2011 s139

211

ederek bir problem ccedilıkmasına mani olmak 99 fakir dul oumlksuumlz ve yetimlerin

dileklerini dinleyip bunları huumlkuumlmdara bildirmek ulu hacirccibin goumlrevleri arasındadır

Ulu hacirccibin vasıfları

ldquohellipbeyin goumlren goumlzuuml ulu hacirccibdirrdquo 100

Kanun usucircl ve oumlrfuuml yerine getiren bunları

tanzim ederek yol ve kapıları accedilan ulu hacirccib muvaffak olabilmek iccedilin şu oumlzelliklerin

hepsini birden taşımalıdır

1 Soyu-sopu temiz olmalı 101

2 Tabiatı iyi olmalı 102

3 Guumlvenilir duumlruumlst olmalı 103

4 Beyin soumlzuumlnden kesinlikle ccedilıkmamalı 104

5 Takva sahibi olmalı 105

6 Goumlzuuml tok olmalı 106

7 Utanma duygusunu bilmeli 107

8 Zeki ve bilgili olmalı 108

9 Kanunu iyi bilmeli 109

10 Nazik olmalı 110

11 Yuumlzuuml kıyafeti guumlzel saccedilı sakalı duumlzguumln olmalı 111

12 Akıllı olmalı 112

13 Alccedilakgoumlnuumllluuml olmalı oumlzellikle fakir dul ve yetimlere karşı şefkatli

olmalı113

14 Dili yumuşak ve tatlı olmalı 114

99

Ae Beyitler 2495-2497 100

Ae Beyit 2489 101

Ae Beyit 2437 2438 102

Ae Beyit 2437 2440 103

Ae Beyit 2436 104

Ae Beyit 2504 105

Ae Beyitler 2436 2462-2463 106

Ae Beyit 2441 107

Ae Beyit 2444 108

Ae Beyitler 2447-2448 2452 2474 109

Ae Beyitler 2474 2490 110

Ae Beyit 2444 2446 111

Ae Beyitler 2464-2465 2467 112

Ae Beyitler 2454-2457 2469 2521

212

15 Guumller yuumlzluuml olmalı 115

16 Sabırlı olmalı 116

17 Goumlzuumlnuuml ve dilini sakınmalı 117

18 Kulağı delik goumlzuuml keskin olmalı 118

19 Tavrı ve hareketi doğru olmalı 119

20 Kalem sahibi olmalı 120

21 Haksızlığa uğrayıp hak talebinde bulunanlara haşin davranmamalı121

22 Heveslerine kapılmamalı 122

23 Ruumlşvet almamalı 123

24 Uzaklaştırılmış olanları Beyrsquoine yanaştırmamalı 124

25 Huzurda uyanık olmalı ağzına gelen soumlzuuml soumlylememeli 125

26 Goumlrmemesi gereken şeyleri goumlruumlnce goumlz yummasını bilmeli 126

27 Her duyduğu şeyi accedilığa ccedilıkarmamalı127

28 Sorulmadan maruzatta bulunmamalı 128

29 Vakti gelmeden huzura girmemeli 129

Buumlyuumlk Selccediluklu Devleti askericirc teşkilacirctında elli askerin komutanına ldquohacirccibrdquo

denilmekte idi 130

Sultan Tuğrul Bey zamanında (1038-1063) ldquohacircdimuumlrsquol-hacircssrdquo

olarak goumlrev almış olan Savteginrsquoin ilk oumlnemli goumlrevi Selccediluklu şehzadesi İbrahim

Yınalrsquoa elccedililikle goumlnderilmesidir 131

Musul ve ccedilevresinin idacircresinde olan İbrahim

113

Ae Beyitler 2470-2473 2475 2477-2478 4144 114

Ae Beyitler 2475 2478-2479 115

Ae Beyitler 2476 2478-2479 116

Ae Beyit 2480 117

Ae 118

Ae Beyitler 2481 2487 119

Ae Beyitler 2488 2512 120

Ae Beyit 2482 121

Ae Beyit 2499 122

Ae Beyit2504 123

Ae Beyitler2506 4144 124

Ae Beyit 2506 125

Ae Beyitler 2505 2515 2517 2519 2521 126

Ae Beyit 2511 127

Ae 128

Ae Beyitler 2520 2522 129

Ae Beyitler 2520 2522 130

Mustafa Zeki Terzi ldquoAbbacircsi Devletirsquonin Askericirc Teşkilacirctında Ordu komutanlığı ve Ruumltbelerrdquo

Belleten LIII S206 Ankara TTK Nisan1989 s164 131

Erdoğan Merccedilil ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1975 s63

213

Yınalrsquoın isyan edeceği haberi uumlzerine Tuğrul Bey Savteginrsquoi halife Kacircim bi-Emrillacirch

(1031-1075)rsquoın hediyeleri olan altın kaplamalı dibacircc 132

bir ferace altın işlemeli

mekkicirc sarık ve altın işleme takımlı bir at ile Yınalrsquoa goumlndererek yanına gelmesini

emretmiştir (1058) Bağdatrsquoa giden Yınal sultan ve halifeyi isyan halinde

olmadığına ikna ederek Musulrsquoa geri doumlnmuumlştuumlr 133

Daha sonra ldquoserheng 134

rdquo ve

ldquohacirccib135

rdquo goumlrevlerinde bulunmuştur Askericirc bir ruumltbe ve unvan olan ldquoserhengrdquo yani

ldquoccedilavuşrdquo Ccedilin kaynaklarının verdiği bilgiye goumlre Goumlktuumlrklerrsquode bir elccedilinin taşıdığı

unvan olmuştur 735 ve 737 yıllarında Ccedilinrsquoe giden bu elccedili veya elccedililer Ccedilince

transkripsiyonuyla ldquoccedilouml-pi-şe 136

rdquo unvanıyla zikredilmiş olup F Koumlpruumlluuml bu

kelimenin ldquoccedilavuşrdquo olabileceği uumlzerinde durmuştur Tuğrul Beyrsquoin Selccediluklu

Devletirsquonin başına bela olan Besacircsiricircrsquonin uumlzerine goumlnderdiği komutanlar arasında adı

zikredilen Savteginrsquoin Isfahacircnicircrsquonin ldquoZuumlbdet uumln-Nusra ve Nubet el-Usrardquosında

ldquoserhengrdquo unvanını taşıdığı kaydedilmiştir Sıbtrsquoın ldquoMirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-

Arsquoyacircnrdquoında ise ldquohacirccibrdquo olarak kaydedilmesinden onun Tuğrul Bey zamanında

hacirccibliğe yuumlkseldiği kabul edilebilir bir goumlruumlştuumlr 137

Selccediluklularrsquoda saray buumlyuumlkleri (ekacircbir-i hacircss) arasında sayılan hacircciblerin başı

ldquobuumlyuumlk hacirccibrdquo (hacirccib-i buzurg) saray teşkilacirctında huumlkuumlmdardan devlet teşkilacirctında

vezirden sonra gelmekteydi Askericirc sınıfa mensucircp gucirclam sistemine goumlre yetişmiş bir

Tuumlrk kumandanı idi Karşılama merasimlerinde vezirle birlikte hazır bulunurlardı

Emicircrlik ruumltbesine sahip olan buumlyuumlk hacirccibin emrinde ldquobendegacircnrdquo ldquoccedilacirckeracircnrdquo gibi

ccedileşitli derece ve ruumltbelerde sayısı yuumlzlerle ifade edilebilecek kadar ccedilok hacirccib

bulunmaktaydı 138

132

Dallı ccediliccedilekli bir ccedileşit ipek kumaş 133

Merccedilil agm 1975 s63-64 134

Serheng (ccedilavuş) savaşta ccedileşitli hizmetlerde bulunan bir sınıf memura verilen ve orduda bir askericirc

ruumltbeyi ifade eden bir terimdir Bkz Fuat Koumlpruumlluuml ldquoCcedilavuşrdquo İA III MEB 1977 s363 135

Huumlkuumlmdar sarayında mabeyinci olarak goumlrev yapan ve icabında devlet teşkilatında değişik

hizmetlerde bulunan bir sınıf memurdur Bkz Fuat Koumlpruumlluuml ldquoHacirccibrdquo İA V MEB 1987 s31 136

Koumlpruumlluuml agm s362-363 137

Merccedilil agm 1943 s17 ve 24 Sıbt b El-Cevzicirc Mirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-Arsquoyacircn nşr Ali

Sevim Ankara 1968 s64 MA Koumlymen ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Askericirc Teşkilacirctırdquo TAD

V S8-9 Ankara Ankara Uumlni DTCF 1967 s24 138

Koumlymen agm s28-29

214

-ldquoHacirccib-i dergacirchrdquo (saray hacirccibi) resmicirc kabullerde ve merasimlerde devlet

erkacircnının huumlkuumlmdarın huzurunda derece ve ruumltbelerine goumlre tahtın neresinde ve nasıl

duracaklarını tayin ve kontrol etme goumlrevini yerine getirmekte idi Teşrifata

uymayanları yuumlksek sesle ikaz etmekte ve emrindeki hacirccibleri de bu durumu

engellemeleri iccedilin youmlnlendirmekte idi 139

-Kabul merasimlerinde ldquosilahdarrdquo ldquoabdarrdquo ccedilaşnigirrdquo ldquoşarabdarrdquo

ldquocacircmedarrdquo ve ldquosakirdquo de mutlaka hazır bulunmalı idi Silahdar kabul ve merasim

esnasında huumlkuumlmdarın guumlvenliğinden sorumlu idi Abdar huumlkuumlmdar elini yıkamak

istediği vakit ibriğini hazır bulundurmalıydı Ccedilaşnigir huumlkuumlmdarın zehirlenmesi

ihtimaline karşı huumlkuumlmdardan oumlnce yemeklerden tadardı Şarabdar kabullerde ikram

edilen iccedileceklerin kalitesinden sorumlu idi Cacircmedar huumlkuumlmdarın elbiselerinin

muhafazasından sorumlu idi Huumlkuumlmdarın ve devlet adamlarının her birinin ayrı

ldquosacirckirdquosi vardı ki her biri sorumlu olduğu kişiye hizmet ederdirdquo 140

-Vezirler bilfiil diplomatik faaliyetlerde bulunabilir yabancı devlet elccedililerini

kabul edebilirlerdi ldquoVezir tarafından kabul edilen elccedili el oumlpuumlyordurdquo 141

Elccedililerin vasıflarıyla ilgili olarak Siyacircset-nacircmersquode ldquoPadişahlara hizmet etmiş

bulunan soumlz soumlylemekte cesur olan birccedilok seyahatler yapmış bulunan her ilimden

nasibini alan hafız ve ileriyi goumlren boyu ve goumlsterişi olan bir adam elccedililiğe layıktır

Eğer ihtiyar ve acirclim olursa daha iyidir Eğer cesur mert eli silah tutan biniciliği iyi

bilen savaşccedilı olan bir adamı elccedililikle goumlnderirlerse daha iyi olur Eğer elccedili Seyid ve

Şerif olursa da iyi olur zira şeref ve soyu (neseb) dolayısıyla fazla saygı goumlruumlrler ve

ona koumltuumlluumlk yapamazlar (Goumlnderilecek elccedili) şaraba duumlşkuumln şakacı kumarbaz ccedilok

konuşan ve tanınmamış bir kimse olursa goumlnderilmemelidirrdquo 142

denir

139

Ay s29 140

Ay s32-35 141

Aydın Taneri ldquoSelccediluklu-Osmanlı Ccedilizgisinde Harezmşahlar Vezacircretirdquo TED S7-8 İstanbul

İstanbul Uumlni Ed Fak 1977 s40 142

Nizamuumllmuumllk age s120-126 Uydu agm 1992 s434

215

Buyruk ldquoBuyurmak emir vermekrdquo ten tuumlreyen bu soumlz Eski Tuumlrkccedilersquode genel

olarak ldquokumandanrdquo anlamında kullanılmakta idi 143

Bu Tuumlrkccedile kelime Moğol diline

ldquobuyruğrdquo şeklinde geccedilmiştir 144

Diğer taraftan ldquobuyrukrdquo ldquoBakanrdquo anlamında idaricirc

bir unvandır 145

Kağanın yanında bulunan buumlyuumlk memur ve danışmanlardır 146

Goumlktuumlrklerrsquode ldquovezirrdquo yerine ldquobuyrukrdquo unvanı kullanılmıştır 147

Uygurlarrsquoın

Tengride Bolmış İl Etmiş Bilge Kaganrsquoının iccedil buyruk başı 148

Inanccedilu Baga Tarkan ve

buyruklarından biri Bilge Tay Senguumln Tutuk idi 149

Alp Yiğit kahraman bahadır cesur aşırı uzun ve iri boylu pehlivan

macircnacirclarına gelmektedir ve askericirc bir unvandırrdquo150

Apa Eski Tuumlrkccedilersquode akrabalık terimi olarak goumlsterilen apa ldquobuumlyuumlkluumlk

yaşlılıkrdquo da ifade eder Askericirc ve idaricirc unvanlarda yer alır 151

ldquoApa Tarkanrdquolık

huumlkuumlmdar ccedilocuklarına verilen unvanlardan biri olduğuna goumlre huumlkuumlmdarın

ccedilocuklarının buumlyuumlğuumlnuumln bu goumlreve 152

getirilmiş olmalıdır

Ayguccedilı Ay- fiilinden tuumlremiş idaricirc bir unvandır153

Uumlnluuml Goumlktuumlrk veziri

Tonyukukrsquoun unvanıdır Tonyukuk Yazıtırsquonda ldquoKaganı alp ermiş ayguccedilısı bilge

ermişrdquo demektedir ki huumlkuumlmdarın ldquoaygucırdquosı (danışmanı muumlşaviri) bilge

olmalıdır154

Bu onun taşıması gereken en oumlnemli vasıflardan biridir

143

Temir agm s1118 144

Temir agm s1122 145

Saadettin Goumlmeccedil ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443

YXXXVIII İstanbul TKAE Mart2000 s132 146

Kayabalı-Arslanoğlu agm s876 147

B Oumlgel Duumlnden Buguumlne s627 148

ldquoBuyrukrdquo kelimesi buguumlnkuuml anlamda ldquobakanrdquodır Goumlmeccedil ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan

Değerlendirilmesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV İstanbul TKAE Ekim1997 s589 149

Goumlmeccedil agm s579 Terhin Yazıtı Batı 6 satır 150

Goumlmeccedil agm s129 151

Ay s86 152

Goumlmeccedil agm s136-137 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s646 153

Ay s131 154

Saadettin Goumlmeccedil ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara Ankara Uumlni DTCF 1997 s81

Tonyukuk Yazıtı ITaş Guumlney 3 Doğu 4 Kuzey 5

216

Baga Bag kelimesiyle irtibatlıdır155

Bir ulus oluşturmuş boyların askericirc

komutanları iccedilin kullanılır156

Terhin Yazıtırsquonda ldquoBıla Baga Tarkanrdquo ldquoInanccedilu Baga

Tarkanrdquo unvanları geccedilmektedir157

Tuumlrgişlerrsquoin kurucusu U-ccedile-le de Baga Tarkan

unvanına sahiptir

Ccedilor ldquoAskericirc bir unvandırrdquo158

Koumll İccedil Ccedilor muktedir kumandanlardandı159

Koumll İccedil Ccedilor Kuumll İccedil Ccedilur Kuumll-Ccedilur Goumlktuumlrklerrsquode ve Uygurlarrsquoda ordu komutanları

olan şadların uumlstuumlnde tecruumlbeli ve buumlyuumlk komutan idi Bunlar huumlkuumlmdar

ccedilocuklarından seccedililirlerdi 160

Inal ldquoİdaricirc bir unvandır 161

Kaşgarlırsquoya goumlre genelde annesi hatun soyundan

gelen kişilere verilen bu unvanın etimolojideki manası ldquoguumlvenilir itimada layıkrdquo

demektir 162

Inanccedil İdaricirc bir unvan olup ldquoınalrdquo ile yaklaşık aynı macircnacircyı taşımaktadır163

Eski Uygur dilindeldquo Vezir vekil mutemet ınak nazırrdquo 164

macircnacirclarında kullanılmış

olup ldquoınanccedil buyrukrdquo da ldquomutemet ınak 165

rdquo demektir

Inanccedilu ldquoİdaricirc bir unvandır 166

rdquo Bir memuriyet uvanı olması yanında bir

şahıs adıdır 167

İlteber ldquoİdaricirc bir unvan olup ilteriş ile aşağı-yukarı aynı manaya gelirrdquo 168

155

Goumlmeccedil agm s131 156

Ay 157

Ay 158

Ay s133 159

Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 yy Ocak1989 s24 160

Goumlmeccedil agm s136-137 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s646 161

Ay s134 162

Kaşgarlı DLT Is122 SG Clauson An Etymological Dictionary of Pre-Thireenth-Century

Turkish Oxford yy 1972 s184 163

DLT I s122 164

Caferoğlu age s86 165

Inak ldquodost arkadaşrdquo demektir Bkz A Caferoğlu ae 166

Goumlmeccedil agm s135 167

Caferoğlu age s86

217

İlteriş ldquoİli derleyip toplayanrdquo anlamındaki idaricirc bir unvandırrdquo 169

Oumlge ldquoaksakal muumlşavir başvekilrdquo manasında kullanılan idaricirc bir unvandır 170

Sabccedilı ldquoSavcı ve elccedilirdquo manalarına gelip idaricirc bir unvandır 171

Şadapıt S Goumlmeccedil ldquoşadrdquo unvanının ccediloğulu olduğuna ihtimal vermektedir172

Buyruklardan sonra gelen ldquoŞadapıtrdquoların goumlrevleri hakkında bir vesika yoktur fakat

Orhun Yazıtlarırsquonda kağanın sağ tarafında oturdukları belirtildiği iccedilin yuumlksek

memurlar olduklarına şuumlphe yoktur 173

Şadlar gerccedilek bir ordu komutanı olmaları

yanında ndashGoumlktuumlrklerrsquode goumlruumllduumlğuuml uumlzere- elccedili kabul etmek gibi ccedilok oumlnemli bir

yetkiye de sahip olmuşlardır Ccediluumlnkuuml bu boumllge liderleri barışta kendi boumlluumlmlerini

youmlnetirken savaşta kağanın ordusuna katılırlardı 174

ldquoEltebirrdquo ldquoapardquo ldquotarkanrdquo ldquoccedilurrdquo ldquotudunrdquo unvanları Goumlktuumlrklerrsquode yeniden

tacircbiyet altına alınmış olan kabilelere ait hacirckim ve vali derecesinde memurlar iccedilin

kullanılmışlardır 175

Tuumlrklerrsquode kağanın oğullarının da elccedililik goumlrevine getirildikleri

goumlruumllmektedir Kapgan Kağanrsquoın uumlccediluumlncuuml oğlu Ccedilinrsquode elccedili olarak bulunduğu sırada

oumllmuumlştuumlr176

Bilge Kağanrsquoın milletine hitabında devlet idaresindekileri unvanları en uumlst

kademeden itibaren kağan ailesi bodun şadapıt beyler tarkanlar buyruk beyler

Dokuz Oğuz beyleri diye sıraladığı goumlruumllmektedir

168

Goumlmeccedil agm s s135 169

Ae s135 170

Ae s137 171

Ae s138 172

Ae s139 173

Babaoğlu age s87 174

Kayabalı-Arslanoğlu agm s878 175

Temir agm s1118 176

Gumileumlv age s380

218

Tarkan unvanı Uygurlarrsquoda da kullanılmıştır Uygur yazılı belgelerinde ldquokuumln

birmiş t(a)rhanrdquo ldquoinanccedil t(a)rhanrdquo ldquoboyla tarkanrdquo Uygur hakanı Tun Baga Tarkan

(779-789) Ccedilinrsquoe goumlnderilen (821) Uygur elccedilisi Ho Ta-kan (Alp Tarkan) şeklinde

oumlrnekleri mevcuttur Uygur hakanının tahta ccedilıkmadan oumlnce devlet nacirczırı goumlrevinde

bulunmasından anlaşıldığı uumlzere Uygurlarrsquoda bu unvan ldquovezir nacirczırrdquo manasında

kullanılmıştır177

Uygur Devletirsquonde Boumlguuml Kağan (759-779) babası Moyun-ccedilurrsquoun

Ccedilinrsquoe karşı korumacı ve dostccedila politikayı bir suumlre devam ettirmişse de sonra bundan

vazgeccedilerek iccedil karşılığından yararlanıp Ccedilinrsquoi ele geccedilirmek istemiştir Fakat başta

veziri Tun Baga Tarkan olmak uumlzere bir kısım devlet adamları boumlyle buumlyuumlk bir

uumllkeyi ele geccedilirmenin muumlmkuumln olmayacağını ileri suumlrerek karşı ccedilıkmışlardır

Kağanrsquoın fikrinden vazgeccedilmemesi uumlzerine Tun Baga Tarkan devletin menfaati

uğruna Boumlguuml Kağanrsquoı oumllduumlrerek 779rsquoda kendisini Kağan ilacircn etmiştir178

Tuumlrgiş

hakanı U-ccedile-le ldquoBaga Tarkanrdquo unvanına sahipti

Kırgızlarrsquoın başlıca altı unvanından biri ldquotarhanrdquo unvanı idi 840-841 yılında

Uygurlarrsquoın guumlccedil kaybından istifade ederek taarruza geccedilen Kırgızlar Ccedilin Prensesi

Trsquoai-ho Konccediluyrsquou ele geccedilirip Ccedilinrsquoe teslim etmek uumlzere on tarkandan oluşan bir

elccedililik heyetiyle yola koyulmuşlardır 179

ldquoHuducircdrsquoul-Acirclemrdquoe goumlre Hazarlarrsquoda huumlkuumlmdar unvanı (Tarkhacircn Khagan)

kullanılmıştır180

ldquoCcedilorpan Tarkan As-Tarkan unvanlı Hazar komutanları en bilinen

oumlrnekleridir ldquoTekintegin inal buyla buyrug il-teber tudun tarkantarhanrdquo

unvanlarını Hazarlar da kullanılmaktaydı181

O Pritsak Hazarlarrsquoın Sarığşın (Atol) ve Hamlık (Atil) ikiz kentlerinin

ldquoTarkan (As Tarkan)rdquo unvanlı bir youmlnetici tarafından idacircre edildiğini bildirir182

177

Mackerras The Uigur Empire 744-840 According to the Trsquoang Dynastic Histories Canberra

1968 s60 A Caferoğlu age s225 Donuk agm s84 dp17 178

Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV Yay Temmuz 1990 s20 179

Donuk agm s84 dp18 180

Ay 181

Uydu Yuumlcel ldquoHazar s797 182

Omeljan Pritsak ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A Tayfun Oumlzcan Karadeniz

Araştırmaları S13 Ankara KaraM Yay Bahar2007 s16

219

ldquoA Alfoumlldirsquoye goumlre Tarkanrsquolar aslında eski Tuumlrk-Moğol topluluklarında

demirciliği meslek edinmiş olan kimseler idi ki asil ve imtiyazlı bir sınıf meydana

getiriyorlardı183

rdquo Gy Neacutemethrsquoe goumlre Tuumlrkccedilede bir şeref unvanını ifade eden

ldquotarkanrdquo unvanı ldquoalpagutrdquo unvanın bir eşi idi184

İbn Hurdadbihrsquoe goumlre Semerkant

huumlkuumlmdarları ve genellikle kuumlccediluumlk devletlerin kralları bu unvanı taşıyorlardı185

II ELCcedilİLERİN VAZİFELERİ

Chang Chrsquoienrsquoin Batı uumllkeleriyle ve yollarıyla ilgili olarak edindiği tecruumlbe

Ccedilinrsquoin daha sonra işine yaramıştır Ccediluumlnkuuml Ccedilinlilerrsquoin MOuml 119 yılında Hunlarrsquoa ağır

kayıp verdirdikleri seferin kılavuzluğunu Chang Chrsquoien yapmıştır186

Şuumlpheci bir

yaklaşımla belki de bir sefere karar verildiğinde savaş ilanıyla oumlnceden elccedili olarak

goumlnderilenler aslında sefere kılavuzluk yapması planlanan kişilerdi Zira elccedililerin

dokunulmazlığı vardı ve etrafı guumlzergacirchı rahatccedila kolaccedilan edip goumlzlemleyebilirlerdi

Bir elccedilinin uumllkesini en iyi temsil etmesi başlıca goumlrevidir Diğer goumlrevleri de

şoumlyle sıralanabilir Nezdinde bulunduğu devletin iktisadicirc idaricirc sosyal ve siyasicirc

hayatını iyi anlamaya ccedilalışmak kendi uumllkesini ilgilendirecek her tuumlrluuml bilgiyi elde

etmek nezdinde bulunduğu devletin kendi memleketiyle ilgili bilgi ve duumlşuumlncelerini

oumlğrenmek huumlkuumlmdarına sunmak uumlzere raporlar duumlzenlemek anlaşmazlık

doğurabilecek konuları yakından tacirckip etmek ihtilaflı meseleleri bir hal tarzına

bağlamak

Sultan Alp Arslan ile halife arasında hilrsquoat olarak takdim edilecek ipek

elbiselerin dokunmasındaki gecikmeden dolayı Sultanrsquoın elccedililerinin doumlnuumlşlerinin de

183

Gy Neacutemeth A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest 1930 s259 Donuk agm s88 184

Donuk agm s87 A Alfoumlldi A Tarchan Meacuteltoacutesaacutegneacutev Eredete MNy XXVIII 1932 s205-

220 W Eberhard Conquerors and Rulers Social Forces in Medievel Leiden 1952 s98 n7 Oumlgel

Tuumlrk Mitolojisi s63 185

Donuk agm s88 Neacutemeth age s257 186

A Rıza Bekin ldquoHan Suumllalesi Zamanında Ccedilinrsquoin Tuumlrkistan Siyasetirdquo Doğu Dilleri V S2 Ankara

DTCF 1993 s3

220

gecikmesi sebebiyle bir kırgınlık yaşanmıştır Bu durum Sultanrsquoın elccedilisi Sarsquodursquod-

devle Gucircheracircyicircnrsquoin tavrına da yansımıştır Normalde halife tarafından kabul edilen

elccedili mektubu takdiminin ardından uumlstlendiği vazife hakkında soumlzluuml izahatta bulunur

ve bu sırada sorulan sorulara cevaplar verirdi Sarsquodursquod-devle Sultanrsquoın halifeye

goumlnderdiği mektubu sunmuş fakat kendisi elccedililik vazifesini (risalet) yerine

getirmeyerek soumlyleyeceklerini bir kacircğıda yazıp vermiştir187

Uumllkeler arasında karşılıklı gelip giden elccedililer bir nevi o uumllkenin uumlrettiği

emtiayı ticaricirc gelir kaynağına doumlnuumlştuumlrebilmenin aracılığını da yapmakta idiler

Tuumlrklerrsquoin kendilerine gelen Bizans elccedilisi Zemarkosrsquoa demir goumlstermeleri onu

şaşırtmıştır Demiri işlemenin guumlccedil bir iş olduğundan bahsetmelerinden dolayı bunu

kendisini ticaricirc anlamda aracı kılmak maksadıyla yaptıklarını duumlşuumlnmuumlştuumlr188

Elccedililer

zaten diplomatik aracılıkları yanında isteyerek ya da istemeyerek şahit oldukları ve

goumlrduumlkleri diğer konularda da aracılık goumlrevini yerine getirmişlerdir

Chang-chrsquoienrsquoin bizzat kendisinin getirip getirmediği konusunda tartışmalar

bulunmakla beraber bundan sonra gidip gelmeler sıklaştığı iccedilin Ccedilinrsquoe birccedilok Hun

bitkisinin onun seyahatinin neticesinde girdiği bir gerccedilektir Ccedilinliler bu bitkilerin

başına ldquoHurdquo ibaresini getirdikleri iccedilin tespit edilmeleri zor değildir Hu-tou (fasulye)

hu-kua (salatalık)hu-suumleh (maydanoz) hu-trsquoao (şeftali) hu-ma (susam) hu-tsrsquoung

(soğan) hu-chieh (hardal) hu-lo-puo (havuccedil) hu-suan (sarımsak) gibi Burada

konumuzla ilgili olan nokta elccedililerin gittikleri uumllkelerin florasını da kendi uumllkelerine

taşımalarıdır189

558 yılında Bizansrsquoa giden ilk Tuumlrk elccedilisi iki goumlrevle goumlnderilmiştir Birincisi

Bizans ile kurulmak istenilen muumlnacircsebetlerin imkacircn ve hedefini accedilıklığa

kavuşturmak ikincisi de İmparatorluğun Tuumlrklerrsquoin duumlşmanı Avarlarrsquoa yardımını

engellemek niyetiyle Bizansrsquoa Avarlar hakkında olumsuz bilgi vermektir190

187

Koumlymen ldquoAlp Arslan s83 188

Gumileumlv age s92 189

Li age s31 Ligeti Bilinmeyen s54

221

İmparator Tiberiosrsquoun huumlkuumlmdarlığının ikinci yılında Goumlktuumlrklerrsquoe

imparatorluk korumalarından Valentinusrsquoun başkanlığında bir heyet goumlnderilmiştir

Valentinusrsquoun maiyetindekilere ek olarak kimi kaynaklara goumlre yuumlz altı kimi

kaynaklara goumlre de altı yuumlz Tuumlrk ile yola ccedilıktığı kayıtlıdır Bunların bir kısmı

Anankhast 191

bir kısmı Eutychius bir kısmı da Valentinus ile daha oumlnce heyetlerle

veya başka bir nedenle İstanbulrsquoa gelmişlerdir Bir kısmının da Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak

goumlnderilen Kilikyalı Paul ve Herodian ile birlikte geldikleri kayıtlıdır Tuumlrklerrsquoin

farklı kabilelerinden farklı nedenlerle Bizansrsquoa gelmiş olan bu Tuumlrklerrsquoin neden grup

olarak Bizans uumllkesinden goumltuumlruumllduumlkleri belirtilmemiştir Uzun suumlredir orada

olmalarının bir sıkıntı yaratıp yaratmadığı da bilinmemektedir Ancak Valentinusrsquoa

bu goumlrevin ek olarak verildiği aşikacircrdır192

922 yılında İslacircmiyetrsquoi kabul eden Kama Bulgarları hakanı Almuş devletini

Hazaryarsquodan ayırmış ve kendisine karşı faaliyetlerde bulunan Yahudilere karşı

kaleler kurabilmek iccedilin halifeden maddi destek istemiştir Halife bunu

karşılayabilmek iccedilin infaz edilen vezirin el konulan mallarının satılarak gelirinin

Bulgarlarrsquoa goumlnderilmek uumlzere İbni Fadlanrsquoa verilmesini buyurmuştur Ancak bu

malları satın alan kişi parayı elccediliye yetiştirememiştir193

Elccedili goumlnderen huumlkuumlmdarların maksatları elbette sadece mektup ve haber

goumlndermek değildi Olaya ve ihtiyaca goumlre pek ccedilok sebepleri vardı Karşı tarafın

uumllkesinin bulunduğu coğrafya hakkında bilgi edinerek ordunun ilerlemesine elverişli

bir yol belirlemek karşı devletin ordu sayısı ve teccedilhizatı hakkında bilgi toplamak

devlet idaresinde yer alanları zaafları ve guumlccedilluuml youmlnleriyle tespit etmek ittifak ya da

barış teklifinde bulunmak gibi pek ccedilok irili ufaklı goumlrevi yerine getirmek maksadıyla

goumlnderilmişlerdir194

190

Artamonov age s182 191

Greklerce Tuumlrk elccedilisi mi Bizans elccedilisi mi olduğu karıştırılan bu isim Stein tarafından Germencenin

bir varyantı olan Anagast şeklinde okunmuş ve Tuumlrklerrsquoe gelen bir Bizanslı olmasına ihtimal

verilmiştir Chavannes ise Hun kabilelerinden Utigur liderinin ismi Anagai ile benzerlik kurmuştur

Sebep olarak da Bizansrsquoa gitmesini goumlstermiştir Bkz Mangaltepe age s77 192

Ae s76-77 193

Gumileumlv Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay

2006 s227 194

Nizamuumllmuumllk age s125-126

222

ldquo[Iduk] kut t(e)ngrikeni[m(i)zke] uumllcey tuumlmen ilccedili begler-ke tuumlmen ilccedili beg[lerke]

m(e)n yığmış bitig biruumlrmen ulug depter-te bititmiş neguuml kimintin taş neguuml m-e yok bar tip

ayıg uumlnuumlp soumlzi (ayak uumlruumlp soumlzi) ccedilın bolsar oumlz başım oumlluumlrm(e)n

ldquoIduk-Kut hazretlerine saadet olsun Tuumlmen elccedili beylerine ben Yıgmış senet

veriyorum Ulug depterde yazdırılmış kimselerimden başka herhangi biri var diye laf ccedilıkar

ve bu soumlz doğru olursa kendi oumlluumlmuumlme razıyımrdquo195

Bu Uygur belgesindeki kişi devlet tarafından nuumlfus kaydı iccedilin

goumlrevlendirildiği anlaşılan memura soumlzlerinin doğruluğuna dair beyanda

bulunmuştur Bu memurdan ldquotuumlmen ilccedilirdquo olarak bahsedilmesi eski Tuumlrk

Devletlerirsquonde askericirc goumlrevlilerin aynı zamanda devletin idaricirc iktisadicirc ve sosyal

alandaki işleri iccedilin de goumlrevlendirilmeleri ile ilgilidir Yani elccedililik sadece uluslararası

değil dahili işlerde de oumlnemli bir mevki idi

III ELCcedilİLERİN YETKİLERİ VE SINIRLARI

Elccedililer her ne kadar sınırsız yetkilerle donatılmış goumlruumlnseler dahi onların da

durmaları gereken noktalar vardı Guumlnuumlmuumlzde de geccedilerliliğini koruyan kurala goumlre

bulundukları uumllkenin iccedil işlerinde muumldahale yetkileri yoktu Boumlyle bir hata af

edilemezdi ve en ağır biccedilimde cezalandırmayı gerektirirdi Ccedilinrsquoin Tuumlrkistanrsquodaki

kuumlccediluumlk devletlerle kurduğu muumlnacircsebetleriyle ilgili şu oumlrnekte kendisini temsil eden

elccedililerinin yanlış adımlarının bedelini canlarıyla oumldedikleri goumlruumllmektedir Yaşlı

Usun huumlkuumlmdarı ile evlendirilen Ccedilinli prenses huumlkuumlmdarın oumlluumlmuumlnden sonra bozkır

adetlerine goumlre halefi olan torunu Wung-chuuml-mi ile evlenmiştir Fakat MOuml60

yılında o da oumlluumlnce Kuang-wang unvanlı Ni-mi ile evlenmiştir Bu eşi ile

223

anlaşamayan Ccedilinli prenses Ccediligu Şehrirsquone gelen bir Ccedilin elccedililik heyeti ile anlaşarak

huumlkuumlmdarın oumllduumlruumlleceği bir şoumllen planlamıştır Ni-mi suikastten yaralanarak

kurtulmuş durumu oumlğrenen huumlkuumlmdarın oğlu Hsi-song-seu ordusuyla Ccediligursquoyu

kuşatmıştır Ccedilin youmlnetimi elccedililerinin hatasını oumlrtmek iccedilin onları alelacele geri

ccedilağırtıp onları infaz ettirmiştir Huumlkuumlmdara da hediyeler ve yaralarının tedavisi iccedilin

bir tabip goumlndermiştir196

195

Uygurlarrsquoda devlete yanlış beyan verilmesinin oumlnuumlne geccedilmek iccedilin ve sadece devlete youmlnelik

succedillarda oumlluumlm cezası verildiği kayıtlıdır Bkz A Melek Oumlzyetgin ldquoTurfan Uygurlarında Ceza

Hukukuyla İlgili Uygulamalarrdquo Belleten LXXV S273 Ankara TTK Ağustos2011 s341 196

Bartold Orta Asya s 87-90

224

BEŞİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİLERİN SOSYAL HUKUKIcirc VE EKONOMİK HAKLARI

I HUKUKIcirc DURUMLARI

A Elccedililerin Hukuku (Dokunulmazlığı)

Hun huumlkuumlmdarı Mete tarafından M 176 yılında Ccedilin İmparatoriccedilesirsquone yazılan

mektupta Ccedilin İmparatorursquondan kendisine goumlnderilen iki mektuba karşılık olarak

yazdığı cevabı goumltuumlren elccedilisinin henuumlz geri gelmediğinden ve bunun aralarında

ccedilıkacak istenilmeyen bir anlaşmazlığın sebeplerinden biri olacağından

bahsedilmiştir Tarihi bilgilerde zaman zaman elccedililerin katledilmesi olaylarıyla

karşılaşılsa da genel olarak savaş zamanında ldquoelccedililerin hayatları korunurrdquo ilkesi

geccedilerli olmuştur1

- ldquoYalavaccedil soumlz iltuumlr yanutu kolur Elccedili soumlz iletir ve cevabını isterrdquo

- ldquoYalavaccedilka muumln yok soumlzuumln kıymasa tutuzmış soumlzuumlg ccedilın tuumlkel soumlzleşerdquo Elccedili

soumlzuumlnde hilaf etmez ve kendisine emanet edilen soumlzuuml doğru ve tam soumlylerse ona

zevacircl yoktur

- ldquoKınama yalavaccedil soumlz aysa koumlnirdquo Kendisine emanet edilen soumlzuuml aynen

tekrar eden elccediliye gazap etme

- ldquoYalavaccedilka bolmaz oumlluumlm ya kıyın eşitmiş soumlzin ccedilın teguumlrse tilinrdquo Elccedili

işittiği soumlzuuml aynen ulaştırırsa ona oumlluumlm veya ceza yoktur

- ldquoYalavaccedil tiduumlkuumlm bu ilccedili turur bu ilccedili soumlzin ccedilın teguumlrse tilinrdquo Elccedili dediğin

boumlyle olan elccedilidir bu elccedili ne soumlylerse soumlylesin ona zevacircl yoktur

- ldquoYalavaccedil tutuzmış soumlzin soumlzleşe accedilık bir tilin oumlg soumlz aydım keserdquo Elccedili

kendisine emanet edilen soumlzuuml soumlyleyince ona ihsanda bulun onu medhet işte bu

kadar

1 Babaoğlu age s94-95

225

- ldquoyalavaccedil nece ccedilın ked erse amul bitig bolmasa soumlzke buumltmez koumlnguumllrdquo Elccedili

ne kadar duumlruumlst mahir temkinli olursa olsun mektup olmazsa kalpte şuumlphe kalır2

Aşağıdaki Osmanlı Tuumlrkccedilesirsquondeki atasoumlzleri de bu hukukun -yazılı olmasa

dahi- kabul edilmiş olduğunu goumlstermektedir

- Elccedilige guumlccedil yok yuumlkundan bap yok Elccediliye zor yok yuumlkuumlnde dert yok

- Elccediliye zeval yok Elccediliye sorumluluk yok3

Kutadgu Biligrsquode ldquoElccedili soumlzuumlnde hilaf etmez ve kendisine emanet edilen soumlzuuml

doğru ve tam olarak soumlylerse ona zeval yoktur4

Antik ccedilağlarda da zamanın toplulukları arasında diplomatik muumlnacircsebetler

mevcuttu Fakat bu muumlnacircsebetler belirli sahalarda sınırlı kalmaktaydı ve geccediliciydi

Diplomatik muumlnacircsebetlerin en ilkel safhalarında dahi elccedililerin masuniyetleri

imtiyazları ve kabul toumlrenleri konusunda uygulanan bazı kurallar teamuumll hukuku

halini almıştır Eski Ccedilin Hint Mısır Suumlmer Asur Fenike vesikalarının elccedililerin

masunluğu ve goumlrevlerinin kutsallığı hakkında birccedilok deliller ortaya koymaktadırlar

Eski Yunan ve Romalılar da elccedililerin masuniyetlerine seyahat huumlrriyetlerine ve

resmi evrak masuniyetlerine devletin bekasına zarar verecek veya itibarını

zedeleyecek bir davranış ve konuşmada bulunmadıkları suumlrece saygı

goumlstermişlerdir5 Bu kuralın devletler hukukunun en eski kaidelerinden biri olduğu

soumlylenebilir

1093rsquote imzalanan Kıpccedilak-Rus barışı Kıpccedilaklarrsquoın Kievrsquoi yağmalamalarıyla

yine bozulmuştur Yağmalamadan sonra tekrar barış tesis etmek uumlzere goumlnderilen iki

Kıpccedilak elccedilisi oumllduumlruumlluumlnce 19 Temmuz 1096rsquoda farklı youmlnlerden pek ccedilok Kıpccedilak

2 KB I Metin s 383 384 384 384 384 384 392 KB II Ccedileviri s 276 276276 276 277 277

282 Beyitler 3814 38163817 3818 3819 3820 3891 3 Radlov age s828-829

4 Uydu Yuumlcel ldquoYusuf Has Hacibrsquoin s433-434 Ae Beyit 3816

5 Seha L Meray ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara Uumlni Siyasal Bilgiler F

Dergisi XI S3 Ankara s80 RNumelin Les Origines de la Diplomatie Paris 1945 s234-235

226

birliği harekete geccedilmiştir Rus galibiyetinin ardından Kıpccedilaklar ertesi yıl Kievrsquoi

yağmalayarak ganimetleri ele geccedilirmişlerdir6

Bizans İmparatoru II Theodosios V asrın ortalarında Hun huumlkuumlmdarı

Attilarsquoya bir suikast planlayarak ortadan kaldırmaları iccedilin elccedililik heyetini yollamıştır

Plandan haberdar olan Attila Bizans heyetinde bulunan Bigilarsquoyı sorguya ccedilekmiştir

Onlar Attilarsquonın canına kıyma niyetiyle gelmelerine rağmen o elccedililere zarar

vermemiş imparatora yazdığı bir mektupla uumllkelerine geri yollamıştır7

Uumlnluuml Fergana atlarından isteme goumlreviyle goumlnderilen Ccedilin elccedililerinden birinin

doumlnuumlşte Doğu Fergana sakinlerinden biri tarafından oumllduumlruumllmesi uumlzerine İmparator

Wu Fergana uumlzerine ordu sevk etmiştir8

Bizansrsquota olup bitenleri dikkatle tacirckip eden Avar Kağanı Bayan Maurikiosrsquoun

Priskosrsquou Trakyarsquodan alıp yerine kardeşi (imparatorun kardeşi) Petrorsquoyu tayin

etmesinin sebebini oumlğrenmek istemiştir Henuumlz goumlrevinden ayrılmamış olan Priskos

izahat vermek uumlzere tabip Theodorrsquou elccedili olarak goumlndermiştir Bizans kaynağından

verilen bilgiye goumlre Bayan Kağan elccediliye koumltuuml muamele etmiş elccedili Kağanrsquoı insafa

getirmek amacıyla Mısır Firavunu Sesostrisrsquoin hikacircyesini nakletmiş Bayan Kağan

buna kızmamış guumllerek cevap vermiş ve barışa hazır olduğunu soumlylemiştir Bizans

kumandanının elindeki esirleri iade etmesi şartıyla barış akdedilmiştir9

Selccediluklu Sultanı Tuğrul Bey zamanında geccedilen şu olaydan bir Selccediluklu

elccedilisinin ismi ve Selccediluklularrsquoın bir vassalının elccediliye muamelesi karşısında Sultanrsquoın

tutumunu goumlstermesi konusunda bilgi sahibi olabiliyoruz

6 Goumlkbel age s51

7 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s76-80 Donuk ldquoOn Dilli s537-538

8 Bekin ldquoHan Suumllalesi s4

9 Akdes Nimet Kurat ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD Ege uumlni Ed Fak Yay XXVI S1

İzmir Temmuz2011 s93

227

ldquoArslan Besacircsiricircrsquonin isyanı sırasında Mervanoğlu Nasr el-Devle Ahmed Selccediluklu

itaatinden ccedilıkıp ona yardımda bulunmuştu Bu nedenle ceza olarak onun memleketlerinin

yağmalanması istenmiş Tuğrul Bey de bunu haklı bulmuştu Ancak Mervanoğlu

İstanbulrsquodan doumlnen Selccediluklu elccedilisi Ebursquol-Fazl Nacircsır b İsmail el-Alevicirc ve Bizans elccedilisini

yolların tehlikeli olduğu bahanesiyle alıkoymuştu Ebu Fazl ise Selccediluklu sultanına bir

mektup yazarak durumu bildirmişti Tuğrul Bey elccedilisinin bu mektubuyla vassalı

Mervanoğlursquona karşı burukluk duymağa başladı Buna mukabil Nasr el-Devle Ahmed

sultanın eşine (Altuncan Hacirctun) değerli armağanlarla bir hacircdim goumlnderip ondan ldquosultandan

kendisine bir zarar gelmemesi amacıyla yardım isteğinde bulundurdquo Hacirctun onun mesajını

sultana arz edip Mervanoğlu iccedilin ricada bulundu Tuğrul Bey ise ldquoBen Mervanoğlursquonun

beraberindeki hediyeleri almak amacıyla iki elccediliyi hapsettiğini duumlşmanlarımıza yardımda

bulunduğunuhellipoumlğrendim Onun bu hareketleri gerccedilekten affedilmeyecek bir succedilturrdquo dedi

Nasr el-Devle Ahmedrsquoin Hacirctunrsquoa goumlnderdiği ruumlşvet bir işe yaramamıştı Ancak Mervanoğlu

goumlz-altında tutmakta olduğu iki elccediliyi yeni bir ruumlşvetle beş yuumlz ipek elbise at ve sair

armağanla sultan goumlnderdi Hatta onun iccedilin Emicircr Hezaresb de sultandan şefaat diledi Ancak

Tuğrul Bey onun goumlnderdiği armağanları (yani ruumlşveti) kabul etmeyip geri yollayarak

Mervanoğlu konusundaki tutumunu ısrarla suumlrduumlrmuumlştuuml Mervanoğlu daha sonra affı

konusunda oumlzel bir ulakla İbrahim Yınalrsquoa başvurdu İbrahim Yınal sultandan kendisi iccedilin

şefaat girişiminde bulunacağını vaad etti ise de onun Tuğrul Bey uumlzerinde etkili olup

olmadığını bilemiyoruz Nihayet Nasr el-Devle yuumlz bin dinar ruumlşvet karşılığında kendisini

affettirmeğe muvaffak olmuştu (h4491057)rdquo10

Moğol kabilelerinden Kıtanlarrsquoın isyanını bastırdıktan sonra Ccedilin sınırlarına

saldırıya geccedilen Kapgan Kağan Ccedilin şehirlerini yağmalayarak onları yıldırmıştır

Ardından barış şartlarını accedilıklamıştır Buna goumlre imparatoriccedile Kapganrsquoa kızını

verecek Ordosrsquotaki Tuumlrklerrsquoi serbest bırakacak yuumlz bin ccediluval darı uumlccedil bin tarım aleti

ve baltalık demir goumlnderecektir Bu teklifi reddedilince Kapgan goumlruumlşmeleri keserek

Ccedilin elccedililerini alıkoymuş ve Kıtanlar uumlzerinden elini ccedilekmiştir Kıtanlarrsquoın saldırısına

maruz kalan imparatoriccedile kağanın şartlarını kabul etmek zorunda kalmıştır

10

Erdoğan Merccedilil ldquoSelccediluklularda Ruumlşvetrdquo Belleten LXXI S261 Ankara TTK Ağustos2007

s445-446 Ali Sevim ldquoSıbt İbnuumlrsquol-Cevzicircrsquonin Mirrsquoatuumlrsquoz-Zaman Ficirc Tarihirsquol-Acircyan Adlı Eserindeki

Selccediluklularla İlgili Bilgiler I Sultan Tuğrul Bey Doumlnemirdquo Belgeler S22 Ankara1997 s21-2224

el-Esicircr el-Kacircmil firsquot-Tarih nşr Tornberg Beyrut 1979 s630 Tuumlrkccedile trc Ccedilev A Oumlzaydın IX-XI

İstanbul 1987 s477 MH Yınanccedil Tuumlrkiye Tarihi Selccediluklular Devri İstanbul 1944 s51-52

Mehmet Altay Koumlymen Tuğrul Bey ve Zamanı İstanbul 1976 s27

228

Anlaşmazlıklarda ccediloğu kez haksız ve koumltuuml muameleye uğrayan elccedililer yukarıda

anlatıldığı gibi uumllkelerine doumlnmekten alıkoyulmuşlardır11

Goumlktuumlrklerrsquoin Sacircsacircnicirclerrsquoe goumlnderdiği ikinci elccedililik heyeti de birincisinde

olduğu gibi memnuniyetsizlikle karşılanmış ve haince bir planla Kral Huumlsrev

tarafından elccedililerden bazıları zehirletilerek oumllduumlruumllmuumlştuumlr Sonra da elccedililerin kendi

uumllkelerinde alışkın olmadıkları İranrsquoın iklimine dayanamayarak oumllduumlkleri haberi

yayılmıştır Ccediluumlnkuuml Tuumlrklerrsquole dostluk kurmaya goumlnluuml olmayan Sacircsacircnicirc Kralı da

elccedililerin tamamının canına kıyarsa yalanı kılıfına uyduramayacağını ve uluslararası

bir kuralı ccediliğnemiş olacağını ccedilok iyi biliyordu Olup bitenin farkında olan

Goumlktuumlrkler iccedilinse bu olay Sacircsacircnicirclerrsquole husumetin başlangıcı olmuştur12

Goumlktuumlrklerrsquoe gelen elccedili Valentinosrsquoun Tuumlrk-Şadrsquoa şu soumlyledikleri bize

elccedililerin dokunulmazlığı konusunda oumlnemli bilgi vermektedir

ldquoTuumlrklerin [Tuumlrklerrsquoin] lideri eğer sizin ellerinizde oumllmek en korkunccedil en ağır ve en

koumltuuml oumlluumlm olmasaydı eğer alccedilaklık yaşamaya devam etmese ve tuumlm insanlığa yayılmasaydı

eğer daha oumlnce hiccedil yapılmamış olan ve sizlerin sayesinde yeni bir adet olarak ortaya ccedilıkan

elccedili olarak goumlnderilen insanların oumllduumlruumllmesi kanıtlanmasaydı sadece konuşulması bile

korkutucu olan tavrınız goumlruumllmeseydi ben buguumln kılıcınızla oumllmek iccedilin yalvarmalıydım

Ccediluumlnkuuml imparatorumun sinsice sevindiğini ve elccedililerinin yalancı olduğunu duydum Sana

yalvarıyoruz luumltfen bize karşı daha ılımlı ol ve oumlfkeni azalt sinirli ruhunu nezaket ile

yumuşat ve elccedilileri koruyan kanunlara uy Bizler barış temsilcileri ve kutsal şeylerin

nazırlarıyızhelliprdquo 13

Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo a goumlre Su-lursquonun karısı Chiao-he

Hatun bir elccediliyi bin kadar atı satması iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-

hsienrsquoe goumlndermiştir ldquoMektubun uumlslubu emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien

elccediliyi doumlvduumlruumlp tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi

11

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s355-356 12

Mangaltepe age s49 13

Ae s81

229

donarak oumllmuumlştuumlrrdquo Bunu duyan Su-lu Doumlrt Garnizonrsquou yağmalamış ve Anhsirsquoyi

kuşatmıştır14

Eski Tuumlrklerrsquode elccediliye yapılan koumltuuml muamele devleti temsil eden

huumlkuumlmdar ve hatununa yapılmış kabul edilirdi Cezası da ağır olurdu Oumlyle ki bir

uumllkeyi savaşa dahi goumltuumlrebilirdi

Tarihccedili Hsuumleh Tzung-chengrsquoin tespitine goumlre zamanın bakanlarından Chang

Chiu-ling tarafından yazılan birkaccedil mektupta 734 yılında yaşanan Tuumlrgiş-Ccedilin

Savaşırsquonın sebebi Ccedilinli bir sınır subayının Su-lursquonun elccedilisini oumllduumlruumlp mallarını gasp

etmesidir Ccedilin İmparatoru subayını oumlluumlmle cezalandırıp oumllduumlruumllen elccedilinin mallarını

iade etse de savaş kaccedilınılmaz olmuştur15

Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilinrsquoin Ling-chou boumllgesine girdikleri 626 yılı Mart ayında o

sıra Goumlktuumlrk uumllkesinde bulunan Nan-hai-kung unvanlı Ccedilin elccedilisi Ou-yang Yin elli

adamıyla İl-Kağanrsquoın otağına baskında bulunmaya teşebbuumls etmişse de Goumlktuumlrkler

tarafından planı engellenerek yakalanmış ve hapis edilmiştir16

O doumlnem iccedilin

normalde boumlyle bir eylemin cezası oumlluumlmduumlr yakalanan kişinin elccedili olması hafifletici

sebep olmalıdır

626 Ağustos ayında İl-Kağan tarafından Ccedilinrsquoin guumlcuumlnuuml tespit etmek amacıyla

goumlnderilen Chih-shih Ssǔ-li İmparator Trsquoai-tsung ile goumlruumlştuumlğuumlnde İl-Kağan ile Trsquou-

li Kağanrsquoın bir milyona yakın sayıdaki askeriyle Ccedilinrsquoe gelmiş olduklarını

boumlbuumlrlenerek bildirmiştir Ccedilin İmparatoru elccediliyi şu soumlzlerle ayıplamıştır

ldquo-Ben bizzat Kaganlarrsquoa kız vermeğe muumlsaade etmek sureti ile barışmıştım O

zamandan bu yana sayısız altın ipekli kumaş gibi hediyeler verdim Şimdi onlar soumlzleşmeyi

bozup uumllkeme tecavuumlz ediyorlar Bu işte benim utanacağım hiccedil bir şey yoktur Sen barbar

bir kavim iccedilinden geldin ama yine de iccedilinde bir insanlık tarafın vardır herhalde Neden

benim buumlyuumlk luumltuflarımı [luumltuflarımı] unutup lsquokuvvetli bir ordumuz varrsquo diye iftihar

ediyorsun Şimdi senin başını kestireceğimrdquo

14

Sarıtaş age s43 15

Ae s46

230

Elccedili af dilemiştir Bu sırada imparatorun vezirlerinden Hsiao Yuuml ve Fecircng Tecirc-

i elccedilinin protokole goumlre geri goumlnderilmesini tavsiye etmişlerdir İmparator eğer geri

goumlnderirse Goumlktuumlrklerrsquoin kendisinin korktuğunu duumlşuumlnerek daha ccedilok baskında

bulunacaklarını ileri suumlrerek elccediliyi hapis ettirmiştir 17

Burada da goumlruumllduumlğuuml gibi

elccedililerin dokunulmazlığı konusunda uluslararası bir kuralın varlığı soumlz konusu idi

697 yılının Mart ayında Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilen iki Ccedilin elccedilisinden Trsquoien

Kuei-tao Kapgan Kağanrsquoı diz ccediloumlkmeksizin ayakta selamlayınca kağanı kızdırmış ve

hapsedilmiştir Elccedili bu hareketinden oumltuumlruuml kağanı ayıplayıp bu davranışının yararlı

ve zararlı taraflarını anlatmıştır Kağan onu oumllduumlrtmek istese de A-po ta-kan ruumltbeli

veziri A-shih-tecirc Yuumlan-checircnrsquoin tavsiyesiyle elccediliye biraz yumuşak davranmış fakat

uumllkesine doumlnmekten alıkoymuştur18

Ta ki imparatoriccedile Wu tarafından Kapgan

Kağanrsquoın Goumlktuumlrklerrsquoin serbest bırakılması kırk bin oumllccedilek buğday tohumu elli bin

parccedila ipekli kumaş uumlccedil bin adet ziraat aleti on binlerce kilo demir ve kızının bir Ccedilinli

Prens ile evlendirilmesirsquo istekleri kabul edilene kadar 19

İ-chih-hsieh Chrsquoan-yuuml zamanında Han İmparatorluğu Hunlarrsquoa saldırdığında

Hunlar elccedilileri aracılığıyla evlilik yoluyla ittifak kurmak istediklerini bildirmişlerdir

Han İmparatorluğu da baş vezirin tarih memuru Jecircn-chrsquoanrsquoı Hunlarrsquoa goumlndermiş ve

sınıra gelip dış vezir tayin edilmek uumlzere başvuruda bulunmalarını istemiştir Hun

huumlkuumlmdarı bu teklife kızmış elccediliyi alıkoymuştur Karşılığında Han suumllalesi de Hun

elccedilisini elinde tutmuştur Chrsquoan-yuuml daha sonra gelen Han elccedililerini de alıkoyarak

tepkisini goumlstermiştir 20

Wu-wei Chrsquoan-yuumlrsquonuumln tahtta olduğu doumlnemde Han İmparatorluğursquondan

goumlnderilen Kuo-chrsquoi misafir karşılamakla goumlrevli memur tarafından kabul edildikten

sonra kendisine elccedililiğinin maksadı sorulmuştur Chrsquoan-yuumlrsquoye kendisinin soumlylemek

istediğini belirtince elccedili huzura alınmıştır Elccedilinin getirdiği ldquoya savaş ya teslim olrdquo

16

Chang age s40 17

Ae s42-43 18

CTS ve HTSrsquoda olmayan bir vesikadır BkzJecircn-trsquoang Chang age s157

19

Ae s158 20

Li age s118-119

231

mesajına sinirlenen Wu-wei elccediliyi getiren memuru oumllduumlrmuumlş ve elccediliyi de

tutuklatmıştır 21

Sultan Alp Arslan barış teklifi ile Bizansrsquoa elccedililerini goumlndermiştir İmparator

onları elccedililer konusunda geccedilerli olan kuralların gerektirdiği uumlzere ama oumlzel bir

kibarlık goumlstermeksizin kabul etmiştir 22

Her uumllkenin elccedililer konusunda uluslararası

geccedilerliliği olan kurallardan haberdar olduğu aşikacircrdır 1 Gelen elccedili ve heyetine o

uumllkeden hoşnut olunsun ya da olunmasın gereken ilgi ve alacircka goumlsterilmelidir

2Yeme iccedilme ve konaklama ihtiyaccedilları giderilmelidir 3 Elccedililerin canına

kastedilemez 4 Uumllkelerine doumlnuumlşlerinde seyahatleri boyunca gerekli iaşeleri ve can

guumlvenlikleri sağlanır 5 Gerekirse yanlarına refakat edecek elccedililer ve kılavuzlar

verilir

Malazgirt Savaşırsquonda esir edilen Diogenes aralarında yapılan barış

anlaşmasının ardından Alp Arslan tarafından serbest bırakılmış yanına tutsaklar

arasından dilediğini almasına izin verilmiştir Hatta Sultan kuumlccediluumlk bir muhafız

takımından oluşturduğu elccedililerini de refakatinde goumlndermiştir23

Tuumlrk huumlkuumlmdarlar diğer uumllke huumlkuumlmdarlarına genel olarak buumlyuumlk saygı

duymuşlardır Gelen yabancı uumllke temsilcileri veya elccedililerini aziz ve kıymetli

tutmaları bununla ilişkilidir Devletler arasında savaş ve duumlşmanlık vuku bulduğu

durumlarda dahi Tuumlrkler hoş tutmak iccedilin ccedilaba sarfetmemiş olsalar bile usucircluumlne

uygun biccedilimde hareket eden elccedilileri incitmemişlerdir İslacircmiyetrsquoin kutsal kitabı

Kurrsquoan ldquoElccediliye duumlşen doğru haberi iletmekten başka bir şey değildirrdquoder (Kurrsquoan

2453) 24

Guumlnuumlmuumlz Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoamanrdquo şeklinde kullanılan ldquoemacircnrdquo kelimesi Arapccedila

bir isim olup ldquohimaye etmekrdquo ldquoemniyetini guumlvence altına almakrdquo ldquoyardım etmekrdquo

ldquoteslim almakrdquo anlamlarına gelmektedir Uluslararası hukukta ise duumlşmana emniyet

21

Ae s119-120 22

Attaleiates age s163 23

Ae s169-170

232

altında olduğuna dair verilen soumlz veya bu soumlzuuml temsil eden bir işarettir 25

Dede

Korkutrsquota ldquoamanrdquo şekliyle pek ccedilok yerde geccedilmektedir ve ldquoAllahrsquoın birliğine teslim

olmardquo manasına kullanılmıştır

ldquoDirse Han bunu işitdi aydur Kırk yoldaşım aman Tanrının [Tanrırsquonın] birliğine

yokdur guumlman(şuumlphe)rdquo ldquoDeluuml Karccedilar aydur Meded aman el-aman Tanrının [Tanrırsquonın]

birliğine yokdur guumlmanrdquo ldquoAman mere kafir [kacircfir] aman Tanrının birliğine yokdur guumlmanrdquo

Kafirler [Kacircfirler] oğlana aman verdiler elin ccediloumlzduumller goumlzuumln accediltılarrdquo ldquoMere Azrail aman

tanrının birliğine yokdur guumlmanrdquo ldquoOğlan kafiri [kacircfiri] goumltuumlrduuml yere urdu Burnundan kanı

duumlduumlk gibi şorladı Sıccedilrayıp şahan gibi kafirin [kacircfirin] boğazın ele aldı Kafir [kacircfir] aydur

Yiğit aman sizin dine ne derler dinuumlne girduumlm dedirdquo 26

Korkusuzluk endişeden beri olmak anlamında olan ldquoemacircnrdquo ticaricirc ve meslekicirc

konulardaki muumlnacircsebetleri nedeniyle gayri muumlslimlerin İslacircm topraklarına

girebilmesi iccedilin verilen izin belgesidir27

Selccediluklularrsquola ilgili kaynaklarda da ldquoemacircn

dilemekrdquo ccedilok rastlanılan bir durumdur Harp terminolojisinde emacircn ldquoemniyetin

sağlanacağı konusunda duumlşmana soumlz vermekrdquo demektir28

ldquoEmanrdquoın verildiği amaca goumlre ccedileşitli kullanım tarzları vardır 1ldquoeman birsquol-

kitaberdquo savaşta goumlnderilen yazılı emanı ifade eder 2 ldquoeman-ı ammrdquo savaşta

duumlşmanın tuumlmuumlne verilen barış teklifi niteliğindedir 3 ldquoeman-ı hassrdquo salahiyetli

birinin duumlşmandan bir veya birkaccedil kişiye verdiği emandır 4 ldquoeman-ı muvakkatrdquo

belirli bir suumlre iccedilin verilen ve muumltareke niteliğindeki emandır 5 ldquoeman-ı muumlebbedrdquo

suumlresizdir ve barışı temsil eder 6 ldquoeman-ı sarihrdquo ldquosana emin verdimrdquo ldquosiz

emniyettesinizrdquo ldquosize bir zarar yokturrdquo manasında verilen emandır29

24

Nizamuumllmuumllk age s124-125 25

Aydın Taneri ldquoTuumlrk Tarihinde ldquoEmanrdquo Kurumurdquo TAD XVII S28 Ankara DTCF 1996 s165 26

Taneri agm s167 27

Seyyar age s144 28

Ae 29

Taneri ldquoTuumlrk Tarihinde s166

233

Devletler arasında gidip gelen elccedililer goumlnderilme amacına goumlre bu tuumlrden

ldquoemanrdquoları taşımış olmalıdırlar Ayrıca elccedililerin dokunulmazlıklarının ldquoeman-ı sarihrdquo

verilerek sağlandığı veya ldquoeman-ı sarihrdquoin elccedililerin dokunulmazlıkları ile ilgili

uluslararası bir anlaşmanın bir maddesini oluşturduğu duumlşuumlnuumllebilir

Eski Tuumlrklerrsquode ldquo(boynuna) kuşak takmardquo ve elinde kılıccedil bulundurma ldquoeman

dilemerdquo işareti idi Kırgızcarsquoda ldquomoyunga kur (kuşak) salmakrdquo merhamet dilemeyi

ifade eder ldquoManas Destanırsquonda bir kahramanın ldquoboynuna kuşak koyuprdquo beyine

yalvardığı tasvir ediliyor ldquoKaplan doğmuş delinin accedilığı yaman geldi Yanındaki kırk

arkadaşı sızlanarak kalkıverdiler sakalları darmadağın oluverdi Alman-bet

boynuna kuşak (boto=futa) asıp yalvardırdquo İslami devirden itibaren boyuna kuşak

takmanın yerini boynuna kefen sarmanın aldığı goumlruumllmektedir30

Herhangi bir huumlkuumlmdarın ise ldquoemanrdquo vereceği kişiye ldquoeman kacircsesirdquo

yollaması acircdeti vardı Kacircseyi alan kişi iccedilindeki şerbeti iccediler ve boyun eğdiğini kabul

etmiş olurdu31

Tuumlrkccedile Selccediluknacircmersquode Selccediluklu Sultanı Alp Arslanrsquoa Bizans imparatoru

Diogenes tarafından goumlnderilen elccedili Urfa Kalesirsquoni kuşatmak uumlzere olan Sultan ile

Urfa Hanrsquoı arasında uzlaşma sağlamaya ccedilalışmıştır Fakat Sultan askerlerine

doldurdukları hendeği accediltırmasına rağmen anlaşma gereği elli bin dinarın

verilmemesi uumlzerine bu fesada elccedilinin sebebiyet verdiğini soumlyleyerek elccediliyi

oumllduumlrtmek istemiş fakat veziri Nizamuumllmuumllk tarafından bundan vazgeccedilirilmiştir

ldquohellip Alp Arslanrsquoa İstanbul Meliki Romanus nacircme ve resul [resucircl] goumlnderip ol elccedili

Sultacircnrsquoacirc Ruhacirc (Urfa) kalrsquoesinde vusul bulmuş idi Pes ol elccedili Ruhacirc Hanı ile Alp Arslanrsquoın

arasını bir mikdacircr macircl uumlzerine ıslacirch edip ellibin dicircnacircr uumlzerine karacircr olmuş idi Sultacircn dahi

racirczı olup iki cacircnibden teracirczi olıcak kalrsquoe halkı dediler ki bizim ile nifacirckı olmayıp vifacirckı

olduğun andan bilelim ki ceng iccedilin irsquodacircd etdiği esbacircbı bozup ol hendeği doldurduğu eşcarı

30

Ay s170 31

Ay

234

ihracirck ede Biz de kavl olunan macirclı vacircsıl edip iki cacircnibden muracircd hacircsıl ola Pes Alp Arslan

dahi soumlzlerine irsquotimacircd edip niyetlerinde fesacircd verdiğin bilmedi Emr eyledi asker ol hendek

iccedilinde olan cuumllmucircd ve eşcacircrı ihracirck edip cuumlmle tacircrumacircr etdiler Hisacircrın hendeği accedilılıp yol

kesilecek ehl-i kalrsquoe soumlzlerinde durmadılar Ol kavl olunan macirclı vermediler Alp Arslan

İstanbulrsquodan gelen elccedilidir fesacircda sebep deyip elccediliyi oumllduumlrmek muracircd edindi Vezicircr Nizacircm el-

Muumllk elccedili oumllduumlrmek adacirclet ve muumllucirck ortasında acircdet değildir dedi komadı Pes elccedilinin

nacircmesine cevacircb yazıp oradan doumlnduumlrduumller Gine İstanbulrsquoa goumlnderdilerhelliprdquo32

Tuumlrklerrsquode oumlteden beri uygulandığı uumlzere casusluk yapmadıkları suumlrece

elccedililere dokunulmazdı Yabancı diplomatik temsilcilerin ceza masuniyeti ilkesine

bağlı kalınırdı Ancak makucircl olmayan gerekccedilelerle geldiğinde ya da temsilcinin

uumllkenin siyasicirc ve askericirc guumlvenliğini tehlikeye duumlşuumlrecek ve şuumlpheli hareketleri

olduğunda hapse atılabiliyordu Bu genellikle uumllkenin uzak bir yerinde kontrol

altında tutarak ikacircmete mecbur etme şeklinde gerccedilekleştirilmekteydi Ccedilin İmparatoru

Wu-wei (MOuml 114-105)rsquonin Hun huumlkuumlmdarına goumlnderdiği elccedilisi Ccedilin hacirckimiyetine

girmeleri iccedilin bir ultimatom verdiği gibi hakanın kendi otağında ve devlet buumlyuumlkleri

oumlnuumlnde kuumlstahccedila soumlzler sarf etmiştir Hunlarrsquoın eğer savaşabileceklerse Ccedilin

İmparatorursquonun ordusuyla sınırda beklediğini eğer savaşamayacaklarsa Ccedilinrsquoe

bağlılıklarını bildirmelerini eskisi gibi kaccedilamayacaklarını kuzeyin otsuz susuz

soğuk bozkırlarında saklanamayacaklarını soumlylemiştir Bu duruma ccedilok kızan Hun

hakanı elccediliyi oumllduumlrtmemiş fakat Kuzey Denizi (Pei-hai=Baykal Goumlluuml)rsquonin

yukarısındaki buzlu boumllgelere suumlrguumln etmiştir33

Uluslararası ilişkilerde ldquoElccediliye zeval olmazrdquo şeklinde ifadesini bulan bir

bildiriyi karşı tarafa tebliğ etmekle goumlrevlendirilen kişinin bundan sorumlu

tutulamayacağı ilkesi Kuran-ı Kerimrsquode ve Peygamberimizin uygulamalarında da

yerini almıştır Hz Muhammed (sav) pek ccedilok konuda elccedililik ve yazışma yollarına

başvurmuştur Risacirclet genelde anlaşmanın maddelerini oluşturan icapların ve kabul

32

Erdoğan Merccedilil ldquoTuumlrkccedile Selccediluknacircmersquoye Goumlre Malazgirt Savaşırdquo TED S2 İstanbul İstanbul

Uumlni Ed Fak 1971 s21-22 33

Feda Şamil Arık ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve Cezalarrdquo TAD Ankara Uumlni

Tarih Boumlluumlmuuml XVII S28 Ankara DTCF 1996 s32 3435 Kafesoğlu Tuumlrk Milli s70 71 74

235

beyanlarının elccedili aracılığıyla karşı tarafa bildirilmesi goumlrevi iccedilin kullanılır Risacirclette

anlaşmadan doğan hak ve sorumluluk elccediliye değil yollayana aittir34

B Elccedililerin Guumlvenliği

Gerek İdil Bulgarları gerekse Hazarlar uumllkeleri uumlzerinden geccedilen kara ve

suyolları ticaretinden ticaricirc emtianın 110 oranında vergi almakta idiler Aldıkları bu

guumlmruumlk bedellerine karşılık da tuumlccarların guumlvenliğini sağlamak zorunda idiler

Nitekim nuumlmismatik bulgularla desteklenen doumlnemin ticaret hacmi bunun

sağlandığını goumlstermektedir35

Bağdatrsquota Abbasicirclerrsquoin iktidara gelişi ve halifeliğin yıkılması Doğu-Batı

yolunu yeniden accedilmıştır Bu yol uumlzerinde luumlks malların ticareti yapılmakta idi ve

bunların gelirleri gibi maliyetleri de yuumlksekti ldquoTransport koruyucu maaşları

guumlzergah [guumlzergacirch] boyunca su kaynakları ve goumlllerin başında kurulmuş rabatlar36

yol goumlstermek iccedilin dikilmiş işaretler yolcuların gecelemesi veya bilhassa sıcak

guumlnlerde dinlenmek iccedilin yapılmış kervansaraylar iccedilin etek dolusu paralar

oumldeniyordurdquo37

Kızıldenizrsquoden Ccedilinrsquoe yaklaşık iki yuumlz guumlnluumlk yol vardı ki o doumlnemlerde at

sırtında altı saatte alınan yol bir guumlne eşit kabul edilmekte idi Eğer Hazarrsquoın kuzey

sahilinden geccediliyorsa bu mesafe daha da uzamaktaydı Fakat Hazarlar bu yolun

guumlvenliğini titizlikle sağladıkları iccedilin tercih edilen bir yoldu

VIII yuumlzyılda Ccedilin ile Avrupa arasındaki bu kervan ticaretini tekellerinde

tutan Yahudi tacirlere de Farsccedila ldquorahrdquo= yol ve ldquodacircnrdquo=bilmek fiilinin koumlkuuml

anlamındaki kelimelerden oluşan ldquorahdacircnirdquo= yol bilen rehber adı verilmiştir

34

Nasi Aslan ldquoRisacircletrdquo DİA XXXV İstanbul 2008 s125 35

Golden Hazar Ccedilalışmaları s128-129 Ibn al-Faqih Kitab al-Buldan ed De Goeje s270-271 36

ldquorabatrdquo kelimesinin herhangi bir anlamı olmayıp ldquo İslam uumllkelerinde kara ve deniz sınırındaki

oumlnemli noktalarda yapılan asker barınağı ve korunakrdquo ldquohan kervansaray vb konaklayacak yerrdquo

anlamındaki ldquoribatrdquo kelimesi kullanılmak istenmiş olmalıdır Kelimenin ikinci zikredilen anlamıyla

Osmanlı doumlneminde kullanılan bir tabir olduğu bilinmektedir

236

Rahdanilerrsquoin 690 yılında Halife Abduumllmelikrsquoten kaccedilan İranlılar tarafından kurulmuş

ve daha sonra Bizansrsquotan gelen Yahudilerin de katılmıştır Halifeliğin Soğdiyana ile

Ccedilinlilerrsquoin de Tuumlrgişlerrsquole savaşları sırasında sekteye uğrayan bu meslek 756-763

An-lu-shan isyanından sonra tekrar canlanmıştır Uumlstelik Rahdaniler sadece ipek-

altın takası yapılan Doğu guumlzergacirchı değil guumlmuumlş sikke-kuumlrk takasının yapıldığı İran-

Kama arasındaki Kuzey yolunun da hacirckimi olmuşlardır Hazarya da bu yolların

kesişme noktası haline gelmiştir38

Semerkandrsquoın doğusunda yaşayan insanlar Hunlarrsquoa hizmet etmeye mecbur

edilmişlerdir Loulan ve Gushi gibi ticaret yollarında bulunan Tarım Havzası

devletleri ldquoccediloğunlukla Hunlarrsquoın goumlzuuml kulağı olmuş ve Han elccedililerinin yollarını

kesmek iccedilin silahlarını kullanmışlardırrdquo Bir Hun elccedilisi huumlkuumlmdar tarafından verilen

bir guumlvenilirlik nişanesi taşıdığında yolunun uumlzerindeki buumltuumln kabileler tarafından

guumlvenlikleri ve yiyecekleri sağlanmaktaydılar Bunun aksine Ccedilin elccedilileri bedelini

oumldemeksizin gıda veya at alamıyorlardı Bu nedenle Ccedilinli elccedililerin şikacircyette

bulundukları kaydedilmiştir Hunlar tacircbi devletlerden aldıkları vergiyi siyasi

buumltuumlnluumlk ve devletlerinin ekonomik refahı iccedilin kullanmışlardır39

Yani elccedililerin

yeme-iccedilme konaklama guumlvenlik vb ihtiyaccedilları bu şekilde sağlanmıştır

Tuumlrk Devletleri tarafından XI yuumlzyıldan beri kullanıldıkları tespit edilebilen

kervansaraylar buguumln bile benzerleri olmayan geniş oumllccediluumlde teşkilatlandırılmış sosyal

yardım muumlesseseleridir Kervan ve hac yollarını emniyete almak amacı da taşıyan

kervansarayların bilinen en eskisi VIII asırdan kaldığı kabul edilen Semerkandrsquoın

guumlneyinde Afganistan sınırına yakın Tirmiz civarında bulunan harabedir Bu

kervansarayın ne plan ne mimari ne de dış goumlruumlnuumlşuuml bakımından Selccediluklu

doumlneminde yapılanlara benzemediği kaydedilmiştir Yine harap durumda olan fakat

kesin tarihi bilinen kervansaray Merv yakınındaki Ribacirct Malikrsquotir (1080) Nişabur-

Merv yolunda Afganistan sınırına yakın ıssız bir boumllgede ise 1114 tarihli 1153rsquote

37

Gumileumlv Eski Ruslar s153 38

Ae s154 39

Nicola Di Cosmo ldquoHun İmparatorluğursquonun Kuruluşu ve Yuumlkselişirdquo Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s1094

237

Sultan Sencerrsquoin hanımı Tuumlrkacircn Hatun tarafından tamir ettirilen Ribacirct Şerif

bulunmaktadır40

Budizm ile ilgili olan Hunlarrsquoın huumlkuumlmdarı Meng-suumlnrsquouumln hizmetinde

şramanalar (Uygurlarrsquodaki bahşı) bulunmakta idi Bunların en meşhuru olan Hindli

rahip Dharmaksema veya Dharmarakşa idi Bu rahibin yolculuğu esnasında hanlarda

kaldığı belirtilmiştir41rdquo Meng-suumlnrsquouumln hizmetine 412 yılında girdiğine goumlre V

yuumlzyılda seyahat guumlzergacirchlarında konaklama yerlerinin bulunduğunu soumlyleyebiliriz

Yolların ana guumlzergacirchlar haline gelmesinde guumlvenlik su kaynakları ve

konaklama yerleri oumlnemli etkenler olmuşlardır Dağ ve geccedilitler uumlzerindeki yollarda

emniyeti ve yolcuların kısa suumlreli barınmalarını sağlamak iccedilin tesisler inşa edilmiştir

Emevicirc Abbasicirc Memlucirck Devletlerirsquondeki ribacirctlar Selccediluklularrsquoda yerlerini ccedilok daha

teşkilatlı olan kervansaraylara bırakmışlardır42

Ribacirctlar askeri amaccedillı muumlstahkem yapılardır Başlangıccedilta cihad iccedilin hazır

tutulan atların bağlandığı ve muracircbıtların (buralarda toplanan goumlnuumllluuml askerlerin)

konakladığı basit ccediladırlardan ibaretken giderek muumlstahkem yapılara doumlnuumlşmuumlşlerdir

Ticaret yolları uumlzerinde inşa edilenleri İslamlaşmanın tamamlanmasından sonra

kervanların guumlvenlik ve konaklama ihtiyaccedillarını sağlamaya youmlnelik birer kervansaray

niteliği kazanmışlardır43

Hanlar malların uumlretildiği ve ticaretinin yapıldığı isimlerini de buralarda

uumlretilen mallardan alan yerlerdi Guumlnuumlmuumlzde ise şehir iccedilinde ticaret amacıyla inşa

edilen yapılara han adı verilmektedir44

40

Oktay Aslanapa ldquoOrtaccedilağda Tuumlrklerin İleri Bir Sosyal Muumlessesesi Kervansaraylarrdquo TKAE

İstanbul Mart1963 s26 41

Emel Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-Krsquouuml Meng-Suumln (M367-433) Devrinde Sanrsquoatrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S100 YIX İstanbul TKAE Şubat1971 s319 42

M Yaşar Ertaş ldquoİstanbul-Şam Hac Guumlzergacirchındaki Menzil Kuumllliyelerinin Bakım ve Onarımı

(1729-1732)rdquo TKİD S15 İstanbul Kocav Yay 2006 s2 43

İsmail Yiğit ldquoRibacirctrdquo DİA XXXV İstanbul 2008 s76 ve 78 44

Şebnem Akalın ldquoKervansarayrdquo DİA XXV Ankara 2002 s299

238

Şehirler arasındaki yollar uumlzerinde yaptırılan ve kuruluşları bakımından

ccedileşitli ihtiyaccedillara cevap verecek şekilde olan yapılara ise kervansaray adı verilmiştir

Kervanların geccedilici olarak konaklayıp dinlendikleri bu yerlerde Eski Tuumlrkccedilersquode

ldquoarkış45rdquo denilen kervancıların taşıdıkları emtianın ticareti de yapılabilmekte idi

46

ldquoRibacirctlar sınır boylarında ve stratejik yerlerde ordu birlikleriyle binek

hayvanlarının konakladığı ileri harekacirctlar iccedilin askericirc amaccedillı yapılardı47rdquo

Ribacirctların savunma duvarları iccedileriye girişi sağlayan tek ana kapısı ahır ambar

askeri barınma boumlluumlmleri ve goumlzcuuml kuleleri bulunmakta idi Maverauumlnnehirrsquodeki

menzillerle Tuumlrkistanrsquodaki etrafı korunma duvarlarıyla ccedilevrili olan buumlyuumlk ccediliftlikler

de zaman zaman aynı amaccedilla kullanılmışlardır Ribacirctların kervansaraylara

doumlnuumlşmesinde bunun da payı vardır Maverauumlnnehirrsquode VIII ve IX asırlarda da

ribacirctlar kurulmuş fakat IX asrın sonlarından itibaren İslam dininin yayılmasıyla işlev

değiştirerek hankacirch ve oumlzellikle ticaret yolları uumlzerindekiler kervansaraylara

doumlnuumlşmuumlşlerdir Ribacirctların nitelik değiştirmesiyle Mısır Suriye ve Filistinrsquode

ldquodervişlere mahsus zaviye kimsesizleri ve hacıları barındıran misafirhanerdquo

Maverauumlnnehir ve İranrsquoda ise XI yuumlzyıldan itibaren kervansaray manasında

kullanıldıkları anlaşılmaktadır48

Gazneli Mahmudrsquo un emriyle Firdevsicircrsquonin anısına Meşhed yakınında Serahs

yolu uumlzerinde yaptırılan Ribacirct-ı Macirchicirc Ribacirct-ı Ccedilacirch (4101019-20) en erken Tuumlrk

kervansarayı olarak zikredilmektedir Karahanlı huumlkuumlmdarı Şemsuumllmuumllucirck Nasr b

İbrahim tarafından Buhara-Semerkant yolu uumlzerinde yaptırılan Ribacirct-ı Melikrsquoin (471

1078-79) yalnızca taccedil kapısı guumlnuumlmuumlze kalabilmiştir49

Buguumln Altınapa barajı suları altında kalan Altınapa Kervansarayı Selccediluklu

doumlneminin Konya-Beyşehir yolu uumlzerinde bulunmakta idi50

45

Nebi Bozkurt-Ahmet Turan Yuumlksel ldquoKervanrdquo DİA XXV Ankara 2002 s298 46

Akalın agm s299 47

Ay 48

Akalın agm s299-300 49

Ay s300 50

Mahmut Akok ldquoKonyarsquoda Uumlccedil Tarihi ve Mimari Eser Altınapa Kervansarayı Hasbey Daruumllhuffazı

ve Selim II İmaretirdquo Tuumlrk Arkeoloji Dergisi SXX-I Ankara TTK 1973 s5

239

Farsccedila ldquokacircrbanrdquo kelimesinden gelen ldquokervansarayrdquo SBayram tarafından

şoumlyle tanımlanmıştır ldquoYollar uumlzerinde kervanların dinlenmesine ve gecelemesine

mahsus buumlyuumlk han51rdquo Eşkıyaların saldırılarından korunma amacıyla muumlstahkem

yapılmış bu binalarda ocaklı yatakhaneler eşyaları koyacak mahzenler hayvanlar ve

arabaları koyacak ahırlar araba tamirhanesi nalbant kahvehane mescit vs

bulunmakta idi Kervansaraylar Tuumlrkistanrsquoda ribacirct adıyla kullanılmakta idiler52

C Protokol Kuralları ve Elccedililerin Protokoldeki Yerleri

Tuumlrk hakanlarının otağlarında savaşta ve barışta değişmeyen belirli bir oturma

ve yer alma duumlzeni mevcuttu ldquohellipananeye goumlre bu yer ve pay meselesi ilk olarak

Oğuz Han tarafından yasaya bağlanmış ve Oğuz Hanın koyduğu kaideler değişmez

telakki [telacirckki] edilmiştirrdquo53

ldquoMevkirdquo anlamındaki ldquoOrun54rdquo ve ldquopayrdquo macircnacircsındaki

ldquouumlluumlşrdquo adı verilen kurallardan oluşan bu sisteme gelen yabancı elccedililer de şahit

olmuşlar ve kendileri de gereken kuralları uygulama konusunda dikkat etmişlerdir

Bazen de hakanın goumlrevli memurlarınca youmlnlendirilmişlerdir Orun toylarda hangi

kabile mensubunun nereye oturacağını hangi devlet erkacircnının ayakta hangisinin diz

uumlzerinde olacağını ve tahtın neresinde bulunacağını tespit ederken uumlluumlş de ziyafette

kimin yemeğin neresinden alabileceğini belirlemekteydi55

ldquoŞecere-i Tuumlrkrdquote Guumln Hanrsquoın topladığı toya ldquoKadın erkek buumlyuumlk kuumlccediluumlk

herkesinrdquo katıldığı belirtilmektedir56

Eski Tuumlrklerrsquode toy ve şoumllenlerde Han

milletine ziyafet ccedilekiyordu fakat bu ziyafetler aynı zamanda birer toplantı

niteliğinde idi Ccediluumlnkuuml savaş ve barış kararları buralarda alınırdı Devlet ileri

51

Sadi Bayram ldquoKervansaraylarımızrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C1 S8Y1 Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm

Bakanlığı Ağustos1977 s42 52

Bayram agm s42 Celacircl Esad Arseven Sanat Ansiklopedisi II İstanbul MEB Yay 1965

s1052 53

Babaoğlu age s82 54

Kayabalı- Arslanoğlu agm s879-880 55

Mehmet Seyitdanlıoğlu ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi ldquoToyrdquo Uumlzerine Duumlşuumlncelerrdquo TAD Ankara

Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml XXVIII S45 Ankara 2009Mart s8-9 56

Babaoğlu age s65

240

gelenleri yanında halkın da katıldığı bu kalabalık toplantıda karışıklığa meydan

vermemek iccedilin belirli bir duumlzen gerekliydi Bu nedenle toy ve şoumllenlerin bir duumlzeni

ve kuralı vardı Her bir kabilenin yeri ve yiyeceklerden alacağı pay belli idi Eski

Tuumlrklerrsquode Hunlarrsquodan itibaren her yıl farklı amaccedillarla uumlccedil ayrı toy duumlzenlenmekte idi

Bu toplantıların en oumlnem arz edeni hiccedil şuumlphesiz kağanın yanında hatun aygucıuumlge

şadapıt tarhan apa erkin tudun ilteber denilen beylerle prensler buyruklar tacircbi

boyların ve yabancı temsilcilerin katılımlarının zorunlu olduğu sonbaharda

dokuzuncu ayda (buguumlnkuuml takvimle Ekimrsquode) yapılanı idi Ccediluumlnkuuml bu resmicirc ziyafette

hazır bulunmak itaat ve saygının bir ifadesi idi57

725 senesi Nisanrsquoında İmparator Ccedilinlilerrsquoin atalarını anmak uumlzere her yıl

duumlzenledikleri Fecircng-shan toumlreni iccedilin ccedilıkılacak doğu gezisine davet etmek iccedilin Chung-

shu-chih-shecircng dereceli veziri Yuumlan Checircnrsquoe vekil Hung-lu-chrsquoing unvanını vererek

Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili olarak yollamıştır Bilge Kağanrsquoın Kuumll Tegin Tonyukuk ve diğer

erkacircnıyla birlikte elccediliye verdiği bu ziyafette hatunu da yanında yer almıştır58

Bunun yanı sıra protokoluumln gerektirdiklerine uymak da saygı ve goumlrguumlnuumln bir

ifadesi idi Ccediluumlnkuuml bu kurallar as-uumlst ilişkisinde oluşabilecek yanlış anlamaları

engellemeye youmlnelikti Bunun aksi bir durumda yaşanan gerginliklerin tarihte pek

ccedilok oumlrneği vardır 613 yılında Sibir-hanrsquoın elccedilisi bir davette imparator ile aynı hizada

oturmuş elccedili hatasını anlasa da olaylar olumsuz youmlnde değişmeye başlamıştır59

Tuumlrgiş Kağanı Sou-loursquonun 729 yılınında eski dostluklarının devamı

mahiyetinde İmparator Hiuen-tsong (712-755)rsquoa goumlnderdiği elccedilisi Che-tche-a-pou-

se (Şe-ccedile-apuse) sarayın Feng Koumlşkuumlrsquonde karşılanmıştır Fakat aynı anda II Goumlktuumlrk

Devletirsquonin elccedilisi de saraya geldiği iccedilin Ccedilin İmparatorursquonun verdiği ziyafet sırasında

bir protokol krizi yaşanmıştır Goumlktuumlrk elccedilisi Ccedilin protokol yetkililerine ldquoTuumlrgiş

Devleti kuumlccediluumlktuumlr Menşe bakımından da Tuumlrk soyundandır Bu sebeple birinci sırayı

alma hakkına sahip değildirrdquo diyerek devletinin buumlyuumlkluumlğuumlnuuml ve itibarını dile

57

Kafesoğlu ldquoEski Tuumlrklerde s218 K Shiratory On the Territory of the Hsiung-nu Prince

Hsiu-trsquou Toyo-Bunko S5Tokyo 1930 s27 vd 58

Chang age s181

241

getirmek istemiştir60

Bunun uumlzerine Tuumlrgiş elccedilisi ldquoBuguumln iccedilin bu ziyafet benim

şerefime hazırlandı İkinci sıraya geccedilememrdquo cevabını vermiştir Ccedilin saray goumlrevleri

kısa bir muumlşaverenin ardından Goumlktuumlrk elccedilisini ziyafette doğuda kurdukları ccediladıra

Tuumlrgiş elccedilisini de batıda kurdukları ccediladıra alarak ccediloumlzuumlm bulmuşlardır Ziyafetten

sonra Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisine unvan ve hediyelerini sunmuştur61

758 yılında Uygurlar Moyunccedilur Kağan ile Ning Kuo unvanlı Ccedilinli

Prensesrsquoin evlenmesi isteğiyle elccedililer goumlndermişler ancak Abbasicirclerrsquoin bazı şefleri ile

aynı zamanda Ccedilin Sarayırsquonda bulunmaları huzura giriş sırası konusunda problem

ccedilıkmasına sebep olmuştur Teşrifat memurları elccedilileri aynı anda farklı kapılardan

iccedileri almakla ccediloumlzuumlm yolu bulmuşlardır62

Sultan Alp Arslanrsquoın tahta ccedilıkınca Abbasicirc halifesine goumlnderdiği elccedililik heyeti

Halifersquonin huzurunda iken bir teşrifat muumlnakaşası yaşanmıştır Kadırsquol-Kuzacirct Ebucirc

Abdillah Dacircmgacircnicirc Selccediluklu elccedilisi Kadı lsquoAmrrsquoın kendisinden daha uumlstte oturmasına

itiraz etmiştir Aslında Halifelik baş kadısı oturma duumlzeni konusunda haklı olmasına

rağmen elccedililik heyetinin misafir olduğu gerekccedilesiyle itirazı dikkate alınmamıştır63

Eski Tuumlrk devletlerindeki bu duumlzen Selccediluklularrsquoda da devam ettirilmiştir

Nizacircmuumlrsquol-muumllk ekacircbirin her nerede duracaklarsa her zaman aynı yerlerini almalarını

yanlış yere gidenlerin uyarılmasını tavsiye etmiştir Ayrıca hazinede daima yirmi

takım has silah bulunmasını yabancı temsilciler geldiğinde gucirclamların bunlarla

donatılmış bir biccedilimde tahtın etrafında durmalarını soumlylemiştir64

Huumlkuumlmdar saray dışında sefer halinde iken resmicirc hayatına at unsuru da

girdiğinden duruma uygun tedbir ve protokol kuralları getirilirdi Ancak sarayda ve

otağda değişmeyen esas devleti temsil eden huumlkuumlmdarın ve kabullerin yapıldığı

59

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s222 60

Salman age s57 61

Ae s 57-58 62

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s63 63

Koumlymen ldquoAlp Arslan s81 64

Ae s18

242

mekacircnın muumlmkuumln olduğunca ihtişamlı goumlruumlnmesi idi Atların altın ya da guumlmuumlş

işlemeli eyerlerle hazırlanması da bu esasın gereği idi65

D Elccedililerin Maiyetleri

a Tercuumlman

Elccedililik heyetlerinde elccediliden başka pek ccedilok meslek erbabı da yer almakta idi

Ccedilince ldquokrsquoi-wan-chenrdquo (krsquoiĕt-miwən-trsquośiĕn)= ldquokelmuumlrccedilinrdquo Moğolcarsquoda

ldquokelemuumlrccedili66rdquo yani ldquotercuumlman yorumcurdquo heyetin olmazsa olmazlarındandı

KumanKıpccedilak lehccedilesinde tercuumlmana ldquotolmaccedil ya da tılmaccedilrdquo denilmekte idi Farsccedila

bir kelime olup Osmanlı Tuumlrkccedilesirsquonde de kullanılmış olan ldquodilbend dilbent67rdquo

ldquotercuumlmanrdquo kelimesinin karşılığı idi

b Ulak

Ccedilincersquode ldquofu-chu-chen (pirsquouət-trsquośiĕn ) = ldquopuumlrtuumlkccedilinrdquo Moğolcarsquoda

ldquooumlrtegeccedili(n)rdquo şeklinde ifade edilen ldquouşak ulak posta tatarırdquo da soumlzluuml mesaj mektup

belge vs goumltuumlren kişi olması hasebiyle bir nevi elccedililik goumlrevini yerine getirmekte idi

ldquoPosta tatarı ulakrdquo anlamında Ccedilince ldquo hien-chenrdquo (ġam- trsquośiĕn ) ldquoġiam-činrdquo

Moğolca ldquo jamccedilinrdquo Tuumlrkccedile ldquoyamrdquo kelimesi de kullanılmıştır

Siyasetnacircmersquode devlet işlerinin yolunda gitmesi iccedilin ldquoulakpostacırdquo

goumlndermenin oumlnemi dile getirilmiştir Ulaklar belli başlı yollara belirli mesafelere

goumlnderilmekte idiler Oumlyle ki ldquohellipelli fersahlık yerden olan her haber gece guumlnduumlz

65

Koumlymen agm s51 66

Ferdinand D Lessing Moğolca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev Guumlnay Karaağaccedil Ankara TDK 2003 s715 67

Ccedilağbayır age s1222

243

yetişirrdquo68

denilmektedir Ulakların işlerinden kalmamaları iccedilin geccedilmişteki adet

uumlzere onlara yardım eden ldquonaibrdquolerinin olduğunun bildirilmesi Eski Tuumlrklerrsquode de

usuluumln bu olduğuna işaret etmektedir

c Kapıcı

Ccedilince ldquokrsquoo-po-chenrdquo (krsquoa-brsquoak- trsquośiĕn )= ldquoqabaqccedilinrdquo Moğolca ldquoqaġaccedilirdquo

(ldquokapatanrdquo manasında) veya ldquoqabaġccedilinrdquo yani ldquokapıcırdquo ise elccedilileri hakanın huzuruna

alma ve uğurlama işi ile meşgul olmuş olmalıdır

d Kacirctip

Ccedilincersquode ldquopi-tecirc-checircnrdquo (brsquoji-tək- trsquośiĕn)= ldquobitekccedilinrdquo Moğolcarsquoda ldquobiccedilecircccedili

biccediligeccedilibitigeccedilirdquo Tuumlrkccedilersquode ldquobitikccedili bitiguumlccedili ya da bidguumlccedili er69rdquo denilen ve idaricirc bir

unvan olan ldquokacirctip yazıcırdquo yine elccedilinin birinci derecedeki mahiyetlerindendi

Haussig Tuumlrkccedile ldquobitirdquo kelimesinin Ccedilincersquode fırccedila kelimesinin karşılığı olarak

kullanılan ldquopirdquo70

kelimesinden geliştirilmiş olduğu fikrindedir

Kacirctiplik mesleğine MOuml III bin yılından itibaren rastlanmaktadır Eski

Mısırrsquoda kutsal bir meslek olan kacirctiplik aynı zamanda yuumlksek bir devlet memurluğu

statuumlsuumlne sahipti71

Mezopotamya toplumunun uumlst duumlzey acircilelerinden gelen kacirctiplerin

baba mesleği grubu iccedilinde elccedililerin de bulunduğu tespit edilmiştir72

Kacirctipler iyi bir uumlsluba sahip zarif yazı tarzı olan kadastrodan anlayan

kıymet takdiri yapabilen vergi ordunun idacircresi ve hukukicirc konularda kuralları bilen

tecruumlbeli kişilerdi Kacirctiplikten vezirliğe geccedilen kişinin ise hukuk ilmini bilmesi

68Nizamuumllmuumllk age s113

69Goumlmeccedil agm s131

70 Haussig age s198-199

71 Nuray Yıldız ldquoEskiccedilağ Kuumlltuumlr Tarihinde Kacirctiprdquo TED S16 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak

1998s1 72

Yıldız agm s3

244

gerekliydi73

Kacirctiplerin hat kabiliyeti kadar mektupta kullandığı uumlslubun oumlnemini şu

oumlrnek ortaya koymaktadır Su-lursquonun hatunu Chiao-he bir elccediliyi on bin kadar atı

satmak iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-hsienrsquoe goumlndermiştir ldquoMektubun

uumlslubu [uumlslucircbu] emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien elccediliyi doumlvduumlruumlp

tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi donarak oumllmuumlştuumlrrdquo

Eski Tuumlrk saraylarında ccedileşitli dilleri bilen kacirctipler bulunmaktaydı Mesela

Vyuumlzyılda Tobalarrsquoda ldquokacirctiprdquo anlamındaki ldquobiticinrdquo (bitikccediliyazıcı) kelimesi

kullanılmıştır74

Anadolu Selccediluklularırsquonda Farsccedila ve Arapccedila dışında Latince ve

Yunanca bilen kacirctipler de vardı75

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquobitigrdquo ldquomektuprdquo ldquobiticibitigrdquo de ldquomektubu yazan kişi

kacirctiprdquo anlamındadır Her ne kadar iletiler şifahi olarak bildirilse de mektuplar

elccedililerin can guumlvenlikleri accedilısından oumlnemli idi Dolayısıyla mektubu yazan saray

goumlrevlilerinin bilgi beceri ve guumlvenilirlikleri devreye giriyordu

- ldquonece me bilig bilse begler oumlzi bitigccedili kerek ol bitişe soumlz Beyler ne kadar

bilgili olurlarsa olsunlar soumlzlerini yazmak iccedilin onlara yine de kacirctip lacirczımdırrdquo

ldquobitigccedilike aygu kerek iccedil soumlzin kuumldezse bitigccedili oumlkuumlş ya azın Kacirctibe sırları soumlylemek

icap edecektir kacirctip az veya ccedilok olsun bunları gizli tutmalıdırrdquo 76

-ldquobitikccedili biliglig ukuşlug kerek hatı uz belagat takı edguumlrek Kacirctip bilgili ve

akıllı olmalı guumlzel bir hatta ve uumlstuumln bir belacircgate sahip olmalıdırrdquo77

- ldquobitigde hat uz bolsa accedillur koumlnguumll okıgu kelir baksa avnur koumlnguumll

Mektubun yazısı guumlzel olursa goumlnuumll accedilılır onu goumlruumlnce onu goumlruumlnce insan okumak

ister goumlnuumll avunurrdquo78

73

Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD Ankara Uumlni DTCF Tarih

Boumlluumlmuuml V S8-9 Ankara 1967 s92 dp112 74

Haussig age s198-199 75

Delilbaşı age s75 76

Ae 77

Ae 78

KB I Metin s280 280 282 282 KB II Ccedileviri s198 198199 199 Beyitler 2674 2675 2693

2694

245

Sultan Tuğrul Bey Nişaburrsquoa gidince İmam Muvaffakrsquotan kendisine

Arapccedilarsquoya hacirckim bir kacirctip tavsiye etmesini istemiş imam da Arap dili yanında

Tuumlrkccedile guumlzel yazı yazma guumlzel ve accedilık konuşma fenn-i istifacirc ve siyakat konularına

da vacirckıf olan Kuumlnduumlricircrsquoyi tavsiye etmiştir79

Selccediluklu vezirlerinden Kuumlnduumlricirc ile Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln kacirctiplik mesleğinden

oldukları bilinmektedir Ccediluumlnkuuml Abbasilerrsquode vezirler kuumlttacircb sınıfından seccedililmekte

idiler Buumlyuumlk Selccediluklu Devletirsquonde de bu usucircl devam ettirilerek Abbasi vezirleri

formasyonuna haiz diplomatik belgelerin hazırlanması ve malicirc konularda tecruumlbeli

kişiler vezir olarak tayin edilmişlerdir80

Sultan kacirctipliği en oumlnemli goumlrevlerden

biridir Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Ardeşir (226-240) ldquoHer huumlkuumlmdarın vezir nedim kacirctib

(debir) ve hacirccibrsquoini iyi seccedilmesi gerekir Ccediluumlnkuuml sultanın selacircmeti vezir sayesinde

muumlmkuumlnduumlr nedimrsquoi aklını goumlsterir kacirctib fazilet ve bilgisini isbat [ispat] eder

hacirccibrsquoi ise siyasetinin delilidirrdquo demiştir81

e Kılavuz

Kılavuzlar youmlnetiminde tecruumlbeli yuumlksek askerlik bilgisi olan ccedilok oumlnemli

mevkide bulunmuş olan kişilerdir82

KumanKıpccedilak Tuumlrkccedilesirsquonde ldquokalauzrdquo Soğdca ldquokulabuzrdquogtkulaġuz Eski

Tuumlrkccedilersquode kula vuz DLTrsquode ldquokılavuzrdquo şeklinde kullanılmıştır83

Eski Uygur

Tuumlrkccedilesirsquonde ldquokılavuzrdquo ya da ldquorehberrdquo manasını ldquoyolccedilı84rdquo kelimesi karşılamıştır P

Goldenrsquoın ldquokılavuzrdquo kelimesi ile ilgili SG Clausonrsquodan aktardığı bilgi şoumlyledir

ldquoΒοοκολαβράς (+qolabur qulabuzrsquoun lsquokılavuzrsquo Oğurcasırdquo Ayrıca dipnotunda

ldquoqulacircvuzrdquo koumlkeni karanlık bir kelime şeklinde accedilıklama yapılmıştır Ccedilağataycarsquoda

79

Taneri agm 1967 s87 80

Ay s82 81

Ay s87 dp79 Ravendicirc Farsccedila met 97 Tuumlrkccedile trc s96 82

İ Kayabalı-CArslanoğlu ldquoTarih Boyunca Tuumlrk Ordusunu Meydana Getiren Tuumlrk Devlet Beylik ve

Hanedanlıkları (Kaynak-1) Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S130 YXI İstanbul TKAE s877 83

Ccedilağbayır age s2829 84

Caferoğlu age s302

246

ldquoadaşccedilırdquo 85 ldquokılavuz rehberrdquo anlamına gelmektedir ATemir ldquoyirccedili yerccedilirdquo iccedilin eski

ve yeni lehccedilelerde ldquokılavuzrdquo86 anlamında demektedir

f Vezir

Buumlyuumlk Selccediluklu Devletirsquonin kurulmasıyla Tuğrul Bey (1038-1063) tarafından

tesis edilen vezirlik makamına Cuumlveynicirc Kevbacircnicirc Sacirclacircr87

-ı Buzgacircn olarak da bilinen

Ebursquol-Kasım Buzgacircnicirc88 Ebursquol-Feth Racirczicirc Reisuumlrsquol-ruumlesacirc Mikacircil Ebu Ahmet Dihistacircnicirc

Amrek Amicircduumlrsquol-muumllk Ebu Nasr Kuumlnduumlricirc getirilmişlerdir Alp Arslan (1063-1072) ve

Melikşah (1072-1092) devirlerinde ise Nizacircmuumlrsquol-muumllk vezirlik yapmıştır

Ayrıca vezirlerin aristokrat sınıftan ve toprak sahibi olması gerekliydi

Kuumlnduumlricirc ile Nizacircmuumlrsquol-muumllk birer dihkacircn (ccediliftccedili renccedilber koumly ağası) oğulları idiler ve

Kuumlnduumlricirc kendisi de bir dihkacircndı89

Buzgacircnicirc Selccediluklu hizmetinde bulunmadan oumlnce uzun suumlre Tuğrul Beyrsquoin

uumlvey kardeşi İbrahim Yınal ile mektuplaşmış 1038 yılında kuvvetiyle birlikte

Selccediluklularrsquoa itaatini bildirmiştir90

Nizacircmuumlrsquol-muumllk babasıyla Horasan valisi Ebursquol-Fazl Sucircricircrsquonin maiyetinde ve

sonra da Horasan İsfehsacirclacircrırsquonın hizmetinde bulunmuştur Daha sonra Ccedilağrı Beyrsquoin

Belh valisi tarafından vilayet işlerine memur edilmiş oradan da Ccedilağrı Beyrsquoin

tavsiyesiyle kacirctip olarak Alp Arslanrsquoın vezirliğini yapmıştır91

85

Abduumllkadir İnan ldquo ldquoAdaşrdquo ve ldquoSağdıccedilrdquo Kelimelerinin En Eski Anlamlarırdquo Makaleler ve

İncelemeler Ankara TTK1968 s302 86

Temir agm s1121 87

Buzgacircnicirc Gazneli Devletirsquonde sacirclacircr ruumltbesinde bir ordu mensucircbu olarak bulunduğu iccedilin bu unvanla

da anılmaktadır Bkz Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s84 88

Buzgacircnicirc Gazneli Devletirsquonde sacirclacircr ruumltbesinde bir ordu mensucircbu olarak da bulunmuştur Koumlymenrsquoe

goumlre devletin ilk veziri Buzgacircnicirc iken A İkbal Nahcivacircnirsquonin ise Ebursquol-Feth Racirczicircrsquoyi kabul ettiği

Buzgacircnicircrsquonin 1044 yılında Tuğrul Beyrsquoin veziri olduğunu belirttiği kaydedilmiştir Bkz Taneri agm

s83 dp54 MA Koumlymen Buumlyuumlk Selccediluklu II s 64 89

Taneri agm s85 90

Ay s86

247

Ebursquol-Feth Racirczicircrsquonin ise İsfahan hacirckimi Alacircuumlrsquod-devle Kacirckeveyhrsquoin ve sonra

da oğlu Feracircmuzrsquoun veziri iken elccedililikle goumlrevlendirilerek Selccediluklularrsquoa goumlnderildiği

Tuğrul Beyrsquoin teklifini kabul ederek Selccediluklu veziri olduğu bilinmektedir92

Reisuumlrsquol-ruumlesacirc Mikacircil Gazneliler devrinde sarayın oumlnemli goumlrevlerinde

bulunmuş ve Ccedilağrı ile Tuğrul Beyrsquoin uumlzerine goumlnderilen ordunun kethuumldalığını

yapmıştır93

Ebu Ahmet Dihistacircnicirc Amrek ldquorıbacirct-ı kussarrdquo da malicirc işler memuru idi94

Huumlkuumlmdara destek olacak akıllı bilgili ve hacirckim idacircre adamları gereklidir

Bu goumlrevlilerin başta geleni vezirlerdir

ldquohellipvezir beylerin eli demektir onlar işleri bu ellerle goumlruumlrlerrdquo ldquohellipbey iccedilin vezir

luumlzumludur vezir iyi olursa bey rahat uyurrdquo ldquoBeylerin yuumlkuumlnuuml yuumlklenen vezirdir beyliğin

temelini sağlamlaştıran da vezirdirrdquoldquoBir beye yol goumlsteren vezirdir halka muhacircfızlara ve

hizmetkacircrlara nizam veren odurrdquo ldquoEger vezir yuları ters tarafa ccedilekerse her şey ters olurrdquo95

ldquoPadişah (vezir ve mutemed adamlarının) devlet işlerini usuluumlnce [usuluumlnce] idacircre edip

etmediklerini gizlice daima sormalıdır Ccediluumlnkuuml padişahın ve memleketin iyiliğe ve karışıklığa

duumlşmesi onlara bağlıdır Vezirin iyi ve parlak olduğu zaman memleket mamur olur ordu ve

reacircyacirc memnun ve rahat olurlar Padişahın goumlnluuml ferah olur (Vezir) koumltuuml olunca memlekette

karışıklık doğar ki telacircfisi guumlccedil olur Padişahın daima zihni karışır uumlzuumlluumlr ve mustarip olur

Vezir padişahı iyi ad sahibi ve duumlnyaca tanınmış yapar Buumlyuumlk olmuş bulunan ve cihacircnrsquoa

emir vermiş olan ve adını iyiliği ile kıyamete kadar goumltuumlrecek olan padişah (bunlara) iyi rey

sahibi vezir yuumlzuumlnden ulaşmışlardırrdquo96

91

Taneri agm s87-88 Hondmicircr Duumlstucircr 150-151 İbn Hallikan İngterc 413 92

Ay s86-87 93

Ay s87 94

Ay 95

KB Beyitler 21812182 2183 5336-5337 Uydu agm 1992 s433

248

Vezirin taşıması gereken vasıflar şoumlyle sıralanabilir

1 Akıllı zeki olmalı97

2 Bilgili olmalı98

3 Asil bir aileden gelmeli99

4 Halk iccedilinden yuumlkselmiş seccedilkin insan olmalı100

5 Hizmete hazır olmalı hizmette kusur etmemeli 101

6 Emanete karşı titiz olmalı 102

7 Sır saklamayı bilmeli 103

8 Duumlruumlst guumlvenilir olmalı104

9 Yuumlzuuml guumlzel ve kıyafeti duumlzguumln olmalı105

10 Saccedilı sakalı duumlzguumln olmalı 106

11 Takva sahibi olmalı107

12 Oumlzuuml soumlzuuml bir olmalı 108

13 Sakin tabiatlı hiddetten uzak ve yumuşak olmalı109

14 Asil tabiatlı olmalı 110

Uumlnluuml Goumlktuumlrk veziri Tonyukuk bir sınır guumlmruumlk memurunun oğlu olarak

Ccedilinrsquode doğup Ccedilinrsquode buumlyuumlduumlğuuml iccedilin Ccedilinlilerrsquoi ccedilok iyi tanıyordu111

Yuumlksek Tuumlrkluumlk

gururu ve şuuruna sahipti Geccedilmişte yapılan doğru ve yanlışları ayırt edebilecek

guumlccedilluuml bir muhakeme becerisine sahipti Bunun farkında olarak yazıtlara ldquoTanrı bilgi

96

Nizamuumllmuumllk age s225 Uydu agm 1992 s433 97

KB Beyitler 185 2188-2189 2222 98

Ae Beyitler 2185 2188 2218 99

Ae Beyitler 2186 2189 2194-2195 2197 100

Ae Beyit 2184 101

Ae Beyit 2237 102

Ae Beyit 2237 103

Ae Beyit 2677 104

Ae Beyitler 2186 ve 2211 105

Ae Beyitler 2208 2213 2215 106

Ae Beyit 2217 107

Ae Beyitler 2186 2190-2192 108

Ae Beyit 2235 109

Ae Beyit 2209 4140 110

Ae Beyitler 2187 2195 2197 111

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun

Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980

s185

249

verdiği iccedilinrdquo ldquoİlteriş Kağan oluncahellip bilicisi yardımcısı doğrudan doğruya ben

idimrdquo 112

diye kaydettirmiştir

Selccediluklularrsquoda huumlkuumlmdarın vekili sıfatıyla onun muumlsaadesiyle ve denetimi

altında devletin buumltuumln işlerini sevk ve idare eden vezirler yabancı ve vasal

huumlkuumlmdarlar veya onların elccedilileriyle olan muumlnasebetlerde de goumlrevli idiler113

Selccediluklularrsquoda vezirlerin kimi zaman da kız istemek uumlzere elccedili tayin

edildikleri bilinmektedir Sultan Tuğrul Bey halifenin kızını istemek uumlzere veziri

Kuumlnduumlricircrsquoyi goumlrevlendirmiştir Kuumlnduumlricirc beraberinde emirler hacirccibler kadılar ve

şahitlerden oluşan kalabalık bir heyet ile halifeyi iki defa ziyaret etmiştir114

Yine

Kuumlnduumlricirc Ccedilağrı Beyrsquoin kızı Arslan Hatun (Hatice)rsquoun halife ile nikacirch merasimlerinde

hazır bulunmuş halife Kaim veziri resmi bir toumlrenle huzuruna kabul etmiş ve

Selccediluklu erkacircnını takdim etmesini emretmiştir Amicircduumlrsquol-muumllk Ebu Nasr Kuumlnduumlricirc

futa bağlanıp Selccediluklu ileri gelenlerini kabul etmiştir115

Kuumlnduumlricirc daha sonra divan-ı işraflık yapmıştır ATaneri Huumlseynicircrsquonin verdiği

Kuumlnduumlricircrsquonin ilk goumlrevinin hacircciblik olduğu bilgisine ancak Tuumlrklerden hacirccib

olabileceği gerekccedilesiyle şuumlpheyle bakmıştır116

Vezirler gerektiğinde huumlkuumlmdarın seyahatlerinde ve ziyaretlerinde refakat

ederlerdi Refakatleri sırasında tercuumlmanlık goumlrevini de uumlstlenirlerdi Bu nedenle

elccedililik goumlrevini yerine getiren vezir dil bilmek zorunda idi 1087 yılında Melikşah

Bağdat ziyaretine veziri Nizacircmuumlrsquol-muumllk refakatinde gitmiş ve halifenin veziri

Zahicircruumlrsquod-din Ebucirc Şucacirc tarafından karşılanıp ağırlanmışlardır Nizacircmuumlrsquol-muumllk

Sultanrsquoın halife Muktedicircrsquoyi ziyareti sırasındaki resmicirc merasimde huzura giren

112

Muharrem Ergin Orhun Abideleri 41 Baskı İstanbul Boğaziccedili Yay 2008 s67 Tonyukuk

Guumlney satır 7 113

Taneri agm s98-99 114

Ay s153 115

Ay s136-137 116

Ay s87

250

Selccediluklu erkacircnını halifeye tercuumlmanlık ederek takdim etmiştir Yine Kuumlnduumlricirc de

Tuğrul Beyrsquoin halife Kaimrsquoi ziyareti esnasında tercuumlmanlık yapmıştır117

g Kanar

Kanar Tuna Bulgarları huumlkuumlmdarı Omurtagrsquoın (814-831)babası Krum Han

(803-814) adına yaptırdığı Madara Kabartmaları kitabelerinden birinde Krumrsquoun

oğlu Omurtagrsquoı ldquoKanarrdquo olarak atadığından bahsedilmiştir AyrıcaTuna

Bulgarlarırsquonda Kanar-Tigin şeklinde bir oumlzel isim de kullanılmıştır118

G Feherrsquoe

goumlre ldquokanarrdquo kan akıtma kan akıtan kan hakimi manalarına gelmektedir

ldquoKanarlarrdquo uumllke dahilindeki şahsicirc ccedilekişmelerde antlarda anlaşmalarda en buumlyuumlk

hacirckim olarak vazife yaparlardı Sonunda ise kan akıtırlardı Bununla bir nevi soumlz

verilip sadakat goumlsterilirdi Bunlar aynı zamanda diplomatik şahıslardı Dahildeki ve

uumllkeler arasındaki belgelerin imzalanmasında en yetkili kimselerdi Kısaca ccedilok

muumlhim yeminlerde anlaşmalarda kanın akıtılmasını sağlarlardı119

Feherrsquoin dacirchildeki

uumllkeler ve uumllke dacirchilindeki şahsi ccedilekişmeler olarak belirttiği tacircbi olan devletler

olmalıdır Nitekim tacircbi-metbucirc arasında da elccedili goumlndermeler yazışmalar anlaşmalar

goumlruumllmektedir

Elccedililerin maiyetleri hakkında verdiğimiz bilgilerden başka bir de bu elccedililik

heyetlerinin kişi sayılarına değinelim

Elccedililerin maiyetlerindeki ccedileşitli unvanlardaki bu goumlrevlilerin sayıları durum

ve zamana bağlı olarak değişebilmekte idi Başlangıccedilta ccedilok az sayıda kişi ile

oluşturulan heyetler zamanla ilişkilerin yoğunlaşması ve elbette guumlzergacirchlar

uumlzerindeki yolların daha bakımlı ve daha emniyetli bu yollar uumlzerindeki konaklama

imkacircnlarının daha konforlu hacircle getirilmesi neticesinde sayıları yuumlzlerce kişiyi bulan

elccedililik heyetleri hacirclini almışlardır Bunda kalabalık heyetlerin devletin ihtişamı ve

117

Taneri agm s136 İsfahani Arap met14 Tuumlrk met 11 118

Donuk agm s48 119

G Feher Dıe ınschrift Des Reıterrelıets Von Madara Sofya 1928 s104-106rsquodan naklen bkz

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoMadara Kaya Kabartması ve Kitacircbelerirdquo Tarih Dergisi Prof Dr Hakkı Dursun

Yıldız Hatıra Sayısı S35 İstanbul İstanbul Uumlni Yay 1994 s49 dp63

251

guumlcuumlnuuml ortaya koyması hediye olarak goumltuumlruumllenlerin miktarlarının giderek

artırılması ticaricirc ilişkilerin kurulması huumlkuumlmdarların uluslararası ziyaretleri bizzat

kendileri gerccedilekleştirmeleri gibi acircmiller de etkili olmuşlardır

IHan doumlneminde Hun huumlkuumlmdarları oumlnceden İmparatorrsquou ziyaret etmek

istediklerini bildiriyorlar ve Ccedilin sarayına ziyaretleri bizzat kendileri

gerccedilekleştiriyorlardı MOuml 3 yılında Hun huumlkuumlmdarı Wu Chu-liursquonun boumlyle bir

isteği Ccedilin sarayında tartışmalara neden olmuştur Ccedilinli devlet adamları bu ziyaretin

gereksiz bir masraf oluşturacağı duumlşuumlncesiyle kabul edilmemesi gerektiği konusunda

hemfikir olmalarına rağmen iccedillerinden birinin savunduğu siyasicirc uumlstuumlnluumlk iccedilin bu

kuumllfete katlanmanın bir zorunluluk olduğu goumlruumlşuuml imparator tarafından yerinde

bulunmuştur Fakat ziyaretccedili sayısına bir kısıtlama koyulmuş yollanan bir elccedili

aracılığıyla Hun huumlkuumlmdarının beraberinde ancak iki yuumlz kişi getirebileceği

bildirilmiştir MOuml1 yılında Hun huumlkuumlmdarının saraya gerccedilekleştirdiği ziyaretinde

yanında beş yuumlz kişi bulunmasından huumlkuumlmdarın bu kısıtlamayı pek de dikkate

almadığı anlaşılmaktadır120

780rsquoli yıllarda Uygurlarrsquoın tahtına ayanlardan Trsquoun-ma-ka Tarhan ldquoGasıp

Kat Kutlug-Bilge-hanrdquo unvanıyla oturmuştur Bu esnada Ccedilin diplomasisinin

desteğini ndashCcedilin elccedilisinden para alarak- sağlamıştır 783rsquote yapılan anlaşma ile Han

Ccedilinrsquoin vasalı olmayı kabul etmiştir Bu anlaşmanın bizim iccedilin oumlnemli olan asıl

maddesi ise Uygur elccedililik heyetinin personel sayısının iki yuumlz kişi ile sınırlandırılmış

olduğunu belirten maddedir121

120

Onat ldquoHan Doumlneminde s617 121

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s490

252

II EKONOMİK DURUMLARI

AElccedililerin Gelirleri

Kaynaklarda elccedililerin gelirleri konusuna değinilmemiştir Fakat doumlnemlerinin

en goumlzde meslek gruplarından ve en uumlst derecedeki unvanlara sahip kişilerden seccedililen

elccedililerin gelir miktarlarının da meslek ve unvanlarına paralel olduğu duumlşuumlnuumllebilir

Diğer taraftan seyahatleri esnasında ve ziyaret ettikleri memleketlerde kaldıkları

suumlreccedilte tuumlm masrafları devlet devlet tarafından elccedililere hizmet vermekle

goumlrevlendirilmiş tebaa ve vakıflar tarafından karşılandığından boumlyle bir kaygıları da

olmamıştır

B Elccedililerin Giderleri

Ziyaret ettikleri uumllkelere kıymetli hediyelerle giden elccedililerin ve maiyetlerinin

yiyecekten tutun konaklama kılavuz tercuumlman sağlanması ve hayvanlarının

bakımına kadar tuumlm ihtiyaccedilları ziyaret ettikleri devlet tarafından karşılanırdı Fakat

bu durum oumlzellikle kuumlccediluumlk devletlerin uumlzerine ağır bir yuumlk getirmekte idi Sayıları

yuumlzlerle ifade edilen heyetteki kişiler iccedilin yapılan masraf getirdikleri hediyelerin

değerinden kat kat fazla oluyordu Uumlstelik heyetin doumlnuumlşuumlnde huumlkuumlmdarına

sunulmak uumlzere verilen ccedileşitli hediyeler de cabası idi

Batı memleketleriyle hediyeler vererek ve akrabalık tesis ederek ilişkiler

kurup geliştirme politikasına giren Ccedilin İmparatorluğu ile Chrsquoe-shıh Krallığı arasında

gelişen şu olay bunun iyi bir oumlrneğidir MS10 yılında İmparator Wang Mang

doumlneminde Ccedilinrsquoden yeni bir elccedililik heyetinin geleceğini oumlğrenen kral Hunlarrsquoa

sığınmayı planlamıştır Ccediluumlnkuuml gelecek heyetin yiyecek ve hayvanları temin edileceği

gibi kılavuz ve ccedilevirmen de goumlrevlendirecektir Oysa daha oumlnceki gelen heyetin

verdiği ekonomik sıkıntı henuumlz atlatılamamıştır Zira Ccedilin yılda beş ile on arasında

253

heyet goumlndermektedir ki bu hem ccedilok sık hem de sayıca kalabalıktır Bir heyette en

az yuumlz kişinin olduğu belirtilmektedir122

922 yılında İdil Bulgarlarırsquona gelen Bağdat elccedililik heyeti uumllkenin en oumlnemli

gıda maddeleri ekmek et ve darı ile karşılanmışlardır İbni Fadlanrsquoın verdiği bilgiye

goumlre onların yiyecekleri darı ve at eti idi ama buğday ve arpa da bol miktarda

yetiştirilmekteydi123

İbn Fadlan ve heyeti Oğuzlarrsquoın yaşadığı bozkırlardan

geccedilerken hediye olarak Oğuzlarrsquoa sık sık buğday pidesi vermişlerdir124

Arap

heyetinin goumlccedilebe Oğuzlar iccedilin en makbul hediye olan ekmeği İdil Bulgarlarırsquondan

temin ettikleri anlaşılmaktadır

Bizansrsquotan bir imparatorluk temsilcisi Peccedileneklerrsquoin bir boyu125

ile komşu

olan Kerson126

Boumllgesirsquone gideceği zaman ilk oumlnce Peccedilenek uumllkesine haber

goumlndererek onlardan rehineler ve kılavuz talep etmek durumunda idi Kersonrsquoa

ulaştıklarında rehineler şehir muhafızına bırakılır ve direktifleri yerine getirmek

uumlzere kılavuzla birlikte Peccedilenek uumllkesine doğru yola ccedilıkılırdı Ccediluumlnkuuml Peccedileneklerrsquoin

bu hizmetleri karşılığında imparatorun sunacağı hediyeler oumlnemliydi ldquoNitekim

imparatorluk elccedilisi Peccedilenek uumllkesine ulaştığında [Peccedileneklerin] ilk sordukları soru

imparatorun hediyeleri olup daha sonra kendi kabile uumlyeleri ile birlikte yemek

yerken yine eşleri ve aileleri [acircileleri] iccedilin hediyeler olup olmadığını sorarlardı Bir

de her kim elccediliye Kersonrsquodan geri doumlnerken kılavuzluk ederse o da elccediliden kendi

zahmeti ve suumlruumllerinin masrafı iccedilin uumlcret talep ederdirdquo127

122

Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan s918 123

Artamonov age s515 124

Agacanov age s222 125

Peccedileneklerrsquoin sekiz boya ayrıldığını soumlyleyen Konstantinrsquoe goumlre Kerson şehrinin karşısındaki

topraklarda Dinyeper nehrinden itibaren doğuya Hazaryarsquo ya kadar olan boumllgede Peccedileneklerrsquoin

Boulatzopon [Βουλατζοπόν] boyu ikamet etmektedirrdquo Bkz Akdere age s 13 126

Kerson (Хερσωνος) Kırım yarımadasında Sivastopol yakında MS II yuumlzyılda kurulmuş bir Grek

kolonisi Bizans iccedilin her zaman ccedilok oumlnemli bir ticaret şehri olan Kerson Karadenizrsquoin kuzeyinde

yuumlruumltuumllen ticarette oumlnemli bir rol oynamaktaydı Sasanilerle yapılan muumlcadeleler sonunda doğudan

gelen ticaret yolları bazen kapanmakta boumlylece Bizanslıların ihtiyaccedil duyduğu malların ithalatı

kesilmekteydi Bu yuumlzden Bizans doğu ile olan bağlantısını Kırımdaki Kerson Bosporos ve

Kafkaslarrsquodaki Lazika uumlzerinden sağlamaya ccedilalışmıştır Bkz Akdere age s11 The Oxford

dictionary of Byzantium s418 Ayr bkz Davies age s126 Ostrogorsky age s68 127

Porphyrogenitus age s55 Akdere age s 14

254

Aslında bu bir nevicirc iş ilişkisi idi O doumlnemin şartları itibariyle bir elccedilinin tek

başına seyahati muumlmkuumln olmadığı iccedilin bir taraf can guumlvenliğini sağlarken diğer taraf

da aldığı hizmetin karşılığını vermiş oluyordu Ayrıca kılavuzlar yalnızca yol

goumlstermiyor onca zahmete katlanarak beraberlerinde goumltuumlrduumlkleri suumlruumlleriyle

elccedililerin iaşelerini de temin ediyorlardı

Peccedilenekler verdikleri hizmetin karşılığında emeğe karşı biccedililen değer

oranında daha oumlnceden belirlenmiş miktarda mor kumaş parccedilaları kurdeleler gevşek

dokuma kıyafetler altın brokar128

biber kırmızı deri ya da Part derisi

almaktaydılar129

Han suumllalesinden batı uumllkelerine gelen elccedililere elccedililikleri bittikten sonra da

meslek veriliyordu Tarla işlerine bakan bu elccedililer batı uumllkelerine gelen Han suumllalesi

elccedililerinin ihtiyaccedillarını karşılıyorlardı130

Tuumlrk huumlkuumlmdarları halka karşı sorumluluklarının gereği olarak sofralarını

daima ccedileşitli ve bol yiyeceklerle donatmışlardır Tuumlrk cihan hacirckimiyeti anlayışında

sultan duumlnyanın hakimidir Onun himmeti ve coumlmertliği sofrası hediyesi azameti

ccedilapında olmalıdır Hiccedil kimsenin bu hususta şikacircyet dile getirmesine fırsat

verilmemelidir Nizamuumllmuumllk Sultan Melikşahrsquola Semerkand ve Oumlzkendrsquoe

gittiklerinde kulağına gelen soumlylentiye goumlre Ccediliğil ve Maverauumlnnehir halklarından bir

iki kendini bilmezin ldquoSultanın gelip gittiği bu uzun muumlddet iccedilinde sofrasında bir

lokma ekmek yemedikrdquodediklerini işitmiştir131

Bir hadis-i şerifte ldquoAziz ve celil olan Allahrsquoın kullarına ekmeği ve yemeği bol

tutmak saltanatın ve devletin oumlmruumlnuuml uzatırrdquodiye geccedilmektedir Duumlnyada nam

128

Sırma ve guumlmuumlş işlemeli bir tuumlr ipekli kumaş 129

Porphyrogenitus age s53 Akdere age s 13 130

Li age s42 131

Hacirclbuki Tuumlrk huumlkuumlmdarlarının ccedilıktıkları av gezisine dahi beraberlerinde onlarca katır yuumlkuuml yiyecek

goumltuumlrduumlkleri ve zengin sofralar kurdurdukları bakidir Nizamuumllmuumllk age s166-167

255

salanlar bunu ekmek vermekten elde etmişlerdir132

İşte gelen elccedililere ziyafetler

verilmesi bu cihettendir

III SOSYAL DURUMLARI

AElccedililerin Karşılanma Merasimleri ve Tuumlrklerrsquoin Yabancı Elccedililere

Muameleleri

Sacircsacircnicircler uumlzerine ilerlerken Talasrsquota konakladıkları sırada Kağanrsquoa bir Sasani

elccedilisi gelmiştir Kağan Sasani elccedilisi ile zaten Talasrsquoa kadar birlikte geldikleri Bizans

elccedilisi Zemarkhosrsquou akşam yemeğine davet etmiştir Yemekte Roma elccedilisini saygı ile

karşılayıp şerefli divanda oturturken Sacircsacircnicirc elccedilisini onların uumllkesinde haksızlığa

uğradığını soumlyleyerek acircdeta yerden yere vurmuştur Bu tuumlr ortamlarda susması

gereken elccedili bu geleneği bozmuş ve İstemirsquonin succedillamalarına karşı savunmaya

geccedilmiştir Orada bulunanlar elccedilinin tavır ve davranışları karşısında şaşkınlıklarını

gizleyememişlerdir İstemi Kağan Sasani elccedilisinin bu olaydan sonra uumllkesine

doumlnmesine izin vermiş fakat Sasaniler uumlzerine harekete geccedilmek uumlzere hazırlığa

başlamıştır133

Bu oumlrnek olaydan anlaşıldığına goumlre elccedililer huumlkuumlmdarlarının

iletmesini istediği mesajlardan dolayı sorumlu tutulamamakla birlikte karşı tarafın

huumlkuumlmdarı huzurunda savunmaya geccedilme hakkına da sahip değillerdi Sadece verilen

mesajları sessizce iyi dinleyip doğru anlamalı kendi hakanına olduğu gibi

iletmeliydi Oumlfkesine hakim olmak ve yeri geldiğinde susmayı bilmek iyi bir elccedilinin

taşıması gereken en oumlnemli vasıflardandır Bunu beceremeyen bir elccedili uumllkesinin

başını yakmış demektir Sacircsacircnicirc elccedilisinin davranışı huzurda bulunanlar arasında

şaşkınlık yarattığına goumlre bu herkesccedile bilinen bir elccedilinin taşıması gereken

vasıflardan biri idi Buna rağmen elccedilinin cezalandırılmaması Tuumlrklerin yabancı

elccedililere muamelelerinde azami bir dikkat ve ccedilaba goumlsterdiklerini ortaya koymaktadır

132

Ae s167-169 133

Chavannes age s 302 Mangaltepe age s56

256

Hun huumlkuumlmdarları Ccedilin ile yaptıkları anlaşmaları kutsal saydıkları Gan-tsuan-

shan denilen dağın tepesinde kurban keserek yeminle tasdik ederlerdi134

Attila ile Plinthas başkanlığındaki Doğu Roma heyeti arasında at uumlzerinde

tarihte Margus135

Barışı (434) adıyla bilinen anlaşma yapılmıştır Bu anlaşmanın

şartlarından biri Romalıların Hunlarrsquoa bağlı kabilelerle ortaklık yapmaması youmlnuumlnde

idi136

Attila boumlylece Romalılarrsquoın Hunlarrsquoın iccedilişlerine karışmalarının oumlnuumlne geccedilmek

istemiştir Anlaşmanın sonunda ne şekilde gerccedilekleştiği hakkında bilgi bulunmayan

bir yemin ve dini merasim yapılmıştır Fakat Hun huumlkuumlmdarı Hu han-yeh ile Ccedilin

elccedilileri Ccedilan ve Mın arasında yapılan dostluk ve kardeşlik anlaşması sırasında ve

diğer Tuumlrk devletlerinde137

yapıldığı kaydedilen ant iccedilme toumlrenleri bu konuda bir

fikir oluşturmamıza imkacircn vermektedir Hu han-yeh ile Ccedilin elccedilileri arasında yapılan

merasim şoumlyle nakledilmiştir

ldquoHan ve Hunlar bir suumllacircle teşkil ederler nesiller boyunca birbirini aldatmaz

birbirine saldırmaz hırsızlık vukuunda birbirine bildirirler Hırsızları cezalandırırlar

zararları oumlderler iki taraftan birine duumlşman saldırırsa askerleriyle yardım ederler Bu andı

kim bozarsa Tanrırsquonın cezasına ccedilarpılsın nesiller boyunca bu andın cezası altında inlesinrdquo

Ccedilin elccedilileri Ccedilan ve Mın Hun hakanı Huhanye ve boy başbuğları No-şuy ırmağının

doğusundaki Hun dağırsquona [Dağırsquona] ccedilıktılar ve bir beyaz at kurban kestiler Hakan seferlerde

kullandığı (en değerli) kılıcını eline alarak ucunu şaraba batırdı ve bu antlı şarabı Yuumleccedili

hanırsquonın kafatasından yapılmış kapla iccedilti Ccedilan ve Mın Ccedilinrsquoe doumlnduumlkten sonra saraydaki

devlet adamları boumlyle bir ağır ant yuumlkuuml altına girdikleri iccedilin elccedilileri tekdir ettiler ve bu anttan

kurtulmak iccedilin Tanrırsquoya kurban sunmayı teklif ettilerrdquo138

134

Eşref Buharalı ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş

Efsaneleri ile İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s24 135

Anlaşmaya adını veren bu şehir buguumlnkuuml Orasje-Dobruca civarında idi BkzA Ahmetbeyoğlu

ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attila Sosyal Bilimler Dergisi Bişkek Manas Uumlni Yay 2003 s1 A

Thierry Historie DrsquoAttila I 1865 Paris s46-48 136

Ahmetbeyoğlu agm s2 137

İnan ldquoEski Tuumlrklerde s318-330 138

İnan agm s317-318

257

İstemi Bizans elccedilisine bir Kırgız kızını eş olarak vermiştir Kendisi de akına

ccedilıkma durumunda olduğundan elccedili ile birlikte Talasrsquoa kadar gelmiştir Bu sırada

Tuumlrklerrsquoe gelen bir İran elccedilisi kağanın Bizans elccedilisini goumlndermesinden sonra kabul

edilmiş ve azarlanmıştır Bizans elccedilisiyle birlikte Tuumlrk elccedilisi Yagma Tarkan da

goumlnderilmiştir 139

568 yılında gelen Zemarhos ve heyetine demir uumlruumlnlerini goumlstermeleri

konusunda dipnota alınacak140

Han suumllalesinden Wang-wu ve başkaları Hunlarrsquoı kontrol etmek amacıyla

elccedili olarak goumlnderilmişlerdir Hun kanunlarına goumlre gelen elccedililer bayrak ccedilıkarmaz ve

yuumlzlerini muumlrekkeple ccedilizmezlerse ccediladıra giremezlerdi Wang-wu bu geleneğe uymuş

Hun huumlkuumlmdarının sevgisini kazanmıştır141

Yine Han suumllalesinden Yang-hsin ise

bayrak ccedilıkarmadığı iccedilin ccediladır dışında oturtulmuştur142

568 yılında Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak gelen Zemarkos hakanın huzuruna

ccedilıkarılmadan oumlnce beraberinde getirdiği eşyaları ve kendisi ateşle uğursuzluklardan

koumltuuml ruhlardan arındırılmışlardır Bu konudaki Menandrosrsquotan alıntı şoumlyledir

ldquoBu kabilelerden felaketi ve uğursuzluğu kovduğuna inanılan bazı kişiler

Zemarkosrsquoa geldiler Onun Bizansrsquotan beraberinde getirdiği eşyalarını alarak guumlzelce istif

ettiler Sonra sandal ağacını yakıp İskit dilinde barbarca birtakım kelimeler mırıldanarak ccedilan

ccedilalıp davul doumlvduumller Daha sonra alevler iccedilinde kalan sandal ağacının ccedilevresine toplanıp

guumlya iccediline saklanan ruhları kovuyormuş gibi eşyaları ccedilılgınca ccedilırpmaya başladılar Ve bu işi

hayli yoruluncaya kadar suumlrduumlrduumller Buumltuumln uğursuzlukları kovduklarına kanaat getirdikten

sonra Zemarkosrsquoa da aynı işlemi yaptılar ve guumlya onu da temizlediler

139

Bahaeddin Oumlgel ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S1 Ankara

Haziran1981 s8 140

Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 141

Li age s120 142

Ae s121

258

Ve Zemarkos ateşle tamamen temizlendikten sonra hakanın huzuruna kabul

edildirdquo143

Menandrosrsquota Goumlktuumlrklerrsquoe gelen Zemarkhos ve heyetinin Kağanrsquoın

huzuruna ccedilıkmadan oumlnce şamanlar tarafından karşılanıp bir takım koumltuuml ruhlardan

arındırılmaları şoumlyle anlatılır

ldquoKendi kabilelerinden başkaları da ortaya ccedilıkarak kendilerini tekin olmayan

şeylerden kurtaran kişiler olduklarını soumlylediler ve Zemarkhos ve arkadaşlarının yanına

geldiler Taşıdıkları buumltuumln yuumlkleri alarak yere koydular Daha sonra tuumltsuuml ağacının

dallarından bir ateş yaktılar ziller ve davullar ile guumlruumlltuuml ccedilıkararak İskit dillerinde bazı haşin

soumlzler soumlylediler alevlerle ccedilatırdayan tuumltsuuml dallarını yuumlklerinin uumlzerinden geccedilirdiler ve

cinnete duumlşuumlp deli adamlar gibi davranarak koumltuuml ruhları uzaklaştırdıklarını duumlşuumlnduumller Bu

şekilde bazı adamların şeytana karşı engelleyici ve koruyucu oldukları duumlşuumlnuumlluumlyordu

Duumlşuumlnduumlkleri gibi şeytanları uzaklaştırınca ve Zemarkhosrsquoun kendisini ateşe

yaklaştırdıklarında bu sayede kendilerini de temizlediklerini duumlşuumlnduumller144

rdquo

Bundan sonra tayin edilen goumlrevlilerce Kağanrsquoın Ektagrsquoda (Akdağrsquoda)

bulunan otağına goumltuumlruumllmuumlşlerdir Otağın iccedilinde gerektiğinde bir atla ccedilekilebilen

tekerlekli altın bir tahtta oturan Kağanrsquoı selamlamışlar ve hediyelerini sunmuşlardır

Hediyeler goumlrevliler tarafından alındıktan sonra Bizans elccedilisi İmparatorrsquoun dostluk

mesajını dile getirmiştir ldquoBirccedilok insanın hakimi buumlyuumlk İmparatorumuz benim

aracılığımla size şunları soumlylemektedir ldquoDostumuz olan ve Roma devletine karşı

luumltuf goumlsteren sizlerin talihiniz iyi gitsin ve başarı sizinle olsun Her zaman

duumlşmanlarınızı istila edip onları yağmalayabilesiniz Arkadaşlık kurallarına zarar

veren kıskanccedillığa sahip olursak bizden uzak durun Tuumlrk kabileleri ve Goumlk-Tuumlrklere

tabi olanlar bizim dostlarımızdır ve siz de bizim hakkımızda boumlyle duumlşuumlnuumlnrdquo145

143

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s114 144

Mangaltepe age s53 Goumlkbel age s226 145

Ae s54

259

Kağanın da aynı dileklerle karşılık vermesinden sonra ccedileşitli renkte ipek

perdelerle suumlslenmiş olan aynı ccediladırda başlayan şoumllen guumln boyu suumlrmuumlştuumlr Şoumllende

Menandrosrsquoun şarap olmadığını belirttiği bir tuumlr ldquotatlı bozkırlı şarabırdquo diye

isimlendirilen iccedilecek ikram edilmiştir Daha sonra elccedililer daha oumlnce belirlenen

kalacakları yerlere ccedilekilmişlerdir146

İkinci guumln yine ipek perdelerle suumlsluuml fakat Menandrosrsquoun ldquokuluumlberdquo olarak

nitelendirdiği bir mekacircnda toplanılmıştır Menandrosrsquoun ldquoccediladırrdquo terimini

kullanmadığı bu mekacircn iccedilin İMangaltepe ağaccedil dallarından yapılmış olması ihtimali

uumlzerinde durmuştur Kuluumlbede ccedileşitli heykeller kağanın uumlzerinde oturduğu altın bir

divan yapının ortasında altından semaver ibrik ve testiler bulunduğu tasvir

edilmiştir Burada da iccedilkilerin sunulduğu bir şoumllen yapılmıştır

Uumlccediluumlncuuml guumln ise yaldızlı ahşap suumltunlar ve doumlrt altından tavus kuşu ile

destekli başka bir mekacircnda ağırlanmışlardır Doumlvuumllmuumlş altından bir divanı bulunan

yapının oumlnuumlndeki geniş alanda Goumlktuumlrk Kağanırsquonın zenginliğini sergileyen uumlzerinde

guumlmuumlşten tabaklar kacircseler ve ccedileşitli heykeller bulunan yuumlk arabaları bulunduğu

bilgisi de verilmiştir147

Daha sonra elccedililer alevler uumlzerinden geccedilirilerek koumltuuml ruhlardan

temizlendiklerine inanılan bir seremoniye tabi tutulmuşlardır Oradan İstemi

Kağanrsquoın otağının bulunduğu Ak-Dağrsquoa goumltuumlrmuumlşlerdir 576rsquoda Goumlktuumlrklerrsquoe gelen

Bizans elccedilisi Valentinos de İstemi Kağanrsquoın oğlu Tardursquoyu burada ziyaret etmiştir

İstemi Kağan elccediliyi bir atla ccedilekilebilmeye muumlsait iki tekerlekli altın bir taht

uumlzerinde karşılamıştır Otağ renkli ipek kumaşlarla kaplanmış ve suumlslenmiştir

Elccedililere uumlzuumlmden yapılmayan bir şarap148

ikram edilmiştir

Bizans elccedilisinin kabul edildiği bir başka otağın ise altınlarla suumlslenmiş ağaccedil

suumltunlar uumlzerine oturtulduğu tahtının da altından yapılmış doumlrt tavus kuşu uumlzerine

146

İccedileceğin muhtevası ve kaldıkları mekacircn hakkında bilgi verilmemiştir Bkz Mangaltepe age

s54 147

Ae s55

260

oturtulduğu kaydedilmiştir Kuumlccediluumlk arabaların uumlzerinde guumlmuumlşten yapılmış kap

kacaklar ile yine guumlmuumlşten yapılmış hayvan figuumlrleri elccedililerin dikkatini ccedilekmiştir

Maniakhrsquoın elccedililik heyeti refakatinde goumlnderilen Zemarkhos başkanlığındaki

Bizans heyeti 568 yılı Ağustosrsquounda ccedilıktıkları yolculuğun sonunda İstemi Kağanrsquoın

Ektagrsquodaki otağına ulaştığında İstemi Kağan tarafından guumller yuumlzle

karşılanmışlardır Mİ Artamonov bu karşılamanın ayrıntılarını şu şekilde vermiştir

ldquo Hanın elccediliye karşı sergilediği barbar luumlksuuml dikkat ccedilekicidir İlk karşılama

rengarenk ipeklerle suumlslenmiş otağda yapılmıştı Han iki tekerlekli bir taht uumlzerinde

oturuyordu ve tahtın ccedilekilmesi iccedilin bir at koşulmuştu İkinci guumlnkuuml kabul yine ipeklerle

suumlsluuml başka bir ccediladırda gerccedilekleşmişti Ccediladırın iccedilinde ccedileşitli heykel figuumlrleri yer almaktaydı

Han altın bir doumlşek uumlzerine uzanmış ve ccediladırın ortasında altın bir suumlrahi ve yine altın kacircseler

vardı Uumlccediluumlncuuml guumln ise elccedililik heyeti bir başka ccediladıra alındı Ccediladırda altın levhalarla

kaplanmış ağaccedil direkler ve tavus kuşunu andıran altın ayaklı altın bir yatak vardı Ccediladırın

girişinde uumlzeri altın ve guumlmuumlş kap kacaklarla dolu bir araba duruyordurdquo 149

Hazar Şadı Kubadrsquoın huzuruna varan Kalankatlı Mosesrsquoin de bulunduğunu

Alban heyeti şadın ccediladırında noumlbet tutan birinci ve ikinci karakol mangalarının

yanından geccedilip hediyeleri ccediladırın iccediline bıraktıktan sonra oumlnlerine ccedilıkan başka

Hazarlar hepsinin yavaş yavaş yuumlruumlmesini ve uumlccedil defa baş eğip selacircm vermesini

emretmişlerdir İkinci girişin oumlnuumlnde durdurmuşlar hediyeleri kabul edip sadece

Katolikos Virorsquoyu şadın olduğu iccedil ccediladıra almışlardır Katolikos Şadrsquoın oumlnuumlnde yeri

oumlpmuumlş ve hediyeleri takdim etmiştir Hediyelerin bir kısmını da Şadrsquoın yanında

bulunan ayanlara pay etmiştir Hediyelerini Virorsquonun elinden alan Şad ccedilok sayıda

adamla gelmesine sevinmiş ve Katolikosrsquoun kendisiyle yan yana oturtulmasını

emretmiştir150

Bundan sonra heyeti oturtup yemeğe davet etmişlerdir ldquoAlban

Tarihi rdquo nde yemekte olup bitenler şoumlyle anlatılmıştır ldquoOnlara bağdaş kurdurup

oumlnlerine iğrenccedil etle dolu kaplar koydular Ama onlar kırk guumlnluumlk perhizde

bulundukları iccedilin yemediler ve Hazarlar da onları yemeye mecbur etmeyip eti

148

Oumlgel bu iccedileceğin kımız olabileceğine değinmiştir Bizce şıra da olabilir Oumlgel ldquoİstemi Kağan s8 149

Artamonov age s183 150

Kalankatlı age s167-168

261

kaldırdılar onlar iccedilin sacda pişirilmiş lavaş getirdiler Allahrsquoa şuumlkrettiler ve ekmeğe

hayır dua [duacirc] edip onu yediler Bu da Hazarların [Hazarlarrsquoın] ccedilok hoşuna gittirdquo

Yemekten sonra elccedililer şadın emriyle dinlenmeleri iccedilin ikametgacirchlarına

uğurlanmışlardır151

Uygurlarrsquoa gelen elccedililer ancak onların bayraklarını selamladıktan sonra

hakanın huzuruna kabul edilmekte idiler Elccedililer ldquokurt başlı bayraklarrdquo oumlnuumlnde

eğilirken bu toumlrende protokolde kendisine ayrılan yeri beğenmeyen Uygur

buumlyuumlkelccedilisi tahta yakın bir yere alınmıştır152

Tahta geccedilen Tuumlrk hakanların kağanlıklarının tanınması ve unvan verilmesi

olayı Ccedilinliler tarafından hep buumlyuumlk merasimlerle gerccedilekleştirilmiştir Uygur Kağanı

Kutlug Bilge Kuumll Kağan tahta ccedilıkışından sonra Ccedilin sarayına yollamıştır Elccedili

İmparatorluk Sekreterliği Dairesirsquone davet edilerek burada kendisine kağanın atama

evrakları verilmiştir Elccedili buradan uumllkesine doumlnmek uumlzere imparatorluk arabası ile

şehrin dışına goumltuumlruumllmuumlştuumlr Burada arabadan inip uumllkesinin flama ve amblemleriyle

yuumlruumlyerek uumllkesine geri doumlnmuumlştuumlr153

Gerdizicircrsquonin ldquoZeynrsquoul Ahbarrdquo adlı eserinde Ccedilinlilerrsquoe gelen elccedililerin

karşılanması ve onlara edilen muamele hakkında bilgiler verilmiştir Ccedilin

Farfurursquonun154

her yıl atalarının mezarlığını ziyaretinin ardından sarayına doumlnduumlkten

sonra muumlzik eşliğinde yapılan merasimde tahtının oumlnuumlne sarı bir brokar perde

gerilirdi ki danışman hacirccip ve herhangi bir huumlkuumlmdar katından gelen elccedililer dışında

hiccedil kimse huumlkuumlmdara yaklaşamazdı Yılda yedi defa kabul merasimi duumlzenlenirdi

Herhangi bir uumllkeden elccedili geldiğinde imparatorun huzuruna son anda belirtilen

suumlrede ccedilıkarılırdı Bu sırada vezirlerinden biri imparatorun sağında diğeri de solunda

yer alırdı Parlak guumlneşe nasıl bakılmazsa elccedili de imparatorun yuumlzuumlne bakamaz

karşısında yere kapanır ve izin verilinceye kadar başını kaldıramazdı Sonra hacirccip

151

Kalankatlı age s169-170 152

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s473-474 153

Ebuumllfez Kulı Amanoğlu ldquoUygur Devletirsquonin İlk Kağanlarının (744-840) Ad ve Unvanları

Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX TKAE İstanbul Nisan2001 s202 Oumlzkan İzgi

Uygurların Siyasi ve Kuumlltuumlrel Tarihi Ankara TKAE Yay 1987 s15

262

veya vezir dışarıda elccediliye sorular sorar elccedilinin verdiği cevapları bir rapor halinde

imparatora sunardı İmparator elccedilinin kaldığı eve brokar kaplama bir iskemle ve

altın işlemeli guumlmuumlş bir kacircse goumlnderirdi Elccedili her guumln imparatorun sarayına oumlğle

yemeğine goumltuumlruumlluumlrduuml155

Buradan elccedililere saray dışında bir yer tahsis edildiği anlaşılmaktadır Ayrıca

yılda yedi defa kabul merasimi duumlzenlendiğine goumlre merasim tarihinden oumlnce saraya

gelen elccedililerin o guumlne kadar bekletildiğini duumlşuumlnduumlrmektedir

Tuumlrk devlet adamları dış siyaset konusunda mahirlerdi Dışarıya karşı

devletin duumlzeni ve ihtişamını muhafaza edebilmek iccedilin sultanın tahtı etrafına dikilen

muhafızların goumlsterişli donanımları her daim hazır bulundurulmalıydı Hepsi altın

işlemeli muumlcevher kakmalı silahlardan yirmi takım daima hazinede bulunurdu

Yabancı elccedililer geldiğinde guumlzel yuumlzluuml koumllelerden yirmisi iyi elbiseler ve bu

goumlsterişli silahlarla donatılırdı ki devletin kudretinden şuumlphe edilmesin

Nizamuumllmuumllk bu duumlzeni dış siyasete youmlnelik bir prensip haline getirmenin

gerekccedilesini ccedilok iyi izah etmiştir ldquoHer ne kadar bu saltanat Allahrsquoa hamdolsun

hafif ise de padişahlık duumlzenini muhafaza etmek lazım Zira padişahlıkta suumls ve

teccedilhizat onun kudreti ve saltanat oumllccediluumlsuumlnde olmalıdır Ve buguumln buumltuumln duumlnyada

Acirclemin Efendisininkinden daha buumlyuumlk padişahlık yoktur Hiccedil kimsenin saltanatı onun

muumllkuumlnden daha buumlyuumlk değildir Allahrsquoa hamd olsun burada alet teccedilhizat fikir

buumlyuumlkluumlk memleket ve saltanat her ne lazımsa Allahrsquoa hamd olsun hepsi vardır156

rdquo

İleri goumlruumlşluuml devlet adamı Nizamuumllmuumllk elccedililerin geliş gidişlerinin acircdeta elini

kolunu sallaya sallaya olduğunu bu konudaki ihmalin yabancı uumllkelerce

oumlnemsenmiyorlarmış gibi algılanabileceğini dile getirmiştir Alınması gereken

tedbirleri sıralamıştır Ona goumlre sınırlarda goumlrev yapan memurlar sınırdan geccedilenleri

derhal bir atlı ile bildirmeli gelenin kimliği maiyeti alet teccedilhizatı geliş amaccedilları

hakkında bilgi vermelidir Hatta yanlarına bir refakatccedili memur verilmelidir Elccedililerin

154

Bartold Orta Asya s353 155

Ae 156

Nizamuumllmuumllk age s123

263

geccediltikleri yerler mamur olmalıdır Onlara misafirperver davranılması ve goumlnuumlllerinin

hoş tutulması konusunda ikta sahipleri bilinccedillendirilmelidir Zira elccediliye yapılacak

koumltuuml bir hareket huumlkuumlmdara yapılmış kabul edildiğinden gelişlerinden doumlnuumlşlerine

kadar memnun olmaları sağlanmalıdır157

Elccedililerin huzura kabul edilmeleri bir duumlzen iccedilinde idi Oumlnce huumlkuumlmdarın

akrabaları sonra maiyeti ve ardından diğer insanlar girerdi Perdenin kaldırılması

huzura kabul olacağının işareti iken perdenin indirilmesi iccedileriye ccedilağırılan kişiden

başkasının kabul edilmeyeceğinin delaleti idi Yabancı uumllkelerden gelen huumlkuumlmdar

temsilcileri veya elccedilileri huzurda gerekli saygıyı goumlsterdikten sonra huzurda onlarla

birlikte sadece silahdar abdar ccedilaşnigir ve muhafızlıkla goumlrevli koumlleler kalırlardı

diğerleri geri ccedilıkardı158

Tuumlrklerrsquode Hunlar doumlneminden itibaren duumlzenlendiği bilinen ldquotoyrdquolar her yıl

ve yılda uumlccedil defa olmak uumlzere yapılmaktaydı Bunlardan beşinci ayın beşinci guumlnuuml

Lung-chrsquoengrsquoda (Ongkin Irmağı vadisinde bulunan Karakum Şehrirsquonde) duumlzenlenen

ilkbahar toplantısı diğerlerine goumlre daha oumlnemliydi Ccediluumlnki dış politikayla ilgili işler

ve elccedililik kabulleri yeni huumlkuumlmdar seccedilimleri bu toplantının başlıca konularıydı159

Hakan kendine bağlı beyleri ldquookrdquo goumlndermek suretiye ldquookucurdquo denilen goumlrevlileri ile

davet ederdi160

Bu davete Tuumlrk devletine bağlı prenslerin beylerin ve devlet

temsilcilerinin katılmaları devlete olan sadakati goumlstermekte olup bunun tersi bir

davranış asilik olarak kabul edilmekteydi Ccediluumlnki eğer toplantı yeni huumlkuumlmdar seccedilimi

iccedilin yapılmışsa ve bağlı bey prens ve devlet temsilcileri katılmamışsa bu yeni

hakanı tanımadıkları anlamına gelirdi161

Huumlkuumlmetin başkanı durumundaki aygucılar toyda alınan kararların

uygulamaya konmasını youmlneten takip eden kişilerdi Huumlkuumlmdarın bulunmadığı ve

157

Nizamuumllmuumllk age s124 158

Ae s157-158 159

Mehmet Seyitdanlıoğlu ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi ldquoToyrdquo Uumlzerine Duumlşuumlncelerrdquo TAD

XXVIII S45 Ankara DTCF2009Mart s3 Masao Mori ldquoEski Bozkır Devletlerinin Teşkilatırdquo

Tarih Enstituumlsuuml Dergisi S9 İstanbul İstanbul Uumlni Yay 1978 s220 160

Seyitdanlıoğlu agm s 87 161

Ay

264

huumlkuumlmdar seccediliminin yapıldığı toylarda aygucı toyun başkanlığını yapardı Devlete

yaptıkları yararlı hizmetlerle seccedilkinleşen ve sevilip sayılan bu kişiler hanedan

dışından gelmekte idiler Goumlktuumlrklerrsquode Tonyukuk ile Uygurlarrsquoda Kutluk en uumlnluuml

oumlrnekleridir162

Selccediluklularrsquoda devlet teşkilacirctı mensucircpları dışındaki kişiler yani yabancı elccedili

veya temsilciler iccedilin yapılan kabul merasimlerine ldquobacircr-ı lsquoacircmmrdquo adı verilmekte idi

Bu meclise huumlkuumlmdarın ileri gelenleri acirclimler ve tecruumlbeliler ve ihtiyarlar katılmakta

idiler163

Hatta katılacaklar gruplar halinde veya ismen liste halinde oumlnceden tespit

edilirdi164

Elccedililerin kabul merasiminde sultan tahtında otururdu Sultanın huzuruna

gelenler ayakta durduklarında tahtın oumlnuumlnuumln kapanmaması iccedilin tahtın en azından bir

insan boyu yuumlksekte olduğu duumlşuumlnuumllebilir165

Maddi hacirckimiyet semboluuml sultanın tacı

da resmi merasim esnasında başında olurdu166

B Yabancı Devletlerden Gelen Hediyeler

Ccedilin kaynakları yabancı uumllkelerden gelen heyetlerin getirdikleri hediyelere

kendi dillerinin transkripsiyonuyla ldquoharaccedilrdquo anlamında ldquokung167

rdquo ldquohediye takdim

etmekrdquo anlamında ldquokung hsienrdquo ve ldquomahalli uumlruumlnleri takdim etmekrdquo anlamında da

ldquokung fang-wurdquo terimlerini kullanmışlardır Burada her uumlccediluumlnde de ortak olarak

kullanılan ldquokungrdquo terimi aslında Ccedilinlilerrsquoe has bir duumlşuumlnce sistemin ifadesidir

Kendilerini ldquoGoumlğuumln oğlurdquo addeden Ccedilin imparatorlarının diğer uumllkelere goumlnderdikleri

162

Seyitdanlıoğlu agm s6 163

Mehmet Altay Koumlymen ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Saray Teşkilacirctı ve Hayatırdquo TAD Ankara

Uumlni Tarih Boumlluumlmuuml IV S6-7 Ankara DTCF 1966 s47 164

Ay s58 165

Ay s18 166

Ay s20 167

Burada kastedilen haraccedil sistemi Tuumlrkistan Tuumlrkleri ile Ccedilinliler arasındaki ticaricirc muumlnacircsebetlerin

yapılabilmesi iccedilin bir vasıta durumundadır Yani Tuumlrkler Ccedilinlilerrsquole ticaret yapabilmek iccedilin haraccedil

vermişlerdir Ccedilinlilerrsquoe tacircbi olmak anlamında değildir Oumlzkan İzgildquo XI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya

Tuumlrk Devletlerirsquonin Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo TED S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak

Yay 1978 s87 1dp

265

mallar iccedilin ldquoihsanrdquo ya da ldquohediyerdquo kelimelerini kullanmaları da bu inancın

neticesidir168

Oumlİzgirsquoye goumlre Konfuumlccedilyanist duumlzenin dayandığı ldquoHo-chrsquoinrdquo ldquobarış ve

muumlnasebetrdquo sistemi Ccedilinrsquoe goumlre barbar olan devletlerin teslimiyeti siyasicirc duumlzenin

ayrılmaz bir parccedilasıdır ldquoBu teslimiyet teorik de olsa Ccedilinlilerrsquoin yapmış olduğu barış

ldquoPax Sınıcardquo diye adlandırılmaktadır rdquo169

Bu accedilıdan ldquoHo-chrsquoinrdquo ldquokungrdquo sisteminin

de temelini oluşturmuştur

İki uumllke arasında yapılan dostluk anlaşması (MOuml201-200) ile Ccedilin

İmparatorluğu Hun Devletirsquone her yıl ipek şarap pirinccedil ve diğer yiyecek maddeleri

vermeyi kabul etmiştir Hunlarrsquoın taht değişikliğinde ccedileşitli hediyeler goumlnderilmesi

eski anlaşmanın yenilenmesi ve Ccedilinlilerrsquoin hediye olarak tahayyuumll ettikleri vergilerin

verilmeye devam edilmesi alışılageldik bir durum haline doumlnmuumlştuumlr Ccedilinliler bunu

Ccedilin eşyalarına karşı zaaflarını anladıkları Hunlarrsquoı kendilerine bağımlı duruma

getirmek amacıyla yapmışlardır Hun sarayında hizmete giren Ccedilinli Chung-Hang-

yuumlehrsquoin Ccedilinrsquoin eşya ve yiyeceklerine meyletmemeleri youmlnuumlndeki tavsiyelerinden de

bu anlaşılmaktadır170

Zaten onur kırıcı olan bu hediyelerin miktarının giderek

artması Ccedilin ekonomisine bir yuumlk getirmiştir

Ccedilinrsquoin eski Han suumllalesi doumlneminin (MOuml140-MS23) başlarında

Konfuumlccedilyanist acirclimlerden Chia I tarafından imparatora Ho-chrsquoin sistemi iccedilinde

Hsiung-nursquoların nasıl kontrol altında tutulacağı ile ilgili bir teklif sunulmuştur ldquoBeş

yemrdquo adıyla bilinen bu teklif şoumlyledir ldquo1-Hsiung-nulara goumlzlerini yozlaştırmak iccedilin

suumlsluuml elbiseler ve arabalar 2-Ağızlarının tadını yozlaştırmak iccedilin hoş yiyecekler 3-

Kulaklarını yozlaştırmak iccedilin muumlzik ve kadın 4-Midelerini (genel arzu ve

iştahlarını) yozlaştırmak iccedilin buumlyuumlk binalar silolar ve koumlleler vermek 5-Teslim

168

İzgi agm s87-88 169

Ay s88 Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han China Cambridge Massachusetts Harvard

University Press 1967 s36 170

Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI

S200 Ankara TTK Ağustos1987 s615

266

olmağa gelenlerin zihinlerini yozlaştırmak iccedilin imparator onları kabul toumlrenleri ile

ağırlamalı ve onlara bizzat kendi elleriyle iccedilki ve yiyecek sunmalıdır171

rdquo

Hunlar bu hediyelerle o kadar memnun olmuşlardır ki haraccedil sisteminin iccediline

ccedilekildiklerinin farkına varamamışlardır Fakat bu sistem Hunlarrsquoa yapılan ve gittikccedile

artan oumldemelerin kontrol altına alınamaması nedeniyle Ccedilinlilerrsquoin aleyhine

doumlnmuumlştuumlr Ayrıca yukarıda da bahsettiğimiz gibi bu tam manasıyla bir haraccedil değil

değiş-tokuş niteliğinde bir nevi ticaretti Bu sebeple Ccedilinrsquoe giden haraccedil heyetleri

iccedilinde tuumlccarlar da bulunmakta idi Belirli guumlnde yapılan hediye merasiminden

hemen sonra ticarete izin verilmekteydi Ccedilin de sınırdaki barışı sağlayabilmek iccedilin

her sene Hunlarrsquoa hediye diye vasıflandırdıkları haracı vermekte idi

Ccedilinliler aleyhlerine işleyen ldquoHo-chrsquoinrdquo sisteminden ldquokungrdquo sistemine geccedilişin

yollarını duumlşuumlnuumlrken Hunlarrsquoın zayıflayan ekonomisi Ccedilinlilerin desteğine ihtiyacı

doğurunca beklenti kendiliğinden gerccedilekleşmiştir ldquoKungrdquo sistemi ile imparatorluğun

Hunlarrsquoa verdiği hediyeler tek taraflı kalmamış ve Ccedilin heyetlerinin hediyeleri

verdikten sonra uumllkelerine doumlnuumlşlerinde Hunlar da Ccedilinrsquoe haraccedillarını goumlndermişlerdir

Bu sistem uzun bir suumlredir kesintiye uğrayan Ccedilin hediyelerinin tekrar Hunlarrsquoa

gelmesine yol accedilmıştır Rehine veliaht uumllkesine doumlnerken yirmi hu altın iki yuumlz bin

para yetmiş yedi elbise sekiz bin ipekli mamul ve otuz doumlrt bin hu pirinccedil

goumltuumlrmuumlştuumlr Ertesi yıl tekrar Ccedilin sarayına gidip geri doumlnuumlşuumlnde hediyelerin miktarı

artmış yuumlz on elbise uumlccedil bin ipekli mamul sekiz bin hu ipek verilmiştir172

Ancak bu sistem de Ccedilin ekonomisinin zarara uğramasına yol accedilmıştır Ccedilin

sarayına giderek huumlrmetlerini sunan heyetlerin kalabalıklaşması buumltuumln masrafları

karşılayan Ccedilinrsquoi sarsmaya başlamıştır Heyetlerin iki yuumlz kişiden fazla olmamasını

istedikleri halde Hunlar beş yuumlz kişilik bir heyet goumlndermişlerdir

588 yılında Ccedilinrsquoe bir heyet goumlnderen Goumlktuumlrk Tu-lan Kağanrsquoın goumlnderdiği

hediyeler pamuk ipliğinden bir elbise ve balık tutkalıdır Goumlnderdiği başka bir

171

İzgi ay s89 Yuuml ae s37

267

heyette ise Ccedilin sınırında ticaret yapabilmeleri iccedilin pazar yeri kurulmasına karşılık on

bin at yirmi bin koyun beş yuumlz deve beş yuumlz sığır sunmuştur

Devletlerarası hediyelerin teatisi elccedililik heyetlerinin yerine getirdikleri oumlnemli

bir ayrıntı idi Dilek teşekkuumlr tebrik muumlkacircfat bağlılık o huumlkuumlmdarı ya da uumllkeyi

tanıdığını goumlsterme gibi amaccedillarla goumlnderilen hediyeler kabul merasimlerinde oumlzel

bir yer tutuyordu Ccediluumlnkuuml hediyenin takdim şekli saygının bir belirtisi idi

733 senesinin Nisanrsquoında Goumlktuumlrk liderlerinden başta Chrsquou-mu-jih-krsquoun-mo

ta-kan olmak uumlzere kırk iki kişilik bir heyet Ccedilin sarayına gitmiştir Kendilerine mor

cuumlbbe ve guumlmuumlş kuşaklar hediye edilmiştir173

734 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrkler Ssǔ-pi-yuuml-ssǔ-hsien-chuumleh unvanlı

elccedililerini Ccedilinrsquoe goumlndermişlerdir İmparatorluk bu kişiye Tao-chin-wu-wei ta-chiang-

chuumln unvanı yanında mor elbise yenleri yarı nakışlı saten rop altın telkacircri kemer

ve balık şeklinde keseden ibaret olan yedi adet suumls ile iki yuumlz parccedila ipek kumaş

altı tane altın ve guumlmuumlş takım hediye etmiştir174

Aynı yıl Ccedilinrsquoe teslim olan bir Goumlktuumlrk kabilesi lideri Sa-ho-chursquoya kontenjan

dışında Checirc-tsrsquoung-yuumlan-wai unvanı ve koyu kırmızı balık şeklinde bir torba

verilmiştir175

Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında meydana gelen kısa suumlre

bir muumlcadelenin ardından (736) barış sağlanınca Tuumlrgiş Kağanı yuumlksek dereceli

memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlndermiştir Elccediliye

şerefine verilen ziyafetin ardından saray buumlyuumlklerine mensup bir askeri birim olan

ldquoSağ kin-ou Muhafızları Kumandanırdquo unvanı ile ipek bir elbise yuumlz top nakışlı

ipek kumaş hediye edilmiştir176

İpek Tuumlrklerrsquoin ilgi duydukları bir emtia idi

172

Ay s93-94 173

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ag e s177 s197 dp729 174

Ae s177 175

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s177 s197 dp731 176

Salman age s63

268

741 yılı Nisanrsquoında Tengri Kağan oumlluumlnce bir Goumlktuumlrk kabile reisi olan Hsia-

tieh-mo-ssǔ chieh-chin Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnuuml bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoe elccedili olarak

goumlnderilmiştir177

İmparator elccediliye Kuo-i (korkusuz milislerin ikinci başkanı) unvanı

ile mor elbise ve altın kemer hediye edip uumllkesine geri goumlndermiştir178

Alp Arslanrsquoın Kafkas seferi (1068) sırasında itaatini bildiren Gence hakimi

Fazlucircnrsquoa hilrsquoatler vermiş o da sultana bin deve elli at altın ve guumlmuumlşle işlenmiş

ccedilizgili beş yuumlz elbise ağaccedilları altun ve meyveleri ndashyuumlz bin miskal ağırlığında- yakucirct

ve muumlcevher olan bir bahccedile (bostan) hediye etmiştir Bundan başka diğer vasal

devletler halifelik ve devlet erkacircnından da hediyeler sunulmuştur Alp Arslanrsquoa

gelen hediyeler iccedilinde ipekle oumlrtuumlluuml siyah bir ldquomehdrdquo (beşik) de bulunuyordu

Alp Arslan babasına karşı birlikte muumlcadele etmek iccedilin nezdine gelen (1069-

1070) Kavurdrsquoun oğlu Sultan Şahrsquoa atlar elbiseler ve on bin dinar değerinde ccedileşitli

hediyeler vermiştir

Bağdat Halifesi ldquotaklicircdrdquo (huumlkuumlmdarlık) merasiminde Sultanrsquoın ismi ve

alacircmetlerini taşıyan hilrsquoatler ve ahidnacircmeyi devlet erkacircnı huzurunda elccediliye teslim

ederek Sultan Alp Arslanrsquoa goumlndermiştir Ayrıca Halife ccedileşitli ad ve unvanların yer

aldığı bir mektup da yollamıştır179

ldquoTıracirczrdquo uumlzerinde huumlkuumlmdarın ad ve lakacircplarının bulunduğu semboluuml olan

renkte 180

imacircl edilen bir elbise idi Huumlkuumlmdar tarafından muumlkacircfatlandırılmak istenen

devlet erkacircnına vasal huumlkuumlmdara ve yabancı elccedililere ve onlar vasıtasıyla

huumlkuumlmdarlarına verildiği zamansa ldquohilrsquoatrdquo adını alırdı Bu sebeple hilrsquoatler buumlyuumlk

oumlnem taşımaktaydı Selccediluklu Sultanı Alp Arslanrsquoın tahta ccedilıkar ccedilıkmaz Halifersquoye

177

TCTCrsquoda bu olay Temmuz ayında gerccedilekleşmiş olarak zikredilmiştir Bkz Chang ae s200 178

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s200 s205 dp762 179

Koumlymen ldquoAlp Arslan s11 180

Selccedilukluların bayrağı ve sultanın ccediletri kırmızı halifeliğin semboluuml siyah renkti Koumlymen ldquoAlp

Arslan s24 ve 71

269

adına hutbe okunması para basılması ve hilrsquoatler imal edilmesi iccedilin İbnursquol-

Muvaffak lakabıyla bilinen Ebucirc Sehl Muhammed b Hicircybetillahrsquoı elccedili olarak

goumlnderdiği fakat elccedili yolda oumlluumlnce bu goumlreve Ebucirc Ahmed Nihacircvendicircrsquonin tacircyin

edildiği kayıtlıdır Ayrıca bu elccedililik heyetinde Kadı Ebucirc lsquoAmr Muhammed b

Abdurrahman ile hacirccib Aytekin de bulunmakta idi181

Hatta elccedilinin hilrsquoatlerin ccedilabuk

uumlretilmesi konusunda halifeliği sıkıştırması uumlzerine hilrsquoatlerin uumlretiminin sanayi

tesislerinin ve aletlerinin kurulması iccedilin gerekli olan zaman ve paraya bağlı olduğu

cevabını almıştır182

Neticede halifeliğin hilrsquoatleri uumlretildikccedile -peyderpey- goumlnderdiği

anlaşılmaktadır Ccediluumlnkuuml aynı halife bundan iki yıl sonra (27 Ekim 1066) Sultanrsquoa

hadimlerinden birini elccedili olarak hilrsquoatlerle birlikte goumlndermiştir

Ayrıca belirtilmelidir ki Sultan tarafından ihsan edilen hilrsquoatler sadece

elbiseden ibaret değildi Ccediladırlar altın veya guumlmuumlş işlemeli eyer takımları cuumlbbe

sarık fereciyye bayrak koumls tamicircm (cins at) de -Sultanrsquoın luumltfuna mazhar olan

kişinin mevkiine ve teveccuumlhuumlne goumlre değişebilen- hilrsquoatler iccedilinde yer

alabilmekteydi183

C Yabancı Elccedililere Verilen Hediyeler

Eski Tuumlrk devletlerinde yabancı uumllke huumlkuumlmdarlarına ve onların

temsilcilerine genellikle sembolik tarzda hediyeler takdim edilmiştir Tuumlrklerrsquode

hacirckimiyeti temsil eden bu sembollerin başında ok ve hilrsquoat gelmektedirler Eski

Tuumlrklerrsquode ldquookrdquo hukuki bir anlam taşımakta idi Tacircbiyet semboluuml idi ve metbucirc

tarafından goumlnderilirdi ldquoBana tacircbisinrdquo mesajını veren ok aynı zamanda bir davet

niteliğinde idi184

181

Ay s80 182

Ay s20-22 183

Ay s23 184

Osman Turan ldquoEski Tuumlrklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılmasırdquo Belleten IX S35

TTK Temmuz1945 s306-308

270

Sembolik hediyelerin dışında yabancı uumllke huumlkuumlmdarlarına ve onların

elccedililerine verilebilecek en kıymetli hediyeler duumlnya ccedilapında uumln yapmış guumlccedilluuml Tuumlrk

atları idi Huumlkuumlmdarların en kıymetli maddicirc varlıkları arasında yer alan atlar

şuumlphesiz goumlnderilen ve kabul edilen en kıymetli ve en makbule geccedilen hediyeler

olmuşlardır Bundan başka silah elbise altın ve kıymetli muumlcevherat hemen her

toplumda olduğu gibi Tuumlrk huumlkuumlmdarları tarafından da yaygın olarak kullanılan

hediyeler arasında yer almışlardır Dede Korkutrsquota Bay Buumlre Beyrsquoin oğlu Bamsı

Beyrekrsquoe bezirgacircnların İstanbulrsquodan getirdikleri hediyeler arasında bir yay bir guumlrz

ve bir de at vardır185

Ccedilinrsquoin soylu nuumlfuzlu ve alım guumlcuuml yuumlksek kişilerinin ilgi goumlsterdikleri Tuumlrk

mallarının elccedililik heyetlerinin goumltuumlrduumlkleri hediyeliklerin iccedilinde de yer almış

olduklarına ihtimal verilebilir Buna oumlrnek olarak Tao adlı zengin bir Ccedilinlinin Yuumleh

Chrsquoilerrsquole yaptığı alışverişi oumlrnek olarak verebiliriz Tao sekiz yuumlz bin para

değerinde on adet kilim yedi yuumlz parccedila renkli ipek kumaş uumlccedil yuumlz parccedila duumlz beyaz

ipek karşılığında Yuumleh Chrsquoilerrsquoden at ve pamuklu dokuma almıştır186

Goumlruumllduumlğuuml

gibi guumlccedilluuml atlar ve pamuklu dokumalar Ccedilinrsquoin sahip olmadığı şeylerdi ve değerleri

ccedilok yuumlksekti

719 yılında Semerkand Kralı Araplarrsquoa karşı yardım sağlayabilmek

amacıyla Tang İmparatorluğursquona elccedilisiyle hediye olarak bir at bir deve ve iki eşek

goumlndermiştir Arap fetihlerini takip eden yıllarda da Soğd şehirlerinin tuumlccarları

ccedileşitli goumlrevlerle semazen dansccedilılar ccedilitalar uumlzuumlm şarabı aslanlar ve atlar gibi oumlzel

hediyelerle Tang sarayına goumlnderilmeye devam edilmiştir187

185

Adnan Binyazar Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991 s120 186

Onat agm 1990 s919-920 187

Liu Xinru ldquoA Silk Road Legacy The Spread of Buddhism and Islamrdquo Journal of World

History vol XXII Nu1 USA University of Hawairsquoi Press March 2011 p67 Zhang Cefuyuangui

Zhong Xi Jiatong Shiliao Huibian p1382-1390

271

Doğu Tuumlrkistanrsquoın kaş taşları ve bunlardan yapılan nesneler Ccedilinrsquode Şya

Suumllacirclesi (tahm MOuml 2197-1818) zamanında değerli hediye eşyası olarak

bilinmiştir188

Mete doumlneminde (MOuml174 yılında) Ccedilin İmparatoru Wenrsquoin mektubunda

zikrettiği hediyeler şoumlyledir ldquoİmparatorrsquoun kendi eşyaları iccedilinden seccedililmiş ccediliccedileklerle

suumlsluuml ipekli bir elbise işlemeli bir iccedil elbisesi ipekten uzun toumlren elbisesi altın bir

tarak altın işli bir kuşak yine altın işlemeli deri bir kemer ile on pi189

ccediliccedilekli ipekli

kumaş yirmi pi brokar kumaş kırkar pi accedilık yeşil ve koyu kırmızı ipekli kumaşrdquo 190

Ccedilinrsquoin bu hediyeleri karşılığında Hun huumlkuumlmdarınınsa sembolik hediyeler verdiği

bilinmektedir Metersquonin bir mektubunda dostluk semboluuml olarak bir deve iki binek

atı sekiz araba atı goumlnderdiği kayıtlıdır191

MOuml 58 yılında ikiye boumlluumlnen Hunlarrsquoın MOuml 51rsquode Ccedilinrsquoe tacircbi olan Guumlney

Hunlarırsquonın başındaki Hu Han-yeh Ccedilin sarayında buumlyuumlk bir toumlrenle karşılanmıştır

Kendisine sunulan hediyeler gerek ccedileşitliliği gerekse miktarı bakımından dikkat

ccedilekicidir Başlık kuşak elbise altın bir muumlhuumlr yeşim taşı ile suumlsluuml değerli bir kılıccedil

bir ccedilift yay doumlrt tane ok on mızrak tek kişilik bir araba bir ccedilift eyer ve uumlzengi on

beş at yirmi chin192

altın yirmi bin bakır para yetmiş yedi takım elbise sekiz bin pi

desenli ipekli kumaş altı bin chin ipek ve ayrıca otuz doumlrt bin hu193

pirinccedil zikredilen

hediyelerdir

Ccedilinrsquoe kuzeyden gelebilecek tehlikelere karşı tampon boumllge oluşturacak

şekilde Sarı Irmakrsquoın kuzeybatı kıvrımına yerleştirilen Guumlney Hunlarırsquonın lideri iki

yıl sonra (MOuml49rsquoda) Ccedilin sarayına geldiğinde yine hediyelerle taltif edilmiştir Yuumlz

188

Salim Koca ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve YayılmalarırdquoTuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-

Salim Koca Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 2002 s1019 189

Top tomar veya parccedila karşılığında kumaş iccedilin kullanılan bir oumllccediluuml birimidir Bkz Ayşe Onat ldquoHan

Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten TTK LI S200 Ankara

Ağustos1987 s614 dp9 190

Onat agm s614 191

Ay s615 192

Han doumlneminde bir chin iki yuumlz kırk doumlrt grama eşittir Bkz Onat agm s616 dp15 193

19968 litreye eşit Ccedilinrsquode kullanılan bir tahıl oumllccediluuml birimidir Bkz Onat ay s616 dip16

272

on takım elbise dokuz bin pi ince ipekli kumaş sekiz bin chin ipek verilmiştir194

MOuml48 yılında Hun huumlkuumlmdarının Ccedilin İmparatorursquondan yiyecek talebi uumlzerine yirmi

bin hu hububat goumlnderilmiştir195

Hunların boumlluumlnmesinden istifadeyle artık her yıl

belirli miktarda değil de Hun huumlkuumlmdarının saraya geldiği sırada ya da talep etmesi

halinde hediyelerin verilmesi ile eski anlaşma maddeleri Ccedilinrsquoin lehine değiştirilmiş

oluyordu

Fakat bu sefer de elccedili goumlndermek yerine saraya kendisi gelen huumlkuumlmdarı ve

beraberinde getirdiği yuumlzlerce kişilik maiyetini ağırlamak Ccedilin ekonomisine ağır bir

yuumlk olmaya başlamıştır Hu han-yehrsquoin MOuml33 yılında Ccedilin sarayına gerccedilekleştirdiği

son ziyaretinde ve daha sonra MOuml25 yılında oğlu Fu chu-lei-jorsquonun ziyaretinde

yirmişer bin chin ipek ve yine yirmişer bin pi ipekli kumaş hediye edildiği

kayıtlıdır196

MOuml1 yılında Ccedilin sarayını ziyarete giden Hun huumlkuumlmdarına uumlccedil yuumlz yetmiş

takım elbise otuz bin pi suumlsluuml ipek kumaş otuz bin chin ipek hediye edilmiştir197

Hu

Han-yehrsquoten itibaren I Han doumlneminde Hunlarrsquoa verilen hediyelerin oumlzellikle giyim

eşyalarının sayısındaki artış kolayca fark edilebilmektedir

Hunlarrsquoın MS48rsquode ikinci kez boumlluumlnmelerinden sonra kurulan Guumlney

Hunlarırsquonın huumlkuumlmdarı Pi MS49 yılında oğlunu Ccedilin sarayına goumlndererek eski

anlaşmanın yenilenmesini isterken imparatora iki deve ve on doumlrt iyi cins at hediye

etmiştir198

Ccedilin yıllıklarına goumlre ldquoAynı yılın sonlarına doğru Ccedilin İmparatoru da başlık

kuşak altın muumlhuumlr uumlstuuml tuumlylerle oumlrtuumlluuml tek atla ccedilekilen bir kişilik araba yine doumlrt atla

ccedilekilen suumlsluuml bir araba değerli bir kılıccedil ok ve yay bir ccedilifta at on bin Prsquoi desenli

suumlsluuml ipekli kumaş on bin Chin ipek muumlzik aleti davul arabası mızrak ve zırh gibi

194

Ay s616 195

Ay s617 dp19 196

Ay s617 dp20 197

Ay s617 198

Ay s618

273

araccedil ve elbise ile He-tungrsquodan yirmi beş bin hu pirinccedil ve otuz altı bin baş koyun ve

sığırı hediye olarak goumlndermiştir199

Bir başka belgeden daha sonraki yıllarda on bin

baş koyunun daha goumlnderildiği belirtilmiştir200

Bu bilgiye dayanarak AOnat

Hunlarrsquoın guumlnluumlk yaşamlarının vazgeccedililmez unsuru olan hayvan ihtiyacının gittikccedile

arttığına ve hediyeler arasında ilk defa bir muumlzik aletinin yer aldığına dikkat

ccedilekmiştir201

Aynı yıl Ccedilin imparatorundan Hun huumlkuumlmdarına goumlnderilen başka hediyeler de

zikredilmiştir Bunlar yuumlz pi desenli suumlsluuml ipek kumaş doumlrt tuan202

uzunluğunda ince

ipekli kumaş on chin altın ile portakal lung-yuumlen203

Li-Chıh204

gibi meyvelerle

birlikte huumlkuumlmdarın annesine karısına ve asillerine hediye edilmek uumlzere on bin pi

işli ipekli kumaştır

Prsquoirsquonin oumlluumlmuuml ile yerine geccedilen kardeşi Morsquoya goumlnderilen taziye mektubu ile

birlikte bir muumlhuumlr başlık uumlccedil takım koyu kırmızı elbise kuumlccediluumlk bir kama suumlsluuml bir

kuşak prens ve asillerine doumlrt bin pi suumlsluuml ipekli kumaş da goumlnderilmiştir205

Muumlhuumlr

ve başlık taht değişikliği soumlz konusu olduğunda goumlnderilen hediyeler arasında yer

almışlardır

MS 50 ve 52 yıllarında ticaret yapma isteği ile art arda elccedililer goumlnderen

Kuzey Hunlarırsquonın Wu-wei206

valisine goumlnderdikleri ilk elccedililik heyetinin teklifi

Guumlney Hunlarırsquonın guumlvenlerini sarsma endişesiyle reddedilmiştir İkinci heyetleriyle

birlikte at ve deri goumlnderen Kuzey Hunları Batı memleketlerinin elccedilileriyle birlikte

saraya kabul edilmelerini istemişlerdir Saray danışmanlarından Pan Piaorsquonun

imparatora bu konudaki oumlnerileri neticesinde İmparatorrsquoun Kuzey Hun huumlkuumlmdarına

199

Ay 200

Ay 201

Ay 202

Eski Ccedilin uzunluk birimlerindendir 1 tuan 8 chrsquoih olup 1 chrsquoih 03581 metredir Bkz Onat ay

s619 dp29 203

Bir tuumlr meyvedir Bkz Onat agm s619 dp30 204

Guumlney Ccedilinrsquode yetişen bir tuumlr meyvedir Bkz Onat agm s619 205

Ay 206

Eskiden Hun toprağı iken İmparator Wu zamanında Ccedilinlilerin eline geccedilen bu yer buguumlnkuuml Kansu

eyaletindeki Wu-wei hsienrsquodir Bkz Onat agm s621

274

verilmek uumlzere beş yuumlz pi desenli kumaş yay koyacak bir torba doumlrt ok gelen iki

Hun elccedilisinin her birine doumlrt yuumlz pi desenli kumaş ve birer tane de kılıccedil hediye ettiği

kaydedilmiştir207

143 yılında tahta ccedilıkan Hun huumlkuumlmdarı Tu Luo-chıhrsquoya Ccedilin sarayında

bulunduğu sırada muumlhuumlr doumlrt atla ccedilekilen oumlrtuumlluuml bir araba davul arabası tek kişilik

bir araba değerli bir kılıccedil iki bin pi ipekli kumaş karısı ve maiyetine ise ccedileşitli

altın ve ipekten yapılmış eşyalar doumlrt tarafı kapalı iki araba hediye edilmiştir208

Goumlktuumlrkler Ccedilin hanedanları Chou ve Chrsquoilerle 560rsquolı yıllardan 580 yılına

kadar suumlren muumlnacircsebetlerinde genelde kendi uumllkelerinin uumlruumlnlerini sunmuşlardır Bu

hediyeler arasında at başta gelmekte idi Ccedilinliler ise buumlyuumlk miktarlarda ipek ve para

vermişlerdir Chrsquoi huumlkuumlmdarının Budizme ait kitaplar hediye ettiği de kayıtlıdır209

Goumlktuumlrk elccedilisi Maniakh Roma İmparatorursquona İskit dilinde (Goumlktuumlrkccedile) mektupla

beraber - mahiyeti bilinmemekle birlikte- ccedilok kıymetli ham ipekten bir hediye

sunmuştur210

ldquoTrsquoang-shurdquo isimli Ccedilin kaynağında da 620 yılında Batı Goumlktuumlrkleri

Kağanrsquoının Ccedilin İmparatoruna dev bir Trsquoiao-chih (Babil) kuşu devekuşu goumlnderdiği

kayıtlıdır 211

626 yılı Eyluumll ayında İl-Kağan İmparator Trsquoai-tsungrsquoa uumlccedil bin at ile on bin

koyun hediye etmiştir İmparator hediyeleri kabul etmemiştir212

Bu durumun -

vezirlerine verdiği bir nasihatten- imparatorun siyasicirc bir taktiği olduğu accedilıkccedila

anlaşılmaktadır ldquoBir kimseden bir şey almak isterseniz oumlnce kendisine birşeyler

vermek gerektir213

rdquo

207

Onat agm s622 208

Onat agm s619 209

İzgi ldquo XI Yuumlzyıla s99 210

Mangaltepe age s50 211

Golden Tuumlrk Halkları s125 212

Chang age s46 213

Ae s45

275

Liao İmparatorluğu doumlneminde Uygurlar at deve yeşim taşı amber yuumlnluuml

kumaşlar egzotik mallardan (oumlr Tavus kuşu) oluşan emtiaları karşılığında

Ccedilinlilerrsquoden ipek uumlruumlnleri alıyorlardı214

Bu takas P Goldenrsquoa goumlre ldquoharaccedilrdquo karşılığı

olarak vurgulanmışsa da bizim araştırmamız iccedilin oumlnemli olan yanı bu emtiaların

elccedililik heyetlerinin de kervanlarla taşıdıkları hediyeliklerinin hiccedil değilse bir kısmını

teşkil etmiş olabilecekleridir

835 yılı civarında Ccedilin kaynağı Trsquoang-shursquoya goumlre Uygur elccedililiği Ccedilin

huumlkuumlmdarına ldquoat uumlzerinde usta yedi bayan okccedilurdquo sunmuştur215

Bu ilginccedil bilgi doğru

ise okccediluların oumlzellikle bayan olmalarından yola ccedilıkarak Ccedilinli kadınlara yay gerip ok

atmayı oumlğretmek amacıyla beraberlerinde goumltuumlrduumlkleri ya da ldquo Bizim kadınlarımız

dahi at binip ok ve yay kullanabilirrdquo mesajını vermeye ccedilalıştıkları soumlylenebilir

Bulgarlarrsquoın ihraccedil ettikleri mallar at koyun sığır kuumlrkler deriden imal edilen

uumlruumlnler ayakkabılar ve bilhassa ccedilizmeler zırhlar kılıccedillar bal balmumu balık

tutkalı ceviz avcılıkta kullanılan doğanlar bronz aynalar guumlmuumlşten mutfak ve suumls

eşyaları camdan mutfak ve suumls eşyaları pencere camları deney kapları ccediloumlmlekler

ağaccedil işleri seramik işleri keten ve bez dokumalar yuumln oumlrmeler yer almaktaydı216

Her uumllke diğer uumllke huumlkuumlmdarlarına kendi uumlruumlnlerinden kıymetli hediyeler sunduğu

iccedilin adı geccedilen bu ticari emtianın İdil Devleti elccedililerinin goumltuumlrduumlkleri veya gelen

elccedililere sundukları hediyeler arasında sayabiliriz

ldquo926 senesinde Şato İmparatoru bir generale imparatorluk kuvvetinin

semboluuml olan iki ok vererek onu bir emir (ferman)ile bir ilrsquoe goumlndermiş 217

tir Aynı

yıl yuumlksek bir kumandanın İmparatorrsquoa ldquomumlu mektuprdquo taşıyan bir haberci

214

Golden age s136 Pinks Die Uiguren s 91-101 215

Golden Tuumlrk Halkları s132 Mackerras Uighur Empire p122 216

Kara ldquoX-XII Asırhellip s160-166 Svetlana I Valıulına ldquoİdil Bulgarlarında Cam Sanatırdquo

Tuumlrkler VI Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara s55-56 Abduumllhalik Bakır Ortaccedilağ İslam Duumlnyasında

Madencilik ve Maden Sanayi Ankara 2002 s367-368 Huumlseyin Namık Orkun Tuumlrk Tarihi I

Ankara 1946 s176 217

W Eberhard ldquoŞato Tuumlrklerinin Kuumlltuumlr Tarihine Dair Notlarrdquo Belleten XI S41 Ankara TTK

Ocak1947 s24 Chiu-Wu-tai-shih 69 4287bb

276

goumlnderdiği kayıtlıdır218

937 senesinde yine imparator tarafından goumlnderilen ldquookrdquotan

bahdesilir 219

944 yılında ise İmparator bir ldquomumlu mektuprdquo goumlndermiştir220

Eski

Tuumlrklerrsquode ok hukuki bir sembol olarak kullanılmıştır221

928 yılında Sha-trsquoo Tuumlrklerirsquonden bir vali isyanı bastırdıktan sonra

huumlkuumlmdara bir ok goumlndermiştir Bunun uumlzerine huumlkuumlmdar da valiye ok goumlndermiştir

Ccedilinli muumlellifin de alışıldık karşılamadığı zikredilen bu durum valinin Tuumlrk

geleneklerine vacirckıf olmayarak yanlış hareket ettiği222

şeklinde değil bizce

huumlkuumlmdara başkaldırması olarak algılanabilir

Şatolar askerlikte eski Tuumlrk geleneğinde bulunan ldquoccediladırrdquo ı da kullanmışlar ve

hatta Ccedilin imparatorlarına da ccediladır hediye etmişlerdir 223

965 yılında Ccedilinrsquoe gitmek uumlzere yola ccedilıkan Uygur heyetinin imparatora

sunduğu hediyeler arasında kehribar cam kacircseler ve Budarsquonın bir dişi bulunmakta

idi224

Kıpccedilaklar 1061 yılından itibaren aralıklarla otuz yıldan fazla Rus şehir ve

Knezliklerine akınlarda bulunmuşlardır Kıpccedilak Tuumlrkleri alışkın oldukları gibi

Knezlerin tahta ccedilıkışlarında hediyeler ihsan etmeleri isteğinde bulunmuşlardır

Knezler de barışı muhafaza etme karşılığında altın kıymetli kumaşlar ve davarlar

goumlndermek zorunda kalmışlardır XII Asır Rus Knezlerinden Vladimir Monomach

ccedilocuklarına hitaben bıraktığı ldquoNasihatlerrdquoinde KıpccedilaklarrsquolaKumanlarrsquola yaptığı on

dokuz anlaşmada kıymetli kumaşlar ve ccedilokccedila davar verdiğini belirtmiştir225

218

Eberhard ldquoŞato Tuumlrklerininhellip s24 Chiu-Wu-tai-shih 97 4323da 219

Eberhard ldquoŞato Tuumlrklerininhellip s24 Chiu-Wu-tai-shih 76 4296aa 220

Eberhard agm s24 Chiu-Wu-tai-shih 95 432Lca 221

Osman Turan ldquoEski Tuumlrklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılmasırdquo Belleten IX S35

Ankara TTK 1945 s305-318 222

Turan agm s308 223

Reha Oğuz Tuumlrkkan ldquoTuumlrk Tarih TezlerirdquoTuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim

Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s697 224

İzgi ldquoKao-chrsquoangrsquodan s106-108 225

Ahmet Goumlkbel age s49-50 A N Kurat Karadeniz Kuzeyindeki Tuumlrk Kavimleri s78 A

N Kurat Rusya Tarihi (Başlangıccediltan 1917rsquoye Kadar) Ankara 1987 s40-42

277

Gazneli tarihccedilisi Utbicircrsquonin ldquoTarih-i Yemicircnicircrdquosinden alıntı yapılarak Karahanlı

huumlkuumlmdarı İlig Hanrsquoın Samaniler uumllkesini boumlluumlşmek iccedilin Sultan Mahmudrsquoa yaptığı

teklife red cevabı alınca memleketindeki tuumlm kabilelere oklar goumlndererek buumlyuumlk bir

ordu topladığı bildirilmektedir226

Emeviler devrinde huumlkuumlmdarlara mahsus daruumlttırazların (resmi elbise ve

kumaş dokunan yer) varlığı soumlz konusudur Bunları yaptırtmak ve taltif edilecek

kimselere armağan etmek doğrudan doğruya hacirckimiyet hukukundan sayılmaktadır227

Bu nedenle huumlkuumlmdarların elccedili kabuluumlnde huzura gelen yabancı elccediliye hilrsquoat

giydirilirdi Elccedilinin maiyetindekilere de hilrsquoatler hediye edilirdi ldquoArapccedila bir kelime

olan hilrsquoat ldquouumlste giyilen elbise kaftanrdquo anlamındadır228

rdquo

Hilrsquoat giydirme geleneği İslacircmiyet oumlncesi Tuumlrk Devletlerirsquonde de uygulanmış

olmalıdır Tanrırsquonın verdiği kut ile tahta oturan Tuumlrk huumlkuumlmdarları accedil halkı

doyurmak ve accedilık halkı giydirmekle yuumlkuumlmluumlduumlr Bizce hilrsquoat buradaki anlayışı

temsil etmektedir

Mukaddesicircrsquoye goumlre Doğu Avruparsquodan İslacircm uumllkelerine Harezm uumlzerinden

getirilen uumlruumlnler Samur sincap kakım gelincik sansar tilki kunduz yaban tavşanı

kuumlrkleri keccedili postları balmumu oklar kılıccedil zırh tuz şapkalar balık tutkalı balık

dişleri kehribar bal fındık şahin xalanj (gemi yapımında kullanılan bir ağaccedil tuumlruuml)

Saklab koumlle kızları koyun ve sığır idi Batı Avruparsquodan getirilen hadımağaları kadın

koumlleler genccedil oğlanlar simli kumaşlar kuumlrkler ve kılıccedillar Akdeniz uumlzerindeki Frank

topraklarından gemilerle yola ccedilıkıp Kuzeydoğu Mısırrsquoda yuumlk hayvanları sırtında

mallarını boşaltır buradan Qulzumrsquoa (buguumlnkuuml adıyla Suez) Kızıldenizrsquoden

yuumlklenen mallar da Qulzumrsquodan al-Jar ve oradan da Juddarsquoya giderdi Buradan sonra

Sind (İndus Nehri deltası)-Hindistan-Ccedilin ile guumlzergacirch tamamlanırdı Ccedilinrsquoden misk

aleo (sarısabır) ağacı dalları kacircfur tarccedilın yuumlklenir ve ya aynı guumlzergacirch takip edilir ya

da Bizans ve Frank topraklarına uğranabilirdi Kimi zaman da Sakalibe diyarları ve

226

Ay 227

Mahir agm s833 228

Banu Mahir ldquoTuumlrk Minyatuumlrlerinde Hilrsquoat Merasimlerirdquo Belleten LXIII S238 Ankara TTK

Aralık1999 s745

278

Hazar şehri Hamlicrsquoden geccedilerlerdi Bu guumlzergacirch Curcan Denizi uumlzerinden Belh ve

Maverauumlnnehir yoluyla Urt (Wurut)- Tokuzguz-Ccedilinrsquoe ulaşmaktaydı229

Tarihe adı yazılmış Tuumlrk devletlerinin kendi uumlrettikleri ya da yabancı

uumllkelerde uumlretilip de Tuumlrk yurdundan geccedilen ihracat ve ithalat emtialarından da

bahsetmemiz goumlnderilmiş olan hediyelerin cinsi konusunda bize daha iyi fikir

vermesi accedilısından oumlnemlidir Oumlzellikle VIII ve IX yuumlzyıllarda oumlnemli bir ticaret

merkezi olan Hazarya ldquoHudud al-lsquoAlamrdquoda bolluk uumllkesi olarak tanımlanmıştır

ldquoHazarya bereketli topraklara buumlyuumlk sığır ve koyun suumlruumlleriyle sayısız koumlleye sahip

ccedilok zengin bir uumllkedirrdquo230

Dolayısıyla ticaretin canlı olduğu bu uumllke Asya ve

Avrupa arasındaki pek ccedilok ticaret yolunun uğrak noktası olmuştur Bunlar Volga

Nehri Don Nehri Azak ve Hazar Denizleri ile Karadeniz kıyılarını takip ediyordu

Tabii bu Hazarlar iccedilin muumlthiş bir guumlmruumlk geliri demekti Oumlrneğin ldquoKitab al-

Buldanrsquoın yazarı İbn al-Faqih of Hamadan Sarkelrsquoe giden Rus tuumlccarların

mallarının onda birini yerel Hazar youmlneticisine vermek zorunda olduğunu 231

rdquo

aktarmıştır

Taht değişikliği olduğunda yeni hakanın tanındığını ifade etmek amacıyla da

hediyeler goumlnderilmekte idi 824 yılında tahta ccedilıkan Qasar Teginrsquoe232

(Ay Tengride

Kut Bulmış Alp Bilge Kağanrsquoa) (Ccedilincede Chao-li) Ccedilinrsquoin Trsquoang Suumllalesi tarafından

yirmi araba ipek uumlruumlnuuml verildiği kaydedilmiştir233

Bilindiği uumlzere Ccedilinlilerrsquoin en

geccedilerli ticari emtiası ipek idi

Tuğrul Bey Bağdatrsquoa vardığında başında veziri Kuumlnduumlricircrsquonin bulunduğu

erkacircnını doumlşekler otağlar ve kıymetli atlarla halifeye goumlndermiştir Halife kendisi

iccedilin vezir tarafından kurdurulan ccediladıra gelmiş ve Selccediluklu heyetini kabul etmiştir

229

Golden Hazar Ccedilalışmaları s126-128 Hitti History of the Arabs p 210 map p 211 Ibn

Xurdadbih ed de Goeje s 153-155 Lewicki Zrodlami arabskie I s74-77 230

Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu s171 231

Ae 232

Kasar (Hazar) Tigin adının Tokuz Uygur boyundan Kasarlara (Hazarlara) mensubiyetinden ya da

Uygur Kağanı Kuumlccedilluumlg Bilge tarafından Kasarlar uumlzerine goumlnderildiğinden verilmiş olmalıdır Detaylı

bilgi iccedilin bkz Goumlmeccedil Uygur Tuumlrkleri s59

279

Memnuniyetini bildirmek iccedilin sultana bir mektup yazmak istemiştir Vezir tarafından

halifeye uumlzerinde bin yedi yuumlz miskal altın olan bir hokka ve kıymetli bir kılıccedil hediye

edilmiştir Bundan sonra vezir halifeden Tuğrul Beyrsquoin huzura girmesi isteğinde

bulunmuştur Halifenin izni ile huzura giren sultan yedi kere yer oumlpmuumlş ve kendisine

verilen minderi de oumlptuumlkten sonra uumlzerine oturmuştur Bu goumlruumlşmede Kuumlnduumlricirc

tercuumlmanlık goumlrevini yerine getirmiştir234

Bu kabuller sırasında vezirin halifeye

sultanın kıymetli bir hacirctemini (yuumlzuumlğuumlnuuml) hediye ettiği bilinmektedir Bu yuumlzuumlk

altın guumlmuumlş ve iki dirhem iki habbelik elmastan yapılmıştır235

Tuğrul Bey heyetiyle birlikte halife tarafından kabul edildikten sonra

kendisine halife tarafından hilat taccedil gerdanlık bilezik vb yedi adet hediye takdim

edilmiştir236

Bağdat camilerinde adına hutbe okunduğu oumlğrenen Alp Arslan Amicircd Ebursquol-

Hasan Ali b İsarsquodan Halifersquoye on bin dinar iki yuumlz elli ipek elbise Bağdat nacirczırına

da on bin dinar on at on katır goumlndermiştir

ldquoSultan Tuğrul Bey Halifersquonin kızı Seyyide ile nikacirch akdi iccedilin Halifersquonin

hacirctunu olan Ccedilağrı Beyrsquoin kızı Arslan Hacirctun ve vezir Amicircd uumll-Muumllkrsquouumln de dacirchil

olduğu buumlyuumlklerden meydana gelen bir heyeti Bağdadrsquoa goumlnderdi237

rdquo 1061 yılında

giden bu heyette Savtegin de bulunmaktaydı238

233

Golden Tuumlrk Halkları s131 Mackerras Uighur Empire s10 12 234

Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s154 İsfahanicirc Arap met17 Tuumlrk terc16 Sıbt İbnuumlrsquol Cevzicirc 59-60 235

Taneri agm s154 Sıbt İbnuumlrsquol Cevzicirc 98 236

Taneri ay s154 İsfahanicirc Arap met14 Tuumlrk terc11 237

Merccedilil ldquoEmicircr s65 238

Ay

280

ALTINCI BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN GOumlNDERİLİŞ SEBEPLERİ VE

GUumlZERGAcircHLARI

Elccedililer gerek savaş gerek barış zamanlarında ccedileşitli maksatlarla ve goumlrevlerle

goumlnderilmişlerdir Bu durumu aşağıdaki oumlrnekler accedilıkccedila goumlstermektedirler

İlk Hun-Ccedilin muumlnacircsebetleri Hunlarrsquoın Ccedilin sınırlarını aşarak yağmalarda

bulunmaları ve bunlara mukabil Ccedilinrsquoin muumlcadeleleri şeklinde başlamıştır Mete

zamanında (MOuml209-174) Hunlarrsquoın Ccedilinliler uumlzerine gerccedilekleştirdiği ilk buumlyuumlk

saldırı (MOuml201-200) neticesinde mağlup olan Ccedilinliler ile Hunlar arasında tarihte

Ho-chrsquoin Anlaşması (MOuml 198) adıyla bilinen mukavele yapılmıştır

Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında vuku bulan kısa suumlre bir

muumlcadelenin ardından 736 yılının sekizinci ayında barış sağlanınca Tuumlrgiş Kağanı

yuumlksek dereceli memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccediline goumlndermiştir

İmparator tarafından buumlyuumlk ilgiyle karşılanan elccedilinin şerefine ziyafet verilmiştir239

Kara Tuumlrgişlerrsquoin kağanı El Etmiş Kutluk Bilge (742-748) Ccedilinrsquoe birccedilok defa

goumlnderdiği elccedilileri aracılığıyla dostacircne temaslarda bulunmuştur Kutluk Bilgersquonin

743 yılının dokuzuncu ayında Ccedilin sarayında dostluğunu pekiştirmek amacıyla

elccedilisinin bulunduğu bilgisine sahip olduğumuz gibi onun bu ilişkilerini Ccedilinrsquoin

desteğiyle On-ok Kağanı olduktan sonra da devam ettirdiğini goumlrmekteyiz El Etmiş

Kutluk Bilge Kağan Kırgızlarrsquola da temasta bulunmuş hatta onlara Ezgene isimli

bir beyi elccedili olarak yollamıştır240

Tuba Yazıtlarırsquonda ismi geccedilen bu elccedilinin Kırgız

uumllkesinde oumllduumlğuuml kayıtlıdır

239

Salman age s63 240

Ae s80 Louis Bazin les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These Presenteacutee Devant

1rsquouumlniversite de Paris III I December 1972s108

281

744 yılında ticaricirc ilişkileri duumlzenlemekle goumlrevli olarak Ccedilinrsquoe goumlnderilen bir

heyette Arap Soğdiyan Toharistan Zacircbulistan Şaş ve Tuumlrgiş elccedililerinin bir arada

bulunması dikkat ccedilekicidir241

747 yılının beşinci ayında yine bir Tuumlrgiş elccedilisi dostluğun devamı iccedilin Ccedilin

sarayındadır242

I ELCcedilİLERİN GİDİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ

a Tuumlrk Cihan Hacirckimiyeti Anlayışı

Eski Tuumlrklerrsquode elccedili goumlndermenin başlıca sebebini Tuumlrk cihan hacirckimiyeti

telacirckkisi oluşturmuştur Bu nedenle Tuumlrk tarihi Tuumlrkrsquouumln mefkucircresini ifade eden

misallerle doludur Bunlardan birkaccedilını verecek olursak Oğuz Kağan ldquoGuumlneş

bayrağımız goumlkyuumlzuuml otağımızrdquo diyerek Tuumlrk cihan hacirckimiyeti anlayışıyla ve elccedilileri

vasıtasıyla doumlrt bir yana kendisine itaat etmeleri iccedilin haber salmıştır243

Yine bir Tuumlrk

huumlkuumlmdarı Mete kendisine bağlı tuumlm kabileleri bir ccedilatı altında birleştirdikten sonra

elccedililer salarak diğer devletleri yeni kurulan Tuumlrk Devletirsquonin azametinden haberdar

etmiştir (MOuml176)

Balkan Savaşı (409) esnasında Bizans İmparatoru Hun huumlkuumlmdarı Uldız ile

barış goumlruumlşmeleri yapmak uumlzere Trakya ldquomagister militumurdquonu elccedili olarak

goumlrevlendirmiştir Uldız Bizans temsilcisine ldquoguumlneşin doğduğu yerden battığı yere

kadarrdquo her tarafı zapt edebileceği cevabını vermiştir244

448 yılında Hunlarrsquoa gelen Bizans elccedililik heyetinde bulunan Priskos bir

ccedilobanın bularak getirdiği savaş ilahı Aresrsquoe ait kılıcın Attilarsquonın eline geccedilmesini

241

Gibb age s 110 242

Salman age s79-80 243

Kafesoğlu ldquoTuumlrk Fuumltuhat s5-6 244

Ay s s8 Kafesoğlu Tuumlrk-İslam s74

282

onun duumlnyaya hacirckim olacağının bir işareti olarak yorumlamıştır Priskosrsquoun Hun

sarayında karşılaştığı Roma elccedilileri Romulus ve Promotus da Hunlarrsquoın bir ldquocihan

devletirdquo olacakları konusunda hemfikirdiler245

Bu olayla Attila da ldquobu kılıcın

kendisinin savaşlarda başarılı olması iccedilin bahşedildiğinirdquo duumlşuumlnmuumlştuumlr246

Tuumlrkşad 576 yılında Goumlktuumlrklerrsquoe gelen Bizans elccedilisi Valentinosrsquoa ldquoGuumlneşin

doğduğu yerden battığı yere kadar yeryuumlzuuml bize diz ccediloumlkmuumlştuumlr Romarsquonın yolunu da

iyi bilmekteyizrdquo demiştir247

581rsquode ikiye ayrılan Goumlktuumlrklerrsquoin Doğu kanadı hakanı İşbara 585 yılında

Ccedilin İmparatorursquona goumlnderdiği mektubunda ldquogoumlkte nasıl bir Tanrı varsa yeryuumlzuumlnde

de duumlnyayı idare eden bir tek huumlkuumlmdarın olması gerekrdquotiğini dile getirmiştir Batı

Goumlktuumlrkleri Hakanı Tardu ise Bizans İmparatoru Mavriakusrsquoa 598 yılında

goumlnderdiği mektubunda kendisini ldquoYedi ırkın ve yedi iklimin huumlkuumlmdarırdquo olarak

takdim etmiştir248

b Cuumllucircs Bildirme

Tuumlrk cihacircn hacirckimiyeti anlayışına bağlı olarak her yeni huumlkuumlmdarın cuumllucircsu

toumlrenle gerccedilekleştirilmiştir Bu merasimlerin asıl amacı tacircbi devletlerin itaatlerinin

devam etmesini sağlamak ve bunun kontroluumlnuuml yapmaktı Ccediluumlnkuuml toumlrene katılmamak

itaatsizlik olarak kabul ediliyordu Bu nedenle taht değişikliğini bildirmek uumlzere

diğer devletlere elccedililer goumlnderilirdi

Selccediluklularrsquoda taht değişikliğinde Bağdatrsquoa elccedililik heyetinin goumlnderilmesi

alışıldık bir durum idi Hacirccib Ay-Tekin249

de bu vesile ile halifelik makamına giden

Tuumlrk elccedililerinden biridir

245

Kafesoğlu ldquoTuumlrk Fuumltuhat s7-8 246

Kafesoğlu Tuumlrk-İslam s79 Ahmetbeyoğlu age s78-79 247

Kafesoğlu agm s9 248

Ay 249

Koumlymen ldquoAlp Arslan s27

283

c Barış ve Askericirc Yardım Teklifi

Barış oumlnerisinde bulunmak barış antlaşması maddelerini goumlruumlşmek antlaşma

imzalamak barışı sağlamak iccedilin arabuluculuk yapmak varolan dostluğu pekiştirmek

gibi temeli barışa dayalı sebepler Tuumlrklerrsquoin elccedililik faaliyetlerinde oumlncelikli

olmuşlardır 583 yılına ait bilgide Goumlktuumlrklerrsquoin barış ve askeri yardım teklifi ile

Ccedilinrsquoe hediyeler goumlnderdikleri kayıtlıdır250

584 yılında heyetin bir mektup goumltuumlrduumlğuuml

anlaşılmaktadır Goumlktuumlrk Kağanı Sho Po-li Ccedilin sarayına yazdığı mektupta atlardan

başka koyunla da ipek değiş-tokuşu yapılmasını istemiştir251

d Davetlere İştirak Etme

Elccedililer bazen de davetlere katılmışlardır 560rsquota Ccedilin sarayında verilen

ziyafetten doumlnuumlşlerinde Goumlktuumlrk heyetine para ve ipek hediye edilmiştir Ertesi yıl

Goumlktuumlrk Kağanı Mukan da bir heyetle kendi uumlruumlnlerinden oluşan hediyelerini

yollamıştır252

721 senesinin Şubatrsquoında Bilge Kağan iyi muumlnacircsebetler temin etmek iccedilin

İmparator Hsuumlan-tsungrsquoa elccedili goumlndermiştir İmparatorrsquoun şu mektubundan cevabının

olumlu olduğu anlaşılmaktadır

ldquoEskiden Goumlktuumlrkler Ccedilin ile evlenmeğe dayanan bir akrabalık kurmuşlardı Bundan

sonra iki devlet beraberce barış iccedilinde yaşamağa başladılar Ccedilin Goumlktuumlrklerden

[Goumlktuumlrklerrsquoden] koyun ve at satın alıyor Goumlktuumlrkler ise Ccedilinrsquoden ipekli kumaş alıyordu

Boumlylece iki devlet karşılıklı olarak birbirlerinden menfaat sağlamış oluyorlardırdquo253

250

İzgi ldquoXI s99 251

Ay 252

Ay 253

Agm s101

284

727 senesinin Eyluumll ayında Tibetlilerrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdikleri mektupla

Ccedilinrsquoe karşı ittifak kurma teklifini Bilge Kağan elccedilisiyle Ccedilin İmparatorursquona

bildirmiştir Bu hareketi takdir eden İmparator Hsuumlan-tsung Batı Shou-hsiang

şehrinde Goumlktuumlrk-Ccedilin ticaretine izin vermiştir Ayrıca her yıl yuumlz binlerce parccedila ipek

karşılığında Goumlktuumlrklerden at almaya başlamıştır254

e Ticaricirc İlişkiler

Eski Tuumlrklerrsquoin oumlzellikle Ccedilin Sacircsacircnicirc ve Bizans ile muumlnacircsebetlerinde ticaret

oumlnemli bir yer tutmuştur Oumlnceleri her uumllkenin kendi uumlruumlnlerini sınır boylarında takas

etmesi ile başlayan ticaricirc temaslar daha sonra ipek ve at gibi kıymetli malların

buumlyuumlk miktarlarda sevkiyatı ile gelişme goumlstermiştir MS64 yılında Kuzey Hunları

muumlbadele usucircluuml ticaret yapma niyetiyle bir anlaşma yapmak istediklerini bildirmek

uumlzere bir elccedili goumlnderenrsquona Ccedilin İmparatorluğu yağmaları oumlnleyeceği uumlmidiyle olumlu

yanıt vermiştir

MS84 yılında Wu-wei valisi Meng Yuumln Kuzey Hunlarırsquonın muumlbadele ile

ticaret isteğini bir emirname ile kabul etmiştir Bu anlaşma Kuzey Hunları ile Ccedilin

arasında yapıldığı belirlenen son ticaricirc anlaşma olarak tespit edilmiştir

588 yılında Sho Po-li Kağanrsquoın oğlu Tu-lan Kağan Ccedilin sarayına bir heyetle

haraccedil yollamış karşılığında uumlccedil bin top ipek gelmiştir Ayrıca Ccedilin sınırında ticaret

yapabilmek iccedilin bir pazar yeri kurulması isteğiyle de bir heyet goumlndermiştir255

620 yılının Mayıs ayında Goumlktuumlrkler Ccedilin derebeyi Wang Shıh-tsrsquoungrsquoa elccedili

goumlndererek bin kadar at hediye etmişlerdir Wang da Chrsquou-lorsquoya kızını vermiş ve

ticaricirc muumlnacircsebetlere izin vermiştir256

254

Ay s102 255

Ay s99 256

Ay s100

285

625 yılının Ocak ayında ise Goumlktuumlrkler Ccedilin ile ticaricirc muumlnacircsebetlerin

kurulması iccedilin izin istemek uumlzere elccedili goumlndermişler imparator da bu isteği kabul

etmiştir257

f Vergi Talebi ya da Yıllık Vergilerin Toplanması

565 yılında Bayan Kağan elccedilisi vasıtasıyla Justinianos zamanında oumldenen

verginin artırılarak oumldenmesini aksi takdirde Trakyarsquoya huumlcum edileceğini

bildirmiştir Talep edilen vergi arasında kaccedilaklara vurulan zincir kilimler

(yataklar) ve diğer makbul eşya da vardır258

697 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrk Kağanı Kapgan daha oumlnce 670-673

yılları arasında Ccedilinrsquoe teslim olan ve Ccedilinrsquoin altı boumllgesine yerleştirilen Goumlktuumlrklerrsquoin

iadesi kendisinin Genel Askeri Valiliğe tayinini tohumluk buğday ipekli kumaşlar

ziraat aletleri ve demir verilmesi isteklerinde bulunmuştur İmparatoriccedile Wu oumlnce

teklifi kabul etmese de araya giren vezirlerin ikna etmesi ile kırk bin oumllccedilek tohumluk

buğday elli bin parccedila ipekli kumaş uumlccedil bin adet ziraat aleti ve on binlerce kilo demir

goumlndermiştir Fakat 698 yılında Kapgan Kağanrsquoın imparatoriccedileye mektubundan Ccedilin

İmparatorluğursquonun goumlnderdiklerinin kalitesiz olduğu anlaşılmaktadır259

Sultan Alp Arslan tarafından Hucirczistanrsquoa vasal huumlkuumlmdar Hezacircresb nezdine

goumlnderilen hacirccib Porsuk yıllık vergiyi tahsil etmekle goumlrevlendirildiğinden bu

normal elccedililik sınırları dışında bir iş olmuştur260

g Taziye Dilekleri

551 yılında Ccedilin İmparator Wen-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine Goumlktuumlrk Kağanı Bumin

goumlnderdiği elccedilisiyle başsağlığı dilemiş ve iki yuumlz at takdim etmiştir261

257

Ay 258

Kurat ldquoAvarlarrdquo s85 259

İzgi ldquo XI s101 260

Koumlymen ldquoAlp Arslan s26 261

Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s125-127 ve132-133

286

h Hediye Sunma

546 yılında Trsquou-mecircn (Bumın) Kağan memleketinin tuumlrluuml mahsuluumlnuuml sunmak

iccedilin (Ccedilin İmparatorursquona) bir elccedili goumlndermiştir262

ldquoTrsquoang-shurdquo isimli Ccedilin kaynağına goumlre 620 yılında Batı Goumlktuumlrklerrsquoi

Kağanı Ccedilin İmparatorursquona dev bir Trsquoiao-chih (Babil) kuşu devekuşu

goumlndermiştir263

ı Evlilik

O devirlerde evlilik yoluyla ittifaklara sıkccedila başvurulmakta idi Genellikle de

bir savaş durumunu engellemek ya da duumlşmanına karşı birlik oluşturmak iccedilin guumlccedilsuumlz

tarafın prenses goumlndermesi şeklinde gerccedilekleşmekteydi Tarihte Tuumlrk devletlerine

ldquokonccediluyrdquo adı verilen Ccedilinli prenseslerin goumlnderilmesi oumlrneklerine ccedilok

rastlanmaktadır Fakat Hun huumlkuumlmdarı Metersquonin imparatoriccedileye evlilik teklifi

maksadı itibarıyle diğerlerinden farklı bir misali temsil etmektedir MOuml 195 yılında

Ccedilin İmparatoru Kao-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine ccedilocuk yaştaki oğlunun naibeliğini

imparatoriccedile Luuml Hou uumlstlenmiştir Bu doumlnemde Hun huumlkuumlmdarı Mete

imparatorluğun topraklarında da soumlz sahibi olabileceği duumlşuumlncesiyle imparatoriccedile ile

evlenmek istemiştir Bu isteğini iletmesi iccedilin elccedilisini bir mektupla Ccedilin sarayına

goumlndermiştir (MOuml192) Bu teklife ccedilok oumlfkelenen imparatoriccedile oumlnce elccediliyi oumllduumlrtuumlp

savaş ilan etmeyi duumlşuumlnmuumlşse de vezirlerinin uyarısı ile kendisinin yaşlandığını

ifade ederek nazikccedile reddetmiştir Mete bu cevabı makul karşılamış ve

imparatoriccedileyi rahat bırakmıştır

551 yılında Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarı Trsquou-mecircn (Bumın) Kağan evlilik isteğiyle

Ccedilinrsquoe bir elccedili goumlndermiş ve isteği kabul edilmiştir264

262

Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s123-124 263

Golden Tuumlrk Halkları s125 264

Ay s125-127 ve132-133

287

II KULLANDIKLARI GUumlZERGAcircHLAR

a) Tuumlrkistanrsquodaki İpek Yolları

Kaynaklarda elccedililerin kullandıkları guumlzergacirchlar tam olarak verilmemiştir

Ancak biz doumlnemin oumlnemli ticaret yolları uumlzerinden hareketle bu yolların aynı

zamanda elccedililer tarafından da kullanıldıkları duumlşuumlncesine dayanarak bu yollar

hakkında bilgi vermek istiyoruz Bu konuda MOuml VII yuumlzyıla ait Akadca yazılmış

kil tablet uumlzerindeki bir metnin Guumlney İpek Yolu ile ilgili bilinen en eski kayıttır

Metne goumlre yol Mezopotamyarsquodan Ekbatan uumlzerinden Kireşata265

(Kurosrsquoun

Şehri)rsquoya uzanmaktadır

Bir de Mısır ve Mezopotamyarsquoya giden deniz yolu ile birleşen Namada Nehri

ağzındaki Barygaza Barigazarsquoya giden ve oradan da o doumlnemde Batı Ccedilinrsquodeki Tsrsquoin

Devletirsquonin başkenti Thinoirsquoye uzanan bir guumlzergacirch soumlz konusudur ki bu birbirine

bağlı kara ve deniz yolundan uumlccediluumlncuuml İpek Yolu olarak bahsedilmiştir266

Pazırık kurganlarından ccedilıkarılan eşyalar uumlzerlerindeki motiflere goumlre

ayrıldıklarında farklı kuumlltuumlrlerin ve ccedileşitli doumlnemlerin ccedilizgilerini ortaya

koymuşlardır İskitlerrsquoe Kuumlccediluumlk Asya ve Suriye halklarına ve Ccedilinlilerrsquoe ait eserler

Guumlney İpek Yolursquonun tarihi hakkında oumlnemli ipuccedilları vermektedirler267

Ccedilin

kaynakları Moğol bozkırlarından Altaylarrsquodan Kazakistanrsquodan Aral ve Hazarrsquoın

kuzeyinden geccedilerek Guumlney Rusyarsquoya kadar gelen ticaret ve ulaşım yolunun

komisyonculuk yoluyla kazanccedil sağlayan Hsiung-nularrsquoın hareketli karakterleri

sayesinde accedilıldığını belirtmişlerdir 268

265

Farsccedilası Kuruşkatrsquotır ve Soğd uumllkesinde harabesi vardır Burası Ahemenler zamanında Doğu

İranrsquoda oumlnemli bir merkezdi Bkz Haussig İpek Yolu s36 266

Haussig İpek Yolu s39-40 267

Haussig İpek Yolu s56-57 268

Li age s18 Yo-ta-chung Ku-tai-pei-hsi-Chung-kuo (Eski Ccedilağda Kuzeybatı Ccedilin) Taipei

1981s75

288

Tarihin ccedileşitli doumlnemlerinde Tuumlrkler tarafından defalarca zorlanan fakat bir

tuumlrluuml yıkılıp aşılamayan Sacircsacircnicirc Devleti nihayet VI yuumlzyılda doğudan Goumlktuumlrklerrsquoin

batıdan da Bizansrsquoın baskısı sonucunda zayıflamış ve Araplar tarafından (Kadisiye

636 ve Nihavend 642 savaşları ile) tamamen ccediloumlkertilmiştir Boumlylece Tuumlrk

topluluklarına ldquoorta yolrdquo adı verilen yeni bir yol accedilılmıştır Ccedilyanrsquoa goumlre ldquoBu yol

Tuumlrkluumlk iccedilin en hayırlı yol oldu Ccediluumlnkuuml Ccedilinrsquoe Hindistanrsquoa Balkanlarrsquoa ve Orta

Avruparsquoya giden Tuumlrk toplulukları iccediline girdikleri ccedilevrede gittikccedile eriyerek millicirc

kimliklerini tamamen kaybetmelerine karşılık ldquoorta yolurdquo tacirckip ederek Orta Doğu

İslacircm uumllkelerine hacirckim olan ve Anadolursquoyu fethedip burada yeni bir vatan kuran

Tuumlrk toplulukları hem siyasicirc istiklacircllerini hem de millicirc kuumlltuumlrlerini buumltuumlnuumlyle

korudularrdquo269

Arkeolojik ccedilalışmalar sonucunda Annaursquodan doğuda Oumlzbekistanrsquoa hatta

Afganistanrsquoın kuzeyine kadar uzanan Karakum Ccediloumlluuml boyunca (şimdiki Tuumlrkmenistan

ve Oumlzbekistan sınırları iccedilinde) duumlzinelerce yerleşim harabeleri bulunmuştur

Harabeler kumlarla oumlrtuumllduumlkten ccedilok sonra MOuml2 ile MS 16 asırlar arasında Ccedilin

ile Akdeniz uumllkelerini birbirlerine bağlayan adına ldquoİpek Yolurdquo denilen efsanevi

kervan yolları bu youmlreden geccedilmiştir Muhtemelen bu İpek Yolu Bronz ccedilağında da

hizmet vermişti Moskova Arkeoloji Enstituumlsuumlnde ccedilalışan Dr Victor Sarianidi bu

harabelerde belirgin bir arkeolojik duumlzen keşfetmiştir

ldquoHer yerleşim mahallindeki binalar sanki tek bir mimarın deseninden ccedilıkmış

gibidir En buumlyuumlk binalar birer buumlyuumlk apartman kompleksi gibi inşa edilmişlerdir

Her biri bir futbol sahasından daha geniş bir alanı işgal eden bu komplekslerin

iccedilinde onlarca ve onlarca odalar bulunmaktadır Bu komplekslerin bazıları

yuumlksekliği 25 [iki buccediluk] metreye yaklaşan birkaccedil kerpiccedil tuğla duvarla ccedilevrilmiştir

Bu duvarların gerisinde ise geniş tarım tarlaları uzanmaktaydırdquo270

269

Koca agm 2002 s1004 Sima Ccedilyan Tarihi Hatıralar Urumccedili 1989 s36 270

Muumlmin Koumlksoy ldquoOrta Asyanın Paleocoğrafik Evrimi ve İnsan Topluluklarına EtkisirdquoTuumlrkler

Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s713

289

Sarianidirsquonin bu tanımlamasında bahis konusu olan buumlyuumlk binaların ccedilok odası

olması ve yuumlksek duvarlarla ccedilevrilmesi bir han veya kervansaray da olabileceği

fikrini uyandırmaktadır

Kudacircmersquoye goumlre Doğu yolları Hemedanrsquodan Reyrsquoe yuumlz altmış doumlrt fersah

Reyrsquoden Nişaburrsquoa yuumlz kırk fersah buradan Mervrsquoe yetmiş fersah olup yol Mervrsquoden

biri Şaş (Taşkent) diğeri Toharistanrsquoa olmak uumlzere ikiye ayrılırdı Şaşrsquoa gitmek uumlzere

buradan Amuumll Buhara Semerkand uumlzerinden Zacircminrsquoe varan yol da Zacircminrsquode biri

Şaşrsquoa devam eden diğeri Ferganarsquoya youmlnelen iki yola ayrılır271

Şaş yolu Kum

Tıraz Nucirczket (buumlyuumlk bir koumlyduumlr) Nevaket Benciket (buumlyuumlk bir koumlyduumlr) Suyab ve

Ccedilin sınırındaki Nuşecanrsquoa ulaşır Zacircminrsquoden Ferganarsquoya giden yol Hocendrsquode ikiye

ayrılır Biri Ferganarsquoya devam ederken diğeri Şaşrsquotaki guumlmuumlş madeni ocağına

uzanır Hocendrsquoden Samğar Koumlyuuml Hacistan Turmukan Koumlyuuml Bacircb yoluyla

Ferganarsquonın payitahtı olan Ahsiketrsquoe gidilirdi

Mervrsquoden Toharistanrsquoa giden yol ise Facircz Koumlyuuml Mehdiacircbaz Yahyaacircbaz272

Esedacircbaz Havzan Ahnef Koumlşkuuml Esracircb Gencacircbacircz Faryabrsquotan Cuumlzcanrsquoa gider ki

yolda Karsquo 273

adlı bir konak yeri bulunur Buradan Şaburkan ve Belhrsquoe bağlı pek ccedilok

yerleşim yerinden Belhrsquoe ulaşılır Belhrsquoten Toharistanrsquoa giden yol ccediloumllden geccedilip

Behacircr ve Erkacircbacircnul adlı konak yerleri bulunurdu Bunlardan başka Ferganarsquodan

Yukarı Nuşecanrsquoa Tırazrsquodan Keymakrsquoa giden yollar da mevcuttu 274

Tuumlrkistanrsquodaki yol guumlzergacirchları ccediloğunlukla Tarım boumllgesi etrafında ya da

Seyhun ve Ceyhun Nehirlerinin geccediltiği boumllgede bulunmaktadır275

Karahanlılar

devrinde Tuumlrkistanrsquodaki guumlzergacirchlar hakkında Kaşgarlı Mahmudrsquoun Divanuuml

Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquote ccedilizdiği harita yol goumlstermektedir Buna goumlre ilk yol Ferganarsquodan

271

Kudacircme Kitacircbuumlrsquol-Haracircc (Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev

Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn İstanbul Gelenek Yay 2004 s214-215 İbn Fakicirch Muhtasaru Kitacircbirsquol-

Buumlldacircn (Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn

İstanbul Gelenek Yay 2004 s276 272

Burada hanlar ve posta konak yerlerinin mevcut olduğu kayıtlıdır Bkz Kudacircme age s218 273

Cuumlzcanrsquoa bağlı bu konak yerinde hanlar ve kuyuların olduğu kayıtlıdır Bkz Kudacircme ae s219 274

Ae s220 275

Hasan Huumlseyin Adalıoğlu ldquoKaşgarlı Mahmudrsquoun Dicircvacircnuuml Lucircgatirsquot-Tuumlrk Adlı Eserindeki Tuumlrk

Duumlnyası Haritası Uumlzerine Duumlşuumlnceler ve Yorumlarrdquo TKİD S17 İstanbul Kocav Yay 2007 s25

290

başlayarak Cend boumllgesi Kaşgar Hoten Cuumlrcan Şancu (Ccedilinrsquodeki Schang-schui)rsquoya

ulaşmaktaydı İkincisi Hocendrsquoden Sir Derya Nehri uumlzerinden Hotşent Kacircşacircn

Kagenkar Basi (Bave) Karaşehr Uumlst Turfan (Barmacircn)rsquoa gitmekteydi Uumlccediluumlncuuml Şaş

İsficab Ccedilimkent Talas uumlzerinden Aulieata276

Nazal Yafenccedil ve Tarımrsquoın kuzeyinde

İki Oumlguumlz Kuumlmi Talasrsquoa kadar gitmekteydi Doumlrduumlncuuml yol ise Buhara ve Beşbulakrsquoın

kuzeyinden Canbulakrsquoa ve oradan da Burskan şehri Isık Goumll boumllgesinin guumlneyine

inerek Turfan (Birman)rsquoa ulaşmaktaydı277

Orhun Yazıtlarırsquonda da geccedilen Goumlktuumlrklerrsquoin batı sınırı sayılan Demirkapı

Geccedilidi (Bozgala Geccedilidi278

) genel olarak kabul edilmiş bir goumlruumlşle Belhrsquoi

Semerkantrsquoa bağlayan yol uumlzerindeki kayalık bir geccedilittir Maverauumlnnehirrsquodeki

Baysun Dağırsquonda buguumlnkuuml Derbent Koumlyuuml279

yakınlarında eski Semerkant-Tirmiz

yolu boyunda bulunmaktadır Buranın en erken anılması Ccedilinli seyyah Hiuan-tsang

sayesindedir Sonradan bu geccedilit Maverauumlnnehirrsquoi Belh civarındaki yerlere

bağlamıştır280

Moğolistanrsquoda Arhangay Aymagın Bayn Tsagaan Gol (Kutsal Beyaz Goumll)

boumllgesindeki Bugut Dağırsquonın yaklaşık on kilometre batısına inşa edilmiş olan Bugut

anıtmezar kuumllliyesinin iccedilinde bulunduğu bu coğrafya aynı zamanda devrin işlek

yollarından birinin de kavşak noktasını oluşturmaktadır Zira kuzeyden gelip bu

coğrafyadan geccedilen soumlz konusu yol takip edilerek yaklaşık otuz kilometre guumlneye

inildiğinde Hoyd Tamir (Tayhir Ccediluluu) yazıtlarına ulaşılır281

Ccedilinrsquoden Batı uumllkelerine giden yol Hecirch-hsi Geccedilidirsquonden Doğu Tuumlrkistanrsquoa

giriyor oradan Chang-chrsquoienrsquoin seyahatinde giderken seccediltiği yol (kuzey yolu) ve

276

Evliya-ata olabilir 277

Adalıoğlu agm s26 278

Togan ldquoPeygamberin s40 279

Imre Baskildquo Demirkapılar (Temir Qapiumlɣ Vaskapu Doumlmoumlrkapurdquo IUluslararası Tuumlrk Duumlnyası

Kuumlltuumlr Kurultayı İzmir 2006 s74 280

Afganistanrsquoın Badahşan eyaletindeki Faizabad yakınındadır Bkz Baski agm s74 ve 85 dip 6

ve 57 281

Cengiz Alyılmaz ldquoBugut Yazıtı ve Anıt Mezar Kuumllliyesi Uumlzerinerdquo SUumlTAD S13 Konya

Bahar2003 s15

291

doumlnuumlşte seccediltiği (guumlney yolu) olarak ikiye ayrılıyordu282

Her iki yol da Han suumllalesi

zamanında accedilılmıştır Daha sonra bir yol daha eklenmesiyle Ccedilinrsquoden batıya uumlccediluumlncuuml

uluslararası yol accedilılmış olmuştur Biri orta vahadan diğeri kuzeyde bozkırdan bir

diğeri de guumlneyden denizden gidiyordu Bunlardan en oumlnemlisi vaha yolu idi MOuml

II asırdan itibaren doğu-batı ilişkileri bu yolla sağlanmıştır XIX yuumlzyılda Alman

coğrafyacı Baron von Reichte Offen tarafından ldquoİpek Yolurdquo olarak adlandırılan bu

yol Akdenizrsquoden yola ccedilıkılırsa İranrsquoın kuzeyinden Amuderya Nehrirsquonin başından

doğuya ilerleyip Pamirrsquoden geccedilerek Doğu Tuumlrkistanrsquoa varıyordu Ya da Orta

Asyarsquonın kuzeybatısından ilerleyip Amu-deryarsquonın başladığı kısımdan geccedilerek Tanrı

Dağları yoluyla Ccedilinrsquoe ulaşıyordu Tuumlrkistanrsquoda ikiye ayrılan yol Tun- huangrsquoda

tekrar birleşip Hecirch-hsi Geccedilidi yoluyla Chrsquoang-anrsquoa veya Lo-yangrsquoa varırdı Bu yolun

Ccedilinliler tarafından yapılan kısmı yalnız Tuumlrkistanrsquoın doğusundaki ldquoBatı uumllkeleri

yolurdquo dur Batısındaki yol ise MOuml IV yuumlzyılda Roma İmparatorluğursquonun kolonisi

olarak ticaret yolu haline gelmiştir283

İpek Yolu her zaman aynı yerden geccedilmiyor zamana goumlre değişebiliyordu

Eski ccedilağlarda İpek Yolursquonun doğudaki baş durağı her zaman Tun-huang olmuştur

Diğer uğrak şehirleri ise ccedileşitli zamanlarda değişime uğramıştır

Ccedilinrsquoin batısında kalan uumllkelere karşı uyguladığı politikasının sonucu olarak

oluşturduğu (658) askericirc noktalar ldquoDoumlrt Garnizonrdquo olarak bilinen doumlrt şehrin sahip

olduğu coğrafi ve stratejik konumlarıyla yakından ilgili idi Bunlardan Tokmak284

Şehri Tanrı Dağlarırsquonın kuzeybatısında yer alıyordu Tarihi Kuzey İpek Yolu

Tokmakrsquotan geccedilmekteydi Kuzey ve Orta İpek Yollarını birbirine bağlayan ldquoBedel

Geccedilidirdquo stratejik accedilıdan ayrı bir oumlnem taşımaktaydı Kaşgar Şehri Orta ve Guumlney

İpek Yollarının başlangıccedil yeri 285

idi Hoten ise Guumlney İpek Yolursquona hacirckimdi Kuccedila

282

Li ag e s6 283

Li age s37-38 284

719 yılında Kara Tuumlrgişlerin kurucusu Sou-lou Kağan Tokmakrsquoı zaptedince ldquoDoumlrt Garnizonrdquo

şehirlerinden biri Karaşar olmuştur Bkz Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s922-923 285

Kaşgarrsquoa Orta ve Guumlney İpek Yollarının kesişme noktası demek daha doğru olacaktır Ccediluumlnkuuml

Salmanrsquoın bu makalesinin sonunda vermiş olduğu haritaya goumlre bu iki yolun Kaşgarrsquoda

birleşmesinden sonra Bedehşan uumlzerinden batıya doğru devam ettiği goumlruumllmektedir Ayrıca Trsquosong-

ling askericirc muumlfrezesinin Kaşgarrsquoın guumlneybatısında olması yanında doğulu ve batılı tacirlerin burada

292

ldquoDoumlrt Garnizonrdquoun merkezinde olup Karaşar ile birlikte Tanrı Dağlarırsquonın

guumlneyinde yer almakta idi Ayrıca Orta İpek Yolursquona hacirckimlerdi Tanrı Dağlarırsquonda

yer alan diğer iki geccedilitten biri doğudan itibaren Bagraş Goumlluumlrsquone doumlkuumllen Yıldız

Nehrirsquonin kuzeyinde yer alan ldquoNarat Geccedilidirdquo diğeri Tanrı Dağlarırsquonın

kuzeybatısında yer alan ldquoCcedililim Geccedilidirdquo idi286

Ccedililim Geccedilidi Tokmak Şehri gibi Tanrı

Dağlarırsquonın kuzeybatısında yer aldığına goumlre Orta ve Kuzey İpek Yollarırsquonı

birbirine bağlayan bir geccedilit olabilir

Doumlrt Garnizon Şehri (Tokmak ldquo719rsquodan sonra Karaşarrdquo Kaşgar Kuccedila

Hoten) uumlzerinde kurulan askericirc muumlfrezeler aynı zamanda gelip geccedilen kervanları

seyyahları elccedilileri ve sair yolcuların guumlvenliğini sağlıyorlardı287

H Salman Ccedilin İmparatorluğursquonun kendisini tehdit eden Tuumlrk boyları ve

devletlerine karşı Doumlrt Garnizonrsquou takviye mahiyetinde Pei-ting (Beşbalık)

Garnizonursquonu da kurduğunu (702) belirtmiştir288

Bu garnizonun ordularından biri

Pei-ting merkezine biri Yi-tcheou (Hami) Şehrirsquonin beş kilometre guumlneyinden uumlccedil

yuumlz li (yuumlz elli kilometre) batısına Kan-lou Irmağı kenarına ve diğeri de Turfan

yakınındaki Yarhoto Şehrirsquone yerleştirilmişlerdir289

Buralar Kuzey İpek Yolursquonun

Beşbalık ile Ccedilin arasındaki kısmına hacirckimlerdi

Ccedilin imparatorluğu 742 yılından sonra Beşbalıkrsquotaki hariccedil diğer ordularına yer

değişikliği yaptırmış Kan-lou Irmağı kenarındaki ordusunu Beşbalıkrsquoın yedi yuumlz li

(uumlccedil yuumlz elli kilometre) batısına diğerini de Yarhotorsquodan buguumlnkuuml Urumccedili civarına

yerleştirmiştir290

mal değişimi yapmaları bunu desteklemektedir Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s922-923 ve

935 286

Ay s923 287

Ccedilin kaynaklarına goumlre Doumlrt Garnizonrsquoda yirmi doumlrt bin asker ile iki bin yedi yuumlz at bulunduğu

kaydedilmiştir Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s924 Robert des Rotours Traiteacute des

Fonctionnaire et Traiteacute de LrsquoArmeacutee II Leyde E J Brill 1948 s806 dp1 288

Ancak verdiği Pei-ting Garnizonursquonun ve askeri birliklerinin kuruluş tarihleri Doumlrt Garnizonrsquodan

oumlncedir Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s925 289

Salman agm s925 290

Ay s925-926

293

R Grousset ve H Salmanrsquoa goumlre ldquoTrsquoang hanedanı doumlneminde (618-906) Batı

uumllkelerirsquonden geccedilen uumlccedil buumlyuumlk ticaret yolu (İpek Yolu) vardı

Birinci yol Ccedilin imparatorluğursquonun orta ccedilağdaki iki buumlyuumlk idaricirc merkezi Ccedilang-ngan

ve Lo-yangrsquodan başlayan bu yol buumlyuumlk ccediloumlluuml geccediltikten sonra ilk buumlyuumlk yerleşme merkezi olan

Hami Şehrine gelir Yol buradan kuzeye youmlnelerek Barkul Goumllrsquoe ulaşır Buradan batıya

doğru youmlnelerek buguumlnkuuml Ccedilungaryarsquodan geccediler Balkaş Goumlluuml yakınlarındaki Uygur

kabilelerinin oturduğu boumllgeden sonra batıya doğru uzanarak Talas Nehri uumlzerindeki Talas

Şehrine gelirdihellip Yol daha sonra Seyhun Nehrirsquoni aşarak Bizans topraklarına doğru devam

ederdi Goumlruumllduumlğuuml gibi bu yol hemen hemen Tuumlrk boylarının oturduğu araziden

geccedilmekteydi

İkinci yol (orta yol) Batıdan başladığımızda Roma Suriyersquosinin başşehri

Antakyarsquodan başlayan İpek Yolu Menbicrsquote Fırat Nehrirsquoni aşmakta buradan Hemedanrsquoa

şimdiki Tahran yakınlarında Reyrsquoe ve Mervrsquoe uğramakta oradan Belh Şehrine

dokunmaktaydı İpek Yolu oradan Pamirrsquoe geccediliyorduhelliprdquo 291

RGrousset Ptolemeacuteersquoden Pamir Vadisirsquonde Komeday Dağlarırsquonın

eteklerindeki taştan bir kulenin dibinde batılı ve doğulu kervancıların mal

muumlbadelesi yaptıkları bilgisini aktarmıştır Buranın Albert Hermannrsquoa goumlre Kızıl-su

Hackinrsquoe goumlre ise Taş-kurgan olabileceğini belirtmiştir292

Buradan sonra Kaşgarrsquoda

ikiye ayrılan yolun kuzeyindeki orta yol olarak devam ediyor diğeri Guumlney İpek

Yolu adını alıyordu Orta İpek Yolu Kaşgar-Kuccedila- Karaşar-Lob-nor uumlzerinden Leu-

lan- Yu-men kuan Kapısı hattında ilerlerken Guumlney İpek Yolu Kaşgar-Yarkent-

Hoten-Niya-Miran hattını takip ederek buradan sonra Kaşgarrsquoda ikiye ayrılan yolun

kuzeyindeki orta yol olarak devam ediyor diğeri -uumlccediluumlncuuml bir yol- olarak Guumlney İpek

Yolu adını alıyordu Orta İpek Yolu Kaşgar-Kuccedila- Karaşar-Lobnor uumlzerinden Leu-

lan- Yu-men kuan Kapısı hattında ilerlerken Guumlney İpek Yolu Kaşgar-Yarkent-

291

Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s928 Ouml İzgi ldquoCcedilin ile Batı s96 292

Grousset Bozkır İmparatorluğu ccedilev M Reşat Uzmen 5bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2006 s70

294

Hoten-Niya-Miran hattını takip ederek ikisi Tuen-huangrsquoda293

birleşiyorlardı Sonra

bu yol Ccedilang-ngan ve Lo-yangrsquoda son buluyordu294

Bunlardan başka İpek Yolursquona bağlanan tali yollar da mevcuttu Guumlney İpek

Yolursquona Pamir Yaylasırsquonı geccedilerek Bedehşan Bamian ve Gazne Şehirleri uumlzerinden

Hindistanrsquoa ulaşan bir yol daha bağlanmakta idi295

Ferganarsquonın Kuzey İpek Yolu ile

Toharistanrsquoın296

da Orta İpek Yolu ile bağlantısı vardı ki buralardan iyi cins atlar ve

develer goumlnderilmekte idi297

Uzak-Doğu ile Akdeniz arasındaki buumlyuumlk yolun devamı Serahs-Merv yolu

idi Bu yol uumlzerindeki menziller sırasıyla Serahs An-Nacar Hisarı Uccedilturmagak

Tilsitane (buguumlnkuuml Havz-i han298

) Dendanekan (buguumlnkuuml Taş-racircbacircd) Yanucird ve

Merv olarak zikredilmişlerdir Serahsrsquotan Mervrsquoe kadar bu mesafe ticaret kervanları

tarafından guumlnde beş-altı fersah299

yol almak kaydıyla beş-altı guumlnde

alınabiliyordu300

Chang Chrsquoienrsquoin seyahat raporlarında ccedileşitli malların satıldığı pazar yerleri

olan ve halkı ticaretten anlayan Baktriarsquodan bahsetmesi uumlzerine Ccedilin İmparatorursquonun

şu oumlnerisi bize Ccedilinrsquoden Baktriarsquoya ulaşan uumlccedil yolun bulunduğunu goumlstermektedir

ldquoŞimdi Ta Hsia (Baktria) ile bir irtibat kurulması istenirse Chiangrsquoların uumllkesinden

geccedilmek ccedilok tehlikelidir Chiangrsquolar da bundan asla hoşlanmayacaklardır biraz kuzeyden

geccedililerecek [geccedililecek] olsa Hunlar tarafından esir alınma tehlikesi vardır Eğer Su Chrsquouan

293

Ccedilin sınırında yer almakta idi Ligeti Bilinmeyen s58 294

Grousset age s70 Salman agm s929 295

İzgi ldquoCcedilin ile Batı s96 Salman ay s929 296

Amucirc-derya (Ceyhun) Nehrirsquonin iki kıyısında bulunan şehirleri kapsayan Belh ile Bedehşan

arasındaki boumllgedir 297

Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s929 Kemal Oumlzergin İpek Yolu Boğaziccedili Yay S38

İstanbul 1985 s16 298

ldquoHan havuzurdquo manasına gelen bu yerin ismi bizim bu ccedilalışmamız iccedilin manidardır B Zahoder

ldquoDendanekanrdquo ccedilev İsmail Kaynak Belleten XVIII S72 Ankara TTK Ekim1954 s583 299

Fersah yaklaşık beş kilometrelik bir uzunluk oumllccediluuml birimidir Bkz Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I s496 300

Zahoder agm s582

295

yolu izlenecek olursa yolun uzaklığı biraz kısalacağı gibi duumlşmanla da karşılaşma tehlikesi

olmayacaktır301

rdquo

Bu doumlnemde İpek Yolursquonun Kuumlsen (Kuccedila)rsquoden başlayıp Kum (Aksu) Yuuml-

chu (Unsu) Po-ta-feng (Bedelart) ve Tıraz (Evliya Ata)rsquoa kadar uzanan kısmının

Suyab Şehrirsquonden geccedilen boumlluumlmuumln yanında Balasagun Şehri yer almakta idi302

Guumlneyinde Yemen kuzeyinde Şam ve doğusunda Basra Koumlrfezi limanlarına

ulaşan yollar vasıtasıyla duumlnyaya accedilılan Arabistanrsquoın en buumlyuumlk ticaret merkezi

Mekkersquoyi Tuumlrkistanrsquoın ana arterine bağlayan yol ise şoumlyle idi ldquoMekkersquonin kuzey

doğu istikametinde ayrılan bir yol Rumma vadisinden [Vadisirsquonden] geccedilerek Basra

koumlrfezine [Koumlrfezirsquone] ulaşırdı Buradan devamla Sasanicirc [Sacircsacircnicirc] uumllkesine girer ve

Medainrsquoe kadar varır Medainrsquode ise Orta Asyarsquonın [Tuumlrkistanrsquoın] can damarı olan

İpek-Yolu ile birleşirdi Aynı yolun bir başka kolu ise Bahreyn dolaylarına

sapardı303

rdquo

VIII asrın ikinci yarısında goumlruumllen Arap-Hazar yakınlaşması Hazar

uumlzerinden Doğu Avrupa ile İslacircm uumllkeleri arasındaki ticaretin başlaması iccedilin gerekli

şartları oluşturmuştur304

X yuumlzyıl İslacircm coğrafyacılarından İbn Havkal (ouml977)rsquodan verilen bilgiye

goumlre bu doumlnemde Irakrsquotan İstanbulrsquoa Malatya Afşin Rummane (Hurman Kalesi)305

301

A Rıza Bekin ldquoChang Chrsquoienrsquoin Batıya Seyahatirdquo Doğu Dilleri V S1 Ankara DTCF 1992

s4-5 302

Varis Abdurrahman ldquoTarihi Tuumlrk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemelerrdquo Belleten LXVII

S250 Ankara TTK Aralık2003 s773-774 303

Zekeriya Kitapccedilı ldquoTarih Objektifinde Hz Peygemberin Hadisleri ve Tuumlrklerrdquo Belleten XLVIII

S191-192 Ankara TTK Temmuz-Ekim1984 s427 N Ccedilağatay İslacircm Oumlncesi Arab Tarihi ve

Cahiliye Ccedilağı Ankara 1971 s153 304

Osman Karatay ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo Belleten LXXIV S269 Ankara

TTK Nisan2010 s88-89 305

İlyas Goumlkhan ldquoArapların Fethinden Selccediluklular Zamanına Kadar Maraşrdquo Belleten LXXIII

S266 TTK Nisan2009 s36

296

uumlzerinden gidilmekteydi Şamrsquodan yola ccedilıkıldığında ise Haleb Hades Akccediladerbent

uumlzerinden Afşinrsquode birleşen yolla yine Hurman306

uumlzerinden İstanbulrsquoa ulaşılırdı307

Karadenizrsquoin ve İranrsquoın kuzeyinden geccedilen İccedil Asyarsquoya giden ana ticaret yolları

uumlzerinde bulunan Maverauumlnnehirrsquoin Tuumlrk uumllkeleri accedilısından iktisadicirc oumlnemi

buumlyuumlktuuml308

Bu boumllge Tuumlrklerrsquoin diğer milletlerle kurdukları karşılıklı elccedililik

muumlnacircsebetlerinde de oumlnemli bir guumlzergacirch olmuştur

Ccedilinliler Kırgızlar uumllkesine giden Selengersquoden ldquoKara Dağrdquo veya ldquoTanman

Dağırdquona uzanan bir yoldan bahsetmişlerdir F Hirth burada Sayan Dağlarırsquonın

kastedildiği ve aynı dağların Orhon Kitabelerirsquonde Kenguuml-Tarman veya Kenguuml-

Tarban adıyla zikredildiği goumlruumlşuumlndedir309

Muumlsluumlman coğrafyacılara goumlre Koumlgmen

Dağlarırsquondan Kırgızlarrsquoa giden yol Turfan boumllgesinden guumlneye giden yoldur ldquoBu

boumllge ile Koumlgmen dağları [Dağları] arasında ayrıca Kemiz-art ve Manbek-Lu

dağları [Dağları] da vardı Koumlgmen dağlarındaki [Dağlarırsquondaki] geccedilit aşıldıktan

sonra yedi guumln daha yol alınarak Kırgız kağanının otağına ulaşılıyordu310

Tonyukuk

da Doğu Tuumlrklerirsquonin kendilerine karşı oluşturulan uumlccedilluuml koalisyondan (Ccedilin Batı

Tuumlrkleri Kırgızlar) biri olan Kırgızlarrsquola 71011 yılında girdikleri muumlcadele

sırasında Koumlgmen (Sayan) Dağları uumlzerindeki geccedilidi aşmanın guumlccedilluumlğuumlnden

bahsetmiştir Tonyukuk Az311

halkına mensup bir kişiden Anı Nehri boyunca ancak

bir atın guumlccedilluumlkle ilerleyebileceği kadar dar bir yol olduğunu oumlğrenmiş ve bu yoldan

gitmeyi tercih etmiştir Ak-Termelrsquoden başlayarak yaya olarak Ibar Geccedilidi312

adı

verilen bu zorlu yol aşıldıktan sonra on guumln daha aynı guumlccedilluumlkte ilerlenmiş Anı

Nehrirsquone ulaştıktan sonra ordu atlarına binmiştir

306

İGoumlkhan Abursquol-Faracrsquoda geccedilen ldquoPuramon Nehrirdquonin adının ldquoHurmanrdquo da olabileceğine işaret

etmiştir Bkz Goumlkhan agm s51 Gregory Abucircrsquol-Farac Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev

Oumlmer Riza Doğrul 3bs Ankara TTK 1999 s204 307

Goumlkhan agm s36-37 Yusuf Ziya Youmlruumlkan Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağrsquoda

Tuumlrkler İstanbul Selenge Yay 2004 s77-78 84 308

Ae s46-47 309

Ae s189-190 310

Ae s190 Kiselyev Drevnaya istoriya Yujnoy Sibiri- VR(VA Romodin) 311

Kırgızların guumlneybatısında Sayan ile Altay dağları arasında yaşadıkları tahmin edilmektedir Bu

konuda detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold age s196 dp31 312

Ae s195

297

751 Talas Savaşı ile Ccedilinrsquoin Batı Tuumlrkistan uumlzerindeki hacirckimiyetinin son

bulmasından sonra Ccedilin kaynaklarında Ho-lo-lu Arap kaynaklarında

HarlukiyatHarluh olarak zikredilen Karluk Tuumlrkleri Yedisursquoyı ve Sir-derya

boumllgesinin doğusunu ele geccedilirmişlerdir Bu Kuzey İpek Yolursquonun kurulan ribacirctlar

ve kervansaraylarla emniyeti artırılmıştır313

Tuumlrkistan kervansaraylarının en buumlyuumlğuuml

Paykend Şehrirsquondeydi Yol oradan Horasan Rey Hemedanrsquoa oradan da Suriyersquodeki

Bizans Nesef (Nizip) Kalesirsquonden Konstantinopolrsquoe uzanıyordu Ccedilin Denizirsquonden

İran sınırına yuumlz elli guumlnluumlk -at sırtında gidilen altı saat bir guumlnluumlk yol olarak

nitelendirilmekte idi- oradan Rum sınırına (Niziprsquoe) ise seksen guumlnluumlk mesafe

olduğu kaydedilmiştir314

ldquoDoğu Tuumlrkistanrsquodan Batı ucuna giden ana kervan yolu Kaşgar ve Fergana

uumlzerinden geccediliyorduhelliprdquo315

Bu yol daha kısa ve kullanışlı olsa da ilk defa VII

yuumlzyılda Doğu ve Batı Tuumlrkistanrsquoı Yedisu uumlzerinden birbirine bağlayan bir başka

guumlzergacirch vardı Ccediluumlnkuuml Yedisu tuumlm Tuumlrkistan ve Doğu Avruparsquonın bir kısmını

hacirckimiyetine alan Altay civarında yaşayan Tuumlrk hanlıklarına giden yol uumlzerinde idi

ve bu hanların otağlarının bulunduğu yerler oumlnemli ticaret noktaları haline

gelmişti316

X yuumlzyılda Muumlsluumlmanlarrsquoın Doğu Asya halklarıyla olan ticaricirc ilişkileri

yoğundu Hatta İbni Havkalrsquodan aktarılan bilgiye goumlre Semerkandrsquoın doğu kapısına

ldquoCcedilin Kapısırdquo adı verilmişti 317

313

Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s934 314

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s61-62 315

Bartold Orta Asya s47

298

b) Karadenizrsquoin Kuzeyi ve Doğu Avruparsquodaki İpek Yolları

Tuumlrklerrsquoin yayılma hareketlerinden biri Karadenizrsquoin kuzeyinden Orta

Avruparsquoya ve Balkanlarrsquoa ulaşan kuzey yolu vasıtasıyla gerccedilekleşmiştir Tesaduumlfi

olmadığı herkesccedile kabul edilebilecek olan bu tarihi gelişmeyi kolaylaştıran ve teşvik

eden sebepler vardır Yayık Dağlarırsquondan Orta Avruparsquoya kadar olan Karadenizrsquoin

kuzeyindeki sahalar bitki oumlrtuumlsuuml ve iklimiyle Tuumlrklerrsquoin kendilerine has hayat

tarzlarını suumlrduumlrmeye elverişli olması nedeniyle Tuumlrkistanrsquodaki bozkırların doğal bir

uzantısı durumundadır Ayrıca bu youmln ve yol uumlzerinde doğal bir engel veya zamanın

buumlyuumlk devletleri Ccedilin İran Bizans318

gibi siyasicirc bir engel bulunmuyordu

Orta ve Doğu Avrupa sahasındaki guumlzergacirchlar da Avruparsquodan Tuumlrkistanrsquoa

uzanan ticaretin ana merkezini oluşturmuşlardır Hunlar Sofya Niş Filibe gibi

buumlyuumlk şehirlerin bulunduğu Belgrat-İstanbul ana yolunu ve Kama-İdil yolunun

kontroluumlnuuml ellerinde tutmuşlardır319

441 yılında Hunlarrsquoa goumlnderilen Doğu Roma

elccedilisi Odessus (Varna)rsquoa kadar gemi ile gitmiş oradan da Tuna uumlzerinden Attilarsquonın

sarayına ulaşmıştır 320

Daha uygun başka bir guumlzergacirch Yedisursquodaki Turfan uumlzerinden geccediliyordu Bu

yol VI-VII yuumlzyıllarda Goumlktuumlrkler doumlneminde kullanılmıştı Fakat Tuumlrkler Kuzey

Kafkasyarsquoyı fethedince ipeğin İran şahına etek dolusu guumlmruumlk oumldenmeden doğrudan

Avruparsquoya naklinin muumlmkuumln olduğu ortaya ccedilıkmıştı Ancak bu yolu kullanabilmek

iccedilin savunma kaleleri kurmak kuyular accedilmak ve yol işaretleri koymak gerekiyordu

ama bu da zor işti Dolayısıyla ticarete Harezmliler de katılıncaya kadar kuzey yolu

kullanılamamıştır Araplarrsquoın Tuumlrkistanrsquoı fetihlerinden sonra bu yolu accedilmak iccedilin

316

Ae s48 317

Ae s 62 318

Salim Koca ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve YayılmalarırdquoTuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-

Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s1004 Deopin D V Vsadniccedileskaya Kultura v

Verhovyah Yanszı Ġvostoccedilnıy Variant ldquozverinnogo stilyardquoKultura i Ġskustvo Narodov Sredney Azii

v Drevnosti i Srednevekove Moskva 1979 s 67 319

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoAvrupa Hun ve Hazar Devletlerinin İktisadicirc Gelir Kaynaklarırdquo Belleten

LXIX S254 Ankara TTK Nisan2005 s119 320

Ahmetbeyoğlu ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler Dergisi İstanbul s3 OJ

Maenchen-Helfen Die Welt Der Hunnen 1978 Koumlln s70

299

imkacircn doğmuş Doğu İranrsquodaki daimi isyanlar Gurgencrsquoden İdilrsquoe yani Uumlstyurtrsquotan

Hazaryarsquoya giden yolun canlanmasına yol accedilmıştır321

Hunlarrsquoın ortaya ccedilıkışıyla birlikte kuzey yolu seferleri birkaccedil asır sekteye

uğramıştır Boumllgenin VI yuumlzyılda Tuumlrklerrsquoin hacirckimiyetine geccedilmesinden sonra

Tuumlrkistanrsquodan Bizansrsquoa giden bu yol tekrar canlandırılmaya ccedilalışılmış fakat ccediloumllleri

geccedilmenin guumlccedilluumlğuuml nedeniyle ticaret İran uumlzerinden giden yola kaydırılmıştır Kuzey

yolu ancak Uygurlar ve Karluklarrsquoın Muumlsluumlman tuumlccarlara Sibirya yolunu

guumlccedilleştirmelerinden sonra tekrar canlanabilmiştir İdilrsquoin oumlnemi de bundan sonra fark

edilmiştir322

Hazarlar İdil Yayık Don ve Kuban Nehirleri vasıtasıyla pek ccedilok yolun

kavşak noktasına sahiplerdi Ccedilin-Tuumlrkistan-(uumlnluuml Put rsquoiz variag v greki yolu ile323

)

Bizans-Anadolu-İran-Harezm Suriye-Mezopotamya-Kafkasya-Doğu Avrupa Hazar

uumllkesi-İskandinavya guumlzergacirchları324

Hazarlarrsquoın topraklarından geccedilmekte idi Ayrıca

Hazarlar Doğu Avruparsquoda iki oumlnemli ticaret yoluna sahipti Bunlardan biri

Hazaryarsquonın ana ticaret merkezi İdil Şehrirsquonden İdil Nehrirsquoni takip ederek kuzeye

Kama Nehri ile Urallarrsquoa ve İdilrsquoin yukarısından bazı kuumlccediluumlk ırmaklarla Ladoga Goumlluuml

ve Fin Koumlrfezirsquone oradan da İskandinavya uumllkelerine gitmekte idi Diğeri ise oumlnce

Dnyeper (Oumlzuuml) Nehri uumlzerinden sonra elli altmış kilometre karadan ve tekrar

ırmaklar uumlzerinden İlmen Goumlluumlrsquone oradan Fin Koumlrfezirsquone ve buguumlnkuuml İsveccedilrsquoe

ulaşmaktaydı325

Ruslar ve Bulgarlar İdil uumlzerinden Kafkas-oumltesi uumllkeleri Hazar

Denizi yoluyla İran tacirleri Akdeniz yoluyla Harezm ve Tuumlrkistan Şehirleri

kervanlarla İdilrsquoe geliyorlardı Avrupa tacirleri ya Macaristan- Rusya ndashİdil

Bulgaryası uumlzerinden ya da Karadeniz ve Azak Denizi yoluyla ve Donrsquoa hatta nehrin

yukarı kesimlerinde İdil kıvrımlarına kadar geliyorlardı326

321

Ae 322

Artamonov age s516-517 323

Golden Hazar Ccedilalışmaları s125-126 G Vernadsky Kievan Russia (New Haven 1948) s

338 P G Liubomirov ldquoTorgovye svyazi Rusi s Vostokom v VIII-IX vekaxrdquo Zapiski Saratovskogo

Universiteta I 3 (1923) s 17-18 324

Golden Hazar Ccedilalışmaları s18 Ahmetbeyoğlu ldquoAvrupa Hun s122 325

Ahmetbeyoğlu ldquoAvrupa Hun s122 326

Artamonov age s517-518

300

İdil Bulgar Devleti topraklarından akan İdil Nehri Hazar Denizirsquone akmakta

ve Orta İdil sahasına ve Yayıkrsquoa kolu Kama vasıtasıyla da Kafkaslar ve İranrsquoa

bağlamakta idi Ayrıca Tuumlrkistan ve Harezmrsquoden gelen ticaret kervan yolunun

uumlzerinde olması hasebiyle de Tuumlrkistan ve Ccedilinrsquoe uzanan guumlzergacirch noktasını

oluşturmaktaydı327

Bu nedenle uumllke her milletten tacirin memleketlerinin uumlruumlnlerini

sattığı ve buradan odun kereste ve esir aldığı bir ticaret merkezi idi328

Bulgar

Devletirsquonin en uumlnluuml pazarı İdilrsquoe altı kilometre uzaklıkta bir limanı bulunan ve her

zaman accedilık olan Aga Pazar idi329

Kaynaklardan Bulgarlarrsquoın en ccedilok Harezm Hazar ve Rus halkı ile ticaricirc

muumlnacircsebette bulundukları anlaşılmaktadır Mesudicirc ldquo[Bulgar] Kervanları suumlrekli

Horasanrsquoın Havarizm civarına gider Havarizmrsquoden de onlara kervanlar gelir Bu

ticaret yolu diğer Tuumlrk kabilelerinin topraklarından geccediler ve onların koruması

altındadırrdquo demektedir Horasan X yuumlzyılda gelişmiş bir iktisadicirc yapıya sahip olup

gelişen transit ticaret de bu boumllgeye gelir sağlamaktaydı330

Horasan aynı zamanda

bir coğrafi boumllgenin adı olup Horasanrsquoın doumlrt ana kısmından birini oluşturan Belh

Şehri buguumlnkuuml Afganistan sınırları iccedilinde Amuderya (Ceyhun) Nehrirsquonin guumlneyinde

yer almakta ve Tuumlrkistan sahasının en eski şehirlerinden biri kabul edilmektedir

Hindistan ile yapılan ticaret iccedilin buumlyuumlk oumlnem taşıyan şehir askeri uumls olarak da işlev

goumlrmuumlştuumlr331

Ayrıca Bulgarlarrsquola Hazarlar arasında gidip gelen gemilerin ismini Hazarya

ile Bulgar arasında yerleşmiş ve Hazar melikine bağlı bir Tuumlrk kavmi olan

Burtaslarrsquodan alan Burtas Nehrirsquoni kullandıklarını belirtmiştir332

İbn Rustehrsquoe goumlre

327

Fuumlsun Kara ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar Devletirsquonin İktisadi Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S517-518 YXLIV TKAE İstanbul Mayıs- Haziran 2006 s158 328

German A Ferorov-Davydov The Silk Road and the Cities of the Golden Horde California

2001 s31-32 Fuumlsun Kara agm s160 329

Fuumlsun Kara agm s159 dp26 Nadir Devlet ldquoMoğol İstilasırdquo DGBİT IX s330-331 330

Erdoğan Merccedilil ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD Ege Uumlni Ed Fak Yay XXVI S1 İzmir

Temmuz2011 s140 Osman Ccediletin ldquoHorasanrdquo DİA C18 İstanbul 1998 s237 331

Cihan Piyadeoğlu ldquoHorasanrsquoın Doğu Boumllgesi Kubbetuumlrsquol-İslacircm Belh (Buumlyuumlk Selccediluklular

Doumlnemi)rdquo Tarih Dergisi S49 İstanbul 2010 s1-2 Recep Uslu ldquoİslacircm Orduları Tarafından

Fethinden Selccediluklularrsquoa Kadar Afganistanrdquo Afganistan Uumlzerine Araştırmalar İstanbul 2002 s13 332

Mesudicirc Murucircc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar) ccedilev D Ahsen Batur Selenge Yay İstanbul 2004

s72

301

Hazarlarrsquoın başşehri ile Burtaslar arasında yirmi beş guumlnluumlk Gerdizicircrsquoye goumlre ise

Burdas ile Hazar arasında on beş guumlnluumlk mesafe vardır333

X yuumlzyılda yağmur sularını toplayarak sakin bir nehir olmaktan ccedilıkan İdil

Nehri ve kollarının Hazar Denizirsquone taşıdıkları aluumlvyonlar bir suumlre sonra başlayan

kuraklıkla birleşince Hazar Denizirsquoni buumlyuumlk gemilerin seferlerine uygunsuz hale

getirmiştir Bu yuumlzden de Hazarrsquoın kıyısını dolaşan kervan yolları daha ccedilok kullanılır

olmuştur En uygun goumlruumllen kervan yolu Bağdatrsquotan başlayarak Kafkaslar uumlzerinden

Derbentrsquoi geccedilerek Hazaryarsquo ya oradan da Bulgar ve Buumlyuumlk Permrsquoe ulaşmakta idi

Diğer seccedilenek ise Merv Buhara Harezm uumlzerinden Amuderya kıyılarına oradan

Tuumlrk yurduna accedilılan Uumlstyurt yaylasıyla Emba Yayık Sakmar Nehirlerini geccedilerek

İdilrsquoin sol sahiline ve Bulgarrsquoa ulaşan yoldu Bu yol Peccedilenek Oğuz ve Başkurd

topraklarından geccediltiği iccedilin tercih edilmiyordu Nitekim Başkurdlar acımasız kelle

keser olarak tanınıyorlardı Oğuzlar ise İbni Fadlanrsquoın seyahati sırasında halifenin

elccedililerini kesmek ccedilırılccedilıplak soyarak geri goumlndermek ya da onları Hazarlarrsquo da

bulunan kendi adamlarına karşılık teslim etmek istemişler neyse ki sonradan İbni

Fadlanrsquoın gitmesine muumlsaade etmişlerdi334

Tuumlrkistanrsquodaki Aşağı Emba ve Yayık Nehirlerinin aşağı akımları uumlzerinden

İdilrsquoe ulaşan yol uumlzerinde kervansaraylar ve her biri yirmi beş kilometre mesafe335

ile

accedilılmış kuyular bulunmakta idi Buumltuumln bu imkacircnlara rağmen doğu yolu batıdaki

Kafkas yolundan daha uzun ve zordu Bu nedenle mecbur kalınmadıkccedila

kullanılmıyordu336

Uluslararası ticaretin can damarı olan İpek Yolu Tuumlrk toprakları uumlzerinden

Ccedilinrsquoe kadar buumltuumln Avrasyarsquoyı boydan boya geccedilmekte idi Bu duumlnya ticaretinin

Tuumlrklerrsquoin elinden geccediltiğini Doğu ve Batırsquonın kendine has emtialarının uzak

diyarlara ulaşmasında aracı olduklarını goumlstermektedir Zira Greklerrsquoin ldquopax turcicardquo

333

Ramazan Şeşen İslacircm Coğrafyacılarına Goumlre Tuumlrkler ve Tuumlrk Uumllkeleri 2bs Ankara TTK

2001 s36 ve 83 334

Gumileumlv Eski Ruslar s221-222 335

Bir kervanın guumlnluumlk kat edebileceği mesafe idi Bkz ae 336

Ae s222

302

337 adı verdikleri Tuumlrk barışı olmasa doğu-batı arasında ticaricirc akış olmayacağı gibi

elccedililerin geliş gidişleri de ccedilok daha meşakkatli olurdu diye duumlşuumlnuumlyoruz

Hazarlar doumlneminden başlayarak XV Yuumlzyıla kadar Guumlneydoğu Avruparsquonın

can damarı olan İdil ticaret yolu İdil Şehrirsquonin Rus Svyatoslav tarafından 965 yılında

tahrip edilmesiyle kısmen zarar goumlrse de oumlnemini yitirmemiş Kıpccedilaklar doumlneminde

de suumlrduumlrmuumlştuumlr338

III KONAKLAMA YERLERİ

Ccedilin ile Batı arasındaki yol birkaccedil kola ayrılmaktaydı TarazTalasrsquotan ayrılan

yol Kimaklar uumllkesine giderken bir diğer kol Yenisey Kırgızları uumllkesine ulaşıyordu

VIII yuumlzyıldan itibaren Muumlsluumlman tuumlccarlar da bu guumlzergacirchları kullanmışlardır İpek

Yolursquonun hacirckimi olan Tuumlrk devletleri yol boyunca kervanların emniyetini sağlamak

iccedilin kerpiccedilten doumlrtgen kuvvetli kervansaraylar yaptırmışlardır339

Zamanla bu

yapıların etrafında oluşan yeni yerleşim teşekkuumllleri şehirleşmeyi beraberinde

getirmiştir

Hazarlarrsquoın ticaret ve sanayi şehri Sarkelrsquode şehre gelen buumlyuumlk kervanların

konaklayabilecekleri kervansaraylar mevcuttu Yolcuların dinlenebilecekleri odalar

olduğu gibi hayvanları iccedilin de ağılları ve gece guumlvenliği sağlayan avlularının varlığı

buluntulardan anlaşılmıştır Hatta hayvanların ihtiyaccedilları duumlşuumlnuumllerek şehrin

yakınında nalbant duumlkkacircnı yapılmıştır340

Buumlyuumlk ticaret yolları uumlzerinde yaklaşık otuz-kırk kilometrelik (menzillik)

mesafelerle inşa edilen Selccediluklu kervansarayları bize tarihi yol guumlzergacirchları ve

haklarında ccedilok fazla bilgimiz olmayan diğer devirlere ait kervansaray ve hanların

337

Golden Tuumlrk Halkları s125 338

Yakubovskiy age s6 Goumlkbel age s197 339

Tuncer Baykara ldquoEski Tuumlrk İktisadicirc Hayatı ve Şehirrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak

1975 s95 340

Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu s84

303

mahiyetini anlamak bacircbında ışık tutacaktır Antalyarsquodan başlayarak Alacirciye (Alanya)

Konya Aksaray Kayseri Sivas Erzincan ve Erzurum uumlzerinden İran Tuumlrkistan ve

Ccedilinrsquoe kadar uzanan uluslararası yol uumlzerinde pek ccedilok kervansaray tespit

edilebilmektedir341

Ticaret kervanları elccedililik heyetleri seyyahlar ya da muumlstakil

yolcuların konaklayıp tuumlm ihtiyaccedillarını giderebildikleri kervansaraylar aynı zamanda

duumlşman goumlccedilebe ya da eşkıyanın baskınlarına karşı korunma ve savunma tertibatına

sahiplerdi Surları kuleleri ve burccedilları olan kervansarayların bir sebeple tahribata

uğrayıp guumlvenlik vasfını yitirmesinin o yolu işlemez hale getirdiğinin tarihte

oumlrnekleri vardır

Bunlardan biri Alacirciye Hanı (Alacircaddin Keykubad Hanı) olayıdır Gazan

Hanrsquoın yarlığı ile Kericircmuumlddin Aksarayicircrsquonin Selccediluklu vakıflarına nacirczırlığı zamanında

Karamanlıların saldırısı nedeniyle Memreş adlı bir Tuumlrk Beyirsquonin sığındığı Alaiye

Hanırsquonın burccedillarından ikisi yıkılmış ve KonyandashAksaray yolu kapanmıştır Uumllke

vezirlerinin yarlığı ve altın damga huumlkmuuml ile Aksarayicircrsquonin burccedilları yaptırması

sayesinde yol eski işlerliğini kazanmıştır342

Buumlyuumlk yollar uumlzerindeki koumlpruumller ve koumlpruumlbaşlarına yapılan hanlar (fonduk)

ise uumlcretli muumlesseselerdi ldquoArtuk oğulları zamanında (560 hicricirc) Ahlatrsquodan

[Ahlatrsquotan] Bidlisrsquoe [Bitlisrsquoe] doğru yapılan buumlyuumlk yolun uumlzerinde koumlpruumller ve

koumlpruumllerin başlarında fonduk (han) lar yapıldı ki Bidlis [Bitlis] altındaki fonduk uumlccedil

yuumlz yolcuyu hayvanlarını ve bu nisbette [nispette] emteayı [emtiayı] alacak bir

durumda idirdquo343

Bir anda yuumlzlerce kişiyi ağırlayabilecek kapasitede olan kervansarayların

yatakhane aşhane erzak ambarları şadırvan mescit hamam ticari eşyalarını

koyacakları depolar lostra ilaccedil deposu hayvanlar iccedilin ahır samanlık nalbant baytar

hizmetleri ile buumltuumln bunları karşılayacak gelir ve masrafların idaresini yapan

memurları duumlşuumlnduumlğuumlmuumlzde oumlnemi daha iyi anlaşılmaktadır Genellikle vakıflara

341

Osman Turan ldquoSelccediluk Kervansaraylarırdquo Belleten TTK X S39 Temmuz1946 s472-474 342

Turan agm s477Kericircmuumlddin Mahmud-i Aksarayicirc Muumlsacircmeretuumlrsquol-Ahbacircr ccedilev Muumlrsel

Oumlztuumlrk TTK Ankara 2000 s246 343

Turan agm s478

304

bağlı olan kervansaraylardaki bu hizmetlerin hepsi zengin fakir tuumlccar ve sair tuumlm

yolculara uumlcretsiz sunulmakta idi

Kervansarayların menşeilerini ribacirctlar oluşturmaktadır Ribacirctlar umumiyetle

İslacircm duumlnyasının hudutlarında askericirc gayeler iccedilin yapılmış muumlstahkem yerlerdir344

Muumlstahkem surlar uumlzerinde kulelerle teccedilhiz edilen ribacirctlarda da yatacak yer

yemekhane ambar mescit hamam ahır bulunmakta idi Askeri amaccedillı yapılmış

olsalar dahi gelip geccedilen yolculardan ldquoemanamanrdquo sahiplerinin elccedililerin ve başı

sıkışanların buralarda ağırlandıkları az bir ihtimalle de olsa duumlşuumlnuumllebilir Diğer

taraftan zamanla sınırların yer değiştirmesi ile askeri mahiyetini yitiren bu

mekacircnların yolculara mahsus hale gelmiş olmaları kervansarayların menşeini daha

iyi accedilıklamaktadır İstahricircrsquoden verilen bilgiye goumlre X yuumlzyılda Tuumlrkistanrsquoda yolcu

ve hayvanlara uumlcretsiz bakan ribacirctlar mevcuttu345

Arap coğrafyacılarına goumlre yalnız

Maverauumlnnehrrsquode on bin ribacirct bulunmaktadır346

Makdicircsicirc Tuumlrkistanrsquodaki ribacirctlardan

bahsederken Espicirccaprsquoda 2700 ribacirct bulunduğunu şehirdeki Karatekin ribacirctının

vakıflarından aylık gelirinin yedi bin dirhem olduğunu bunun fakirlerin ekmek ve

yemek parasına sarfedildiğini347

belirtilmiştir

Elccedililer gittikleri yerlerde mevkilerinin buumlyuumlkluumlğuumlne denk mekacircnlarda

kalıyorlardı İsfahanicircrsquoden aktarılan bilgiye goumlre Kuumlnduumlricircrsquoye Bağdatrsquota tahsis edilen

yer şoumlyle idi

ldquoAmicircduumlrsquol-muumllk Nevbetuumlrsquoş-şerife dairesinde hazır bulundu Ona dacircruumlrsquol-hilacircfersquoden

latif bir menzil tahsis edildi348

Gene Kuumlnduumlricirc bir Bağdad [Bağdat] seyahatinde Bacircbuumlrsquon-nucircbicirc

(Halifelik hacirccibinin makamı)de ikacircmet etti349

Kuumlnduumlricirc Beytuumlrsquon-nucircbicircrsquode de bulundu350

344

Ay s489 345

Ay 346Ay Fuad Koumlpruumlluuml ldquoRibacirctrdquo Vakıflar Dergisi II s267-288 347

Turan agm s490 348

Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s148 İsfahanicirc Arapccedila met11 Tuumlrkccedile trc8 349

Taneri agm s148 İsfahani Arap met 20 Tuumlrk terc18 350

Taneri ay s148 İsfahani Arap met26 Tuumlrk terc 24

305

YEDİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRK YURDUNA GELEN YABANCI ELCcedilİLERLE

TEMASLAR

ELCcedilİLERİN GELİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ

a) Savaş ve Barış Zamanında Gelenler

Metersquonin barış mesajlarına karşılık Ccedilin İmparatoru Wen-ti de barış taraftarı

olduklarını dile getirmiş ve ccedileşitli hediyeler sunmuştur Kendi giydiği astarlı

kıyafetten nakışlı uzun elbise ile parlak desenli elbiseden birer tane altınla suumlsluuml bir

kuşağı on top nakışlı ve otuz top parlak resimli kumaşı kırk top kırmızı ve yeşil

ipekli kumaşı Chung-tai-fu unvanlı ldquoİrdquo ve İ-checirc unvanlı Ling-chien ile

goumlndermiştir351

622 senesinin Ağustosrsquounda Ccedilin İmparatoru Kao-tsu Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilin

sınırına yaptıkları saldırıları engelleyebilmek iccedilin Kağanrsquoa goumlnderdiği bir elccedili ile

Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilin topraklarını ele geccedilirseler bile ordada yaşayamayacaklarını

ganimetlerin kumandan ve askerlerin eline geccedilmesindense Trsquoang İmparatorluğu ile

anlaşıp Goumlktuumlrk hazinesini doldurmasını teklif etmiştir Goumlktuumlrk Kağanı bu teklifi

kabul ederek elccediliyi geri goumlndermiştir

b) Cenaze Toumlrenlerine İştirak ve Taziye Bildirme

Eski Tuumlrklerrsquode oumlnemli kişilerin cenaze toumlrenleri ilkbaharda ve sonbaharda

olmak uumlzere yılda iki kez gerccedilekleştirilirdi Bunun sebebi iklim şartları dikkate

alınarak mezarın hazırlanması iccedilin bir suumlre bırakılması yanında cenaze toumlrenine

351

Li age s103-104

306

uzaklardan gelip iştirak edecek yabancı elccedililerin ve goumlrevlilerin beklenme

zorunluluğu idi352

Ccediluumlnkuuml resmicirc taziyeler rituumlelin oumlnemli bir parccedilasıydı Yazıtlarda

ccedilok sayıdaki ulusun taziyelerini sunmak ve toumlrene katılmak iccedilin heyetler

yolladıklarının dile getirilmesi bunun ne denli oumlnemli olduğunu goumlstermektedir

Nitekim bu Tuumlrk Devletirsquonin diğer devletler nezdinde tanınması veya Tuumlrk

Devletirsquone bağlılığın bir goumlstergesi idi ldquoPien-i Tienrdquode Tuumlrklerde

[Tuumlrklerrsquode]cenaze toumlreni iccedilin tuumlm erkek ve kadınların goumlsterişli ve suumlsluuml giysilerini

giydikleri ve mezarın yanında toplandıklar [toplandıkları] belirtilmektedirrdquo353

Cenazenin genellikle ccedilok uzak bir boumllgeye goumltuumlruumllmesi sırasında cenaze

arabası kullanıldığı kayıtlıdır Pazırık kurganlarında bulunan tek parccedila halindeki

araba bunu doğrulamaktadır354

Ayrıca yine Pazırık kurganlarında kulaklarında

farklı damgalar bulunan kuyruk yele ve topuk saccedilları kesik on at iskeleti kabilelerin

oumllen oumlnemli kişiye at kurban ettiklerine işaret etmektedir Hsia Hun Devleti (407-

431) rsquonin kurucusu İmparator Ho-lien Po-porsquoya (407-425) on doumlrt kabileden on doumlrt

at hediye sunulduğu kaydedilmiştir355

Altaylarrsquodaki Pazırık kurganlarından birinde

bulunan on at cesedinin kulaklarındaki on ayrı damga ile kesilmiş kuyruk ve yeleler

bu Hun prensinin cenaze toumlrenine katılan ccedileşitli kabilelere işaret etmektedir356

552 yılında Bumin Juan-juanlarrsquoı yenip devletin bağımsızlığını ilacircn ettikten

sonra oumllmuumlştuumlr Onun cenaze merasimine Asyarsquonın ve Avruparsquonın pekccedilok kavmi

temsilci goumlnderdiği gibi Ak-Hunlar da (Avar) elccedili yollamışlardır Yasccedilı ağlayıcı

doğuda guumln-doğusundan Boumlk-halkı357

Ccediloumllluumlg-illiler Ccedilinliler Tibetliler Avarlar

352

Tilla Deniz Baykuzu ldquoIV Ve V Yuumlzyıllarda Ccedilindeki Birkaccedil Hun Huumlkuumlmdar Kurganı ve Tuumlrbesi

Hakkındardquo TİD XX S2 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2005 s8 JPRoux Altay

Tuumlrklerinde Oumlluumlm İstanbul Kabalcı1999 s239 248 256 257 353

Baykuzu agm Aralık2005 s9 Roux age s273-274 354

Baykuzu ay 355

Ay s11-12 Abduumllkadir İnan ldquoAltaylarda Bazırık Harfiyatında Ccedilıkarılan Atların Vaziyetini

Tuumlrklerin Defin Merasimi Bakımından İzahrdquo II Tuumlrk Tarih Kongresi Ayrı Basım İstanbul 1937

s4-5 356

Orhan Tuumlrkdoğan ldquoOrta Asya Tuumlrk Kuumlltuumlruuml Uumlzerinde Yeni Araştırmalarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S219

YXIX İstanbul TKAE Ocak-Şubat1980 s113 357

Ccedilin kaynaklarında Kao-kou-liKao-li Bizans kaynaklarında Mukri Tibetccedile metinlerde Mug-lig

şeklinde geccedilen bir halk olabileceği konusunda bilgiler mevcuttur Detaylı bilgi iccedilin bkz Saadettin

Goumlmeccedil Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş 2bs Ankara Akccedilağ Yay 1999 s12 dp47

307

Romalılar Kırgızlar Uumlccedil-Kurıkanlar Otuz-Tatarlar Kıtanlar Tatabılar gelip ağlamış

yas tutmuşlar Bu kadar uumlnluuml kagan imiş358

Koumll Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında cenaze toumlrenine birccedilok yabancı elccedilinin

geldiği kayıtlıdır Koumll Tigin Yazıtırsquonda gelen elccedililerin adları şoumlyledir Kıtan ve

Tatabı milletinden Udar Senguumlnrsquouumln başkanlığında yasccedilı ve ağlayıcılar gelmiştir

Ccedilinrsquoden gelen İsiyi Likeng beraberinde on bin altın ve fazlasıyla guumlmuumlş getirmiştir

Tibetrsquoten adı zikredilmeyen bir bakan gelmiştir Soğdlardan Berccedilik-er Bukarak

halkından Enik Senguumln ve Ogul Tarkan On-oklarrsquodan Tuumlrgiş Makaraccedil Tamgaccedilı

ve Oğuz Bilge Tamgaccedilı Kırgızlarrsquodan Tarduş İnanccedilu Ccedilor katılmışlardır Tuumlrbe

resim ve yazılı taş yapımı iccedilin de Ccedilin İmparatorursquonun yeğeni Chang Senguumln ile

başka usta ve sanatkacircrlar hediyeleriyle gelmişlerdir Usta ve sanatkacircrlar talebiyle

Bilge Kağanrsquoın Ccedilinrsquoe goumlnderdiği elccedilisinin adı ise Toygun İl-teberrsquodir359

Bunlardan

başka Bilge Kağanrsquoın cenaze toumlrenine General Lisuumln Tay başkanlığında beş yuumlz

kişinin geldiği bol miktarda altın guumlmuumlş yas toumlreninde tuumltsuuml olarak kullanılan

sandal ağacı getirmişlerdir360

618 Haziranrsquoında Doğu Goumlktuumlrk Kağanı Shıh-pirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra

taziyelerini bildirmek iccedilin Ccedilin İmparatoru Chrsquou-lo Kağanrsquoa otuz bin parccedila ipekli

kumaş hediyesiyle birlikte elccedilisini yollamıştır361

A Taşağılrsquoa goumlre elccedili Kao Ching

Shıh-pi Kağan henuumlz hayatta iken yola ccedilıkmış fakat yanına varamadan kağan

oumllmuumlştuumlr362

358

SGoumlmeccedil ldquo ldquo İpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta Koumlk Tuumlrklerle İlgili Yanlış

Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX İstanbul TKAE Nisan 2001 s217 Koumll Tigin

Yazıtı Doğu tarafı 3-4 bilge Kagan Yazıtı Doğu tarafı 4-5 359

Saadettin Goumlmeccedil ldquoMoğolistanrsquodaki Tuumlrk Anıtları Projesi 2001-2003 Ccedilalışmalarırdquo MTAD C2

S1 Ankara DTCF Yay Mart2005 s13 dip1 Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine

İncelemeler VI Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun Adları Kırgız Budunurdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S207-208

YXVIII İstanbul TKAE Ocak-Şubat1980 s112-113 Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları

Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980 s171 189-190 360

Goumlk-Alp agm İstanbul Mart-Nisan1980 s190 Ergin age s55 361

İzgildquo XI Yuumlzyıla s100

308

c) Asil Soydan Elccedili Goumlnderilmesi İsteği

Han suumllalesi elccedilisi Wang-wu Hunlarrsquoa asilzacircde birinin elccedili olarak

goumlnderilmesi isteğiyle gitmiştir İsteği kabul edilmiş ve bir asilzacircde elccedili olarak

goumlnderilmiştir Fakat elccedilinin orada hastalanarak oumllmesi uumlzerine Han suumllalesi Ccedilin

elccedilisi Lu-chrsquoung-kuorsquoyu cenazeyle birlikte goumlndermiştir Tuumlrk elccedilisinin oumllduumlruumllduumlğuuml

duumlşuumlnuumllerek Ccedilin elccedilisi Hun yurdunda alıkoyulmuştur

d) Uumllkenin Tanındığını Belirtmek Uumlzere Goumlnderilmesi

Ccedilin kaynakları ldquoChou shurdquo ve ldquoSui shurdquoda Bumın Kagan devrinde Ccedilinrsquoin

goumlnderdiği elccediliye dair bilgi şoumlyledir

ldquoTa-trsquoung saltanat devresinin on birinci senesinde (545) (Ccedilin İmparatoru) Trsquoai-tsu

(Trsquou-mecircnrsquoe=Bumın) Chiu-chrsquouumlan barbarlarından An-no-prsquoan-trsquoorsquoyu elccedili olarak goumlnderdi

ldquo(Buumltuumln Goumlktuumlrk halkı)birbirlerini karşılıklı olarak tebrik ettiler ve şoumlyle dediler

-ldquo(Artık)buguumln buumlyuumlk bir memleketin elccedilisi bizim (nezdimize) gelmiş bulunuyor

(Bu sebeple) devletimiz ccedilabucak buumlyuumlyecektir363

Bu bilgiye goumlre Ccedilin İmparatorluğursquonun Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdiği ilk elccedililik

heyetidir yani Goumlktuumlrklerrsquoi devlet olarak tanımasıdır

e) Suikast Amaccedillı

Hunlarrsquola Bizans arasında 441-442 ve 447 yıllarında olmak uumlzere iki Balkan

Savaşı gerccedilekleşmiştir Harplerin sonucunda ağır tazminat ve vergilerle karşı karşıya

kalan Bizans İmparatoru II Theodosios Attilarsquoyı bir suikastla ortadan kaldırma

niyetiyle Attilarsquoya bir elccedililik heyeti goumlndermiştir Durumdan haberdar olan Attila

362

Taşağıl Goumlktuumlrkler I s69

309

heyette yer alan Bigilarsquoyı sorguya ccedilekerek maksatlarını itiraf ettirmiştir

Heyettekilere dokunmadan da imparatora iletilmek uumlzere bir mektup goumlndermiştir

Mektubu şoumlyledir

ldquoTheodosios Attilacirc gibi asicircl bir babanın oğludur Attilacirc babası Muncukrsquotan aldığı

asaleti muhafaza etmiş fakat Theodosios Attilacircrsquonın haraccedil-guumlzacircrı olmakla koumlle durumuna

duumlşmuumlştuumlr Theodosios koumllelik haysiyetini de koruyamamıştır ccediluumlnkuuml efendisi olan Attilacircrsquonın

canına kıymak istemiştirrdquo364

f) Ticaricirc Amaccedillı

Ccedilin kaynaklarından ldquoShıh Chirdquoden nakledildiğine goumlre Chang Chienrsquoden

sonra batıya goumlnderilen resmi elccedililik heyetleri oumlzentisiz oluşturulmuştur Genellikle

de maceracı fakir aile ccedilocuklarından meydana gelmiştir Bu sebeple de amaccedilları

taşıdıkları kıymetli hediyeler yanında batıdan getirdikleri ucuz malları Ccedilinrsquode satarak

gelir elde etmek olmuştur

Ccedilin İmparatoru Wu methini duyduğu ve ldquoCennet Atları365

rdquo ismini verdiği

Fergana atlarına sahip olabilmek iccedilin Fergana uumllkesine bol miktarda altınla bir elccedililik

heyeti yollamıştır Ancak bu diplomatik girişimi başarısızlıkla sonuccedillanmıştır

g) Kontrol Amaccedillı

Elccedililer iki uumllke arasında haber goumltuumlruumlp getirmekten başka zaman zaman

provakatoumlrluumlk ve suikast placircnlama faaliyetleriyle de istihbarat goumlrevini de

uumlstlenmişlerdir Hunlarrsquola Ccedilinliler arasında savaşların olduğu bir doumlnemde (MOuml

363

Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s123-124 364

Kafesoğlu TuumlrkMillicirc s76-80 Donuk ldquoOn Dilli s537-538 365

Fala inanan imparatorun bu atları savaş aracı olmasından ccedilok kendisini ruhlar duumlnyasına taşıması

iccedilin getirttiği uumlzerinde durulmuştur Bkz Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan s919 dp 23

310

101-96) Ccedilinliler bilgi toplama amaccedillı elccedililer goumlndermişler366

Hunlar da bunların

ondan fazlasını geri goumlndermemişlerdir

Hunları kontrol etmek amacıyla elccedili olarak goumlnderilen Han suumllalesinden

Wang-wu ve heyeti bunun bir oumlrneğidir

366

De Groot age s133-134

311

SONUCcedil

Duumlnya tarihinde kuumlccediluumlk bir boydan cihan devleti var eden milletlerin sayısı yok

denecek kadar azdır Tuumlrkler bu oumlzelliğe mashar olmuş ender milletlerden biridirler

Cihan devleti olmanın ccedileşitli sebeplerini iccedillerinde barındıran Tuumlrk devletleri iccedilin iccedilte

ve dışta kuracakları muumlnacircsebetler son derece oumlnemli olmuştur O doumlnemlerde

uluslarası temaslarda soumlzuumlnuuml dinletebilmek daima askericirc ve ekonomik guumlce dayalı

olmuştur Siyasicirc uumlstuumlnluumlğuuml komşu devletlere aksettirecek ve devleti temsil edecek

yegacircne vasıta elccedili ve elccedililik muumlessesesidir

Geniş bir coğrafyada uzun yıllar devlet kuran Tuumlrk milleti de kendisini temsil

edecek elccedililerini gayet titiz bir biccedilimde seccedilmiştir Elccedili olarak tayin edilen kişiler

fizikicirc goumlruumlnuumlmlerinden karakterlerine eğitim durumlarınden yeteneklerine kadar sıkı

bir tenkidden geccedilirilerek bu goumlreve getirilmişlerdir

Eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde uluslararası ilişkileri duumlzeltmek geliştirmek ve

pekiştirmek gibi beklentiler iccedilin yapılan diplomatik ziyaretler esnasında verilen canlı

veya cansız nesnelerden oluşan hediyeler eski Tuumlrk devletlerinin diğer milletlerle

muumlnacircsebetlerinde hacirckimiyeti tanıma bir zaferi kutlama tacircbi-metbucirc ilişkileri kurma

dostluk ve akrabalık ilişkileri tesis etme barış ve yardım gibi amaccedillarla verilmiş

daha ccedilok da kabul edilmiş goumlruumllmektedir Eski Tuumlrk devletleri ile temas kurdukları

diğer milletler arasında yapılan barış anlaşmaları gereği her yıl verilen vergiler de -

oumlzellikle Ccedilin ve Bizans kaynaklarında- kendileri veriyorlarsa hediye diğer

devletlerden alıyorlarsa haraccedil adı altında zikredilmişlerdir

Araştırmamız esnasında elccedililerin gelirleri konusunda bir bilgiye

rastlanmamıştır Elccedililerin her birinin bir meslek erbabı olduğundan yola ccedilıkılarak

yapılabilecek bir yorum ise ayrı bir araştırma konusu olup boumlyle bir araştırmanın

sonucunu gerektirmektedir Bununla birlikte huumlkuumlmdar ve diğer devlet buumlyuumlklerine

sunulanlardan ayrı olarak elccedilinin şahsına takdim edilen hediyeleri bir nevi ek gelir

olarak kabul edebiliriz Ayrıca elccedililerin geccediltikleri guumlzergacirchlardaki halklar ve

312

konakladıkları yerlerdeki goumlrevliler bedelsiz olarak onların ihtiyaccedillarını

karşılamakla muumlkelleflerdi

Elccedililerin goumlnderilip kabul edilmelerinde uygulanan protokol kuralları ve

toumlrenlere sıkı sıkıya bağlı olunmasından başka elccedililerin ve elccedililik heyetlerinin hangi

durumlarda harekete geccedilirilmeleri gerektiğinin kararı da aslında o uumllke liderinin bir

siyasi yeteneği idi Bu yetenek mevcut değilse elccedili acizliğin ve teslimiyetin

temsilcisi durumuna duumlşuumlyordu

Elccedililerin kullandıkları guumlzergacirchlar konusunda da kaynaklarda maalesef net

bilgiler bulunmamaktadır Bununla birlikte X asra kadar buumlyuumlk bir oumlnem arz eden

ticaret yollarının elccedililer tarafından da kullanıldıkları duumlşuumlncesinden yola ccedilıkarak

ticaret guumlzergacirchları ele alınmıştır

313

KAYNAKCcedilA

1- ANA KAYNAKLAR

Abucircrsquol-Farac Gregory Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev Oumlmer Rıza

Doğrul 3 Baskı Ankara TTK 1999

Attaleiates Mikhael Tarih ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat

Yay 2008

Aksarayicirc KMahmud-i Muumlsacircmeretuumlrsquol-Ahbacircr ccedilev Muumlrsel Oumlztuumlrk Ankara

TTK 2000

Bryennios Nikephoros Tarihin Oumlzuuml ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve

Sanat Yay 2008

Clausen Sir Gerard An Etymolıgical Dictionary of Pre-Thirteenth-

Century Turkish Oxford Clavendon Press 1972

Ergin Muharrem Orhun Abideleri 41 Baskı İstanbul Boğaziccedili Yay 2008

El-Cevzicirc Mirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-Arsquoyacircn nşr Ali Sevim

Ankara TTK 1968

Hacirccib Yusuf Has Kutadgu Bilig ccedilev Reşid Rahmeti Arat 8 Baskı Ankara

TTK2003

İbn Fakicirch Muhtasaru Kitacircbirsquol-Buumlldacircn (Muumlsluumlman Coğrafyacıların

Goumlzuumlyle Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn

İstanbul Gelenek Yay 2004

314

Kalankatlı Moses Alban Tarihi Azeri Tuumlrkccedilesine ccedilev Prof Dr Ziya

Buumlnyadov Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev Dr Yusuf Gedikli

İstanbul Selenge Yay 2006

Khonıates Niketas Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri) ccedilev

Fikret Işıltan Ankara TTK 1995

Kaşgarlı Mahmud Divanuuml Lucircgat-it-Tuumlrk I-IV ccedilev Besim Atalay

Ankara TDK 2006

Kommena Anna Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996

Kudacircme Kitacircbuumlrsquol-Haracircc (Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle

Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn İstanbul

Gelenek Yay 2004

Mesudicirc Murucircc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar) Arapccediladan ccedileviri ve

notlar Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004

Nizamuumllmuumllk Siyasetnacircme haz Sadık Yalsızuccedilanlar İstanbul Antik

Duumlnya Klasikleri 2010

Orkun Huumlseyin Namık Eski Tuumlrk Yazıtları 3 Baskı İstanbul TDK 2011

Porphyrogenitus C De Administrando Imperio Greek text edited by Gyula

Moravcsik English Transtlation by Romilly JH

Jennkins Dumbarton Oaks Trustees for Harvard

University Washington District of Columbia 2008

Racircvendi Racirchatuumlrsquos-suducircr ve acircyetuumlrsquos-suumlrucircr I-II trc Ahmed

Ateş Ankara TTK 1957

315

Zonaras Ioannes Tarihlerin Oumlzeti ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji

ve Sanat Yay 2008

2- ARAŞTIRMA ESERLER

Abbasov N Nurlan ldquoKitab-ı Dede Korkut Destanı ve Oğuz Tuumlrklerinin

İctimai-Siyasal Kuruluşu Hakkındardquo Karadeniz

Araştırmaları C6 S22 Yaz 2009 s147-153

Abdurrahman Varis ldquoTarihi Tuumlrk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemelerrdquo

Belleten LXVII S250 Ankara TTK Aralık2003 s771-

779

Adalıoğlu Hasan Huumlseyin ldquoKaşgarlı Mahmudrsquoun Dicircvacircnuuml Lucircgatirsquot-Tuumlrk Adlı

Eserindeki Tuumlrk Duumlnyası Haritası Uumlzerine Duumlşuumlnceler ve

Yorumlarrdquo TKİD S17 İstanbul Kocav Yay 2007

s1-28

Agacanov SG Oğuzlar ccedilev Ekber N Necef Ahmet Annaberdiyev

3Baskı İstanbul Selenge Yayınları 2004

Agişev İ M Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacute Meskev 1993

Başkurt VD

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoMadara Kaya Kabartması ve Kitacircbelerirdquo Tarih Dergisi

Prof Dr Hakkı Dursun Yıldız Hatıra Sayısı S35

İstanbul 1994 s34-54

316

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoRoma Tarihccedilisi Ammianus Marcellinus ve Tuumlrkler

Hakkında Verdiği Bilgilerrdquo TİD XVIII S1 İzmir

Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz2004 s155-157

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo

Karadeniz Araştırmaları S13 Ankara KaraM Yay

Bahar 2007 s35-42

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler

Dergisi S7 Bişkek Manas Uumlni Yay 2003 s1-20

Ahmetbeyoğlu Ali Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa

Hunları İstanbul TDAV1995

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoAttila ve Aresrsquoin Kılıcırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S416

YXXXV İstanbul TKAE Aralık1997 s739-740

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoAvrupa Hun ve Hazar Devletlerinin İktisadicirc Gelir

Kaynaklarırdquo Belleten LXIX S254 Ankara TTK

Nisan2005 s117-129

Ahmetbeyoğlu Ali ldquo1550 Yıldoumlnuumlmuumlnde ldquoAnatolius Barışırdquo Hakkında

DuumlşuumlncelerrdquoTarih Dergisi Prof Dr Fikret Işıltan

Hatıra Sayısı S36 İstanbul 2000 s1-5

Akalın Şebnem ldquoKervansarayrdquo DİA Xxv Ankara 2002 s299-302

Akok Mahmut ldquoKonyarsquoda Uumlccedil Tarihi ve Mimari Eser Altınapa

Kervansarayı Hasbey Daruumllhuffazı ve Selim II İmaretirdquo

Tuumlrk Arkeoloji Dergisi SXX-I Ankara TTK 1973

s5-36

317

Almas Turgun Uygurlar Uygur Tuumlrkccedilesinden Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev

Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2010

Altungoumlk Ahmet IV ve VII Yuumlzyıllar Arası Sasaniler Doumlnemi Tuumlrk-

Fars İlişkileri Fırat Uumlni Sosyal Bilimler Ens Tarih

Anabilim Dalı YLS Tezi Dnş Abdulhalik Bakır Elazığ

2007

Amanoğlu EKulı ldquoUygur Devletirsquonin İlk Kağanlarının (744-840) Ad ve

Unvanları Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX

İstanbul TKAE Nisan2001 s200-204

Arık Feda Şamil ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve

Cezalarrdquo TAD Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml

XVII S28 Ankara 1996 s1-50

Arsal Sadri Maksudi Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul İsmail Akguumln

Matbaası 1947

Arseven Celacircl Esad Sanat Ansiklopedisi II MEB İstanbul 1965

Artamonov Mİ Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Rusccediladan

ccedilev D Ahsen Batur Selenge Yay İstanbul 2004

Aslan Nasi ldquoRisacircletrdquo TDİA XXXV İstanbul 2008 s125-126

Aslanapa Oktay ldquoOrtaccedilağda Tuumlrklerin İleri Bir Sosyal Muumlessesesi

Kervansaraylarrdquo TKAE İstanbul Mart1963 s26-29

Ayan Ergin ldquoMoğol Devri Avrupalı Seyyahlara Goumlre Karadenizrsquoin

Kuzeyirdquo Karadeniz Araştırmaları S30 Ordu

2011Yaz s43-70

318

Aynakulova Guumllnisa ldquoGregoryen Kıpccedilaklarrsquoa Dairrdquo Belleten LXIX S256

Ankara TTK Aralık 2005 s825-839

Aşukin N S Politika Soumlzluumlğuuml ccedilev Mazlum Beyhan İstanbul Sosyal

Yay 1979

Barišić F ldquoLe Sieacutege De Constantinople Par Les Avares et Les

Slaves En 626rdquo Byzantios Tome XXIV 1954

Reprinted in Nendeln-Leichtenstein 1966

Barthold VV Moğol İstilasına Kadar Tuumlrkistan haz Hakkı Dursun

Yıldız TTK Ankara 1990

Barthold VV Orta Asya ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay

2010

Barthold VV Orta-Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Dersler

Hazırlayan Kacirczım Yaşar Kopraman- İsmail Aka TTK

IV Dizi Sayı 16 Ankara 2006

Barthold W Tuumlrk-Moğol Ulusları Tarihi ccedilev Hasan Eren Tuumlrk

Tarih Kurumu Yayınları IV Dizi S15 Ankara 2006

Baski Imre ldquo Demirkapılar (Temir Qapiumlɣ Vaskapu Doumlmoumlrkapu) rdquo

I Uluslararası Tuumlrk Duumlnyası Kuumlltuumlr Kurultayı İzmir

2006 s73-88

Baştav Şerif ldquoHazar Hakanlığı Tarihirdquo Tarihte Tuumlrk Devletleri I

Ankara Ankara Uumlni Rektoumlrluumlğuuml Yay 1987 s139-182

319

Bayat Fuzuli ldquoSaka Etnoniminin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz

Araştırmaları S1 Ccedilorum KaraM Yay s1-9

Bayat Fuzuli ldquoBazı İskitSaka Kelimelerinin Etimolojisi Uumlzerinerdquo

Karadeniz Araştırmaları S7 Guumlz2005 s1-10

Baykara Tuncer ldquoEski Tuumlrk İktisadicirc Hayatı ve Şehirrdquo TED S6 İstanbul

İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1975 s75-97

Baykuzu Tilla Deniz ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları

(VII-VIII Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni

Ed Fak Yay Temmuz 2006 s1-18

Baykuzu Tilla Deniz ldquoIV Ve V Yuumlzyıllarda Ccedilindeki Birkaccedil Hun Huumlkuumlmdar

Kurganı ve Tuumlrbesi Hakkındardquo TİD XX S2 İzmir

Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2005 s1-15

Bayram Sadi ldquoKervansaraylarımızrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C1 S8Y1

Ankara Ağustos1977 s40-46

Bazin Louis les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These

Presenteacutee Devant 1rsquouumlniversite de Paris III I December

1972

Bekin A Rıza ldquoHan Suumllalesi Zamanında Ccedilinrsquoin Tuumlrkistan Siyasetirdquo

Doğu Dilleri V S2 Ankara DTCF Yay 1993

s1-6

Bekin A Rıza ldquoChang Chrsquoienrsquoin Batıya Seyahatirdquo Doğu Dilleri V

S1 Ankara DTCF Yay 1992 s1-5

320

Bela Kossanyi ldquoXI-XII Nci Asırlarda Uzrsquolar ve Komanrsquoların Tarihine

Dair rdquo Tuumlrkccedileye ccedilev Hacircmit Koşay Belleten VIII S29

Ankara TTK II Kacircnun1944 s119-136

Beşevliyev V ldquoProto-Bulgarların Dinirdquo Belleten S34Ankara TTK

1945 s213-261

Beşevliyev V Die Protobulgarischen İnschriften Berlin 1963

Bilsel M Cemil Devletlerarası Muumlnasebat İstanbul İstanbul Uumlni

Hukuk Fak Yay 1936

Binyazar Adnan Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991

Bozkurt Nebi A Turan ldquoKervanrdquo DİA XXV Ankara TDV Yay 2002 s298-

Yuumlksel 299

Buharalı Eşref ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340 YXXIX TKAE İstanbul

Ağustos1991 s504-509

Buharalı Eşref ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı

Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş Efsaneleri ile

İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI

TKAE İstanbul Ocak1993 s19-35

Bulduk Uumlccediller ldquoDede Korkut Oğuz Elleri ve Kafkaslarrdquo TAD XVIII

S29 Ankara DTCF Yay 1997 s247-251

Caferoğlu Ahmet Eski Uygur Tuumlrkccedilesi Soumlzluumlğuuml Ankara TDK 1968

321

Canberk A Kafkasyarsquonın Ticaret Tarihi İstanbul Kuzey

Kafkasyalılar Kuumlltuumlr ve Yardım Derneği 1978

Chang Jecircn-trsquoang Trsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında

Belgeler (618-745) Doktora Ccedilalışması Taipei 1968

Chas W Jr The Diplomatrsquos Dictionary United States Institute of

Freeman Peace Press Washington DC 1997

Chavannes Edouard Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Batı Tuumlrkleri ccedilev Mustafa

Koccedil İstanbul Selenge Yay 2007

Clauson S G ldquoSome Notes on the Inscription of Tontildeuquqrdquo Studia

Turcica Budapest 1971 p125-152

Coq Av Le Tuumlrkccedile Mani Elyazıları (Manichaika) I ccedilev F Koumlseraif

İstanbul TDK 1936

Cordier H Histoire geacuteneacuterale de la Chine Vol I P 1920

Czegleacutedy Caacuteroly Bozkır Kavimlerinin Doğursquodan Batırsquoya Goumlccedilleri ccedilev

Mutlu Guumln Doruk Yay Ankara 2004

Ccedilağatay N İslacircm Oumlncesi Arab Tarihi ve Cahiliye Ccedilağı Ankara

Ankara Uumlni Basımevi 1971

Ccedilağbayır Yaşar Oumltuumlken Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I-V İstanbul Oumltuumlken Yay

2007

Ccedilandarlıoğlu Guumllccedilin ldquoUygur Sarayına Gelin Giden Ccedilinli Prensesler ve Bunun

Arkasındaki Politik Gerccedilekler rdquo Tarih Dergisi S 28-

29 İstanbul 1975 s63-70

322

Ccedilandarlıoğlu Guumllccedilin ldquoUygurların Ccedilinlilere Yaptıkları Yardımlar ve Bunun

İccedilyuumlzuumlrdquo Tarih Dergisi S31 İstanbul 1978 s37-46

Ccedilavuşoğlu Ali ldquoKıyafet İlmi ve Kutadgu Biligrsquode Kıyafet

İlmiFizyonomi İzleri Bilimname XVII Kayseri 2009

s293-302

Ccedilay Abdulhaluk ldquoİskitlerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal

İlhami Durmuş Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002

s575-596

Ccediletin Osman ldquoHorasanrdquo DİA C18 İstanbul TDV Yay 1998

s234-241

Dağ Ahmet Emin Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuuml İstanbul

Anka Yay 2004

Dakukicirc Huumlseyin Ali ldquoDoumlrt Halife Devrinde Araplar ve Hazarlarrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S289 YXXV İstanbul TKAE Mayıs 1987

s308-311

Davies Norman Avrupa Tarihi Ankara İmge Kitapevi 2006

Delilbaşı Melek ldquoTuumlrk Sultan ve Beylerine Ait Yunanca Belgeler

Hakkında Bazı Bilgilerrdquo TAD XV S26 Ankara

DTCF Yay 1991 s73-84

Deguines Y Histoire des Huns des Turcs des Mongols et des

autres Tartares occidentaux avant et depuis J C

Jusqursquoa present Vol I P 1758

323

Demir Mustafa Tuumlrkiye Selccedilukluları ve Beylikler Devrinde Sivas

Şehri Sakarya Sakarya Kitabevi 2005

Devellioğlu Ferit Osmanlıca-Tuumlrkccedile Ansiklopedik Lucircgat 22 Baskı

Ankara Aydın Kitabevi 2005

Di Cosmo Nicola ldquoHun İmparatorluğursquonun Kuruluşu ve Yuumlkselişirdquo

Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim

Koca Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 2002 s709-719

Divitccedilioğlu Sencer Oğuzrsquodan Selccediluklursquoya Boy Konat ve Devlet4 Baskı

Ankara İmge Kitabevi 2005

Doğan Levent ldquoKırgız Atasoumlzleri Kırgız Atasoumlzlerinin

Sınıflandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S447 YXXXVIII

İstanbul TKAE Temmuz2000 s407-428

Donuk Abduumllkadir Eski Tuumlrk Devletlerinde İdaricirc- Askericirc Unvan ve

Terimler Nu60 İstanbul TDAV Yay 1988

Donuk Abduumllkadir ldquoEski Tuumlrk Devlet Teşkilacirctında laquoTarkanraquo Unvanı ve

Tarihicirc GelişmesirdquoTarih Dergisi Prof Dr Şehacircbeddin

Tekindağ Hatıra Sayısı S34 İstanbul 1984 s81-90

Donuk Abduumllkadir ldquo ldquoOn Dillirdquo Bizansrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S259 YXXII

İstanbul TKAE Eyluumll1984 s537-540

Doerfer Gerhard Tuumlrkische und mongolische Elemente im

Neupersischen Wiesbaden Franz Steiner Verlag

TMEN II 653

324

Dubs HH ldquoAn Ancient Military Contact Between Romans and

Chineserdquo American Journal of Philology Vol63

Nu3 1941 p322-330

Dunlop DM The History of the Jewish Khazars Princeton

Princeton University Press 1954

Dunlop DM Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Ccedilev D

Ahsen Batur 2 Baskı İstanbul Selenge Yay 2004

Dunlop DM Hazar Yahudi Tarihi İngilizceden ccedilev Zahide Ay

İstanbul Selenge Yay 2008

Eberhard W Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ 2 Baskı

Ankara TTK1996

Eberhard W ldquoHsiung-Nursquoların Muumlttefikleri Olarak Roma

AskerlerirdquoTuumlrkccedileye ccedilev İkbal Berk Belleten VIII S29

Ankara TTK II Kacircnun 1944 s143-145

Eberhard W Ccedilin Tarihi 4 Baskı Ankara TTK 2007

Eberhard W ldquoBirkaccedil Eski Tuumlrk Unvanı Hakkındardquo Belleten S35

İstanbul TTK 1945 s319-337

Eberhard W ldquoMuahhar Han Devrinde (MS25-MS220) Hun

Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo Belleten IV S16

Ankara TTK I Teşrin1940 s337-385

Eberhard W Conquerors and Rulers Social Forces in Medievel

Netherlands Pub Bril Leiden 1952

325

Eberhard W ldquoŞato Tuumlrklerinin Kuumlltuumlr Tarihine Dair Notlarrdquo Belleten

XI S41 Ankara TTK Ocak1947 s15-26

Ecsedy H ldquoOld Turkic Titles of Chinese Origin Acta Orientaila

18 Budapest 1965 p83-91

Erdal M ldquoDie Tuumlrkisch-mongolischen titel Elxan und Elčirdquo Altaic

Berolinensia The Concept of Sovereignty in the Altaic

World PIAC 34th Meeting Wiesbaden w date

Erdemir Hatice ldquoThe Nature of Turco-Byzantine Relations in the Sixth

Century ADrdquo Belleten LXVIII S252 Ankara TTK

Ağustos2004 s423-430

Ertaş M Yaşar ldquoİstanbul-Şam Hac Guumlzergacirchındaki Menzil

Kuumllliyelerinin Bakım ve Onarımı (1729-1732)rdquo TKİD

S15 İstanbul Kocav Yay 2006 s1-24

Esin Emel ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-krsquouuml Mecircng-suumln (M367ndash

433) Devrinde Sanatrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araştırma Enstituumlsuuml Sayı 100 YIX Ankara 1971

s314-326

Esin Emel ldquoMuyanlıkrdquoUygur ldquoBuyanrdquo Yapısından (Vıhaāra)

Hakanlı Muyanlığına (Rıbāt) ve Selccediluklu Han ile

Medresesine Gelişmerdquo Malazgirt Armağanı Ankara

TTK 1972 s75-102

Esin Emel ldquoTuumlrk Tarihi Işığında Bulgaristanrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S187 YXVI İstanbul TKAE Mayıs 1978 s16-29

Esin Emel ldquoHicretrsquoin Onbeşinci Asrı Muumlnasebeti ile ilk Muumlsluumlman

Olan Oğuzlardan ldquoSucirclrdquo(Ccediloumll) Tiginrsquoe Dacircir Bir Notrdquo Tuumlrk

326

Kuumlltuumlruuml Dergisi S205-206 YXVIII İstanbul TKAE

Kasım-Aralık1979

Evans Graham amp Jeffrey Uluslararası İlişkiler Soumlzluumlğuuml ccedilev H Ahsen Utku

Newnham Goumlkkubbe İstanbul 2007

Feacutedorov Ya A Ranniye Turki na Severnom Kafkaze (İstoriko

etnoğraficcedileskiye occedilerki) M 1978

Ferorov German A The Silk Road and the Cities of the Golden Horde

Davydov California 2001

Feheacuter Geacuteza Bulgar Tuumlrkleri Tarihi Ankara TTK1984

Gabain Av Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara TTK

1988

Gabain Av ldquoIrano-Turkish Relations in the Late Sasanian Periodrdquo

The Cambridge History of Iran Vol 3(1)

Genccedil Reşat Karahanlı Devlet Teşkilatı Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay

1981

Geninig V F - A H Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-Tarhanskiy Mogilnik)

Halikov İzdatelstvo Nauka Moskova 1964

Gıraud Reneacute Goumlktuumlrk İmparatorluğu İlteriş Kapgan ve Bilgersquonin

Huumlkuumlmdarlıkları (680-734)ccedilev İsmail Mangaltepe

İstanbul Oumltuumlken Yay 1999

Gibb HAR Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ccedilağlar

Yay Ankara 2005

Golden Peter B Hazar Ccedilalışmaları İngilizceden ccedilev Egemen Ccedilağrı

Mızrak Selenge Yay İstanbul 2006

327

Golden Peter B Tuumlrk Halkları Tarihine Giriş Osman Karatay KaraM

Yay Ankara 2002

Goumlkalp Cevdet Goumlktuumlrk Devletinin Kuruluşundan Ccedilingizrsquoin Zuhuruna

Kadar Altaylarda ve İccedil Moğalistanda Kabileler

Cumhuriyetin 50 Yılı Armağanı Atatuumlrk Uumlni Yay No

236 Sevinccedil Matbaası Ankara 1973

Goumlkalp Ziya Tuumlrkccediluumlluumlğuumln Esasları Haz Mehmet Kaplan5 Baskı

MEB İstanbul 2004

Goumlkalp Ziya Tuumlrk Toumlresi İstanbul 1975

Goumlk-Alp Tuumlruumlkoğlu ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler VI Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Kırgız Budunurdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S207-208 YXVIII İstanbul TKAE Ocak-

Şubat1980 s 111-117

Goumlk-Alp Tuumlruumlkoğlu ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-

Nisan1980 s170-190

Goumlkbel Ahmet Kıpccedilak Tuumlrkleri İstanbul Oumltuumlken Yay 2000

Goumlkhan İlyas ldquoArapların Fethinden Selccediluklular zamanına kadar

Maraşrdquo Belleten TTK LXXIII S266 Nisan2009

s35-76

Goumlmeccedil Saadettin Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş 2 Baskı Ankara Akccedilağ

Yay 1999 s4-5

328

Goumlmeccedil Saadettin ldquoMoğolistanrsquodaki Tuumlrk Anıtları Projesi 2001-2003

Ccedilalışmalarırdquo MTAD C2 S1 Ankara DTCF Yay

Mart2005 s7-16

Goumlmeccedil Saadettin ldquoldquoİpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta

Koumlk Tuumlrklerle İlgili Yanlış Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX TKAE İstanbul Nisan

2001 s217-220

Goumlmeccedil Saadettin ldquoBaşkurtların Tarihi Başkurt Destanları ve Bunların

Uumlzerine kısa bir Değerlendirmerdquo Tarihten Buguumlne

Başkurtlar Oumltuumlken Yay İstanbul 2008 s209-217

Goumlmeccedil Saadettin ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara DTCF

Yay 1997 s81-90

Goumlmeccedil Saadettin ldquoKoumlk Tuumlrkccedile Kaynaklarda Geccedilen Boy ve Kavim Adları

Uumlzerinerdquo TİD SX İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay

1995 s219-222

Goumlmeccedil Saadettin ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443 YXXXVIII İstanbul TKAE

Mart2000 s129-141

Goumlmeccedil Saadettin ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan Değerlendirilmesirdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV İstanbul TKAE

Ekim1997 s577-590

Goumlmeccedil Saadettin Uygur Tuumlrkleri Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Duumlzeltilmiş Yeniden

Goumlzden Geccedilirilmiş 2 Baskı Ankara Akccedilağ Yay ty

Groot JM de G A 2500 Yıllık Ccedilin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve

Asena Tuumlrkistan Pan Yay İstanbul 2010

329

Grousset Reneacute Bozkır İmparatorluğu Attila- Cengiz Han-Timur ccedilev

MReşat Uzmen İstanbul Oumltuumlken Yay 2006

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Avrasyarsquodan Makaleler-1 Rusccedilarsquodan ccedilev D Ahsen Batur

İstanbul Selenge Yay 2006

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Eski Tuumlrkler Rusccedilarsquodan ccedilev D Ahsen Batur İstanbul

Selenge Yay 2007

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I ccedilev D Ahsen

Batur İstanbul Selenge Yay 2006

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Hunlar İstanbul Selenge Yay 2002

Guumllensoy Baybars ldquoTuumlrk Minyatuumlr Sanatı Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S451

YXXXVIII TKAE İstanbul Kasım2000 s693-696

Guumlruumln Kamuran Tuumlrkler ve Tuumlrk Devletleri Tarihi I-III İstanbul Karacan

Yay 1981

Guumlterbock HG ldquoThe Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son Mursili

IIrdquo JCS 102 1956 s94-98

Has Hacirccib Yusuf Kutadgu Bilig ccedilev Reşid Rahmeti Arat8 Baskı Ankara

TTK 2003

Haussig Hans Wilhelm İpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi ccedilev Muumljdat

Kayayerli İstanbul Oumltuumlken Yay 2001

Haussig Hans Wilhelm ldquoHun ve Avar Adlarının Anlamı Hakkındardquo ccedilev Ergin

Ayan TKİD S13 İstanbul Kocav Yay 2005 s225-236

330

Hith F ldquoThe story of the Chang Kien Chinarsquos Pioneer in Western

Asiardquo Journal of the American Oriental Society vol37

1917 p94-116

Howorth HH ldquoThe Avarsrdquo Journal of The Royal Asiatic Society vol

XXI part IV London 1889 p721-810

Huseyinova Guumllnur ldquoBaşkurt Folklorunda Kız-Kuş Motifirdquo Tarihten

Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008

s198-204

Huzin F Ş Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya (X ndash

Naccedilalo XIII Vekov) İzdatelstvo Fest Kazan 1997

İnan Abduumllkadir ldquo ldquoAdaşrdquo ve ldquoSağdıccedilrdquo Kelimelerinin En Eski Anlamlarırdquo

Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK 1968 s295-

304

İnan Abduumllkadir ldquoEski Tuumlrklerde ve Folklorda ldquoAntrdquordquo Makaleler ve

İncelemeler Ankara TTK 1968 s337-330

İnan Abduumllkadir ldquoTuumlrk Etimolojisini ilgilendien Birkaccedil Terim ve Kelime

Uumlzerine Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK1968

s628-644

İnan Abduumllkadir ldquoYusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Uumlzerine Notlarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S98 İstanbul TKAE Aralık 1970

İnan Abduumllkadir ldquoAltaylarda Bazırık Harfiyatında Ccedilıkarılan Atların

Vaziyetini Tuumlrklerin Defin Merasimi Bakımından İzahrdquo II

Tuumlrk Tarih Kongresi Ayrı Basım İstanbul 1937 s4-5

331

İpşirli Mehmet ldquoElccedilirdquo TDİA XI İstanbul 1995 s3-15

İzgi Oumlzkan Ccedilin Elccedilisi Wang Yen-Tersquonin Uygur Seyahatnamesi2

Baskı Ankara TTK 2000

İzgi Oumlzkan ldquoKuruluş Devrinde Uygurların Kitanlarrsquoa Tesirleri ve

Uygur Gazne Kitanlar Arasındaki Muumlnasebetlerrdquo TED

İstanbul Uumlni Ed Fak S7-8 İstanbul 1977 s7-16

İzgi Oumlzkan ldquoMoğollarrsquoın Ortaya Ccedilıkışına Kadar Tuumlrklerrsquoin Ccedilinlilerrsquoe

Tesirlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S160 YXIV İstanbul

TKAE ty s223-233

İzgi Oumlzkan ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan Ccedilinrsquoe Giden Elccedililerrdquo TED İstanbul

Uumlni Ed Fak S6 İstanbul 1975 s105-110

İzgi Oumlzkan ldquo XI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya Tuumlrk Devletlerirsquonin

Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo TED İstanbul Uumlni

Ed Fak S9 İstanbul 1978 s87-106

İzgi Oumlzkan ldquoOrta Asyarsquonın Tuumlrkleşmesi rdquo TED Prof Tayyib

Goumlkbilgin Hatıra Sayısı İstanbul s627-640

İzgi Oumlzkan ldquoHunlar Goumlktuumlrkler ve Uygurlarrsquoda Geleneksel Festival ve

Eğlencelerrdquo Tarih Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni

Yay 1977 s29-31

İzgi Oumlzkan Uygurların Siyasi ve Kuumlltuumlrel Tarihi

(HukukVesikalarına Goumlre) Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araştırma Enstituumlsuuml Yay 1987

Juvaini Ata-Malik The History of the World-Conquror I trans John

Andrew Boyle Harvard University Press 1958

332

Kafesoğlu İbrahim Tuumlrk Millicirc Kuumlltuumlruuml İstanbul Oumltuumlken Yay 2005

Kafesoğlu İbrahim Tuumlrk- İslacircm Sentezi İstanbul Oumltuumlken Yay 2008

Kafesoğlu İbrahim ldquoAsya Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45

Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s729-

752

Kafesoğlu İbrahim ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi (Toy)rdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S211-214 YXVIII TKAE İstanbul Mayıs-

Ağustos1980 s218-222

Kafesoğlu İbrahim ldquoTuumlrk Fuumltuhat Felsefesi ve Malazgirt Muharebesirdquo

TED İstanbul Uumlni Ed Fak S2 İstanbul 1971 s1-16

Kafesoğlu İbrahim ldquoXII Asra Kadar İstanbulrsquoun Tuumlrkler Tarafından

Muhasaralarırdquo İstanbul Enstituumlsuuml Mecmuası III

İstanbul 1957 s1-6

Kamalov İlyas ldquoBaşlangıccediltan Guumlnuumlmuumlze Başkurtlarrdquo Tarihten Buguumlne

Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s25-38

Kara Fuumlsun ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar Devletirsquonin İktisadi

Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S517-518 YXLIV İstanbul

TKAE Mayıs- Haziran 2006 s154-166

Karakurt Deniz Tuumlrk Soumlylence Soumlzluumlğuuml Accedilıklamalı Ansiklopedik

Mitoloji Soumlzluumlğuuml (Ccedilevrimiccedili)

httpuploadwikipediaorgwikipediatr000TurkSoyle

nceSozlugupdf 20 Nisan 2012

Karatay Osman ldquoKuber Hanrsquoın Goumlccediluuml ve Tuumlrk İsimli Sırp Krallarırdquo Bilig

18 Ankara Yaz 2001 s27-47

333

Karatay Osman ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Tarihinin Ana Hatları-Altın Orta

Oumlncesi Doumlnemrdquo Karadeniz Araştırmaları S3Ccedilorum

KaraM Yay Guumlz 2004 s1-70

Karatay Osman ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo Belleten

LXXIV S269 Ankara TTK Nisan2010 s71-111

Kavuncu Muallacirc ldquoKutadgu Biligrsquode Toplum Felsefesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S444YXXXVIII İstanbul TKAE Nisan 2000

Kayabalı İ C ldquoTarih Boyunca Tuumlrk Ordusunu Meydana

Arslanoğlu GetirenTuumlrk Devlet Beylik ve Hanedanlıkları (Kaynak-1)

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S130 YXI TKAE İstanbul s822-882

Kesik Muharrem Tuumlrkiye Selccediluklu Devleti Tarihi Sultan I Mesud Doumlnemi

(1116-1155) Ankara TTK 2003

Kırzıoğlu M Fahrettin Kars Tarihi Taş Ccedilağlarından Osmanlı

İmparatorluğursquona Değin ve Ekleme 1534-1921 Yılları

Kataloğu I İstanbul Işıl Matbaası 1953

Kiselev SV Drevnyaya istoriya yuzhnoi Siberi Moskva 1951

Klyaştorniy SGVA ldquoThe Soghdian Inscription of Bugut Revisedrdquo

Livic AOH 261 1972 p69-102

Klyaştorniy SG ldquoA Propos des mots Sogd Berccedileker Buqaraq Ulys de

lrsquoinscription de Kul Teghin CAJ III 4 1958

Koca Salim ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve Yayılmalarırdquo Tuumlrkler I Ed

Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca Ankara

Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s651-663

334

Koca Salim ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV

Yay Temmuz 1990 s18-23

Koccedil Dinccediler ldquoBulgar Boylarının Orta İdil Boumllgesine Goumlccediluuml ve

Novinkovsk Kurganlarırdquo Karadeniz Araştırmaları

S27 Ankara KaraM Yay Guumlz2010 s37-58

Koccedilsoy Şevket ldquoTuumlrk Tarihi Kronolojisirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s73-188

Koşay Hacircmit Zuumlbeyr ldquoTuumlrklerin Ana Yurdu Goumlccedilleri ve Komşuları ile İlgili

Meselelerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S229 YXX İstanbul

TKAE Mayıs1982 s406-412

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoRibacirctrdquo Vakıflar Dergisi II Ankara Vakıflar Umum

Muumlduumlrluumlğuuml Neşriyatı 1942 s267-278

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoCcedilavuşrdquo İA III MEB 1977 s362-369

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoHacirccibrdquo İA V MEB 1987 s30-36

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoEski Tuumlrk Unvanlarına Ait Notlarrdquo THİT Mecmuası II

İstanbul 1938 s17-32

Koumlsoğlu Nevzat Hukuka Bağlılık Accedilısından Eski Tuumlrklerrsquode-İslacircmrsquoda ve

Osmanlırsquoda Devlet Goumlzden Geccedilirilmiş 2 Baskı İstanbul

Oumltuumlken Yay 2004

Koumlymen Mehmet Altay ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Askericirc Teşkilacirctırdquo TAD

V S8-9 Ankara DTCF Yay 1967 s1-100

Koumlymen Mehmet Altay Tuğrul Bey ve Zamanı İstanbul Kuumlltuumlr

Bakanlığı1976

335

Koumlymen Mehmet Altay ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Saray Teşkilacirctı ve Hayatırdquo

TAD IV S6-7 Ankara DTCF Yay 1966 s1-74

Kramer S N Tarih Suumlmerrsquode Başlar ccedilev Mİ Ccedilığ Ankara TTK

1990

Kurat Akdes Nimet IV-XVIII Yuumlzyıllarda Karadenizrsquoin Kuzeyindeki

Tuumlrk Kavim ve Devletleri Ankara Murat Kitabevi

1992

Kurat Akdes Nimet ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD Ege uumlni Ed

Fak Yay XXVI S1 İzmir Temmuz2011 s81-110

Kurat Akdes Nimet ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El

Kitabı S45 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay

1976

Kurat Akdes Nimet ldquoAbu Muhammed Bin Arsquosam Al-Kuficircrsquonin Kitab Al-

Futukhrsquourdquo DTCF VII2 1949

Kuzeyev RG İtil-Ural Tuumlrkleri ccedilev Arif Acaloğlu İstanbul Selenge

Yay 2007

Kuzgun Şaban Hazar ve Karay Tuumlrkleri Ankara Alıccedil Matbaacılık

l993

Lessing Ferdinand D Moğolca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev Guumlnay Karaağaccedil Ankara

TDK 2003

Li Li-Ching ldquoChang-chrsquoienin Elccedililiği Zamanında Ccedilin ile Kuzeybatı

Komşularının Muumlnasebetlerirdquo İstanbul Uumlni Sos Bil

Ens YLS Tezi İstanbul 1987

336

Ligeti L Bilinmeyen İccedil Asya Macarcadan ccedilev Sadrettin Karatay

Ankara 1998

Ligeti L ldquoBilinmeyen İccedil-Asyardquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s672-683

Lıu Mau-Tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel

Kayaoğlu-Deniz Banoğlu İstanbul Selenge Yay 2006

Luckenbill DD Ancient Records of Assyria and Babylonia II New

York 1968

Mackerras Colin The Uighur Empire744-840 According to the Trsquoang

Dynastic Histories Canberra 1968

Maenchen O J Die Welt Der Hunnen Koumlln 1978

Helfen

Mahir Banu ldquoTuumlrk Minyatuumlrlerinde Hilrsquoat Merasimlerirdquo Belleten

LXIII S238 Ankara TTK Aralık1999 s245-255

Mangaltepe İsmail Bizans Kaynaklarında Tuumlrkler İstanbul Doğu

Kuumltuumlphanesi Yay 2009

Mangaltepe İsmail ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul

Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları S10 Ankara

KaraM Yay Yaz 2006 s1-124

Menges KH ldquoAltaic Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptionsrdquo

Byzantion XXI 1-2 1951

337

Meray Seha L ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara

Uumlni SBF D XI S3 Ankara Ankara Siy Bil Yay

1956 s79-117

Merccedilil Erdoğan Gazneliler Devleti Tarihi Ankara TTK1989

Merccedilil Erdoğan Muumlsluumlman-Tuumlrk Devletleri Tarihi 4 Baskı Ankara

TTK2000

Merccedilil Erdoğan ldquoKarahanlılarrdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araş Ens Yay S45 Ankara 1976

Merccedilil Erdoğan ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed

Fak Yay 1975 s63-74

Merccedilil Erdoğan ldquoTuumlrkccedile Selccediluknacircmersquoye Goumlre Malazgirt Savaşırdquo TED

İstanbul Uumlni Ed Fak S2 İstanbul 1971 s5-8

Merccedilil Erdoğan ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD XXVI S1 İzmir

Ege uumlni Ed Fak Yay Temmuz2011 s139-150

Merccedilil Erdoğan ldquoSelccediluklularda Ruumlşvetrdquo Belleten LXXI S261 Ankara

TTK Ağustos2007 s445-478

Mori Masao ldquoEski Bozkır Devletlerinin Teşkilatırdquo TED S9 1978

s209-226

Muhamedyarov Ş F Osnovnıe Etapı Proishojdeniya i Etniccedileskoy İstorii

Tatarskoy Narodnosti Moskova 1968

Necef Ekber N Karahanlılar İstanbul Selenge Yay 2005

Neacutemeth Gyula ldquoZur Geschichte des worte tolmaacutecsrdquo AOH VIII 1958

338

Neacutemeth Gyula A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest 1930

Numelin R Les Origines de la Diplomatie Paris 1945

Onat A SOrsoy K Han Hanedanlığı Tarihi Hsiung-Nu (Hun) XXVIII

Ercilasun Dizi S5 Ankara TTK 2004

Onat Ayşe Han Suumllacirclesi Zamanında Chrsquoe-Shih Boumllgesindeki Hun-

Ccedilin Muumlcadeleleri Ankara San Matbaası 1978

Onat Ayşe ldquoCcedilin-Tuumlrkistan İlişkilerinin Başlangıcı Hakkında Bazı

Bilgilerrdquo Belleten LIV S211 Ankara TTK Aralık1990

s913-920

Onat Ayşe ldquoEski Orta Asya Kavimlerinin Ccedilin ile Olan İlişkileri

hakkında Kısa Bir İncelemerdquo TAD XV S26 Ankara

DTCF Yay 1990-1991 s63-71

Onat Ayşe ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri

(MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK

Ağustos1987 s611-624

Onat Ayşe ldquoHunların Doğuda Siyasal Uumlstuumlnluumlk Doumlnemi

(MS2546)rdquo DTCFD XXXI S1-2 Ankara DTCF

Yay 1987 s 383-395

Oppenheim International Law I edited by Lauterpacht London

1955

Orkun Huumlseyin Namık Tuumlrk Tarihi I Ankara Akba Kitabevi 1946

Ostrogorsky Georg Bizans Devleti Tarihi Ccedilev Fikret Işıltan 7Baskı

(Tıpkıbasım) Ankara TTK 2011

339

Oumlgel Bahaeddin Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi I-II Kuumlltuumlr Eserleri

Dizisi 2 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yayınları1981

Oumlgel Bahaeddin İslamiyetrsquoten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Orta Asya

Kaynak ve Buluntularına Goumlre Ankara TTK 2003

Oumlgel Bahaeddin Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları I ve II İstanbul MEB

1971

Oumlgel Bahaeddin Tuumlrk Mitolojisi (Kaynakları ve Accedilıklamaları ile

Destanlar) I 4 Baskı Ankara TTK 2003

Oumlgel Bahaeddin Tuumlrk Mitolojisi (Kaynaklar ve Accedilıklamaları ile

Destanlar) II 3 Baskı Ankara TTK 2006

Oumlgel Bahaeddin ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten

XIX S75 Ankara TTK Temmuz1955 s331-376

Oumlgel Bahaeddin ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Vesikalar ve Notlarrdquo Belleten

XXI S81-84 Ankara TTK 1957 s81-137

Oumlgel Bahaeddin ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr

C3 S1 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Haziran1981 s6-8

Oumlgel Bahaeddin ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr

C3 S2 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Temmuz1981

s10-12

Oumlgel Bahaeddin ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Kuumlltuumlr

Bakanlığı Yay Mayıs1981 s6-8

340

Oumlgel Bahaeddin ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten

Ankara TTK XIX S75 Temmuz1955 s331-376

Oumlgel Bahaeddin ldquoEski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar I(Yuumleh

Chiler)rdquo DTCFD XV S1-3 Ankara DTCF Yay 1957

s247-278

Oumlgel Bahaeddin ldquoOrta Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Bazı Yeni Araştırmaların

Tenkidirdquo DTCF XVII S1-2 Ankara DTCF Yay 1959

s261-273

Oumlgel Bahaeddin ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9

Ankara Şubat1981 s46-48

Oumlzaydın Abduumllkerim Sultan Berkiyaruk Devri Selccediluklu Tarihi (485-4891092-

1104) İstanbul CcedilantayYay 2001

Oumlzergin Kemal İpek Yolu S38 İstanbul Boğaziccedili Yay 1985

Oumlzey Ramazan ldquoTarihte Tuumlrk Devletleri ve Hacirckimiyet Alanlarırdquo

Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim

Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s266-276

Oumlzyetgin A Melek ldquoEski Tuumlrklerde Oumldeme Araccedilları Kacircğıt Para Ccedilavrsquoın

Kullanımırdquo MTAD C1 S1 Ankara DTCF Yay

Kasım2004 s90-105

Oumlzyetgin A Melek ldquoTurfan Uygurlarında Ceza Hukukuyla İlgili

Uygulamalarrdquo Belleten LXXV S273 Ankara TTK

Ağustos2011 s337-360

341

Palaz Erdemir Hatice VI Yuumlzyıl Bizans Kaynaklarına Goumlre Goumlktuumlrk-

Bizans İlişkileri İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay

2003

Parkers E H A Thousand Years of the Tartars 2 Baskı New York

1924

Piyadeoğlu Cihan ldquoHorasanrsquoın Doğu Boumllgesi Kubbetuumlrsquol-İslacircm Belh

(Buumlyuumlk Selccediluklular Doumlnemi)rdquo Tarih Dergisi S49

İstanbul İstanbul Uumlni Yay 2010 s1-25

Pritsak Omeljan ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A

Tayfun Oumlzcan Karadeniz Araştırmaları S13 Ccedilorum

Bahar2007 s 15-34

Pritsak Omeljan ldquoVon den Karluk zu den Karachanidenrdquo ZDMG 101

1951

Pulleyblank E G ldquoA Soghdian Colony in Inner Asiardquo TP 41 1952

s317-356

Radlov Wilhelm Versuch Eines Woumlrterbuches Der Tuumlrk-Dialecte I

Mouton amp Co ` s-Gravenhage 1960

RasonyiL ldquoOrtaccedilağda Erdelrsquode Tuumlrkluumlğuumln İzlerirdquo II Tuumlrk Tarih

Kongresi (20-25 Eyluumll 1937) İstanbul 1943 s577-581

Raacutesoacutenyİ Laacuteszloacute Tarihte Tuumlrkluumlk İstanbul Oumlrguumln Yay 2007

Rona-Tas Andras ldquoKubrat Hanrsquoın Buumlyuumlk Bulgar Devletirdquo Tuumlrkler II

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s625-629

ROUX JP Eskiccedilağ ve Ortaccedilağda Altay Tuumlrklerinde Oumlluumlm

İstanbul Kabalcı Yay 1999

342

Safran Mustafa Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lucircgacirctlara Goumlre

Kuman Kıpccedilaklarrsquoda Siyasi İktisadi Sosyal ve

Kuumlltuumlrel Yaşayış TKAE Yay Seri1 S A27 Ankara

1993

Salman Huumlseyin Tuumlrgişler Ankara TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Başvuru

Kitapları Dizisi53 1998

Salman Huumlseyin ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun Batı Uumllkelerirsquone Karşı Tesis

Ettiği Askericirc Hat (Doumlrt Garnizon)rdquo Belleten LIV

S211 Ankara TTK Yay Aralık1990 s921-935

Salman Huumlseyin ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na

Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD C4

S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s7-20

Salman Huumlseyin ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk

Hakanlığırdquo MTAD DTCF Yay C2 S4 Ankara

Aralık2005 s198-205

Shaphira Dan D Y ldquoSome Notes On Jews and Turksrdquo Karadeniz

Araştırmaları S16 Ankara KaraM Yay Kış2008

s25-38

Sarıtaş Eyuumlp Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Tuumlrgişler Boyu ve Hakimiyeti

YLS Tezi Ankara Uumlni Sosyal Bilimler Ens Tarih

Anabilim Dalı Youmlneten Prof Dr Ayşe Onat Ankara 1996

Sertkaya Osman Fikri ldquoOrta ve Eski Ccedilağlarda Tuumlrklerin Takvimlerirdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S194 YXVII TKAE İstanbul Aralık1978

s73-82

343

Sevim Ali ldquoMalazgirt Meydan Savaşı ve Sonuccedillarırdquo Malazgirt

Armağanı Seri XIX S4 Ankara TTK 1972 s219-

229

Sevim Ali ldquoSıbt İbnuumlrsquol-Cevzicircrsquonin Mirrsquoatuumlrsquoz-Zaman Ficirc Tarihirsquol-

Acircyan Adlı Eserindeki Selccediluklularla İlgili Bilgiler I

Sultan Tuğrul Bey Doumlnemirdquo Belgeler S22 Ankara

1997

Sevinccedil Necdet ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası

Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul TDAV Yay

1980 s161-184

Seyitdanlıoğlu Mehmet ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi ldquoToyrdquo Uumlzerine

Duumlşuumlncelerrdquo TAD Ankara Uumlni Tarih Boumlluumlmuuml

XXVIII S45 Ankara DTCF Yay Mart 2009 s1-11

Shiratory K On the Territory of the Hsiung-nu Prince Hsiu-trsquou

Toyo-Bunko S5Tokyo 1930

Sinor Denis ldquoThe Inner Asian Warriorsrdquo The Journal of the

Americen Oriental Society vol101 1981 s133-144

Smirnov A P Voljskie Bulgarı Trudı GİM Vıp XIX Moskva 1951

Suumlkan Oumlzer Ccedilin Halk Cumhuriyeti Tarihi- Kurulması- Gelişmesi-

Tuumlrkiye ve Diğer Devletlerle olan İlişkileri İstanbul

Harp Akademisi Komutanlığı 2000

Suumlmer Faruk Oğuzlar (Tuumlrkmenler)5Baskı TDAV İstanbul 1999

Suumlmer Faruk ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989

Suumlmer Faruk ldquoAnadolursquoya Yalnız Goumlccedilebe Tuumlrkler mi Geldirdquo

Belleten XXIV S96 Ankara TTK Ekim1960 s 567-

594

344

Stratos A Byzantine Empire in the Seventh Century IV

Amsterdam 1978

Şahmatov AA Zametka ob yazyke volzskih bolgar Sbornik Muzeya

Antropologii Etnografii Petrograd 51918

Şeker Mehmet Fetihlerle Anadolursquonun Tuumlrkleşmesi ve İslamlaşması

Ankara Diyanet İşleri Başkanlığı Yay ty

Şen Serkan ldquoEski Tuumlrklerde Maden İşccedililiğine Bir Bakışrdquo MTAD C5

S3 Ankara DTCF Yay Eyluumll2008 s162-172

Şeşen Ramazan İslacircm Coğrafyacılarına Goumlre Tuumlrkler ve Tuumlrk Uumllkeleri

2 Baskı Ankara TTK 2001

Şişman Simon ldquoİstanbul Karaylarırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S110 YX2

İstanbul TKAE Aralık1971 s90-96

Tagirov İ R ldquoİdil Bulgarlarırdquo ccedilev İlyas Kamalov Avrasya Fatihi

Tatarlar Haz İlyas Kamalov İstanbul Kaknuumls Yayınları

2007 s35-62

Taneri Aydın Tuumlrk Devlet Geleneği İstanbul MEB 1997

Taneri Aydın ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD

Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml V S8-9 Ankara

1967

Taneri Aydın ldquoSelccediluklu-Osmanlı Ccedilizgisinde Harezmşahlar Vezacircretirdquo

TED S7-8 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay

1977 s17-54

Taneri Aydın ldquoTuumlrk Tarihinde ldquoEmanrdquo Kurumurdquo TAD XVII S28

Ankara DTCF Yay 1996 s165-172

345

Taneri Aydın ldquoHacirccibrdquo DİA XIV İstanbul 1996 s508-511

Tarhan Taner ldquoOumln Asya Duumlnyasında İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan

Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s597-610

Taşağıl Ahmet Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Eski Tuumlrk Boyları Ankara TTK

2004

Taşağıl Ahmet Goumlk-Tuumlrkler I-III Ankara TTK 2004

Taşağıl Ahmet ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul TDV Yay

2000 s472-474

Taşağıl Ahmet ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo Belleten LVII S218

Ankara TTK Nisan1993 s51-70

Taşağıl Ahmet ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo

TDTD VIII TDAV Yay Ağustos 1990 s45-51

Taşağıl Ahmet ldquoKoumll Tigin Yazıtının Ccedilince Yuumlzuuml Hakkındardquo Belleten

LXVIII S252 TTK Ağustos2004 s403-421

Taşağıl Ahmet ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII

S236 TTK Nisan1999 s23-41

Taylor WC The History of the Owerthrow of the Roman Empire

London 1836

Tekin Talat ldquoYeni Bir Uygur Anıtırdquo Belleten LXVI S84 Ankara

TTK Ekim1982 s798-837

346

Temir Ahmet ldquoTuumlrk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askericirc

Teşkilacirctrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S118 YX10 İstanbul

TKAE Ağustos1972 s1110-1127

Terzi Mustafa Zeki ldquoAbbacircsi Devletirsquonin Askericirc Teşkilacirctında Ordu

Komutanlığı ve Ruumltbelerrdquo Belleten LIII S206 Ankara

TTK Nisan1989 s153-165

Tezcan Mahmut ldquoFolklorik ve Antropolojik Youmlnleriyle Hediye Geleneği

ve Tuumlrk Kuumlltuumlruumlndeki Yerirdquo Ankara Uuml Eğitim

Bilimleri Fakuumlltesi Dergisi Ankara Ankara Uumlni Yay

1989 s29-36

Tezcan Mehmet ldquoI-İ Chih-İ I-İ-Fa-İ ve Beş Tuzak (Ccedilinlilerin Hunları

Yıkmak İccedilin Uyguladıkları Temel Stratejiler)rdquo Tuumlrkler

Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s729-742

Tezcan Mehmet ldquoEski İranlılarda Xvarena Anlayışı ve Bunun Tuumlrklerdeki

Kut ile Muumlnasebetirdquo TİD XXII S2 İzmir Ege Uumlni

Ed Fak Yay Aralık2007 s167-194

Theophanes The Chronicle of Theophanes the Confessor yay

Cyril Mango-Roger Scott New York 1997

Kazhdan A(ed) The Oxford Dictionary of Byzantium vol I

Cambridge University Press Cambridge 1991

Thierry A Historie DrsquoAttila I Paris 1865

Togan İ G Kara C Ccedilin Kaynaklarında Tuumlrkler Eski Trsquoang Tarihi

Baysal (ChiuTrsquoang-shu) 194 a ldquoTuumlrklerrdquo Boumlluumlmuuml

(Accedilıklamalı Metin Neşri) Ankara TTK 2006

Togan Nazmiye ldquoPeygamberin Zamanında Şarkicirc ve Garbicirc Tuumlrkistanı

Ziyaret Eden Ccedilinli Budist Rahibi Huumlen-Ccedilangrsquoın Bu

347

Uumllkelerin Siyasicirc ve Dinicirc Hayatına Ait Kayıtlarırdquo İslacircm

Tetkikleri Enstituumlsuuml Dergisi IV Cuumlz 1-2 İstanbul Uumlni

Ed Fak Yay İstanbul 1964 s21-64

Togan A Zeki Velidicirc Umumicirc Tuumlrk Tarihine Giriş Cilt I En Eski Devirlerden

16 Asra Kadar No1534 Tarih Araştırmaları No2 3

Baskı İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi

Yayınları 1981

Tolstov SP Scytians of the Aral Sea and Khorezm Moskova1960

Tsaı Wen-shen Li Te-yuumlrsquonuumln Mektuplarına Goumlre Uygurlar Doktora

Ccedilalışması Taipei 1967

Tuncer Huumlner Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler 3 Baskı

İstanbul Kaynak Yay 2010

Turan Osman ldquoSelccediluk Kervansaraylarırdquo Belleten X S39 Ankara

TTK Temmuz1946 s471-496

Turan Osman ldquoEski Tuumlrklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak

Kullanılmasırdquo Belleten IX S35 Ankara TTK

Temmuz1945 s305-318

Turan Osman Tuumlrk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi 17 Baskı

İstanbul Oumltuumlken Yay 2008

Turtledove Harry The Chronicle of Theophanes University of

Pennsylvania Pres Philadelphia 1982

Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I-II İstanbul TDK1992

Tuumlrkdoğan Orhan ldquoOrta Asya Tuumlrk Kuumlltuumlruuml Uumlzerinde Yeni Araştırmalarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S219 YXIX İstanbul TKAE Ocak-

Şubat1980 s258-261

348

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi II Cumhuriyet Matbaası İstanbul

TDK 1941

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi III Ankara TTK 1942

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi V Ankara TTK 1957

Tuumlrkkan Reha Oğuz ldquoTuumlrk Tarih TezlerirdquoTuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s409-423

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII TKAE İstanbul Mart-

Nisan1980 s170-190

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler VI Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Kırgız Budunurdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml Dergisi S207-208 YXVIII İstanbul TKAE

Ocak-Şubat1980 s111-117

Tzvetkov Plamen S ldquoTuumlrkler Slavlar ve Bulgarların Koumlkenirdquo Tuumlrkler II

Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s599-605

Uludağ Suumlleyman ldquoFiracircsetrdquoDİA XIII İstanbul TDV Yay 1996 s116-

117

User Hatice Şirin ldquoEski Tuumlrkccedileden Başkurtccedilaya Kent Konut İkamet

Nomenclaturası Uumlzerine Notlarrdquo Tarihten Buguumlne

Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s294-312

Uslu Recep ldquoİslacircm Orduları Tarafından Fethinden Selccediluklularrsquoa

Kadar Afganistanrdquo Afganistan Uumlzerine Araştırmalar

349

Haz Ali Ahmetbeyoğlu İstanbul Tarih ve Tabiat Vakfı

2002

Uydu Yuumlcel Muallacirc İlk Rus Yıllıklarına Goumlre Tuumlrkler Ankara TTK

2007

Uydu Yuumlcel Muallacirc ldquoHazar Hakanlığırdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s445-463

Uydu Yuumlcel Muallacirc ldquoKuman-Kıpccedilakların Tarihinde İgor Destanırsquonın Yeri ve

Oumlnemirdquo Belleten LXX S258 Ankara TTK Ağustos

2006 s523-559

Uydu Yuumlcel Muallacirc ldquoYusuf Has Hacibrsquoin Kutadgu Biligrsquoi İle

Nizamuumlrsquolmuumllkrsquouumln Siyaset-namersquo sinin Karşılaştırılmasırdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S351 YXXX İstanbul TKAE

Temmuz1992 s428-436

Uyumaz Emine Tuumlrkiye Selccediluklu Devletirsquone Gelen ve Giden Elccedililer

(XI yuumlzyılın sonu-XIV yuumlzyılın başları) İstanbul

Bilge Kuumlltuumlr Sanat 2011

Uumlccediler Muumljgacircn ldquoFolklorumuzda El (İl)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9

Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yay Şubat1981

Uumlccediler Muumljgacircn ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2

S9 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Şubat1981 s49- 52

Uumllker Hasan ldquoNogay Atasoumlzlerinden Oumlrneklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S413 YXXXV İstanbul TKAE Eyluumll1997 s531-539

350

Vaacutesary Istvaacuten Eski İccedil Asyarsquonın Tarihi ccedilev İsmail Doğan İstanbul

Oumltuumlken Yay 2007

Wensinck AJ ldquoResulrdquo İA IX İstanbul MEB 1964 s692-693

Xinru Liu ldquoA Silk Road Legacy The Spread of Buddhism and Islamrdquo

Journal of World History vol XXII Nu1 USA

University of Hawairsquoi Press March 2011 p55-81

Yakıcı Ali ldquoİslamiyet Oumlncesi Tuumlrk Destanlarının Bilim Ve Kuumlltuumlr

Hayatına Etkisi Uumlzerine Bazı Duumlşuumlncelerrdquo SUumlTAD S29

Konya Bahar2011 s411-420

Yakubovskiy AJ ldquoIX ve X Asırlarda İtil ve Bulgarrsquoın Tarihicirc Topografisi

Meselesine Dairrdquo Belleten ccedilev Abduumllkadir İnan TTK

LXVI S62 Nisan1952 s273-297

Yalman (Yalkın)Ali Rıza Cenupta Tuumlrkmen Oymakları II Haz Sabahat Emir

256 Kuumlltuumlr Eserleri14 İstanbul Kuumlltuumlr Bakanlığı 1977

Yarshater Ehsan (Ed) The Seleucid Parthian and Sasanian Periods

Cambridge Univ Pres 1983

Yazıcı Nesimi ldquoİdil (Volga) Bulgar Hanlığında İslamiyetrdquo Genel Tuumlrk

Tarihi II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s394-

408

Yıldız Nuray ldquoEskiccedilağ Kuumlltuumlr Tarihinde Kacirctiprdquo TED S16 İstanbul

İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1998 s1-19

Yiğit İsmail ldquoRibacirctrdquoDİA XXXV İstanbul TDV 2008 s76-79

351

Yiğit Turgut ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo

TAD XVIII S29 Ankara DTCF Yay 1997 s233-

245

Youmlruumlkan Yusuf Ziya Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağrsquoda

Tuumlrkler İstanbul Selenge Yay 2004

Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han China Harvard

University Press Cambridge Massachusetts 1967

Zahoder B ldquoDendanekanrdquo ccedilev İsmail Kaynak Belleten TTK

XVIII S72 Ekim1954 s581-587

Zajaczkoski Ananiasz Karaims in Poland Warszaw 1961

Zimonyi Istvaacuten ldquoBodun und El im Fruumlhmittelalterrdquo Acta Orientalia

Academiae Scientiarum Hung vol 56 (1) 57-59

Zimonyi Istvaacuten ldquoBulgarlar ve OğurlarrdquoTuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s606-616

Zimonyi Istvaacuten The Origins Of The Volga Bulgars Szeged 1990

iv

ABSTRACT

THE AMBASSADOR AND THE EMBASSY İNSTİTUTİON İN THE TURKİSH

CULTURE

What makes our project original previously a study doesnrsquot have been made

about the ambassador and the embassy institution in the Turkish culture Aim of our

study is to consider starting with ldquoambassadorrdquo from the etymology of the word

which must bear all the qualities of envoys and delegations diplomatic relations with

the other states the period of turning into an institution of the embassy

The ambassador is sine qua non of external relations of the state Sending

and acceptance of an envoy is known from the resources since historys the most

ancient ages This visit that the ad hoc diplomacy is called to fulfilment of the task

of the embassy for a temporary period of time that the task was expressed in the form

of a return to his country after fulfillment of the mission Until AD XV-XVI

century were not established the permanent embassies The 19th century are seen

without permanent embassies This situation finds of the XVIII century breaks for

Turks However until this period is mentioned from protocol rules and ceremonies

about the envoys acceptance and to wish a safe journey This issue is given attention

and care has shown the signs So much so that all of the protocol rules have been in a

layout and a particular system

Although Turks gave the envoys by many names the word that is the most

common name in the documents is envoy Itrsquos a variation of the person who

administrates the provincial which means in Turkish ldquoilcirdquo word derived from the

Peace which means in Turkish il The word envoy or ambassador means the

person who is representing his state in the other state opinion the person who is

sent to provide reconciliation or to finish the job The prophet apostle yalafar

ambassador messenger prosecutor advocate are synonyms such as

v

The embassy is regarded as one of the largest among the Turks often called

vizier hacirccib tamgaccedilı tamgacı tugra ayguci command yinanccedil inanccedil

ata sagun tegin tigin bitikccedili bearing the title of the officers would be

generated

Keywords Turk Culture Ambassador Embassy

Nurdan VARDAN

İstanbul 2012

vi

OumlNSOumlZ

Tezimize İslacircm oumlncesi devirlerden X yuumlzyıla kadar olan Tuumlrk tarihinin tuumlm

devletlerindeki elccedili kelimesinin etimolojisinden başlayarak ifade ettiği anlamları elccedili

ve elccedililik muumlessesesinin gelişimini Tuumlrklerrsquoin diğer milletlerle muumlnasebetlerini

araştırmaya ccedilalıştık Ayrıca buguumlne kadar araştırma konusu olarak ele alınmamış

olan kuumlltuumlrel youmlnuumlnuuml ortaya koymayı amaccedilladık

Ccedilalışmamızın odak noktasını oluşturan X asra kadarki Tuumlrk devletlerinden

Tuumlrkistan sahasında kurulmuş olanlar (Hunlar Tabgaccedillar Goumlktuumlrkler Uygurlar

Kırgızlar Tuumlrgişler Karluklar Oğuzlar Karahanlılar Selccediluklular) ve bunların

bırakmış oldukları Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln izleri iccedilin Orhun Abideleri (Goumlktuumlrk Yazıtları)

ve Ccedilin yıllıkları bilinen en eski ve en oumlnemli yazılı ana kaynaklardır Orhun

Abidelerirsquonde Goumlktuumlrklerrsquoin diğer devletlerle girdikleri siyasicirc muumlnacircsebetler ve bu

muumlnacircsebetlerin diplomatik temsilcileri isim ve unvanları ile şuumlpheye yer

bırakmayacak bir şekilde hem taşa hem de tarihe kazınmışlardır Bu nedenle

ccedilalışmamızda Tuumlrkistan sahasında kurulmuş olan Tuumlrk devletleri iccedilin

faydalandığımız kaynakların ilk sırada gelenini Orhun Abideleri teşkil etmiştir

Orta ve Doğu Avrupa sahasında kurulmuş olan X asra kadarki Tuumlrk

devletleri (Avrupa Hun Devleti Avarlar Hazarlar Bulgarlar) iccedilin de ana kaynak

olan Rus Yıllıkları ele alınmışlardır

Rus Yıllıkları ile bunların yanı sıra Bizans kaynakları da adı geccedilen sahada

kurulmuş olan Tuumlrk devletleri ile Bizans Devleti arasındaki elccedililik muumlnasebetlerini

ortaya koymuşlardır Ayrıca Tuumlrklerrsquoin Sacircsacircnicirclerrsquole olan siyasicirc anlamdaki

temaslarına da değinmişlerdir Dolayısıyla ccedilalışmamızdaki Fars kaynakları youmlnuumlnden

eksikliğimiz Bizans kaynaklarıyla giderilmeye ccedilalışılmıştır

vii

Tuumlrkistanrsquodaki kuumlltuumlr merkezlerinden (Afanasyevo Andronova Karaccediluk hellip)

elde edilen ana kaynak niteliğindeki arkeolojik bulgular ve bunlarla ilgili yorumlar

da ana kaynakların en guumlccedilluuml destekccedilileridirler

Gerek Tuumlrkistan gerekse Doğu Avruparsquoda hacirckimiyet kurmuş olan Tuumlrk

devletleri ile ilgili olarak İslacircmiyetrsquoin kurulduğu ve yayılmaya başladığı doumlnemin

bilgileri iccedilin de Arap kaynaklarından istifade edilmiştir

Ccedilalışmamızda kullandığımız ana kaynakların buumlyuumlk bir ccediloğunluğu artık

Tuumlrkccedilersquoye tercuumlme edilmiş bulunmaktadır Tercuumlme eserlerden faydalandığımız gibi

ccedilevirisi bulunmayan yabancı dillerdeki araştırma eserlerden de kendi imkacircn ve

bilgilerimizle istifade etmeye ccedilalıştık

Hocalarım Prof Dr Abduumllkadir DONUKrsquoa Doccedil Dr İsmail

MANGALTEPErsquoye Yrd Doccedil Dr Ali AHMETBEYOĞLUrsquona ve ccedilalışmalarımızda

emeği geccedilen diğer tuumlm hocalarıma teşekkuumlr ediyorum Bu ccedilalışmamızı

tamamladığımızda ilk mezunlarından biri olarak ayrı bir gururunu taşıyacağım

tezimizin her aşamasında bizlere elinden gelen tuumlm desteğini seferber eden danışman

hocam Prof Dr Muallacirc UYDU YUumlCELrsquoe ayrıca şuumlkranlarımı sunmayı bir goumlrev

sayıyorum

Araştırmam esnasında maddi destek veren Tuumlrk Petrol Vakfını ve rahat bir

ccedilalışma ortamı sunan İSAM Kuumltuumlphanesinin tuumlm ccedilalışanlarını minnetle anıyorum

Son olarak uumlzerimden hayır duacirclarını eksik etmeyen annem Havva ve babam

Mehmet CANTUumlRKrsquoe her zaman desteğini hissettiğim acircileme teşekkuumlr ediyorum

Nurdan VARDAN

İstanbul 2012

viii

İCcedilİNDEKİLER

OumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii

ABSTRACThelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiv

OumlNSOumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipvi

İCcedilİNDEKİLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipviii

KISALTMALARhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxviii

GİRİŞhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip1

BİRİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ MANASI ve TUumlRK

TARİHİNDE AYNI ANLAMDA KULLANILAN KELİMELER 30

I ELCcedilİ KELİMESİNİN ANLAMI 30

II ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ 33

III ELCcedilİ KELİMESİNİN TERMİNOLOJİDE VE TARİHTE EŞ

ANLAMLILARI 46

IV ELCcedilİ VE ELCcedilİLİKLE İLGİLİ TERİMLER 53

V ATASOumlZLERİ VE DEYİMLERDE ldquoELrdquo VE ldquoELCcedilİrdquo 56

VI ELCcedilİLİK MUumlESSESESİNİN TARİHİ GELİŞİMİ 57

ix

İKİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRKLERrsquoİN DİĞER MİLLETLERE GOumlNDERDİKLERİ

ELCcedilİLER

I TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ 60

A TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINDAN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 60

1 HUNLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 60

a) Hunlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 60

b) Hunlarrsquodan Bizanslılarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 68

c) Hunlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 71

d) Hunlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 72

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

73

a) Goumlktuumlrklerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 73

b) Goumlktuumlrklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 85

c) Goumlktuumlrklerrsquoden Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

89

d) Goumlktuumlrklerrsquoden Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 90

e) Goumlktuumlrklerrsquoden Moğollarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

90

x

3 UYGURLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 91

a) Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 91

4 KIRGIZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 94

a) Kırgızlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 94

5 TUumlRGİŞLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 95

a) Tuumlrgişlerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 95

b) Tuumlrgişlerrsquoden Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 97

6 OĞUZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 98

a) Oğuzlarrsquodan Tabgaccedillarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 98

7 SELCcedilUKLULARrsquoDAN GOumlNDERİLEN

ELCcedilİLER 99

a) Selccediluklularrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 99

B DOĞU VE ORTA AVRUPA COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK

KAVİM VE DEVLETLERİNDEN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 102

1 AVARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 102

a) Avarlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 102

b) Avarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 102

c) Avarlarrsquodan Franklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 106

xi

2 HAZARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 107

a) Hazarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 107

b) Hazarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 109

c) Hazarlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 111

d) Hazarlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 111

3 BULGARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

112

a) Bulgarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

112

b) Bulgarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 113

c) Bulgarlarrsquodan Ruslarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 114

4 PECcedilENEKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

115

a) Peccedileneklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 115

II TUumlRKLER İLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ OLAN

MİLLETLERDEN GELEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ 116

A DİĞER MİLLETLERDEN TUumlRKİSTAN

COĞRAFYASINA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 116

1 HUNLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 116

a) Ccedilinrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 116

xii

b) Moğollarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 122

c) Bizansrsquotan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 122

d) Sacircsacircnicirclerrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 126

e) Albanlarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 127

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 128

a) Ccedilinrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 128

b) Bizansrsquotan Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 138

c) Sacircsacircnicirclerrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

143

3 UYGURLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 144

a) Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 144

b) Abbasicirclerrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 153

4 TUumlRGİŞLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 154

a) Ccedilinrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 154

b) Emevicirclerrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 156

5 OĞUZLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 157

a) Abbasicirclerrsquoden Oğuzlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 157

6 GAZNELİLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 158

a) Abbasicirclerrsquoden Gaznelilerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 158

7 SELCcedilUKLULARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

159

xiii

a) Bizansrsquotan Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 159

b) Abbasicirclerrsquoden Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

162

B DİĞER MİLLETLERDEN DOĞU VE ORTA AVRUPA

COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK KAVİM VE

DEVLETLERİNE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 162

1 AVARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 162

a) Bizansrsquotan Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 162

2 HAZARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 166

a) Bizansrsquotan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 166

b) Abbasicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 169

c) Sacircsacircnicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 171

d) Albanlarrsquodan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 171

3 KUMANKIPCcedilAKLARrsquoA GOumlNDERİLEN

ELCcedilİLER 173

a) Bizansrsquotan Kumanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 173

4 BULGARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 173

a) Abbasicirclerrsquoden Bulgarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer 173

5 PECcedilENEKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER 174

a) Bizansrsquotan Peccedileneklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer 174

xiv

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİ ARASINDAKİ ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

ITUumlRK DEVLETLERİNİN TUumlRK KABİLELERİ İLE

OLAN ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ 178

A Hun-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri 178

B Hunlarrsquoın Kendilerine Tacircbi Devletlerle Elccedililik

Muumlnacircsebetleri 178

C Goumlktuumlrk-Avar Elccedililik Muumlnacircsebetleri 179

D Goumlktuumlrk ndashUrsul Vadisi Yerlileri Elccedililik Muumlnacircsebetleri 179

E Goumlktuumlrk ndashTuumlrgiş Elccedililik Muumlnacircsebetleri 179

F Goumlktuumlrk ndashKırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri 180

G Uygur-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri 180

H Uygur-Yağma Elccedililik Muumlnacircsebetleri 180

I Sacoğulları- Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri 181

J Gazneli-Oğuz Elccedililik Muumlnacircsebetleri 182

K Selccediluklu-Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri 182

L Avar-Kutrigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri 183

M Bulgar-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri 183

N Başkurt-Abbasicirc Elccedililik Muumlnacircsebetleri 183

II YABANCI DEVLETLERİN TUumlRK KABİLELERİ İLE

OLAN ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ 184

A Ccedilin-Hoten Prensliği Elccedililik Muumlnacircsebetleri 184

xv

B Ccedilin-Sirtarduş Elccedililik Muumlnacircsebetleri 184

C Ccedilin-Yuumleh-chi Elccedililik Muumlnacircsebetleri 186

D Ccedilin Wu-sun Elccedililik Muumlnacircsebetleri 186

E Ccedilin-Fergana Elccedililik Muumlnacircsebetleri 188

F Ccedilin-Uygur Karluk Basmıl Boyları Elccedililik Muumlnacircsebetleri

189

G Ccedilin-Accedile Devleti Elccedililik Muumlnasebetleri 189

H Bizans-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri 190

I Bizans-Saragur Ugor Ve Onogur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

191

J Bizans-Utigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri 192

K Abbasicirc-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri 195

L Abbasicirc-Ccediloumll Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri 195

M Abbasicirc-Buhara Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri 196

N Tibet-Uygur Elccedililik Muumlnacircsebetleri 196

O Abbasicirc-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri 196

P Rus-KumanKıpccedilak Elccedililik Muumlnacircsebetleri 197

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN VASIF VAZİFE ve

YETKİLERİ

ITUumlRK ELCcedilİLERİNİN OumlZELLİKLERİ 199

A Fiziksel Oumlzellikleri 199

B Karakterleri 200

C Eğitim Durumları 203

xvi

D Meziyetleri 204

E Unvanları 205

II ELCcedilİLERİN VAZİFELERİ 219

III ELCcedilİLERİN YETKİLERİ VE SINIRLARI 222

BEŞİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİLERİN SOSYAL HUKUKIcirc VE EKONOMİK

HAKLARI

I HUKUKIcirc DURUMLARI 224

A Elccedililerin Hukuku (Dokunulmazlığı) 224

B Elccedililerin Guumlvenliği 234

C Protokol Kuralları ve Elccedililerin Protokoldeki Yerleri 239

D Elccedililerin Maiyetleri 242

b) Tercuumlman 242

c) Ulak 242

d) Kapıcı 243

e) Kacirctip 243

f) Kılavuz 245

g) Vezir 246

h) Kanar 250

II EKONOMİK DURUMLARI 252

A Elccedililerin Gelirleri 252

xvii

B Elccedililerin Giderleri 252

III SOSYAL DURUMLARI 255

A Elccedililerin Karşılanma Merasimleri ve Tuumlrklerrsquoin Yabancı

Elccedililere Muameleleri 255

B Yabancı Elccedililerle Gelen Hediyeler 264

C Yabancı Elccedililere Verilen Hediyeler 269

ALTINCI BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN GOumlNDERİLİŞ SEBEPLERİ VE

GUumlZERGAcircHLARI 280

I ELCcedilİLERİN GİDİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ 281

a) Tuumlrk Cihan Hacirckimiyeti Anlayışı 281

b) Cuumllucircs Bildirme 282

c) Barış ve Askeri Yardım Teklifi 283

d) Davetlere İştirak Etme 283

e) Ticaricirc İlişkiler 284

f) Vergi Talebi ya da Yıllık Vergilerin Toplanması

285

g) Taziye Dilekleri 285

h) Hediye Sunma 286

ı Evlilik 286

II KULLANDIKLARI GUumlZERGAcircHLAR 287

a) Tuumlrkistanrsquodaki İpek Yolları 287

xviii

b) Karadenizrsquoin Kuzeyi ve Doğu Avruparsquodaki İpek

Yolları 298

III KONAKLAMA YERLERİ 302

YEDİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRK YURDLARINA GELEN YABANCI ELCcedilİLERLE

TEMASLAR

I ELCcedilİLERİN GELİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ 305

a) Savaş ve Barış Amaccedillı 305

b) Cenaze Toumlrenlerine İştirak ve Taziye Bildirme305

c) Asil Soydan Elccedili Goumlnderilmesi İsteği 308

d) Uumllkenin Tanındığını Belirtmek Uumlzere Goumlnderilmesi 308

e) Suikast 308

f) Ticaricirc 309

g) Kontrol Amaccedillı 309

SONUCcedil 311

KAYNAKCcedilA 313

EKLER 352

I RESİM 1ELCcedilİLİK HEYETİNİ TASVİR EDEN BİR DUVAR

RESMİ 352

II HARİTA 1 I Ouml 4yy ile IS2yy Arasında Hiongnu (Hun)

İmparatorluğu 353

III HARİTA 2 6-9yy Arası Batı ve Doğu Tuumlrkleri (Koumlk Tuumlrkler)

354

xix

KISALTMALAR

Ae Aynı Eser

Age Adı geccedilen eser

Agm Adı geccedilen makale

Ay Yazara Ait Son Zikredilen Yer

Bkzbkz Bakınız

Bs Baskı

C Cilt

CTS Chiou Trsquoang Shu (Eski Trsquoang Hanedan Yıllığı)

Ccedilevccedilev Ccedileviren

DGBİT Doğuştan Guumlnuumlmuumlze Buumlyuumlk İslacircm Tarihi

DLT Divanuuml Lucircgat-it-Tuumlrk

Dnş Danışman

Dpdip Dipnot

DTCF Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi

Dz Dizi

Ed Edit

Ed Fak Edebiyat Fakuumlltesi

Ens Enstituumlsuuml

HTS Hsin Trsquoang Shu (Yeni Trsquoang Hanedanı Yıllığı)

İA İslam Ansiklopedisi

İUuml İstanbul Uumlniversitesi

Karş Karşılaştırınız

xx

KB Kutadgu Bilig

Kocav Kuumlltuumlr Ocağı Vakfı

MTAD Modern Tuumlrkluumlk Araştırmaları Dergisi

Mtb Matbaası

Nşr NeşredenNeşri

Nu Numara

P page sayfa

Pub Publisher Yayınlayan

S Sayı

s Sayfa

Sos Bil Sosyal Bilimler

SUumlTAD Selccediluk Uumlniversitesi Tuumlrkluumlk Araştırmaları Dergisi

TAD Tarih Araştırmaları Dergisi

TCTC Tsu-chih-trsquoung-chien (Ccedilin tarihinin muumlhim bir kronoloji kaynağıdır)

TDTD Tuumlrk Duumlnyası Tarih Dergisi

TED Tarih Enstituumlsuuml Dergisi

Trc Tercuumlme

TDAV Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı

TDK Tuumlrk Dil Kurumu

TFYK Tsrsquoe-fu-yuumlan-kuei (Başka kaynaklarda parccedila parccedila bulunan imparator

mektuplarının tamamını iccedilermektedir)

TİD Tarih İncelemeleri Dergisi

TDV Tuumlrkiye Diyanet Vakfı

TKİD Tuumlrk Kuumlltuumlruuml İncelemeleri Dergisi

TKAE Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araştırma Enstituumlsuuml

TTK Tuumlrk Tarih Kurumu

xxi

Ty Basım Tarihi yok

Uumlni UumlniversiteUumlniversitesi

Vd Ve devamı

Vol Volume (Cilt)

W place Basım Yeri Yok

W date Tarih Yok

Y Yıl

Yay YayınıYayınları

YLS Yuumlksek Lisans

Yy Yayım Yeri Yok

1

GİRİŞ

Gerek elccedili gerekse elccedililik goumlrevi insan topluluklarının ilk siyasicirc ilişkilerinin

başlangıcıyla akrandırlar Yeryuumlzuumlnuumln en eski kavimlerinin bu goumlrevlilere hangi isim

ve unvanı verdiklerini tam olarak bilmesek de bu goumlrevi uumlstlenen birilerinin o

ccedilağlarda1 da var olduğu itiraz kabul etmez bir gerccedilektir Arkeolojik veriler de bunu

destekler mahiyettedirler Ancak işin bu kısmı ccedilalışmamızın sınırları dışında

kaldığından biz Tuumlrk tarihinin en kadim devletlerinden başlayarak bu devletlerin

diğer milletlerle kurdukları siyasicirc muumlnacircsebetlerin yuumlruumltuumlcuumlleri konumunda bulunan

elccedililerinin kuumlltuumlrel hayattaki rollerini goumlrevlerini kısacası eldeki kaynakların ışığı

altında tuumlm youmlnlerini incelemeye ccedilalışacağız Ancak takdir edilir ki ccedilalıştığımız saha

İslacircm Oumlncesi Tuumlrk tarihi olması sebebi ile geccedil doumlnem Selccediluklu ve bilhassa Osmanlı

Devleti ccedilalışmamızın sınırları dışında kalmış ve değerlendirmeye tacircbi tutulmamıştır

Bununla birlikte eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln bir devamı olması hasebiyle Selccediluklu

Devletirsquonin kuruluş aşamasındaki elccedililik muumlnacircsebetleri ve elccedililikle goumlrevlendirilen

kişilerin devlet teşkilacirctındaki konumları ve unvanları da ele alınarak

değerlendirilmesi uygun goumlruumllmuumlştuumlr

Tuumlrkistan coğrafyası ile kuzeyde Sibirya doğuda Kadırgan (Buumlyuumlk Kingan)

Dağları guumlneyde Himalaya ve Hindukuş Sıradağları batıda da Hazar Denizi ve

Yayık (Ural) Nehri ile ccedilevrili buumlyuumlk bir alan kastedilmektedir V yuumlzyılın Arap

Pers Ccedilin Yunan kaynakları Tuumlrk ve İran kavimlerinin sınırını Ceyhun Nehrirsquonin

teşkil ettiğinde ve bu boumllgenin doğusunun buguumlnkuuml macircnacircda Tuumlrkistan olduğunda

hemfikirdirler2 Tuumlrklerrsquoin ilk ana yurdunun Tuumlrkistan sahasında bulunduğu ve

duumlnyanın doumlrt bir tarafına buradan yayılmış oldukları kanaati yaygındır Tuumlrklerrsquoin

ilk ana yurdu olarak Altay ve Sayan (Koumlgmen) Dağları ccedilevresi ile bu dağların

1 Detaylı bilgi iccedilin bkz Turgut Yiğit ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo TAD

Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml XVIII S29 Ankara 1997 s244 HG Guumlterbock ldquoThe Deeds of

Suppiluliuma as Told by His Son Mursili IIrdquo JCS 102 1956 s94-98 2 Oumlzkan İzgi ldquoOrta Asyarsquonın Tuumlrkleşmesirdquo TED Prof Tayyib Goumlkbilgin Hatıra Sayısı S12

İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1982 s637 Osman Turan Tuumlrk Cihan Hakimiyeti

Mefkuresi Tarihi 17 bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s41

2

guumlneybatı boumllgelerinde (Minusinsk3-Tuva-Abakan bozkırları

4) kabul edilmektedir

Buradan yayılma goumlsteren Tuumlrklerrsquoin ikinci anayurdu ise Cungarya ile Hazar Denizi

arasındaki bozkırlar olmuştur5 İkinci anayurttan etrafa dağılışları ise iki youmlnden -ya

buradan İran Havzasırsquona doğru ya da İdil-Yayık yoluyla- gerccedilekleşmiştir İran

Havzasırsquonda daha guumlccedilluuml kavimlerin olması nedeniyle daha ziyade İdil-Yayık yolu

tercih edilmiştir6

Doğu ile Batı arasındaki yolların merkezi noktasını oluşturan Tuumlrkistan

tarihin her doumlneminde oumlnemini korumuş bu yuumlzden Tuumlrk ve diğer pek ccedilok kavmin

muumlcadelesine sahne olmuştur Ccedileşitli sebeplerle gerccedilekleşen goumlccedillerin sık yaşanması

nedeniyle milattan oumlnceki devirlerde Tuumlrklerrsquoin Tuumlrkistanrsquoın hangi boumllgesinde

yaşadıklarını ancak kabaca soumlylemek muumlmkuumln olmaktadır Bu boumllgenin Seyhun

Nehrirsquonin orta kısımları yani buguumlnkuuml Kazakistan boumllgesi olduğu soumlylenebilir Miladi

devirlere yaklaştıkccedila arkeolojik verilerin desteği ile daha net bilgilere ulaşılmaktadır

Harezm boumllgesindeki kazı ccedilalışmalarında bulunan SPTolstovrsquoa goumlre Tuumlrklerrsquoin

Tuumlrkistanrsquoa gelişleri MOuml2500 civarında (Afanasyevo kuumlltuumlruuml) olmalıdır7

Tuumlrkluumlğuumln kuumlltuumlrel vasıfları aynı havalide daha sonraki Andronovo (MOuml1700-

1200) kuumlltuumlruumlnde belirginleşmiştir8

MOuml II yuumlzyılda Hunlarrsquoın baskısıyla Ccedilinrsquoin kuzey boumllgelerinden batıya

doğru goumlccedilen Yuumleccedililer Tanrı Dağlarırsquonın batısındaki Sakalarrsquoı guumlneybatı

istikacircmetinde hareket ettirmişlerdir Hunlar da Gobi Ccediloumlluumlrsquonuumln iki tarafına yayılmaya

başlamışlardır Diğer taraftan ipek yolunun geccediltiği Tarım Havzası Ccedilinlilerrsquoin eline

geccedilmiştir Bir Moğol kavmi olan Hsien-pirsquolerrsquoin baskısıyla guumlneye doğru yer

3 Asyarsquoda Baykal Goumlluumlrsquonuumln kuzeybatısı Bkz İbrahim Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm Sentezi İstanbul

Oumltuumlken Yay 2008 s13 4 İbrahim Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc Kuumlltuumlruuml 25 bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2005 s49 ve 52

5 Lajos Ligeti ldquoBilinmeyen İccedil-Asyardquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s1030-1031 Salim Koca ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve Yayılmalarırdquo

Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002

s992 6 Ligeti agm s1031

7 Sergay Pavlovich Tolstov Scytians of the Aral Sea and Khorezm Moskova Oriental Literature

Pub House 1960 p56 İzgi agm s633-634 8 Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s14

3

değiştiren Hunlarrsquoın Ordos ve Alaşan boumllgelerine yerleşmelerinden sonra Ccedilinlilerrsquole

siyasicirc ve ticaricirc temasları başlamıştır9

Tuumlrklerrsquoin ataları Altay ve Tanrı Dağları ccedilevresinde Hazar-Ural-Altay

uumlccedilgeninde anayurtlarını kurmuşlardır Tuumlrk ilinin merkezi Metersquonin yirmi doumlrt Hun

boyunu tek bir ccedilatı altında birleştirerek devlet kurduğu MOuml 209 yılından

Uygurlarrsquoın Kırgız baskısına maruz kaldığı MS 840 10

yılına kadar -şimdiki

Moğolistan sınırlarında bulunan- Oumltuumlken olmuştur Daha sonra asırlarla ifade

edilebilecek uzun bir zaman suumlrecinde ya değişen iklim ve coğrafya koşulları ya

nuumlfus ve buna bağlı iktisadicirc gerekccedileler ya da daha guumlccedilluuml bir topluluğun baskı ve

saldırıları gibi siyasicirc nedenlerle guumlneye ve batıya doğru yayılmalar yer

değiştirmelerin yaşanmasına sebep olmuştur Kuraklığın ardından yaşanan Hun

goumlccedilleri meraların yetersizliğinden kaynaklı Oğuz goumlccedilleri ya da yukarıda da bahsi

geccedilen Kırgız baskısının getirdiği Uygur goumlccedilleri gibi goumlccediller bu yer değiştirmelerin en

guumlzel oumlrneklerindendirler

Selccediluklular zamanında daha da batıya gidilerek Nişabur başkent seccedililmiştir

Anadolu Selccedilukluları Konyayı Osmanlılar Edirne ve İstanbulu başkent

yapmışlardır Goumlruumllduumlğuuml gibi Tuumlrklerrsquoin ana kolu binlerce kilometre yol kat ederek

geniş bir alana hacirckimiyet kurmayı başarmıştır Ccedilok geniş olması hasebiyle de

Hunlarrsquodan başlayarak Buumlyuumlk Selccediluklularrsquoın başlangıcına kadar olan Tuumlrk tarihini

tez konumuzun iccediline almış diğerlerini kısmet olursa bundan sonraki ccedilalışmamızda

ele almak uumlzere ayırmış bulunmaktayız

Tuumlrkler anayurtları dışında Ccedilin Hindistan İran Orta Doğu Doğu ve Orta

Avruparsquoda da yuumlzyıllar suumlren hacirckimiyetler kurmuşlardır Bunlardan da yine X

yuumlzyıla kadar olanlar konu alanımıza dahil edilmişlerdir

Ccedilalışmamızın esasını oluşturan X asra kadarki bu Tuumlrk devletlerinin

tarihlerini kısaca vermeye ccedilalışalım

9 İzgi agm s634-636

10 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s134

4

Arkeolojik buluntulara bakarak MOuml ikinci bin yılda varlıklarından haber

verilen Hunlarrsquoın MOuml 1200 yılında devlet kurdukları fikrini Y Deguignesrsquoin -

Sih-ma Chrsquoienrsquoin Shih-chirdquo (Tarih Notları) eserine dayanarak verdiği H Cordierrsquoin

de bu goumlruumlşuuml desteklediği bilinmektedir11

LN Gumileumlv verdiği bu bilgiyi SV

Kiselevrsquoden aktardıklarıyla guumlccedillendirmiştir

ldquohellipbu sıralarda [MOuml 1200rsquolerde] guumlneyli goumlccedilebelerin Gobi uumlzerinden ilk

yuumlruumlyuumlşleri tamamlanmış olduğundan ccediloumll artık kullanılabilir bir guumlzergacirch [guumlzergacirch] haline

gelmiş ve Hunlar ccediloumlluumln iki tarafını da yurt edinmişlerdirrdquo12

ldquo hellipkayalar uumlzerine ccedilizilen

resimlerde Hunların atalarının uumlzerinde ldquokum denizirdquo ni geccediltikleri ldquogemirdquo ye benzer bir

suret tasvir edilmiştir Aslında bu beygirler tarafından ccedilekilen tekerlekli kapalı bir araba

resmidir Beygir suretinin ccedilizilmesi boumlyle bir arabanın binek atları iccedilin oldukccedila ağır

olduğunu goumlsterirrdquo13

Ccedilin kaynaklarında Hiungnu adıyla zikredilen ve Ccedilinrsquoin kuzeybatısında

yaşayan Hunlarrsquoın ataları kabul edilen topluluklar asırlardır bazen toplanıp

buumlyuumlyerek bazen parccedilalanıp dağılarak Oumltuumlkenrsquo de yaşamakta iken Mete oumlnderliğinde

MOuml 209 yılında bir bayrak altında toplanmışlar boumlylece ileride Korersquoden Aral

Goumlluumlrsquone daha sonra Kırımrsquoa kadar uzanacak olan bir devletin temelini atmışlardır

Hunlar altın ccedilağlarını MOuml 209-174 yılları arasında Mete Han zamanında

yaşamışlar ve Tuumlrk devleti en geniş sınırlarına yine bu doumlnemde ulaşmıştır

Tuumlrklerrsquole beraber yabancı kavimler de (Moğollar Tibetliler Tunguzlar

Ccedilinliler14

) Tuumlrk hacirckimiyetine alındığından Hun Devleti bir kabileler konfederasyonu

şeklinde teşkilacirctlanmıştır Bu durum bazı araştırmacıları yanıltmış Hunlarrsquoı Moğol

zannetmelerine sebep olmuştur

11

Lev Nikolayeviccedil Gumileumlv Hunlar ccedilev D Ahsen Batur 4 bs İstanbul Selenge Yay 2005 s

46 BkzY Deguines Histoire des Huns des Turcs des Mongols et des autres Tartares

occidentaux avant et depuis J C Jusqursquoa present Vol I P 1758 s216 H Cordier Histoire

geacuteneacuterale de la Chine Vol I P 1920 s205 12

Gumileumlv age s46 SV Kiselev Drevnyaya istoriya yuzhnoi Siberi Moskva 1951 s147 13

Gumileumlv ae s47 Kiselev ae s161

5

Mete Hanrsquoın Doğu akını Moğollar uumlzerine olmuş ve neticesinde Tuumlrk

Devletirsquonin sınırları Buumlyuumlk Okyanusrsquoa ulaşmıştır Hun yuumlkselişi Mete Hanrsquodan sonra

da devam etmiştir Metersquonin oğlu Ki-ok ya da Lao-shang (MOuml 177-160) Ccedilinlilerrsquole

iktisadi ilişkileri dostane bir biccedilimde suumlrduumlrebilmek iccedilin Ccedilinli bir prensesle

evlenmiştir Ancak bu yolla Hunlar arasına kolayca sızan Ccedilin diplomasisinin koumltuuml

niyetli propagandaları Lao-shangrsquoın oğlu Chuumln-chrsquoen (Kuumln-ccedilin) doumlneminde

meyvelerini vermeye başlamıştır İpek Yolursquonu hacirckimiyetine almak isteyen

İmparator Wu-ti bu uumlnluuml guumlzergacirchtaki devletleri tanıyıp Hunlarrsquoa karşı kendisine

taraftar bulabilmek amacıyla elccedilisi Chang Chrsquoienrsquoi ldquoBatı Boumllgesirdquo devletlerine

goumlndermiştir Elccedili amacına ulaşamamış fakat tuttuğu raporlar Ccedilinrsquoin duumlnyaya bakış

accedilısını değiştirmiştir Bu arada Hun prenslerinin (Ccedili-ccedili ve Ho-han-yehrsquoin)

birbirleriyle olan anlaşmazlıkları neticesinde Hun Devleti ikiye ayrılmış (MOuml55)

Ho-han-yeh Ccedilinrsquoe tacircbi olmuştur Siyenpilerrsquoin baskısı sonucu oumlnce Kuzey Hunları

daha sonra da (MS 216) Guumlney Hunları yıkılmışlardır

Tuumlrkistanrsquoın en eski halklarından biri olan Kırgızlarrsquoın varlıkları Han

zamanına (MOuml 206-MS 220) tarihlendirilmektedir15 Kırgızlar Ccedilin kaynaklarına

goumlre Hunlar tarafından MOuml 201rsquode hacirckimiyet altına alınmışlardır16

Kaynaklarda

Tuumlrk asıllı goumlsterilmemekle beraber V ndashVI asırlarda Tuumlrkleşmiş kavimlerden

sayılmaktadırlar17

Hunlarrsquoın zayıflaması neticesinde Buumlyuumlk Tuumlrk Hakanlığı tahtını Ccedilinlilerrsquoin

Siyenpi diye zikrettikleri Tuumlrk asıllı TabgaccedillarTobalar (To-prsquoalar To-ballar) ele

geccedilirmişlerdir Tabgaccedillar Ccedilinrsquoin kuzey ve batı kesiminde huumlkuumlmranlık suumlrmuumlşlerdir

Hunlarrsquoa bağlı bir boy olarak yaşıyorlarken Ccedilinliler ile yapılan muumlcadelelerde ve iccedil

karışıklıklarda adlarını duyurmuşlar ve gittikccedile kuvvetlenerek kendi hacirckimiyetlerini

kurmuşlardır Zamanla Moğol ve Ccedilinlilerrsquoin etkisi altında kalmışlar ve daha sonra

tamamen Ccedilinlileşerek Ccedilinrsquodeki Wei suumllalesinin oluşumuna katkıda bulunmuşlardır

14

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s61 15

Wolfram Eberhard Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ 2 bs Ankara TTK 1996 s

67 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s139 16

VVBartold Orta Asya ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2010 s184-185

6

534 yılında Doğu ve Batı (Kuzey) Weirsquoleri olmak uumlzere ikiye boumlluumlnmuumlşler ve VI

asrın ortasında tamamen asimile olmuşlardır18 550 yılında Doğu Wei yerine Kuzey

Chrsquoi 557 yılında Batı Wei yerine de Chou Hanedanlıkları kurulmuşlardır19

Hunlarrsquoın buumlyuumlk boumlluumlmuuml uumllkeyi terk edip Ccedilinrsquoe Hindistanrsquoa ve Avruparsquoya

giderek oralarda yeni devletler kurmuşlardır Hunlarrsquoın guumlneye inenleri Batı

kaynaklarında Heftalit20

Hint kaynaklarında Turuşka Arap kaynaklarında Haytal21

olarak geccedilen AkhunlarrsquoıEftalitlerrsquoi meydana getirmişlerdir Altay Dağlarırsquondan

Doğu Tuumlrkistanrsquoa yerleşen Eftalitler Karaşarrsquoın kuzeydoğusundan Isık-goumll Havzası

Ccedilu ve Talas bozkırlarından Aralrsquoa kadar Sir-derya Boumllgesi uumlzerinden Balkaşrsquoa kadar

İli Havzası boyunca hacirckimiyet kurmuşlardır22

V-VI yuumlzyıllar arasında Aşağı

Tuumlrkistan ve Doğu Tuumlrkistana hacirckim olmuşlardır Tabgaccedil Devletirsquonin ccedilağdaşı bir

Tuumlrk devleti olan Akhunlar hacirckimiyetleri sırasında Asyarsquoda buumlyuumlk bir guumlccedil

olmuşlardır23

Ancak Anucircşirvan ile İstemi Kağanrsquoın ortaklaşa hareketleri

neticesinde 557 yılında Goumlktuumlrklerrsquole İranlılar arasında paylaşılmışlardır24

436 sene ayakta kalmayı başaran Hunlarrsquoın batı kolu da Avruparsquoda Attilarsquonın

huumlkuumlmdarlığında bir devlet kurmuştur

Tabgaccedillarrsquodan sonra Tuumlrk ilinin idacircresi Avarlarrsquoın (394-552) eline geccedilmiştir

Bu doumlnemde de Tuumlrk Hakanlığı Hunlar doumlnemindeki ihtişamına ulaşamamıştır

Avarlar zamanında youmlnetime biraz daha Moğol unsuru karışınca bunu hoş goumlrmeyen

17

VV Barthold Orta-Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Dersler haz Kacirczım Yaşar Kopraman İsmail

Aka Ankara TTK 2006 s26 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s139 18

Kafesoğlu ae s30 19

Ahmet Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler II Ankara TTK 1999 s6 20

Bizans tarihccedililerince Hephtalites ya da Ak-Hun Pers tarihccedilisi Mirhondrsquoda Hayacircthelit Ccedilin

tarihccedililerinde Ye-tai Ye-ta olarak da adlandırılmışlardır Bkz Reneacute Grousset Bozkır

İmparatorluğu ccedilev M Reşat Uzmen 5bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2006 s96 21

Minorskyrsquoe goumlre kelimenin ldquoHabtalrdquo okunması daha doğrudur BkzBartold Orta-Asya Tuumlrk s23

dp9 22İzgi agm s636 Grousset age s96

23 Ramazan Oumlzey ldquoTarihte Tuumlrk Devletleri ve Hacirckimiyet Alanlarırdquo Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s350 24

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s89

7

Goumlktuumlrkler Avarlarrsquoı devletin başından indirmişlerdir İdacircreyi kaybeden Avarlarrsquoın

oumlnemli bir kısmı Doğu Avruparsquoya gitmiştir25

Bundan sonra Hunlarrsquoın gerccedilek vacircrisi Goumlktuumlrkler (552 - 745) olmuşlardır A

Taşağıl Goumlktuumlrklerrsquoin tarihte varlıklarından ilk soumlz ettirmelerini 542 yılı olarak

vermiştir26

Bu tarihe kadar kış aylarında Ccedilinrsquoin Sui Eyaletirsquone baskında bulunan

Goumlktuumlrkler 545 yılından itibaren Ccedilinlilerrsquole elccedililik teatilerinde bulunmuşlardır Toumlles

boylarını kendi idaresine katarak guumlccedillenen Bumın Kağan Juan-juanlarrsquola sıhriyet

yoluyla akrabalık kurmak isteyince Goumlktuumlrkler tarihte meşhur ldquodemirci koumllelerrdquo

aşağılamasıyla karşı karşıya kalmışlardır Bu durum Batı Weirsquoleri Juan-juanlarrsquola

ittifak halindeki Doğu Weirsquolerrsquoe karşı Goumlktuumlrklerrsquoe yakınlaştırmıştır Juan-juanlarrsquoı

bozguna uğratan Bumın 552rsquode milletini bağımsızlığa tam olarak kavuşturmuştur

Uumllkenin batı kanadını kardeşi İstemi Yabgursquoya vermiştir 27

Goumlktuumlrkler ele geccedilirdikleri Tuumlrk ilinin sınırlarını batıda Aralrsquoı aşarak

Hazarrsquoa Kafkasyarsquoya ve Kırımrsquoa kadar genişletmişler İrtiş Ccedilu Talas boumllgelerine

hacirckim olmuşlardır Uumllkenin doğu kanadındaki Buumlyuumlk Kağan Bumın ve onun oğulları

devletin sınırlarını genişletirlerken İstemi Yabgu da Altay Dağlarırsquondan Hazarrsquoa

kadar dağınık halde yaşayan Toumlles ve On Ogur boylarını itaati altına almıştır

Ardından Soğdlarrsquola meskucircn olan Batı Tuumlrkistan şehirlerinin ccediloğunu ele geccedilirmek

suretiyle Ccedilinrsquoden Akdenizrsquoe ulaşan İpek Yolursquonun hacirckimiyetinin Goumlktuumlrk

Devletirsquonin eline geccedilmesini sağlayan ilk adımı atmıştır Boumlylece ipek yolu ticaretini

ellerinde tutan Akhunlarrsquola komşu olmuşlardır Bumınrsquoın oğullarından Mukan Kağan

(553-572) komutasındaki kuvvetler ile İstemi Kağanrsquoın daha oumlnce kızı Facirckim ile

evlendirerek dostluk tesis ettiği Sacircsacircnicircler aynı anda hareket ederek (557) Akhun

Devletirsquone son vermişlerdir Semerkant Buhara ve Keş gibi Batı Tuumlrkistan

şehirlerini de Goumlktuumlrk topraklarına katılmışlardır 28

25

Oumlzey agm s350 26

Ahmet Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I 2 bs Ankara TTK 2003 s15 27

Ae s 14-31 28

Ae s31-32

8

Bundan sonra Goumlktuumlrklerrsquoin hem Bizans hem de Sacircsacircnicirclerrsquole diplomatik

temasları başlamıştır I Goumlktuumlrk Devleti 560 yılında Kırgızlarrsquoı kendisine bağlı

kılmışsa da II Goumlktuumlrk Devletirsquonin kuruluşuna kadar Kırgızlar muumlstakil bir kimlik

kazanabilmişlerdir I Goumlktuumlrk Devleti taht muumlcadeleleri ve Ccedilin entrikaları yuumlzuumlnden

582 yılında ikiye ayrılmıştır İşbara Kağan(582-587) liderliğindeki Doğu

Goumlktuumlrkleri 585 yılında Ccedilinrsquodeki Sui Hanedanlığırsquonın uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kabul etmek

zorunda kalmışlardır29 Batı Goumlktuumlrkleri ise İstemirsquonin oğlu Tardu (576-603) ve

onun halefleri ile hacirckimiyetlerini devam ettirmişlerdir 588-589 yıllarında Batı

Goumlktuumlrkleri Sacircsacircnicirclerden Baktriya ve Toharistanrsquoı almışlardır30

630-681 yılları arasında her iki devleti de Ccedilinrsquoin hacirckimiyetine girerek fetret

devri yaşayan Goumlktuumlrkler 682rsquode Kutlug Kağan liderliğinde II Goumlktuumlrk Devletirsquoni

kurmuşlardır Kutlug (İlteriş)rsquoun en yakın yardımcısı Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin Ccedilin

hacirckimiyetine girdiği zaman Ccedilinrsquode kalan bir Tuumlrk ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya

gelen uumlnluuml vezir Tonyukuk olmuştur Kutlug Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra tahta geccedilen

Kapgan Kağan (692-716) doumlneminde ve sonrasında boy isyanları31

(Tuumlrgiş Karluk

Dokuz Oğuz) ve yoğun olarak Goumlktuumlrk-Ccedilin diplomasisi yaşanmıştır Bayırkularrsquoın

saldırısı sonucu hayatını kaybeden Kapgan Kağanrsquoın yerini İnel almış fakat

isyanların devam ettiği doumlnemde başarılı olamaması uumlzerine kardeşi Koumll Tiginrsquoin

desteği ile Bilge Kağan tahta ccedilıkmıştır Bilge Kağan uumllkede huzuru temin etmişse de

731rsquode kardeşi Koumll Tiginrsquoin 734rsquote de kendisinin oumlluumlmuuml ile Goumlktuumlrkler guumlccedil

kaybetmişlerdir Sonunda Uygur Karluk Basmıl muumlttefiklerinin aralarının accedilılması

Uygurlarrsquoın tarihine youmln vermiştir

Goumlktuumlrklerrsquoden sonra Buumlyuumlk Tuumlrk İli Uygurlarrsquoın eline geccedilmiştir Uygurlar

bir devlet olarak ortaya ccedilıktıkları 744 senesinden oumlnce Orhun ve Selenga Nehirleri

kıyılarından Aral Goumlluumlrsquonuumln ccedilevresine uzanan sahada yaşamış ve Kao-chrsquoe (yuumlksek

arabalılar) Yuumlan-ho Wu-hu Wei-ho Wei-hu Hui-hu Hui-ho (şahin suumlratiyle

dolaşan ve huumlcum eden) gibi isimlerle anılmışlardır Oumlnce Hunlarrsquoın daha sonra da

29

Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler II s8 30

İzgi agm 1982 s637-638 Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I s87 31

Ahmet Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler III Ankara TTK 2004 s32-35

9

Avarlarrsquoın hacirckimiyeti altına giren Uygurlarrsquoın bir kısmı 487 yılında İrtiş Nehri

havzasına yerleşmiştir Fakat bir suumlre sonra tekrar Avar hacirckimiyetine girmişlerdir

Goumlktuumlrkler doumlneminde ise Selenga ve Orhun boylarında Toumlles ismiyle zikredilen

Goumlktuumlrklerrsquoin hacirckimiyeti altındaki kabileler topluluğu iccedilinde Uygurlar da

bulunmuşlardır Uygur oymağı zamanla guumlccedillenip Goumlktuumlrklerrsquoi yenerek Uygur

Devletirsquoni kurmuştur(744)32

744 yılında Oumltuumlken ccedilevresinde kurulan Uygurlar Kırgızlarrsquoa yenilerek

guumlneye doğru ilerlemiş Beşbalık Karaşar Kuccedila civarına yerleşmişlerdir33

Uygurlar

daha oumlnce Moyen-ccedilor Kağan zamanında (758rsquode) kendilerine tabi kıldıkları

kuzeyden gelen Kırgızlar onları oradan ccedilıkartıncaya kadar (840) Oumltuumlkenrsquode

oturmuşlardır34 Bundan sonra Doğu Tuumlrkistanrsquoa inerek Beşbalıkrsquoı başşehir

yapmışlar ancak 940 yılında devletin idaresini Uygurlarrsquoın batı kolu durumundaki

Karahanlılarrsquoa kaptırınca Cengiz Hanrsquoa tabi oldukları 1209 yılına kadar da kuumlccediluumlk bir

beylik olarak burada yaşamışlardır 744-840 yılları arasında huumlkuumlm suumlrmuumlş olan

Uygurlar Selenga Orhun ve Tola ırmakları [Irmakları] havzalarından Baykal

goumlluumlnuumln [Goumlluumlrsquonuumln] guumlneyindeki bozkırlara kadar uzanan geniş sahada

yaşamışlardır 100 [Yuumlz] yıla yakın bir suumlre iccedilinde Asya kıtasında boumllgesel guumlccedil

olmuşlardır Daha sonra iki ayrı Uygur devleti [Uygur Devleti] daha kurulmuştur

bunlar Kansu Uygurları ve Turfan Uygurlarırsquodır35

Uygurlarrsquoın Buumlyuumlk Tuumlrk Hakanlığı tahtına oturması ile de başkent

guumlneybatıya yani Orhun civarındaki Karabalsagunrsquoa alınmıştır 840 yılı Kırgız

baskınından kurtulan Uygurlarrsquoın bir kısmı Tibet ve An-hsi boumllgesine goumlccedil

etmişlerdir Bu boumllgenin merkezi ise Ccedilin ile buguumlnkuuml Doğu Tuumlrkistan arasındaki

ticaret yolu uumlzerinde bulunan Kan-chou (Kansu) şehri idi Buraya yerleşen

Uygurlarrsquoa Kansu Uygurları ya da Sarı Uygurlar denilmiştir36

32

Oumlzkan İzgi Ccedilin Elccedilisi Wang Yen-Tersquonin Uygur Seyahatnamesi 2 bs Ankara TTK 2000

s13-16 33

İzgi agm s639 34

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s139 35

Oumlzey agm s350

10

Goumlktuumlrk ve Uygurlar zamanında da tarih sahnesinde yer alan Sha-trsquoorsquolar X

asırda Ccedilinrsquodeki Beş Suumllalersquonin uumlccediluumlnuuml oluşturmuşlardır37

Ccedilin kaynaklarında Sha-

trsquoolarrsquoın ataları olarak zikredilen Chu-ye kabilesi oumlnce Tanrı Dağları civarında

oturmuştur38

Daha sonra da Chin-sha Dağırsquonın(buguumlnkuuml Urumccedilirsquonin kuzeyinde)

guumlneyinde ve Prsquou-lei (buguumlnkuuml Barkoumll) Goumlluumlrsquonuumln doğusundaki kum yığınlarının

bulunduğu boumllgede yaşamış olduğundan dolayı bu isimle anılmıştır Ccedilince

metinlerde ldquoSha-trsquoo Tuumlrklerirdquo olarak zikredildikleri iccedilin Tuumlrk oldukları şuumlphesizdir39

Buguumlnkuuml Tuumlrkccedilede ldquoŞatordquo şeklinde okuduğumuz Sha-trsquoo kelimesi ldquoKum Yığınlarırdquo

manasındadır40

Arap kaynaklarının ldquoldquoTuguzlarrdquo yani Tokuz-Oğuzlar hakkında verdikleri

bilgiler Ccedilin kaynaklarındaki Şato Tuumlrkleriyle ilgili bilgilerle oumlrtuumlşmektedir41

rdquo V

yuumlzyılda Tabgaccedil boyları arasında yer alan Sha-trsquoorsquolar daha sonraları Batı Goumlktuumlrk

Devletirsquone bağlı olarak yaşamışlardır Shato Tuumlrkleri 712 yılında Beşbalıkrsquoa

yerleşmişler fakat IX asrın başlarında Tibetliler tarafından buradan kovularak Ccedilinrsquoe

gitmeye mecbur bırakılmışlardır42

Yuumlzyıllar boyunca Trsquoang Hanedanlığırsquonda muumlhim

goumlrevlerde bulunan Sha-trsquoolar 907 yılında bu hanedanlığı yıkarak Sonraki Trsquoang

(923-936) Sonraki Chin (937-946) ve Sonraki Han (947-950) adları altında uumlccedil devlet

kurmuşlardır Boumlylece Ccedilinrsquoin ldquoBeş Hanedanlık Doumlnemirdquo ni başlatmışlardır43

Şatolar askerlikte eski Tuumlrk geleneğinde bulunan ccediladırı da kullanmışlar ve

hatta Ccedilin imparatorlarına da ccediladır hediye etmişlerdir44

36

İzgi age s25 ve 27 37

Cevdet Goumlkalp Goumlktuumlrk Devletinin Kuruluşundan Ccedilingizrsquoin Zuhuruna Kadar Altaylarda ve

İccedil Moğolistanda Kabileler Sevinccedil Mtb Ankara Atatuumlrk Uumlni Yay 1973 s19 38

Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII Yuumlzyıl)rdquo

TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s7 dp17 Eberhard age s 154

Ahmet Taşağıl Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Eski Tuumlrk Boyları Ankara TTK 2004 s99-102 39

Goumlkalp age s20 40

Ae s19-20 Reha Oğuz Tuumlrkkan ldquoTuumlrk Tarih Tezlerirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal

Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s694 41

Tuumlrkkan agm s694 42

Bartold Orta Asya s269 43

Tilla Deniz Baykuzu agm s7 dp17 Eberhard age s154 Taşağıl Ccedilin Kaynaklarına

Goumlre s99-102 44

Tuumlrkkan agm s697

11

Ccedilin kaynaklarına goumlre Tuumlrgişler oumlnceleri Toumlles boyları iccedilinde ldquoTurgitrdquo (Trsquou-

ju-ke) ismi ile Ccediloumlccedilek Yaylası (Buguumlnkuuml Doğu Tuumlrkistanrsquoın kuzeyinde)rsquonda goumlccedilebe

hayvancılıkla uğraşmakta iken MS V yuumlzyıldan sonra ldquoTuumlrgişrdquo (Trsquou-chrsquoi-she)

adıyla Goumlktuumlrklerrsquoin batısında Ccedilu ve İli Nehirleri kenarında yaşamışlardır Fetret

devrindeki Goumlktuumlrk Hakanlığırsquonın boşluğundan istifade ile Baga Tarkan unvanlı

şefleri U-ccedile-le oumlnderliğinde On-ok sahasını kendi idareleri altına almışlardır Ancak

Doğu Goumlktuumlrklerirsquone karşı Kırgızlar ve Ccedilin ile işbirliğine girmeleri 698 yılındaki

Bolccedilu Savaşırsquonda mağlup edilmelerine ve Goumlktuumlrklerrsquoe bağlanmalarına sebep

olmuştur Ancak bir suumlre sonra Su-lu liderliğinde bağımsızlıklarını ilacircn

etmişler(717) sonra da başkentleriniKuz-Uluş45

Sa-ra-orduKuz-ordu46

(Balasagun)rsquoa

taşımışlardır47

Tuumlrgişler 766 yılında son bulmuşlardır48

Tuumlrgişlerrsquoden sonra boumllgede bir guumlccedil olarak Karluklar (760-840) ortaya

ccedilıkmıştır49

Adları Ccedilince transkripsiyonuyla ldquoKo-lo-lurdquo50

(Kalaluk) Arapccedila ve

Farsccedila kaynaklarda (KarlukhKharlukhHalluk) şeklinde zikredilmiştir Tuumlrkccedile

ldquokarlıkrdquo (kar yığını) manasında51

olup Goumlktuumlrklerrsquoin bir boyudurlar Altaylarrsquoın

batısındaki Kara İrtiş ve Tarbagatay havalisinde ldquoUumlccedil-Karluk52rdquo (uumlccedil boy birliği)

halinde yaşamışlardır Goumlktuumlrklerrsquoin sınırlarını Hazarrsquoın kuzeyine ve

Maverauumlnnehirrsquoe doğru genişletmelerinde buumlyuumlk rol oynamışlardır53 Goumlktuumlrklerrsquoin

Ccedilinrsquoin hacirckimiyeti altında bulundukları devrede (630-681) zaman zaman Ccedilinrsquoe

başkaldıran Tuumlrk boyları arasında yer almışlardır Hatta kendilerini Goumlktuumlrklerrsquoden

ayrı bağımsız bir devlet olarak goumlrmuumlşlerdir 640 yılında Turfanrsquoın kuzeyinde

goumlruumllen Karluklarrsquoın Ccedilinliler tarafından mağlup edilmelerinin (650-654) ve Tanrı

Dağlarırsquonın kuzeyine suumlruumllmelerinin ardından bundan bir on yıl kadar suumlre sonra

tekrar toparlanarak Ccedilinrsquoin nuumlfuzu altındaki Goumlktuumlrklerrsquoin hiccedilbir kanadına tacircbi

45

Kaşgarlı Mahmud Divanuuml Lucircgat-it-Tuumlrk I ccedilev Besim Atalay Ankara TDK 2006 s6 46

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 148 47

Varis Abdurrahman ldquoTarihi Tuumlrk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemelerrdquo Belleten LXVII

S250 Ankara TTK Aralık2003 s774 48

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 147 49

Abdurrahman agm s775 50

İbrahim Kafesoğlu ldquoAsya Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara Tuumlrk

Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s733 51

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 146 ve 148 52

Şine-usu Yazıtı Guumlney 1 53

Kafesoğlu age s146

12

olmaksızın yaşadıkları bildirilmektedir Oumlnceleri ldquokuumll-erkinrdquo unvanını taşıyan

beylerinin ldquoyabgurdquo unvanını almaları ve bir ordu oluşturmaları devlet olma

yolundaki uğraşılarının goumlstergesidir Kapgan Kağan tarafından II Goumlktuumlrk

Devletirsquone bağlanmalarına rağmen yine ayaklanmışlardır Uygur ve Basmıllar ile

birlik olup Goumlktuumlrklerrsquoin yıkılmasında etkili olmuşlardır Basmıllarrsquoı başa

geccedilirdikleri zaman ldquoSağ Yabgurdquo mevkii Karluk başbuğunun payına duumlşmuumlştuumlr54

Karluklarrsquoın Beş-balık civarında oturanları Tun-Bilge adında bir yabguya

sahiplerdi Fakat Oumltuumlkenrsquode yeni kurulan Uygur Hakanlığırsquona bağlı idiler Ancak

747rsquode Uygurlarrsquola iktidar savaşına girmişler fakat Tarım Havzasırsquondan ccedilekilmek

zorunda kalmışlardır55

Karluklar Tuumlrgişlerrsquoin ccediloumlkuumlntuumlye uğradığı doumlnemde Emevicirclerrsquoin Tuumlrkistanrsquoa

ilerlemelerini engelleme goumlrevini uumlstlenmişlerdir 751 Talas Muharebesirsquonde de

Araplarrsquoa karşı Ccedilinlilerrsquoin yanında yer almışlardır

Tuumlrgişlerrsquoin tarih sahnesinden ccedilekilmeleriyle Balasagun ve Talasrsquoa hacirckim

olmuşlardır Tuumlrgişler gibi Karluklar da Balasagunrsquou başkent yapmışlardır Ancak -

ta ki 840rsquota Uygurlarrsquoın yerini Kırgızlar alıncaya dek- Oumltuumlkenrsquoin uumlstuumlnluumlğuumlnuuml

tanımaya da devam etmişlerdir Huumlkuumlmdarları ldquoKara Hanrdquo unvanını almışlardır 904-

911 arasında huumlkuumlmdarları Satuk Buğra Han oumlnderliğinde İslacircmiyetrsquoi seccedilen ilk Tuumlrk

topluluğunu oluşturmuşlardır

Karahanlılarrsquoın ilk huumlkuumlmdarı olan Bilge Kuumll Kadır Hanrsquoın Samanicirclerle

muumlcadelesi oğulları Buumlyuumlk Kağan sıfatıyla Balasagunrsquoda huumlkuumlm suumlren Arslan Han

ve Tarazrsquoda devleti youmlneten Buğra Hanlar zamanında da devam etmiştir Onların

yeğeni Satukrsquoun Karahanlılarrsquoa sığınmış olan Samanicirc Prensi Ebucirc Nasr ile

karşılaşması İslacircmiyetrsquoi kabul etmesinde etken olmuştur Amcasına karşı taht

muumlcadelesini kazanarak devletini kurmasının hemen ardından İslacircmiyetrsquoi kabul

etmiştir 955 yılında oumlluumlmuumlnden sonra başa geccedilen oğlu Musa (Baytaş) Doğu Kanadı

54

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s 146-147 55

Kafesoğlu agm s733

13

Kağanı Arslan Hanrsquoı bertaraf ederek İslacircmiyetrsquoin kabuluumlnuuml devletin her alanında

hissettirmiştir56

Karahanlı huumlkuumlmdarı Ali Tegin zamanında Karahanlı Devleti Doğu ve Batı

Karahanlılar olmak uumlzere ikiye boumlluumlnmuumlştuumlr (10411042)57

Tuumlrk tarihinin en oumlnemli boylarından biri olan Oğuzlar birleşik Goumlktuumlrk

huumlkuumlmdarlığının ikinci devresinde (681ndash745) devletin ikinci unsuru olarak Oumltuumlkenrsquoin

doğusunda Baykal Goumlluumlrsquonuumln guumlneyinde Tuğla Irmağı kıyılarında dokuz boy halinde

yaşamışlardır Oğuzlarrsquoın Uygurlar zamanında da durumları değişmemiş ancak

batıya doğru kayarak Seyhun-Aral-Hazar boumllgesine yayılmışlardır Oğuzlar Seyhun

boumllgesinde Boz-Ok Uumlccedil-Ok şeklinde iki kol halinde yaşamışlardır Muumlşterek

huumlkuumlmdarları ldquoyabgurdquo unvanını taşımış ve Seyhunrsquoun Aralrsquoa doumlkuumllduumlğuuml yere yakın

olan Yenikentrsquote oturmuştur58

X asrın ortasından itibaren Muumlsluumlman olmaya ve

yerleşik hayata geccedilmeye başlamış olan Oğuzlarrsquoa ldquoiman etmiş Tuumlrkrdquo anlamında

Tuumlrkmen denilmiştir Bu doumlnemde ldquoOğuz Yabgu Devletirdquo adında ccedilok guumlccedilluuml bir

devlet kurmuşlardır Oğuz Yabgu Devletirsquonin son huumlkuumlmdarı Ali Han doumlnemi

dışında kaynaklarda bilgi verilmemiştir Oğuz Yabgu Devletirsquoni XI yuumlzyıl

başlarında Kıpccedilaklar yıkmışlardır Yurtlarını kaybeden Oğuzlar daha batıya kayarak

Hazar Denizirsquonin kuzeyinden Karadenizrsquoin kuzeyine gelmişlerdir Bir kısmı da Cend

Boumllgesirsquone Horasanrsquoa ve oradan da Anadolursquoya youmlnelmişlerdir59

Yine Kıpccedilaklarrsquoın

baskısı ile oradan Tuna boylarına 1065rsquolerde de birkaccedil kol halinde Balkanlarrsquoa

inmişlerdir Aral Goumlluuml ile Hazar Denizi arasında yaşayan Oğuzlarrsquoın bir boumlluumlğuuml İdil

ve Yayık Irmaklarını geccedilerek Doğu Avruparsquoya gelmiş Tunarsquoyı aşıp Bizans

topraklarına akınlar duumlzenlemişlerdir Oğuzlarrsquoın Bizansrsquota paralı askerlik yapan

oumlnemli bir kısmı Peccedileneklerrsquole beraber (1071) Malazgirt Savaşırsquonda daha sonra

kardeşleri olan Selccediluklu Oğuzlarırsquonın safına geccedilmişlerdir

56

Erdoğan Merccedilil ldquoKarahanlılarrdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş

Ens Yay 1976 s794 57

Ae s796 58

Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s153 59

Ae s155

14

Anayurtlarında kalan Oğuzlar ise duumlnyanın kaderini değiştirecek hadiselere

imza atmışlardır Oğuzlarrsquoa Avrupa kaynaklarında Uz denilmiştir Buguumlnkuuml

Tuumlrkmenistan halkı Oğuzlarrsquoın torunlarını oluşturmaktadırlar

Karahanlılar Tuumlrklerrsquoin Yağma boyundandır Satuk Buğra Han kaynaklarda

tam bir netlik olmamasına rağmen aşağı-yukarı 920rsquoli yıllarda Samanoğlu şehzadesi

Ebu Nasırrsquoın gayretleri ile İslacircmiyetrsquoi kabul etmiş ve o zaman buumlyuumlk hakan olan

amcasını İslacircmrsquoa davet etmiştir Kabul etmeyince de aralarında ccedilıkan savaşta

amcasını yenmiştir Satuk Buğra buumlyuumlk hakan olduktan sonra her tarafta İslacircm dini

anlatılmaya başlanmıştır Oumlyle ki oumlluumlmuumlnuumln uumlzerinden daha beş yıl geccedilmiştir ki

oğlu Baytaşrsquoın da buumlyuumlk gayreti ile 960 yılında iki yuumlz bin ccediladırlık Tuumlrk topluluğu

Muumlsluumlman olmuştur 999rsquoda Samanoğullarırsquonı yıkınca da Tuumlrkistanrsquoın tamamını

ellerine geccedilirmişlerdir Karahanlılarrsquoın İslamrsquoı devletin resmicirc dini yapmış

olmalarından başka en buumlyuumlk hizmetleri devleti iyice batıya ccedilekmeleri olmuştur

940 yılında Karahanlılar Uygurlarrsquoın gerccedilek varisi olarak Goumlktuumlrklerrsquoin

topraklarına tekrar hakim olmuşlardır60

İslacircmiyetrsquoi resmicirc dini olarak 945 yılında

kabul eden ilk Tuumlrk Devleti Satuk Buğra Han (901-955) oumlnderliğindeki Karahanlılar

(940-1040) olmuştur

Karahanlılar doumlneminde sırayla Balsagun Kaşgar ve Semerkant Tuumlrklere

başkentlik yapmışlardır Boumlylece Tuumlrk sınırları daha batıya kaymıştır

Oumln Asyarsquoda kurulan ilk ve en buumlyuumlk Muumlsluumlman Tuumlrk devletlerinden biri olan

Selccediluklu Devletirsquoni kuran Selccediluklu suumllalesinden bilinen ilk isim Demir Yaylı

Dukak Beyrsquodir Dukak Bey Oğuz Yabgu Devletirsquonde yabgudan sonra gelen kişi idi

Aileden bildiğimiz ikinci isim Dukakrsquoın oğlu Selccediluk Bey babası oumllduumlğuumlnde 18

yaşında idi Yabgu onu yanına alıp yetiştirmiş ve suumlbaşısı (ordu komutanı) yapmıştır

Selccedilukrsquoun yabgu ile arası accedilılmış ve ondan ayrılmıştır 960rsquolarda başta Kınık boyu

olmak uumlzere kalabalık bir toplulukla ve ccedilok buumlyuumlk miktarda hayvanla guumlneye Cend

60

İzgi agm s640

15

Şehrirsquone goumlccedil etmiştir Bu yıllar Tuumlrklerin kitleler halinde İslacircmrsquoı kabul ettiği

yıllardır İleri goumlruumlşluuml Selccediluk Bey de aşireti ile birlikte Muumlsluumlman olmuştur Vergi

iccedilin gelen Oğuz Yabgu Devletirsquonin memurlarını ldquoBen Muumlsluumlmanrsquoım artık size vergi

vermemrdquo diyerek kovmuş ve bağımsızlığını ilan etmiştir Komşu Samanoğulları bu

kararı desteklemiştir Selccediluk Bey Karahanlılarrsquoa karşı Samanoğullarırsquona yardım

ettiği iccedilin Semerkant Buhara arasında yeni topraklar elde etmiştir 999rsquoda

Samanoğulları Devleti Karahanlılar tarafından yıkılınca Samanoğlu beyi Selccediluk

Beyrsquoe sığınmış ve birlikte Karahanlılarrsquola savaşmışlardır Bu sırada Oğuzlarrsquoın

başında Selccediluk Beyrsquoin oğlu İsrail Arslan bulunuyordu Oğuzlarrsquoın yeni topraklar

kazanmasından bu sırada Tuumlrkistanrsquoın en buumlyuumlk devleti olan Gazneliler rahatsız

olmuşlardır

Selccediluk Beyrsquoin bir savaşta oumllen buumlyuumlk oğlu Mikailrsquoin iki oğlu Tuğrul ve Ccedilağrı

Beyler dedeleri Selccediluk Beyrsquoin yanında buumlyuumlmuumlşlerdir Selccediluk Beyrsquoden sonra

Oğuzlarrsquoın başına ikinci oğlu Arslan Bey geccedilmiştir Onun 1025 yılında Gazneli

Mahmut tarafından esir edilmesi uumlzerine Tuğrul Bey başa geccedilmiş ve kardeşi Ccedilağrı

Bey ile birlikte iccedilteki ve dıştaki duumlşmanlarına karşı birlikte muumlcadele etmişlerdir Bu

devletin kurulması hem Oğuzlar hem Tuumlrk duumlnyası hem de İslacircm acirclemi iccedilin tam bir

doumlnuumlm noktası olmuştur İyice zayıflayan İslacircm acirclemine karşı Bizansrsquoın baskılarını

Oğuz Tuumlrkleri durdurmuştur

Oğuzlarrsquoın Horasanacuteda yurt tutmak iccedilin gayret goumlsterdikleri sırada

Gaznelileracutein başında Tuumlrk tarihinin en buumlyuumlklerinden Sultan Mahmut bulunuyordu

Sultan Mahmut ve oğlu Sultan Mesut zamanında Oğuzlar ile Gazneliler aralarında

sert muumlcadeleler olmuştur Son muumlcadele (23 Mayıs 1040) Dandanekan Savaşırsquodır

Bu zaferden sonra Oğuzlarrsquoa buumlyuumlk devlet olma yolunda yeni ufuklar accedilılmış Orta

Doğursquoya inme imkacircnı doğmuştur

Babası Ccedilağrı Beyrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra Horasan valisi olan Alp Arslan amcası

Tuğrul Beyrsquoin oumlluumlmuuml uumlzerine Tuumlrk beylerinin isteği ile Selccediluklu huumlkuumlmdarı olmuştur

(1063) Alparslan 1064rsquode Bizans uumlzerine yuumlruumlmuumlş Guumlrcistanrsquoı almıştır 1070

yılında Alparslan Gazi Horasan ve Irak ordularının başında Azerbaycanrsquoa girmiş ve

16

sınırdaki kaleleri fethetmiştir Vanrsquoın kuzeyinden geccedilerek Malazgirt oumlnuumlne varmıştır

Diyarbakır uumlzerinden Urfarsquoya geccedilip şehri almıştır 1071 yılında Selccediluklu ordusu

Mısırrsquoa gitmek uumlzere Haleprsquote toplandığı sırada bunu oumlğrenen Bizans İmparatoru

Diogenes son bir hamle yapmayı duumlşuumlnmuumlştuumlr Azerbaycanrsquoa kadar giderek

Tuumlrklerrsquoi Anadolursquodan atmak isteğiyle Rumelirsquode yaşayan Peccedilenek ve Oğuz

Tuumlrklerirsquoni de ordusuna katmıştır Diogenes Erzurum uumlzerinden Malazgirtrsquoe

ulaşırken Alp Arslan da Musul Rakka Urfa yoluyla Diyarbakırrsquoa oradan Bitlisrsquoe

varmıştır Ordusundan on bin kişilik bir kuvvet ayırıp Ahlatrsquoa goumlndermiştir ki

Bizans kuvvetleri ile ilk ccedilarpışma da Ahlatrsquota olmuştur Tuumlrklerrsquoin anlaşma

tekliflerinin reddedilmesi uumlzerine savaşa girilmiş ve Diogenes esir edilmiştir Ancak

daha sonra Sultan Alparslan tarafından affedilmiştir

Bundan sonra Alparslan beylerini Anadolursquoyu fetihle goumlrevlendirmiştir

Tuumlrkler kısa zamanda Anadolursquoya hacirckim olmuşlardır

Babası Alparslanrsquoın oumlluumlmuuml uumlzerine 1072rsquode 18 yaşında tahta geccedilen Melikşah

oumlnce amcasının isyanını bastırarak Aşağı Tuumlrkistan ile Harzemrsquoi ele geccedilirmiştir

Anadolursquonun doumlrtte uumlccediluuml Melikşah zamanında elde edilmiş ve Suriyersquode buumlyuumlk

başarılar kazanılmıştır 1076rsquoda Kuduumls Facirctımilerrsquoden 1085rsquote Antakya iki yıl sonra

da Urfa Bizanslılarrsquodan alınmıştır Halep ve Şam da onun doumlneminde Selccediluklu

idacircresine geccedilmiştir Devletin hudutları Kaşgarrsquodan Akdeniz Kızıl Deniz ve Umman

Denizirsquone kadar genişlemiştir

Nil ile Fırat Nehirleri arasındaki buguumlnkuuml Mısır Uumlrduumln İsrail Luumlbnan

Filistin Suriye Suudi Arabistan Kuveyt ve Irakrsquoın da bulunduğu Orta Doğu

topraklarında da Tuumlrk devletleri kurulmuştur Tolunoğulları (868-905) bunlardan

ilkidir Mısırrsquoda kurulup Suriyersquoyi de iccediline alan Tolunoğulları Orta Doğursquodaki ilk

Muumlsluumlman Tuumlrk devletidir Mısır Muumlsluumlmanlarrsquoın eline geccediltiği 639 yılından beri ilk

defa Tolunoğulları eliyle bağımsız devlet olabilmiştir Tolunoğullarırsquonın askerlerinin

buumlyuumlk kısmı Tuumlrk iken halkının buumlyuumlk bir kısmını oradaki dinlere mensucircp yerli ahali

oluşturmuştur

17

Halife Hacircrucircn Reşid zamanında (786-809) ldquoAbbacircsiler Sugucircr61

boumllgesine İran

Horasan ve Tuumlrkistanrsquodan insanları getirtip yerleştiriyorlardı Bu gelenlerin ekseriyeti

İslacircmiyetrsquoi yeni kabul etmiş Tuumlrklerdi [Tuumlrklerrsquodi] Memluumlk [Memlucirck] adı verilen bu

Tuumlrkler Bizansrsquoa karşı Sugucircr boumllgesini korudukları gibi aynı zamanda Anadolu iccedillerine

seferler yaparak Uumlskuumldar oumlnlerine kadar akınlarda bulunuyorlardı Bu doumlnemde Maraş ve

Tarsus taraflarında ccedilok sayıda Tuumlrk asıllı komutana rastlanır Bunlardan biri halife tarafından

Tarsusrsquoun imarına ve valiliğine memur edilen Ferec b Suumlleym el-Hadım et-Tuumlrkicircrsquoydi Bu

şahıs Ccedilukurovarsquoda Ayn-ı Zarbarsquoyı de [da] inşa etmişti Bu komutan tarafından Horasan ve

Tuumlrkistan tarafından getirilenler bu boumllgeye yerleştirilmiştirdquo62

Halife Mursquotasımrsquoın annesinin Tuumlrk olması sebebiyle askericirc ve idaricirc

muumlesseselerin başına getirdiği Tuumlrklerrsquoin sayısı oumlzellikle halife Muumltevekkil

zamanında (847-861) iyice artmıştır İşte bu doumlnemin Tuumlrk asıllı komutanlarından

Tolunrsquoun oumlluumlmuumlyle yerine geccedilen oğlu Ahmed Tarsusrsquotan Maraşrsquoa kadar olan boumllgeyi

idare etmekte iken 868rsquode Mısırrsquoda muumlstakil bir devlet kurduğunda Suriye yanında

Sugucircrrsquoun idaresi de kendisine verilmiştir

905rsquote Tolunoğullarırsquonın yıkılmasından bir suumlre sonra Mısır Suriye ve Sugucircr

boumllgesi ikinci bir Tuumlrk hanedanı İhşidicircler tarafından youmlnetilmiştir63

Tuğcoğlu

Muhammed tarafından Mısırrsquoda ordu ve hanedan hacirckimiyetine dayalı olarak kurulan

İhşidicircler (935-969) de aynı Tolunoğulları gibi kuruluşundan kısa zaman sonra

Suriyersquoyi sınırlarına katmışlardır Daha sonra hacirckimiyetlerini Bağdatrsquotaki halifeye

başkaldıran Facirctımilerrsquoe kaptırmışlardır

Azerbaycanrsquoda kurulmuş olan Sacoğulları (890-929)rsquonı Orta Doğursquoda kurulan

Tuumlrk devletleri arasında anlatmamız gerek devleti kuran Muhammed el-Afşinrsquoin

gerekse babası Ebucirc Sacrsquoın Suriye Arabistan ve Irakrsquotaki başarılı valilik ve

komutanlıkları dolayısı ile isimlerini bu boumllgede duyurmuş olmalarındandır İkinci

61

Abbasicircler zamanında Bizans-İslacircm sınırı sahil sugucircr ve avacircsım olarak uumlccedile ayrılmıştı Şamrsquoın kuzey

sınırından sonra Sugucircr-ı Cezire adı verilen sınır şehirleri bulunurdu Bunlar Maraş Hades Samsat

Malatya gibi şehirleri kapsardı Bkz İlyas Goumlkhan ldquoArapların Fethinden Selccediluklular Zamanına

Kadar Maraşrdquo Belleten LXXIII S266 yy TTK Nisan 2009 s41 62

Ae s53 63

Ae s58-60

18

sebep de Tolunoğulları İhşidicircler ve Sacoğullarırsquonın boumllgenin ilk Muumlsluumlman Tuumlrk

devletleri olarak birlikte anılmalarındandır Sacoğullarırsquonın İslacircm duumlnyasına tesirleri

Tolunoğulları ve İhşidicircler kadar kuvvetli olmamış ve bu hanedana Karmatiler son

vermişlerdir

Karadenizrsquoin kuzeyinde ve Doğu Avruparsquoda huumlkuumlm suumlrmuumlş Tuumlrk

devletlerinin tarihleri hakkında da kısaca bilgi vermeye ccedilalışalım

Sakalarrsquoınİskitlerrsquoin MOuml713 yılında Hazar Denizirsquonin doğusundaki

yurtlarından64

ccedilıkarak Azak Denizi ccedilevresindeki Kimmerlerrsquoi oumlnce Kafkaslarrsquoın

guumlneyine suumlrduumlkleri daha sonra da bunların bakiyelerini kovalayarak Kafkaslarrsquodaki

geccedilitleri aştıkları MOuml 680rsquode de Urmiye Goumlluuml civarında meskucircn olan Asurlularrsquoı

tehdit eder konuma geldikleri kayıtlıdır MOuml 665rsquolerde Kuumlr ve Aras Nehirleri

boylarına yerleşmişlerdir İskitlerrsquoin adına ilk kez Asur kaynaklarında

rastlanmaktadır Oumlyle ki Asur kaynakları (Ahemen Yazıtlarırsquonın Akadca kısmı65

)

Sakalarrsquodan ldquoAşkuzairdquo ldquoAsguzairdquo ya da ldquoİşkuzardquo isimleriyle bahsetmişlerdir Asur-

İskit muumlnacircsebetlerinin bir oumlrneği olması accedilısından şu bilgi oumlnem arz etmektedir Asur

huumlkuumlmdarlarından Asarhaddon (MOuml 680-668) devrine ait bir vesikadan nakledilen

bilgiye goumlre Asarhaddon uumllkesinin kuzey ve kuzeydoğu sınırlarını tehdit eden

Kimmer ve Mannalarrsquoın saldırılarını bertaraf etmek maksadıyla İskit huumlkuumlmdarı

Bartatua ile anlaşmayı tercih etmiş ve ona kızını vererek İskitlerrsquoin adı geccedilen

kavimlere karşı savaşmasını sağlamıştır66

Heredotrsquoa goumlre daha eskiden Kimmerlerrsquoe

bağlı olan İskitler Don Nehri ağzına (denize doumlkuumllduumlğuuml yere) geldikten sonra

64

ldquoSakalarrsquoın yaşamış oldukları coğrafya genel olarak Doğu Tuumlrkistan ve Gobi boumllgesi ile olan

bağlantısı doğu tarafındaki birccedilok geccedilit ile sağlanan ve kuzeydoğu step boumllgesi olarak adlandırılan

Pamir Tiyenşan Altay dağ kolları ve Batı Tuumlrkistan uumlzerinden Tunarsquoya kadar uzanan ve Guumlney

Rusyarsquoyı da iccediline alan sahadırrdquo BkzAbdulhaluk Ccedilay-İlhami Durmuş ldquoİskitlerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan

Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s 575 Ahmet

Altungoumlk IV ve VII Yuumlzyıllar Arası Sasaniler Doumlnemi Tuumlrk-Fars İlişkileri Elazığ Fırat Uumlni

Sosyal Bilimler Ens Tarih Anabilim Dalı YLS Tezi 2007 s2 65

Hans Wilhelm Haussig İpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi ccedilev Muumljdat Kayayerli İstanbul

Oumltuumlken Yay 2001 s25 66

Ccedilay-Durmuş agm s880 DD Luckenbill Ancient Records of Assyria and Babylonia II

New York 1968 s207 Taner Tarhan ldquoOumln Asya Duumlnyasında İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s917

19

kıyasıya Kimmer-İskit muumlcadelesinde galip gelmişler Kimmerler de Kolccedilisrsquoe 67

giden sahil yolundan guumlneye goumlccedil etmişlerdir68

ldquoSakardquo ismi onların Oumln Asyarsquoya doğru yayılanları iccedilin İranlılar tarafından

ldquoScytherdquo ismi de Pers ve Helen imparatorluklarıyla yapmış oldukları muumlcadeleler

sonucunda batıya doğru goumlccedil ederek Karadeniz ccedilevresinde yerleşen Sakalarrsquoa hitaben

Yunanlılarca kullanılmıştır Hazar Denizi ile Aral Goumlluuml arasındaki kola ise

MasagetMassaget denilmiştir Sakalarrsquoın doğuya ve guumlneye yayılan kollarına

Suğdak yani Soğdlar karışmışlardır69

Hazar Denizirsquone doumlkuumllen Yayık (Ural) Nehri ile Ren (Rhein) Nehri arasındaki

sahada (Doğu ve Orta Avruparsquoda) da Tuumlrk devletleri kurulmuştur Bunlardan ilki

Avrupa Hun Devletirsquodir Tuumlrkistan hacirckimiyetini Tabgaccedillarrsquoa kaptıran Hunlarrsquoın bir

kolu İdil boylarında yaşamaktaydı Bunlar başlarındaki Balamir ile 370rsquoli yıllarda

İtilrsquoi aşmışlar70

ve oumlnlerine ccedilıkan kavimleri ccediliğneyerek Macaristan Ovasırsquona

inmişlerdir Bu hadiseye ldquoKavimler Goumlccediluumlrdquo denmiştir 433rsquode devletin başına geccedilen

Attila Avrupa Hun Devletirsquoni Tuumlrk Germen Frank Slav Pers Fin olmak uumlzere

ccedileşitli kavimlerin yer aldığı ve Ural Dağları Hazar Denizi Kafkasya Kara Deniz

Balkan Dağları Alpler Ren Nehri Kuzey Denizi ve Baltık Denizi ile ccedilevrili buumlyuumlk

bir devlet haline getirmiştir Oumlnceleri Uldızrsquoın temelini attığı Hun dış politikası

gereği Attila Batı Roma İmparatorluğu ile iyi ilişkiler kurmuş Doğu Romarsquoyı

hacirckimiyetine aldıktan sonra politikasını değiştirmiştir71

Doğu ve Batı Roma

İmparatorluklarırsquonı yenerek vergiye bağlamıştır

Attilarsquodan sonra uumlccedil oğlu sırası ile devletin başına geccedilmişler fakat babalarının

yerini tutamamışlardır Kuumlccediluumlk oğlu İrnek kendisine bağlı Hunlarrsquola birlikte

67

O doumlnemde Don Nehrirsquonin denize doumlkuumllduumlğuuml yere yakındı Buguumlnkuuml Batum yakınlarında

bulunmaktaydı Bkz Haussig age s32 ve 189 68

Ae s24 69

M Fahrettin Kırzıoğlu Kars Tarihi Taş Ccedilağlarından Osmanlı İmparatorluğursquona Değin ve

Ekleme 1534-1921 Yılları Kataloğu I İstanbul Işıl Mtb 1953 s68-76 Sakaİskit etnonimi

hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Fuzuli Bayat ldquoSaka Etnoniminin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Osman Karatay C1 S1 Ccedilorum KaraM Yay 2004 s1-9 70

Ali Ahmetbeyoğlu Avrupa Hun İmparatorluğu Ankara TTK 2001 s25 71

Ahmetbeyoğlu age s78

20

Karadenizrsquoin kuzeyine72

buguumlnkuuml Macaristanrsquoa ccedilekilerek bu devletin temellerini

atmış ve 889-1301 yılları arasında Macaristanrsquoa altın yıllarını yaşatacak olan Arpat

Hanedanırsquonın atası olmuştur Devletin dağılması ile Hunlarrsquoın bir kısmı Hazarlarrsquoa

bir kısmı Avarlarrsquoa katılmış bir kısmı da Slav Lacirctin Germen kavimleri iccedilinde eriyip

gitmiştir

Tabgaccedillarrsquodan sonra Buumlyuumlk Tuumlrk Hakanlığı tahtına oturan Avarlar 552rsquode

yerlerini Bumin Kağanrsquoın oumlnderliğindeki Goumlktuumlrklerrsquoe bırakmak zorunda kalınca

batıya ccedilekilmişler ve Avrupa Hunlarırsquonın terk ettiği topraklar uumlzerinde bir devlet

kurmuşlardır Doğu Avruparsquoda 505 yılında başlayan tarihi suumlreccedil en geniş topraklara

ulaştıkları 791 yılına kadar suumlrmuumlştuumlr Ccediloumlkuumlşleri 791 yılında Alman asıllı Frank

Kralı Şarlmanrsquoa yenilmeleri uumlzerine yine onun baskısı ile Hristiyanlığı kabullenmek

zorunda kalmaları sebebiyle olmuştur O tarihten sonra Franklarrsquoa bağlı basit bir

devlet olarak biraz daha yaşayıp daha sonra tarihin derin sayfaları arasında yerlerini

almışlardır

Avarlar da Kafkaslarrsquoın Tuumlrkleşmesinde Hunlar gibi pay sahibi olmuşlardır

Onların bir kolu Kuzey Kafkasyarsquoya yerleşip Muumlsluumlman olmuş ve buguumlnkuuml Dağıstan

Tuumlrklerirsquoni oluşturmuşlardır

Doğuda Aral Goumlluuml batıda Ukrayna guumlneyde Kafkasyarsquoyı iccediline alan geniş bir

sahada beş asır hacirckimiyet kuran Tuumlrk boyu Hazarlarrsquoın Tuumlrkistanrsquodan geldikleri

kabul edilmiş ve orada bulundukları doumlnemin kısa bir suumlresince Hunlarrsquoa tacircbi

olduklarına ihtimal verilmiştir73

Hazar uumllkesi oumlnceleri Terek havalisinde iken sonraları İdil Yayık Don ve

Kuban nehirlerinin suladığı ve o doumlnemin en oumlnemli ticaret yollarının birleştiği

havzada yer almıştır Guumlrcuuml kaynaklarına goumlre Hazarlar bu boumllgeye milattan oumlnceki

devirlerde gelmişlerdir

72

Ae s122 73

Uydu Yuumlcel age s20

21

Hazarlarrsquoın tam bağımsız bir devlet haline gelmeleri ise 630 yılında

olmuştur74

Devlet kurduktan sonra ilk muumlcadeleleri (641) o sırada yeni devlet kuran

(635) Bulgarlarrsquola olmuş Guumlney Rusyarsquodan Tuna Nehrirsquone kadar olan Bulgar

topraklarını sınırlarına katmışlardır (665) Bu doumlnemde ayrıca Arap-Hazar

muumlcadeleleri goumlruumllmuumlştuumlr H 31 (M 651-652) yılında Halife Hz Osman zamanında

Selmacircn b Rebicirca komutasındaki İslam orduları Derbendrsquoi aşarak Hazarlarrsquoın bu

sıralardaki başkentleri olan Belencerrsquoe kadar ilerlemişse de Hazarlar tarafından geri

puumlskuumlrtuumllmuumlşlerdir Belencerrsquoin Arap istilasına uğraması uumlzerine Hazarlar

başkentlerini Aşağı İdil havalisine nakletmişlerdir Bundan sonraki Arap-Hazar

muumlcadelesi 799rsquoda Harun Reşid doumlnemine kadar devam etmiş ve genelde Hazarlarrsquoın

başarılarıyla neticelenmiştir Bu başarılar Araplarrsquoı Kafkaslarrsquoda durdurmaya

yetmiştir

Hazarlar İdil Yayık Don ve Kuban gibi buumlyuumlk nehir havzaları uumlzerinde yer

alan uumllkelerinin coğrafi nimetlerini ticaricirc ve dolayısıyla siyasicirc avantaja doumlnuumlştuumlrmeyi

bilmişlerdir Su taşımacılığı yanında Harezmrsquo den Karadeniz sahillerine giden buumlyuumlk

kervan yolu ile ticaretin idaricirc ve malicirc hacirckimi olmuşlardır

Goumlk Tanrı dinine mensucircp iken diğer milletlerle girdikleri bu sıkı

muumlnacircsebetlerin bir sonucu olarak Muumlsluumlmanlık Hristiyanlık ve Musevilikle de

tanışmışlardır Halkı ccedileşitli dinlere mensup olan Hazar Tuumlrklerirsquonin Araplarrsquola

girdikleri muumlcadeleler sonunda barış istemek zorunda kalan Hazar Hakanı

İslacircmiyetrsquoi kabul etmiştir Fakat Araplarrsquoın ccedilekilmesinden sonra eski dinine geri

doumlnmuumlştuumlr Daha sonra ne zaman ve ne suretle olduğu bilinmemekle birlikte hakan

acircilesi ve idareci zuumlmresi Musevi olmuşlardır75

ldquoAraplara [Araplarrsquoa] boyun eğmek istemeyen Orta Asya halkları arasında

Hıristiyanlığın [Hristiyanlıkrsquoın] yayılması konusunda sanırım en buumlyuumlk faaliyet patrik

Timothei (780-819) zamanında yapılmıştı Onun tarafından Hazar sahili civarına goumlnderilen

74

Agm s783 75Uydu Yuumlcel age s25-28

22

misyoner Subhalyeşu oradan Orta Asya iccedillerine geccedilmiş ve Ccedilinrsquoe kadar gitmiştir Bilindiği

gibi Ccedilinrsquode henuumlz 636 yılında A-lo-ben tarafından teşkil edilmiş bir Nesturicirc topluluk vardı

Suumlryanilere [Suumlryanilerrsquoe] inanılırsa patrik Timotheirsquoye Hıristiyanlığa [Hristiyanlıkrsquoa]

kazandırdığı Tuumlrk hakanından ve diğer huumlkuumlmdarlardan bir mektup almıştırrdquo 76

ldquoIsaak

Sangari Hazar hakanı [Hakanı] Bulanrsquoa Karay dinini kabul ettirmeğe muvaffak olmuştu77rdquo

Hakanını taklit eden bir kısım halk da bu dini kabul etmiştir78

ldquoKarayrdquo adını alan bu Musevi Tuumlrkler Kırımrsquoda yaşarken duumlnyanın her

tarafına dağılmışlardır Hazar Hakanırsquonın hizmetinde tamamı Muumlsluumlman olan

Harezm birlikleri yer almakta idi79

920rsquode idacircreleri altındaki İdil Bulgarlarırsquonın

İslacircmiyetrsquoe girmeleri ile Hazar uumllkesi daha ccedilok Muumlsluumlmanlaşmıştır İslacircmiyetrsquoin İdil

Bulgarları arasında kabul goumlrmesi Harezmlilerrsquole yapılan ticaretin başarılı olmasıyla

yakından ilgilidir Hazarlar da diğer Tuumlrk boyları gibi savaşccedilı ve teşkilatccedilı idiler

Başta Bizanslılar olmak uumlzere Macarlar Ruslar İskandinavyalılar ve diğer Avrupa

kavimleri Hazarlarrsquodan ordu ve devlet teşkilacirctına dair ccedilok şey oumlğrenmişlerdir

Buguumlnkuuml Ukraynarsquonın başşehri Kievrsquoi Hazarlar kurmuştur Kafkasyarsquoda yaşayan

Karaccedilay Tuumlrkleri de Hazarlarrsquoın torunudur Hazar Denizirsquonin adı onlardan kalmıştır

Karai Tuumlrkleri Hazarlarrsquoın iccedilinde Karai misyonerlerinin de bulunduğu Kıpccedilaklar

arasında erimeleri sonucu ortaya ccedilıkan ve Karay Tuumlrkleri olarak da bildiğimiz

gruplardır Karai dinini benimsemelerine rağmen Tuumlrk karakterini muhafaza

etmişlerdir Dilleri Kıpccedilak Tuumlrkccedilesirsquodir80

Hazar Devleti iyice zayıfladığı bir sırada Bizans ve Ruslar tarafından

yıkılmıştır Uumllkenin buumlyuumlk boumlluumlmuuml doğudan gelen Oğuz Peccedilenek ve Kıpccedilak

Tuumlrklerirsquonin eline geccedilmiştir Dağıldıktan sonra Hazarlar basit bir devlet olarak

1016rsquoya kadar Kırımrsquoda varlıklarını devam ettirmişlerdir Kırım Tuumlrklerirsquonin ataları

bu Hazarlarrsquola onlardan daha oumlnce oraya gelmiş olan Bulgar Tuumlrklerirsquodir Kırım

76

Bartold Orta Asya s57 77

Simon Şişman ldquoİstanbul Karaylarırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S110 YX2 İstanbul TKAE Aralık1971

s90 Bkz DM Dunlop The History of the Jewish Khazars New Jersey Princeton University

Press 1954 s29 78

Şişman agm s90 79

Bartold Orta Asya s29

23

Tuumlrklerirsquone ldquoTatarrdquo denmesi ve Kazan Tuumlrkleri ile kardeş kabul edilmeleri bu Bulgar

muumlşterekliğindendir Sonradan Altın Ordu vasıtasıyla başka Tuumlrk boyları da Kırımrsquoa

yerleştirilmişlerdir

Bulgarlar Batı Sibiryarsquoda yaşamakta iken Hunlarrsquola birlikte İdil boylarına

gelen Onogurlarrsquodan inen bir Tuumlrk topluluğudurlar Bulgarlar iki kola ayrılmaktadır

Tuna Bulgarları ve İdil Bulgarları Bulgarlarrsquoın Kafkasyarsquoya inen bir kolu daha

vardır ki Balkar Tuumlrkleri bunların torunudurlar Yukarıda işaret edildiği gibi bir kol

da Kırımrsquoa uzanmıştır

Attilarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra oğullarıyla Hunlarrsquoa tacircbi kavimler arasında

meydana gelen muumlcadeleler sonucunda Attilarsquonın kuumlccediluumlk oğlu İrnek idacircresindeki

halk Orta Avruparsquodan Karadeniz kıyılarına ilerlemiştir Burada karşılaştıkları başka

bir Tuumlrk kavmi olan Ogurlar81

ile karışarak ldquokarışıkrdquo anlamındaki ldquobulgamakrdquo

fiilinden gelen82

Tuumlrkccedile ldquoBulgarrdquo ismiyle anılmaya başlamışlardır83

İşte

Bulgarlarrsquoın en eski ataları Ogur (Ugur) adıyla zikredilen Batı Tuumlrk boylarının bağlı

olduğu bu kitlelerdir Hunlar zamanında Urallarrsquoın doğusunda yaşayan bu kitleler

eski Ccedilinliler tarafından Ting-ling adıyla anılmışlardır84

XIV asra ait bir Bulgar vakayinamesinde verilen bilgiye goumlre Doğu Roma

İmparatoru I Anastasius (491-518) zamanında Bulgarlarrsquoın buumlyuumlk bir kuumltlesi

Tunarsquoyı geccedilerek Makedonyarsquoya yerleşmiştir85

80

Ahmet Goumlkbel Kıpccedilak Tuumlrkleri İstanbul Oumltuumlken Yay 2000 s338-339 81

Ogurlar Sarı-Ogur ya da Ak-Ogur(Saragur) Beş-Ogur (Bittigur) Altı-Ogur (Ultingur Altziagir)

Dokuz-Ogur (KutigurKutrigurKuturgurTukurgur) On-Ogur (Ungur HunugurOnugur) ve Otuz-

Ogur (UtigurUturgur) şeklinde isimlendirilen boy birliklerinden oluşmakta idiler Tarihleri MOuml II

yuumlzyıla kadar goumltuumlruumllen Ogurlar hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s199-200 82

Akdes Nimet Kurat IV-XVIII Yuumlzyıllarda Karadenizrsquoin Kuzeyindeki Tuumlrk Kavim ve

Devletleri Ankara Murat Kitabevi Yay 1992 s109 Fuumlsun Kara ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar

Devletirsquonin İktisadi Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S517-518 YXLIV İstanbul TKAE Mayıs- Haziran

2006 s155 83

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s197 Kara agm s155 84

Ahmet Taşağıl ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul İSAM Yay 2000 s472 85

Plamen S Tzvetkov ldquoTuumlrkler Slavlar ve Bulgarların Koumlkenirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s603 Fuumlsun Kara agm s156

24

VII asrın ilk yarısına gelindiğinde Bulgarlarrsquoın bir kısmı sınırları

Karadenizrsquoe dayanan Goumlktuumlrklerrsquoe bir kısmı da Kafkaslarrsquoa hacirckim olan Avarlarrsquoa

tacircbi yaşamakta idiler Avarlarrsquoın İstanbul kuşatmasındaki mağlubiyetiyle (626) guumlccedil

kaybetmesi ve I Goumlktuumlrk Devletirsquonde iccedil karışıklık (630-631) yaşanması Bulgar boy

beylerinin bağımsız hareket etmelerine yol accedilmıştır86

Bu Ogur kabilelerinin beyleri

daha sonra Kubrat87

Han oumlnderliğinde bağımsızlıklarını ilacircn ederek Buumlyuumlk Bulgarya

(Magna Bulgaria)rsquoyı kurmuşlardır (630)88

Heracleios devri Bizansrsquoı ile oldukccedila sıkı

muumlnacircsebetler kuran Kubratrsquoın 665 yılında oumlluumlmuumlnden sonra Buumlyuumlk Bulgarya

komşuları Hazarlarrsquoın baskısı sonucu parccedilalanmıştır89

A P Smirnov Bizans yazarı

Theophanesrsquoin bu konuyla ilgili kaydını şoumlyle aktarmaktadır

ldquohellipBulgarların [Bulgarlarrsquoın] ve Kotragların [Kotraglarrsquoın] huumlkuumlmdarı olduğu

soumlylenen Krobat (Kubrat) Konstantin devrinde vefat etti ve beş erkek ccedilocuğu kaldı O

(Kubrat) onlara (oğullarına) başka bir halkın koumlleleri olmamalarını ve her zaman kendileri

huumlkuumlm suumlrsuumlnler diye hiccedilbir zaman birbirlerinden ayrılmamalarını ve vatanlarını terk

etmemelerini vasiyet etti Onun oumlluumlmuuml uumlzerinden biraz zaman geccediltikten sonra beş oğlu

aralarında anlaşmazlığa duumlştuumller ve herkes kendi hacirckimiyetindeki halkıyla dağıldı Buumlyuumlk

oğul Batbayan90

ata topraklarının doğu kısmını alarak vatanında91

kaldı Kotrag92

adındaki

86

M İ Artamanov Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Ccedilev D Ahsen Batur 2bs İstanbul

Selenge Yay 2004 s217-218 Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I s92-93 Uydu Yuumlcel age s68 Dinccediler

Koccedil ldquoBulgar Boylarının Orta İdil Boumllgesine Goumlccediluuml ve Novinkovsk Kurganlarırdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S27 Ankara KaraM Yay Guumlz2010 s38 A Stratos

Byzantine Empire in the Seventh Century IV Amsterdam yy 1978 s98 Zeki Velidicirc Togan

Umumi Tuumlrk Tarihine Giriş 3bs İstanbul Enderun Yay 1981 s155 LN Gumileumlv Eski

Tuumlrkler ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 1999 s258-259 Osman Karatay ldquoKuber

Hanrsquoın Goumlccediluuml ve Tuumlrk İsimli Sırp Krallarırdquo Bilig 18 Ankara Ahmet Yesevi Uumlniversitesine Yardım

Vakfı 2001 s34-35 İsmail Mangaltepe ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul

Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları Ed Osman Karatay C3 SX Ccedilorum KaraM Yay Yaz

2006 s1-24 Ali Ahmetbeyoğlu ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S13 Ankara KaraM Yay Bahar 2007 s36 Koccedil agm

s38 87

Bulgar hakanları listesinde Kourrsquot Kourt Ccedilince transkripsiyonuyla Trsquou-ko-drsquoo-klakgt duo-

klogtDoulo Bizans kayıtlarında Kobratos Kuvratos adıyla zikredilmiştir Detaylı bilgi iccedilin bkz

Kafesoğlu agm s 202-203 V Beşevliyev Die Protobulgarischen İnschriften Berlin 1963

s318 Beşevliyev ldquoProto-Bulgarların Dinirdquo Belleten S34 Ankara TTK 1945 s 247-250 ve 252 88

Andras Rona-Tas ldquoKubrat Hanrsquoın Buumlyuumlk Bulgar Devletirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s625 Kara agm s156

Osman Karatay ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Tarihinin Ana Hatları ndashAltın Orda Oumlncesi Doumlnemrdquo Karadeniz

Araştırmaları S3 Ccedilorum KaraM Yay Guumlz 2004 s26 Koccedil agm s38 89

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s 203 90

Genellikle kısaca Bayan adıyla zikredilir

25

ikinci kardeş Don Nehrirsquoni geccedilerek buumlyuumlk kardeşinin karşısına yerleşti Doumlrduumlncuuml ve beşinci

kardeşler İster Nehrirsquoni ya da Tunarsquoyı geccediltiler ve onlardan biri Pannonyarsquoya Avarlara

[Avarlarrsquoa] gitti ve Avar Hakanırsquonın hacirckimiyetine girdi ve kuvvetleriyle orada kaldı diğeri

ise Ravennarsquoda Pentapolisrsquoe yerleşti ve Hıristiyan Kralırsquonın hacirckimiyetini tanıdı Sonra

Asparuh adındaki beşinci kardeş Dnyeper [Dinyeper] ve Dnyesteri [Dinyesterrsquoi] geccedilerek

Olgarsquoyı (bu nehirler Tunarsquodan daha kuzeydedirler) istila etti Tuna ve bu nehirler arasına

burayı tehlikesiz ve her taraftan aşılması guumlccedil olarak bilip yerleşti Zira burası oumlnden bataklık

diğer taraflardan ise nehirlerle ccedilevrili idi ve bundan dolayı ayrılarak zayıflayan halk iccedilin

duumlşmanlara karşı buumlyuumlk emniyet sağlıyordu

Onların beş parccedilaya ayrılmaları ve bu zayıflamadan dolayı oumlnceleri Sarmatya olan

Berdziliya uumllkesinin iccedilerisinden ccedilıkan buumlyuumlk Hazar kabilesi Kaspiy Denizirsquone (Hazar

Denizi) [Kaspiy Denizi (Hazar Denizi)rsquone] kadar buumltuumln uumllkeye hacirckim oldu ve ilk

Bulgaryarsquonın huumlkuumlmdarı buumlyuumlk kardeş Batbayanı [Batbayanrsquoı] kendi tebaası yaptı ve o

guumlnden beri ondan haraccedil alıyorhelliprdquo93

Oumlzetlersek parccedilalanan Bulgar Devletirsquonin kurucusu Kubratrsquoın buumlyuumlk oğlu

Bayan idaresindeki bir kısım halkı94

eski topraklarında (Kuban Nehri ve Azak Denizi

arasında) Hazarlarrsquoa tacircbi olurken oumlnemli miktardaki iki kısmı da farklı coğrafyalara

gitmişlerdir95

Bunlardan Otuz-Ogurlar İdil ile Kama (Ccedilolman) nehirlerinin birleştiği

sahaya giderek buranın yerli halkı Fin-Ugorlarrsquoı (Ccedileremis Mordva Zuryen Votyak

kavimleri vb96) ve oumlteki Tuumlrk topluluklarını idarelerine almışlardır

97 İkinci oğul

Kotrag kuzeye ccedilekilerek Guumlmuumlş (Kumis) Bulgar98

da denilen Dış Bulgarları99

(İdil

91

Vatanı olan Kuban Nehri ve Azak Denizi arasındaki topraklarda Hazarlarrsquoa tacircbi olmuştur Bkz

Erdoğan Merccedilil Muumlsluumlman Tuumlrk Devletleri Tarihi Ankara TTK 2000 s13 92

İdilİtil Bulgar Devletirsquonin temelini kurmuştur Bkz Emel Esin ldquoTuumlrk Tarihi Işığında Bulgaristanrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S187 YXVI İstanbul TKAE Mayıs 1978 s402 93

Theophanesrsquoin bu kaydının neredeyse aynısı başka bir Bizans yazarı Nikephorosrsquoun kısa tarihinde

de bulunmaktadır Peter B Golden Hazar Ccedilalışmaları ccedilev Egemen Ccedilağrı Mızrak İstanbul

SelengeYay 2006 s56-57 A P Smirnov Voljskie Bulgarı Trudı GİM Vıp XIX Moskova 1951

s9-10 Koccedil agm s39 94Merccedilil age s13

95 Nesimi Yazıcı ldquoİdil (Volga) Bulgar Hanlığında İslamiyetrdquo Genel Tuumlrk Tarihi II Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s671 Kara agm s156 96

Kara agm s156 97

Merccedilil age s13-14 98

Karatay ldquoDoğu Avrupa s44 99

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s203

26

Bulgarlarını)rsquonın uumlccediluumlncuuml oğul Asparukh (Asparuh) da Tuna Eski Bulgar Devletirsquonin

kurucusu (669-681) olmuşlardır100

Arkeolojik bulgulara goumlre Orta İdilrsquoe ulaşan Hazar boyları (Hazarlarrsquoa itaat

eden Bulgar boyları) Kama ağzına kadar İdilrsquoin her iki yakasına yerleşmişlerdir101

İdil Bulgar Devletirsquoni meydana getiren etnik unsurlar Eskil boyu haricinde daha oumlnce

Hazar Kağanlığı buumlnyesinde yer alan Tuumlrklerrsquodi İşte Hazarlarrsquoın baskısı altındaki

Bulgar goumlccedilebelerinin bir kısmı VII yuumlzyılın uumlccediluumlncuuml ccedileyreğinden geccedil olmamak uumlzere

Azakrsquoın yanındaki bozkırlardan Orta İdil Boumllgesirsquone doğru hareket etmeye

başlamışlardır102

Bu Tuumlrk boylarından Bulgarlar Bersulalar Eskiller Suvarlar ve

Barancarlar X yuumlzyılın başında Orta İdil Boumllgesirsquonde Bulgar boylar

konfederasyonunu meydana getirmişlerdir103

İlk Muumlsluumlman olan Tuumlrk devleti İdil boyunda yaşayan Kama veya Ccedilulman

adı ile de anılan Tuumlrklerrsquoin kurmuş oldukları Bulgar Devletirsquodir Bulgar

Tuumlrklerirsquonin İdil boyuna yerleşen kolu 920rsquolerde İslacircm dinini kabul etmişlerdir

Boumlylece onlar Doğu Avruparsquoda Tuumlrk-İslacircm kuumlltuumlruumlnuumln temsilcileri olmuşlardır104

Aynı zamanda Muumlsluumlman olmayan komşu Tuumlrklerrsquole de savaşmışlardır Mesela

Başkurtlar o sırada Hıristiyan olacakken Bulgarlar bunu engellemişlerdir İdil

Bulgarlarırsquonın devletleri Tuna Bulgarları gibi guumlccedilluuml olmasa da Muumlsluumlman olmaları

milliyetlerini korumayı başarmalarını sağlamıştır İslacircm memleketleriyle ve Ruslarrsquola

dostacircne muumlnacircsebetler kurmuşlar iyi ticaret ilişkileri sayesinde zengin olmuşlardır

İdil Bulgarları 965rsquoe kadar Hazarlarrsquoa tacircbi olmuş o tarihten 1237rsquoye kadar

bağımsız yaşamış ve o tarihten sonra da Altın Ordursquoya bağlı kalmışlardır Hanlığa

1400rsquolerde Timur son vererek Bulgar topraklarını kendi devletinin sınırlarına

100

Esin agm s402 101

Koccedil agm s40 İstvaacuten Zimonyi The Origins Of The Volga Bulgars Szeged yy 1990 p92-

93 102

Ş F Muhamedyarov Osnovnıe Etapı Proishojdeniya i Etniccedileskoy İstorii Tatarskoy

Narodnosti Moskova yy 1968 s8 İ R Tagirov İdil Bulgarları ccedilev İlyas Kamalov Avrasya

Fatihi Tatarlar Haz İlyas Kamalov İstanbul Kaknuumls Yayınları 2007 s38-39 Koccedil agm s40 103

Koccedil agm s40 F Ş Huzin Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya (X ndash Naccedilalo XIII

Vekov) İzdatelstvo Fest Kazan 1997 s45 Koccedil agm s40 104

Kurat age s115 Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s208 Uydu Yuumlcel age s73

27

katmıştır Buguumlnkuuml Kazan Tuumlrkleri İdil Bulgarları ile Kıpccedilaklarrsquoın torunlarıdırlar

kendilerine ldquoTatarrdquo denmektedir

Hazarlarrsquoın baskısı ile yerlerinden ayrılan Tuna Bulgarlarırsquonı 584 yılında

Attilarsquonın oğlu İrnekrsquoin torunlarından Kurt Han Macar Ovasırsquona getirmiştir Daha

sonra buguumlnkuuml Bulgaristanrsquoa inip devletlerini kurmuşlardır Avruparsquoda Bizans ve

Enduumlluumlsrsquoten sonra kurulan uumlccediluumlncuuml buumlyuumlk devlet olmuşlardır Balkanlarrsquoa yayıldıkccedila

Slavlarrsquola iccedil iccedile yaşamaya başlamışlar Tuumlrk nuumlfusun azlığı ve Bizans baskısı

neticesinde 864 yılında Hristiyanlığı kabul etmişlerdir Boumlylece zaman iccedilerisinde

Slavlaşarak Tuumlrkluumlklerini kaybetmişlerdir Tuna Bulgarlarırsquonın bağımsızlığına

1018rsquode Bizans Devleti tarafından son verilmiştir

Sekiz boy ve kırk obadan oluşan Peccedilenekler On Oklarrsquoın Tu-lu boyuna105

mensucircp idiler Peccedilenekler Issık Goumll ve Balkaş Goumlluuml civarında Hazar Hakanlığırsquona

bağlı olarak yaşarlarken Karluklar tarafından yerlerinden ccedilıkartılmış (766 yılı ve

daha sonraları106

) sırasıyla Aral Goumlluuml Hazar Denizi ve İdil kıyılarında bulunmuşlar

sonra Don kıyılarına daha sonra da Prutrsquou aşarak Karpatlarrsquoa ulaşmışlardır AN

Kuratrsquoa goumlre Peccedilenekler Ural Nehri ile Karpat Dağları arasında devlet

kuramamakla birlikte Doğu Avruparsquonın en guumlccedilluuml kabileler birliğini

oluşturmuşlardır107

N Khoniatesrsquoin ldquoHistoriardquo sında ldquoPeccedilenek kabileler birliğirdquonden

bahsedilir Bizans İmparatoru Ioannesrsquoin Trakyarsquoyı istila eden Peccedileneklerrsquoe

goumlnderdiği dil bilen elccedililer vasıtasıyla her biri kendi başkanlarına bağlı ccedilok sayıda

kabileden oluşan Peccedileneklerden hiccedil değilse birkaccedilını kendi tarafına ccedilekmeye

ccedilalışmıştır108

Aşağı Dinyester ve Tuna boylarına gelerek Doğu ve Balkan

Slavlarırsquonın sınır irtibatlarını kesmişlerdir Slavlarrsquoın Karadeniz sahiline inme

ccedilabalarının oumlnuumlnde acircdeta set oluşturmuşlardır109

Defalarca Tunarsquoyı aşıp Bizans

şehirlerini yağmalayarak Marmara kıyılarına kadar gelmişlerdir Kaynaklarda

105

Faruk Suumlmer Oğuzlar 5bs İstanbul TDAV 1999 s59 106

Ae 107

Akdes Nimet Kurat ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara

Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s746 108

Niketas Khoniates Historia ccedilev Fikret Işıltan Ankara TTK 1995 s9 109

Kurat agm s746

28

ldquoPeccedilenekler ilk defa olarak 915 de [915rsquote] Rus sahasına girdiler110

rdquodenilmektedir

Peccedilenekler buraya Greklerrsquoin (Bizansrsquoın) Bulgar Kralı Simeon (Symeon)rsquoa karşı

yardım talebi uumlzerine gelmişlerdir Rus yıllıklarında aynı yıl Greklerrsquoin

Peccedileneklerrsquoden yardım istemek iccedilin elccedili goumlnderdikleri Peccedilenekler gelince de birlikte

Bulgarlarrsquoın uumlzerine gittikleri kendi aralarında kavga ettiklerini goumlruumlnce de

topraklarına geri doumlnduumlkleri kaydedilmiştir ldquoYalnızca Peccedilenekler IX Yuumlzyıl sonu ile

X Yuumlzyıl başlarında şimdiki Guumlney Rusya bozkırlarına saf Tuumlrk unsurları

getirmişlerdirrdquo111

Bulgar Devletirsquonin dağılmaya yuumlz tutması ile Tuna civarına

ilerlemişlerdir XI yuumlzyılın ortalarına kadar Ruslarrsquola muumlcadeleleri ve tazyik

nedeniyle goumlccedil ederek Dinyeper havalisine yayılmışlardır112

Peccedilenekler daha sonra

ırkdaşları Kumanlarrsquoın da yardımı ile Bizans tarafından dağıtılmış ve zaman

iccedilerisinde erimişlerdir

Tuumlrklerrsquoin en doğuda Manccediluryarsquodaki boyu olan KumanKıpccedilaklar Doğu

Avruparsquoda devlet kuran bir diğer Tuumlrk boyudur Batı Goumlktuumlrk topluluklarındandırlar

Kumanlar Sibirya ovasında yaşarken 1017rsquolerde Orta Asyarsquoya 1030rsquolarda Aral

Goumlluumlrsquonuumln kuzeyine 1050rsquolerde de Yayık ve İdil Irmaklarını aşarak Doğu Avruparsquoya

gelmişler ve kendilerinden oumlnce gelen dağınık Tuumlrk kavimlerini de idacircreleri altına

alarak Hazarrsquodan Balkanlarrsquoa kadar uzanan bir devlet kurmuşlardır Arap

kaynaklarında Karadenizrsquoin kuzeyindeki geniş duumlzluumlğe ldquoDeşt-i Kıpccedilakrdquo yani

ldquoKıpccedilak Bozkırırdquo denmiştir Kıpccedilaklar başta Rus Ukrayna Bulgar Macar Romen

milletleri olmak uumlzere buumltuumln Avruparsquodaki milletlerin uumlzerine kuumlltuumlrlerinin derin

izlerini bırakmışlardır Batılı kaynaklar Kıpccedilaklarrsquoa Kuman demişlerdir Bu nedenle

KumanKıpccedilak adları birlikte anılmıştır X yuumlzyılın ortalarında İrtiş boylarında

yaşayan bazı Kıpccedilak boyları batıya doğru yer değiştirmişlerdir Kurat bu değişimin

916rsquoda Ccedilinrsquoin kuzeyinde ortaya ccedilıkan Kıtaylarrsquoın faaliyetleriyle

ilişkilendirilebileceği fikrindedir113

110

Kossanyi Bela ldquoXI-XII Nci Asırlarda Uzrsquolar ve Komanrsquoların Tarihine Dair rdquo Tuumlrkccedilersquoye ccedilev

Hacircmit Koşay Belleten VIII S29 Ankara TTK II Kacircnun 1944 s120 Uydu Yuumlcel age s99 111

Bartold Orta Asya s267 112

Bela agm s120 113

Guumllnisa Aynakulova ldquoGregoryen Kıpccedilaklarrsquoa Dairrdquo Belleten LXIX S256 Ankara TTK

Aralık 2005 s826 Kurat age s72

29

KumanlarKıpccedilaklar diğer Tuumlrk boylarından daha kalabalık olmalarına

rağmen kendilerini koruyamamışlardır Bunun iki sebebi vardır Vaktinde Muumlsluumlman

olamamaları ve halkın itirazsız kabul edeceği Oğuz (Mete) Hanrsquodan inme bir

hanedanlarının bulunmayışıdır 1223rsquode Doğu Avrupa hacirckimiyetini Altın Ordursquoya

kaptıran Kıpccedilaklar Ccedilin Hindistan Orta Asya Orta Avrupa Balkanlar Kafkasya

Anadolu Mısır Suriye gibi yerlere dağılmış buralardaki devletlerin youmlnetiminde

ordusunda kuumlltuumlr yapısında oumlnemli hizmetler goumlrmuumlşlerdir Bunların en muumlhimi de

Mısır Memlucircklerirsquodir Buguumln de Kıpccedilaklarrsquoın torunları Tataristan ve Başkurdistanrsquoda

yaşamaktadırlar

30

BİRİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ MANASI ve TUumlRK

TARİHİNDE AYNI ANLAMDA KULLANILAN KELİMELER

I Elccedili Kelimesinin Anlamı

Soumlzluumlk anlamı olarak elccedili

1Bir devlet tarafından diğerine goumlnderilen ve orada kendi devletini temsil

eden kimse sefir

2 Herhangi bir konuda uzlaşma sağlamak uumlzere karşı tarafa goumlnderilen

kimse aracı

3 Peygamber resul114

ldquoResulrdquo Arapccedila edebicirc metinlerde Allahrsquoın elccedilisi

anlamı dışında115

da kullanılmıştır

4 Bir devleti başka bir devlet katında temsil eden goumlrevli116

ldquoElccedilirdquo kelimesinin İngilizce karşılığı olarak kullanılan ldquoenvoyrdquo un terim

anlamı ldquoikinci dereceden diplomatik ajanrdquo şeklinde tanımlanmıştır Genel anlamı

ise ldquobir goumlrevle goumlnderilen kişirdquo demektir Latince ldquoablegatusrdquo un bir suumlruumlmuuml olarak

ldquoenvoyeacuterdquo kelimesi XVII yuumlzyılda genel kullanım kazanmıştır Yine İngilizce

ldquoAmbassadorrdquo olarak da kullanılmaktadır117

Kısaca bir uumllkedeki elccedililik binasına

dacirchil olan goumlrevliler ile oradaki sistemin baş youmlneticisi diyebileceğimiz ldquobuumlyuumlkelccedilirdquo

yi de iccediline alan bir anlamı ifade etmektedir

W Radlov ldquoAumllci = Elccedilirdquo diye vermiştir ki eski Tuumlrkccedilede ldquoalcialccedilirdquo olarak

da kullanılmıştır W Radlov Teleuumlt Altay Kırgız Osmanlı Tatar Tuumlrk lehccedilelerinde

114

Oumlrnekleriyle Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I Ankara MEB 1995 s817 115

AJ Wensinck ldquoResulrdquo İA IX İstanbul MEB 1964 s692 Emine Uyumaz Tuumlrkiye Selccediluklu

Devletirsquone Gelen ve Giden Elccedililer (XI yuumlzyılın sonu-XIV yuumlzyılın başları) İstanbul Bilge Kuumlltuumlr

Sanat 2011 s11 116

N S Aşukin Politika Soumlzluumlğuuml ccedilev Mazlum Beyhan İstanbul Sosyal Yay 1979 s72 117

A New Survey of Univercal Encyclopaeligdia Britannica pub William Benton vol8 Chicago

London Toronto yy 1768 p629-630

31

de bu şekilde geccediltiğini belirtmiştir Genelde ldquogoumlnderilenrdquo manasınadır Kandan aumllci

keldi Handan Huumlkuumlmdardan elccedili geldi118

W Chas ve Jr Freemanrsquoa goumlre buumlyuumlkelccedili ldquoKendi devletinin yerleşik bir

temsilcisi olarak yabancı bir devlet veya uluslararası organizasyona aracılık eden

genellikle ldquoOlağanuumlstuuml ve Tam Yetkili Temsilcirdquo statuumlsuumlnuuml taşıyan ve bir elccedili

tarafından kendisine yardım edilen en yuumlksek makamdaki diplomatik goumlrevli 119

rdquodir

G Evans amp J Newnhamrsquoın buumlyuumlkelccedili tanımı ldquoEgemen bir devletin

genellikle bir başka devlette ikamet eden diplomatik temsilcisi veya muumlmessili

Uluslararası ilişkiler nasıl devletlerarasındaki iletişim sisteminin ifadesi anlamına

geliyorsa buumlyuumlkelccedililik fikri de onun bu sistemi muumlmkuumln kılan en temel aracıdırrdquo120

şeklindedir

AE Dağrsquoa goumlre ise ldquoGoumlrevli bulunduğu yabancı uumllke nezdinde kendi devlet

başkanını temsil eden en uumlst duumlzey diplomatrdquotır İki uumllke arasındaki ilişkileri

emrindeki elccedililik personeli ile yuumlruumltuumlr 121

Oumlzel anlamda elccedili sadece bir huumlkuumlmete veya uluslararası organizasyona

değil sık sık sorun olan konulara da aracılık eden belirli bir portfoumlyuuml olmayan

kişidir122

Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuumlrdquonde kısaca ldquooumlzel elccedilirdquo diye

belirtilen kişiler oumlzel bir goumlrevle goumlrevlendirilip goumlrevi yerine getirmesiyle elccedililik

goumlrevi sona eren elccedililerdir Oumlzellikle kriz doumlnemlerinde uumllkeler arasında oumlnemli

fonksiyonları olan oumlzel elccedililer uumllkelerin kendilerini veya uyguladıkları politikayı

daha iyi anlatmak iccedilin sık başvurdukları yollardan biridir123

M Nowruzirsquoye goumlre

118

Wilhelm Radlov Versuch Eines Woumlrterbuches Der Tuumlrk-Dialecte I Gravenhage Mouton amp

Co ` s 1960 s828-829 119

W Chas-Jr Freeman The Diplomatrsquos Dictionary Washington DC United States Institute of

Peace Press 1997 p13 120

Graham Evans amp Jeffrey Newnham Uluslararası İlişkiler Soumlzluumlğuuml ccedilev H Ahsen Utku İstanbul

Goumlkkubbe 2007 s111 121

Ahmet Emin Dağ Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuuml İstanbul Anka Yay 2004 s28 122

Chas-Freeman age s13 123

Dağ age s29

32

oumlzel elccedili ldquoHiccedilbir uumllkeye atanmaz fakat herhangi bir zamanda ve herhangi bir yerde

uumllkesini temsil etmek uumlzere goumlrevlendirilebilirrdquo124

ldquoYetkili elccedilirdquo tabiri temsil ettiği devlet adına anlaşma imzalamaya yetkisi

olan elccedililer iccedilin kullanılmaktadır125

ldquoTanınmış elccedilirdquo ise guumlven mektubu verilmiş elccedili126

demektir

Elccedililik goumlrevinin Tuumlrk tarihine yansıması ccedileşitli Tuumlrk boylarında kendini

goumlstermiştir Mesela ldquoTuumlrkler devletlerarasında gidip gelen Kağan elccedililerine

bizimki gibi ldquoElccedilirdquo derlerdi Adi ldquoHabercirdquo ve casuslara Koumlruumlg tıl tıgrak Aileler

arasında haber goumltuumlruumlp getirenlere Yazıgccedilı Halka huumlkuumlmdarın habelerini

[haberlerini] bildiren tellallara da ldquoOkccedilırdquo adını verirlerdi Sarayda bir de ldquoTartıgccedilırdquo

denen davetccedilirsquoler [davetccedililer] vardırdquo127

780 yılından sonraki Uygurlarrsquoa işaret eden ldquoaltı beyin halkırdquo veya ldquoaltı

kabileden teşekkuumll eden halkrdquo ın beyleri ve ldquoalcirdquosi El-tu-gan-tutuk idi Uygurlarrsquoda

ldquoalcirdquo kelimesi ldquoelccedilirdquo ve ldquotemsilcirdquo anlamı taşımaktaydı128

ldquoEski Uygur Tuumlrkccedilesi

Soumlzluumlğuumlrdquonde ldquoaumllrdquo=il ldquoaumllccedilirdquo 1 ilccedili129

olarak goumlsterilmiş olup ldquoilrdquoin aynı zamanda

ldquoşehzadelere verilen bir unvan130

rdquo olduğu belirtilmiştir Eski Uygurlarrsquoda ldquoElccedili

sefirrdquo anlamınındaki ldquoilccedilirdquo kelimesi ldquoilccedili bilgaumllaumlr131

rdquo şekliyle ldquodiplomatlarrdquo

manasını taşımıştır ldquoİl aumlbirdquo ldquohuumlkuumlmet konağırdquo ldquoilig kanrdquo ldquokral padişahrdquoldquoilig baumlgrdquo

ldquoşehade kralrdquo ldquoilkuumlnrdquo ldquohal millet bodunrdquo ldquoil oumlrginrdquo ldquosarayrdquo ldquoiltaumlbaumlrrdquo ldquohuumlkuumlmdara

bağlı yuumlksek devlet memuru ruumltbesirdquo şeklinde Uygur tabirlerinde de kullanılmıştır132

124

Mehdi Nowruzi A Dictionary of Political Terms Second Edition Iran Ney Publishing House

1379 p13 125

Dağ age s29 126

Ae s28 127

Bahaeddin Oumlgel Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları II İstanbul MEB 1971 s107 128

LN Gumileumlv Eski Tuumlrkler ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2007 s513 129

Ahmet Caferoğlu Uygur Tuumlrkccedilesi Soumlzluumlğuuml Ankara TDK1968 s70 130

Ae s91 131

Ae s92 132

Ae s92-93

33

RG Kuzeyev Başkurtlarrsquoın boy-kabile teşkilatı hakkında bilgi verirken

kuzeydoğu Başkurtlarırsquonın ldquoboyrdquo iccedilin ldquoilrdquo soumlzcuumlğuumlnuuml kullanmayı tercih ettiklerini

ancak bundan daha geniş bir anlamı olan ldquoilrdquo teriminin ldquokabilerdquo ve ldquouumllkerdquo iccedilin de

kullanılabileceğini belirtmiştir133

Aşağı Belı Başkurtlarırsquondan Gere boyunun yerleştiği Belı Nehri Boumllgesi ldquoİl-

Gererdquo yani ldquoGere yurdurdquo olarak adlandırılmıştır134

Peccedileneklerrsquole etnik akrabalığı birccedilok verilerle teyit edilen Deşt-i Kıpccedilakrsquota

Kıpccedilaklarla hem muumlttefik hem rakip boy olan KanglılarKanlılar arasında oumlnderlerine

ldquoil başırdquo tabiri kullanılmakta idi135

II Elccedili Kelimesinin Etimolojisi

Elccedili kelimesinin etimolojisini oluşturan ldquoel ya da ilrdquo kelimesinin ne anlamı

ifade ettiği ile ilgili farklı goumlruumlşler mevcuttur Kapalı bir ldquoerdquo sesi ile soumlylenen ldquoelrdquo

kelimesi eski Tuumlrk lehccedilelerinden beri guumlnuumlmuumlze dek yaşayan en eski Tuumlrkccedile

kelimelerden biridir Ancak buguumln eski Tuumlrkccedilede kullanılan anlamı yanında

ldquoyabancı el başkasırdquo manasına da gelmektedir

LN Gumileumlvrsquoun verdiği bilgiye goumlre SY Malov W Radlov Melioranski

VV Barthold V Thomsen ve Hirth ldquo elrdquo kelimesinin ldquokabile birliğirdquo ve ldquodevlet

halkrdquo anlamlarını taşıdığı fikrinde olmuşlardır Bernctam ise ldquoaristokrat yapının ve

geleneksel kabile teşkilacirctının şekillendirdiği farklı kabilelerin aristokrat sınıfının

birleşimirdquo şeklinde ifade etmiştir Ayrıca ldquodevlet teşkilacirctı halk milletrdquo anlamlarında

da kullanılan bu kelimenin tarihte ldquoTuumlrkrdquo tanımlaması iccedilin de kullanıldığını

belirtmiştir136

133

RGKuzeyev İtil-Ural Tuumlrkleri ccedilev Arif Acaloğlu İstanbul Selenge Yay 2007 s70 134

Ae s363-364 135

Ae s365

34

LN Gumileumlv SPTolstovrsquoun ldquoel ldquo kelimesine ldquodevletrdquo manasını vermesini

politik anlamda doğru fakat mahalli anlamda yanlış kabul etmektedir 137

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquoilrdquo kelimesi ldquomemleket uumllke devletrdquo anlamında

kullanılmıştır Fakat aynı eserin bazı yerlerinde ldquodevletrdquo kelimesinin kullanıldığı da

goumlruumlluumlr138

- ldquoBu saklık bile koumlr ilin başladı kutı kuumlnde arttı oumlruuml yokladı Bak boumlyle

tedbir ile memleketini idare etti saadeti guumlnden guumlne arttırdquo

- ldquoBu saklık odugluk bu il işinge toumlzuuml asgı boldı uzun yaşınga Devlet

işindeki bu tedbir ve uyanıklık devletin uzun muumlddet devamı iccedilin daima faydalı

olmuşturrdquo

- ldquoİlig saklıkı kıldı ilke asıg bu asgı bile boldı ilde tatıg Huumlkuumlmdarın ihtiyatlı

olması memlekete fayda getirir bu fayda ile memlekette huzur temin edilirrdquo

-ldquoİlin itti tuumlzdi bayudı bodun Memleketi tanzim etti halkı zenginleştirdquo

- ldquoDua arttı ilde koumlr edguuml atı Memlekette ona dua eden ccediloğaldı nacircm

kazandırdquo

- ldquoOumlkuumlş il tutayın tise ay ilig uumlccedil iş kılgu oumltruuml yetilse elig Ey huumlkuumlmdar birccedilok

memleketi elde etmek istersen şu uumlccedil işi yaprdquo

D Karakurt ldquoEl Yurt vatan demektir İl (Elİl) Şehir vilayet demektir139

rdquodiyerek ldquoelrdquo ve ldquoilrdquo kelimelerini farklı anlamlardaymış gibi goumlstermiştir ldquoYurt

vatan devletrdquo anlamında kullanılan ldquoelrdquo ldquoilrdquo kullanımıyla da bilinmektedir Buguumln

ldquoşehir vilayetrdquo anlamında kullanılan ldquoilrdquo kelimesi de bunun bir yansımasıdır Keza

ldquoBir boumllgenin youmlnetimini elde bulunduranrdquo anlamındaki ldquoel beyi140

rdquo de boumlyledir

136

Gumileumlv age s134 137

Ae s136 138

Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin Reşit Rahmeti Arat 5bs Ankara TDK 2007 s58

58 59 59 60 223 Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II Ccedileviri ccedilev Reşit Rahmeti Arat 8bs

Ankara TTK 2003 s42 42 42 42 43 156 Beyitler 438 440 448 449 459 2068 139

Deniz Karakurt ldquoTuumlrk Soumlylence Soumlzluumlğuuml Accedilıklamalı Ansiklopedik Mitoloji Soumlzluumlğuumlrdquo (Ccedilevrimiccedili)

http uploadwikipediaorgwikipediatr000TurkSoylenceSozlugupdf 20 Nisan 2012 140

Muumljgacircn Uumlccediler ldquoFolklorumuzda El (İl)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9 Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm

Bakanlığı Yay Şubat1981 s50

35

ldquoYurt uumllke vatanrdquo anlamında kullanıldığında ldquobizim ellerrdquo ldquogurbet ellerrdquo

ldquoyad ellerrdquo şeklinde ifadesini bulmaktadır Uzun zaman uzak diyarlarda kalanlar iccedilin

kullanılan ldquoYemen ellerinde Veysel Karanicircrdquo deyimindeki ldquoelrdquo soumlzcuumlğuuml de bu

anlamdadır141

Yenisey Uyuġ Tarlaġ Yazıtırsquonda ldquoelrdquo ve ldquoelccedilirdquo kelimeleriyle ilgili şu

cuumlmleler yer almıştır ldquo atım El Tugan tutuk ben tengri elimke elccedilisi ertimhelliprdquo (adım

El Tugan tutuk ben ilacirchi elimin elccedilisi idimhellip)142

Eski Tuumlrk yazıtlarında ldquodevletrdquo anlamını ifade eden ldquoilelrdquo terimi asırlardır bu

ilk manasını muhafaza etmiştir Bunun yanında terimin anlamıyla ilgili ccedileşitli

goumlruumlşler bulunmaktadır Ebulgazi Bahadır Han ldquoilrdquoin uruklardan kurulduğunu dile

getirmiştir143

K Brockelmann ldquoegemenlik devlet halkrdquo anlamındaki ldquohersschaft

reich volkrdquo kelimeleriyle ifade etmiştir Av Gabain de ldquoilrdquoi ldquouumllke imparatorlukrdquo

anlamındaki ldquoreichrdquo ve ldquoiktidar veya huumlkuumlmetrdquo anlamındaki ldquohersschaftrdquo

kelimeleriyle accedilıklamıştır144

Ancak buguumln ldquoilrdquo ldquoyabancı yadrdquo anlamını ifade eden

ldquoelrdquo kelimesi ile aynı anlamı taşımamaktadır145

ldquoİlrdquo terimi ldquohalkrdquo anlamındaki ldquokuumlnguumlnrdquo ile birlikte kullanıldığında ldquohalk

memleketrdquo anlamını yuumlklenmiştir

İlguumlnuuml var başına şah turur

Benim dahi halimden agacirch turur146

Elccedili kelimesi iccedilin Tuumlrkiyersquodeki halk ağızlarında tespit edilen kelimeler

ldquodeğme kebiccedili ve sayıl 147rdquodır ldquoKebiccedilirdquo Elccedili kelimesinin (Karaccedilay Tokat)148

141

Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I İstanbul TDK1992 s448 142

Huumlseyin Namık Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları III s31 Abduumllkadir İnan ldquoEski Tuumlrklerde ve

Folklorda ldquoAntrdquordquo Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK 1968 s634 143

İnan ay s635 144

Av Gabain Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara 1988 s78 145

İnan agm s636 146

Tanıklariyle Tarama Soumlzluumlğuuml II Ankara TDK 1965 s528 İnan ay s636 147

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi V Ankara TTK 1957 s125

36

youmlresinde kullanıldığı kaydedilmiştir ldquoŞefaatccedili yardımcırdquo anlamındaki

ldquoyalvaccedilrdquo kelimesinin de ElbistanKahramanmaraşrsquota kullanıldığı

belirlenmiştir149 ldquoHabercirdquo manacircsındaki ldquosavcırdquo kelimesinin ise Ordursquoda

kullanıldığı kayıtlıdır150

Mitolojide ldquosavacırdquo kelimesi ldquopeygamber Tanrırsquonın elccedilisi habercisi kitap

getirmemiş peygamber nebirdquo anlamına gelip ahilikte hemen her peygamber bir

mesleğin piri kabul edilmiştir151

ldquoYalvaccedilrdquo Yalvamak fiilinden gelir Yakarmak haber vermek anlamlarını

taşır152

Resul peygamber Tanrırsquonın habercisi kitap getirmiş olan elccedili ile eş

anlamlıdır153

ldquoYalvamakrdquo fiili ise ldquoyalvarmakrdquo fiili ile aynı koumlkten gelir ldquoRisalet etmek

peygamberlik etmek Tanrırsquodan haber getirmekrdquo manacircsındadır154

Yazıtlarda ldquoilrdquo soumlzuumlnuumln ldquokağanrdquodan oumlnce gelmesi eski Tuumlrklerrsquoin devlete

verdiği oumlnemin bir işaretidir ldquoilrdquo kelimesi Tuumlrk tarihi suumlrecinde birccedilok farklı

anlamda da kullanılmıştır Ccedilincersquoden Tuumlrkccedilersquoye pek ccedilok kitap tercuumlme eden eski

Tuumlrkler Ccedilincersquodeki ldquokuoguordquo şeklinde telaffuz edilen karakterin tam karşılığı olarak

ldquoilrdquo kelimesini kullanmışlardır Ccedilince ldquoguordquo kelimesi sınırları milleti ve huumlkuumlmdarı

olan bir toprak parccedilasını tanımlıyordu Eski Tuumlrklerrsquoin ldquoilrdquo kelimesi de tam olarak bu

anlamı vermekte idi Arapccedilarsquodaki ldquodevletrdquo soumlzuuml de buguumlnkuuml bizim kullandığımız

anlamı değil eski Tuumlrklerrsquode olduğu gibi Tanrı tarafından verilen iyi talih ve şansa

işaret ediyordu Nitekim eski Tuumlrklerrsquode ilin Tanrı tarafından verildiği duumlşuumlncesi

hacirckimdi155

148

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi II Cumhuriyet Matbaası İstanbul TDK1941

s863 149

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi III Ankara TTK 1942 s1468 150

Tuumlrkiyersquodehellip III s1994 151

Karakurt age s110 152

Ae s231 153

Ae s230 154

Ae s231 155

Oumlgel age s48-50

37

İlk kez 697 tarihli Ccediloyr Yazıtırsquonda ldquoelterişilterişrdquo unvanında goumlruumllen ldquoelilrdquo

kelimesi runik harfli diğer eski Tuumlrk yazıtlarında da elle-ille- elsire- ilsire- elsiret-

ilsiret- elligilligeligilig şeklinde kullanılmıştır ldquoilrdquo kelimesini İngilizce ldquokrallık

uumllkerdquo anlamındaki ldquorealmrdquo ile bağdaştıran SG Clausonrsquoa goumlre anlamı ldquobağımsız bir

youmlneticinin oluşturup idare ettiği siyasicirc bir birim156

rdquodir ldquoBarışrdquo ve ldquokonfederasyonrdquo

olmak uumlzere iki anlamı olduğu duumlşuumlncesindeki G Doerfer ise ldquokonfederafif siyasal

teşekkuumll anlamını barış ve uyum iccedilinde yaşayan boyların bir araya gelmesiyle

ilişkilendirir157

rdquo Erdalrsquoa goumlre eski Tuumlrkccedilersquode biri İtil Bulgarcasırsquonda ldquoielrdquo ve

Ccediluvaşccedilarsquoda ldquoyalrdquo ldquokoumlyrdquo olarak bulunan ldquoboy kabile boumllgerdquo anlamındaki ldquoelrdquo diğeri

Karahanlı dilindeki ldquoiki bey arasındaki barışrdquo anlamında kullanılmış olan ldquoelrdquo olmak

uumlzere iki homonim soumlz konusudur158

I Zimonyi ldquoegemen devlet buumlyuumlk devlet

devlet imparatorlukrdquo anlamını taşıdığı fikrindedir159

TTekin ldquouumllke devletrdquoe ek

olarak ldquohalkrdquo anlamını da verirken diğer bilim adamları bu anlamın XI yuumlzyıldan

sonra geliştiği goumlruumlşuumlndedirler160

XI yy dil yadigacircrlarından ldquoDivanuuml Lugat-İt-Tuumlrkrdquo te ve eski Kıpccedilak

soumlzluumlklerinde iki ayrı ldquoelrdquo maddesi bulunduğu gibi Başkurt dilinde de ldquoilrdquo olarak

zikredilen ayrı ayrı maddeler bulunmaktadır ldquoBaşkurt Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacuterdquo den

verilen bilgiye goumlre ldquoilrdquo kelimesinin anlamları ldquo1 Belli bir sınırı halkı ve youmlnetimi

olan devlet 2 (veya tıvgan il) Bir kimsenin doğup buumlyuumlduumlğuuml yaşadığı yer vatan 3

Halk 4 (ağızlarda) Koumly 5 Bal arıları topluluğu bir araya gelmiş organize olmuş

halk 6 Barış olarak sıralanabilir Ayrıca kelime ccedileşitli deyim ve ibarelerde şoumlyledir

ldquoSit ilrdquo ldquoyabancı devlet yabancı yer yad elrdquo ldquoil agacirchırdquo ldquoyuumlksek ruumltbeli nuumlfuzlu

kimserdquo ldquoil azamattarırdquo ldquouumllkede akıllı oluşu iyi bir meslekte bulunuşu cesareti ile uumln

156

Hatice Şirin User ldquoEski Tuumlrkccedileden Başkurtccedilaya Kent Konut İkamet Nomenclaturası

Uumlzerine Notlarrdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s301 157

User age s301 Gerhard Doerfer Tuumlrkische und mongolische Elemente im Neupersischen

Wiesbaden Franz Steiner Verlag TMEN II 653 158

User age s301-302 M Erdal ldquoDie Tuumlrkisch-mongolischen titel Elxan und Elčirdquo Altaic

Berolinensia The Concept of Sovereignty in the Altaic World PIAC 34th Meeting Wiesbaden ty

p81-99 159

User age s302 Istvaacuten Zimonyi ldquoBodun und El im Fruumlhmittelalterrdquo Acta Orientalia

Academiae Scientiarum Hung vol 56 (1) 57-59 160

User age s302 Talat Tekin Orhon Yazıtları Ankara TDK 1988 s133

38

yapmış kimselerrdquo ldquoil avızırdquo ldquohalkın konuşma dilirdquo ldquoil ayağı hil bulıvrdquo ldquo(karanlık

ccediloumlkuumlp insanlar uykuya daldıktan sonra) sessizlik huumlkuumlm suumlrmesirdquo ldquoil gariberdquo

ldquomemleketinden ayrılıp uzakta yaşayan kimserdquo ldquoil karttarırdquo ldquogoumlrmuumlş geccedilirmiş

insanların huumlrmetini kazanmış akıllı ihtiyarlar aksakallarrdquo ldquoilden sıkkanrdquo ldquoyoldan

ccedilıkmışrdquo ldquoil oumlstoumlrdquo ldquohalk iccedili halk arasırdquo161

ldquohellipTuumlrk bodun illeduumlk ilin ıccedilgını ıdmışrdquo cuumlmlesiyle Kuumll Tigin ve Bilge Kagan

Yazıtlarırsquonda Ccedilin milletinin aldatıcılığını kullanarak bey ile halkın arasını accedilması

nedeniyle Tuumlrk milletinin uumllkesinin elinden ccedilıktığı ifade edilmiştir162

Yine Kuumll Tigin

Yazıtırsquonda Bumin ve İstemirsquonin kağan olduktan sonra Tuumlrk milletinin uumllkesini

toumlresini idare ettikleri duumlzenledikleri ldquohellipTuumlrk bodunung ilin toumlruumlsin tuta birmiş iti

birmişrdquo soumlzleriyle yer almıştır163

Yazıtlarda ldquoİlsiremiş kagansıramış bodunıghelliprdquo yani ldquoilsizleşmiş

kağansızlaşmış halkhelliprdquo ifadesiyle başlayan cuumlmlede de ldquoilrdquo soumlzcuumlğuumlnden tuumlremiş bir

kelime goumlze ccedilarpmaktadır164

ldquoElig toumlruumlg yegedi kazgantımrdquo cuumlmlesinde ise ldquouumllkerdquo

manasında ldquoeligrdquo kelimesi kullanılmıştır165

Devlet elil denilen Tuumlrk boylar birliğinden oluşmaktaydı R Giraud bu

terimi [Fransızca] ldquoegravetatrdquo anlamına gelmesine rağmen ldquoimparatorlukrdquo veya

ldquoimperiumrdquo olarak tercuumlme etmiştirrdquo166

İ Kafesoğlu da167

ldquoil (eacutel)rdquo kelimesinin

ldquomuumlstakil topluluk devletrdquo anlamı yanında ldquoimparatorlukrdquo anlamını da taşıdığını

belirtmiştir

H Salmanrsquoa goumlre kitabelerde ldquoilrdquo ldquoduumlzenli devletrdquo anlamına gelip bu oumlzellik

Tuumlrgiş devletlerinde de mevcuttu Tuumlrk ldquoilrdquo ini meydana getiren şartlar siyasicirc

161

User age s302 Red İM Agişev EF Bişiyev GD Zeynullina Başkurt Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacute

Meskev yy 1993 162

Saadettin Goumlmeccedil ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara Ankara Uumlni DTCF Tarih

Boumlluumlmuuml 1997 s82 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 4-7 Bilge Kağan Yazıtı Doğu 5 163

Goumlmeccedil ay s82 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 1-2 164

Goumlmeccedil agm s86 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 13-14 165

Goumlmeccedil ay s86 Bilge Kagan Yazıtı Doğu 36 166

Peter B Golden Hazar Ccedilalışmaları İngilizceden ccedilev Egemen Ccedilağrı Mızrak İstanbul Selenge Yay

2006 s51 167

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s227

39

istiklacircl uumllke (toprak) halk ve toumlre idi168

Bu unsurlardan bir tanesi dahi eksik

olamazdı Boy beyleri ve bodun yabguları yasama ve yuumlruumltme sorumluluklarını ldquoilrdquo

in başındaki kağana intikacircl ettirir boumlylece ldquoilrdquo in buumltuumln işleri kağan aracılığıyla

meclislere devredilirdi

ldquoİlrdquo kelimesi ldquobarışrdquo ı da ifade ediyordu Boyları birleştiren toparlayan

barış ve huzur ortamını sağlayan kişiye de ldquoilterişrdquo unvanı verilmesi Goumlktuumlrklerrsquoden

beri suumlregelen bir gelenekti169

Dede Korkutrsquota ldquoOğuzelirdquo biccediliminde kullanılan ldquoilrdquo kelimesi siyasicirc teşekkuumlle

sahip Oğuz uumllkesi manasında olup V Thomsen da eski Tuumlrkccedilersquode ldquoelilrdquo in ldquosiyasicirc

bakımdan muumlstakil muntazam ve teşkilacirctlı bir milletrdquo anlamında kullanıldığı

goumlruumlşuumlndedir F Suumlmerrsquoe goumlre destanlarda geccedilen Oğuzeli XI yuumlzyılda Karaccediluk

Dağlarırsquonda yaşayan Oğuzlarrsquoın yurdudur170

Z Goumlkalp ldquoilrdquo in asıl manasının ldquosulh 171

rdquo olduğu fikrini ldquoEski Tuumlrk

dininde Tuumlrk Tanrısı barış ve barışıklık tanrısı idi Tuumlrk dininin mahiyetini goumlsteren

il kelimesi barış manasına geliyordurdquo diyerek accedilıklamıştır ldquoFilan beğ falan beğle

İl oldu = sulh oldu demektir172

rdquo şeklinde bir oumlrnek de vermiştir Buna goumlre ldquoİlcirdquo

(barışccedilı) demek olduğu gibi ldquoİlhanrdquo ldquoBarış Hakanı sulh dinin yayıcısırdquo demekti173

Cengiz Han doumlneminde ldquoilrdquo soumlzuuml ldquoşube hanlığırdquo anlamında kullanılmış ldquoilhanrdquo

ldquoİlhanlırdquo isimleri de temellerini bu anlayıştan almışlardır174

İlk Tuumlrk Kağanı Bumın

diğer kabileleri birleştirip Ju-janları mağlup ettikten sonra ldquohalkların huumlkuumlmdarırdquo

demek olan ldquoil-hanrdquo unvanını almıştır Reşiduumlddin Fazlullahrsquoın yuumlklediği Farsccedila

168

Huumlseyin Salman Tuumlrgişler Başvuru Kitapları Dizisi53 Ankara TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay

1998 s103 169

Salman age s 16 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s246 170

Uumlccediller Bulduk ldquoDede Korkut Oğuz Elleri ve Kafkaslarrdquo TAD XVIII S29 Ankara 1997 s249

Suumlmer age s373 171

Ziya Goumlkalp Tuumlrk Toumlresi İstanbul Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml 1975 s50 172

Goumlkalp age s50 173

Ziya Goumlkalp Tuumlrkccediluumlluumlğuumln Esasları Haz Mehmet Kaplan 5bs İstanbul MEB 2004 s40 ve

154 174

Oumlgel age s60

40

karşılığı ldquoil fethedenrdquo anlamında ldquoil kerdenrdquo (bir şeyin bir parccedilasını bir yerden

koparıp almak manasındaki) ldquokertmekrdquo fiilinden gelmektedir175

ldquoİl-teberrdquo unvanı ldquoyabgurdquodan daha duumlşuumlk derecede idi Nitekim Goumlktuumlrk

Devletirsquonin yıkılışından sonra Karluk il-teberi yabguluğa terfi etmiştir VV Bartold

da bunu ldquoElteber unvanı kağanın ducircnunda idi ve bağımsız siyasi [siyasicirc] hayatı

olmayan kuumlccediluumlk halk oumlbeklerinin youmlneticilerine verilirdi 176

rdquo diyerek doğrular P

Goldenrsquoın Gerdicirczicircrsquoden verdiği bilgiye goumlre ldquohellip(kağanlık tahtına) oturan ilk Karluk

ylmacirclmsn Cabğucircye (il-almış yabgu) idirdquo Pritsak bu yabgunun Bilge Kuumlr (Kuumll)

Kadır Han olduğunu oumlne suumlrmuumlştuumlr177

Ermenicersquode Xat lsquoirlit lsquober = Qadır il el taumlbaumlr

şeklinde okunan bu unvan Tuumlrk halkları iccedilinde oldukccedila geniş kullanım alanına sahip

olup huumlkuumlmdara bağlı vassallere de verilebilmekte idi178

Hazarlarrsquoda ırsi olarak

geccedilen bir Tuumlrk unvanı olan ldquoEl-Tebirrdquo unvanlı haraccedil oumldeyen (tacircbi olan) youmlneticiler

bulunmaktaydı179

Alprsquoilutrsquouer (Alp il teberAlp il tıwar Alp il tewaumlr Oğurca

ldquoyıltavarrdquo şeklinde telaffuz edilir)VII yuumlzyılın sonlarında Kuzey Kafkasya

Hunlarırsquonın youmlneticisi ve Hazar melikinin vassali olarak zikredilmektedir Etnik

bakımdan bir Hazar olup olmadığı bilinmemekle birlikte Batı Goumlktuumlrklerirsquonde

otoriteye tabi boylara kağan ailesinden bir youmlnetici atanabilmekte idi Fakat birccedilok

boy kendi liderini seccedilme hakkına da sahipti Bu nedenle eldeki bilgilerle bu hususta

yorum yapmak yersiz olur180

ldquoHun-Sabir huumlkuumlmdarı ldquoelteberrdquo unvanına sahipti ve

Hazar hakanının vassalı idirdquo181

Kapgan Kağan devrinde Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı

budunlardan Edizlerrsquoin Karluklarrsquoın Uygurlarrsquoın ve Azlarrsquoın başbuğları ldquovatana

hizmet eden182

rdquo anlamındaki ldquoil-teberrdquo unvanını taşımaktaydılar183

Menşei itibariyle

Tuumlrk boyları arasında sayılmayan fakat Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilerisinde eriyerek Tuumlrkleşmiş

175

Gumileumlv age s135 176

Bartold Orta Asya s192 177

Peter B Golden Tuumlrk Halkları Tarihine Giriş Osman Karatay Ankara KaraM Yay 2002

s231 233 252 O Pritsak ldquoVon den Karluk zu den Karachanidenrdquo ZDMG 101 1951 s273-275 178

Golden Hazar Ccedilalışmaları s146 ve 176 179

Omeljan Pritsak ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A Tayfun Oumlzcan Karadeniz

Araştırmaları S13 Bahar2007 s17 180

Golden Hazar Ccedilalışmaları İstanbul 2006 s171-174 181

Gumileumlv Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I Rusccediladan ccedilev D Ahsen Batur İstanbul

Selenge Yay 2006 s62 Feacutedorov Ya A Feacutedorov GS Ranniye turki na Severnom Kafkaze

(İstoriko-etnoğraficcedileskiye occedilerki) M 1978 s 142-14 182

Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV Yay Temmuz 1990 s18 183

Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989 s24

41

olan Azlar184

arasında ldquoil-teberrdquo unvanının kullanıldığına dair şu oumlrnek verilebilir

714 yılında isyan eden Azların ayaklanmasının bastırılması sırasında gerccedilekleşen

olayların anlatıldığı Bayan-Kol Yazıtırsquonda ldquohellipAz İlteberig tutdıhelliprdquo ifadesi yer

almıştır185

Bulgar Hanrsquoı Almışrsquoın unvanı da Yeltever (İlteber)186

idi

Kara Tuumlrgişlerrsquoin kağanı Kutluk Bilgersquonin taşıdığı ldquoel il etmişrdquo unvanı

ldquohalka şekil veren toplayan imparatorluk kuran kişirdquo anlamına gelmektedir187

Tarihte bu unvanlarla ilgili oumlrnekler de bunu desteklemektedir Alp el etmiş (VIII

Yuumlzyılda bir Uygur Hanı) İl Almış Senguumln (bir Uygurca şahıs adı) İl tutmuş (bir

Uygur Hanı) İl Katmış (bir Uygur şahıs adı) gibi

Ccedilin kaynaklarından Kutluğ Kağan Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquondan İl-Teriş Kağan

olarak tanıdığımız Goumlktuumlrk Devletirsquonin kurucusunun unvanı (İl-Teriş) ldquodevleti

derleyen toplayanrdquo manasında idi188

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquohuumlkuumlmdarrdquo anlamında ldquoiligrdquo ve ldquoilccedili başırdquo tabirleri

kullanılmıştır Bunlardan ldquoİligrdquoin kullanımı daha yaygındır

-ldquoneguuml tir eşitgil ay ilccedili başı sınap edguuml isiz keccediluumlrmiş yaşı İyi ve koumltuumlyuuml

tecruumlbe ile hayatını geccedilirmiş olan buumlyuumlk huumlkuumlmdar ne der dinlerdquo

-ldquoiligke kiruuml hem ccedilıka tuumlrccedilidi ilig edguuml koumlzuumln baka tuumlrccedilidi Huumlkuumlmdarın

yanına girip ccedilıkmakta ve huumlkuumlmdar da ona karşı teveccuumlh goumlstermekte itimat ettirdquo

-ldquoayıttı ilig aşnu odgurmışıg Huumlkuumlmdar oumlnce Odgurmışrsquoı sordurdquo

-ldquobitig birdi oumlgduumllmiş aşnu turup ilig aldı accediltı okudı korıp Oumlğdilmiş ilk oumlnce

mektubu verdi huumlkuumlmdar aldı accediltı ve dikkatle okudurdquo

-ldquoyana aydı ilig ay oumlgduumllmişe kadaşıng tuumlkel oumlk kişi ermişe Huumlkuumlmdar - Ey

Oumlğdilmiş ndashdedi- kardeşin gerccedilekten kacircmil bir insan imişrdquo189

184

Bilge Kağan Yazıtı Doğu 26 Sadettin Goumlmeccedil ldquoKoumlk Tuumlrkccedile Kaynaklarda Geccedilen Boy ve Kavim

Adları Uumlzerinerdquo TİD SX İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay 1995 s220 dp7 185

Koumll Tigin Yazıtı Kuzey 2-3 Goumlmeccedil agm s221 dp10 186

Ahmet Taşağıl ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul 2000 s473 187

Salman age s79 Louis Bazin les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These

Presenteacutee Devant 1rsquouumlniversite de Paris III I December 1972

42

-ldquohellipkimin emrine takım verilir ve o takım-başı olur kimi at-aygır uumlzerinde il-

başı olur190

rdquo

- ldquoKimi yavgu kimi yugruş veya ilbeyi kimi unvanının eşi olmayan er-oumlği

olur 191

rdquo

Boy ve kabileler ldquoilrdquo olarak adlandırılan daha buumlyuumlk birliğe dahillerdi Oğuz

ve Tuumlrkmen illerinin başlarında iligler ilhanlar ve ilbaşları bulunuyordu192

Anadolu

Oğuzlarırsquonda huumlkuumlmdarlık vasfına sahip idarecilere ldquoilbaşırdquo denilmekteydi Sultan

Alp Arslanrsquoın Nizamuumlrsquol-muumllkrsquouuml Melikşahrsquoa atabey olarak atarken verdiği

unvanlardan biri ldquoiligrdquo idi193

Tuo-pi adlı Baga Ccedilor Şadrsquoın Ccedilince transkripsiyonu Me-huo-tuo Şad idi194

Kağan olduktan sonra aldığı unvan Ccedilince transkripsiyonuyla Hsieh-li Kağan (İl-

Kağan ya da İllig Kağan)(618-630)rsquodır 195

Tuumlrkler devlet tarafından yazdırılan yazıtlara ldquoil benguumlsuuml 196

rdquo demişlerdir

Kuumll Tegin ve Bilge Kağanrsquoın veziri Tonyukuk yazıtında ldquoBen Bilge Tonyukuk

Tuumlrklerin Bilge Kağanırsquonın iline bu yazıtı yazdırdımrdquo197

demektedir

Sosyal yapılarını ordu millet anlayışıyla duumlzenlemiş olan Tuumlrklerrsquoin Accedilina

hanedanı hakanlığı ldquobu birliği bizzat kurmuşlar ve efendileri Ju-jan ordası ve

188

Bahaeddin Oumlgel ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S2 Ankara

Temmuz1981 s11 Suumlmer agm s22 189

Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin Reşit Rahmeti Arat 5bs Ankara TDK 2007 s422

77 386 387 388 Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II Ccedileviri ccedilev Reşit Rahmeti Arat 8bs

Ankara TTK 2003 s303 54 278 278 280 Beyitler 4197 609 3842 3844 3858 190

Yusuf Has Hacirccib Kutadgu Bilig ccedilev R Rahmeti Arat 8bs Ankara TTK 2003 s295 Beyit

4064 191

KB s295 Beyit 406 192

Agacanov age s 158-159 Pritsak Die Karachaniden s19 193

Agacanov ae s 169 Gordlevskiy Gosudarstvo s46 194

Huumlseyin Salman ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar

Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD C4 S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s13 195

Salman ay s12 196

Oumlgel age s23 197

Tonyukuk Yazıtı Kuzey 8

43

muumlttefikleri Toumlles kabilelerine kıyasla daha guumlccedilluuml olduklarını goumlstermek iccedilin

devletlerine ldquomenguuml elrdquo adını vermişlerdirrdquo198

Goumlktuumlrk kağanı Bumın I-li-krsquoo-han (İlig Kağan lsquoİlli devletli kağanrsquo)

unvanını almıştır ldquoİllig elligilig eligrdquo ldquoili olanrdquo anlamında ldquokral youmlneticirdquo yerine

kullanılmıştır 199

Doğu Goumlktuumlrkleri kağanı Kutluk tahta ccedilıkınca Tuumlrkccedile elil=devlet ve teriş=

toplamak derlemek kelimelerinden oluşan ldquoilterişrdquo unvanını almıştır200

KumanKıpccedilak bilmecelerinde elccedili kelimesi kullanılmıştır ldquoBeş başlı elccedili

geliyor ()rdquo cevabı olarak da ldquoO etikten beş parmakrdquo verilmiştir 201

Agathias tarafından 555 yılı civarında Kuzey Kafkasyarsquoya harekacirct duumlzenleyen

iki Sabir ordu kumandanının adlarının İlig-er (prens kişi) ve Qut elccedili olduğu bilgisi

verilmiştir Bunlardan başka Qurla Elccedili Elccedili Ccedilur Elccedili Tiri gibi şahıs adları da

bilinmektedir202

Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin son kağanı İl Kağan adını taşımakta

idi203

Goumlktuumlrklerrsquoe isyan eden Toumlles boylarından birine mensup olan Chrsquoi-pi-ho-li

babası Bagatur Teginrsquo in oumlluumlmuuml uumlzerine başa geccedilerek ldquoilteberrdquo unvanını almıştı

(632)204

ldquoİlteberrdquo unvanının menşei itibariyle Tuumlrk boyları arasında sayılmayan

fakat Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilerisinde eriyerek Tuumlrkleşmiş olan Azlar arasında da kullanıldığı

goumlruumllmektedir Goumlktuumlrklerrsquoin kendilerine tabi kıldıkları Kırgızlar (709) ile ittifak

halinde olan Azlarrsquoın da itaat altına alındıkları bilinmektedir205

714 yılında isyan

eden Azlarrsquoın ayaklanmasının bastırılması sırasında gerccedilekleşen olayların anlatıldığı

198

Gumileumlv agm s87 199

Golden Tuumlrk Halkları s93 Ser Gerard Clauson An Etymological Dictionary of Pre-

Thirteenth Century Turkish Oxford yy 1972 s 141-142 200

Golden Tuumlrk Halkları s93 Clauson age s 554 601 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s95 201

Mustafa Safran Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lucircgacirctlara Goumlre Kuman Kıpccedilaklarrsquoda Siyasi

İktisadi Sosyal ve Kuumlltuumlrel Yaşayış S A27 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araştırma Enstituumlsuuml

Yayınları 1371993 s87 202

Golden Hazar Ccedilalışmaları s296-297 Caferoğlu Uygur Soumlzluumlğuuml s187 203

Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII

Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s3-5 204

Baykuzu agm s5 205

Bilge Kağan Yazıtı Doğu 26 Goumlmeccedil agm s220 dp7

44

Bayan-Kol Yazıtırsquonda ldquohellipAz İlteberig tutdıhelliprdquo ifadesi ldquoİlteberrdquo unvanının Azlar

tarafından kullanıldığının bir delilidir206

MOuml 2500rsquolerde yaşamış Gut kavminin Tuumlrklerrsquole yakın muumlnasebeti olduğu

ve hatta belki de ayniyet goumlsterdiği dile getirilmiştir Bu doumlneme ait

Akadccedilalaştırılmış kral adlarından ldquoEl Ulumeşrdquo (Memleketi buumlyuumltmuumlş)207

Uygur

Kağanı Moyun Ccedilurrsquoun unvanındaki ldquoel etmişrdquo ile benzerliğiyle dikkat ccedilekmektedir

ATemir ldquoil elrdquo kelimesi iccedilin ldquoEski ve yeni buumltuumln lehccedilelerde [Tuumlrk

lehccedilelerinde] ldquomemleket devlet huumlkuumlmdarlıkrdquo anlamına gelen soumlzrdquo olarak

tanımlamıştır208

Nogay Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoelrdquo soumlzuuml ldquoil halk toplum uumllke devlet ve yel (ruumlzgar)rdquo

anlamında kullanılmıştır Elccedili ve elccedililik kelimeleri ise ldquoelşirdquo ve ldquoelşilikrdquo şeklinde

ifade bulmuştur Nogay atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir

-ldquoEl almagan elli yıl yatar Halkın kaldırmadığı elli yıl kalırrdquo

-ldquoElli yıldan el yıngararrdquo Elli yılda toplum yenilenir

-ldquoEl bolmasa suvık yok Yel olmazsa soğuk yokrdquo

-ldquoEldi soumlkpe Uumllkeni koumltuumllemerdquo

-ldquoElşiding keşikkeni hayır Elccedilinin gecikmesi hayırdırrdquo

Kırgız Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoelrdquo soumlzuuml ldquo halk milletrdquo anlamında kullanılmıştır

Kırgız atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir

-ldquoElin sagınbas er bolbos cerin sagınbas mal bosbosrdquo Halkını oumlzlemeyen

yiğit olmaz yerini oumlzlemeyen hayvan olmaz

-ldquoEr cigit el ccediletinde coo betinderdquo Yiğit halkın kenarında duumlşmanın

karşısında

-ldquoEl emgegi eksirbeytrdquo Halkın emeği eskimez

206

Koumll Tigin Yazıtı Kuzey 2-3 Goumlmeccedil agm s221 dp10 207

Hacircmit Zuumlbeyr Koşay ldquoTuumlrklerin Ana Yurdu Goumlccedilleri ve Komşuları ile İlgili Meselelerirdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S229 YXX İstanbul TKAE Mayıs1982 s410-411 208

Ahmet Temir ldquoTuumlrk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askericirc Teşkilacirctrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S118 YX10 İstanbul TKAE Ağustos1972 s1119

45

-ldquoCerin tuumlyboumls el bolboyt elin suumlyboumls er bolboytrdquo Vatanına bağlanmayan

halk olmaz halkını sevmeyen yiğit olmaz

-ldquoAtanın uulu boluu urmat eldin uulu boluu kıymatrdquo Babanın oğlu olmak

huumlrmet halkın oğlu olmak kıymet209

-ldquoErdin barkın el biletrdquo Yiğidin kıymetini halk bilir

-ldquoCırtık uumlyduuml cel tabat kalpıcı soumlzduuml el tabatrdquo Yırtık evi yel bulur yalan

soumlzuuml halk bulur210

-ldquoCer bay bolso el da bayrdquo Verimli yer zengin halktır211

ldquohellipOumltuumlken elihelliprdquo212

(Oumltuumlken uumllkesi) ldquohellipTuumlrk elinhelliprdquo213

(Tuumlrk uumllkesi) ldquohellipil

etmiş Bilge Kaganrdquo ldquoİl Bilge Katunhelliprdquo214

ldquohellipelimin toumlruumlmin etintimhelliprdquo (devlet ve

yasa sahibi oldum)215

Goumlktuumlrk Kağanı İşbararsquonın 584 yılında Ccedilin İmparatorursquona yazdığı

mektubundaki unvanın Ccedilince transkripsiyonunda (Yi-li-kiu lou-chouml-mo-ho-che-po-

lo-krsquoo-han) geccedilen ldquoyi-lirdquo ldquoil uumllke sahibirdquo anlamındaki ldquoellig illigrdquo kelimesini ifade

etmektedir216

ldquoİlrdquo soumlzcuumlğuuml Hazar dilinden kalma İlbars ve İlteber adlarında da

kullanılmıştır217

Goumlktuumlrklerrsquoin menşe efsanelerinde kurttan doğan İ-Ci Ni-su-Tu yaz ve kış

tanrılarının kızlarıyla evlenmiş ve doumlrt ccedilocuğu olmuştur Bu doumlrt ccedilocuktan adı Tuumlrk

209

Levent Doğan ldquoKırgız Atasoumlzleri Kırgız Atasoumlzlerinin Sınıflandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S447

YXXXVIII İstanbul TKAE Temmuz2000 s409 210

Doğan ay s410 211

Ay s411 212

S Goumlmeccedil ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan Değerlendirilmesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV

İstanbul TKAE Ekim1997 s578 580 ve 584 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 3 Satır ve Batı Tarafı 4

satır 213

Goumlmeccedil agm s578 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 5 satır 214

Goumlmeccedil ay s580 ve 581 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 6 Satır Batı Tarafı 1 ve 6 Satırları 215

Goumlmeccedil ay s580 Terhin Yazıtı Batı Tarafı 3 Satır 216

Osman Fikri Sertkaya ldquoOrta ve Eski Ccedilağlarda Tuumlrklerin Takvimlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S194

YXVII İstanbul TKAE Aralık1978 s78-79 217

Eşref Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340

YXXIX İstanbul TKAE Ağustos1991 s505 Şerif Baştav ldquoHazar Hakanlığı Tarihirdquo Tarihte

Tuumlrk Devletleri I Ankara Ankara Uumlniversitesi Rektoumlrluumlğuuml Yay 1987 s177

46

olanın oğulları da Ccediliğil Barshan İlak boylarından tuumlremiştir218

Tuumlrkrsquouumln kaynaklarda

İlacirck (İlek)Emlacirck Emlacircğ şeklinde zikredilen oğlunun adı ldquoiligeligrdquo kelimesiyle

ilgili olmalıdır Attilarsquonın oğlunun adı Ellak=elleg=elig=illig yani il-lik=İl-İl olarak

geccedilmektedir219

Goumlktuumlrk Hazar Uygur Selccediluklu unvanı olarak da kullanılan bu

kelime Karahanlılarrsquoda doğrudan ldquohuumlkuumlmdarrdquo manasında220

kullanılmıştır İslam

kaynaklarında Karahanlı ailesinden İlig-Hanlar (İlek-Hanlar) diye bahsedilmiştir221

Han-nacircmersquode Oğuz Kağanrsquoın akraba ve tacircbilerinden birinin adı da İlacirck-Hanrsquodır

Tuumlrkistanrsquoda bir şehrin adı ve yine Tuumlrkistanrsquoda Yağma adlı bir şehrin bilinen diğer

adı İlekrsquotir Barthold bu şehrin Uşrusanarsquonın kuzeydoğusunda Seyhun Nehrirsquonin sağ

sahilinde bulunduğu bilgisini vermiştir222

Buguumln anlam değişikliğine uğramakla birlikte Tuumlrkccedilede kullanılmaya devam

eden ldquoilrdquo kelimesinin yerini ldquodevletrdquo kelimesi almıştır Buguumlnkuuml ldquoilrdquo kelimesi ise

ldquovilayetrdquo ile eş anlamlı olup uumllkemiz sınırları iccedilindeki en buumlyuumlk yerleşim

birimlerinden birini ifade etmektedir Eski Tuumlrklerde bunun karşılığı ldquouluş223

rdquo idi

III Elccedili Kelimesinin Terminolojide ve Tarihte Eş Anlamlıları

Bir devlet nezdinde başka bir devleti temsil etmek uumlzere goumlrevlendirilen

diplomat anlamındaki ldquoelccedilirdquo kelimesi oumlzel isim olarak ilk Uygur metinlerinde

ldquohaberci peygamberrdquo manasında geccedilmiştir Arapccedila resuluumln karşılığı olup ldquoelccedili

goumlndermek elccedililik heyetirdquo anlamlarını taşıyan ldquovefdrdquo in de elccedili yerine kullanıldığı

olmuştur224

218

Eşref Buharalı ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş

Efsaneleri ile İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s31-

32 219

Buharalı agm s35 220

Abduumllkadir Donuk Eski Tuumlrk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve Terimler İstanbul TDAV

1988 s26-27 221

Reşat Genccedil Karahanlı Devlet Teşkilatı İstanbul TTK1981 s130-132 222

Buguumln Feyzacircbacircd şehrinin kenarından geccedilen nehrin adı da İlakrsquotır Bkz VV Barthold Moğol

İstilasına Kadar Tuumlrkistan haz Hakkı Dursun Yıldız Ankara TTK 1990 s74 ve 183 223

Oumlgel age s54

47

Soumlzluumlk anlamı olarak ldquogoumlndermek mektup elccedililik mesajrdquo manasına gelen

ldquorisacircletrdquo kelimesi fıkıh terimi olarak bir kimsenin irade beyanını ndashtasarrufta dahli

olmaksızın- diğer bir kimseye tebliğ etmesidir Tebliğ eden kimseye ldquoresulrdquo (elccedili)

elccediliyi goumlnderene ldquomuumlrsilrdquo elccedilinin goumlnderildiği kişiye de ldquomuumlrseluumln ileyhrdquo denir

Risacirclet kelimesi yerine ldquosifaretrdquo ve resul iccedilin ldquosefirrdquokelimeleri kullanılabilir

Guumlnuumlmuumlz hukuk dilinde resuluumln karşılığı ldquomuhbirrdquo yani ldquohabercirdquodir225

Uygurlarrsquoda bir uumlzuumlm bağının satışıyla ilgili bir belgede elccedili anlamında

ldquoyalavaccedilrdquo kelimesinin kullanıldığı goumlruumllmektedir

ldquoapam biroumlk aumlrklig baumlg işi yat yalavaccedil kuumlccedilin tutup ccedilam ccedilarım kılsarlar ulug

suumluuml-kauml bir altun yastuk iccedilgaumlri agılıkka bir kuumlmuumlş yastuk baumlgaumltlaumlrkauml biraumlr aumldaumlrkauml

yaraşu at kızgut birip soumlzlaumlri yorımazunrdquo ldquoEğer nuumlfuzlu memur yabancı elccediliye

guumlvenip itiraz ederlerse ulu majestelerine bir altun yastuk saray hazinesine bir

kuumlmuumlş yastuk beylere birer eğere yaraşır at (vermekle) yuumlkuumlmluuml tutup soumlzleri geccedilerli

olmasınrdquo226

arkış kervan elccedili haberci227

ldquoKutadgu Biligrdquode ise ldquoarkışrdquo ldquokervanrdquo yerine

kullanılmıştır

- ldquoYagız yir yaşıl torku yuumlzke badıhıtay arkışı yadtı tavgaccedil edi Kara

yeryuumlzuumlne yeşil ipek bağladı Hıtay kervanı da bunun uumlstuumlne Ccedilin kumaşı yaydırdquo

-ldquoneguuml tir eşit emdi sartlar başı ajun tezginigli hıtay arkışı Şimdi dinle

tuumlccarlar ve duumlnyayı dolaşan Hıtay kervanları başı ne derrdquo228

Tirkiş kervan kafile haberci 229

anlamında kullanılmıştır

224

Mehmet İpşirli ldquoElccedilirdquo DİA XI İstanbul TDV Yay 1995 s3 225

Nasi Aslan ldquoRisacircletrdquoDİA XXXV İstanbul 2008 s125 226

A Melek Oumlzyetgin ldquoEski Tuumlrklerde Oumldeme Araccedilları Kacircğıt Para Ccedilavrsquoın Kullanımırdquo MTAD

C1 S1 Ankara DTCF Yay Kasım2004 s95 227

Muharrem Ergin Orhun Abideleri 41bs İstanbul Boğaziccedili Yay 2008 s85 228

KB Metin s24 571 KB Ccedileviri s17 Beyitler 68 5754 229

Ergin age s115

48

Kaşgarlı Mahmud ldquoiki ve ikiden fazla kimse arasındaki elccedililikrdquo anlamındaki

ldquoyumuşrdquo kelimesinden hareketle ldquomelekrdquo kelimesine ldquoyumuşccedilırdquo denebileceğini

ccediluumlnkuuml ldquomelekrdquo kelimesinin ldquoelccedililikrdquo anlamına gelen Arapccedila ldquoelucirckatrdquo kelimesinden

alındığını belirtmiştir Tuumlrklerrsquoin ldquomelekrdquo ismini bilmediklerine de dikkat

ccedilekmiştir230

Arapccedila ldquoelucirckrdquo ldquosefir buumlyuumlkelccedilirdquo manasına gelip elccedilinin goumltuumlrduumlğuuml

itimatnameye de ldquoelucirckerdquo denilmiştir231

Arapccedila koumlkenli ldquorisaletrdquo ya da ldquoresaletrdquo kelimesi Tuumlrklerde ldquoelccedililik sefaretrdquo

manasına kullanılmıştır232

Eski Tuumlrkccedilersquode sihre ldquoYalgı= Yalvırdquo denirdi ki bu ulu yaratıcıya yalvarmak

anlamındaydı Goumlkalp ldquoYalvaccedil= elccedili peygamberrdquo kelimesinin buradan geldiği

fikrindedir Uygurlarrsquoda elccediliye ldquoYalafarrdquo dendiğini ldquoYalvaccedilrdquo kelimesinin de ldquoyalnız

dinden haber veren manasına kullanıldığını belirtmiştir233

ldquoYalavaccedilrdquo ya da ldquoyalawaccedilrdquo peygamber anlamında olup kacircinatı yaratan Allah

kullarıyla arasına elccedililer tayin etmiştir 234

M Safranrsquoa goumlre Tuumlrklerrsquode Peygamberrsquoe

yine ldquoPeygamberrdquo elccediliye de ldquoyalavaccedilrdquo denilmiştir235

ldquoyalafar Uygur dilinde Hakanın goumlnderdiği elccediliye verilen bir addır 236

İnan Yusuf Has Hacibrsquoin peygamber yerine ldquoyalavaccedilrdquo kelimesini

kullanmasına dikkat ccedilekmektedir237

Ancak ldquoKutadgu Biligrdquode ldquoyalavaccedilrdquo hem

peygamber hem de elccedili manasında kullanılmıştır Bunu pek ccedilok oumlrnek uumlzerinde

goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr

230

DLT III s12 231

Ferit Devellioğlu Osmanlıca-Tuumlrkccedile Ansiklopedik Lucircgat 22bs Ankara Aydın Kitabevi

2005 s216 232

Yaşar Ccedilağbayır Oumltuumlken Tuumlrkccedile Soumlzluumlk İstanbul Oumltuumlken Yay 2007 s3957 233

Goumlkalp Tuumlrk Toumlresi s39 234

DLT III s47 235

Safran age s74 236

DLT III s47 237

Abduumllkadir İnan ldquoYusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Uumlzerine Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S98

İstanbul TKAE Aralık 1970 s Muallacirc Kavuncu ldquoKutadgu Biligrsquode Toplum Felsefesirdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S444YXXXVIII İstanbul TKAE Nisan 2000 s 230

49

1ldquoPeygamberrdquo manasına kullanılmıştır M Kaşgarlı ldquoYalavaccedil Aleyhirsquos-

Selamrdquo diyerek Peygamberimizi (as) zikretmiştir

-ldquoYalavaccedil sevinci tiledi koumlni Dileği ancak Peygamberin rızası idirdquo ldquoYalavaccedil

angar birdi iki kızın Peygamber de ona iki kızını verdirdquo

2 ldquoElccedilirdquomanasına kullanılmıştır

- ldquoKalı basguka bulmasa sen yarı yalavaccedil ıdıp sen bar illeş yorı Eğer sen

galebe ccedilalmak iccedilin imkacircn bulamazsan elccedili goumlndererek sulh yapmaya ccedilalışrdquo

- ldquoKamuġ erde oumldruumlm yalavaccedil kerek Elccedili insanlar arasında muumlmtaz olmalırdquo

ldquobayat kullarında eng oumldruumlnduumlsi yalavaccedillar erdi kişi edguumlsi Tanrırsquonın kulları

arasında en seccedilkinleri ve insanların en iyileri onun elccedilileri idirdquo

- ldquoYalavaccediltın itluumlr telim tuumlrluumlg iş yalavaccediltın oumltruuml keluumlr koumlrgluumlg iş Pek ccedilok

işler elccedililer ile goumlruumlluumlr iyi neticeler elccedililer vasıtası ile elde edilirrdquo

- ldquoUḳ uşluġ kerek ked yalavaccedil oumlruumlg biliglik kerek soumlzke bilse youmlruumlg Elccedili ccedilok

akıllı temkinli ve soumlzuumlnuuml ifade edebilmesi iccedilin de bilgili olmalıdırrdquo

- ldquoBu suklar yalavaccedilka tengsiz bolur Haris insanlar elccedililiğe layık değildirlerrdquo

- ldquoBu yanglıġ yalavaccedil tilekke tegir Boumlyle elccedili işinde muvaffak olurrdquo

- ldquoYalavaccedil tetik bolsa bilge odug beg asgı bolur anda tutnur bodug Elccedili zeki

acirclim ve uyanık olursa her yerde hoş karşılanır ve beyine faydalı olurrdquo

- ldquoYalavaccedil yavuz bolsa kıvccedilak kovı siziksiz tuumlker anda begler suvı elccedili koumltuuml

kof ve boş olursa onun gittiği yerde şuumlphesiz beylerin itibarı kaybolurrdquo

-ldquoYalavaccedil barır er idi ked kerek kamug tuumlrluumlg işke bu tutsa yuumlrek Her işte

emniyetle hareket edebilmesi iccedilin elccedili olarak gidecek kimsenin ccedilok iyi bir insan

olması lacirczımdırrdquo

- ldquoYalavaccedil bilir bolsa erdem kamug beduumlyuumlr begi atı ilde ulug Elccedili her tuumlrluuml

fazilete sahip olursa beyi buumlyuumlr ve adı o memlekette yuumlkselirrdquo

50

- ldquoYalavaccedil işi koumlr nece soumlz bolur Elccedilinin işi hep soumlzle olurrdquo ldquobirisi yalavaccedil

bitigccedili biri Biri elccedili biri kacirctiprdquo

- ldquoYalavaccedil bitigccedili ḳ alı bolsa yig anıng yası ilke tokır ay tetig eğer elccedili ile

kacirctip olgun kimseler olmazsa ey zeki insan bunun zararı memlekete dokunurrdquo 238

S G Clausen Yala vaccedilyala waccedilyala var kelimelerinde bulunan ndashvaccedil-

waccedil eki iccedilin ldquoFarsccedila bir sesrdquo accedilıklamasını yaparak ldquosanduwaccedilrdquo kelimesini oumlrnek

olarak vermiştir ldquo-varrdquo ekinin Farsccedila bir son ek olduğunu fakat ldquo-vaccedilrdquo ekinin henuumlz

accedilıklanamamış olduğunu ve hiccedilbir Farsccedila soumlzluumlkte bulunamadığını belirtmiştir

Harezm Farsccedilası olabileceği ihtimali uumlzerinde durmuştur Bizce bu ek Farsccedila değil

Tuumlrkccediledir Misacircl olarak verdiği ldquosanduwaccedilrdquo kelimesi Kutadgu Biligrsquode geccedilen

ldquobuumllbuumllrdquo anlamındaki ldquosandvaccedilrdquo kelimesi ile aynıdır ldquoCcediliccedileklikte sandvaccedil oumlter ming

uumlnuumln Ccediliccedilek bahccedilesinde buumllbuumll binlerce sesle oumltuumlyorrdquo ldquoCcediliccedileklikte sandvaccedil uumlnuumln

sumlıdı Bahccedilede buumllbuumll yabancı dilde bir şeyler soumlyledirdquo239

SGClausen ldquoyalavaccedilrdquo

kelimesi ile ilgili accedilıklamasına şoumlyle devam etmiştir ldquoOrijinali bir huumlkuumlmdardan

başka bir huumlkuumlmdara giden diplomatik elccedili buumlyuumlkelccedili Maniheist ve Muumlsluumlman

terminolojisinde ldquopeygamberrdquo iccedilin benimsenmiştir Allahrsquoın insanoğluna goumlnderdiği

elccedili Arapccedila ldquoal-rasūlrdquo kelimesi iki anlama sahiptir fakat Ortaccedilağrsquoda yalnız

ldquopeygamberrdquo iccedilin kullanılmıştırrdquo240

-Soumlki teŋri yalavaccedilı burxanlarka Oumlnceki peygamberlere karşı Allahrsquoın

elccedilileri

-Erdem uumlccediluumln Tuumlpuumlt xanka yalavaccedil bardım kelmetim Erkekccedile erdemlerim

yuumlzuumlnden Tibet Kağanırsquona elccedili olarak gittim ve geri doumlnmedim

-Kara xanka barıpan yalavaccedil barıpan kelmediŋiz Kara Kağanrsquoa elccedili

gittiniz ve gelmediniz

-Erklig beg eacuteşi eacutelccedili yalavaccedil Sorumlu boumllge şefi ve eşi huumlkuumlmetin ve

elccedililerinin yerel temsilcisi

238

KB Metin s22 23 250 273 273 273 273 274 277 277 277 277 279 303 303 KB Ccedileviri

s15 16 176 193 193 193 193 194 195 196 196 196 197 215 215 Beyitler 52 56 2362 2597

2598 2599 2600 2611 2637 2638 2639 2640 2666 2928 2930 239

KB Metin s25 ve 592 KB Ccedileviri s17 ve 427 Beyitler 78 ve 5972 240

Clauson age s921

51

Yala vaccedil al-rasūl yalavaccedil alternatif biccedilimi yalavar Uygur dilinde

huumlkuumlmdarın buumlyuumlkelccedilileri iccedilin kullanılır (rusulursquol-mulūk) Ccedilağatay lehccedilesinde

yolawuccedil Peygamber kılavuz manevi youmlnetici Harezm Tuumlrkccedilesirsquonde

yalawaccedilyalavaccedil elccedili peygamber Kıpccedilaklarrsquoda Allahrsquoın peygamberine ldquopayğāmbar

denir mesaj taşıyıcı anlamındadır Osmanlırsquoda yalavaccedilın birinci anlamı buumlyuumlkelccedili

ikincisi peygamberdir Eacutelccedili arkış sa vccedilı uzak alkış l kırğağ boşu- ıd-241

A Temir elccedili anlamındaki ldquoyalavaccedilrdquoın ldquoyalabaccedilrdquo şeklinde kullanıldığına da

işaret etmiştir242

Yalabaccedil elccedili resul243

Farsccedila koumlkenli peygamber soumlzcuumlğuuml de

peygam‒ ber haber‒ ci şeklinde tuumlremiştir244

İzmir Tuumlrk Beyi Ccedilaka Beyrsquoin

Midillirsquonin savunmasını bıraktığı kardeşinin ismi GalabatzesYalvaccedil olarak

zikredilmiştir 245

Kıpccedilaklarrsquoda ldquotıgraktıgragrdquo kelimesi elccedili haberci postacı anlamında

kullanılmıştır DLTrsquode duumlşmandan bahsedilen bir doumlrtluumlkte şoumlyle geccedilmektedir

Yandı erinccedil ograğı

Keldi beruuml tıgrağı

Oumlzi kuyı ograğı

Alplar kamuğ tirkeşuumlr

ldquoBelki niyetinden vazgeccedilti Elccedilisi geldi Kendi derenin doumlnemecinde

Yiğitlerin hepsi (savaş iccedilin) toplaşırrdquo246

Oğuzlar elccedili manasında ldquosawccedilırdquo kelimesini de kullanmışlardır Bu akraba ve

duumlnuumlrler arasında yazı ile gidip gelen kişi iccedilin soumlylenmiştir247

ldquoSavccedilırdquo kelimesi

ldquosoumlzcuuml elccedili peygamber dilmaccedil duumlnuumlrcuuml haberci gevezerdquo anlamlarına

241

Ae 242

Temir agm s1121 243

Ergin age s120 244

Anna Kommena Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996 s190 dp2 245

Ae s266 246

DLT III s65 ve 614 247

Ae s441

52

gelmektedir248

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquosavcırdquo kelimesi ldquopeygamberrdquo manasında

kullanılmıştır

-ldquo Sevuumlg savccedilı birle kopulġıl mini Mahşer guumlnuuml beni sevgili Peygamber ile

birlikte haşretrdquo

- ldquo Sevuumlg savccedilı ıdtı baġırsaḳ idi İnsanların en iyisi olan sevgili Peygamberrsquoi

goumlnderdirdquo

-Sevuumlg savcı birle ḳ opur ḳ opġumı Kıyamette beni sevgili Peygamber ile

birlikte haşretrdquo

- ldquoOumlkuumlş ming selamım sevuumlg savccedilıka ol edguuml kulavuz koumlni yolccedilıka Sevgili

resule o doğru rehber ve iyi kılavuza binlerce selamrdquo

- ldquoAgır savccedilılarıg iletti oumlluumlm Nice ulu peygamberleri oumlluumlm goumltuumlrduumlrdquo

-ldquo Tuumlmen ming selamım teguumlr savccedilıka Peygambere binlerce selamımı

ulaştırrdquo

- ldquoİlahi [ilahicirc] ruzi kıl sevuumlg savcı yuumlzin Ey rabbim sevgili Peygamberimizin

didarını bana nasip etrdquo

- ldquoteguumlr savccedilımızka tuumlmen ming selam toumlzuuml toumlrt işinge takı ertuumlre

Peygamberimize ve onun doumlrt arkadaşına da binlerce selam ulaştırrdquo 249

Uumlccedilkapılı aşiretinden Guumllsuumlm Nene ismindeki bir kadının okuduğu bir ağıtta

ldquosavcırdquo kelimesinin elccedili anlamında kullanılmış olduğu goumlruumlluumlr

ldquoFermanlı yaylamız illere yurdoldu

Bin pınar savcısı koumlylere derdoldu

Aşiret davarı acından oumllduuml

Accedilılın dağlar biz de oumllelim kalanrdquo250

248

Ccedilağbayır age s4092 249

KB I Metin s20 20 22 271 483 643 650 654 KB II Ccedileviri s1414 15 349 375 467 477

Beyitler 30 34 47 3730 4838 6519 6604 6645 250

Ali Rıza Yalman (Yalkın) Cenupta Tuumlrkmen Oymakları II Kuumlltuumlr Eserleri 14 İstanbul Kuumlltuumlr

Bakanlığı Yay 1977 s22

53

Bizanslılarrsquoın kullandığı Grek dilinde ldquoGoumlnderilmişrdquo manasına gelen

ldquoapostolosrdquo kelimesi oumlzellikle İsarsquonın on iki yoldaşını kastetmekle birlikte yalnız

onlara oumlzguuml biccedilimde kullanılmamıştır Nitekim Bizans Prensesi Anna babası Bizans

İmparatoru (1081-1118251

) Alexiosrsquotan ldquohellipo bir Tanrı Elccedilisi helliprdquo diye soumlz etmiştir

Tuumlrkccedilersquode ise Arapccedila koumlkenli ldquoirsal edilmiş goumlnderilmişrdquo anlamındaki ldquoresulrdquo

kelimesi ile ifade edilmiştir252

IV Elccedili ve Elccedililikle İlgili Terimler

Belek Konuğun hısımlarına getirdiği armağan Bir yerden başka bir yere

goumlnderilen armağana da boumlyle denir 253

M Tezcanrsquoa goumlre ldquoSelccediluklular zamanında

akrabalarına konuk olan kimse mutlaka hediye getiriyordu Bu hediyeye lsquobellekrsquo

deniyordurdquo 254

Boşuğ ldquoboşug buşug boş bitig boşuğ yarlıkrdquo Hanın elccediliye doumlnuumlp ڊ

gitmesi iccedilin izin vermesi elccediliye verilen bahşiş de boumlyledir Uzaktan gelen bir

akrabanın doumlnuumlşuumlnden oumlnce buumltuumln akraba ve yakınların ccedilağırılması suretiyle bir

şoumllen yapılırdı Ardından misafire bir takım armağanlar sunularak gitmesine izin

verilirdi Birlikte yenilen bu yemeğe ldquoizin yemeğirdquo anlamında ldquoboşuğ aşırdquo denirdi255

Oğuzlarrsquoda akrabalar arasında mektup getirip goumltuumlren elccedililer iccedilin ldquoyazığccedilırdquo

adı kullanılmıştır256

251

Georg Ostrogorsky Bizans Devleti Tarihi ccedilev Fikret Işıltan 7bs (Tıpkıbasım) Ankara TTK

2011 s536 252

Kommena age s170 dp2 253

DLT I s385 254

Mahmut Tezcan ldquoFolklorik ve Antropolojik Youmlnleriyle Hediye Geleneği ve Tuumlrk Kuumlltuumlruumlndeki

Yerirdquo Ankara Uuml Eğitim Bilimleri Fakuumlltesi Dergisi Ankara 1989 s32 255

DLT I s372 Donuk age s72 256

DLT I s55

54

Arapccedila koumlkenli ldquoDuacirctrdquo kelimesi ldquodavet edenlerrdquo anlamına gelip ldquotemsilcirdquo

ya da ldquoelccedilirdquo manasında kullanılmış olabilir HAR Gibbrsquoin eserinin ccedilevirisinde

bahsi geccedilen Ebucirc Muumlslimrsquoin Horasanrsquoın her yerine goumlnderdiği temsilcileri iccedilin bu

tabire de parantez accedilılması bu ihtimali desteklemektedir257

but Bir buumlyuumlk adam tarafından goumlnderilen armağanı getiren kişiye بۇتldquo

verilen bahşiş Bu bir adamın birisine armağan olarak goumlnderdiği atı getiren

kimseye verilen para koyun gibi bir şeydir Bu suretle verilen koyuna ldquoبۇت butrdquo

denir258

Oğuz dilinde ldquouumlzerine muumlhuumlr vurulan mektuprdquo anlamında ldquotuğragrdquo

kelimesini diğer Tuumlrklerrsquode ldquoyarlıkrdquo kelimesi karşılamakta idi259

Diplomat ve diplomasi terimleri XVIII yuumlzyılın sonlarından sonra yaygın bir

şekilde kullanılmaya başlanmıştır260

ldquoDiplomasi kelimesi guumlnluumlk konuşmada dış

politika dış politika ile ilgili goumlruumlşmeler Hariciye vekacircletinde ccedilalışmak gibi ccedileşitli

manalarda anlaşılmaktadır Kelimenin aslı Yunanca Diplomeisrsquodir Bu kelimeden

Lacirctince Diploma kelimesi kurulmuştur Bu da ccedilift demekti Roma İmparatorluğunda

[İmparatorluğursquonda] seyyahların pasaportları ve diğer resmicirc vesikaları madeni

levhalar uumlzerine kazılıyor ve bu levhalar ikiye katlanıyordu Bunlara diploma

denilmekte idi Sonraları bu tabir madenicirc olmıyan [olmayan] diğer vesikalara

huumlkuumlmdarların mektuplarının suretlerine tavsiyelere itimatnacircmelere

imtiyaznacircmelere de teşmil edilmiştirrdquo261

Diplomasi dış politikayı yuumlruumltebilmek iccedilin aracı roluumlnuuml uumlstlenen bir devlet

muumlessesesidir G Evans amp J Newnham diplomasiyi ldquouluslararası ilişkilerin buumltuumln

bir mantığının temel parccedilasıdırrdquo şeklinde tanımlamaktadırlar Onlara goumlre

257

HAR Gibb Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ankara Ccedilağlar Yay 2005 s 111 258

DLT III s120 259

Bartold Orta Asya s289 260

Seha L Meray ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara Uumlni Siyasal Bilgiler F

Dergisi XI S3 Ankara Ankara Uumlni Siy Bilg F Yay s 81 261

Meray agm s 81 RNumelin Les Origines de la Diplomatie Paris 1945 s83-84

Oppenheim International Law I ed by Lauterpacht London 1955 s598

55

diplomasi XV yuumlzyılda Avruparsquoda devlet sisteminin ortaya ccedilıkmasıyla

kurumsallaşmaya başlamıştır Fakat huumlkuumlmet temsilcisi veya buumlyuumlkelccedili insan

toplumunda oluşturulan ilk siyasi rollerdendir262

Diplomasi ldquouluslararası ilişki ve goumlruumlşmeleri kendi ccedilıkarlarına uygun

biccedilimde yuumlruumltme sanatırdquodır263

AE Dağ bu youmlnuumlyle diplomasiyi ldquouluslararası

anlaşmazlıkları barış yoluyla ccediloumlzmeyi oumln goumlren bir dış politika aracırdquo olarak

tanımlar Ona goumlre ldquomuumlzakererdquo ve ldquotemsilrdquo diplomasinin iki oumlnemli niteliğidir

Diplomasinin temsilcileri ccedileşitli derecelerde ve ccedileşitli unvanlarla bir ccedilatı

altında toplanan diplomatlardan oluşmaktadırlar Bunlar sırasıyla şoumlyledirler

Buumlyuumlkelccedili orta elccedili elccedili maslahatguumlzar geccedilici maslahatguumlzar elccedili muumlsteşar

muumlsteşar askericirc ataşeler sivil ataşeler birinci kacirctip ikinci kacirctip askericirc ataşe

yardımcıları sivil ataşe yardımcıları uumlccediluumlncuuml kacirctip ve diğer ataşe yardımcıları264

Maslahatguumlzar en alt duumlzeyde diplomatik temsilci olup buumlyuumlkelccedili olmadığı

zaman yerine bakabilir ve iki uumllke arasındaki ilişkilerin duumlşuumlk olduğu doumlnemlerde en

uumlst seviyede misyon başkanı olarak goumlrev yapabilir Birbirleri nezdinde buumlyuumlkelccedili

bulunduran uumllkeler ccedileşitli sebeplerle karşılıklı olarak temsil duumlzeylerini

maslahatguumlzarlık seviyesine duumlşuumlrebilirler Maslahatguumlzarlar elccedililerden farklı olarak

o uumllkenin devlet başkanlığına değil dış işleri bakanlığına atanırlar265

Elccedililik muumlsteşarı elccedililiğin siyasicirc ve iktisadicirc birimlerinin youmlneticisi

konumundadır Başkonsolos seviyesinde olup bakanın altında ve birinci sekreterin

uumlzerindedir266

Buguumln ldquodiplomatik valizrdquo şeklinde ifade edilen bir uumllkenin dış uumllkelerde

bulunan temsilcileriyle yaptığı her tuumlrluuml idaricirc belge ve gizli mektuplarının

262

Evans amp Newnham age s167 263

Dağ age s146 264

Ae s150 265

Ae s79 266

Ae s116

56

iletilmesine imkacircn sağlayan beynelmilel ayrıcalıktır ki uumlzerleri resmicirc bal mumlu ve

muumlhuumlrluuml bu belgeler haklarında kurye mektubu duumlzenlenerek goumlnderilirler267

Diplomaside yabancı uumllkelerdeki goumlrevlere veya goumlrev yerlerine verilen genel

isme ldquopostrdquo denir Bir diplomatın ilk dış goumlrevine ldquoilk postrdquo son goumlrev yaptığı veya

halen goumlrev yapmakta olduğu yere de ldquoson postrdquo adı verilir268

V Atasoumlzleri ve Deyimlerde ldquoElrdquo ve ldquoElccedilirdquo

ldquoElrdquo ve ldquoelccedilirdquo kelimesinin Nogay deyim ve atasoumlzlerindeki oumlrnekleri

-ldquoEl almagan elli yıl yatar Halkın kaldırmadığı elli yıl kalırrdquo

-ldquoElli yıldan el yıngararrdquo Elli yılda toplum yenilenir

-ldquoEl bolmasa suvık yok Yel olmazsa soğuk yokrdquo

-ldquoEldi soumlkpe Uumllkeni koumltuumllemerdquo

-ldquoElşiding keşikkeni hayır Elccedilinin gecikmesi hayırdırrdquo

-ldquoEpsizdi elşilikke yiberseng soramay aytpas Aptalı elccedililiğe goumlndersen

sormadan soumlylemezrdquo

-ldquoEri baydıng eli bay İnsanı zenginin uumllkesi zenginrdquo269

-ldquoEl agasız bolmas ton yagasız bolmas El ağasız olmaz kuumlrk yakasız

olmazrdquo

-ldquoEl bolgan erde betir de bolar İnsanların olduğu yerde yiğit de olur270

rdquo

-ldquoEl espese şoumlp bası kıymıldamas Yel esmese ccediloumlp başı kımıldamazrdquo

-ldquoEl kaznası-eski soumlz Halkın hazinesi-eski soumlzrdquo

-ldquoElde amanşılık bolsa elşi avırar Halk iccedilinde hastalık yoksa iyileştirici

hasta olurrdquo

Kırgız atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir

267

Ae s151 268

Ae s351 269

Hasan Uumllker ldquoNogay Atasoumlzlerinden Oumlrneklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S413 YXXXV İstanbul

TKAE Eyluumll1997 s537-538 270

Devletin veya uumllkenin olduğu yerde yiğit de olur şeklinde accedilıklamak da yanlış olmaz

duumlşuumlncesindeyiz

57

-ldquoElin sagınbas er bolbos cerin sagınbas mal bosbos Halkını oumlzlemeyen yiğit

olmaz yerini oumlzlemeyen hayvan olmazrdquo

-ldquoEr cigit el ccediletinde coo betinde Yiğit halkın kenarında duumlşmanın

karşısındardquo

-ldquoEl emgegi eksirbeyt Halkın emeği eskimezrdquo

-ldquoCerin tuumlyboumls el bolboyt elin suumlyboumls er bolboytrdquo Vatanına bağlanmayan

halk olmaz halkını sevmeyen yiğit olmaz

-ldquoAtanın uulu boluu urmat eldin uulu boluu kıymat Babanın oğlu olmak

huumlrmet halkın oğlu olmak kıymet271

rdquo

-ldquoErdin barkın el bilet Yiğidin kıymetini halk bilirrdquo

-ldquoCırtık uumlyduuml cel tabat kalpıcı soumlzduuml el tabat Yırtık evi yel bulur yalan soumlzuuml

halk bulur272

rdquo

-ldquoCer bay bolso el da bay Verimli yer zengin halktır273

rdquo

VI Elccedililik Muumlessesesinin Tarihi Gelişimi

Elccedililiğin henuumlz uluslararası yazılı hukuk kurallarına bağlanmadığı

doumlnemlerde ldquoad hoc274

rdquo adı ile bilinen tek taraflı ve geccedilici bir diplomasi youmlntemi

uygulanmıştır Daha sonraları ccedileşitli konular iccedilin ara sıra goumlnderilen elccedililerin yanı

sıra daimi elccedililer de bulundurulmuştur Mesela Sui İmparatoru Kao-tsu Goumlktuumlrk

Kağanı She-trsquou (Şa-po-luumle Kağanİl Kuumllluumlg Şad İşbara Kağan)rsquoya goumlnderdiği bir

yazısında daimi ve olağandışı elccedililerinden soumlz etmiştir275

İşbara Kağanrsquoa goumlnderdiği

(584 sonu585 başı) mektubunda ldquoŞa-po-luumlersquoyuuml ziyaret etmesi iccedilin resmi bir elccediliyi

değil bu kez yuumlksek ruumltbeli Yuuml Krsquoing-tsersquoyi oumlzel elccedilim olarak goumlnderiyorum276

rdquo

271

Doğan agm s409 272

Ay s410 273

Ay s411 274

Huumlner Tuncer Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler 3bs İstanbul Kaynak Yay 2010

s13 275

Liu Mau-tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel Kayaoğlu-Deniz Banoğlu

İstanbul Selenge Yay 2006 s523 276

Ae s75

58

demiştir Ayrıca Ccedilin Sarayırsquonda vasal devletler ve yabancı elccedililerle ilgili bir birim

oluşturulmuştur

Heyetlerin daha sık goumlnderilmesi ihtiyaccedil ve arzularına karşılık devlet

buumltccedilelerinin masrafları karşılamakta yetersiz kalması daimi elccedililiklerin

kurulmasındaki etkenlerden biri olmalıdır Medeniyetin ilerlemesiyle toplumların

duumlnyaya bakış accedilıları değişmeye başlamış tanıyıp benimsedikleri farklı kuumlltuumlrlerin

nimetleri de vazgeccedililmez olmuştur Daimi hale gelen ihtiyaccedilların karşılanması iccedilin

ccedilalışan sistemin (elccedililik muumlessesesinin) de daimileşmesi zarureti doğmuştur

Birbirleriyle muumlnacircsebetler geliştiren devletlerin menfaatleri ve vatandaşlarının

himayesi iccedilin karşılıklı guumlven ortamının sağlanması ihtiyacı da başka bir etkendir

MC Bilselrsquoin ifadesiyle ldquoArtık medeniyet ilerlemiştir ve bununla

devletlerarasında muumlnacircsebet ccediloğalmıştır Nakil vasıtaları muumlnacircsebetleri

kolaylaştırmıştır duumlnya buumlyuumlmuumlştuumlr Devletlerin birbirleriyle daimicirc işleri vardır Bu

daimicirc işleri goumlrmek iccedilin birbirleri yanında daimicirc memurlar bulundurmak lacirczım

olmuşturrdquo277

Elccedililik oumlncelikle elccedilinin yaptığı işi bu goumlrevi uumlstlenmeyi ifade etmektedir

Diğer anlamıyla elccedililik elccedilinin ikametgacirchıdır Buumlyuumlkelccedili ve uumlst duumlzey personelinin

ofis binasıdır278

Buna ldquokanccedilılarya 279

rdquo adı da verilir Elccedilinin başkanlığında bir

devletin bir başka devlet katındaki diplomatik temsilcilerinden yine ldquoelccedililikrdquo diye

bahsedilir280

AE Dağ elccedililiği ldquoBir uumllkenin yabancı devletteki temsilciliğirdquo şeklinde

accedilıklamıştır

Uumllkeler arasında diplomatik muumlnasebetlerde uumlzerinde anlaşmaya varılmış

fakat yazılı olmayan kurallar ve teamuumlller vardır Bunlar ldquodiplomatik geleneklerrdquo

olarak adlandırılırlar281

277

Mehmet Cemil Bilsel Devletlerarası Muumlnasebat İstanbul İstanbul Uumlni Hukuk Fak Yay 1936

s63 vd Meray agm s 81 278

Chas-Freeman age s98 279

Dağ age s78 280

Aşukin age s72

59

640 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrklerrsquoi korumak iccedilin Ccedilinrsquode Ning-shuo-ta-

shih282

adında bir buumlyuumlkelccedililik kurulmuştur283

747rsquode tahta geccedilen Uygur Hanı Moyanccedilur Chrsquoang-anrsquoda tek taraflı elccedililik

accedilmış pek ccedilok hediyeyle karşılanmış ve imparatora bağlı kalmıştır284

XIV yuumlzyılda bağımsız İtalyan şehir devletlerinin oumlzellikle de Venedikrsquoin

gelişmesiyle elccedililik muumlessesesi istikrarlı bir durum almıştır İlk daimicirc elccedililik 1455

senesinde Venedik tarafından Cenova nezdinde tesis edilmiştir285

Buumltuumln bağımsız devletlerin elccedililik hakları eşittir286

Yani her bağımsız devlet

diğer devletlerle ilişki kurma ve bunu suumlrduumlrme amacıyla temsilci goumlnderme ve

uumllkesine goumlnderilen temsilcileri kabul etme hakkına sahiptir287

281

Dağ age s151 282

Shuo ile Shuo fang boumllgesi kastedilmekte olup Ning-shuo-ta-shih Shuo fang boumllgesini koruyan

buumlyuumlkelccedililik anlamındadır Bilgi iccedilin bkz Jecircn-trsquoang Chang ldquoTrsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri

Hakkında Belgeler (618-745)rdquo Doktora Ccedilalışması Taipei yy 1968 s132 dp432 283

Fakat bu vesikaların CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı da belirtilmiştir Bkz Chang age s111 ve

s132 dp433 284

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s450 285

Meray agm s 80 Numelin age s225 286

Dağ age s268 287

Ae s383

60

İKİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRKLERrsquoİN DİĞER MİLLETLERLE OLAN ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

I TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ DİĞER

MİLLETLERE GOumlNDERİLEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK

HEYETLERİ

A TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINDAN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1HUNLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Hunlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Ccedilinrsquoin ilk suumllalesi Shang (MOuml1450-1050) zamanında Ccedilin kuumlltuumlruuml iccedilinde

Tuumlrk izlerine rastlanmakla birlikte Hunlarrsquoın Ccedilinlilerrsquole resmi temasları hakkında

Hunlarrsquoın Han suumllalesi devrinde devlet kurmalarından itibaren bilgi elde

edebilmekteyiz Goumlccedilebe hayat tarzına sahip olan Hunlar kendilerinde olmayan

ihtiyaccedil maddelerini (gıda ve kumaşları) Ccedilinrsquoe duumlzenledikleri yağmalarla

sağlıyorlardı Mete zamanında (MOuml209-174) Hunlarrsquoın gerccedilekleştirdiği ilk buumlyuumlk

saldırı (MOuml201-200) neticesinde mağlup olan Ccedilinlilerrsquole Hunlar arasında bir

dostluk (kardeşlik1) anlaşması imzalanmıştır Hunlar ile Ccedilinliler arasında imzalanan

bu ilk anlaşma ile Ccedilin İmparatorluğu Hunlarrsquoa vergi veren bir uumllke durumuna

duumlşmuumlştuumlr Mao-tunMetersquonin MOuml 198 yılında Ccedilinrsquoin Han suumllalesi ile imzaladığı

1 Anlaşma maddelerinden biri ldquoHer iki huumlkuumlmdar kardeş sayılacakrdquo şeklinde olduğu iccedilin bu adla da

bilinmektedir Anlaşma maddeleri iccedilin bkz Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik

İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK Ağustos1987 s614 dp8

61

anlaşma tarihte Ho-chrsquoin Anlaşması2 adıyla bilinmektedir Bu Tuumlrklerrsquole Ccedilinliler

arasında imzalanan ilk uluslararası mukavele daha sonra her iki uumllkede gerccedilekleşen

her taht değişikliğinde yenilenerek geccedilerliliğini uzun suumlre korumuştur3

MOuml 195 yılında Kao-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine ccedilocuk yaştaki imparatorun

naibeliğini uumlstlenen İmparatoriccedile Luuml Hoursquoya -imparatorluğun da ccedileyiz olarak

geleceği uumlmidiyle- 192 yılında Mete tarafından evlenme teklifinde bulunulmuştur

Bu teklife ccedilok oumlfkelenen imparatoriccedile oumlnce elccedilileri oumllduumlrtuumlp savaş ilan etmeyi

duumlşuumlnmuumlşse de vezirlerinin uyarısı ile kendisinin yaşlandığı şeklinde nazik bir cevap

goumlndermiştir Bu doumlnemde kuvvetini dağıtmak istemeyen Mete ise bu cevabı makul

karşılamış ve Ccedilinrsquoi rahat bırakmıştır

MOuml192-191 gibi Hun huumlkuumlmdarı Mete elccedili tayin ettiği Hsi-yuumln-chrsquoienrsquoi

Han İmparatoru Hsiao-wecircn-tirsquoye ldquoGoumlkte kurulan Hsiung-nularrsquoın buumlyuumlk Chrsquoan-

yuumlsuumlnuuml (Şanyuumlsuumlnuuml) saygıyla selamlarımrdquo diye başlayan mektubuyla goumlndermiştir

Mektubunda daha oumlnce evlilik yoluyla barış sağlanması kararı alınmışken Han

memurlarının saldırılarının aradaki iyi ilişkileri bozduğunu Han huumlkuumlmdarının

azarlayan mektubuna karşılık olayları teferruatlı bir biccedilimde anlatması iccedilin

goumlnderdiği elccedililerinin geri doumlnmediklerini kendilerinin de elccedili goumlndererek gerccedileği

oumlğrenmeye ccedilalışmadıklarını dile getirmiştir Bir deve iki binek atı sekiz yuumlkluuml at

sunduğunu da belirtmiştir Eğer istemezlerse elccedililerine sınırdan hemen

uzaklaşmaları talimatını verdiğini de mektubuna eklemiştir

MOuml 177 yılında Hun sınır prenslerinden birinin Ccedilinrsquoe saldırısına İmparator

Wen-ti tarafından askeri guumlccedille cevap verilmiş fakat Hunlar savaşa girmeyerek geri

ccedilekilmişlerdir Wen-ti de sınır voyvodalarından birinin isyanı uumlzerine saldırıdan

vazgeccedilmiştir Bu arada Hunlar bir elccedili aracılığı ile saldırıyı gerccedilekleştiren prensin

2 Mehmet Tezcan ldquoI-İ Chih-İ I-İ-Fa-İ ve Beş Tuzak (Ccedilinlilerin Hunları Yıkmak İccedilin Uyguladıkları

Temel Stratejiler)rdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s1116

62

sınırdan alınarak batıya goumlnderildiğini bildirerek Ccedilinrsquoden oumlzuumlr dilemişlerdir Ccedilin

İmparatorluğu oumlzruuml kabul etmiş ve aralarında kabul edilen bir anlaşma ile Hun

Devleti Ccedilinrsquoe denk sayılmıştır4

Mete MOuml176 tarihinde Ccedilin Sarayırsquona Tarım Havzasırsquonda Yarkent Hotan

Lolan ve Kuccedila (Yuumleh-chih Wu-sun Lou-lan Hu-chieh) gibi yay ccedilekerek yaşayan

tuumlm halkları bir ccedilatı altında birleştirdiğini ldquohepsi Hsiung-nu milletinin bir parccedilası

oldularrdquo diyerek ifade ettiği bir mektup goumlndermiştir5 Hun huumlkuumlmdarı Mete Ccedilin

İmparatoru Hiao Wenrsquoa yazdığı bu mektubunda daha oumlnceden kabul edilen bir

anlaşmadan bahsetmiştir Metersquonin mektubu şoumlyledir

ldquoTanrı tarafından tahta ccedilıkarılmış Buumlyuumlk Tanrı Kutrsquou Ccedilin İmparatorunu selacircmlıyor

ve ona sağlık temenni ediyor İmparator cenaplarından geccedilenlerde aramızda sulh ve sıhriyet

muumlnasebetleri tesisine dair mektup alınmıştı Bu mesele her iki tarafın arzusuna muvafık ve

mektupların muhteviyatına uygun bir surette hallolunmuştu

Son zamanlarda sizin huduttaki memurlarınızın (bizim) garbi Toki Prensi tahkir

etmesi neticesinde Toki prensi benim muumlsademi almadan Huuml-heu Nancju ve sairelerin

teşviki ile iki huumlkuumlmdar arasında aktolunmuş muahedelerin hilafına hareket etmiş ve Han

Suumllacirclesini komşu bir devlete karşı duumlşman vaziyete koymuştur Ccedilin İmparatorunun igbirarını

goumlsteren iki mektubu alınmıştır Cevap mektubunu hacircmil ola sefirimiz daha geri

doumlnmemiştir Keza Ccedilin elccedilisi de avdet etmemiştir Bu ahval iki komşu uumllke arasındaki bu

suitefehhuumlm bazı arzu edilmeyen hareketleri mucirccib olmuştur Muhadeye mugayır hareket bir

takım kuumlccediluumlk memurların hatası neticesi olduğundan ceza olarak Toki Prensi Yuumleccedililer

uumlzerine yuumlruumlmeyi emrettimhellip

Şimal uumllkelerinde emniyet ve asayişi temin ettikten sonra harplere nihayet vermek

askeri istirahat ettirmek atları otlatmak niyetindeydim (Sizinle) aramızda olup biten

3 Oumlzkan İzgi ldquoMoğollarrsquoın Ortaya Ccedilıkışına Kadar Tuumlrklerrsquoin Ccedilinlilerrsquoe Tesirlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S160 YXIV İstanbul TKAE 1976 s224-226 Wolfram Eberhard Ccedilin Tarihi 4bs Ankara

TTK 2007 s89 4 L N Gumileumlv Avrasyarsquodan Makaleler-1 ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2006

s398-399 5 Haussig age s73 Golden Tuumlrk Halkları s49

63

vakaları unutarak eski muahedeyi tecdit etmek istiyorum Tacirc ki eskiden olduğu gibi

hudutlardaki ahali sulh iccedilinde rahat yaşasın ufak ccedilocuklar buumlyuumlsuumln ihtiyarlar oumlmuumlrlerini

sonuna kadar rahat yaşayabilsinler (Milletler) batından batına sulh ve asayişten istifade

etsinler

Şimdiye kadar Ccedilin İmparatorundan cevap alınamamış olduğundan bu mektubu Saray

Nazırı He u Tsien vasıtasıyla goumlnderiyorumhelliprdquo 6

At sırtından devletin youmlnetilemeyeceğini anlayan Mete huumlkuumlmdarlığının

sonlarına doğru kendisine sığınan birccedilok Ccedilinliyi hizmetine alarak Ccedilin ile diplomatik

ilişkilerinde onlardan faydalanmıştır

Hsuumlen-ti zamanında Hunlarrsquoda iccedil karışıklık başlayınca beş Şanyuuml birbirine

karşı savaşa girmiştir Kardeşlerden Hu-han-yeh Hou Han Yeh Hu Han Hsieh Ccedilinrsquoe

sığınmış ve imparatorun yardımıyla tahta oturmuştur (MOuml53 7) Buna kızan Chih-

chih de Han İmparatorluğursquonun elccedilisini oumllduumlrmuumlştuumlr8

Ccedilinlilerrsquoin ldquoKungrdquo sisteminin oumlnemli bir şartı olan Ccedilinrsquoin başkentine

gidilerek İmparatorrsquoa huumlrmet goumlsterilmesi ve rehine goumlnderilmesi isteği Hun

huumlkuumlmdarını ccedilok kızdırmış ve gelen heyeti tutuklatmıştır Fakat daha sonra Ccedilinrsquoin

para ve eşyasına ihtiyaccedilları olduğunu duumlşuumlnerek heyeti serbest bırakmış ve kendi

veliahdı Hu Hou-yehrsquoi de kendi uumllkesinin uumlruumlnlerinden oluşan haraccedilla birlikte rehin

olarak goumlndermiştir Buna memnun olan İmparator Hsuumlan başkent Chrsquoang-anrsquoda

oumlzel bir ev inşa ettirerek Hunlarrsquoa vermiştir9 Bu ev Hunlarrsquodan Ccedilin Sarayırsquona gidip

gelen devlet ileri gelenleri ve temsilcileri tarafından bir nevi elccedililik binası gibi

kullanılmış olmalıdır

6 Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul

1980 s179-180 Sadri Maksudi Arsal Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul Akguumln Mtb 1947 s214-

216 7 JM de Groot G Ahmetcan Asena 2500 Yıllık Ccedilin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve

Tuumlrkistan Pan Yay İstanbul 2010 s166 8 Li-Ching Li ldquoChang-chrsquoienin Elccedililiği Zamanında Ccedilin ile Kuzeybatı Komşularının Muumlnasebetlerirdquo

YLS Tezi İstanbul İstanbul Uumlni Sos Bil Ens 1987 s58 9 Oumlzkan İzgi ldquoXI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya Tuumlrk Devletlerirsquonin Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo

TED S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1978 s93 Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han

China Cambridge Massachusetts Harvard University Press 1967 s44

64

MOuml 47 yılında Hun huumlkuumlmdarı Hou Han Yeh ile Ccedilin sefirleri Han-Ccedilangr

ve Ccedilang-Mung arasında Barış ve Saldırmazlık Anlaşması akdedilmiştir Bu

anlaşmanın metni şoumlyledir

ldquoBuguumlnden başlayarak buumltuumln gelecek zamanlar iccedilin Ccedilinlirsquolerle Hunlar bir soy teşkil

etmek (kardeş olmak) batından batına nesilden nesile biri diğerini aldatmamak ve biri

diğerine huumlcum ve taarruz etmemek uumlzere ittifak aktediyorlar (Ve [ve] şu esasları kabul

ediyorlar) 1-Akit taraflardan birinin tebaası tarafından sırkat haydutluk yapılırsa

mutazarrur olan taraf derhal [derhacircl] bu vakayı diğer tarafa bildirecek succedillu cezalandırılacak

ve (mutazarrıra) tazminat verilecektir

2-İki uumllkeden biri uumlccediluumlncuuml bir devletin taarruzuna uğrarsa diğeri asker goumlndermek

suretiyle yardım edecektir Kim antlaşmayı bozmaya cuumlret ederse ona semacircnın lacircnetleri

olsun Her iki milletin ahvadı dahi bu muahedeye riayet etsinrdquo10

Sonra da anlaşmasının ardından gerccedilekleştirilen and iccedilme merasimi şoumlyle

olmuştur ldquo Han ve Hunlar bir suumllacircle teşkil ederler nesiller boyunca birbirini aldatmaz

birbirine saldırmaz hırsızlık vukuunda birbirine bildirirler Hırsızları cezalandırırlar

zararları oumlderler iki taraftan birine duumlşman saldırırsa askerleriyle yardım ederler Bu andı

kim bozarsa Tanrırsquonın cezasına ccedilarpılsın nesiller boyunca bu andın cezası altında inlesin

Ccedilin elccedilileri Ccedilan ve Mın Hun hakanı Huhanye [Hu Han Yeh] ve boy başbuğları No-şuy

ırmağının doğusundaki hun dağırsquona [Hun Dağırsquona] ccedilıktılar ve bir beyaz at kurban kestiler

Hakan seferlerde kullandığı (en değerli) kılıcını eline alarak ucunu şaraba batırdı ve bu antlı

şarabı Yuumleccedili hanırsquonın [Hanırsquonın] kafatasından yapılmış kapla iccedilti Ccedilan ve Mın Ccedilinrsquoe

doumlnduumlkten sonra saraydaki devlet adamları boumlyle bir ağır ant yuumlkuuml altına girdikleri iccedilin

elccedilileri tekdir ettiler ve bu anttan kurtulmak iccedilin Tanrırsquoya kurban sunmayı teklif ettiler 11rdquo

B Okayrsquoın bir Ccedilin kaynağı olan ldquoHan Shurdquodan verdiği bilgiye goumlre MOuml33

yılında Hu Han Yehrsquoin Ccedilin imparatoruna bağlılığını goumlstermek iccedilin gittiği

10

Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul

Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yay 1980 s180-181 11

İnan agm s317-318

65

ziyaretinde kendisine verilen hediyelerden memnun olup bir Ccedilinli prensesle

evlenmek istediği ancak saraydaki Wang Chao Chuumln isimli bir cariyenin prensesmiş

gibi Hun liderine eş olarak goumlnderildiği kaydedilmiştir Hatta teşekkuumlr mektubu

goumlnderen Hu Han Yehrsquoin artık Ccedilin Seddirsquonin yıkılıp imparatorun tahtında

korkusuzca oturabileceğini belirttiği ifade edilmiştir

Tuumlrkler uluslararası ilişkilerini oumlncelikle barış esasına dayandırmışlardır

Hunlar doumlnemine ait bu anlaşma metni gibi Tuumlrklerrsquoin bu konudaki goumlruumlşuumlnuuml ortaya

koyan pek ccedilok oumlrnek mevcuttur

I Han doumlnemi Hun-Ccedilin muumlnacircsebetleri zarfında elccedililerin resmicirc birer temsilci

olarak değil de sadece bir haberci gibi goumlrevlendirildikleri dikkat ccedilekmektedir Ccedilin

sarayına ziyaretleri bizzat kendileri gerccedilekleştiren Hun huumlkuumlmdarları oumlnceden

imparatoru ziyaret etmek istediklerini bildiriyorlardı MOuml3 yılında Hun huumlkuumlmdarı

Wu Chu-liursquonun boumlyle bir isteği kalabalık bir mahiyetle gelen Hun huumlkuumlmdarının

ziyaretlerinin ccedilok kuumllfetli olduğu gerekccedilesiyle Ccedilin sarayında tartışmalara neden

olmuştur

MS25 yılında tek bir guumlccedil halinde birleşen Hunlar MS4748rsquode ikinci kez

boumlluumlnmuumlşlerdir Guumlney Hunları Hu han-yeh unvanlı Pirsquonin başkanlığında Ccedilinrsquoe tacircbi

olmuşlardır

MS27rsquode Han İmparatoru Kuang-wu zamanında General Chung dostluk

ittifakı akdetmek iccedilin Hsiung-nularrsquoa elccedililer goumlndermiş Shan-yuuml de yardım iccedilin

huumlcum kıtasını yollamıştır12

Hunlarrsquoın MS47 tarihinde ikiye ayrılmalarından sonra da Ccedilinlilerrsquole

muumlnasebetleri devam etmiştir MS49rsquoda Guumlney Hunları Şanyuumlsuuml Ccedilinlilerrsquoe elccedili

goumlndererek tacircbi olmak istediğini bildirmiştir Kendisini himaye etmeleri iccedilin de elccedili

rica ederek sarayda hizmet etmek uumlzere oğlunu goumlndermiş ve eski ittifakları

12

W Eberhard ldquoMuahhar Han Devrinde (MS25-MS220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo

Belleten IV S16 Ankara TTK I Teşrin1940 s339

66

yenilemiştir13 Ertesi yıl Ccedilinliler Orta saray generali Tuan Chrsquoenrsquoi ve Entandan

Muavini Wang Yorsquoyu muumlhuumlr ve muumlhuumlr bağlarını vermek ve Yuumln-chungrsquoda

oturmasını soumlylemek uumlzere goumlndermişlerdir Bu General Hunlarrsquoda Shan-yuumlrsquoyuuml

korumak uumlzere maaşlı olarak ilk ikamet eden kişi olarak zikredilmektedir Aynı yıl

Ccedilinlilerrsquoin Guumlney Hunları Kağanırsquona oumlduumlnccedil olarak ccedilok miktarda araba saray

elbiseleri ve altın eşya verdikleri kaydedilmiştir Bundan başka yardım iccedilin pirinccedil

erzak sığır ve koyun vermişlerdir Bundan sonra her yıl kağanın oğlunu saraya

goumlnderdiği Ccedilinlilerrsquoin sonra rehin durumundaki oğlunu iacircde ettikleri ve sene başında

yapılan resmicirckabulden sonra Ccedilinrsquoin Hun kağanı ve maiyetine altın ipekli kumaşlarla

başka envai eşyalar goumlnderdiği belirtilmiştir ki bu ciddi surette tatbik edilen bir

acircdetti14

MS50 yılında Guumlney Hunlarırsquonın Ccedilin sarayına goumlnderdikleri rehine

doumlnuumlşuumlnde on bin parccedila ipekli mamul yirmi beş bin hu pirinccedil ve otuz altı bin baş

sığır getirmiştir Bu tarihten sonra her yıl rehine goumlnderildiği gibi asilzadelere

verilen hediyeler de bir duumlzene konmuştur Elccedililere oumlzel hediyelerden başka

huumlkuumlmdara ve asilzadelerine de hediyeler verilmiştir MS51 yılında Kuzey Hunları

ile Ccedilin arasında heyetler gidip gelmeye başlamıştır Kuzey Hunları Wu-weirsquoe dostluk

temin etmek uumlzere elccedili goumlndermişler fakat henuumlz tacircbiyetlerine yeni girmiş olan

Guumlney Hunlarırsquonın guumlvenlerini sarsmamak iccedilin Kuzey Hunlarırsquonın elccedilisi kabul

edilmemiştir Getirdiği hediyeler kıymetinde hediyeler takdim edilerek

uğurlanmıştır15

MS 52 senesinde Kuzey Hunlarırsquonın haraccedil ismi altında imparatora

at ve kuumlrk sundukları heyetin doumlnuumlşuumlnde huumlkuumlmdar ile asilzadeler iccedilin ipekli uumlruumlnler

verildiği kayıtlıdır Ayrıca Ccedilinliler ertesi yıl Kuzey Hunlarırsquona on binlerce koyun

hediye etmişlerdir MS55rsquote Kuzey Hunlarınrsquodan hediyeler ve mektupla yine elccedili

goumlnderilmiş fakat Ccedilinliler sadece mektuba cevap verip ipekli kumaş goumlndermişler

elccedili goumlndermemişlerdir16

MS64 yılında muumlbadele usucircluuml ticaret yapmak iccedilin dostluk antlaşması

yapmak istediklerini bildirmek uumlzere bir elccedili goumlnderen Kuzey Hunlarırsquona Ccedilin

İmparatorluğu yağmaları oumlnleyeceği uumlmidiyle olumlu yanıt vermiştir MS65 yılında

13

Onat ldquoHan Doumlneminde s617-618 14

Eberhard agm s347-348 15

Ay s349 16

Ay

67

tasdik iccedilin goumlnderilen Ccedilin elccedilisi Chang Chung oumlnce tutuklanmış17

sonra serbest

bırakılarak bir Hun elccedilisi ile birlikte Ccedilin sarayına goumlnderilmiştir18

MS 65 yılında Kuzey ve Guumlney Hunlarırsquonın aralarında elccedili goumlnderdiklerini

duyan Ccedilinliler gizlice Kuzey Hunlarırsquona Guumlney Hunlarırsquonın ağzından haber vererek

asker goumlndermelerini istemişlerdir Bu oyuna gelen Kuzey Hunları Ccedilinliler

tarafından bozguna uğratılmışlardır19

MS73 yılında Ccedilinliler uumlzerine huumlcum eden Kuzey Hunları takibe uumlccedil

vilayetin orduları ile birlikte elccedili Kao Hung goumlnderilmiş fakat başarılı olamamıştır

Kao Hung ldquoMuahhar Han Doumlnemirdquo nin goumlrevi ya da unvanı ldquoelccedilirdquo olarak zikredilen

tek kişisidir20

Kuzey Hunları ile Ccedilinrsquoin elccedililik muumlnasebetleri ticaricirc amaccedillarla

gerccedilekleşmiştir MS84 yılında Wu-wei valisi Meng Yuumln Kuzey Hunlarırsquonın

muumlbadele ile ticaret isteğini bir emirname ile kabul etmiş heyetin karşılanıp

getirilmeleri iccedilin posta memurlarını goumlndermiştir Boumlylece iccedillerinde prenslerin de

bulunduğu kafile ticaret yapmak iccedilin on bin koyun ve sığırla Ccedilinrsquoe gelmiştir21

Durumu oumlğrenen Guumlney Hunları Kuzey Hunlarırsquonın hayvanlarını yağma

etmişlerdir22

Burada Ccedilinlilerrsquoin kardeşi kardeşe kırdırma politikasının devreye

girdiği goumlruumllmektedir Kuzey Hunları ile Ccedilin arasında ticaret yapıldığına dair son

bilgi MS84 yılına aittir23

MS104 yılında Kuzey Hunları elccedilileri aracılığıyla tacircbi olup Hou-han-yeh

ile olan eski anlaşmayı yenilemek istediklerini bildirmişlerdir Merasimin icap ettiği

gibi yapılmadığı bahanesiyle Ccedilinliler teklife cevap vermemişler sadece mukabil

hediyeler goumlndermişlerdir105 yılında tekrar elccedili ve hediyeler goumlnderen Hunlar

17

Guumlya Chung kılıcını ccedilekerek tehdit ettiği iccedilin Shan-yuuml bundan korkmuştur Bkz Eberhard agm

s350 18

Ay 19

Ay s351-352 20

Ay s354 ve 383 21

Onat agm s622 22

Eberhard agm s357 23

İzgi agm s96-97

68

memleketleri fakir olduğu iccedilin buumltuumln merasimleri yapamadıklarını ifade ederek

prenslerini saraya goumlndermek istediklerini bildirmişlerdir Ccedilinliler yine cevap

vermemişler ancak daha ccedilok hediye goumlndermişlerdir24

b Hunlarrsquodan Bizanslılarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hun huumlkuumlmdarı Rugila 430 yılında Ren Nehrirsquone ulaştıklarında hemen Roma

ile diplomatik muumlnacircsebetlerini duumlzeltmeye girişmiştir Bu uğurda Galliarsquodaki

Bagauda isyanını bastırması iccedilin imparatorluğa kendi ordusunu vermiştir25

Hun huumlkuumlmdarı Rua Romalılarrsquola Hunlar arasındaki anlaşmazlıklarla meşgul

olmakla goumlrevli elccedilisi Eslarsquoyı Bizansrsquoın uumllkesindeki Hun muumlltecileri (İskitleri)

teslim etmemesi ve Hunlarrsquoa itaat eden kavimleri isyana teşvik etmekten

vazgeccedilmemesi halinde yeni bir anlaşma yapamayacaklarını bildirmek iccedilin İstanbulrsquoa

goumlndermiştir26

Romalılar da karşı elccedililik goumlnderme hususunda aralarında istişare ederlerken

biri Trakyarsquoda diğeri de İskityarsquoda konsuumllluumlk yapmış ve ordu komutanı olan Plinthas

ve Dionysus bu elccedililik goumlrevini uumlstlenmek istemişlerdir Hun elccedilisinin geri doumlnmek

uumlzere hemen yola ccedilıkmadığı goumlruumlluumlnce Plinthas Hun hakanı Ruarsquoyı kendisinden

başka hiccedilbir Romalı ile goumlruumlşmemesi iccedilin ikna etmek uumlzere kendi arkadaşlarından

Singilachusrsquou Esla ile birlikte goumlndermiştir27

ldquoBarış yapılınca Attila kaccedilacakları [kaccedilakları] geri almak iccedilin Doğu Romalılarrsquoa

geri elccedililer goumlnderdi Ama onlar hiccedilbir kaccedilağın aralarında bulunmadığında ısrar edince

elccedilileri bir ccedilok [birccedilok] hediyelerle donatıp yolladılar Attila diğerlerinden az olmayan

oldukccedila ccedilok ilave vazifelerle zenginleştirilmiş bir elccedili daha goumlnderdi Onlardan sonra

uumlccediluumlncuuml daha sonra yine benzer şekilde doumlrduumlncuuml elccedili Romalılarrsquoa geldi Romalılar

antlaşmanın barbarlar tarafımdan bozulmasından korkarak nezaket goumlsteriyorlardı Ccediluumlnkuuml

24

Eberhard agm s363-364 25

Gumileumlv Avrasyarsquodan s218-219 26

Ali Ahmetbeyoğlu Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa Hunları Tuumlrk Duumlnyası

Araştırmaları Vakfı İstanbul TDAV Yay 1995 s11 27

Ahmetbeyoğlu age s23

69

[Ccediluumlnkuumlhellip ] O [o] Romalılarrsquoın goumlsterdikleri bu nezaketi hafife alarak yeni bahaneler

uyduruyordu ve elccedililer goumlndermek iccedilin gereksiz vesileler duumlşuumlnuumlyordu Şereflendirmek

istediği yakınlarına da bu elccedililik goumlrevlerini veriyordurdquo28

Harplerde başarı goumlstermiş olan Edecon Attilarsquonın mektubunu vermek uumlzere

Hunlarrsquoa itaat etmiş olan Roma asıllı Orestes ile birlikte Roma İmparatorursquonun

sarayına gitmiştir Attila mektubunda kaccedilaklar kendisine geri verilmediği takdirde

savaş ilacircn edeceğini bildirmiştir Ayrıca aralarında sınır olan Naissorsquoda (Nişrsquote) pazar

kurulmasını istediği gibi kendisine goumlnderilen kişilerin alelacircde adamlardan değil en

az konsuumll ruumltbesindeki kişilerden olmasını belirtmiştir29 Eğer bunlar elccedili olarak

kendisine gelmeye korkarlarsa bunları karşılamak iccedilin kendisinin Sardica (Sofya)

şehrine kadar gideceğini eklemiştir30

İmparatora mektubun ccedilevirisini yapan kişi Bigila idi Mektubun

okunmasından sonra Edecon Bigila ve imparatorun yanında oldukccedila nuumlfuzu olan

Chrysaphius31

ile diğer sarayları da gezmek istemiş ve bu gezi esnasındaki

sohbetlerinde hadım Edeconrsquoa Attilarsquoya karşı kendilerinin yanında yer almasını

teklif etmiştir Bunun detaylarını konuşmak uumlzere de akşam yemeğine davet edilen

Edeconrsquoa yemekte Attilarsquoyı oumllduumlruumlp Romalılarrsquoa geri doumlnerse ihtişamlı bir hayat

suumlreceği vaadinde bulunulmuştur Edecon bunu yapmaya rıza goumlstermiş hadıma bir

miktar altına ihtiyacı olduğunu soumlyleyerek bunun karşılanması talep etmiştir Soumlzuumlm

ona Attilarsquoya kaccedilaklar hakkındaki cevabı bildirmek uumlzere gidecek bu altınlardan

28

Ahmetbeyoğlu age s28-29 29Roma İmparatoru Theodosiusrsquoun magisteri Martialius (imparatorun buumltuumln kararlarında en yakında

olan ve buumltuumln işlerini konuştuğu bir ruumltbe olup haberciler tercuumlmanlar ve imparatorun bekccedilileri onun

emri altındadır Attilarsquoya goumlnderilecek elccedililik heyeti hakkında muumlşaverede bulunurken eskilerde ne

Tuumlrklerin atalarında ne de Romalılarda ruumltbeli birini elccedili goumlnderme geleneği yoktu diye serzenişte

bulunduğu kaydedilmiştir Ancak bunun gerccedilek mi yoksa hayali duumlşuumlncelerinin bir nuumlvesi mi olduğu

net değildir Fakat diğer taraftan cuumlmlesinin devamında bundan sonraki meselelerin halledilmesi iccedilin

Romalılarrsquoa elccedili olarak Onegesiosrsquoun (Attila zamanında Hun ordularının başkumandanıdır)

goumlnderilmesinin en iyi olacağını eklemesi hayali ve uydurma bir duumlşuumlnceden ibaret olduğunu

kuvvetlendirmektedir Bkz Ahmetbeyoğlu age s31 30Theodosiusrsquoun Attilarsquonın Roma elccedililerini Sardicarsquoda beklemek istemesinin bir alaydan ibaret

olduğunu ccediluumlnkuuml bu şehri harap edenin Attila olduğunu dile getirdiği kayıtlıdır Bkz Ahmetbeyoğlu

age s31 31

Roma sarayında ldquo hadımrdquo olarak goumlrevli idi Ahmetbeyoğlu age s30 Ccedilinlilerrsquode ise

ldquohadımağardquoları buyrukları iletmekle goumlrevli kişilerdi ve kimi zaman elccedililik goumlrevini de ifa ederlerdi

Bkz İzgi age s 36

70

dolayı kendisinden Attilarsquonın şuumlphelenmemesi iccedilin de Bigilarsquoyı yanında goumltuumlrecektir

Hadım bu isteği doğru bularak imparatora da bildirmiştir İmparator sadece

Bigilarsquonın değil ondan daha uumlst ruumltbede Maximinusrsquoun da elccedili olarak goumlnderilmesi

kararını almıştır

Edecon ile birlikte Attilarsquonın otağına doğru yola ccedilıkan Roma heyeti Sofyarsquoya

vardıklarında halktan aldıkları oumlkuumlz ve koyunla Edecon ve refakatindekilere oumlğle

yemeği ziyafeti vermişlerdir Bu esnada ccedilıkan bir tartışmanın ardından Roma elccedilisi

Maximinus Hun elccedilileri Edecon ve Orestesrsquoe ipek elbiseler ve kıymetli taşlar hediye

ederek goumlnuumlllerini almıştır32

Heyet Attilarsquonın otağına vardığında Edecon

geldiklerini Attilarsquoya bildirirken bir yerde beklemeleri emredilmiştir Akşam yemeği

yenirken Attilarsquonın huzuruna ccedilıkmaları emri gelmiştir Ertesi guumln gelen habercilerin

kılavuzluğunda yola ccedilıkılmış ve oumlğleye doğru Attilarsquonın ccediladırına ulaşılmıştır Orada

bir tepe uumlzerinde elccedililik heyeti de ccediladır kurmak istemiş fakat Attilarsquonın ccediladırından

daha yuumlksekte bir yere ccediladır kuramayacakları konusunda uyarılmışlardır Bundan

sonra Edecon Orestes Scottas ve birkaccedil ileri gelen gelip elccedililiklerinin maksadını

sorunca şaşırmışlar daha oumlnce boumlyle bir şeyin ananede yer almadığını elccedililerin

elccedililik iccedilin geldikleri şahısla goumlruumlştuumlklerini soumlylemişlerdir Attilarsquoya doumlnen Edecon

ve refakatindekiler bir suumlre sonra geri geldiklerinde ldquoyuumlzuumlmuumlze soumlyleyecek bir

soumlzuumlnuumlz yoksa bir an oumlnce geri doumlnuumlnrdquo deyince Roma elccedilileri daha ccedilok

şaşırmışlardır Hazırlanıp yola koyulacakları vakit Attilarsquodan gece olduğu iccedilin

kalabilecekleri emri gelmiştir Sabah yola ccedilıkacaklarken de Priskos ccedilare olarak

heyetlerinde tercuumlman olarak bulunan Rusticiusrsquou yanına alarak Scottasrsquoa gitmiştir

Ccedileşitli vaatlerle onu Attila ile konuşmaya ikna etmiştir Bir suumlre sonra Attila elccedilisi

Scottas vasıtasıyla onları ccedilağırtmıştır Attilarsquonın huzuruna varıp ccediladırından iccedileri

girdiklerinde Orsquonu ahşap bir taht uumlzerinde otururken bulmuşlardır Tahttan biraz

uzakta durmuşlar sonra Maximinus tahta yaklaşarak Attilarsquoyı selamlamış ve

imparatorun mektubu ile iyi dileklerini iletmiştir Attila da aynı dileklerde

bulunduğunu belirtmiştir Bu sırada goumlzuuml Anatoliusrsquou ile barış şartlarını konuşurken

tanıdığı Bigilarsquoya ilişince sinirlenmiştir Ccediluumlnkuuml Attila buumltuumln kaccedilakları teslim

32

Tartışmanın konusu hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Ahmetbeyoğlu age s 32

71

etmedikccedile elccedili goumlndermemelerini bildirmiş fakat Bigila tuumlm muumlltecilerin teslim

edildiği yalanını soumlylemiştir Attila ldquoEğer elccedililik hakkına riayet etmemiş olsa idim

seni bu terbiyesiz soumlzlerinden dolayı kazığa oturtur ve kuşlara yedirirdimrdquo33

diye

cevap vermiştir Bundan sonra Hunlarrsquoa oumldenecek parayı temin edebilmek iccedilin

Bizans İmparatorluğursquonun hazinesi boşaltılmış ve bu sırada İstanbulrsquoa bu iş iccedilin

gelmiş olan Hun elccedilisi Scotta vasıtasıyla Hunlarrsquoa goumlnderilmiştir Aynı zamanda

para ile birlikte kaccedilaklar da iade edilmiştir34

Attilarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra Hun bayrağı altındaki kavimler isyan etmiş

oğulları Attilarsquonın yerini dolduramamışlardır Oğullarından Dengizik ve İrnek

kendilerine bağlı kavimlerle Karadenizrsquoin kuzeyine ccedilekilmişler Tuna ve Karadeniz

bozkırı arasındaki sahada tutunmaya ccedilalışmışlardır 466-467 yıllarında Bizans

İmparatoru Leonrsquoa Hun tuumlccarlarının tekrar Tuna sahillerinde ticaret yapmalarına

izin verilmesini istemek iccedilin elccedililer goumlndermişlerse de elccedililer hor goumlruumllmuumlş ve elleri

boş doumlnmuumlşlerdir 35

Attilarsquonın oğulları İrnekErnekErngaumlk36

lteren lter ldquoadam kahramanrdquo ve

kardeşi Dengizik (Deniz)DenzicisDintzic37

466 yılında Romalılar uumlzerinde baskı

kurmak ve şartları goumlruumlşmek amacıyla elccedili olarak goumlnderilmişlerdir Ancak bu

teşebbuumlsleri hakaretle geri ccedilevrilmiştir38

c Hunlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Hunlarrsquoın İranrsquola elccedililik ilişkilerine dair bilgiler İran Şahı II Şapur doumlnemine

kadar dayanmaktadır ldquoAlban Tarihirdquo nde ldquoİran şahlığını talan eden Hunlar

uumllkesinden Honogur adlı birisi geliyorrdquo diye bahsedilmiştir Şah Şapurrsquoun yanına

33

Ahmetbeyoğlu age s35 34

Ahmetbeyoğlu age s4 35

Ahmetbeyoğlu age s17 36

(Yunancarsquoda) Hernach Ήρνάχ ve (Bulgarcarsquoda) Ирникъ şeklinde zikredilir Golden Tuumlrk

Halkları s74 37

Eski Grek alfabesiyle Δεγιζίχ Δινζιραχοζ Δινζίριχοζ Δινγιρζιχ Golden ae s74 38

Ae s74

72

gelen bu temsilci ldquoBu kırgın kime lazımdır Ccedilık karşıma teke tek doumlvuumlşelimrdquo

mesajıyla gelmiştir 39

d Hunlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hun huumlkuumlmdarı Albanya huumlkuumlmdarı Cavanşirrsquoin yanına oumlz kardeşlerini

goumlndererek onların vasıtasıyla goumlruumlşmek istemiştir Aralarında yaptıkları dostluk

anlaşmasından sonra Cavanşir Hun huumlkuumlmdarının kızını alarak dostluklarını

akrabalık yoluyla guumlccedillendirmiştir40

Piskopos İsrailrsquoin kendisine goumlnderilmesinden bir suumlre sonra Hun Prensi Alp-

İlteber kendilerine Hristiyanlığı oumlğretmesi iccedilin piskopos İsrailrsquoin yanına ldquotarhanrdquo

unvanlı Ovccedilu adlı bir ayanı ve Ccedilatkasar adlı haremağasını goumlndermiştir Ancak

piskopos bunu Patrik Yeliazarrsquoın izni olmadan yerine getiremeyeceğini belirterek

uumllkesine doumlnmuumlştuumlr Bunun uumlzerine İlteber iki zadegacircnı Hursanrsquoın il-tiginini ve Ccedilat-

Hazarrsquoı piskoposun ardından goumlndermiştir Niyeti İsrailrsquoi Hunlarrsquoın uumllkesine dini

başkan olarak tayin ettirmektir Fakat buna ne katolikos Yeliazar ne de Prens Varaz-

Tridat izin vermemişlerdir Elccedililerin ısrarı uumlzerine İsrailrsquoin her iki uumllkeye de hizmet

etmesi karara bağlanmıştır41

Hun prensi Albanyarsquoya goumlnderdiği elccedililerini -zadegacircnları Hursanrsquoın il-tigini

ve Ccedilat-HazarCcedilatkasarrsquoı- piskoposun kendilerine goumlnderilmesi konusunda

yardımlarını istediği bir mektupla Ermeni piskoposu Sahak ve Ermeni

başkumandanı Prens Grigorrsquoa da goumlndermiştir Ermeniler elccedilileri sevinccedille kabul

etmişler ve piskoposun sadece Albanya katolikosluğunun buyruğunda olduğunu

kendi idarelerinde olmadığını belirten bir cevap goumlndermişlerdir42

39

Şahsın ismi bu olmayıp Onogur kavminden gelmiş olmalıdır Bkz Kalankatlı Moses Alban

Tarihi Azeri Tuumlrkccedilesine ccedilev Prof Dr Ziya Buumlnyadov Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev Dr Yusuf Gedikli

İstanbul Selenge Yay 2006 s53 40

Ae s203-204 41

Ae s251-256 42

Kalankatlı age s254-255

73

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Goumlktuumlrklerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Goumlktuumlrkler ihtiyaccedil fazlası atlarını Ccedilinlilerrsquoe haraccedil olarak vermişler ve

karşılığında ipek almışlardır Goumlktuumlrk-Ccedilin elccedililik muumlnacircsebetleri oldukccedila yoğun

olmuştur 545 yılında Bumin Kağan muumlbadele usucircluumlyle ipek almak ve kendileriyle

ticaricirc muumlnacircsebet kurmak istediklerini bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoin başkentine gitmiştir

Ertesi yıl da kendi uumllkesinin uumlruumlnlerini sunduğu bir heyet goumlndermiştir43

Goumlktuumlrk-Ccedilin elccedililik muumlnasebetleri sadece ticari anlamda olmamıştır 551

yılında imparatorun oumlluumlmuuml uumlzerine Bumin Kağanrsquoın taziyelerini bildirmek iccedilin iki

yuumlz atın hediye olarak goumltuumlruumllduumlğuuml bir heyet goumlnderdiği bilinmektedir Heyetin

doumlnuumlşuumlnde Bumin Kağanrsquoa bir Ccedilinli prenses goumlnderilmiştir44

Krsquoo-lo Qara Kağanrsquoın (552-553) kısa suumlren hacirckimiyeti sırasında (553 yılında)

Ccedilinrsquoe elli bin at goumlnderilmiştir Aynı yıl kağanın kuumlccediluumlk kardeşi de Ccedilinrsquoe hediyeler

goumlndermiş ve elccedilileri saraydan kendilerine verilen hediyelerle geri gelmişlerdir45

553 yılında tahta ccedilıkan Mo-kanMu-kan Kağan 554rsquote Ccedilinrsquodeki Chrsquoi topraklarına

sığınmış olan eski duumlşmanları Juan-juanlarrsquoı ortadan kaldırabilmek maksadıyla Batı

Weirsquolerrsquoe46

elccedili goumlndermiştir Onlara yardım etmek suretiyle dolaylı olarak istediğini

elde etmiştir Ccediluumlnkuuml kaynaklarda uumlccedil bin Juan-juanrsquoın eli-kolu bağlı biccedilimde Tuumlrk

elccedilisine teslim edildikleri kayıtlıdır47

43

İzgi agm s97-98 44

Ay s98 45

Ay 46

Ccedilin kuumlltuumlruuml iccedilinde acircdeta eriyerek Wei ismini alan Tuumlrk asıllı Tabgaccedillarrsquoın Doğu ve Batı olarak ikiye

ayrıldığı kollarından biridir Detaylı bilgi iccedilin bkzSaadettin Goumlmeccedil Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş

2bs Ankara Akccedilağ Yay 1999 s4-5 47

Ae s15 Saadettin Goumlmeccedil ldquoldquoİpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta Koumlk Tuumlrklerle

İlgili Yanlış Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX İstanbul TKAE Nisan 2001

s217-218

74

Ouml İzgirsquoye goumlre 554 555 ve 558 yıllarında Goumlktuumlrkler Chrsquoi sarayına

hediyelerini verirlerken haraccedil olarak bizzat kendi uumlruumlnlerini sunmuşlardır48

Bagatur Şadrsquoın Chang Chrsquoang-hsuumlnrsquouuml elccedili olarak Ccedilin sarayına goumlndermesi

ve Wu-yuumlan Boumllgesirsquoni Ccedilinrsquoe iade etmesinin ardından Chang Chrsquoang-hsuumln Trsquoang

İmparatoru tarafından Wu-yuumlan boumllgesi valiliğine tayin edilmiştir Bundan sonra

Chang Chrsquoang-hsuumln imparatorun ağzından sahte bir ferman hazırlayarak Bagatur

Şadrsquoa goumlndermiş boumlylece Hsieh Chuuml ve Liang Shih-tu ile aralarının accedilılmasını

sağlamıştır49

Bu sebeple Şad onların goumlnderdikleri elccedilileri kabul etmemiştir50

Che-koei Kağan (611-618) henuumlz kağan değilken (609) Tuumlrklerrsquole

anlaşmazlığa duumlşen Taşkent Krallığırsquonı yıkmış ve buranın naibliğine Tegin Tien-

tchersquoyi atamıştır Tien-tche vergisini vermek ve saygısını sunmak iccedilin Ccedilinrsquoe bir elccedili

goumlndermiştir51

618 senesinin Mayıs ayında Shih-pi Kağan Ccedilinrsquoe Kutluğ Teginrsquoi elccedili olarak

goumlndermiştir İmparator Kao-tsu Trsquoai-chi-tien adlı sarayda Tuumlrk elccedilisi iccedilin bir ziyafet

vermiştir Ziyafet sırasında dokuz boumlluumlmden ibaret bir muumlzik parccedilası ccedilalınmıştır Ccedilin

kaynağından (TCTC) aktarılan bu bilgilerden sonra son zamanlarda başkent Chrsquoang-

anrsquoa giden Goumlktuumlrk elccedililerinin Ccedilinli youmlneticilere kaba davranmalarına rağmen

imparatorun onları cezalandırmayıp kaba hareketlerini bağışladığı da kaydedilmiştir

Ancak Changrsquoa goumlre CTS ve HTSrsquoda bu olayla ilgili bilgi yoktur52

618 senesinin Temmuzrsquounda Chrsquouumleh (Kuumll) Kağan Ccedilinrsquoin hacirckimiyetini kabul

ettiğini bildirmek uumlzere bir elccedili goumlndermiştir53

48

İzgi agm s98-99 49

Ccediluumlnkuuml daha oumlnce aralarında Ccedilinrsquoin başkenti Chrsquoang-anrsquoı zapt etme planı yapmışlardır Bagatur

sahte fermandaki lsquoplanın imparator tarafından bilindiğirsquo ibaresine inanarak onların ikiyuumlzluumlluumlk

ettiklerini duumlşuumlnmuumlştuumlr Bkz Jecircn-trsquoang Chang ldquoTrsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında

Belgeler (618-745)rdquo Doktora Ccedilalışması Taipei 1968 s2 50

Ae 51

Huumlseyin Salman ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk Hakanlığırdquo MTAD C2

S4 Ankara DTCF Yay Aralık2005 s202 52

Chang age s75 dp20 53

Ae s3

75

618 senesinin Ekim ayında Kutluğ Tegin uumlccediluumlncuuml kez Ccedilinrsquode elccedili olarak

bulunmuştur Kutluğ Tegin kendisine verilen ziyafetten sonra devrin oumlnemli

şahıslarına yapıldığı gibi imparatorun tahtına kadar goumltuumlruumllmek suretiyle iltifat

goumlrmuumlştuumlr54

619 yılı Haziranrsquoında Goumlktuumlrkler Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek Shih-pi Kağanrsquoın

oumlluumlm haberini bildirmişlerdir İmparator Kao-tsu Chrsquoang-lo-mecircn adlı bir kapıda

matem tutturmuş ve yas alacircmeti olarak uumlccedil guumln saraya gitmemiştir Buumltuumln Ccedilinli erkacircn

Goumlktuumlrk elccedilisinin ikametgacirchına giderek başsağlığı dilemişlerdir

TCTCrsquode ise 620 yılı Mayısrsquoında Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilinli derebeyi Wang Shih

tsrsquoungrsquoa elccedili olarak A-shih-na Chieh-torsquoyu bin kadar atla goumlnderdikleri karşılıklı

sıhriyet yoluyla akrabalık ve ticari muumlbadele anlaşması sağlandığı bilgimiz

dahilindedir Ancak bu bilginin de CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı kaydedilmiştir55

Aynı yılın Temmuz ayında ise Wang Shih tsrsquoungrsquoa gizlice bir elccedili goumlnderdikleri

bilgisi mevcuttur56

620 Kasımrsquoında Yuumln-chou Boumllgesi Tsung-kuanrsquoı Kuo Tzǔ-ho Goumlktuumlrklerrsquoin

iccedil anlaşmazlığını saraya bildirmek iccedilin elccedili goumlndermiş fakat elccedili Goumlktuumlrk devriye

suumlvarileri tarafından yakalanmıştır57

Chrsquou-lo Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra tahta geccedilen kardeşi Hsieh-li (İl) Kağan

Ccedilinrsquoe elccedilisi aracılığıyla Chrsquou-lo Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnuuml bildirmiştir İmparator Kao-tsu

daha oumlnce Shih-pi Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra olduğu gibi yine yas merasimi

duumlzenlemiştir58

54

Ae s4 55

Ae s9 ve s78 dp 59 56

Ae s10 57

Chang age s10 58

Ae s12

76

623 yılının Eyluumll ayında Ccedilinlilerrsquoin uumlzerine saldıran Goumlktuumlrkler kendileri

iccedilin engel teşkil eden Hung-nung-Kung (Garnizon komutanı) şeref unvanlı Liu Shih-

Jangrsquoı ortadan kaldırmak amacıyla İmparator Kao-tsursquoya Goumlktuumlrk liderlerinden biri

olan Tsrsquoao-panirsquoyi elccedili olarak goumlndermişlerdir Elccedili imparatoru Trsquoang

İmparatorluğursquona isyan etmek niyetiyle Liursquonun İl-Kağanrsquola işbirliği iccedilinde olduğu

yalanına inandırmıştır Boumlylece Liu Ekim ayında idam edilmiş59

ve Goumlktuumlrkler iccedilin

engel ortadan kalkmıştır60

623 senesinin Ekim ayındaki Goumlktuumlrk-Ccedilin muumlcadeleleri sırasında İl-Kağan

Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek bir Ccedilinli prensesle evlenme isteğini dile getirmiştir İmparator

Ma-i şehrini kuşatmaktan vazgeccedilerlerse isteğinin yerine getirilebileceğini

bildirmiştir İl-Kağan kuşatmadan vazgeccedilmek istemişse de karısı İ-chrsquoeng

Konccediluyrsquoun etkisinde kalarak baskınlara devam etmiştir61

Ccedilinli bir prenses ile evlenmek isteyen İl-Kağan 624 yılı Ağustos ayında

Chrsquoin Prensirsquone Trsquou-li Kağan ile uumlvey amcası Chia-pi Tegin62

unvanlı A-shih-na

Ssǔ-morsquoyu 63

yollamıştır Prensin buna razı olduğu belirtilse de bu konuya youmlnelik

başka herhangi bir bilgi yoktur64

Goumlktuumlrk Huumlkuumlmdarı İl-Kağan 625 yılı Ağustos ayında Ccedilinrsquoe barış teklifiyle

bir elccedili goumlndermiş ve yaptığı baskınlardan vazgeccedilmiştir65

Bundan tam bir yıl sonra

Ccedilin tahtına ccedilıkan İmparator Trsquoai-tsung doumlneminde de İl-Kağan Ccedilinrsquoe bir barış elccedilisi

59

Ekim ayında İmparator Kao-tsursquonun Goumlktuumlrklerrsquoin saldırısına uğrayan Ma-i şehrini kurtarması iccedilin

Liu Shih-jangrsquoı goumlrevlendirdiği fakat Liursquonun korkudan geri ccedilekildiği kayıtlıdır İdam edilmesi de bu

olaydan sonra olmalıdır Bkz Chang ae s27 60

Ae s26 Ayrıca bu belgelerin CTS ve HTSrsquoda olmadığına dair bilgi iccedilin bkz ae s86 dp191 61

Ae s26-27 62

A-shih-na Ssǔ-mo Goumlktuumlrklerrsquoden ccedilok Hursquolara benzediği iccedilin Chrsquou-lo Kağan onun A-shih-na

soyundan geldiğine şuumlphe duymuştur Bu nedenle A-shih-na Ssǔ-mo Chrsquou-lo Kağan doumlneminden İl-

Kağan doumlnemine kadar bu unvanla kalmıştır Hiccedil bir zaman bir orduya kumanda eden şad ruumltbesine

yuumlkseltilmemiştir Ancak Ccedilin sarayına gittikten sonra kendisine Ho-sun-wang unvanı verilmiştir Bkz

ae s34 63

Li Ssǔ-mo ya da Shih-li-pi isimleriyle de karşımıza ccedilıkabilir Bkz ae s88 dp221 64

Ae s34 65

Ae s39

77

goumlndermiştir Ayrıca yine bu ayda Ccedilinrsquoin guumlcuumlnuuml tespit etmek amacıyla kendisinin

candan adamı Chih-shih Ssǔ-lirsquoyi de goumlnderdiği kayıtlıdır66

626 yılı Eyluumllrsquouumlnde ise İmparator Trsquoai-tsungrsquoa uumlccedil bin at ile on bin koyun

hediye etmiştir İmparator hediyeleri kabul etmemiştir67

Bu durumun - vezirlerine

verdiği bir nasihatten- imparatorun siyasicirc bir taktiği olduğu accedilıkccedila anlaşılmaktadır

ldquoBir kimseden bir şey almak isterseniz oumlnce kendisine birşeyler vermek [vermeniz]

gerektirrdquo68

628 senesi Nisan ayında Kitan lideri ve kabilesinin Ccedilinrsquoe teslim olmasının

ardından İl-Kağan bir elccedilisi ile Kitanlarrsquoa karşılık asi Ccedilinli derebeyi Liang Shih-

tursquoyu iade etmeyi teklif etmiştir Fakat imparator Kitanlarrsquoın Goumlktuumlrklerrsquole aynı

kavimden olmadıklarını ve uumllkesine hainlik eden bu Ccedilinli derebeyine karşılık

kendisine teslim olan kabileleri değiştirmeyeceğini ifade etmiştir69

630 yılında Ccedilin saldırılarıyla artık iyice guumlccedilten duumlşen Goumlktuumlrk Kağanı İl-

Kağan Şubat ayında Goumlktuumlrklerrsquoin hepsinin Ccedilinrsquoe tabi olacakları soumlzuumlnuuml vermek

uumlzere Chih-shih Ssǔ-lirsquoyi elccedili olarak yollamıştır İmparator da onu oyalamak

maksadıyla bir taraftan dışişleri veziri Trsquoang Chien ile diğer vezirlerini

goumlrevlendirirken diğer taraftan da General Li Chingrsquoi Goumlktuumlrklerrsquoe baskına

goumlndermiştir70

Bu baskın Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı kabilelerin saflar halinde Ccedilinrsquoe tabi

olmalarına neden olmuştur dolayısıyla bu durum Doğu Goumlktuumlrklerirsquonin Ccedilin

hacirckimiyeti altına girişinin son aşamasını oluşturmuştur

641 senesinin Kasım ayında Sir-Tarduşlarrsquoın istilacircsına karşı koyamayan

Goumlktuumlrkler bu durumdan Ccedilin İmparatorursquonu haberdar etmek iccedilin bir elccedili

66

Ae s42 67

Ae s46 68

Ae s45 69

Ae s52-53 70

Ae s60-62

78

goumlndermişlerdir Yine aynı yılın Aralık ayında ise Sir-Tarduşlarrsquoın Kağanı Checircn-

chu bir Goumlktuumlrk prensesiyle evlenmek iccedilin Ccedilin İmparatorursquona ricada bulunmuştur71

Seyantolarrsquoın mağlup edilmesi uumlzerine Trsquoang İmparatorluğursquona buumltuumln Toumlles

kabileleri hatta uzakta kalan Bayırku ve Kurıkanlar dahi 647 yılında hediyeler

goumlndererek itaatlerini bildirmişlerdir Aynı yılın sonunda Tuumlrk Hanı Ccedilebi (Che-

pi)rsquonin de elccedili goumlnderdiği kayıtlıdır72

647 senesi Kasımrsquoında Goumlktuumlrk Hakanı Chrsquoecirc-

pi Kağan imparatora elccedilisi aracılığıyla birccedilok hediye goumlndermiştir73

Ccedilinrsquoe teslim olmayan dağınık haldeki Goumlktuumlrkler oumlncuumlleri A-shih-na Ku-tu-lı

(Kutluğ) ve A-shih-tecirc Yuumlan-checircn tarafından bir araya getirilerek Karakurum

Şehrirsquonde karargacirch kurup Ccedilinrsquoe isyan etmişlerdir (682) Yani Goumlktuumlrk Kağanlığırsquonı

yeniden kurmuşlardır74

694 yılının ilk ayında Goumlktuumlrk Kağanı Kutluğrsquoun oumlluumlmuuml uumlzerine tahta geccedilen

II Goumlktuumlrk Devletirsquonin ikinci huumlkuumlmdarı Mo-chrsquoo (Kapgan Kağan) doumlneminde pek

ccedilok kabile Goumlktuumlrklerrsquoin hacirckimiyeti altına girmiştir Goumlktuumlrkler Kutluğ idaresinde

yeniden kuruldukları tarihten 695 senesine kadar Ccedilinlilerrsquole pek ccedilok muumlcadelede

bulunmuşlardır Ancak 695 yılı Ekim ayında Kapgan Kağan Ccedilin ile dostluk ilişkileri

kurmak amacıyla75

Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiştir76

Bundan memnun olan İmparatoriccedile

Wu Kapgan Kağanrsquoa beş bin top ipek yanında Tso-wei ta-chiang-chuumln ldquoSol

Muhafızları Buumlyuumlk Generalliğirdquo ruumltbesi ve Kuei-kuo-kung ldquoUumllkeye doumlnen duumlkrdquo gibi

unvanlar vermiştir77

71

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s113 ve s132 dp 441ve 442 72

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s288 73

Adı Hu-po olan Kağan ailesi asırlarca kuumlccediluumlk kağanlık mevkiini elinde tutmuş olan Goumlktuumlrk

asilzacircdelerindendi İl-Kağanrsquoın mağlubiyetinde Ccedilinrsquoe teslim olmayan Goumlktuumlrkler Chrsquoecirc-pirsquoyi kağan

ilan etmek istemişlerse de O bu sırada Sir-Tarduşlarrsquoın guumlcuumlnden ccedilekindiğinden kendisini kağan ilan

etmekten ccedilekinmiş ve Sirtarduşlarrsquoa bağlanmıştır Chang age s116-117 74

Ae s138 75

Chang Jen-trsquoang bu olayı Goumlktuumlrklerin Ccedilinrsquoe teslim oldukları şeklinde tercuumlme etmiştir Taşağıl

ldquoteslim olmakrdquo anlamındaki Ccedilince kelimenin aynı zamanda ldquomuumlttefik olmakrdquo anlamına da geldiğini

belirterek Chang Jen-trsquoangrsquoe atıfta bulunmuştur Bkz Ahmet Taşaağıl ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo

Belleten LVII S218 Ankara TTK Nisan1993 s55 dp18 76

Chang age s155 77

Bu vesika CTSrsquoda var HTSrsquoda yoktur Bkz ae s191 dp625 Taşaağıl agm s54-55

79

Kapgan Kagan 696 yılı Eyluumllrsquouumlnde Moğol asıllı Chrsquoi-tanlarrsquoınKitanlarrsquoın

reisi olup Ccedilin adına askericirc valilik yapan Li Chin-chungrsquoun isyanını bastırmakta aciz

kalan Ccedilin İmparatoriccedilesirsquone yardım teklifinde bulunmuştur Karşılığında Ccedilin

hacirckimiyetine duumlşmuumlş olan Sarı Nehirrsquoin batı kıyılarında yaşayan Tuumlrk boylarının

serbest bırakılmasını ve kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirmesini78

istemiştir

Kızını Ccedilinli bir prensle evlendirerek akrabalık kurmayı duumlşuumlnen Kapgan

Kagan 698 yılında Ccedilin sarayına bir elccedili goumlndermiştir Bundan başka daha oumlnce

Goumlktuumlrklerrsquoe ait olup fetret devrinden sonra Ccedilinrsquoin eline geccedilen toprakları

Goumlktuumlrklerin sınırları iccedilinde bir buccediluk asırdan fazla yaşamış olan Soğdları Ccedilinrsquoin

altı eyaletinde yaşayan Tuumlrk boylarını geri istemiştir Tohumluk yuumlz bin oumllccedilek darı

uumlccedil bin takım tarım aleti ve birkaccedil on bin chin demir ihtiyacını da belirtmiştir79

Burada Kapgan Kağanrsquoın evlilik isteğini yinelemesinden yukarıda J Changrsquoın

bildirdiği 696 yılında Kapgan Kağanrsquoın kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirilmesi

isteğinin geccedilen bu iki yıllık suumlre zarfında gerccedilekleştirilmemiş olduğu

anlaşılmaktadır Bu ikinci kez dile getirilen isteğe Ccedilin İmparatorluğu tarafından

olumsuz cevap verilmesi de bunu doğrulamaktadır İsteği reddedilen Kağan elccediliye

hakarette bulunup onu oumllduumlrtmek uumlzere tutuklattığında devlet adamı Tonyukukrsquoun

telkinleriyle oumllduumlruumllmesi fikrinden vazgeccedilmiştir Bu sırada Ccedilin Sarayırsquonın

Goumlktuumlrklerrsquoin isteklerini yerine getirmesi uumlzerine elccedili serbest bırakılmıştır80

Kapgan Kaganrsquoın kızını gelin almak iccedilin Goumlktuumlrk merkezi Karakurumrsquoa

gelen elccedililik heyeti huzura ccedilıktığında Kağan yine hiddetlenmiştir Ccediluumlnkuuml eskiden

beri muumlttefikleri olan Li suumllalesi yerine Wu ailesinden bir prens goumlnderilmiştir

Kağan Prensi ve yanında gelenleri tutuklatmıştır81

703 yılının Haziran ayında Goumlktuumlrklerrsquoin evlilik ittifakı teklifi ile Mo-ho-ta-

kan (Baga Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlnderdikleri kayıtlıdır Bu sefer prensin sadece Trsquoang

78

Chang age s155-156 79

Taşaağıl agm s57 80

Ay s57-58 81

Taşaağıl agm s58

80

hanedanı mensubu değil veliahtın oğlu olması şartı da koyulmuştur82

Boumlylece uumlccedil yıl

suumlrecek olan muumlzakereler başlamıştır83

İmparatoriccedile buna sonradan razı olmuştur84

Kapgan Kağan 703 Kasımrsquoında imparatoriccedileye tam istediği gibi kızının asil bir

prensle evlenmesine muumlsaade ettiği iccedilin teşekkuumlr mahiyetinde devlet adamlarından İ-

li-trsquoan-kanrsquoı bin baş at ile85

Ccedilin Sarayırsquona elccedili olarak goumlndermiştir Tuumlrk elccedilisine Su-

yuuml-trsquoaiSu-yuuml-trsquoing86

kulesinde bir ziyafet verilmiştir Bu ziyafette Ccedilin veliahtı baş

vezir ve tuumlm saray erkacircnı uumlccedil sıra halinde yerlerini almışlardır87

Ziyafetten sonra

elccediliyi hediyelerle uğurlamışlardır Kapgan Kağan da karşılığında kızı ile

evlendirilmesine engel olmak iccedilin alıkoyduğu Prens Wu Yen-hsiursquoyu 704

Ağustosrsquounda serbest bırakmıştır88

Ancak Ccedilinrsquodeki taht değişikliği Goumlktuumlrk-Ccedilin ilişkilerini olumsuz youmlnde

etkilemiştir Yeni imparator daha oumlnce kabul edilmiş evlilik teklifini reddetmiş ve

Kağanrsquoı oumllduumlreni prens yapıp ldquoMuhafız Alayının Buumlyuumlk Generalirdquo yapmaya soumlz

vermiştir Bunun uumlzerine Kapgan Kagan Goumlktuumlrk Devleti iccedilinde yakaladığı ldquovasal

devletler ve devlet konukları dairesi memururdquo Tsrsquoang Ssu-yenrsquoi oumllduumlrtmuumlştuumlr89

Liu

Mau-Tsai eserinin bir yerinde bu kişinin Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak gittiğini yazmış fakat

boumlyle bir goumlrevlendirmenin geccediltiği olaydan ya da hangi amaccedilla goumlnderildiğinden

bahsetmemiştir90

Ayrıca verdiği bilgiler tutarsızdır Aynı tarihli aynı olay iccedilin bir

sayfada ldquovasal devletler ve devlet konukları dairesi başkanırdquo nı temsilen gittiğini

diğer bir sayfada hem ldquovasal devletler ve devlet konukları dairesi başkanırdquo nın hem

de yardımcısı konumundaki bu memurun birlikte oumllduumlruumllduumlklerini kaydetmiştir

82

Chang age s162 83

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s358 84

Chang age s162 85

Taşaağıl agm s63-64 86

679 yılında inşa edilen bu kule Trsquoang suumllalesinin doğu başkenti olan Lo-yang şehrindeki Su-yuuml-

kung Sarayırsquonın bahccedilesinde bulunmakta idi Bkz Chang age s193 dp658 87

Ae s162 88

Taşaağıl agm s63-64 89

Ay s65 90

Taşaağıl ay Liu Mau-Tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel Kayaoğlu-

Deniz Banoğlu İstanbul Selenge Yay 2006 s234 305 ve 349

81

711 senesinin Ocak ayında Kapgan Kağan Ccedilin İmparatoru Jui-tsungrsquoa elccedili

goumlndererek evlilik yoluyla barış istemiş ve bu isteği kabul edilmiştir 91

Mart ayında

da Kapgan Kağanrsquoın Prens Li Chrsquoecircng-chrsquoirsquonin kızı Chin-shan Konccediluy ile

evlenmesine izin verilmiştir

Kapgan Kağan oğlu Yang-wo-chihrsquoye baş vezirine ve Goumlktuumlrk elccedililerine Ccedilin

veziri Ho Fecircng-jao ile birlikte Ccedilin Sarayırsquona gitmeleri emrini vermiştir Bu elccedililik

heyeti 711 yılı Kasımrsquoında Ccedilinrsquoe varmıştır 712 yılı Ocak ayında İmparator Jui-

tsungrsquoun Kapgan Kağanrsquoın oğlu Yang-wo-chihrsquoye bir ziyafet vermesinden bu

Goumlktuumlrk elccedililik heyetinin orada bir kaccedil ay kaldığını soumlyleyebiliriz92

713 senesi

Ağustosrsquouna gelindiğinde ise Goumlktuumlrk Kağanı oğlu Yang-wo-chihrsquoyi bir Ccedilin

prensesi ile evlendirilmesi ricasıyla İmparator Hsuumlan-tsungrsquoa goumlndermiştir Kağanrsquoın

ricası geri ccedilevrilmemiş oğlunun Prenses Nan-ho ile evlendirilmesi kararı

alınmıştır93

714 yılı Nisan ayında Kapagan Kağan bu sefer kendisinin bir Ccedilin prensesi

ile evlendirilmesini rica etmesi iccedilin elccedilisini goumlndermiştir Elccedilisi vasıtasıyla de

itimatname sunmuştur ki kendisini Chien-ho-yung-chrsquoing ta-fu-ma trsquoien-shang-teacute-

kuo-pao trsquoien-nan Trsquou-chuumleh shecircng-trsquoien Ku-to-lu Kagan (Duumlnyayı sulha ve ebedi

duumlzene kavuşturan (Ccedilin İmparatorunun) [Ccedilin İmparatorursquonun] buumlyuumlk damadı

Tanrırsquodan muumlkafat [muumlkacircfat] almaya lacircyık tanrısal Goumlktuumlrklerin [Goumlktuumlrklerrsquoin]

kutsal (huumlkuumlmdarı) (Kutluğ Kağan) ilacircn etmiştir94

Kağanrsquoın Ekim ayında yine

evlenmek ricasıyla elccedili goumlndermesi uumlzerine imparator bir yıl sonra Ccedilin prensesinin

Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlruumllmesine izin vermiştir95

Bundan sonra Goumlktuumlrk tahtına Bilge Kağan oturmuştur Kapgan Kağan

zamanında saray nazırı olan Tun-yuuml-ku (Tonyukuk) Bilge Kağan zamanında daha

etkin bir rol almıştır 718 yılının ilk ayında barış teklifiyle imparatora elccedili goumlnderen

91

Chang age s163 92

Ae s163-164 93

Ae s164-165 94

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s165 s194 dp679 95

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s165 s194 dp682

82

Bilge Kağanrsquoın isteği Hsuumlan-tsung tarafından olumlu karşılanmıştır96

Ancak bu

soumlzde itaat siyasetin bir parccedilası idi Her iki tarafın da bir suumlreliğine huzurunu temin

etmeye youmlnelikti97 Dolayısıyla Bilge Kağan zaferlerinden sonra 721 yılı Şubat

ayında Ccedilinrsquoe yine elccedili goumlndererek ldquooğulun atasını saydığı gibi goumlğuumln oğluna saygı

goumlstereceğirdquo vaadinde bulunmuştur İmparator da Bilge Kağanrsquoa yazdığı

mektubunda ya duumlşmanlığı ya barışı seccedilmesini eğer duumlşmanlığı seccedilerse elccedili

goumlnderme zahmetine girmemesini ifade etmiştir98

Bilge Kağan sıhriyet yoluyla akrabalık kurabilmek iccedilin Ccedilinrsquoe elccedilisi Ko-chieh

hsieh-i-farsquoyı goumlndermiştir İmparator 724 senesinin Temmuz ayında dile getirilen bu

talebi Ağustos ayında elccedilinin ruumltbesinin duumlşuumlk olduğu ve nişan hediyesinin de tam

olmadığı gerekccedilesiyle reddetmiştir99

727 yılı Eyluumll ayında Bilge Kağan Tibetlilerrsquoin Ccedilinrsquoe karşı birlikte hareket

etme tekliflerini reddettiği gibi bu teklifin yapıldığı mektubu da imparatora sunmak

uumlzere Ccedilinrsquoe bir elccedili goumlndermiştir Ccedilin İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquoin bu hareketini takdir

ettiğini goumlstermek amacıyla ata karşı ipek ya da ipeğe karşı at takası şeklindeki

ticaret imkacircnını sunmuştur100

Bilge Kağan kardeşinin oumlluumlmuumlnden sonra onun resmini ccedilizdirmek iccedilin

Ccedilinrsquoden mahir ressamlar istemiştir İmparator da altı ressamını goumlndermiştir Kağan

ressamlar tarafından ccedilizilen resmi o kadar gerccedilekccedili bulmuştur ki İmparatorrsquoa

teşekkuumlrlerini iletmesi ve ressamlara refakat etmesi iccedilin Ko-a-mo-chrsquoa-chihrsquoyi elccedili

olarak yollamıştır Bu olay TFYKrsquoda 731 yılı Kasım ayına tarihlendirilmiştir101

96

Ae s174 97

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s393 98

Chang age s175 99

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur BkzChang ae s198 dp744 ve 745 100

Ae s176 101

Ae s183

83

733 senesinin Nisanrsquoında Goumlktuumlrk liderlerinden başta Chrsquou-mu-jih-krsquoun-mo

ta-kan olmak uumlzere kırk iki kişilik bir heyet Ccedilin sarayına gitmiştir Kendilerine mor

cuumlbbe ve guumlmuumlş kuşaklar hediye edilmiştir102

734 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrkler Ssǔ-pi-yuuml-ssǔ-hsien-chuumleh unvanlı

elccedililerini Ccedilinrsquoe goumlndermişlerdir İmparatorluk bu kişiye Tao-chin-wu-wei ta-chiang-

chuumln unvanı yanında mor elbise yenleri yarıya kadar nakışlı saten rop altın telkacircri

kemer ve balık şeklinde keseden ibaret olan yedi adet suumls ile iki yuumlz parccedila ipek

kumaş altı tane altın ve guumlmuumlş takım hediye etmiştir103

ldquohellipBilge-han 734rsquode

Ccedilinrsquode elccedili olarak bulunduğu sırada imparator Hsuumlan-Tsung tarafından satın alınan

hain bir Tuumlrk beyi (veziri Mei-lı-chrsquoo104

) tarafından zehirlenerek oumllduumlruumllduumlhelliprdquo105

ldquoHan oumlluumlrken hainin ve buumltuumln suumllalesinin katledilmesini emretti İmparator izleri yok

etmek iccedilin taziyelerini sunmak maksadıyla bir elccedililik heyeti goumlnderdirdquo Bilge

Kağanrsquoın yerine geccedilen oğlu Yollıg-tegin (İ-Jan Kağan) de babasının politikasını

takip etmek amacıyla tahtta kaldığı sekiz yıl iccedilinde Ccedilinrsquoe uumlccedil kez elccedili goumlndermiştir

Onun ardından gelen kardeşi Bilge Kutlug Kağan (Tecircng-li Tengri Kağan) Ccedilinrsquoe

goumlnderdiği elccedili aracılığıyla seleflerinin oumlluumlmlerini bildirmiştir106

740 yılında

kendisine elccedili goumlnderen Ccedilin İmparatorursquona ertesi yıl İ-nan-ju (İnanccedilu)rsquoyu elccedili

olarak goumlnderip kendi uumllkesinin mallarından sunmuştur107

Goumlktuumlrklerrsquoin 734 yılından itibaren girdikleri yıkılma suumlrecinin 741 yılı

Nisanrsquoında Tengri Kağan da oumllmuumlştuumlr Bir Goumlktuumlrk kabile reisi olan Hsia-tieh-mo-

ssǔ chieh-chin kağanın oumlluumlmuumlnuuml bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoe elccedili olarak goumlnderilmiştir108

İmparator elccediliye Kuo-i (korkusuz milislerin ikinci başkanı) unvanı ile mor elbise ve

altın kemer hediye edip uumllkesine geri goumlndermiştir109

102

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s177 s197 dp729 103

Ae s177 104

Ae s184 105

L N Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde Bin Yıl 4bs ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay

2003 s228 106

Chang age s184 107

Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII S236 Ankara TTK Nisan1999

s34(Belgeler HTS 215Bs6054) Gumileumlv Eski Tuumlrkler s398 108

TCTCrsquoda bu olay Temmuz ayında gerccedilekleşmiş olarak zikredilmiştir Bkz Chang age s200 109

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s200 s205 dp762

84

741 yılının Temmuzrsquounda meydana gelen iccedil ccedilekişmeler sonunda kendisini

kağan ilan eden Ku-to Yabgu Goumlktuumlrk kabileleri olan Basmıl Uygur ve Karluklar

tarafından 742 yılı Ağustos ayında oumllduumlruumllmuumlştuumlr Yerine Basmıllarrsquoın lideri Hsieh-

tieh-i-shih Kağan getirilmiştir Uygurlarrsquoın ve Karluklarrsquoın liderleri de sağ ve sol

yabguları olurken geriye kalan Goumlktuumlrk kabileleri de birleşerek Tengri Kağan

doumlneminde Sol Şad olan Prsquoan-kuumll Teginrsquo in oğlunu Wu-su-mi-shih Kagan (Ozamış

Kağan)rsquoı Doğu Şadı Basmıllarrsquodan seccedililen kağanın oğlu Ko-la-torsquoyu da Batı Şadı

ilan etmişlerdir

Uygur Devletirsquonin kurulması ile tamamen dağılan Goumlktuumlrklerrsquoin uzun bir

suumlre daha Ccedilin kaynaklarında yer aldıkları goumlruumllmektedir Trsquoang Hanedanlığırsquonın

yıkılıp yerine kuumlccediluumlk devletlerin kurulduğu Beş Hanedan doumlneminde (925 yılının

bahar başlangıcında) Ccedilinrsquoe elccedili olarak Hun-chie-loursquonun goumlnderildiği ve onun

aracılığıyla kendi uumllkelerinin mallarından sundukları kayıtlıdır110

Bu elccedili iccedilin ldquoaynı

zamanda Goumlk-Tuumlrklerin reisi olabilirdirdquo şeklinde bir ibare kullanılmıştır Aynı yılın

kışında ise Hsi ve Trsquou-hun gibi Moğol boylarıyla birlikte elccedili goumlnderdikleri

belirtilmiştir111

Goumlktuumlrklerrsquoin yeni reisleri Chang Mu-chin de Ccedilin Sarayırsquona vergi

sunmuştur(928)112

931 yılında Tu-a-shu adlı bir Goumlktuumlrk elccedilisinin Ccedilin Sarayırsquona gittiği

kaydedilmiştir113

Chin Hanedanı (936-944) doumlneminde 941 yılında Goumlktuumlrklerrsquoin son elccedilisi

olarak Hsuumle Trsquoung-hairsquonin Ccedilinrsquoin başkentini ziyaret ettiği tespit edilmiştir114

110

Taşağılrsquoın HWTS 5 (Hsin Wu-tai Shih)s48rsquoden naklettiğine goumlre bu tarih 926rsquodır ve Hun-chie-

loursquonun kendisi elccedili olarak zikredilmeyip elccedili goumlnderdiği kayıtlıdır BkzTaşağıl agm s39 111

Ay s31 ve 39 112

Ay s32 ve 39 113

Ay s39

85

b Goumlktuumlrklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Maniakhrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra onun pek idarecilik yeteneği olmayan oğlu

İstemi Kağan tarafından ldquoYağma Tarhanrdquolığa getirilmiştir Yağma İslacircm

coğrafyacıları tarafından X asırda Yedisursquoda oturan bir Tuumlrk boyu olarak

zikredilmiştir ldquoTuumlrkşadrdquo ruumltbesiyle eşit olan bu unvan Bizans kaynaklarında imlacirc

hatasıyla ldquoTagma tarhanrdquo şeklinde verilmiştir Adı Arslan olan Yağma Tarhan oumlluumlnce

de İstemi Kağanrsquoın oğlu bu goumlreve getirilmiştir ki Bizans kaynaklarının Turkshantos

adıyla bahsettikleri

kişi de budur115

S Goumlmeccedilrsquoe goumlre ise ldquoTarkanlık veya

Tarhanlıkrdquo unvanı devlet teşkilatında son derece oumlnemli olup bu unvanı sadece Tuumlrk

asıllı olanlar alabilmekte idi Bu nedenle Maniakhrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra onun

oğlunun Yağma Tarhanlığa getirilmesi muumlmkuumln goumlruumlnmemektedir116

Tuumlrklerrsquoin Bizans ile elccedililik muumlnacircsebeti kurma denemeleri en eski 558 yılına

tarihlendirilmektedir117

Menandrosrsquotan alınan bilgiye goumlre Tuumlrk elccedilisi

Konstantinopolisrsquoe Avar elccedilisinden hemen sonra gelmiştir Bu elccedili iki goumlrevle

goumlnderilmiştir Birincisi Bizans ile kurulmak istenilen muumlnacircsebetlerin imkacircn ve

hedefini accedilıklığa kavuşturmak ikincisi de imparatorluğun Goumlktuumlrklerrsquoin duumlşmanı

Avarlarrsquoa yardımını engellemek niyetiyle Bizansrsquoa Avarlar hakkında olumsuz bilgi

vermektir118

Tuumlrklerrsquoin Bizansrsquoa giden ikinci elccedilisi 563 yılında Tuumlrklerrsquoin Eftalitlerrsquoe

karşı İranrsquoı yanlarına alarak başlattıkları savaşın arefesinde ldquoErmichionlarrsquoın

efendisi Askelrdquo tarafından goumlnderilmiştir 119

Artamonov buradaki amacın Bizansrsquoın

114

Taşağıl agm s32 ve 39 115

Haussig age s191 116

Goumlmeccedil ldquo İpek Yolu s219 117

Artamonov ilk Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnacircsebetinin tarihi konusunda kendi iccedilinde ccedilelişkiye

duumlşmuumlştuumlr Aynı eserinin bir başka sayfasında 463 yılında Romalılarrsquoa Saragur Ugor ve

Onogurlarrsquodan bir elccedilinin gittiğinden bahsetmektedir Krş Mİ Artamonov Hazar Tarihi Tuumlrkler

Yahudiler Ruslar ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004 s86 ve 182 Bu durumda

elimizdeki bu bilgiye goumlre ilk Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnasebetlerine dair en eski tarih 463 yılı olarak

verilmelidir 118

Artamonov age s182 İsmail Mangaltepe Bizans Kaynaklarında Tuumlrkler İstanbul Doğu

Kuumltuumlphanesi Yay 2009 s52 119

Artamonov age s182

86

Tuumlrk-Pers ittifakına tepkisini oumllccedilmek olduğu ihtimali uumlzerinde durmaktadır Bizce de

bu guumlccedilluuml bir olasılıktır

Goumlktuumlrkler kervan yollarının kontroluumlnuuml ellerinde tutmuşlar ve ticaret işlerini

yine kendi kontrollerinde Soğdlularrsquoa (Semerkand Devletirsquonin yerlilerine120

)

yaptırmışlardır Soğdlular Tuumlrkler adına ticareti ve İpek Yolursquonu ellerinde tutmak

amacıyla Sacircsacircnicircler (İranlılar)rsquole ilişki kurmaya ccedilalışmışlar fakat koumltuuml

karşılanmışlardır Goumlktuumlrkler adına Soğd kervanlarının yapmakta oldukları ipek

ticaretinin guumlzergacirchı olan Guumlney İpek Yolu 568 yılında Sacircsacircnicircler tarafından geccedilişe

kapatılmıştır Ccediluumlnkuuml Yemenrsquoi işgal ederek Babrsquoel Mendep Boğazırsquona hacirckim

olmuşlar ve bu guumlcuuml kullanarak kendi ipeklerini Ccedilin ipeğinin rekabetinden korumayı

amaccedillamışlardır Bu durumdan hem Ccedilinrsquoden vergi olarak ipek alan Goumlktuumlrkler hem

de bu ipeğin fazlasının sevkedildiği Bizans zarar goumlrmuumlştuumlr Sacircsacircnicircler tarafından

kontrol altında tutulmaktan kurtulmak isteyen Soğdiyanalı ipek tacirleri Bizansrsquola

doğrudan ticaret yapmak amacıyla Goumlktuumlrk Kağanı İstemirsquoden Konstantinopolisrsquoe

bir elccedili goumlnderilmesini istemişlerdir Bunun uumlzerine (568 sonu-569 başlarında)121

ipekli kumaşlar ve İskit yazısıyla122

yazılmış bir mektupla İstanbulrsquoa goumlnderilen o

zamanın sekiz Soğd şehir devletlerinden birinin prensi 123

olan Soğdlu Maniakh124

oumlnderliğindeki Tuumlrk elccedilileri Bizansrsquoın başkentine Kuzey İpek Yolursquonu kullanarak

Kafkaslar uumlzerinden ulaşmak zorunda kalmışlardır Bizansrsquoa ulaşan Tuumlrk elccedililik

heyeti125

iyi karşılanmıştır 126

İmparator II Justinrsquoin soumlz konusu mektubu ccedileşitli

120

Bahaeddin Oumlgel ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S1 Ankara

Haziran1981 s7 121

Mangaltepe age s48 122

Bartold ldquoTuumlrkler alfabeyi Orta Asyalı İranlılardan [İranlılarrsquodan] almışlardı 567rsquode

Konstantinopolisrsquoe giden Tuumlrk elccedilileri yanlarında ldquoİskit alfabesiylerdquo yazılı bir ferman goumltuumlrmuumlşlerdirrdquo

bilgisini verdikten sonra bu alfabenin Soğd koumlkenli olduğunun anlaşıldığını hatta Uygur alfabesinin

de Soğd koumlkenli olduğunun ispatlandığını belirtmiştir ldquoTung-huan yakınlarında Ccedilin sınır duvarı

uumlzerindeki bir hisarda bulunan eski ticari belgelerde kullanılan Orta Asyalı İranlıların [İranlılarrsquoın]

yazılarından bu alfabenin ldquoSoğdrdquo koumlkenli olduğu anlaşılmaktadırrdquo Bkz Bartold Orta Asya s 25 123

Hans-Wilhelm Haussig ldquoHun ve Avar Adlarının Anlamı Hakkındardquo ccedilev Ergin Ayan TKİD S13

İstanbul Kocav Yay 2005 s230 dp23 124

Haussig Maniakhrsquoı Soğd mahalli huumlkuumlmdarı olarak zikretmiştir Bu ismin Farsccedila olduğunu

belirtmiştir Bkz Haussig age s186 ve 191 Golden da Maniakhrsquoın ticaricirc ve askericirc buumltuumln

anlaşmaları yapma yetkisine sahip bir tuumlccar olduğu bilgisini vermiştir Bkz Golden Hazar

Ccedilalışmaları s48 125

Goldenrsquoın bu heyetle ilgili olarak ldquohellipİlk Tuumlrk elccedililik heyeti 568rsquode II Justin doumlneminde

Constantinoplersquoa geldirdquoifadesindeki bilgi tamamen yanlıştır Ne Batı Goumlktuumlrklerirsquonin ne de genel

87

kişilerin yardımıyla okuyabildiği kayıtlıdır Mektupta artık otoritenin Tuumlrk

Hakanırsquonın elinde olduğu Eftalitlerrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe bağlandığı belirtilmiştir127

Bizans ile bu Tuumlrk heyeti arasında varılan anlaşmaya goumlre Tuumlrk tuumlccarlarının

İstanbulrsquoda bir ticaret merkezi kurmaları128

ve Sacircsacircnicirclerrsquoe karşı ittifak oluşturup

ticaret kervanlarının İranrsquodan serbestccedile geccedilmesi iccedilin Bizansrsquoın baskı yapması kararı

alınmıştır129

Anlaşmayı Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarının onayına sunmak uumlzere geri doumlnen

Tuumlrk elccedilileriyle birlikte doğu şehirleri valisi Zemarque de Cilicie (Kilikyalı

Zemarkhos) başkanlığında bir Bizans heyeti de goumlnderilmiştir130

Semerkand

Boumllgesirsquone geldiklerinde Zemarhosrsquoa Tuumlrkler demirden uumlrettikleri uumlruumlnleri

goumlstermişlerdir 131

İstemi Kağan elccediliyi guumller yuumlzle karşılayarak bir suumlre sonra Sacircsacircnicircler uumlzerine

doğru hareket eden ordusuna refakat etme teklifinde bulunmuştur 132

Bizans heyeti

Goumlktuumlrkler uumllkesinde iken gelen İran elccedililik heyetinin huzura kabul edilmesi

esnasında Zemarkosrsquoun da bulunmasına izin verilmiştir İstemi Han İranlılarrsquoın

Tuumlrk elccedililerine yaptıkları koumltuuml muamelenin uluslararası kaidelere aykırı olduğunu

soumlyleyerek onları azarlamıştır 133

Zemarkhos başkanlığındaki Bizans elccedililik heyeti uumllkesine Yağma Tarkan

youmlnetimindeki yeni bir Tuumlrk elccedililik heyeti eşliğinde doumlnmuumlştuumlr 134

Goumlktuumlrklerrsquoin

Sacircsacircnicirclerrsquoe karşı girdikleri muumlcadelede yanlarında yer almasını teklif etmek iccedilin

goumlnderilmiş olan bu heyet Bizansrsquoa 571 yılının sonbaharında ulaşmıştır Bu Tuumlrk-

Bizans dostluğunun pekiştirilmesi accedilısından her iki taraf iccedilin de iyi bir fırsat

olmuştur Bizans İmparatorluğu gerccedilekten dost olduğunu ispatlayacak Tuumlrkler de

olarak Tuumlrklerrsquoin Bizansrsquoa goumlnderdikleri ilk heyettir Golden Hazar Ccedilalışmaları s48 Menander

(Bonn) s294 Chavannes Documents s233 126

Artamonov age s370-375 127

Oumlgel agm s7-8 Golden Tuumlrk Halkları s104 128

Soğdlu tuumlccarlara Tuumlrkler tarafından ldquoMitatonrdquo denmekteydi 569rsquoda Tuumlrklerrsquoin İstanbulrsquoda

kurmuş oldukları muumlessese bu idi Bkz Haussig age s187 ve 189 129

Sadri Maksudi Arsal Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul 1947 s299 Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi

Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul TDAV Yay 1980 s182 130

Haussig age s186-187 131

Oumlgel agm s7-8 132

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s63-66 133

Arsal age s301 Sevinccedil agm s183-184

88

dostluğundan emin olacaktı Justinos bu dostluğu guumlccedillendirmek iccedilin gereken ccedilabayı

goumlstermiştir 135

Bizans elccedilisi Valentinus Goumlktuumlrk prenslerinden oumlnce sınıra daha yakın olan

Tuumlrk-Şadrsquoı daha sonra da daha iccedileride olan Tardursquoyu ziyaret etmiştir Tardu da 600

senesinde Tuumlrk elccedilileri vasıtasıyla Bizans İmparatorursquona bir mektup goumlndermiş ve

elccedililer imparatorun soruları karşısında bu mektubu accedilıklamışlardır Bu mektup

Tardursquonun kardeşi Tuumlrk-Şadrsquoın beyanatları uumlzerine Bizans elccedilileri tarafından zapta

geccedilirilmiştir 136

Zemarkosrsquoun Tuumlrklerrsquoi ziyaretinden birkaccedil yıl sonra Bizansrsquoa Anakastes

başkanlığında bir Tuumlrk elccedililik heyeti daha gitmiştir Bu heyet Bizansrsquoı İranrsquoa karşı

birlikte karşı savaşmak uumlzere ikna etmeyi başarmıştır 137

Daha sonra 576 yılında Roma İmparatoru Tiberius da Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili

goumlndermiştir Valentiniosrsquoun başında bulunduğu heyet İstemirsquonin oğlu Tuumlrgeş Şad

tarafından kabul edilmiştir Fakat bu seferki karşılama Bizansrsquoın yaptığı oyunlar

nedeniyle sinirli ifadelerle olmuştur 138

Tuumlrkler 598 yılında daha oumlnce İranrsquoa karşı Bizansrsquola oluşturdukları ittifakı

yeniden canlandırmak iccedilin İmparator Mavrikiosrsquoa elccedili goumlndermişlerdir Bu elccedililer

kendilerine isyan eden Ugorları kılıccediltan geccedilirdiklerini de bildirmişlerdir139

Bundan

maksat bir nevi goumlzdağı vermek Bizansrsquoın cevabının olumlu youmlnde olmasına neden

teşkil etmek olmalıdır

134

Golden Hazar Ccedilalışmaları s48-49 135

Mangaltepe age s73 136

Haussig agm s230 dp25 137

Babaoğlu age s94-95 138

Arsal age s303 Sevinccedil agm s182 139

Artamonov age s189

89

c Goumlktuumlrklerrsquoden Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Ak Hun (Eftalit) ve Juan-Juan Devletlerirsquonin elinde olan Tuumlrkistan ipek

ticareti Goumlktuumlrklerrsquoin tarih sahnesine ccedilıkmasından sonra Goumlktuumlrk-Sacircsacircnicirc

muumlttefikliğinin idacircresine geccedilmiştir Eftalit toprakları aralarında paylaşılmıştır Ancak

arslan payına sahip olmasına rağmen kervan yolunun Maverauumlnnehir guumlzergacirchını da

ele geccedilirmek isteyen Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircn (531-579) Akdeniz limanları ve

Bizansrsquoa yapılan ipek nakliyatını durdurmuştur İstemirsquonin durumu duumlzeltmek iccedilin

yolladığı elccedilileri de hile ile oumllduumlrtmuumlştuumlr 140

Eftalitlerrsquoin mağlubiyetinden sonra Tuumlrklerrsquoin tebaası olan Soğdlar hem tacir

hem aracı olarak doğu ve batıya gidip gelmeye başlamışlardır Tuumlrklerrsquoin Ccedilinrsquoden

ellerine geccedilen ipeğin fazlasını Bizansrsquoa ulaştırarak değerlendirebilmeleri iccedilin İran

Şahı ile anlaşmaları gerekiyordu İstemi Kağan Soğdlu Maniakhrsquoı tam yetkili

buumlyuumlkelccedili sıfatıyla ipeğin İran uumlzerinden sevkinin yapılması meselesini konuşmak

uumlzere Huumlsrev Anucircşicircrvacircnrsquoa goumlndermiştir Maniakh Pers huumlkuumlmdarına ipeği satın alıp

batıya ihraccedil etmesini teklif etmiştir Ancak Persler bir suumlre sonra Bizansrsquoın

guumlccedilleneceğini hesaba katarak bu zor durumdan kurtulmak iccedilin Eftalitli olup

sonradan Sacircsacircnicirclerrsquoe sığınmış olan Katulfrsquoun etkisiyle oumlnce getirilen ipeği parasını

oumldeyerek almışlar sonra da malı elccedilinin goumlzuuml oumlnuumlnde yakmışlardır Bu olay Soğdlar

tarafından İranrsquoın mevcut durumunda değişikliği kaldıramayacağı şeklinde

yorumlanmış ve İstemi Kağanrsquoa bildirilmiştir Kağan tamamen Tuumlrklerrsquoden

oluşturulmuş bir heyet goumlndermiş fakat bu da sonuccedil vermediği gibi uumlccedil doumlrt kişi

dışında heyet mensuplarının zehirlenerek kendi uumllkelerinde alışkın olmadıkları

İranrsquoın boğucu sıcağına dayanamayarak oumllduumlkleri haberi yayılmıştır Olup bitenin

farkında olan Goumlktuumlrkler iccedilin bu olay İranrsquola husumetin başlangıcı olmuş 141

İstemi

silahlı muumlcadeleye girişmiştir 142

140

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s99-100 Abduumllkadir Donuk ldquo ldquoOn Dillirdquo Bizansrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S259

YXXII İstanbul TKAE Eyluumll1984 s538-539 141

Buradaki ldquoİskitrdquo tabiri ldquobozkırda yaşayan tuumlm Tuumlrk topluluklarırdquo nı ifade ediyor olmalıdır Bkz

Mangaltepe age s48-49

90

d Goumlktuumlrklerrsquoden Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bumın Kağan guumlccedillenince hamlesini Juan-juan huumlkuumlmdarı Anagay

(AnahuanA-na-kui)rsquoa yolladığı elccedilisi aracılığıyla kızıyla evlenme isteğinde

bulunarak yapmıştır Bu hareket tacircbinin metbucircsuna denk olmak istediği anlamına

geldiğinden Anagay ccedilok sinirlenmiş ldquoSen benim doumlkuumlmcuumlnsuumln Bana karşı boumlyle

bir isteğe nasıl cuumlret edersinrdquo diyerek cevap vermiştir Bumın Kağan da Juan-juan

elccedilisini oumllduumlrtmuumlştuumlr Bundan sonra Ccedilinrsquodeki Batı Topalarrsquoa elccedili goumlndererek kız

istemiştir Ccedilin İmparatoru bu isteği yerine getirmiştir 143

Aralarında gerccedilekleşen savaş sonunda mağlup olan Juan-janlardan geriye

kalan uumlccedil bin kişilik tebaa Batı Wei İmparatorluğursquona iltica etmek istemiş fakat onlar

Tuumlrklerrsquole muumlttefik olduklarından Juan-juan tutuklularını Tuumlrk elccedilisine teslim

etmişlerdir Elccedili ccedilocukların gelecekte prenslerin hizmetinde bulundurmak uumlzere

alıkonulmasını yetişkinlerin oumllduumlruumllmesini istemiştir 144

e Goumlktuumlrklerrsquoden Moğollarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Oğuzlarrsquoın ayaklanmasını fırsat bilen Yabgu Tuman (Teoman 552rsquode Bumın

Kağan) bağlı olduğu Moğol Apar huumlkuumlmdarına ayaklanmayı bastırma teklifinde

bulunmuştur O yaptığı hizmetin karşılığında Moğol guumlveyi olmayı dolayısıyla

iktidarın varisi olmayı hedeflemişken Apar huumlkuumlmdarı kızını vermediği gibi başbuğ

Tumanrsquoı aşağılamış ve elccedilisini oumllduumlrtmuumlştuumlr Bunun uumlzerine Tuman 534-556 yılları

arasında iktidarda olan Batı Tabgaccedillarrsquoa elccedili yollayarak kız istemiş ve Aparlarrsquoa karşı

ittifak teklifinde bulunmuştur Bu doumlnemde Batı Tabgaccedillar da dış desteğe ihtiyaccedil

duyduklarından bu teklifi geri ccedilevirmemişlerdir 145

142

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s63-66 Golden Tuumlrk Halkları s103-104 143

Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 144

Gumileumlv age s44-46 145

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun

Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980

s173-174

91

3 UYGURLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Toumlleslerrsquoin Uygur boyu lideri Tecirc-chien Hsi-chin (irkin)rsquoin oğlu Prsquou-sa Uygur

Devletirsquonin temelini atmıştır Doumlneminde Ccedilinrsquoe elccedililer goumlndermiş haraccedillar

sunmuştur146

744 yılı Ağustos ayında Uygurlar ve Karluklarrsquoın147

birleşerek Ozamış

Kağanrsquoı oumllduumlrmelerinden sonra Uygur Ku-li-prsquoei-lo kendi kendini Kutluğ Bilge Kuumll

Kağan ilan etmiş ve Ccedilinrsquoe goumlnderdiği bir elccediliyle memleketinde olup imparatoru

bitenlerden haberdar etmiştir İmparator da Huai-jecircn Kağan unvanını vermiştir148

747rsquode tahta geccedilen Uygur Hanı Moyanccedilur Chrsquoang-anrsquoda tek taraflı elccedililik

accedilmış bu durum pek ccedilok hediyeyle karşılanmış ve imparatora bağlı kalmıştır149

Ccedilinrsquode bulunan ve hor goumlruumllmuumlş olan Uygurlar Ccedilinliler tarafından

hakanlıkla suumlrduumlrduumlkleri ittifakın ağır sonuccedillarından kurtulmak iccedilin kullanılmışlardır

806rsquoda Chrsquoang-anrsquoa gelen Uygur elccedililik heyetinin uumlyeleri Mani dini ruhban sınıfına

mensucircptular Uygurlarrsquola muumlnacircsebetlerin bozulmaması adına Ccedilinrsquoin katlanmak

zorunda olduğu bu sınıf Uygur tacirlerle işbirliği yapmak ve ticarete suiistimal

etmekle succedillanarak 817rsquode sınır dışı edilmiştir Bunun sonucunda Ccedilin-Uygur ittifakı

bozulmuştur 150

Ccedilin kaynaklarında Holie-han Moyanccedilo (745-759) adıyla zikredilen Uygur

kağanının 758 yılında Ccedilinrsquode bulunan elccedilisi protokolde oumlncelik sırası konusunda

Arap elccedilisiyle tartışmıştır 151

146

Ccedilin kaynakları hediyelerden haraccedil adı altında bahsetmişlerdir Oumlgel bu bilgiyi CTSrsquodan vermiştir

Bkz Bahaeddin Oumlgel ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten XIX S75

Ankara TTK Temmuz1955 s338 147

Ozamış Kağanrsquoı oumllduumlrenler oumlnce Basmıllar olarak zikredilmiş ve belgenin devamında Uygurlarrsquola

Karluklar tarafından beraberce oumllduumlruumllduumlğuumlnden bahsedilmiştir Ozamış Kağanrsquoın Basmıllarrsquodan

olması nedeniyle bizce ikincisi daha doğrudur Chang age s 203-204 148

Bu olaydan CTS ve HTSrsquoda bahsedilmemiştir Bkz ae s207 dp281 149

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s450 150

Ae s502-503 151

Bartold Orta Asya s197

92

Uygurlar Ccedilin ile muumlnacircsebetlerinin iyi olmasından istifade ederek 760

tarihinden sonra at karşılığında ipek temin etmek uumlzere sık sık heyetler

yollamışlardır Bir at karşılığında kırk ipekli parccedila alabiliyorlardı Her heyetin on

binlerce at getirdiği duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde ticaretin buumlyuumlkluumlğuuml ortaya ccedilıkmaktadır Ancak

bir suumlre sonra Uygurlarrsquodan gelen atların sayısındaki artış ve işe yaramaz atların da

suumlruumllere dahil edilmeleri Ccedilin iccedilin zararlı hacircle gelmeye başlamıştır Ayrıca Ccedilin bu

kadar ccedilok ipeği sağlayabilmek iccedilin kendi halkına vergi yuumlklemek zorunda kalmıştır

Bu sebeple imparator senelik altı bin at alacağını bildirmiştir 152

787 yılının Ağustos ayında Ccedilin sarayına bir elccedililik heyeti yollayan Uygur

Kağanı Mo-chrsquoo Tarkan kendi uumllkesinin uumlruumlnlerini haraccedil olarak sunmuş ve sıhriyet

yoluyla anlaşmanın muumlmkuumln olup olmadığını sormuştur 153

790 yılı Haziranrsquoında bir Uygur elccedilisi Ccedilinrsquoe gitmiş ve doumlnuumlşuumlnde giderken

goumltuumlrduumlğuuml atların değeri olarak uumlccedil yuumlz bin top ipek getirmiştir154

806 senesinde Uygurlar Ccedilin sarayına haraccedil sunmuşlardır Yine aynı sene

iccedilinde Uygurlarrsquodan Maniheistlerin de iccedilinde bulunduğu bir heyet Ccedilin sarayına

gitmiştir Ouml İzgirsquonin Mackerrasrsquotan verdiği bilgiye goumlre her yıl Ccedilinrsquoe giden bu

Maniheistler pazar yerlerindeki tuumlccarlarla kanuna aykırı ticaret yapmışlardır 155

Ay Tengride Kut Bulmış Alp Bilge Kagan 813 yılında buumlyuumlk

memurlarından İ-nan-chrsquoursquoyu bir konccediluy (Ccedilinli prenses) ile evlenmek isteğini

bildirmek uumlzere elccedili tayin etmiştir İmparator buna cevapsız kalınca kağan ordusuyla

Ccedilin sınırına yuumlruumlmuumlş Ccedilin ileri gelenleri İmparatorrsquoa tehlike karşısında hazırlanmaya

vakit bulabilmek iccedilin prensesin goumlnderilmesini teklif etmişlerse de imparatoru ikna

edememişlerdir İmparator Ccedilinrsquoi gezmekte olan sekiz Mani rahibine karışıklık

iccedilinde olan imparatorluğun bu duumlğuumln masraflarını karşılayacak durumda olmadığını

152

İzgi agm s102-103 153

Ay s103 154

Ay

93

soumlyleyerek onlardan kağanı bu isteğinden caydırmalarını istemiştir Ancak anlaşılan

o ki rahiplerin ccedilabaları da yetersiz kalmıştır Uygurlar bu sefer Alp Tarkan

başkanlığında bir heyet goumlndermişler konccediluyun goumlnderilmesini kesin bir dille

bildirmişlerdir Sonunda imparator razı olmak zorunda kalmıştır 156

821 yılında Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe en kalabalık heyet gitmiştir Teng-lo Yuuml-lu

Mo-mi-shıh Chuuml-chu Prsquoi-chia Chrsquoung-te (Kuumlccedilluumlk Bilge Kağan) tahta ccedilıktıktan sonra

iki bin kabile reisi ile Ccedilin sarayına yirmi bin at ve bin deve goumlndermiştir 157

822 yılı Şubatrsquoında Ccedilin İmparatoru Uygurlarrsquoa atların karşılığı olarak elli bin

parccedila ipek ve bir prenses goumlndermiştir Aynı senenin Mart ayında da yine atların

bedeli olarak yetmiş bin parccedila ipek verilmiştir 158

Ccedilinlilerrsquoin sınır boumllgelerini koruyan valilikleri vardı 830 senesinde Ho-tung

Boumllgesirsquonde kurulan valiliğe Uygurlar Li-chrsquoang isminde bir şahsı goumlndererek on

bin at satmışlardır 159

Sung hanedanı zamanında Kao-chrsquoang Uygurlarırsquondan Ccedilinrsquoe ilk ticaret

heyeti 962 yılının Mart ayında gitmiştir A Tutuq başkanlığındaki kırk iki kişilik bu

heyet kendi uumlruumlnlerini sunmuşlardır 965 Kasımrsquoında giden ve rahip Fa-yuan

başkanlığındaki ikinci heyet kendi uumllkelerinin uumlruumlnleri kehribar cam kacircseler ve

Budarsquonın bir dişini sunmuşlardır 160

981 senesi Mart ayında ise Mai-sun başkanlığında giden heyet Ccedilinrsquoe kendi

uumllkelerinin uumlruumlnlerini sunmuşlardır 161

155

Ay s94 156

Oumlgel ldquoUygur s367-368 157

İzgi ldquo XI s103-104 C Mackerras The Uighur Empire Canberra 1968 s94 158

İzgi ay s104 159

Ay 160

Ay s105-106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s106-108 161

İzgi ldquo XI s106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s108

94

Ccedilin kaynaklarından ldquoYuuml hairdquoden 983 senesinde Ccedilinrsquoe yine bir elccedililik

heyetinin gittiği aktarılırken ldquoSung Hui-yaordquodan 984rsquote Uygur ve Tatar elccedilisinin

birlikte giderek hediyelerini sundukları bilgisi verilmektedir 985 yılında da

Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe bir elccedililik heyetinin gittiğinden bahsedilirken ve sonuncu heyetin

Ccedilinrsquode İmparator Chen Tsung zamanında Ching-te saltanat devrinin birinci

senesinin Mayıs ayında (1004 yılında) bulunduğu kayıtlıdır Kao-chrsquoangrsquodan giden

heyet son ticaret heyetidir 162

4 KIRGIZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Kırgızlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Ccedilin kaynağı Trsquoang-shursquoya goumlre Kırgızlarrsquoın Ccedilinrsquoe ilk elccedililerini goumlndermeleri

648 yılında Batı Tuumlrkleri Kağanı Dulursquonun guumlcuumlnuuml kaybetmesinin ardından

gerccedilekleşmiştir Ccedilin hacirckimiyetine giren Tuumlrk toprakları iccedilinde Kırgız toprakları da

yer almakta idi Kırgızlar Ccedilinrsquoin valilik goumlrevlerini uumlstlenmişler ve Ccedilin memur

unvanlarını almışlardır Kırgızlarrsquoın Ccedilin ile muumlnacircsebetleri uumllkeleri 758 yılında

Uygurlar tarafından ele geccedilirilinceye dek suumlrmuumlştuumlr Kırgızlarrsquodan Ccedilin sarayına 650-

683 yılları arasında iki 705-711 tarihleri arasında bir 713-755 tarihleri arasında da

doumlrt defa elccedili goumlnderilmiştir 163

Ccedilin İmparatoru İ-tsung zamanında ise (860-873) uumlccedil Kırgız elccedilisinin Ccedilin

sarayına geldikleri bilgisi mevcuttur 164

162

İzgi ldquo XI s106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s110 163

Bartold Orta Asya s193-194

95

5 TUumlRGİŞLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Tuumlrgişlerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Tuumlrgiş Kağanı U-ccedile-lersquonin yerine geccedilen oğlu Souo-ko Ccedilin ile muumlnacircsebetleri

devam ettirebilmek niyetiyle elccedilisi Souo-larsquoyı uumllkesinin uumlruumlnlerinden bazı şeyler ve

elli at ile goumlndermiştir (707-709 arasında) Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisini sarayın

girişinde merasimle karşılatmıştır suumlvari birliğinden iki muhafız refakatinde onu

huzuruna kabul etmiştir Fakat diğer taraftan Tuumlrgiş Kağanırsquonın taht iddiası nedeniyle

aralarında suumlrtuumlşme olan kumandanı Kuumllccedilur Tchong-tsiersquonin Tibet ve Ccedilinrsquoi

karıştırarak olayı buumlyuumltmeye ccedilalışması Ccedilinrsquoin Souo-korsquonun aleyhinde planlar

yapmasına neden olmuştur Elli atı hediye olarak goumltuumlrduumlğuuml sırada elccedili Ccedilin sarayının

Tuumlrgiş kağanının aleyhine planlarını oumlğrenmiş ve bunu bildirmek uumlzere acele geri

doumlnmuumlştuumlr Kendisine duumlzenlenen bu tezgacirchtan haberdar olan Tuumlrgiş Kağanı

Kuumllccedilurrsquou yakalatmış ve ardından Ccedilin sarayına planda parmağı olan devlet ileri

gelenlerinden Tsong Tchrsquoou-krsquoorsquounun başını istettiği bir elccedili goumlndermiştir Ccedilin sarayı

da meselenin gerccedilek yuumlzuumlnuuml oumlğrenince Souo-korsquoya ldquoDeğişikliğe Uyan Kağanrdquo

anlamına gelen ldquoKoei-hoardquo fahri unvanını vermeye bir elccedili goumlndermiştir165

Tuumlrgiş Kağanı Su-lu henuumlz kağan olmadan oumlnce Tarazrsquo da otururken on boyu

(Kara Tuumlrgiş kabilelerini) liderliğinde toplamayı başarmış166

ve buumlyuumlk bir guumlccedil haline

gelmiştir 715 yılında da Ccedilin sarayına bir elccedili goumlndermiştir İmparatorluk da ona ldquo

orman ve tuumlyler gibi kalabalık ordu kumandanırdquo anlamında ldquoSol Yu-linlerin buumlyuumlk

kumandanırdquo unvanını vermiştir 716 yılında kendisini Batı Goumlktuumlrkleri kağanı ilan

ettikten sonra da Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiş ve İmparator Hsuumlen-tzung da kendisine ldquoTa-

shihrdquo unvanını vermiştir Ayrıca saf ipekten yapılmış oumlzel bir elbise kemer ve buna

benzer yedi ccedileşit hediye goumlndermiştir Su-lursquonun da karşılığında armağanlar

164

Ae s200 165

Detaylı bilgi iccedilin bkz Huumlseyin Salman Tuumlrgişler Başvuru Kitapları Dizisi53 Ankara TC

Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay 1998 s 24-32 166

Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII

Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s7

96

goumlnderdiği kayıtlıdır 167

Ccedilin İmparatoru Hiuen-tsongHsuumlen-tzung bu youmlntemle

Tuumlrgiş Kağanırsquonı kendi tarafına ccedilekmeye ccedilalışmıştır Ccedilinliler bu politikayı her

fırsatta uygulamışlardır 719 senesinin onuncu ayında da bir fermanla Tuumlrgiş

Kağanırsquona ldquoitaatkacircr ve sadık kağanrdquo unvanını vermişlerdir 168

Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo a goumlre Su-lursquonun karısı Chiao-

he Hatun bir elccediliyi 1000 kadar atı satmak iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-

hsienrsquoe goumlndermiştir Mektubun uumlslubu emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien

elccediliyi doumlvduumlruumlp tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi

donarak oumllmuumlştuumlr Bunu duyan Su-lu Doumlrt Garnizonrsquou yağmalamış ve Anhsirsquoyi

kuşatmıştır 169

Tuumlrgiş Kağanı Sou-lou 729 yılının altıncı ayında Ccedilinrsquoe eski dostluklarının

devamı mahiyetinde nezaket ziyareti iccedilin reis Ye-ccedili-a-pu-sse 170

adlı bir elccedilisini

goumlndermiştir Tuumlrgişlerrsquole dostluğa oumlnem veren İmparator Hiuen-tsongHuumlan-tsung

(712-755) elccediliyi sarayın Tan-Feng Koumlşkuumlrsquonde karşılamıştır Fakat aynı anda II

Goumlktuumlrk Devletirsquonin elccedilisi de saraya geldiği iccedilin Ccedilin İmparatorursquonun verdiği ziyafet

sırasında bir protokol krizi yaşanmıştır

Goumlktuumlrk elccedilisi Ccedilin protokol yetkililerine ldquoTuumlrgiş Devleti kuumlccediluumlktuumlr Menşe

bakımından da Tuumlrk soyundandır Bu sebeple birinci sırayı alma hakkına sahip

değildirrdquo diyerek devletinin buumlyuumlkluumlğuumlnuuml ve itibarını dile getirmek istemiştir 171

Bunun uumlzerine Tuumlrgiş elccedilisi ldquoBuguumln iccedilin bu ziyafet benim şerefime

hazırlandı İkinci sıraya geccedilememrdquo cevabını vermiştir

167

Eyuumlp Sarıtaş ldquoCcedilin Kaynaklarına Goumlre Tuumlrgişler Boyu ve Hacirckimiyetirdquo YLS Tezi Tarih Anabilim

Dalı Ankara Ankara Uumlni Sosyal Bilimler Ens 1996 s37-38 168

Salman age s45 169

Sarıtaş age s43 170

Salman elccedilinin ismini Che-tche-a-pou-se (Şe-ccedile-apuse) olarak vermiştir Bkz Salman age

s57 171

Ae

97

Ccedilin saray goumlrevleri kısa bir muumlşaverenin ardından Goumlktuumlrk elccedilisini ziyafette

doğuda kurdukları ccediladıra Tuumlrgiş elccedilisini de batıda kurdukları ccediladıra alarak ccediloumlzuumlm

bulmuşlardır Ziyafetten sonra Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisine ldquosivil albayrdquo

anlamında ldquoLang-tsiangrdquo fahri unvanı yanında balık şeklinde bir kese altın bir kayış

ve mor renkli bir kumaş hediye etmiştir 172

Devletler arasında kimi zaman barışın ardından da elccedililerin goumlnderildiği

bacirckidir Nitekim Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında vuku bulan kısa

suumlre bir muumlcadelenin ardından 736 yılının sekizinci ayında Ccedilinlilerrsquoin saldırılarına

karşı koyacak guumlccedillerini kaybettiklerini anlayan Tuumlrgiş Kağanı yuumlksek dereceli

memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlndermiş ve yeniden

bağlılıklarını bildirmiştir173

İmparator tarafından buumlyuumlk ilgiyle karşılanan elccedilinin

şerefine ziyafet verilmiştir Ayrıca saray buumlyuumlklerine mensup bir askericirc birim olan

ldquoSağ kin-ou Muhafızları Kumandanırdquo unvanı ile ipek bir elbise yuumlz top nakışlı ipek

kumaş hediye edilmiştir 174

744 yılına gelindiğinde Tu Huo-hsien (İl İtmiş Kutluk Bilge Kağan)

zamanında Trsquoang suumllalesi ile Tuumlrgişler arasındaki elccedililik teatileri yoğunlaşmıştır 175

Arap huumlkuumlmdarı Nasr doumlneminde Semerkantrsquoın geri alınışından kısa bir suumlre sonra

Ccedilinrsquoe goumlnderilen elccedililik heyetinin ardından 744 yılında daha kapsamlı bir heyet

goumlnderilmiştir Ticaricirc ilişkileri duumlzenlemekle goumlrevli bu heyette Arap Soğd

Toharistan elccedilileri yanında Zacircbulistan Şaş ve Tuumlrgiş elccedilileri de bulunmakta idi 176

b) Tuumlrgişlerrsquoden Araplarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Tuumlrgiş Kağanı Sou-lou Maverauumlnnehir şehir devletlerinin Araplarrsquola

muumlcadelelerinde onlara yardımda bulunmuştur Muumlsluumlman bir topluluğun yaşadığı

172

Ae s 57-58 173

Ae s48 174

Ae s63 175

Sarıtaş age s54 176

HAR Gibb Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ankara Ccedilağlar Yay 2005 s 110

98

Maverauumlnnehirrsquo in buumlyuumlk şehirlerinden olan Kemercersquoyi 728 yılında kuşattıklarında

teslim olmayan şehir halkına ilk olarak Sacircsacircnicirc hanedanının son varisi Yezdigerdrsquoin

oğlu Huumlsrev teslim ccedilağrısında bulunmuştur Ret cevabı uumlzerine hakan ikinci bir elccedili

olarak mahallin bilginlerinden Bazgrirsquoyi goumlndermiştir Elccedili kaleye yaklaşarak

ldquoSizinle konuşmak iccedilin hakan beni memur etti Benimle goumlruumlşmek uumlzere bir adam

buraya gelsinrdquo demiş Muumlsluumlmanlar da Bahilersquoden Yezid bin Saidrsquoi indirmişlerdir

Bazgrirsquonin ldquoHakan beni size elccedili olarak goumlnderdi Hakan sizden maaşı 600 dirhem

olanların maaşlarını 1000rsquoe 300 olanların maaşlarını 600rsquoe ccedilıkaracak size

ihsanlarda bulunacakrdquo teklifine Yezid hakaret dolu soumlzlerle cevap vermiştir Sou-

lou bir suumlre sonra bir elccedili daha goumlndererek ldquoBir şehir uumlzerine yuumlruumlduumlğuumlmuumlz zaman o

şehri fethetmeden veyahut ahalisini oradan ccedilıkartmadan geri doumlnmek bizim acircdetimiz

değildirrdquo mesajını ilettirmiştir Bunun uumlzerine Kemerce halkı Galip isimli bir

temsilcisini goumlndererek hakan kendilerine aman verdiği taktirde nasıl davranmaları

gerektiğini sormuşlardır Semerkantrsquoa yakın Debusiyersquoye gelmeleri tavsiyesini alan

Kemerceliler şehri Tuumlrgişlerrsquoe teslim etmeye karar verirlerken kendi emniyetleri iccedilin

Tuumlrklerrsquoden beş rehin almışlardır Yolda herhangi bir grubun saldırısına maruz

kalmamak iccedilin de bir kumandan ve koruyucu talep etmişlerdir Hakan isteklerini

memnuniyetle kabul etmiş Kuumllccedilur (Kursul) refakatinde şehri teslim etmişlerdir 177

6 OĞUZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Oğuzlarrsquodan Tabgaccedillarrsquoa (Ccedilinrsquoe) Goumlnderilen Elccedililer

İlteriş Kağan başa geccedilince Tabgaccedillar Kıtaylar ve Oğuzlar uumlzerine yuumlruumlmuumlş

pek ccedilok kişiyi oumllduumlrmuumlştuumlr Bunun uumlzerine Oğuzlar Goumlktuumlrklerrsquoe karşı birlikte

hareket etmek uumlzere Tabgaccedilrsquoa Kunı Paşarsquoyı Kıtayrsquoa da Tongra178

Esimrsquoi elccedili

olarak yollamışlardır 179

177

Salman age s53-56 178

603 yılında Ccedilrsquou-lo Kagan kendisine isyan etmelerinden ccedilekindiği birkaccedil yuumlz kabile reisini

oumllduumlruumlnce Toumlloumls boyları ayaklanmışlardır İsyan eden Toumlloumls boylarından biri Ccedilin kaynaklarında

Trsquoung-lo olarak geccedilen Tongrarsquodır Ccedilin kaynaklarında bu boyların Goumlktuumlrklerrsquoe karşı birleştikleri

99

7 SELCcedilUKLULARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Selccediluklularrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Selccediluklularrsquola Bizans arasındaki resmicirc ilişkiler Tuğrul Beyrsquoin 1054 Malazgirt

Seferi oumlncesine dayanmaktadır Karşılıklı elccedililer ve armağanlarla dostluklarını

yenilemişlerse de Selccediluklu akınları durmamıştır 180

Malazgirt Savaşı oumlncesinde Sultan Alp Arslan181

barış teklifi ile Bizansrsquoa

elccedililerini goumlndermiştir Abucircrsquol- Farac Diogenesrsquoin nezdine goumlnderilen elccedili olarak

Savtekinrsquoin adını zikretmiştir Ayrıca Roma kralına elccedililerle birlikte sık sık

gittiğinden bahsedilen Şadi adlı bir genccedil vardır ki Sultan Diogenesrsquoin yakalandığını

tahkik ettirmek iccedilin bu genci goumlndermiştir 182

Bu konuda E Merccedilil ise bu heyette

Halife Kacircimrsquoin Sultan nezdindeki elccedilisi İbn el-Muhallebacircn ile Alp Arslanrsquoın

guumlvenilir kumandanı Savteginrsquoin bulunduğu bilgisini vermiştir Farklı bir goumlruumlş

olarak Micircrhondrsquoun ldquoMukaddem el-Ceyşrdquoinde Savteginrsquoin Sultanrsquoın emri ile

imparatorrsquoa elccedili goumlndermiş olduğunu kayd ettiğini183

de belirtmiştir İmparator

onları elccedililer konusunda geccedilerli olan kuralların gerektirdiği uumlzere ama oumlzel bir

kibarlık goumlstermeksizin kabul etmiştir Elccedililere sultanla barış goumlruumlşmelerine

başlamadan oumlnce ordusunun guumlvenliğini sağlayabilmek iccedilin bir şart koşmuş ve bunu

Alp Arslanrsquoa ilettikten sonra sonucu kendisine bildirmek uumlzere gelmelerini

soumlylemiştir Diogenes tuumlm Selccediluklu uumllkesini ele geccedilirme hayali nedeniyle184

olmayacak koşulların gerccedilekleştirilmesini istemiştir Hatta zafer elde edeceğinden

oumlyle emindir ki Romanosrsquoun Selccediluklu elccedilisine kışı geccedilirmek iccedilin havanın İsfahanrsquoda

belirtilmekle beraber kitabelerde ldquoaltı bag bodunrdquo olarak bahsedilen boylar olabileceklerine dair bir

belirti yoktur Detaylı bilgi iccedilin bkzSaadettin Goumlmeccedil ldquoAltı Bag Bodunrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S358

XXXI İstanbul Şubat1993 s85 179

Goumlk-Alp ldquoV Benguuml s170 Tonyukuk Yazıtı I Batı Yuumlzuuml 7 satır ve Guumlney Yuumlzuuml 2-6 180

Mikhael Attaleiates Tarih ccedilev Bilge Umar Arkeoloji ve Sanat Yay İstanbul Tarihsiz s57 181

Bizans kaynaklarında Sultanrsquoın adı Aksan olarak da zikredilir Bkz Ioannes Zonaras Tarihlerin

Oumlzeti ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay ty s137 182

Gregory Abucircrsquol-Farac Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev Oumlmer Rıza Doğrul 3bs Ankara

TTK 1999 s321-322 183

Erdoğan Merccedilil ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1975 s69-70

100

mı yoksa Hemedanrsquoda mı yumuşak olduğunu sorduğu kayıtlıdır185

Şartında

Tuumlrklerrsquoin yayıldıkları alanı tahliye etmelerini orada kendisinin ordugacirch

kuracağını186

ve barış anlaşması iccedilin Sultanrsquoın ayağına gelmesini187

istediğini

belirtmiştir Tuumlrk elccedililerin Bizans askerleri arasından sağsalim kendisine geri

gelebilmeleri iccedilin de ellerine Meryem Ana ikonasını vermiştir188

Aslında bu

Diogenesrsquoin farkında olmadan zaferi (kendilerine ait bir simgeyi) Tuumlrklerrsquoin eline

teslim etmesi demekti Ancak daha elccedililerin henuumlz birkaccedilı Diogenesrsquoin yanından

ayrılmadan189

bazı danışmanları bu barış teklifinin aldatmaca olduğunu soumlyleyerek

imparatoru ccedilatışmaya sevk etmişlerdir190

İmparator Alexios İznikrsquoi merkez edinen Kutalmış oğlu Suumlleyman Şahrsquoın

kendileri iccedilin tehlike arz ettiğini duumlşuumlnerek Tuumlrkler uumlzerine baskında bulunmuştur

Bu sırada Robertrsquoın saldırıya geccedileceğinden haberdar olduğu iccedilin Suumlleyman Şahrsquoın

barış teklifini kabul etmiş ve armağanlar sunmuştur 191

Sultan Melikşah Tutuşrsquoun fazla guumlccedillenmesinden endişe duyarak Siyavuşrsquou

İmparator Alexiosrsquoa elccedili olarak yollamıştır Eğer sıhriyet yoluyla anlaşmayı kabul

ederse Tuumlrkleri kıyı boumllgelerinden ccedilekeceğini tuumlm hisarları geri vereceğini ve tuumlm

guumlcuumlyle kendisinin destekccedilisi olacağını belirtmiştir İmparator elccediliyi huzuruna alıp

mektubu okuduktan sonra onu konuşturmaya ccedilalışarak Tuumlrk bir baba ve Guumlrcuuml bir

anadan doğduğunu oumlğrenmiştir Oumlnce Siyavuşrsquoun elindeki sultanın buyruğu ile kıyı

kentlerini ve hisarları boşalttırmıştır Ardından vaftiz edilmesine ikna etmek iccedilin

elinden geleni yapmış ve sonunda Siyavuşrsquou buna razı etmiştir Boumlylece vaftizden bir

184

Nikephoros Bryennios Tarihin Oumlzuuml ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay 2008

s 54 185

Semira Kortantamer ldquoArap Kaynaklarında Selccediluklularrdquo TİD SVIII İzmir Ege Uumlni Ed Fak

Yay 1993 s246 (16-17 Mart 1992 tarihinde İzmirrsquode gerccedilekleşen Selccediluklular Semineri bildirisidir)

İbn el-Kalacircnisicirc Zeyl s99 186

Alp Arslanrsquoın ordusunun kendilerine uumlstuumlnluumlk sağlayacak bir konumda yerleştiklerini kendisinin

elverişsiz bir yerde bulunduğunu duumlşuumlnmuumlştuumlr Bkz Attaleiates age s135 187

Attaleiatesrsquote olup Zonarasrsquota yer almayan bir bilgidir Bkz ae s135-136 188

Attaleiatesrsquo in verdiği bu bilgi Zonarasrsquota yer almamaktadır Karş Attaleiates ae s163-164

Zonaras age s135-136 189

Attaleiates age s163-164 Zonaras age s135-136 190

Zonaras ldquogiden elccedililerin geri doumlnmesini beklemedenrdquo der fakat elccedililerin bir kısmının yanında

kaldığından bahsetmez Bkz ae s136 191

Anna Kommena Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996 s124-126

101

kez geccedilince bir daha Sultanrsquoın yanına doumlnmeyeceğine dair soumlz almıştır Onu

hediyelere boğarak Ankhialos192

Dukalığırsquona atamıştır193

Nizacircmuumlrsquol-muumllk İsfahanrsquoda bulunduğu sırada cizye takdim etmek iccedilin gelen

Bizans elccedilisini kabul etmiş ve Sultan Kaşgar Kapısırsquona ininceye kadar elccediliyi

nezdinde alıkoymuştur194

Bizans kumandanı Liparites Hasankale Savaşı (1048)rsquonda esir duumlşmuumlştuumlr

İmparator IX Konstantinos elccedilisini Tuğrul Beyrsquoe goumlnderip kumandanını serbest

bırakması karşılığında fidye verme teklifinde bulunmuştur Tuğrul Bey Liparitesrsquoi

fidye almadan serbest bırakmış fakat mukabilinde yolladığı elccedilisi Şericircf Ebuumlrsquol-Fazl

Nasr aracılığıyla İstanbulrsquoda Emeviler devrinde yapılmış camide halife ve kendi

adına hutbe okunmasını ve daha oumlnce Abbasicirc halifelerine oumldenen yıllık verginin

kendisine verilmesini istemiştir195

Bundan bir suumlre sonra (1051-1052) Tuğrul Bey ccedilıkacağı Mısır Seferi

sırasında topraklarından geccediliş izni alabilmek niyetiyle Bizansrsquoa tekrar bir elccedili

yollamıştır 196

192

Buguumln Bulgaristan sınırlarında Burgaz yakınında tarihsel bir kenttir Kommena ae s196 dp4 193

Ae s195-196 194

Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD V S8-9 Ankara DTCF Yay

1967 s159 195

Mehmet İpşirli ldquoElccedili DİA XI İstanbul TDV Yay 1995 s6 196

Ay

102

B ORTA VE DOĞU AVRUPA COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK

KAVİM VE DEVLETLERİNDEN DİĞER MİLLETLERE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1 AVARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Avarlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Avar elccedililik heyeti 513 yılında Ccedilinrsquoe gittiklerinde imparatora inciyle

bezenmiş ccedilerccedileve iccedilinde bir heykel sunmuşlardır Burada asıl dikkat ccedileken durum

hediyeyi takdim eden kişinin şaman Hung-hsuumlan olmasıdır Ccediluumlnkuuml bu bir ruhaniye

siyasicirc goumlrev verilmesi konusunda bize ulaşan en eski tarihli bilgidir

b) Avarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Avar Devletirsquonin 552 yılında dağılmasıyla onun yerini alan Goumlktuumlrklerrsquoe tacircbi

olmak istemeyen kavimlerin Batırsquoya doğru goumlccedil edenleri arasında Avarlar da yer

almakta idiler ldquoKavimler Kapısırdquo denilen Hazar Denizi ile Ural Dağları arasından

geccedilerek Kafkaslarrsquoa ilerleyen Avarlar o sırada Terek Havzasırsquonda bulunan İranicirc

kavimlerden Alanlar ile temas kurarak Alan reisi Zarosrsquoun Avarlarrsquoın Bizans ile

kurmak istedikleri dostacircne muumlnacircsebetlerde aracılık etmesini sağlamışlardır Zaros

Laz ilinde asker toplamakla memur Bizans kumandanı Justinrsquoe elccedili goumlndererek

Avarlarrsquoın bu isteğini bildirmiştir Justin de bunu İstanbulrsquoa İmparator Justinianrsquoe

iletmiştir İmparatorrsquoun muumlzacirckerelerde bulunmayı kabul etmesi uumlzerine Kandikh

(Kandik) adlı bir Avar elccedilisi 558 yılında İstanbulrsquoa kalabalık bir elccedililik heyetinin

başında goumlnderilmiştir Bu ziyaretleri sırasında Avarlar uzun saccedilları ve farklı

giyimleri ile oldukccedila dikkat ccedilekmişlerdir Kendilerine kılık kıyafetleriyle ilginccedil

gelen bu insanları goumlrmek iccedilin Bizans halkı sokaklara doumlkuumllmuumlştuumlr197

İmparator

birccedilok defa huzuruna kabul ettiği elccediliden Avarlarrsquoın guumlcuuml hakkında bilgi elde edince

197

Karatay ldquoDoğu Avrupa s28 Theophanes The Chronicle of Theophanes the Confessor yay

Cyril Mango-Roger Scott New York 1997 s339-340

103

Avarlarrsquoı İmparatorluğun Kafkas sınırındaki Sabirlerrsquoe ve Tunarsquonın doğusundaki

Kutrigurlarrsquoa karşı kazanması gerektiğini duumlşuumlnmuumlştuumlr Elccediliye altın kalkanlar

yataklar kilimler ve ipekli elbiseler hediye ederek mukabil elccedili olarak

goumlrevlendirdiği silahtarı Valentinrsquoin refakatinde memleketine goumlndermiştir

Avarlarrsquoın Dobrucarsquoda bulunmalarına goumlz yumularak Bizansrsquoın başa ccedilıkamadığı Slav

ve Bulgar akınlarını durdurmaları karşılığında Bizans huumlkuumlmetinin her yıl Avarlarrsquoa

bir miktar vergi oumldemesi kararlaştırılmıştır 198

Avarlar İstanbulrsquou kuşattıkları sırada kuşatmanın kaldırılması yolunda

Bizans ile muumlzakerelerde bulunmuşlardır Avar hakanı Bizansrsquotan kendisine

şartlarını bildirecek elccedili goumlnderilmesini istemiştir Bizansrsquota yapılan toplantı ile beş

kişilik bir heyetin goumlnderilmesi kararı alınmıştır Bu heyette Patrik Georgios

Athananios Theodosos Theodoros Synkellos199

ve Commerkiaroslu Theodoras

yer almışlardır200

Elccedililik heyeti hakanın huzuruna ccedilıkarak veliaht İmparator

Constantin adına hediyeleri takdim etmişler ancak o sırada orada bulunan Pers

elccedililerinden de rahatsızlık duymuşlardır Ayrıca hakan Bizans elccedililerine oturmayı

dahi teklif etmediği gibi isteklerini reddetmiş ve Perslerrsquoin kendisine ordularıyla

destek olacağını şehri hemen teslim ederlerse halkın serbestccedile şehirden

ayrılabileceğini soumlylemiştir Heyetin lideri Patrik Georgiosrsquoun Bizans ordularının

yakında olduğunu soumlylemesi uumlzerine hakan ldquoBalık gibi yuumlzseniz kuş gibi uccedilsanız da

sizi yakalayacağımrdquo cevabını vermiştir Elccedililer sadece para verebileceklerini

soumlyleyerek ccediladırdan ayrılmışlardır Bizanslılar Pers birliklerinin Boğazrsquodan geccedilişi

sırasında Pers generallerini (Avar Hakanırsquonın huzurunda goumlrduumlkleri uumlccedil elccediliyi)

yakalayarak Bebek yakınında hapsetmişlerdir Elccedililerden birinin kafasını diğerinin

kollarını keserek birbirine bağlanmış vaziyette Avar Hakanırsquona goumlndermişlerdir

198

Akdes Nimet Kurat ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD XXVI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak

Yay Temmuz2011 s82-84 199

İlacirchi yazarıdır Bkz İsmail Mangaltepe ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul

Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları S10 Ankara KaraM Yay Yaz2006 s17 200

Mangaltepe agm s15 HH Howorth ldquoThe Avarsrdquo Journal of The Royal Asiatic Society

vol XXI part IV London 1889 s783

104

Uumlccediluumlncuuml elccediliyi de Kadıkoumlyrsquoe goumltuumlrerek Perslerrsquoe goumlstermişler ve boynunu vurarak

Pers ordugacirchına yollamışlardır201

562 yılında Avar Hakanı Bayan Justinianosrsquotan bir elccedilisi aracılığıyla

Bizansrsquotan birinci seferdeki gibi para değil Avar halkının Bizans topraklarına

yerleştirilmesi isteğinde bulunmuştur AN Kurat ve A Taşağılrsquoa goumlre Okunim

isimli Avar elccedilisinden Avarlarrsquoın asıl niyetinin Bizans topraklarına yerleşmelerine

izin verilmesinin ardından Bizansrsquoa saldırmak olduğu oumlğrenilmiş olduğundan

imparator bu isteği reddetmiştir202

O Karatay ise imparatorun duumlşmanı

Gepidlerrsquoin meskucircn olduğu Sava ve Drava nehirleri arasındaki boumllgeyi Avarlarrsquoa

verdiğini belirtmiştir Avarlarrsquoın bir taraftan savunma oumlnlemlerini alıp diğer taraftan

Ant Slavlarırsquonı kışkırmalarını Avar hakanı o sırada Franklarrsquola muumlcadele iccedilinde

olması nedeniyle geccedilici bir suumlre sineye ccedilekmiştir203

574 yılına kadar diplomasi

eşliğinde suumlren Avar-Bizans ccedilekişmesi nihayet barışa doumlnuumlşmuumlş fakat bu sefer de

Bizans Avarlarrsquoın duumlşmanı olan Goumlktuumlrklerrsquoin tehdidi ile karşı karşıya kalmıştır 204

565 yılında Bizansrsquotaki taht değişikliğini fırsat bilen Bayan Kağan elccedilisi

vasıtasıyla Justinian zamanında oumldenen verginin artırılarak oumldenmesi talebinde

bulunmuştur Aksi taktirde Trakyarsquoya huumlcum edileceği bildirilmiştir İmparator II

Justin bu talebi reddedince Tunarsquoyı zorlayacak durumda olmayan Avarlar bu

isteklerinden vazgeccedilmek zorunda kalmışlardır Talep edilen vergi arasında

kaccedilaklara vurulan zincir kilimler (yataklar) ve diğer makbul eşya da vardı205

Kıtalarıyla birlikte Tuna boyundaki Novas Şehrirsquone giden ve avlanmak

maksadıyla buraya geldiklerini bildiren Priskosrsquoa Bayan Kağan kendilerine ait bu

sahada avlanamayacaklarını belirten bir haber yollamıştır Priskos buranın Bizansrsquoa

201

Mangaltepe agm s16 İbrahim Kafesoğlu ldquoXII Asra Kadar İstanbulrsquoun Tuumlrkler Tarafından

Muhasaralarırdquo İstanbul Enstituumlsuuml Mecmuası III İstanbul 1957 s9 Barišić uumlccediluumlncuuml elccedilinin

kafasının sahile atıldığı bilgisini verir Bkz FBarišić ldquoLe Sieacutege De Constantinople Par Les Avares et

Les Slaves En 626rdquo Byzantios Tome XXIV 1954 Reprinted in Nendeln-Leichtenstein 1966 s384 202

Kurat agm s84-85 Ahmet Taşağıl ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo

TDTD VIII Ağustos TDAV Yay 1990 s48 203

Karatay agm s30 204

Ay s31 205

Kurat agm s85

105

ait olduğunu savununca Avarlar Singidunum Şehrirsquonin surlarını yıkmışlardır

Bundan sonra Bayan Kağan ve Priskos Konstantinepolrsquode goumlruumlşmuumlşlerdir Bu

goumlruumlşmede geccedilen konuşmalar şoumlyle nakledilmiştir

Bayan Kağan- Azizim Priskos burası benim saham değil mi Sen bunu

yalanla benden almak mı istiyorsun Tanrı benimle ve İmparator Maurikios

arasında hakem olsun Benim elimde Bizans ve Avar askerlerinin kanını yeniden

akıtmak mı istiyorsun

Priskos-Bizden ancak bir tek şehir koparıp almadınız ki

Bayan Kağan- Elli Bizans şehrinin barbarların eline geccediltiğini goumlrmekte

gecikmeyeceksiniz206

Bu goumlruumlşmenin bir sonuccedil getirmediği hem kağanın soumlzlerinden hem de bundan

sonra da devam eden muumlcadelelerden anlaşılmaktadır Avarlarrsquoın Tomosiarsquoyı

kuşatmaları Paskalya yortusuna denk geldiğinden kıtlıkla baş etmeye ccedilalışan şehir

halkının rahat bir yortu geccedilirmesi iccedilin Bayan Kağan şehre erzak goumlndermek uumlzere

kendisine arabalar goumlnderilmesini istemiştir Priskosrsquoun goumlnderdiği doumlrt yuumlz araba

erzakla doldurularak şehre yollanmıştır Priskos da kağana Hindistanrsquodan gelen

ccedileşitli baharatlar hediye etmiştir Yortu guumlnleri sona erince de savaşa son

verilmiştir207

Simokattesrsquodan verilen bilgiye goumlre 583 yılında Bizansrsquoa giden Avar elccedilisinin

adı Targitiy (Targitay)208

idi 209

626 yılı yazı başlarında kendisine bağlı kitlelerle birlikte (Bulgar Gepid Slav)

İstanbul etrafındaki tepeleri işgal eden Avar Kağanı Athanasias adlı bir Rumrsquou

şehirdeki durumu ve geri ccedilekilirse kazancının ne olacağını oumlğrenmesi iccedilin elccedili tayin

etmiştir Şehrin boşaltılması ve tuumlm servetin bırakılması isteği reddedilen Kağan

206

Kurat agm s94 207

Ay s94-95 208

Bunun bir Tuumlrk adı olduğu konusunda detaylı bilgi iccedilin bkz Fuzuli Bayat ldquoBazı İskitSaka

Kelimelerinin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz Araştırmaları Ed Osman Karatay S7 Ccedilorum

KaraM Yay Guumlz2005 s6

106

huumlcuma geccedilmiştir Her yıl oumldenen verginin verilmesi ve Avarlarrsquoın geri ccedilekilmesi

teklifiyle İstanbulrsquodan bir elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Kağan razı olmayınca

kendilerine uygun şartları kabul ettirebileceklerine inandıkları kişilerden ikinci bir

elccedililik heyeti yollanmıştır Bayan Kağanrsquoın ordugacirchında Pers elccedilileriyle karşılaşınca

ccedilok şaşıran Bizans heyetine Kağanrsquoın şu soumlzleri soumlylediği bildirilmektedir

ldquoİşte Persler bana 3 bin asker goumlndermek teklifinde bulunuyorlar Şu halde

eğer arzu ederseniz herkes giyimini ve goumlmleğini alsın ve Servezarrsquoa gitsin O benim

dostumdur Ve size koumltuumlluumlk etmez Fakat şehrinin [şehriniz] ve mal muumllkuumlnuumlz bana

aittir size ise (başka tuumlrluuml) kurtuluş yoktur meğerki balık olup denizden veya kuş

olup havadan kurtulabilesiniz Size ne imparatorunuzdan ne de ordusundan hiccedilbir

yardım gelmezrdquo210

c) Avarlarrsquodan Franklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Orta Avruparsquoya yerleştikten sonra 572 yılında Frank Devleti sınırlarına

dayanan Avarlarrsquoın ilk huumlcumu başarısız olsa da onlar 578rsquodeki211

ikinci

huumlcumlarında istediklerini elde etmişlerdir Niyeti Galyarsquoyı işgal etmek olmayan

Bayan Kağan Frank Kralı Siegebert 212

ile bir dostluk anlaşması imzalamıştır Buna

goumlre Franklar Avarlarrsquoın buğday sebze koyun oumlkuumlz ihtiyaccedillarını

goumlndereceklerdir213

209

Bayat agm s6 210

Kurat agm s 104-105 211

Kuratrsquoın makalesinde bu tarih 568 olarak verilmiştir Ancak bundan oumlnce ilk Avar-Frank temasını

572 yılında zikrettiğine goumlre kastedilen 578 yılı olmalıdır Bkz Kurat ay s 85 212

Siegebert V yuumlzyılda kurulan Frank Devletirsquonin kurucusu Klovisrsquoin torunu Klotarrsquoın oğludur

107

2 HAZARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Hazarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bizans İmparatoru Heracleios zamanında başlayan Hazar-Bizans temasları

karşılıklı gidip gelen heyetlerle sıklaşmıştır Bizans heyeti iccedilindeki bazı kişilerin

Hristiyanlık propagandası yapmaları sonucu Hazarlarrsquodan da Hristiyan olanlar

ccedilıkmıştır214

ldquohellipTuumlrkler ve Tuumlrgişlerrsquoden ve hatta sabık putperestlerden kopmuş olan Hazarlar

VII-VIII yuumlzyıllarda diplomatik muumlnasebetlerin endikatoumlruuml [indikatoumlruuml] dinicirc inanccedillar olduğu

iccedilin Bizansrsquola sıkı ilişkiler kuramamışlardırdquo215

ldquoHazarlar 833 yılı dolaylarında aşağı [Aşağı] Don havzasında [Havzasırsquonda] daha

sonraları Sarkel adıyla anılacak olan boumllgeye inşa etmek istedikleri kale iccedilin Bizanslı

muumlhendislerin yardımını talep etmek amacıyla İmparator Theophilusrsquoun İstanbulrsquodaki

sarayına elccedililer goumlnderdiler216

İmparator projeye yardımcı olmayı kabul etti Don Nehrirsquonin

sol kıyısına buguumlnkuuml Tsimlyanskaya kasabası yakınlarına tuğladan inşa edilen kalenin

yapımına 833 ya da 834 yılında başlandı ve 835 ile 838 yılları arasında tamamlandı Kaleye

Tuumlrkccedilede ldquoBeyaz kalerdquo ya da ldquoBeyaz Evrdquo anlamına gelen Sarkel adı verildi 217

rdquo

IX asrın ortalarına gelindiğinde pek ccedilok farklı dini inancı taşıyan insanlardan

oluşan bir topluluk haline gelen Hazarlarrsquoın dinicirc inanccedilları konusundaki

duumlşuumlncelerinin bulanık kaldığını goumlruumlyoruz 860 yılında Hristiyan din adamlarının

yardımını istemek amacıyla İstanbulrsquoa gelen Hazar elccedililerinin -Aziz Methodius

tarafından yazılan ldquoThe Life of Constantinerdquode- şu soumlzleri ifade ettikleri kayıtlıdır

ldquoTanrının [Tengri Altay cennet Tanrısı] kainattaki her şeyin efendisi olduğunu ccedilok

eski zamanlardan beri biliyoruzhellipve şimdi Yahudiler bizi kendi dinlerini ve

213

Kurat agm s303 214

Goumlkbel age s331 Ananiasz Zajaczkoski Karaims in Poland Warszaw 1961 s18 215

Gumileumlv Eski Ruslar s72 216

Kevın Alan Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu Hazar Yahudileri ccedilev İsmail Tulccedilalı İstanbul

Nokta Kitap 2005 s83 217

Brook age s83

108

adetlerini [acircdetlerini] kabul etmeye teşvik ediyorlar Diğer tarafta Araplar da barış

ve birccedilok değerli hediye vaat ederek bizi kendi dinlerine ccedilekmeye ccedilalışıyorlar 218

rdquo

Hazarlarrsquoın Araplarrsquola diyalogları VII yuumlzyılda başlamış İslacircmiyet de

Hazarlar arasında taraf bulmuştur X asra gelindiğinde İslacircmrsquoın Hazarlarrsquoda oldukccedila

yayıldığı anlaşılmaktadır 219

Hazar hakanı ve ccedilevresinin Yahudiliği tercih etmesinin

nedeni siyasicirc olmalıdır Boumlylece ne Bizansrsquoın ne de Araplarrsquoın vesayeti altına

girmeyeceğinden kimseye bağlı olmayacaktır Halka din serbestisi tanımasının

sebebi de buumltuumln bu dinlerden dolayısıyla devletlerden ccedilok da uzak kalmamak

olmalıdır Yani sebep politiktir 220

Karatayrsquoın Theophanesrsquouumln Vakayinamesirsquonin ve VII Konstantinos

Porphyrogenitusrsquoun zeylinden aktardığına goumlre Hazar Kağanı İmparator Theophilos

(829-842)rsquoa elccedililer goumlndererek Sarkel şehrinin yapılmasını istemiştir İmparator da

ldquoSpatharocandidate spatharocandidatusrdquo221

unvanlı Camaterus (Kamateros)

soyadlı222

Petronasrsquoı imparatorluk donanmasıyla ve Paplagonia amiralini savaş

gemileriyle onlara goumlndermiştir Petronas şehrin inşası iccedilin uygun taş olmamasından

dolayı şehirde birkaccedil fırın yapmış ve burada pişirdiği tuğlalarla nehirden elde ettiği

kumla harccedil kararak şehri inşa etmiştir223

Ancak Karatay Artamonovrsquoun

duumlşuumlncelerine katılmaktadır Sarkel Kalesirsquoni Hazarlarrsquoın kendilerinin inşa

ettiklerini Bizansrsquoın sadece buradaki kilisenin suumlslenmesi iccedilin ccedilalıştığını ve

Petronasrsquoın da goumlzlemci ve elccedili olarak orada bulunduğunu savunmaktadır O boumllgede

yapılan kazı ccedilalışmalarına mimari tarz ve malzemeye dayanarak savunduğu tezinde

218

Ae s205 219

Goumlkbel age s332 220

Ae s334 221

Bizansrsquota IX ve X yuumlzyıllarda oldukccedila oumlnemli ve itibarlı onuncu dereceden bir unvan iken XI

yuumlzyılda kullanımdan kalkmıştır Bkz Osman Karatay ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo

Belleten LXXIV S269 Ankara TTK Nisan2010 s71 ve 72 222

Kamaterus Theophanesrsquoin zeylinde lakabı iken Porphyrogenitusrsquoun zeylinde soyadı olarak

belirtilmiştir Krş Karatay agm s8171-73 Constantine Porphyrogenitus De Administrando

Imperio Greek text edited by Gyula Moravcsik English Translation by Romilly JH Jennkins

Dumbarton Oaks Trustees for Harvard University Washington District of Columbia 2008 p183185

Artamonov age s391 223

Porphyrogenitus age s183185 Mevluumlt Akdere Konstantinos Porphyrogenitus De

Administrando Imperio (Accedilıklama ve Değerlendirme) Tarih Anabilim Dalı Ortaccedilağ Tarihi Bilim

Dalı YLS Tezi Ccedilanakkale Ccedilanakkale Onsekiz Mart Uumlni Sos Bil Ens 2008 s 81

109

haklı goumlruumlnmektedir Ayrıca Theophanes ve Konstantinosrsquoun zeyillerinin devamında

youmlre halkı hakkında tecruumlbe sahibi olan Petronasrsquoın daha sonra boumllgeye youmlnetici

olarak atanmasından onun Bizansrsquoın kuzey siyasetinin bir parccedilası olarak Sarkelrsquode

bulunduğu accedilıkccedila anlaşılmaktadır

b) Hazarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Hazar Hakanırsquonın Hatun isimli kızı ile Abbasilerrsquoin valisi Yezid b Usaydrsquoın

evlilikleri muumlnacircsebetiyle Hatunrsquoun ccedileyizi olarak baba ocağından doumlrt bin adet at ve

kısrak bin adet dişi ve erkek katır bin yardımcı on bin kuumlccediluumlk tipli Hazar devesi bin

adet Tuumlrk devesi yirmi bin adet koyun on adet kapıları altın ve guumlmuumlş kaplama

levhalı iccedilleri samur kuumlrkleriyle doumlşenmiş kubbeleri altılı ipeklerle oumlrtuumllmuumlş arabalı

kubbeli ccediladır ve yirmi adet iccedilinde altın guumlmuumlş tabak ve ccedileşitli eşyaların bulunduğu

eşya arabası goumlnderilmiştir 224

Hatun maiyetiyle Berdaa (Arran) şehrinin kapısı yakınında (قباب) ldquokubacircbrdquo225

denilen yerde konaklamıştır Buradan Yezid b Uumlsaydrsquoa haber goumlndererek kendisine

İslacircmın esaslarını oumlğretecek Muumlsluumlman kadınlar ve Kurrsquoan-ı Kerim goumlndermesini

istemiştir Hatunrsquoun talebi karşılanmış Kurrsquoan-ı Kerim ve İslacircmiyetrsquoin kuralları

oumlğretilmiştir Yezid b Uumlsaydrsquoın maiyetindekiler guumlccedillerine goumlre Hatunrsquoa hediyeler

sunmuşlardır Hatun bundan sonra itaat semboluuml olarak hanccediler ve kılıcını

ccedilıkarmıştır226

737 yılında Hazaryarsquoyı ele geccedilirmek iccedilin harekete geccedilen Mervan Hazarlarrsquoı

yanıltmak iccedilin oumlzel bir temsilci goumlndererek onlarla barış yapmak istediğini belirtmiş

ve yapılan askericirc hazırlıkların da Alanlarrsquoa karşı olduğuna inandırmaya ccedilalışmıştır

Fakat Hazar hakanının anlaşmayı teyit etmek uumlzere goumlnderdiği elccedilisi Araplar sefer

hazırlıklarını tamamlayıncaya kadar alıkonulmuştur Elccedili ancak Arap ordusu

224

Eşref Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340

YXXIX İstanbul TKAE Ağustos1991 s506-508 225

Bu kelime Arapccedila ldquokubberdquo kelimesinin ccediloğulu olup ldquokıbacircbrdquo okunmalıdır Bkz Ccedilağbayır age

s2589 226

Buharalı agm s506-508

110

Semenderrsquoe vardıktan sonra Mervanrsquoın huzuruna ccedilıkarılmıştır Mervan Hazar

elccedilisine hakarette bulunduğu gibi serbest bıraktığı elccediliyi Hazarlar Araplarrsquoın

niyetinden geccedil haberdar olsunlar diye bozuk yollar uumlzerinden geri goumlndermiştir

Nitekim elccedili hakanının huzuruna vardığında Araplar ccediloktan Hazaryarsquonın iccedillerine

kadar ilerlemişlerdir 227

Araplarrsquola girdiği savaşı kaybedeceğini anlayan Hazar

hakanının barış teklifinde bulunduğu ve İslacircm dinine geccedilmeyi kabul ettiği kayıtlıdır

(739 yılı veya daha oumlnce) 228

Araplarrsquoa itaat etmekten başka ccedilaresi olmayan hakan

kendisine İslam dinini oumlğretecek birilerinin goumlnderilmesini istemiş olmalı ki Mervan

tarafından iki fakih goumlnderilmiştir 229

Tuumlrk Kral Aaronrsquoun oğlu Kral Yosef Emevi halifesinin veziri Hasdai İbn

Shaprut230

rsquoun kendisine goumlnderdiği mektuba cevabında 740 yılı civarında huumlkuumlm

suumlrmuumlş olan Hazar Krallığırsquonın ilk Yahudi huumlkuumlmdarı Bulan hakkında verdiği şu

bilgi bizi Hazar-Arap ve Hazar-Bizans elccedililik muumlnasebetleri konusunda da bir nebze

de olsa aydınlatmaktadır ldquohellipnamı hızla geniş alanlara yayıldı Bizans kralı ve Arap

kralı uumlnuumlnuuml duydukları bu huumlkuumlmdarı kendi dinlerine ccedilekebilmek iccedilin ona

buumlyuumlkelccedilileri ve huumlkuumlmet goumlrevlileri aracılığıyla eşsiz muumlcevherler ve sayısız

hediyeler goumlnderdilerrdquo231

Ki Kral Yosefrsquoin mektubunun başında bir zamanlar

babalarının kurmuş olduğu Hazar-Arap diplomatik ilişkilerini yeniden canlandırarak

ccedilocuklarına miras bırakma teklifinde bulunması Hazar-Arap muumlnacircsebetlerinin ccedilok

daha eskilere dayandığını duumlşuumlnduumlrmektedir 232

Ancak 760-770rsquolerden sonra Hazarlar ile Araplar arasındaki etkileşim şekil

değiştirmiş savaşccedilıların yerini tacirler almıştır Bu tacirler Hazar ve Volgarsquoyı

Biarmia (Buumlyuumlk Pers Uumllkesi)rsquoya giden kervan yolunun guumlzergacirchı haline

227

Artamonov age s289-290 228

Gumileumlv Eski Ruslar s74 229

Artamonov age s294 230

Emevi halifesi Abdurrahman III (912-961) ve oğlu Hakam Hakem II (961-976)rsquoin vezirliğini

yapan Hasdai İbn Shaprut (915-970) fizikccedili guumlmruumlk vergileri baş sorumlusu ve halifelik dışişleri

sorumlusu idi Bkz Golden Hazar Ccedilalışmaları s303 231

Ae s312 232

Ae s311

111

getirmişlerdir Başkent İtilrsquode transit ticaretin yolcularının iaşesini sağlayan pazarlar

kurulmuştur 233

c) Hazarlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircn sarayında Hazarlar iccedilin bir tercuumlmanı daima

hazır bulundurmuştur 234

Anucircşicircrvacircnrsquoın buna gerek duyması bu doumlnemde Hazar-

Sacircsacircnicirc elccedililik muumlnacircsebetlerinin yoğun olmasından kaynaklanmalıdır

d) Hazarlarrsquodan Albanlarrsquoa (Ermenilerrsquoe) Goumlnderilen Elccedililer

Hazar Şadı Albanya katolikosu Virorsquoya kendilerine tacircbi olmaları iccedilin elccedili

goumlndermiştir Viro uumllkesini felaket ve talandan koruyabilmek iccedilin elccedililere tabi

olmayı kabul eder goumlruumlnuumlp diğer taraftan da bu durum hakkında İran Şahırsquona

goumlnderdiği gizli mektubun cevabı gelene kadar onları oyalamaya ccedilalışmıştır Ancak

Hazarlar baskınlarına başlayıp elccedililerini Virorsquoya tekrar goumlndermişlerdir Katolikos

uumllkenin buumltuumln zadegacircnları vilayet valileri keşişleri ve memurlarını ccedilağırmış ve

onların da fikirlerini almak istemiştir Katolikos Virorsquonun yaptığı konuşmasında

ldquoElccedili beni acele ettiriyor O alelacircde bir adam değil duumlşman ordusu iccedilerisinde buumlyuumlk

bir adamdır ve şad adlı şehzacircdenin lalası ve muumlrebbisidirrdquo dediği kayıtlıdır

Kubadrsquoın muumlrebbisi onun tahta oturmasında etkin olduktan sonra da soumlz sahibi

olmaya devam etmiş goumlruumlnmektedir 235

Hazar Şadı (Cebu Hakan)236

Huumlsrev Şahrsquoa elccediliyle mektup goumlnderip onu

İmparator Heracleios ile yaptıkları ittifaktan ve bu anlaşmanın gereği Bizansrsquoın

233

Gumileumlv Eski Ruslar s75 234

Uydu Yuumlcel agm s782 235

Kalankatlı age s163-166 236

Ae s143-144

112

yanında olacağından haberdar etmiştir Huumlsrev Şahrsquoı hiddetlendiren bu mektup

şoumlyledir

ldquoEğer sen Bizanslıların [Bizanslılarrsquoın] imparatorunun yakasını bırakıp ondan zorla

aldığın toprak ve şehirleri iade [iacircde] etmezsen eğer onun uumllkesinden esirlerle birlikte

goumltuumlrduumlğuumln ve buumltuumln haccedilperest halklarının ihtiram goumlsterdiği ve taptığı İsa haccedilını geri

vermezsen ve eğer ordularını onun topraklarından geriye ccedilağırmazsan o zaman kulak ver

Bak kuzeyin hakanı ne diyor lsquoEy Suriyersquonin valisi ben yuumlzuumlmuuml sana doğru ccedilevirip

imparatora verdiğin bir zarar yerine iki kat zarar veririm Sen onun topraklarında kılıcınla

gezdiğin gibi ben de senin topraklarında kılıcımla gezerim Sana hiccedil acımam da ve buumltuumln

bunların hepsini ben tehir etmeden yerine getireceğimrdquo

3 BULGARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Bulgarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Topraklarında Maniheistlerrsquoin yaşadığını oumlğrenen Horasan emiri onları

oumllduumlrmek isteyince Tokuz-Oğuzlarrsquodan gelen bir elccedili şu mesajı iletmiştir ldquoBenim

tebaam arasında senin tebaanda bulunan zındıklardan uumlccedil misli daha fazla

Muumlsluumlman var Eğer bir tek zındığın kılına dokunursan buumltuumln Muumlsluumlmanları

keserimrdquo237

Bulgar huumlkuumlmdarı Şelkey (Şilki)rsquonin oğlu İlteber Almush (Almuş) da İslacircm

dinini benimsemiş ve İslacircmiyet İtil Bulgarlarırsquonda devlet dini haline gelmiştir

Almuş Han İslacircmiyetrsquoi aslından oumlğrenmek amacıyla Abdullah ibn Bashtu al-

KHazari Abd Allah b Baştuva al-Hazari (Abdullah Başto al-Hazaricirc) adlı bir

elccediliyi (920) bir mektupla Halife Jarsquofar al-Muktadir238

(el-Muktedir Billah)rsquoa

237

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s506-507 238

Brook age s341-342

113

goumlndermiştir 239

Mektubunda İslacircm dini oumlğretecek facirckihler ibadet yerlerini inşa

edecek ustalar ve bunların masrafı iccedilin maddi destek talep etmiştir Bunu kabul eden

halife de Sausan al-Rasi isimli bir elccedilinin başında bulunduğu ve İbn Fadlanrsquoın da

dacirchil olduğu bir heyet oluşturmuştur İbn Fadlanrsquoın heyetteki goumlrevi mektubu

okumak ve hediyeleri sunmaktır 921 yılının Nisan ayında Bağdatrsquotan yola ccedilıkan

heyet Horasan Harezm şehirleri ile Yayık ve Kinkel Nehirlerini geccedilerek 922 yılı

Mayısrsquoında Bulgar iline varmıştır İbn Fadlanrsquoın verdiği bilgiye goumlre Bulgar-Arap

yakınlaşmasının asıl sebebi buumltuumln ihtişamlı yaşantılarına rağmen Bulgar

huumlkuumlmdarının kendi oğul ve kızlarını Hazar huumlkuumlmdarına verilmek uumlzere

istemeyerek İdilrsquoe goumlnderen bir tacircbi durumunda olmasıdır 240

İbn Fadlanrsquoın kaydına goumlre Bulgar huumlkuumlmdarı Hasan İbn Baltazarrsquoın halife

el-Muktedirrsquoe yazdığı mektupta İslacircm dinini oumlğretmeleri iccedilin muumlrşidler mescid

minber ve kalelerin inşası iccedilin ustalar istemiştir 241

Fakat İbn Fadlan buraya

geldiğinde zaten burada İslacircmın varlığını goumlrmuumlştuumlr Hatta buradaki Barancar isimli

kabilenin mensucircplarının Muumlsluumlman olduğunu kayd etmiştir 242

Ayrıca halife

Muktedirrsquoin Almuşrsquoa kale inşası iccedilin hediye ettiği doumlrt bin altın dinarı elccedililik heyeti

getirmemiştir 243

b) Bulgarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Attilarsquonın oğlu İrnikrsquoin liderliğindeki erken bir Oğur ve Hun boy birliği

olması ihtimali kuvvetli goumlruumllen Bulgarlarrsquola ilgili ilk kayıt Vyuumlzyılın sonlarına

tarihlendirilmektedir ldquoİrnik adının Tuna Bulgarları prens şeceresinde bulunması bu

durumu teyit eder niteliktedirrdquo244

VII yuumlzyıla kadar Bizans kaynaklarında bahsi

geccedilmeyen Bulgarlarrsquoın oumlnderleri Kobrat (Organasrsquoın yeğeni) hakkında

Nikephorosrsquoun ldquoKısa Tarihrdquoinde 635 yılı olayları ile ilgili bilgi şoumlyledir

239

Uydu Yuumlcel agm s800 240

Golden Hazar Ccedilalışmaları s104-105 241

AJ Yakubovskiy ldquoIX ve X Asırlarda İtil ve Bulgarrsquoın Tarihicirc Topografisi Meselesine Dairrdquo

Belleten ccedilev Abduumllkadir İnan LXVI S62 Ankara TTK Nisan1952 s288-289 242

Detaylı bilgi iccedilin bkz ay s296-297 243

Ay s292-293 244

Golden Hazar Ccedilalışmaları s55 Halasi-Kun ldquoa magyarsaacuteg kaukaacutezusi toumlrteacuteneterdquo MŐT s71

114

ldquoOrganasrsquoın yeğeni Bulgar oumlnderi (Hunno-Hundurlarrsquoın huumlkuumlmdarı245

) Kobrat

kendisini tehdit eden ve halkını boyunduruk altına alan Avar Kağanırsquona baş kaldırdı

[başkaldırdı] onları topraklarından kovdu Daha sonra Heracliusrsquoa elccedili goumlnderdi ve

yaşamlarının sonuna kadar bağlı kalacakları bir barış anlaş-ması [anlaşması]yaptılar

[Heraclius] ona hediyeler goumlnderdi ve Kobratrsquoı Asilzade Patrician unvanıyla

onurlandırdırdquo246

Kubrat Han devleti kurduktan sonra bir elccedili goumlndererek Heracleios ile

anlaşma yapmıştır İmparator Avar-Sacircsacircnicirc ittifakına karşı bir muumlttefik bulma

accedilısından Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquoni tanımış Bulgar Hanırsquona hediyelerle birlikte

ldquopatrikrdquo unvanını vermiştir 247

Kubrat Hanrsquoın mezarından ccedilıkarılan ve huumlkuumlmdarlık

muumlhruuml olabileceği duumlşuumlnuumllen uumlzerinde ldquoPatrik Kubratrdquo yazılı iki yuumlzuumlk 248

bizce

Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun hediyeleri arasında yer almış olabilir

c) Bulgarlarrsquodan Ruslarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

985 yılında İdil Bulgarları ile Ruslar arasında kabul edilen anlaşmadan sonra

Vladimir Bulgar Hanırsquonın kızıyla evlenmiştir Ertesi yıl Ruslarrsquoı İslacircmrsquoa davet eden

bir elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Vladimir İslacircmrsquoı yuumlce bir din kabul etmesine

rağmen yasaklarına uygulamanın zorluğunu goumlrmuumlştuumlr 249

245

Koccedil agm s38-39 V F Geninig - A H Halikov Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-

Tarhanskiy Mogilnik) İzdatelstvo Nauka Moskova 1964 s110 246

Golden Hazar Ccedilalışmaları s55-56 Koccedil agm s38-39 V F Geninig - A H Halikov

Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-Tarhanskiy Mogilnik) İzdatelstvo Nauka Moskova 1964 s110 247

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo Karadeniz

Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S13 Ankara KaraM Yay Bahar 2007 s40 248

Ahmetbeyoğlu ay s42 249

Karatay ldquoDoğu Avrupa s44-45

115

4 PECcedilENEKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Peccedileneklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Roma İmparatoru Constantine VIIrsquoin tahtın varisi Romanusrsquoa tecruumlbelerini

aktardığı eseri ldquoDe Administrando Imperiardquo da Peccedileneklerrsquole barış iccedilinde olmanın

imparatorluğa avantaj sağladığından bahsetmektedir Bunun iccedilin her yıl Peccedileneklerrsquoe

uygun hediyelerle elccedili goumlndermenin ve onlardan Bizansrsquoa gelen rehinler 250

ve

elccedililerin ağırlanmasının oumlnemini dile getirmiştir 251

Peccedilenekler Bizans ile sınır durumunda olan Tuna Nehrirsquoni geccedilmek istemiş

ve bunu savaşsız halledebilmek iccedilin Bizansrsquoa yuumlz elli kişilik bir elccedililik heyeti

goumlndermişlerdir Bu elccedililer imparator isteklerine razı olursa imparatora goumlnderilmek

uumlzere otuz bin atlı sağlamaya da soumlz vermek uumlzere hazırlıklı gitmişlerdi Fakat

imparator bu kalabalık elccedililik grubundan şuumlphe duymuş ve kurulu reddetmiştir

Sadece kendi huzuruna aldığı birkaccedil Peccedilenek ile goumlruumlşmelerine devam ederken

yazmanı Nikolaos imparatorun kulağına birazdan gerccedilekleşecek Guumlneş tutulmasının

olmasını beklemesini fısıldamıştır İmparator oumlnce şaşırmışsa da keskin zekacircsıyla

durumu toparlayarak elccedililere

ldquoBen kararı Tanrıya [Tanrırsquoya] bıraktım eğer kısa suumlre iccedilinde bir goumlk olayı ile işaret

verilirse kesinlikle bilesiniz ki guumlvenmediğim kurulunuzu başınızda gelenlerin oumlnerileri

iccediltenlikli değil diye geri ccedilevirmem yerinde olmuştur aksi taktirde ben kuşkularımın

yersizliğine inanacağımrdquodemiştir

İki saat sonra Guumlneş tutulması gerccedilekleşince Peccedilenekler dehşete

duumlşmuumlşlerdir İmparator onları Leon Nikeritesrsquoe teslim ederek İstanbulrsquoa

250

Elccedililer can guumlvenlikleri iccedilin yanlarında gittikleri uumllkeden rehinler bulundururlardı Seyahatleri

guumlvenli bir şekilde sona erdikten sonra rehinler serbest bırakılırdı 251

Porphyrogenitus age s49 Akdere age s10-11

116

goumlndermiştir İznikrsquote fırsatını bulunca goumlrevlileri kılıccediltan geccediliren Peccedilenekler

kendilerini goumlndermiş olanlarla buluşmuşlardır252

Anna babası Alexiosrsquoun Peccedilenekler uumlzerine saldırıya giderken uğradığı

ldquoİskitlerin [Peccedilenekler] Kurul Toplantısı Yerirdquo diye de anılan Slymeon Tepesi diye

bir yerden bahsetmektedir 253

II TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ OLAN

MİLLETLERDEN GELEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ

A DİĞER MİLLETLERDEN TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINA

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1 HUNLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Ccedilinrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Han Suumllalesi zamanında Ccedilinrsquoin kuzeyi ve batısında bulunan Hsiung-nular

(Hunlar) Ccedilinrsquoe suumlrekli akınlar yapıyorlardı Bu sebeple İmparator Wu-ti zamanında

Hsiung-nularrsquoa karşı ittifak oluşturmak amacıyla Yuumleccedililer 254

(Jou-chihYuumleh-chrsquoi)rsquoe

goumlnderilmek 255

uumlzere bir elccedili seccedilileceği ilacircnı verilmiştir Hassa ve idaricirc kurumda

yedek memur olan narin yapılı subay Chang-chrsquoien muumlracaat etmiştir Hunlarrsquoı iyi

252

Kommena age s217 253

Kommena age s218 254

Hunlarrsquoın Tuumlrkistanrsquoda en buumlyuumlk rakiplerinden biri sayılan Yuumleh Chiler Mete ve oğlu tarafından

yenilgiye uğratıldıktan sonra buumlyuumlk bir kısmı batıya goumlccedil ederek yerleşmişlerdir Bundan sonraki

doumlnemlerde faaliyetlerini bu boumllgede yoğunlaştırmışlardır Bu kavim ile ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bkz

Bahaeddin Oumlgel ldquoEski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar I(Yuumleh Chiler)rdquo DTCFD XV

S1-3 Ankara DTCF Yay 1957 s 247-278 255

Bu eski Ccedilin politikası Ligeti tarafından ldquoBarbar duumlşmana karşı barbar muumlttefikrdquo şeklinde ifade

edilmiştir Bkz LLigeti Bilinmeyen İccedil Asya ccedilev Sadrettin Karatay Ankara Ankara Uumlni Basımevi

1998 s51 Li age s2 Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-

117

tanıyor olması hasebiyle elccedililiğe seccedililen Chang-chrsquoien ilk elccedililik seyahatine MOuml

139256

yılında ccedilıkmış ve yolculuğunu MOuml 126rsquoda sona erdirmek suretiyle

gerccedilekleştirmiştir Onun elccedililik maiyetinin yuumlz kişiden fazla olduğu kayıtlıdır 257

En

buumlyuumlk yardımcısı ve kılavuzu ldquoHurdquo asıllı Kan-fu adlı biridir 258

ldquoLangrdquo unvanını

taşıyan Chang-chrsquoien Ccedilinrsquoin batıya goumlnderdiği ilk elccedilidir 259

Goumlrevi istenilen netice

ile sonuccedillanmamasına rağmen imparatora kuzeybatı memleketleri hakkında orijinal

ve oumlnemli bilgiler veren bu Ccedilin elccedilisi MOuml 119rsquoda bu sefer Wu-sunlarrsquoa gitmek

uumlzere Tuumlrkistanrsquoa ikinci elccedililik seyahatine ccedilıkmıştır Maiyetine bu defa ilkinden daha

yuumlksek derecede unvan ve daha kalabalık bir heyet verilmiştir 260

Bu heyetin uumlccedil

yuumlzden fazla kişiden oluştuğu her birine ikişer at verildiği on binlerce buumlyuumlk ve

kuumlccediluumlkbaş hayvan ve ccedilok miktarda altın paranın da goumltuumlruumllduumlğuuml ayrıca yardımcı

elccedililer de verildiği kayıtlıdır 261

MOuml 115rsquote uumllkesine geri doumlnmuumlştuumlr 262

Wang Mang başa geccediltikten sonra Hun huumlkuumlmdarına 263

kendi suumllalesinin

adını taşıyan bir muumlhuumlr goumlndererek eskiden Han suumllalesi imparatorlarının vermiş

oldukları muumlhruuml geri istemiştir Damga niteliğini taşıyan bu tuumlrden muumlhuumlrler aslında

Ccedilin İmparatorluğuna tacircbi bir devletin huumlkuumlmdarına değil doğrudan doğruya

imparatorun tebaası olan kimselere verilebilirdi Yani Wang Mang bir kurnazlık

MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK Ağustos1987 s613 Han Shu 96B 10 b Le-tien

Baskısı Taiwan 1974 256

Ligeti bu tarihi MOuml 138 olarak vermiştir Ligeti age s51 257

Ligetirsquonin Chang-chrsquoienrsquoin yanına yuumlz atlı ve bir Hun asıllı kılavuz verildiği bilgisi de bunu

doğrulamaktadır Bkz Ligeti ae s51 Li age s2 SC Ta-yuumlan s3159 258

Li ae s2 SC Ta-yuumlan s3157 Lirsquonin SC Ta-yuumlan s158rsquodeki Hsuo-yinrsquoin notlarından

aktardığına goumlre Kan-fu Trsquoang-i ilccedilesindeki bir ailenin hizmetccedilisi iken Chi-chiehrsquoye goumlre ise Trsquoang-i

soyadı olup Hu-nu-kan-fu adını taşımaktadır 259

Ae s2 ve 4 Bizce bundan oumlnce kayıtlı bir elccedili ismi bulunmamakla birlikte Chang-chrsquoien Ccedilinrsquoin

batıya goumlnderdiği ilk elccedili değildir Fakat kendisinden oumlnceki elccedililerin belki ilgisizlikleri belki de

elccedililiklerinin kısa suumlreli olması gibi kesin bilinmeyen bir nedenle bu memleketler hakkında bilgi

derleyip kaydetmemiş olmamaları ve ayrıca onun elccedililiğinin sonucunda gerccedilekleşen gelişmeler

Chang-chrsquoienrsquoin elccedililiğini kıymetli kılmaktadır Oumlrneğin MOuml 177 yılında Ccedilin İmparatorursquonun

dostluğunu kazanmak istediği Hun huumlkuumlmdarına ccedileşitli hediyeler goumlnderdiği kayıtlıdır ldquoBunların

arasında işlemeli nakışlı pamuk konmamış bir ipek elbise vardır ki bunu imparator kendisi giyermiş

Galiba bu fevkalade bir dostluk nişanesi sayılıyordu Oumltekiler daha ziyade goumlnderilen eşyanın sadece

sıralanışından ibaret işlemeli pamuksuz bir uzun tunik entari karışık renkli nakışlı pamuksuz bir

ipek biniş bir tarak bir altın kakmalı kemer bir altın kemer tokası 10 parccedila işlemeli ipek 30 parccedila

ccedileşitli renkte nakışlı ipek 40 parccedila al renkte ağır ipek kumaş 40 parccedila yeşil ipeklirdquo BkzLigeti ae

s45 260

Li age s12 261

Ae s137 262

Ligeti heyetin MOuml 115rsquote yola ccedilıktığını belirtir Bkz Ligeti ae s56

118

yaparak Hunlarrsquoı Ccedilinrsquoin egemenliğinde gibi goumlstermeye ccedilalışmıştır Wang Mangın

bu davranışı Hunları kızdırmış ve Hun-Ccedilin ilişkilerinin bozulmasına neden

olmuştur264

Ccedilin elccedilileri Ccediline tacircbi olan fakat Hun memleketinde esir edildiklerini

goumlrduumlkleri Wu huan kabilesinin geri goumlnderilmelerini istemişlerdi Bu davranışı

iccedilişlerine karışma sayan Hun huumlkuumlmdarı hoşnutsuzluk goumlstermiş ve istekleri cevapsız

bırakmıştır 265

Kuzeyde yavaş yavaş kuvvetlenen Hun huumlkuumlmdarı 266

Ccedilinrsquodeki karışık

ortamdan faydalanmanın bir fırsatını aramakta idi Bunun yanında Wang Mangrsquoın

oumlluumlmuumlne yol accedilan karışıklık sırasında isyan eden Ccedilin generalleri de durumlarını

kuvvetlendirmek ccedilabası iccedilindeydiler Generallerden Lu Fang taraftar toplamak ve

Kuzey Ccedilinrsquoe hakim olmak amacıyla kendisinin eski Han İmparatorluk ailesine

mensup bulunduğunu ana tarafından ise bir Hun prensesinden geldiğini iddia

etmişti Bu girişimlerinde başarılı olabilmesi iccedilin gittikccedile kuvvetlenen Hun

Devletirsquonin ve huumlkuumlmdarının yardımına ihtiyacı olacağının bilincindeydi Bu yuumlzden

Hunlarrsquola anlaşmak istediğini bildiren bir elccedili yollamıştır Aradığı fırsat ayağına

gelen Hun huumlkuumlmdarı da Hunlarrsquoı iyi tanıdığı anlaşılan bu Ccedilinli generalin teklifini

kabul etmiştir 267

MS 29 yılında Ccedilinrsquoe askericirc harekacirctta bulunan Hunlarrsquoa karşı İmparatorluk

orduları başarılı olamamıştır Uumllkesinin durumunu ccedilok iyi değerlendiren Ccedilin

İmparatorursquonun Hunlarrsquoa elccedili goumlndererek eski dostluk anlaşmalarını yenilenme

263

Bu Hun huumlkuumlmdarı MOuml 8-MS 13 yılları arasında yaşamış Wu CniuJiu Shanyuumlduumlr 264

Eskiden Ccedilin tarafından Hunlara armağan edilen muumlhuumlr bir hakanlık muumlhruuml idi Yani Ccedilin Hunların

hakanlık veya devletlerini tanıyordu Yeni Suumllalersquonin Hunlara goumlnderdiği bu muumlhuumlr ise bir vezir veya

Ccedilin buumlyuumlk memuru muumlhruuml idi Boumlylece Ccedilin kendi protokoluumlnde Hun huumlkuumlmdarının ruumltbesini indirmiş

olduğundan ilişkileri bozan bu muumlhuumlr değiştirme işi olmuştur Bkz Groot age s200 Bahaeddin

Oumlgel Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi II Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay 1981 s210 Han Shu

(HS) Le-tien Chu-pan shıh Taiwan 1974 94 B s 3820-3821 Tze-chıh-tung-chien (TCTC)Shıh-

chieh shu-chuuml Taiwan 1972 37 s 1183-1184 265

Ayşe Onat ldquoHunların Doğuda Siyasal Uumlstuumlnluumlk Doumlnemi (MS25-46)rdquo DTCFD XXXI S1-2

Ankara 1987 s386 HS 94 B s 3820 266

Bu Hun huumlkuumlmdarı Yuuml (MS18-16) Shanyuumlrsquoduumlr 267

Onat agm s38921 HHS 12 s 505-506

119

isteğini belirtmiştir 268

Kendisini Mete gibi buumlyuumlk ve uumlnluuml goumlren Hun huumlkuumlmdarının

imparatorun elccedilisine karşı mağrur bir şekilde davranması Ccedilin İmparatorursquonun

anlaşma uumlmidini de kırmıştır Artık iyice kuvvetlenmiş olduklarına inanan Hunlar

Ccedilin sınırlarından iccedileri akınlarını devam ettirmişlerdir

Mete zamanında iktidarı ele geccedilirmek iccedilin fırsat bekleyen birccedilok racirckibi

olduğunu bildiğinden savaşı suumlrduumlrmenin manasız olduğunu anlayan Ccedilin İmparatoru

Kao-ti Hunlarrsquoa bir elccedili goumlndererek ldquodostluk ve kardeşlikrdquo anlaşması imzalamayı

kabul etmiştir Bu anlaşmaya goumlre bir Ccedilinli prenses gelin olarak goumlnderilecek ve her

yıl anlaşmada belirlenen miktarda hediye adı altında vergi verilecekti Kao-tirsquonin bu

girişimine rağmen Hunlarrsquoa sığınan Ccedilinli asiler yuumlzuumlnden imparatorluk istenilen

başarıyı elde edememiştir

Mete ile savaş halinde olan Kao-tsu (MOuml 206-195) yenileceğini anlayınca

kuşatmadan vazgeccedilmeye ikna etmesi iccedilin kıymetli hediyelerle bir elccedilisini Metersquonin

hanımına goumlndermiştir Hanımı ldquoelde edeceği Han topraklarında zaten

yaşayamayacaklarını barışın kendileri iccedilin daha iyi olacağınırdquo soumlylemiştir Mete bu

sırada beklediği desteğin gelmemesinden şuumlphelenmiş ve hanımının soumlzuumlne de kulak

vererek kuşatmadan vazgeccedilmiştir 269

Metersquonin yerine geccedilen oğlu Lao-shang Yabgu da babasının izinden gitmiştir

Ccedilinrsquoden kendisine goumlnderilen elccedili Chung Hang Yuumlehrsquonuumln Hun tarafına geccedilme

isteğini sevinccedil ve iltifatlarla karşılamıştır ldquoYuumleh yabgunun ccedilevresinde bulunanlara

tebaa ve hayvan sayısı ile mal varlıklarının bir deftere kaydedilmesini oumlğrettirdquo270

Hunlarrsquoın iccedil işlerinde buumlyuumlk bir devrim yaratan bu durum yabgu boyunu diğer

kuumlccediluumlk boylar arasından ccedilıkarmış ve yabguya ldquoGoumlğuumln ve yerin oğlu Guumlneş ve

Ayrsquodan olmuş buumlyuumlk Hun yabgusurdquo unvanı verilmiştir Yabgu buumlyuumlk yetkilerle

donatılırken Hun halkı da kendi acircdetlerinin yerine Ccedilin acircdetlerini kullanmaya

268

Onat ay s390 TCTC 42 s 1352de verilen belgede Hunlarrsquoa MS 30 yılında Li Feng adında

bir elccedili goumlnderildiği yazmaktadır HS 89 s 2940daki bir diğer belgede ise Han Tong adlı bir başka

Ccedilinli elccedili daha değerli hediyelerle Hun huumlkuumlmdarıyla anlaşmak uumlzere goumlnderilmiştir Bu şekilde

Hunlarrsquoa iki elccedililik yollanmıştır Ancak bu ikinci elccedililik ile ilgili belge iyice tarihlenmemiştir 269

Li age s100

120

başlamıştır Kendini Lao-shang Yabgursquonun hizmetine adayan Yuumleh bu değişimin

getireceği tehlikelere ldquoHunlarrsquoın nuumlfusu bir Ccedilin şehrinin nuumlfusuna bile denk değildir

Fakat onlar farklı giyim-kuşam ve yeme-iccedilme konusunda Ccedilinlilerrsquoe bağımlı olmadıkları iccedilin

guumlccedilluumlduumlrler Şimdi ise ey yabgu siz acircdetlerinizi değiştiriyor Ccedilin eşyalarından

hoşlanıyorsunuz Eğer Ccedilin elindeki eşyaların onda birini goumlzden ccedilıkarırsa buumltuumln Hunlar tek

tek Han hanedanı tarafına geccedilerler Siz Ccedilinrsquoden ipekli kumaşlar alarak halkın uumlzerindeki

elbiseyi ccedilıkarıp onları giydirin Sonra da dikenli bitkiler arasına salıp boumlylece bunların kuumlrk

ve deri elbiselerin yerini tutamayacağını goumlsterin Ccedilinrsquoden gıda maddesi alın ama onu

kullanmayarak kaşar ve suumltuumln onlardan daha uumlstuumln olduğunu goumlsterinrdquo diyerek işaret

etmiştir Ancak Yuumlehrsquonuumln uyarılarına itibar edilmemiştir

MOuml 107 yılında Ccedilin İmparatoru Yang Hsin adlı elccedilisini huumlkuumlmdarın

oğlunu Ccedilin sarayına rehin olarak yollaması isteğinde bulunmak uumlzere goumlndermiştir

Teklifi reddeden Hun huumlkuumlmdarı dostluk anlaşmasının hacirclacirc yuumlruumlrluumlkte olduğunu

ldquoBu isteğiniz eski anlaşma huumlkuumlmlerine aykırıdır Yapmış olduğumuz anlaşmaya goumlre Ccedilin

barışı sağlamak iccedilin her yıl muntazam olarak Ccedilinli prensesler yiyecek ve giyecek maddeleri

goumlndermeyi taahhuumlt etmişti Biz de buna karşılık olarak Ccedilin sınırlarına saldırmamaya

ccedilalışıyorduk Şimdi Siz [siz] buumltuumln bunlara karşı ccedilıkarak benden oğlumu rehin goumlndermemi

istiyorsunuz Ancak teklifinizi kabul etmiyorumrdquo 271

diyerek hatırlatmıştır

Han hanedanın ordu ve devlet erkacircnının ihtiyaccedillarını gidermek amacıyla

halktan muumlmkuumln olduğunca ccedilok uumlruumln toplamaya youmlnelik bir vergi sistemi getirmesi

iki uumlccedil nesildir (50-75 yıl) Ccedilin kumaşı ve ekmeğine alışmış olan Hunlarrsquoın aracısız

alışverişlerine ket vurmuştur Uzlaşmaya varılamayan bu mesele yeni bir savaş

sebebini oluşturmuştur 272

270

Gumileumlv Avrasyarsquodan s400 Biccedilurin Sobraniye I58 271

Onat ldquoHan Doumlneminde s615-616 dp13 272

Gumileumlv age s402

121

Savaşın nihayetinde 162 yılında İmparator Wen-ti barış talebinde

bulunmuştur Lao-shang Yabgu oumlnemsiz havası vermek amacıyla bir tang-hu (duumlşuumlk

dereceli bir memur)rsquoyu Ccedilinli vakanuumlvislerin zikretmeye değer bile goumlrmedikleri iki

atı hediye olarak goumlndermiştir Yapılan anlaşma ile Ccedilinliler her yıl ldquohatırı sayılır

oumllccediluumlde darı beyaz pirinccedil simli kumaş ipek pamuklu kumaş ve değişik eşyalarrdquo

goumlndereceklerdi Ancak serbest sınır ticareti meselesi henuumlz ccediloumlzuumllememişti 273

161rsquode Lao-shang Yabgursquonun oumlluumlmuuml ile tahta geccedilen oğlu Kuumln-ccedilin zamanında

Han hanedanlığı tahtındaki değişiklik imparatorluk iccedilinde şiddetli ccedilatışmaları

getirmiş ve isyancıların yardım isteklerine Hunlarrsquoın cevap vermemesi iki uumllke

arasındaki iyi ilişkileri tekrar başlatmıştır 152 yılında sınır pazarları accedilılarak takas

ticaretinin canlandırılması yanında Hun yabgusuna buumlyuumlk hediyeler ve bir Ccedilinli

prenses goumlnderilmiştir 274

Hunlarrsquoa gelen bir Ccedilin elccedilisi konuşması esnasında vezire Hunlarrsquoda yaşlılara

değer verilmediğini soumlylemesi uumlzerine vezir şu cevabı vererek onu susturmuştur

ldquoCcedilin geleneklerinde savaşa giden genccedil askerleri sıcak tutsun diye giysilerini accedil

kalmasınlar diye yiyeceklerini veren bir yaşlı hiccedil goumlruumllmuumlş muumlduumlrrdquo Genccediller ve

yaşlıların bu yolla birbirlerini koruduklarını ifade etmiştir 275

Yine Hunlarrsquoa gelen Ccedilin elccedilisi Hunlarrsquoda ruumltbe ve sınıf farkını goumlsteren

şapka ve uumlniformalar bulunmadığını dile getirerek Hunlarrsquoı kuumlccediluumlmsemeye

ccedilalışmıştır Vezir de elccediliye aşağılayıcı bir şekilde ldquohellipSen ey topraktan yapılmış

kuluumlbelerde yaşayan kişi Suumlsluuml Ccedilin elbisesi ve yuumlksek Ccedilin memuru şapkasını

taşıyorsun ama konuşmayı bilmiyorsun rdquodiyerek hakaretler etmiş ve vermekte

oldukları ipek pirinccedil maya vb şeylerin kalite ve miktarını artırmazlarsa

harmanlarını atlı birlikleriyle ccediliğneyeceklerini soumlylemiştir276

273

Ae s403 274

Ae 275

Bahaeddin Oumlgel ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9 Ankara Şubat1981

s47 276

Oumlgel agm s48

122

Meng-suumln oumllduumlğuumlnde cenaze toumlrenine katılan Tabgaccedil elccedilisi kendi

memleketine yazdığı mektupta Meng-suumlnrsquouumln oğullarıyla goumlruumlştuumlğuumlnuuml onların orta

zekacirclı insanlar olup yerine geccedilen oğlu Mao-krsquoienrsquoin ise babası gibi olağanuumlstuuml bir

kabiliyete sahip olmadığını bildirmiştir 277

b Moğollarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Metersquonin uzun yollar katedebilen oldukccedila kıymetli atı Tung-hularrsquoın 278

dikkatini ccedilekmiş elccedili goumlndererek bu atı istemişlerdir Devlet buumlyuumlklerinin atın

verilmemesi youmlnuumlndeki kararına rağmen Mete bu sebeple komşuları ile bozuşmak

istememiştir Bu barışccedilı yaklaşımı korku olarak yorumlayan Tung-hular daha ileri

giderek Metersquonin eşlerinden birini istemişlerdir Yine devlet buumlyuumlklerinin

isteksizliğine rağmen Hun huumlkuumlmdarı bu isteklerini de yerine getirmiştir Bundan

sonra her iki devletin de kullandığı metruk bir araziyi istemişlerdir Devlet buumlyuumlkleri

bu sefer verilmesi youmlnuumlnde hemfikir olmuşlar fakat Mete bu konuda da onlardan

farklı duumlşuumlnmuumlştuumlr Uumllkesinin toprağını kendi muumllkuuml gibi telakki edemeyeceğinden

bu mesele Tung-hularrsquoın hezimete uğraması ile sonuccedillanmıştır 279

c Bizansrsquotan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

441 yılında Hunlarrsquoa giden Doğu Roma elccedilisi Odessus (Varna)rsquoa kadar gemi

ile gitmiş oradan da Tuna uumlzerinden Attilarsquonın sarayına ulaşmıştır 280

rdquo

277

Emel Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-Krsquouuml Meng-Suumln (M367-433) Devrinde Sanrsquoatrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S100 YIX İstanbul TKAE Şubat1971 s325 278

Tung-hular ya da Dung-hular W Eberhard tarafından eski Moğol kavmi olarak kabul

edilmişlerdir Detaylı bilgi iccedilin bkzW Eberhard Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ

Ankara TTK 1996 s45 50-51 279

A Rıza Bekin ldquoHan Suumllalesi Devrinde Ccedilinrsquoin Durumurdquo Doğu Dilleri Dergisi II S3 Ankara

DTCF 1977 s51-52

123

Ccedilin kaynağından verilen bilgiye goumlre MS166 yılında Yen-hsi devrinin

dokuncu yılının dokuzuncu ayında bazı Hun boylarının sınır vilayetlerini

yağmalamasından sonra Ta-chrsquoin Devletirsquonin 281

kralı elccedililerle [Hunlarrsquoa] haraccedil

goumlndermiştir Bu bilgi Tuumlrklerrsquole Bizanslılarrsquoın atalarının elccedililik muumlnasebetlerinin

ccedilok daha eskilere dayandığının bir ispatıdır MOuml36 yılında Talas Nehri boyunda

Ccedilinlilerrsquoin taarruzuna uğrayan Hun shan-yuumlrsquosuuml Chih-chih mağlup olmuştur Ccedilin

generalinin imparatora sunmak iccedilin resimlerle hazırladığı galibiyet raporunda koumlşeli

kalkanları olan yuumlz piyadenin balık pulu şeklinde dizildiği bildirilmektedir Bu

kalkanlar ve askeri tertibin ise duumlnyada sadece Romalı askerlerde goumlruumllduumlğuuml

kaydedilmiştir Ayrıca Tuumlrklerrsquoin piyade olarak savaşmaya elverişli olmadıkları

hatırlatılmaktadır 282

MOuml 54 yılında Carrhae civarında on bin Romalı askerin

Partlar tarafından esir edilerek sınırı korumaları iccedilin Merv civarına goumlnderildikleri

bilgisi de bunu desteklemektedir 283

HHDubsrsquoa goumlre bu esir edilen Romalılar Li-

chrsquoienrsquode Batı Kansursquoda bir yere yerleştirilmişlerdir Li-chrsquoien Han devrinde ve

daha sonra Ccedilinliler tarafından Roma İmparatorluğursquona verilen ad olmuştur 284

ldquoV yuumlzyılın başlarında Hunlarrsquoın askericirc karargacirchı Karadeniz sahilleri

boyunca uzanan bozkırlarda kurulmuş ve 412rsquoye kadar Bizans elccedilileri oraya gidip

gelmişlerdirrdquo 285

Bu tarih araştırmamızda Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnasebetleriyle ilgili

şimdiye kadar elde edebildiğimiz en eski tarihtir Hun huumlkuumlmdarı Rugilarsquonın 430

yılında Ren Nehrirsquone ulaştıklarından hemen Roma ile ldquodiplomatik muumlnasebetlerini

duumlzeltmeye girişmesirdquo de bu tarihten oumlnce Hun-Bizans elccedililik muumlnasebetlerinin

280

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler Dergisi İstanbul s3 OJ

Maenchen-Helfen Die Welt Der Hunnen 1978 Koumlln s70 281

Avrupalıların ldquoLomardquo dedikleri Romalıların atalarının kurduğu bir devlettir Bkz W Eberhard

ldquoMuahhar Han Devrinde (Ms25-Ms220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo Belleten IV S16

Ankara TTK I Teşrin1940 s375 282

HH Dubs ldquoAn Ancient Military Contact Between Romans and Chineserdquo American Journal of

Philology Vol63 Nu3 1941 p322-330 Wolfram Eberhard ldquoHsiung-Nursquoların Muumlttefikleri Olarak

Roma Askerlerirdquo Tuumlrkccedileye ccedilev İkbal Berk Belleten VIII S29 Ankara TTK II Kacircnun1944

s143 283

Dubs agm s322-330 Eberhard agm s143-144 284

Dubs ay s322-330 Eberhard ay s144 285

Gumileumlv Avrasyarsquodan s218 L N Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde Bin Yıl4bs ccedilev D Ahsen

Batur İstanbul Selenge Yay 2003 s177

124

varlığını goumlstermektedir Rugila bu uğurda Galliarsquodaki Bagauda isyanını bastırmak

iccedilin imparatorluğa kendi ordusunu vermekte bir sakınca goumlrmemiştir 286

ldquohellip448rsquode Priskus [Priskos] Pannius Attilarsquonın otağında buumlyuumlkelccedili olarak

bulunduğu sırada ccedilok pahalı ldquoİskitrdquo tarzı elbiseler giymiş bulunan bir Yunanlırsquoya

rastlarrdquo 287

Buradaki ldquoİskitrdquo soumlzuuml ldquoHunrdquo yerine kullanılmış olup buradaki

ifadeden Hun kıyafetlerinin pahalı olduğu ve Bizans elccedilisinin bunu dile getirmeye

değer bulduğu anlaşılmaktadır ki kendisi de pahalı elbiseler giyiyor olsaydı bu

ayrıntıya takılamazdı diye duumlşuumlnuumlyoruz

Bizans İmparatoru Justinianosrsquoun İranrsquola (552 yılında) yaptığı savaşta asker

toplamak amacıyla patrik Provrsquou elccedili olarak Hunlarrsquoa goumlnderdiği ve elccedilinin eli boş

doumlnduumlğuuml kayıtlıdır 288

Ancak bu sırada Provrsquoun Hunlarrsquoın arasına sızmış olan

Hristiyan misyonerlerin faaliyetlerine destek vermek amacıyla erzak ve ibadetlerini

yerine getirebilmeleri iccedilin gerekli kilise eşyaları temin etme goumlrevini de uumlstlendiği

bilinmektedir

ldquoHristiyan misyonerler Hunlarrsquoın goumlccedilebe alanlarına da sızmışlardı Suriyeli kronist

Zakhariya Rhetorrsquoun eserinde geccedilen bir kayda goumlre başlarında Ermeni Kardostrsquoun

bulunduğu yedi kişilik bir misyoner grubu dağları aşarak Hunlarrsquoın uumllkesine gelmiş ve orada

Hristiyan esirlerin dertleriyle ilgilenmekle kalmayıp aynı zamanda birccedilok Hunrsquou

Hristiyanlaştırarak kendi dinlerini oumlğretmişlerdir 289

Aynı yazar bundan başka onların ldquooraya [Oraya] Hun dilinde kitaplar

getirdiklerinirdquo yani bir Hun alfabesi geliştirerek muhtemelen dinicirc kitapları Huncaya

286

Gumileumlv Avrasyarsquodan s218-219 287

Ae s219 Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde s178 288

Artamonov age s119 Prokopius İstoriya voyn s persami s143-145 289

ldquoBarbarların Hristiyanlığı kabul etmeleri onların imparatorlukla ilişki kurma şekillerinden sadece

biriydi ve dinicirc olmaktan ccedilok siyasicirc amaccedillı bir hareketti Bizans kumandanları parayla satın almak

onları zengin hediyeler ve mutantan uumlnvanlarla doyurmak episkoplar ve azizler goumlndermek suretiyle

sadece dolaysız etki ve hacirckimiyet alanını genişletmiştirdquo Bkz Artamonov age s124

125

tercuumlme ettiklerini de kaydetmektedir Yukarıda adı zikredilen ldquoProv 522rsquode

Bosphorusrsquoa geldiğinde bu misyonerlerin faaliyetlerinden haberdar olmuş onlarla goumlruumlşmuumlş

ve daha sonra da imparatora onlar hakkında bilgi vermiştir Provrsquoun emri uumlzerine o civarda

bulunan Bizans şehirlerinden (muhtemelen Kep ve Thanagorya) Kardost ve yol

arkadaşlarına 30 katır yuumlkuuml buğday şarap ya keten ve başka erzakların yanı sıra Hristiyan

ibadetlerinin icra edilebilmesi iccedilin gerekli kilise eşyaları goumlnderildihelliprdquo 290

Hun Huumlkuumlmdarı Uldızrsquoın Tunarsquoyı geccedilerek Trakya uumlzerine yaptığı seferler

(405409 yılları) nedeniyle Bizans ile ilişkileri bozulunca Uldız yanına gelen Bizans

elccedililerini guumlneşin doğduğu yerden battığı yere kadar her tarafa hacirckim olmakla tehdit

etmiştir

Kaynaklarda Hun Huumlkuumlmdarı Karaton zamanında -412 yılında- tarihccedili

Olympiodorosrsquoun elccedili sıfatıyla barışı sağlamak maksadıyla Hun Devletirsquonin

topraklarında bulunduğu kayıtlıdır 291

434 yılında Ruarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra başa geccedilen Attila kendi istediklerini

Bizans elccedililik heyetine 292

tarihte Margus veya Constantia Anlaşması olarak bilinen

anlaşmanın şartları olarak kabul ettirmiştir Buna goumlre Bizans Hun kaccedilaklarını

sınırlarına almayacak muumllteci ve esirler iccedilin fidye oumldeyeceği gibi yıllık altın vergisi

iki katına ccedilıkarılacak ticaret eşit şartlarda yapılacak ve Bizans Hunlarrsquoa tabi

kavimlerle muumlnacircsebette bulunmayacaktı

Bu anlaşmanın dikkati ccedileken bir noktası da anlaşmanın at uumlzerinde yapılmış

olmasıdır ldquoConstantia surları karşısında kurulmuş olan Margus şehrirsquonde İskitler

toplanmışlardı Goumlruumlşme yapmaya gelen elccedililik heyeti ve şehrin vatandaşları at

uumlzerindeki muhteşem İskit kralı ile karşılaştılar Romalı elccedililer kendi şereflerini

290

Ae s125 291

Ali Ahmetbeyoğlu Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa Hunları İstanbul TDAV

1995 s10 292

Hun İmparatorluğu tahtına Attila geccedilince Roma senatosu Plinthasrsquoın elccedili olarak Attilarsquoya

goumlnderilmesi kararını almıştır Plinthasrsquoın elccedililiği imparator tarafından da onaylanınca Plinthasrsquoın

tavsiyesiyle hazineden sorumlu Epigenes de elccedililiğe dahil edilmiştir Bkz Ahmetbeyoğlu ae s23

126

hatırlayarak bizzat yayaların atlılarla tartışması gerekmesin diye aynı teccedilhizatla

İskitlerrsquole goumlruumlşmeye karar verdilerrdquo 293

İmparator Theodosiusrsquoun anlaşmanın şartlarını ccediliğnemesi ve Margus şehri

(buguumlnkuuml Dubravica) piskoposunun Hun mezarlarını accediltırıp iccedilindeki kıymetli

eşyaları ccedilalması uumlzerine Attila Bizansrsquoa elccedili goumlndermiştir Anlaşma şartlarına

uyulmasını ve piskoposun teslim edilmesini istemiştir Attilarsquonın bu isteklerinin

reddedilmesi Hunlar ile Bizans arasında gerccedilekleşmiş olan I Balkan Seferi (441-

442)rsquone neden olmuştur 294

II Balkan Seferi (447) sonunda mağlup olan Bizans İmparatoru Theodosius

elccedilisi Anatoliusrsquou Attilarsquoya goumlndererek barış teklifinde bulunmuştur Bizans

accedilısından oumlzellikle malicirc olarak ağır şartlar taşıyan bir anlaşmanın ardından malicirc kriz

yaşayan Bizans İmparatorluğu ccedilareyi bir suikast ile Attilarsquoyı ortadan kaldırmakta

bulmuştur Planı uygulamak uumlzere iccedilerisindede Priskosrsquo un da yer aldığı bir soumlzde

elccedililik heyeti oluşturulmuştur Ancak Attila Bizansrsquoı hacirckimiyeti altına alıp suikasttan

haberdar olduğu vakit Theodosiusrsquou haysiyetsiz bir koumllesi olarak aşağılamıştır 295

Attila 451 yılında Roma İmparatorluğursquonun uumlzerine gittiğinde ccedilaresizlik ve

endişe iccedilinde kalan Romalılar barış ortamını sağlayabilmek iccedilin hitabetiyle meşhur

Papa Leon başkanlığındaki bir heyeti Attilarsquoya goumlndermişlerdir Paparsquonın buumltuumln

Hristiyanlar ve imparator adına af dilemesi Paparsquonın kendi ağzından Romarsquonın

teslimiyeti demekti Boumlylece Attila Batı Roma İmparatorluğursquonu kesin olarak

kendisine bağlamış oluyordu 296

293

Ae s12 294

Ae s23-24 295

Ae s13-14 26

127

d Sacircsacircnicirclerrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

İran Şahı Firuz (459-484) 444-463 yılları arasında huumlkuumlm suumlrmuumlş olan

Albanya (Ermeni) huumlkuumlmdarı II Vaccedilersquoye birkaccedil kez kendisine tacircbi olması teklifinde

bulunmuştur Vaccedilersquoyi ne guumlccedil ne de ikna ile kendi taraflarına ccedilekemeyeceklerini

anlayan İranlılar ldquoHaylantuumlrk uumllkesine297

pek ccedilok hediye goumlnderdiler Alan kapısını

(Daryal Geccedilidi) accedilıp Hunların [Hunlarrsquoın] buumlyuumlk ordusunu davet ettilerhelliprdquo298

Bu

bilgi Fars-Onogur elccedililik muumlnacircsebetlerinin varlığını haber vermektedir İran Şahı

Onogurlarrsquoı hediyelerle kendisine yaklaştırıp onları Albanlar uumlzerine gitmeye ikna

etmiştir

e)Albanlarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hunlarrsquoın başbuğu ve buumlyuumlk prensi Alp İlituer [Alp İlteber] kızını vererek

akrabalık yoluyla dostluk kurduğu Cavanşirrsquoin oumllduumlruumllmesi uumlzerine onun intikamını

almak isteyince Albanya huumlkuumlmdarı Varaz-Tiridat katalikosu Yeliazarrsquoı

Cavanşirrsquoin oumlluumlmuumlyle kendilerinin ilgisi olmadığını izah etmeye Hun prensinin

yanına goumlndermiştir Katolikos Yeliazar Alp İlteberrsquoi ikna etmeye muvaffak

olmuştur 299

Hunlarrsquoın her yıl uumllkelerine yaptığı baskını oumlnlemek amacıyla Albanya prensi

Varaz-Tridat ayanları ve katalikos Yeliazar ile istişare ederek piskopos İsrailrsquoi

Hunlarrsquoın uumllkesine elccedili olarak goumlndermeye karar vermişlerdir Hunlarrsquoa goumlnderilecek

hediyelerin ve heyetin erzakının temin edilmesinden sonra Firuz-Kubad Şehrirsquonden

yola ccedilıkan piskopos ve beraberindekiler Kuumlr Nehrirsquoni geccedilip seferlerinin on ikinci

guumlnuumlnde Lpink Şehrirsquone varmışlardır Buradan Ccedililbler uumllkesine Kafkas Dağları

296

Ae s16 297

Haylantuumlrk veya Onogurlar hakkında Y Caferov Hunlar ve Azerbaycan Kalankatlı age s71 298

Ae 299

Ae s231

128

eteklerinden Ccedilola Kapısırsquona[Derbend] ve oradan da Varaccedilan Şehrirsquone ulaşmışlardır

Elccedililik heyeti Hun prensi tarafından sevinccedil ve huumlrmetle karşılanmıştır 300

Hazarlarrsquoın buumlnyesinde yer alan ve sonradan onlarla aynı şehirde kaynaşan

Dağıstanlı Hunno-Bolgarlarrsquoın prensi Alp-İlitver (Alp-Elteber) rsquoe Albanya prensi

Varaz-Trad tarafından 682 yılında (H62) piskopos İsrael başkanlığında bir heyet

goumlnderilmiştir ldquoAlban Tarihirdquoneki kayda goumlre elccedili İsrael Alp-İlitverrsquoi hem barışa

hem de Hristiyan olmaya ikna etmiştir Bu durum Hun prensinin komşu uumllkelerle

ilişkilerini guumlccedillendirip onlar arasında eşit seviyede yer almaya ccedilalıştığı ihtimali ile

accedilıklanabilir 301

ldquoAlban Tarihirdquo nde kuzey kavimleri olarak zikredilen Hunlarrsquoa Alban

huumlkuumlmdarları neslinden olan Ermeni kumandan Vardan302

elccedili olarak goumlnderilmiştir

Elccedilinin goumlrevi Hunlarrsquola goumlruumlşmek ve ittifak anlaşması yapmaktı ldquoHunlar her şeyi

bizzat goumlzleriyle goumlrmek iccedilin oraya temsilci goumlnderdiler ve olan biteni goumlrduumlkten

sonra semalardan indirilmiş kanunlara esaslanarak ant iccediltiler Haccedilperestlerin

muhkem ittifak hakkındaki antlarını kabul ettiler Boumlylece buumltuumln arzularına nail

oldularrdquo Bu olayların İran Şahı Yezdegird II zamanında meydana geldiği kayıtlıdır

303

2 GOumlKTUumlRKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Ccedilinrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

545 yılında Buminrsquoe goumlnderilen ilk Ccedilin elccedilisi bir Soğdlu idi Liviccedil ve

Klyaştorniy gibi Oumlgel de bunun bir tesaduumlf olmadığı duumlşuumlncesindedir Ccediluumlnkuuml ldquoSoğd

tuumlccarları Jou-Janrsquolara karşı bir denge kurmaya ccedilalışan Kuzey Trsquoieh-lecircrsquoler

300

Ae s235-237 301

Artamonov age s248-249 ve 362 302

Kumandan Vardan ldquoHun Kapısırdquo yani Derbend ya da diğer adıyla Ccedilolarsquonın muhafazasından

sorumlu idi 303

Kalankatlı age s69

129

arasında da etkindiler304

rdquo Diğer taraftan ldquoSoğdlular Doğu ve Batı kağanlık

[Kağanlık] saraylarında bulunmuşlar ve oumlnemli siyasi [siyasicirc] kuumlltuumlrel ve ekonomik

roller oynamışlardır 305

rdquo ldquoGoumlktuumlrk kağanlığının [Kağanlığırsquonın] en erken resmi

yazısı olan ve Tuumlrk etnik tuumlreyiş destanına accedilık şekilde resimli işaretleri bulunan

Bugut yazıtının [Yazıtırsquonın]Soğd dilinde olduğu da kaydedilmelidir 306

rdquo Yani Soğdccedila

Goumlktuumlrk Kağanlığırsquondaki resmi dillerden biri olarak kullanılmıştır

Batı Wei İmparatoru Wen-ti Doğu Wei İmparatoru Kao Huanrsquoın Ju-Jan Hanı

Anahuan (A-na-kui) ve Togon huumlkuumlmdarı Krsquoua-luuml ile ittifak yaparak uumllkesine

saldırması uumlzerine taraftar bulmak maksadıyla An Nuo-prsquoan-trsquoorsquoyu 307

elccedili olarak

Bumin Kağanrsquoa goumlndermiştir Elccedili Tuumlrkler tarafından buumlyuumlk coşku ve huumlrmetle

karşılanmıştır Bunun nedenini şu cuumlmleler net olarak accedilıklamaktadır ldquohellipOrdada

herkes lsquoşimdi bize buumlyuumlk devletten elccedili geldi yakında bizim de devletimiz yuumlkselecekrsquo

diyerek birbirini tebrik etmeye başladıhellip308

rdquo Halkının moralinin yuumlksek olduğunu

goumlren Bumın Kağan elccediliyi hediyelerle goumlnderdikten sonra Ju-janların

huumlkuumlmranlığını tanımadığını accedilıklamıştır Ancak henuumlz Ju-janlarla savaşacak guumlce

sahip olmadıklarını bildiği iccedilin aralarındaki diplomatik ilişkileri bir suumlre daha ndashJu-

janlarrsquoa duumlşman olan Toumlleslerrsquoin kendiliğinden Bumınrsquoın tebacircsı olmayı kabul

etmelerine kadar- suumlrduumlrmuumlştuumlr

Prsquoei-Chrsquoi İmparatorluğursquonun rakibi Prsquoei-Chou İmparatorluğu Batı Asya

huumlkuumlmdarlarıyla bağlarını kuvvetlendirmek niyetiyle 553 yılında Eftalitlerrsquoden 555

yılında İranrsquodan gelen 559rsquoda Kao-chrsquoang (Turfan)rsquodan 561rsquode Kuccedilarsquodan ve 564rsquote

de Karaşarrsquodan gelen heyetleri kabul etmiştir 309

561 yılında her iki imparatorluk da

Mukan-hanrsquoa elccedilileri aracılığıyla kızlarını vermek istediklerini bildirmişlerdir

304

Golden Tuumlrk Halkları s99 Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s 113 305

Golden age s99 118 ve 123 E G Pulleyblank ldquoA Soghdian Colony in Inner Asiardquo TP 41

1952 s317 306

Golden age s99 SGKlyaştorniy VA Livic ldquoThe Soghdian Inscription of Bugut Revisedrdquo

AOH 261 1972 s90-91 307

Bu isim yuumlz yıl oumlnce Accedilina ordasının doğduğu Ho-hsi boumllgesinden bir goumlccedilebenin adı olduğundan

tercihin tesaduumlfi olmadığı ve goumlnderilen elccedilinin Tuumlrk dilini biliyor olduğu ihtimali bizce de

kuvvetlidir Gumileumlv Eski Tuumlrkler s41 308

Ae s42 309

Ae s47

130

Mukan-han zengin Prsquoei-chrsquoirsquonin hediyelerine rağmen Prsquoei-Chrsquoou

İmparatorluğursquonun elccedilisinin başarılı diplomasisi (Mukan-hanrsquoı yaptıkları ittifak

anlaşmasına sadık kalmaya mecbur ederek) sayesinde Chrsquooursquoların yanında yer

almıştır 310

Ccedilin İmparatoru Yang Chien Tuumlrklerrsquoe karşı bozkırda uumlstuumlnluumlk

sağlayamayacağından korktuğu iccedilin Ccedilinrsquoin klasik entrikalarından birini uygulamıştır

Pek goumlze batmayan fakat kabiliyetli casusu Chrsquoang Sun-shengrsquoi 311

582 yılında

Tuumlrklerrsquoe goumlndererek iccedillerinde anlaşmazlığa duumlşmelerini sağlamıştır

Ccedilin imparatoru Goumlktuumlrklerrsquoe birlikte Tuumlrgişlerrsquoe saldırma teklifinde

bulunduğu bir mektup goumlndermiş fakat herhangi bir cevap alamamıştır 312

ldquoBatı Tuumlrklerinin [Tuumlrklerirsquonin] kağanının otağı genellikle Suyab civarında

bulunuyordu ki Hsuumlan Tsang (Ccedilinli seyyah)rsquoın bu hakanlardan biriyle karşılaştığı yer de

burasıydı313

Kağanın uumlzerinde yeşil ipekten mamul bir kaftan vardı saccedilları dağınıktı ve

alnına yerli ahalide olduğu gibi başı birkaccedil kez saracak şekilde 10 fut uzunluğunda ipek bir

şerit bağlamıştı Yanındaki mevkebinin saccedilları ise hakandan farklı olarak oumlruumlluumlyduuml Hakan

buumlyuumlk bir otağda yaşıyordu ve otağdaki eşyaların ccediloğu altındı Otağda devlet erkacircnı iki sıra

halinde dikiliyordu ldquoBu insan keccedile ccediladırda yaşayan barbar bir huumlkuumlmdar olsa da ona

hayranlık ve saygıyla bakmamak muumlmkuumln değildi Ziyarete gelenler otağa 30 adım

yaklaştıklarında hakan onu [onları] karşılamaya ccedilıkar tacirczimde bulunur ve ccedilevirmen aracılığı

ile birkaccedil soru sorar sonra da onu [ona] demir bir koltuk getirmelerini emrederdi Tuumlrkler

ağaccedil oturak kullanmazlardıhellip Otağda Ccedilinrsquoden ve Kao-ccedilrsquoang (yani Uyguristanrsquoın şimdiki

Urumccedili Turfan ve Hamirsquonin bulunduğu boumllgesi)rsquo[dan] gelen elccedililer de vardı Ziyafet muumlzik

eşliğinde başlamıştı Bunlar vahşi sesler olmasına rağmen ldquokulağa hoş geliyor ruha ve kalbe

suumlkun [suumlkucircn] veriyordurdquo Misafirler et yiyip şarap iccediltiler Misafire sebze yiyecekleri ve suumlt

ikram edildi Ziyafetten sonra misafir kağanın teklifiyle Buddist uumlstadın duasına [duacircsına]

iştirak etti Dua [Duacirc] bitene kadar hakan elini kaldırarak diz ccediloumlktuuml ve nasihate derun-i

310

Ae s48 311

578 yılında Sha-po-liorsquonun henuumlz prens olduğu doumlnemde Sha-po-liorsquonun nezdinde elccedili olarak

bulunmuş ve kurduğu sıkı dostluk ile onu avcunun iccediline almıştır Gumileumlv ae s145 312

Sarıtaş age s47 313

Bartold Orta Asya s100

131

dilden uyacağını bildirdi Uumlstat birkaccedil guumln sonra gitmeye hazırlanınca iki-uumlccedil yıl Ccedilrsquoang-an

(Hsian-fu) şehrinde yaşayan ve Ccedilinceyi muumlkemmel konuşan genccedil birisi refakatccedilı olarak

verildirdquo 314

610 yılında Ccedilin İmparatoru Yang-ti (605-616) kendi emrine girmelerini

istemek uumlzere Batı Goumlktuumlrk Kağanı Ho-sa-naTchrsquoou-lo (Ccedilu-lo)315

rsquoya ldquoumumi

işlerde saray denetccedilisirdquo anlamına gelen che-yu-che unvanlı Wei tsiersquoyi goumlndermiştir

Devlet ileri gelenleri bunu reddetmiş Tchrsquoou-lo Kağan da başka sebepler ileri

suumlrerek olumsuz cevabını vermiştir Ccedilok sinirlenen imparator tam da bu sırada Batı

Goumlktuumlrklerirsquonin bir tacircbi lideri durumunda olan Che-koeirsquonun evlilik anlaşması

isteğiyle goumlnderdiği elccedilisini devlet adamlarından Prsquoei-kiursquonun tavsiyesiyle yakın

ilgiye almıştır Che-koei Tou-leou (Tu-lu)rsquonun oğlu Tarsquotrsquoeou (Tardu)rsquonun torunu ve

Tong Yabgu Kağanrsquoın ağabeyidir Fakat nesilden gelen kağan unvanını Tchrsquoou-lorsquoya

kaptırmış ona boyun eğmiştir Bu nedenle İmparator elccediliyi ikna etmesi iccedilin Prsquoei-

kiursquoyu suumlrekli misafirhaneye gitmekle goumlrevlendirmiş ve sarayın Jen-fong salonuna

davet etmiştir Elccediliye Tchrsquoou-lorsquoyu oumllduumlrmek iccedilin asker yardımı karşılığında

evliliğin gerccedilekleşeceğini ve Che-koeirsquoya buumlyuumlk kağan olmayı teklif ettiğini

belirtmiştir Ayrıca Che-koeirsquoa yollamak uumlzere eline aldığı beyaz ve sapı tao316

cinsi

bambudan yapılmış bir ok ile işaret ederek ldquoBu iş bu ok kadar ccedilabuk bitirilmiş

olmalırdquo diye de eklemiştir 317

II Batı Goumlktuumlrk Devleti (582-659) tarihinde kısa bir

doumlnem iccedilin rol alan fakat oumlnemli yeri olan Che-koei Kağan (611-618)rsquoın tahta ccedilıkışı

bu şekilde gerccedilekleşmiş goumlruumlnmektedir

Asi bir derebeyi olan Hsieh Chuuml Goumlktuumlrklerrsquoi birlikte Ccedilin sınırına saldırmaya

ikna etmek amacıyla MS 618 senesinin Nisan ayında Chrsquoi-min Krsquoo-han (Kimin

Kağan)rsquoın Bagadur Şad unvanını taşıyan oğlu To-pirsquoye elccedili goumlndermiştir Şad teklife

razı olmuştur 318

314

Ae s 100-101 315

Che-koeirsquoun yeğenidir Bkz Huumlseyin Salman ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk

Hakanlığırdquo MTAD C2 S4 Ankara DTCF Yay Aralık2005 s201 316

Boğumlarının birbirine uzaklığı doumlrt karış olan bir bambu ccedileşididir 317

Salman agm s199-200

132

ldquoFakat aynı sırada Trsquoang İmparatoru Li Yuumlan (İmparator Kao-tsu) Bagatur Şadrsquoı bu

hareketten vazgeccedilirmek amacıyle [amacıyla] Tu-shui-chien319

uumlnvanlı [unvanlı] muumllki bir

memur olan Yuuml-wecircn Hsinrsquoi Şadrsquoa goumlnderdi Yuuml-wecircn Hsin Bagatur Şadrsquoa ruumlşvet verdi ve ona

Ccedilinrsquole savaşmak hususunda kendisi iccedilin faydalı ve zararlı olan tarafları izah etti Yuuml-wecircn

Hsin ayrıca Şadrsquoa Chang Chrsquoang-hsuumlnrsquouuml 320

elccedili olarak Ccedilin sarayına yollamasını ve Wu-yuumlan

boumllgesini Ccedilinrsquoe iacircde etmesini tavsiye etti Bagatur Şad her iki teklifi de kabul ettirdquo 321

618 Eyluumll ayında da Ccedilin İmparatoru Kao-tsu Hsiang-wu-kung şeref unvanını

taşıyan uumlvey oğlu Li Chrsquoecircn ile Trsquoai-chrsquoang-chrsquoing (protokol ve mabet işlerine bakan

en yuumlksek memur) unvanına sahip goumlrevlisi Checircng Yuumlan-shoursquoyu Goumlktuumlrklerrsquoe

goumlndermiştir Chang elccedililerin yanlarında Ccedilinli bir kadın şarkıcı da goumltuumlrduumlkleri

bilgisinin ise CTS ve HTSrsquode bulunmadığını CTSrsquode bulunan Li Chrsquoecircnrsquoin

biyografisine goumlre bu olayın bu tarihten oumlnce meydana geldiğini belirtmektedir 322

Bu ayda Shih-pi Kağanrsquoın Kutluğ Teginrsquoi tekrar (ikinci kez) Ccedilinrsquoe elccedili olarak

goumlnderdiği belirtilmiştir 323

619 yılı Şubat ayında Ccedilin imparatoru Kao-tsu Yu-wu-hou Chiang-chuumln 324

unvanlı Kao Changrsquoi elccedili olarak buumlyuumlk miktarda para ile Goumlktuumlrklerrsquoe goumlndermiştir

Ancak elccedili Feng-chou Boumllgesirsquone geldiğinde Shih-pi Kağanrsquoın oumlluumlm haberini

imparatora iletmiştir İmparatorun emriyle Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlruumllmekte olan bu para

Feng-choursquonun hazinesine bırakılmıştır Bunu duyan Goumlktuumlrklerrsquoin savaşa

hazırlanması uumlzerine boumllgenin idarecisi Chang Chrsquoang-hsuumln tarafından General Kao

soumlz konusu para ile Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilmiştir 325

318

Chang age s1 319

ldquoTu-shui-chien devlet su işlerine (mesela nehir bataklık ırmak geccedilidi koumlpruuml baraj hendek vs)

bakan en yuumlksek memurdur Ruumltbesi evvela beşinci sonradan doumlrduumlncuuml olmuşturrdquo Bkz Chang ae

s73 dp10 320

Chang Chrsquoang hsuumln Wu-yuumlan trsquoung-shou (Wu-yuumlan vali muavini ) tuumlrbesini taşıyan Ccedilinli yuumlksek

memurdur 618 yılı Nisan ayında Ccedilinrsquoin iccedil karışıklığı sebebiyle boumllgesiyle birlikte Goumlktuumlrklerrsquoin

himayesine girmiştir Chang ae s1 321

Ae s1-2 322

Ae s4 ve s75 dp30 323

Ae 324

Chiang-chuumlnrsquouumln Tuumlrkccedilesi ldquosenguumlnrdquoolup ldquogeneralrdquo anlamına gelir Chang ae s5 ve s76 dp37 325

Ae s5

133

Bumin Kağan Ccedilinrsquoin kuzeyindeki devletlerden birine 326

elccedili goumlnderince Ccedilin

de Goumlktuumlrklerrsquoe bir elccedili ile karşılık vermiştir Ancak Ccedilinrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdiği

bu elccedili bir Soğdlu idi Ccedilin elccedilisi gelince Tuumlrkler uumllkelerinin gelişeceğini soumlyleyerek

sevinmişlerdir 327

Ccedilinli rahip Huumlen-Ccedilangrsquoın kalabalık maiyetiyle birlikte MS629 senesinde

yani Hz Peygamberimiz hayatta iken ccedilıktığı ve 645 yılında tamamladığı seyahati

esnasında Goumlktuumlrklerrsquoin idaresindeki Tuumlrkistan topraklarını da goumlrmuumlştuumlr 328

Ordugacirchı Isıkgoumll civarında bulunan Batı Goumlktuumlrk Hakanı Tung Yabgursquonun da

misafiri ve iltifatlarına mazhar olmuştur 329

Goumlktuumlrk Kağanı Shih-pirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine İmparator Kao-tsu Nei-shih-shecirc-

jeacuten (imparatorluk sekreteri) unvanına sahip Checircng Tecirc-trsquoıngrsquoı elccedili olarak Shih-pi

Kağanrsquoın kardeşi Chrsquou-lo Kağanrsquoa taziyede bulunması iccedilin goumlndermiştir Ayrıca

iccedilinde ipekli kumaş da bulunan otuz bin parccedila kumaş hediye etmiştir 330

TFYKrsquodan aktarılan bilgiye goumlre 620 yılının ilk ayında Goumlktuumlrklerrsquoe verilen

ziyafette yine dokuz kısımdan oluşan muumlzik parccedilası ccedilalınmış ve ruumltbelere goumlre

değişik renkli ipek kumaşlar hediye edilmiştir Ancak bu bilginin CTS ve HTSrsquoda

bulunmadığı kaydedilmiştir 331

Yine aynı kaynakta 620 yılı Mayıs ayında da 620 Ocak ayında olduğu gibi

bir ziyafet ve hediyeler verildiği ve bunların CTS ile HTSrsquoda kayıtlı bulunmadığı

bilgisi verilmiştir 332

Ayrıca 620 yılı Kasım ayında Liang Shih-tursquonun Shang-shu

(buguumlnkuuml bakan) goumlrevindeki veziri Lu Chi-lanrsquoı Trsquoang hanedanının buumltuumln Ccedilinrsquoe

326

Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 327

Ay 328

Nazmiye Togan ldquoPeygamberin Zamanında Şarkicirc ve Garbicirc Tuumlrkistanrsquoı Ziyaret Eden Ccedilinli Budist

Rahibi Huumlen-Ccedilangrsquoın Bu Uumllkelerin Siyasicirc ve Dinicirc Hayatına Ait Kayıtlarırdquo İslacircm Tetkikleri

Enstituumlsuuml Dergisi IV Cuumlz 1-2 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1964 s21 329

Ay s22 330

Chang age s6 ve 7 331

Ae s7 ve s77 dp50 332

Ae s8 ve s78 dp 57

134

hacirckim olmasını engellemek amacıyla elccedili olarak Chrsquou-lo Kağanrsquoa goumlnderdiği ve Orta

Ccedilin boumllgesine Chrsquou-lo Kağanrsquoın sahip olmasını istediği kayıtlıdır 333

621 senesi Mart ayında daha oumlnce Goumlktuumlrklerrsquoe prenses olarak goumlnderilmiş

olan İ-chrsquoecircng Konccediluyrsquoun uumlvey kardeşi (Yang) Shan-ching ile asi Ccedilinli derebeyi

Wang Shih-tsrsquoungrsquoun elccedilisi Wang Wecircn-su İl-Kağanrsquoı Trsquoang suumllalesine karşı Sui

suumllalesinin yanında yer almaya şu soumlzlerle ikna etmişlerdir

ldquoEskiden Kimin Kagan kardeşleri tarafından sıkıştırıldığı zaman yakasını

kurtaracak Sui suumllacirclesine sığınmış ve İmparator Wecircn-tirsquonin desteği sayesinde bu topraklara

sahip olabilmişti Goumlktuumlrkler şimdi nesillerce bu toprakların uumlzerinde rahatccedila

yaşamaktadırlar Fakat buguumlnkuuml Trsquoang imparatoru [İmparatoru] İmparator Wecircn-tirsquonin halefi

değildir Bunun iccedilin siz Yang Checircg-taorsquonun Ccedilinrsquoin meşru imparatoru olduğunu ilacircn

etmelisiniz Trsquoang suumllacirclesine saldırmak suretiyle de merhum İmparator Wecircn-tirsquonin

lucirctufkacircrlığına mukabele etmelisiniz 334

rdquo

621 yılı Nisanrsquoında İl Kağan Ccedilin İmparatoru Kao-tsu tarafından altın ve

ipekli kumaşlarla goumlnderilen elccedili Han-yang-kung unvanlı Li Kueirsquonin yere

kapanarak kendisine itaatini istemiş fakat elccedili Li buna karşı ccedilıkınca Goumlktuumlrk

topraklarında alıkoyulmuştur 335

Daha sonra da Tso-hsiao-wei ta-chiang-chuumln

(Trsquoang suumllalesi doumlnemi saray muhafızları başkumandanı) 336

Chang-sun Sun-tecircrsquonin

alıkoyulması karşısında Ccedilin İmparatoru da Jecirc-han Tegin ve A-shih-na tecirc adlı337

Goumlktuumlrk elccedililerini alıkoymuştur 338

Bu Ccedilinli elccedililerin 622 senesi Şubat ayında İl-

Kağanrsquoın Ccedilinli bir prenses ile evlendirilmesinden sonra uumllkelerine geri doumlnmelerine

izin verilmiştir Bununla birlikte Ccedilinrsquoe bir de barış elccedilisi goumlnderilmiştir Ccedilin

333

Ae s11 334

Ae s13 335

Diğer Ccedilin kaynakları CTS ve HTSrsquoda niccedilin elccedililerin alıkoyulduğu konusunda bilgi verilmediği

belirtilmiştir Bkz ae s81 dp106 336

Ae s81 dp104 337

Ae s17 338

Ae s14-15

135

İmparatoru da adı geccedilenlerle birlikte diğer Goumlktuumlrk elccedililerini de serbest

bırakmıştır339

622 Ağustosrsquounda Ccedilin İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquole aralarındaki muumlcadeleyi

durdurmak amacıyla protokol veziri 340

Checircng Yuumlan-shoursquoyu 341

İl-kağanrsquoa elccedili

olarak yollamıştır Elccedili İl-Kağanrsquoı Ccedilin topraklarına girip anlaşmayı bozmakla

succedillamıştır 342

Sonra da Trsquoang İmparatorluğu ile barış iccedilinde olmalarının

menfaatleri gereği olduğunu belirtmiştir 343

TCTCrsquoda geccedilen 625 yılı Temmuz ayına tarihli bir belgede daha oumlnceleri Ccedilin

İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquoe mektup yazarken bu ayda erkacircnına ferman yazılmasını

emrettiği kayıtlıdır ldquo-Goumlktuumlrkler accedilgoumlzluumlduumlrler ve bizden daima şunu bunu

istiyorlar Ben onlara savaş accedilacağım Bunun iccedilin buguumlnden itibaren kendilerine

mektup değil ferman yazınrdquo 344

Doğu Goumlktuumlrklerirsquonin yıkılış suumlrecine girdikleri 627 yılından itibaren

kendilerine bağlı Uygur Bayırku ve diğer kavimlerin isyanları şiddetli kış ve onun

getirdiği accedillık ile sarsılmıştır Bu doumlnemde Goumlktuumlrk uumllkesine giden Hung-lu-chrsquoing

(buguumlnkuuml Dışişleri Bakanı) goumlrevinde bulunan Ccedilin elccedilisi Checircng Yuumlan-shou Ccedilinrsquoe

doumlnduumlğuumlnde Goumlktuumlrklerrsquoin yıkılacağının emacircrelerinin belirdiğini bildirmiştir 345

TCTCrsquodan verilen bilgiye goumlre Goumlktuumlrkler Ccedilinrsquoe tacircbi olmalarına rağmen

İmparator 631 yılı Nisanrsquoında Sui suumllalesinin son zamanlarında Goumlktuumlrklerrsquoe

sığınmış olan Ccedilinlilerrsquoi geri almak iccedilin nazik bir jestle Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili

goumlndermiştir Elccediliyle birlikte bol miktarda altın ve ipekli kumaş da yollamıştır 346

339

Ae s17 340

Ae s20 341

Bu elccedilinin Sui suumllalesinin İ-ning (MS617-618) saltanat devresinden itibaren soumlz konusu olan 622

yılına kadar beş defa Goumlktuumlrklere elccedili olarak gittiği kayıtlıdır Bkz ae s21 342

Diğer Ccedilin kaynakları CTS ve HTSrsquoda Ccedilin elccedilisi Checircng Yuumlan-shoursquonun İl-Kağan ile goumlruumlştuumlğuuml ve

onu anlaşmayı bozmakla succedilladığı bilgisinin bulunmadığı kaydedilmiştir Bkz ae s81 dp160 343

Ae s21 344

Ae s37 345

Ae s49-50

136

Kapgan Kagan 696 yılı Eyluumllrsquouumlnde Moğol asıllı Chrsquoi-tanlarrsquoınKitanlarrsquoın

reisi olup Ccedilin adına askeri valilik yapan Li Chin-chungrsquoun isyanını bastırmakta aciz

kalan Ccedilin imparatoriccedilesine yardım teklifinde bulunmuştur Karşılığında Ccedilin

hacirckimiyetine duumlşmuumlş olan Sarı Nehirrsquoin batı kıyılarında yaşayan Tuumlrk boylarının

serbest bırakılmasını ve kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirmesini 347

istemiştir Bu

konuyu muumlzakere eden İmparatoriccedile ve baş veziri Li Chrsquoiao olumsuz kararlarını

bildirmek uumlzere ldquoHarem Ziyaretleri Muumlduumlruumlrdquo unvanlı Trsquoien Kuei-taorsquoyu ve Yen

Chih-wei adlı generali elccedili olarak goumlrevlendirmişlerdir Fakat elccedililerin Goumlktuumlrkler

tarafından tutuklanması uumlzerine Kağanrsquoın isteklerini kabul etmek zorunda

kalmışlardır 348

İmparatoriccedile Kapgan Kaganrsquoa Chrsquoien-shan ldquoiyilik seven kağan 349

rdquo

ldquoiyi reform yapan kağan 350

rdquo unvanını verdiğini bildirmiştir 351

İsyanın bastırılması

ve Tuumlrk boylarının oumlzguumlr kalmasından sonra (697 yılının uumlccediluumlncuuml ayında)

İmparatoriccedile Wu ldquoİlteriş Buumlyuumlk Chrsquoan-yuumlrdquo ve ldquoMilli Davasında Başarılı Kağanrdquo

unvanlarını takdim ettiğini bildirmesi iccedilin elccedilileri Yen Chih-wei ile Trsquoien Kuei-

taorsquoyu tekrar huumlkuumlmdara goumlndermiştir 352

Elccedililer yolculukları esnasında

karşılaştıkları Kapgan Kağanrsquoın Ccedilinrsquoe yolladığı Tuumlrk elccedililerine mor elbiseler ile

guumlmuumlş kemerler 353

hediye etmişlerdir

Kapgan Kaganrsquoın kızını gelin almak iccedilin Goumlktuumlrk merkezi Karakurumrsquoa

gelen Ccedilin elccedililik heyeti huzura ccedilıktığında Kağan yine hiddetlenmiştir Ccediluumlnkuuml

eskiden beri muumlttefikleri olan Li suumllalesi yerine Wu ailesinden bir prens

goumlnderilmiştir Kağan Prensi ve yanında gelenleri tutuklatmıştır354

346

Bu vesikaların CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı belirtilmiştir Bkz ae s102 347

Ae s155-156 348

Taşaağıl agm s57-58 349

Chang age s155-156 350

Ahmet Taşaağıl ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo Belleten LVII S218 Ankara TTK Nisan1993

s55 351

Ay s55 352

Ay s56 353

Ccedilin İmparatorluğursquonda doumlrduumlncuuml altıncı ve yedinci ruumltbelere sahip olan memurların resmi

kıyafetidir Bkz Chang age s 191 dp636 Ayrıca elccedili Trsquoien Kuei-taorsquonun bahsine goumlre bu elbise

ve kemerler imparatoriccedilenin izni dışında verilmiştir Bkz ae s157 354

Taşaağıl agm s58

137

711 yılında Kapgan Kağanrsquoın evlilik isteğiyle Chin-shan (Altay Dağı)

Prensesirsquoni Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlren heyete Ho Feng-yao refakat etmiştir Goumlktuumlrk

topraklarına girdiklerinde Kağan da bir karşılama heyeti goumlndermiştir Kapgan

Kagan bu sefer hediyelerin ccedilokluğu ve elccedililerin iyi referansları sayesinde prensesin

Trsquoang suumllalesinden olmamasına aldırış etmemiştir 355

Ccedilin devlet hiyerarşisinde Yuuml-shih-chung-chrsquoecircng (Denetleme mahkemesi

başkan muavini) unvanına sahip vezir Ho Fecircng-jao vekil Hung-lu-chrsquoing

derecesinde Ccedilin elccedilisi olarak Goumlktuumlrklerrsquode bulunduğu sırada verdiği tavsiyeler

Kapagan Kağan uumlzerinde etkili olmuştur Oumlyle ki Kapagan Kağan uumlccediluumlncuuml ila birinci

derecedeki Ccedilinli memurlar gibi sarık ve mor elbise giyerek guumlneye doğru diz ccediloumlkuumlp

selamda bulunmuştur Bu suretle Ccedilin huumlkuumlmdarına saygı goumlstermiştir

725 senesi Nisanrsquoında imparator Ccedilinlilerrsquoin atalarını anmak uumlzere her yıl

duumlzenledikleri Fecircng-shan toumlreni iccedilin ccedilıkılacak doğu gezisine davet etmek iccedilin Chung-

shu-chih-shecircng dereceli veziri Yuumlan Checircnrsquoe vekil Hung-lu-chrsquoing unvanını vererek

Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili olarak yollamıştır Bilge Kağan hatunu Kuumll Tegin Tonyukuk ve

diğer erkacircnıyla ccedilember şeklinde oturup Ccedilin elccedilisine iccedilkili ziyafet vermişlerdir

Ziyafet esnasında Bilge Kağan elccediliye imparatorun neden vasal devletlere izin

verirken kendilerinin Ccedilinli bir prensesle evlenmelerine muumlsaade etmediğini

sormuştur Elccedili bunu imparatora ileteceği soumlzuumlnuuml vermiştir Bilge Kağan da veziri

A-shih-tecirc hsieh-li-farsquoyı hediyeleri de yanına katarak Ccedilin elccedilisi ile birlikte

goumlndermiştir Goumlktuumlrk veziri İmparator Hsuumlan-tsungrsquoın maiyetinde olarak doğu

gezisine iştirak etmiştir Aralık ayında da vezir hediyelerle geri goumlnderilmiş fakat

Bilge Kağanrsquoın evlenme isteği yine reddedilmiştir 356

Ccedilin kaynaklarına goumlre 731 yılının Mart ayında 357

Goumlktuumlrklerrsquoin Sol Şadrsquoı

Bilge Kağanrsquoın kardeşi Koumll Tigin oumllduumlğuumlnde Ccedilin İmparatoru Hsuumlan-tsung Muhafız

Kıtası Generali Chang Chrsquouuml-irsquoyi ve Adalet Bakanlığı Mahkucircmlar Dairesi Başkanı Luuml

355

Ay s66-67 356

Chang age s181-182

138

Hsiangrsquoı taziye mektubunu vermek cenaze toumlrenine katılmak ve kurban sunmak

uumlzere Bilge Kağanrsquoa goumlndermiştir Ayrıca duygularının mezar taşlarına yazılması

bir heykel ve tuumlrbe inşa edilip duvarlarına Koumll Tiginrsquoin savaş tasvirlerinin yapılması

iccedilin bu işte mahir altı adamını da yollamıştır 358

Taht değişikliği yaşanıp Bilge Kutlug (Pi-chia Ku-tou-lu) Kağan başa

geccedilince Trsquoang Hanedanı İmparatorrsquou Hsuumlan-tsung 740 yılında Sağ Chin-wu

Muhafızları Generali Li Chihrsquoyı elccedili olarak Goumlktuumlrklerrsquoe goumlndermiş ve elccedilisi

aracılığıyla Kağanrsquoa ldquoeski hayatında ektiğini biccedilenrdquo anlamında Teng-li (Tengri)

unvanını sunmuştur 359

Ccedilin İmparatoru Ozamış Kağanrsquoa elccedili goumlndererek Ccedilinrsquoe bağlanmaya

ccedilağırmıştır Ozamış Kağan bunu reddedince Ccedilin generali Ozamışrsquoa karşı birlikte

huumlcum etmeye ikna etmek amacıyla Basmıl Uygur ve Karluklarrsquoa elccedili

goumlndermiştir360

a Bizansrsquotan Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

D Sinorrsquoa goumlre Bizans daha Goumlktuumlrk Devletirsquonin kurulduğu (552) zamandan

beri Tuumlrklerle diplomatik ilişki iccedilindedir 361

Orhun Abideleri de 553 yılında Bumin

Kağanrsquoın toumlreninde Bizans elccedilisinin bulunduğunu goumlstermektedir 362

Bizans oumlzellikle 450rsquolerden sonra Doğu ile Batı arasında sıkışıp kalmıştı Bu

yuumlzden bu duumlşmanlarına karşı ikili bir politika takip etmiştir Doğuda devletlerarası

357

Bu tarih TFYK (Tsrsquoecirc-fu yuumlan-kuei)rsquoda 731 senesi Nisan ayı olarak verilmiştir Bkz Chang ae

s183 358

Ae s182-183 Ahmet Taşağıl ldquoKoumll Tigin Yazıtının Ccedilince Yuumlzuuml Hakkındardquo Belleten LXVIII

S252 Ankara TTK Ağustos2004 s408-409 359

Ahmet Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII S236 Ankara TTK

Nisan1999 s25-26 360

Chang age s201-202 Kendi seccediltikleri Kağanrsquoa karşı Ccedilinlilerrsquole birlik olmalarını gerektirecek

bir durum soumlz konusu değildir Ayrıca bu olay CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s206

dp772 361

Hatice Erdemir ldquoThe Nature of Turco-Byzantine Relations in the Sixth Century ADrdquo Belleten

LXVIII S252 Ankara TTK Ağustos2004 s424 D Sinor ldquoEarly Inner Asiardquo Cambridge

University Press 1990 p 303

139

ilişkiler kurup barış anlaşmaları yaparken Balkanlarrsquoda savunma politikası takip

etmiştir Bu problemli durumda Tuumlrklerrsquole ittifak yapması Justinianosrsquoun amacına

ulaşması iccedilin iyi bir fırsat sağlayacaktı 363

İran tarafından kontrol altında tutulmaktan kurtulmak isteyen Soğdiyanalı

ipek tacirleri Bizansla doğrudan ticaret yapmak amacıyla Konstantinopolisrsquoe bir elccedili

goumlnderilmesini istemişlerdir Bunun uumlzerine 568 yılında Maniakh başkanlığında bir

elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Kafkaslar uumlzerinden Bizansrsquoın başkentine ulaşan heyet

iyi karşılanmıştır 364

Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircnrsquoın Akdeniz limanları ve Bizansrsquoa yapılan ipek

nakliyatını durdurması ve İstemirsquonin durumu duumlzeltmek iccedilin yolladığı elccedilileri de hile

ile oumllduumlrtmesi uumlzerine Goumlktuumlrkler İpek Yolursquonu accediltırmaya zorlamak gayesiyle

Bizans ile işbirliği yoluna gitmişlerdir II Justinianos İstemirsquonin goumlnderdiği

İskitccedile365

(Tuumlrkccedile) mektubu okutmuş ve yazılanlardan memnunluk duymuştur

Soğdlu ipek taciri ve diplomat olan Maniakh başkanlığında kendilerine gelen (567

sonları) bu heyete mukabele olarak da Genel Vali Zemarkhos liderliğinde bir elccedililik

heyetini Goumlktuumlrk uumllkesine yollamışlardır (569 Ağustos başı) 366

Ektag Aq Tağ

Akdağrsquoa ulaşan Zemarkhos şamanların ateşle koumltuuml ruhlardan arındırma işleminden

sonra Yabgu Kağan (kaynaklarda kendisinden Dizabul Sizabul diye de bahsedilen

İstemi Kağan)rsquoın huzuruna alınmıştır Zemerkhos kağanın altından doumlrt arslan

uumlzerine yerleştirilmiş tahtından bahsetmiştir 367

Ccedilin ve Bizans kaynaklarına goumlre Goumlktuumlrkler Tuumlrkistanrsquoda siyasicirc hacirckimiyeti

ele geccedilirmeden oumlnce Altay Dağlarırsquondaki yurtlarında demircilikle uğraşmakta idiler

ldquo568 yılında Bizans İmparatoru Justinrsquoin [Justinianosrsquoun] Batı Goumlk Tuumlrk huumlkuumlmdarı

362

Erdemir agm s425 Orhun Abideleri Kuumlltigin Doğu 3-5 363

Erdemir ay s429 364

Artamonov age s182 365

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s100 366

Ae s100-101 Donuk ldquoOn Dilli s539 367

E Buharalı tarafından Zemarkhosrsquoun elccedililik tarihi 576 olarak zikredilmiştir Bu tarihte

Valentinosrsquoun elccedililiği soumlz konusu olduğundan tarih karıştırılmış olmalıdır BkzEşref Buharalı ldquoİslam

Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş Efsaneleri ile

İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s30

140

İstemi Kağanrsquoa yolladığı Zemarchosrsquoun başkanlığında bulunan elccedililik heyeti

Macircveraunnehrrsquoe (Sogdian)[ Macircverauumlnnehr (Soğdian)rsquoe] gelince birccedilok Tuumlrk

ellerindeki demirleri Bizanslılarrsquoa goumlstermişlerdirrdquo368

Bu durum işlenip kullanıma

hazır hale getirilmesi guumlccedil olan demir madeni yataklarına sahip olduklarını goumlstermek

amacıyla yaptıklarına yorulmuştur 369

Halkın uumllkelerine gelen yabancılarla ellerinde

en bol bulunan emtianın ticaretini yapmaya ccedilalışması kadar doğal ne olabilirdi

Uumlstelik uumllkelerine gelen yabancıların tacir veya seyyah değillerse oumlnemli mevki

sahibi kişiler olmaları ihtimali uumlst seviyede iken

Goumlktuumlrk Kağanı ile Zemarkhos heyeti arasında geccedilen olumlu goumlruumlşmenin

ardından Zemarkhos ve heyeti Tuumlrk yurdunda kaldığı sırada Sacircsacircnicircler uumlzerine gitme

hazırlığında olan İstemi Kağan Bizans elccedilisi Zemarkhosrsquou Persler uumlzerine

duumlzenlediği sefere Talasrsquoa kadar beraberinde goumltuumlrmuumlştuumlr Zemarkhosrsquoun yirmi

izleyici ve katılımcı ile kendisine katılmasına diğerlerinin Zemarkhosrsquoun doumlnuumlşuumlnuuml

beklemek uumlzere Kholiatairsquoda370

kalmalarına karar vermiştir Onları hediyelerle

onurlandırıp goumlnderirken Zemarkhosrsquoa da Kherkhir (Kırgız) bir kadın savaş esiri

sunmuştur 371

Sacircsacircnicircler uumlzerine ilerlerken Talasrsquota konakladıkları sırada Kağanrsquoa bir Sacircsacircnicirc

elccedilisi gelmiştir Kağan Sacircsacircnicirc elccedilisi ile Zemarkhosrsquou birlikte akşam yemeğine davet

etmiştir Yemekte Roma elccedilisini saygı ile karşılayıp şerefli divanda oturturken Sacircsacircnicirc

elccedilisini onların uumllkesinde haksızlığa uğradığını soumlyleyerek adeta yerden yere

vurmuştur Bu tuumlr ortamlarda susması gereken elccedili bu geleneği bozmuş ve

İstemirsquonin succedillamalarına karşı savunmaya geccedilmiştir Orada bulunanlar elccedilinin tavır

ve davranışları karşısında şaşkınlıklarını gizleyememişlerdir Sacircsacircnicirc elccedilisinin bu

368

Faruk Suumlmer ldquoAnadolursquoya Yalnız Goumlccedilebe Tuumlrkler mi Geldirdquo Belleten XXIV S96 Ankara

TTK Ekim1960 s567 Edouard Chavannes Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux

Paris 1941 s235 369

Mangaltepe age s52-53 370

Minorskyrsquoe goumlre burası İstemirsquonin guumlccedilluuml bir vassali olan Kalakhlar (belki Kalaccedillar)rsquoın yaşadığı Sir

Derya (Seyhun)rsquonın doğusunda veya Talasrsquoın batısında bir yer olabilir Bkz History of Civilizations

of Central Asia vol III UNESCO Publishing s181 ldquoKholiatai veya Kalakhlar Batı Goumlktuumlrkleri

iccedilindeki doumlrt grubundan birirdquo olarak da accedilıklama getirilmiştir Bkz Mangaltepe age s55 371

ldquoKholiatai veya Kalakhlar Batı Goumlktuumlrkleri iccedilindeki doumlrt grubundan birirdquo olarak accedilıklama

getirilmiştir Bkz ae s55

141

olaydan sonra uumllkesine doumlnmesinin ardından İstemi Kağan Sacircsacircnicircler uumlzerine harekete

geccedilmek uumlzere hazırlığa başlamıştır Zemarkhos ve maiyetindekileri de dostluklarını

yineleyerek ldquotarkhanrdquo unvanlı Maniakhrsquoın halefi Yağma Tarkan ile birlikte

uumllkelerine goumlndermiştir Kendisini Kholiatairsquode bekleyen diğer heyet uumlyeleri ile

buluşan Zemarkhos uumllkesine doumlnmek uumlzere yola ccedilıkmıştır 372

Doumlnuumlş yolculuğu esnasında Zemarkhos İtilrsquoe Tuumlrklerrsquoe bağlı Ugor

kabilelerinin topraklarına ulaşınca kendisini esir almak uumlzere Kofin (Kuban) Nehri

kenarında 4000 Perslinin pusuda beklediği haberini almıştır Elccedililik heyeti Ugorlarrsquoın

yardımıyla susuz bozkırı sağsalim geccedilerek Alanlarrsquoın topraklarına varmışlar ve

burada silahlarını bırakmaları konusunda Alanlarrsquola kısa suumlreli bir ağız

tartışmasından sonra mecburen isteklerini yerine getirerek Karadenizrsquoe ve oradan da

571 yılında Bizans başkentine ulaşmışlardır373

Bundan sonra duumlzenli bir elccedili değişimi olmuştur 576 yılında Kayser Tiberios

(574-578 yılları arasında kayser 578-582 yılları arasında imparatordur) tarafından

Valentinos Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilmiştir Valentinosrsquoun goumlrevi Sacircsacircnicircler (İran)rsquoe

karşı ittifakı yenilemekti Ancak Bizansrsquoın Goumlktuumlrklerrsquoden kaccedilan duumlşmanları Juan-

juanlarrsquoı koruması ve barınacak yer vermesi nedeniyle kurulan bu dostluk bağları

ccedilok uzun suumlrmemiştir Elccediliyi karşılayan Goumlktuumlrk prensi Tuumlrksant (Tuumlrk-şad 374

) on

parmağını ağzına tıkarak ldquoO Romalılar siz değil misiniz ki on dille (yalan)

konuşursunuz ve herkesi aldatırsınızrdquo soumlzleriyle başlayan Bizansrsquoın sahtekacircrlığını

dile getiren meşhur konuşmasını yapmıştır375

ldquoŞu anda benim ağzımda on parmağım olduğu gibi siz Rimlerrsquoin ağzında da on

diliniz var Biriyle bana diğeriyle benim koumllelerim Varhonitlerrsquoe yalan soumlyluumlyorsunuz Sizin

huumlkuumlmdarınız benimle barış goumlruumlşmelerini suumlrduumlruumlrken diğer yandan da efendisinden kaccedilan

372

Artamonov age s183 Menandros s375-381 Golden Tuumlrk Halkları s105 373

Artamonov ae s183 Menandros s381-384 Golden ae s105 374

Golden Tuumlrk Halkları s106 G Neacutemeth A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest

1930 s83 375

Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s102 DonukldquoOn Dilli s539-540 Mangaltepe age s78-80

142

benim koumllelerim Varhonitlerrsquole anlaşma yaptığı iccedilin ccedilok yakında bu hareketinin cezasını

ccedilekecek Fakat Varhonitler Tuumlrklerrsquoin tebaası olarak istediğim zaman bana gelirler Siz

Rimler neden benim devletimin elccedililerini kendi gittiğiniz yoldan başka bir yol olmadığına

inandırmak iccedilin Kafkaslar uumlzerinden goumlnderdiniz Siz bunu yolun guumlccedilluumlğuumlnuuml hesaba katarak

Rim topraklarına huumlcumdan vazgeccedilmem iccedilin yaptınız Ama Danapr [Dinyeper] nehri nerede

İstros [Tuna] nereye akar Evros [Mericcedil] nereye doumlkuumlluumlr koumllelerim Varhonitler hangi yoldan

Rim diyarına vardılarhepsi bana ayacircn Sizin guumlcuumlnuumlz de benim iccedilin sır değil Guumlneşin

ışıklarının ilk doğduğu yerden battığı yere kadar buumltuumln topraklar benim hacirckimiyetim

altındadır Şu betbaht [betbacircht] Alanlarrsquoa ve hatta Utigurlarrsquoa bakın Engin cesaretleriyle

coşup guumlccedillerine guumlvenerek muzaffer Tuumlrk milletine karşı ccedilıkmaya cuumlrrsquoet ettiler ama

uumlmitleri boşa ccedilıktı Bu yuumlzden tebaamız ve koumllemiz oldularrdquo 376

Bu konuşma uumlzerine elccedili Valentinosrsquoun cevabı şoumlyle olmuştur

ldquoTuumlrklerin [Tuumlrklerrsquoin] lideri eğer sizin ellerinizde oumllmek en korkunccedil en ağır ve en

koumltuuml oumlluumlm olmasaydı eğer alccedilaklık yaşamaya devam etmese ve tuumlm insanlığa yayılmasaydı

eğer daha oumlnce hiccedil yapılmamış olan ve sizlerin sayesinde yeni bir adet [acircdet] olarak ortaya

ccedilıkan elccedili olarak goumlnderilen insanların oumllduumlruumllmesi kanıtlanmasaydı sadece konuşulması

bile korkutucu olan tavrınız goumlruumllmeseydi ben buguumln kılıcınızla oumllmek iccedilin yalvarmalıydım

Ccediluumlnkuuml imparatorumun sinsice sevindiğini ve elccedililerinin yalancı olduğunu duydum Sana

yalvarıyoruz luumltfen bize karşı daha ılımlı ol ve oumlfkeni azalt sinirli ruhunu nezaket ile

yumuşat ve elccedilileri koruyan kanunlara uy Bizler barış temsilcileri ve kutsal şeylerin

nazırlarıyız Ayrıca babanızın toprakları ve devletini miras aldığınız iccedilin onun arkadaşlarını

da kabul etmeli ve babadan kalma servet olarak goumlrmelisiniz Babanız İstemi kendi

iradesiyle [iracircdesiyle] bizim devletimizin tarafında oldu ve Sasacircnicirclerin [Sacircsacircnicirclerrsquoin] dostu

olmaktansa Romalıların [Romalılarrsquoın] dostu olmayı tercih etti Bu nedenle babanızın

bizimle olan ilişkileri zarar goumlrmedi ve buguumlne kadar ihlal edilmedi ve bizler de aynı

dostccedila duyguları koruduk Sizin ilişkilerinizin de aynı derecede sıkı olacağını

biliyorumhellip377

rdquo

376

Artamonov age s184-185 Menandros s416-420 Gumileumlv Eski Tuumlrkler s68-69 377

Mangaltepe age s81

143

Sonra da elccediliyi oumllmuumlş olan babaları İstemi Kağanrsquoın yerine geccedilen kardeşi

Tardursquoya yeni oumllen babalarının cenaze toumlrenine (yoğyuğ toumlrenine) katılmaya

goumlndermiştir 378

Tuumlrk-Bizans ilişkileri daha sonraki yıllarda da suumlrduumlruumllmuumlştuumlr ldquoAntychois

Eutichios Herohien Hirodion Paul de Cilici Kilikyalı Pavlos ve Anangast379

gibi

birccedilok elccedili Tuumlrklerrsquoe gelmişlerdir Artık sadece ticaricirc meselelerde değil iki tarafın da

ortak duumlşmanı haline gelen İranlılarrsquoa karşı askericirc ittifak uumlzerinde de durulur

olmuştur Tuumlrk elccedilileri de sık sık Bizans uumllkesinde bulunmuşlardır 380

İstemi Kağan Tuumlrklerrsquoe itaat etmek istemedikleri iccedilin Batırsquoya İdil oumltesine

goumlccedil eden Avarlar hakkında Bizans elccedilisinin yanında şu soumlzleri dile getirmiştir

ldquoAvarlar kuş değiller ki havada uccedilup Tuumlrk kılıccedillarından kurtulsunlar balık değiller

ki suya girip denizin derinliklerinde kaybolsunlar Bu toprağın uumlzerinde

gezineceklerdir Eftalitlerrsquoin işini bitirince Avarlarrsquoa saldıracağım ve onlar benim

elimden kurtulamayacaklarrdquo 381

b Sacircsacircnicirclerrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

VI yuumlzyılın ortalarında Sacircsacircnicirclerrsquoin Tuumlrklerrsquoe elccedili goumlndermesiyle varılan

ittifak İran şahı ile İstemi Kağanrsquoın kızının evliliği ile pekiştirilmiştir 560rsquolı

yıllarda akrabalığın verdiği rahatlıkla yakınlığı daha da pekiştirmek isteyen İstemi

Soğdiana uumlzerinden İranrsquoa elccedililik heyeti goumlndermiştir Elccedililik heyeti bir suumlvari hariccedil

katledilmiştir Bu olay Eftalitlerrsquoin sonu olmuştur 382

İranrsquoda isyan eden Behram Ccedilucircbin yenildikten sonra eski duumlşmanları

Tuumlrklerrsquoe sığınmıştır Hanrsquoın desteğini alması Huumlsrev Pervizrsquoi huzursuz etmiş ve

378

Golden Tuumlrk Halkları s105-106 Artamonov age s 185 379

Babaoğlu age s94-95 Artamonov ae s183 Menandros ae s416-417 380

Artamonov ae s416-417 381

Ae s145-146 Mangaltepe age s39 382

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s57-58

144

Behramrsquoın iadesini istemiştir Bu talebi Han tarafından reddedilince İran elccedilisi ccedilok

buumlyuumlk hediyelerle Tuumlrk prensesine gelerek ondan Behramrsquoın oumllduumlruumllmesini

istemiştir Behramrsquoın zehirli bir hanccedilerle oumllduumlruumllmesi Hanrsquoı oumlfkelendirmiştir Katili

yakalanarak katledilmiştir 383

P Goldenrsquoa goumlre İstemi Kağan Talasrsquoa vardığında bir Sacircsacircnicirc elccedililik heyeti ile

karşılanmış fakat kağan Sacircsacircnicirclerrsquoin bu barış isteğinin Goumlktuumlrklerrsquole yeni

muumlttefikleri Bizans arasında engel teşkil etmek niyetiyle olduğunu duumlşuumlnerek

reddetmiştir Ardından da İranrsquoa karşı savaş hazırlığına başlamıştır 384

3 UYGURLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

İlk Uygur-Ccedilin ilişkilerinin Uygur birliğini sağlamayı başaran Shih-chienrsquoin

oğlu Prsquou-sa zamanında başladığı belirtilmektedir Shih-chienrsquoe oumllduumlkten sonra

Ccedilinliler tarafından ldquoirkinerkinrdquo manasında olması muhtemel olan Ssu-chin

unvanının verildiğinin kaydedilmesi buna işaret etmektedir 385

İsyancıların Shih Chrsquoao-irsquonin oumllduumlruumllmesinden sonra Uygur Kağanı

imparatoru tebrik iccedilin elccedili goumlndermiş hediye olarak da Shih Chrsquoao-irsquonin sancak ve

flamalarını yollamıştır İmparator da unvan ve hediyeler yanında her sene yirmi bin

ailenin gelirini Uygurlarrsquoa vermeyi taahhuumlt etmiştir 386

742 senesinde Yabgu unvanını taşıyan Uygur reisi Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiş ve

ldquoadaleti kabul eden reisrdquo unvanını almıştır 387

383

Ae s170-171 384

Golden Tuumlrk Halkları s105 385

Oumlzkan İzgi Ccedilin Elccedilisi 2bs Ankara TTK 2000 s14-15 ve 32 386

Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere Yaptıkları Yardımlar ve Bunun İccedilyuumlzuumlrdquo Tarih

Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1978 s42-44 387

İzgi age s 16 Colin Mackerras The Uighur Empire 744-840 According to the Trsquoang

Dynastic Histories Canberra 1968 s1

145

744 yılında Uygur Devletirsquoni kuran Kutluk Bilge Kuumll Kağan doumlnemine kadar

Ccedilinliler tarafından Tuumlrklerrsquode başa geccedilen kağanların tanınması merasimlerle

gerccedilekleştirilmiş ve unvanlar verilmiştir Kutluk Bilge Kuumll Kağanrsquoın Ccedilin Sarayırsquona

goumlnderdiği elccedilisi Buumlyuumlk İmparatorluk Sekreterliği Dairesi Başkanı tarafından

ccedilağırılmış ve kendisine burada Kağanrsquoın atama evrakları verilmiştir Bundan sonra

elccedili uumllkesine doumlnmek uumlzere imparatorluk arabası ile şehir dışına kadar

goumltuumlruumllmuumlştuumlr Arabadan inen elccedili kendi flama ve amblemleri ile yuumlruumlyerek uumllkesine

doumlnmuumlştuumlr 388

758 yılında Uygurlar tarafından Moyunccedilur Kağan ile Ccedilinli Prenses Ning

Kuorsquonun evlenmesi ricasıyla goumlnderilen elccedililer olumlu cevapla doumlnmuumlşlerdir Trsquoang

hanedanı (618-908) uumllkesindeki isyanları (Tibetlilerrsquoin isyanı An lu-Shan isyanı)

Uygurlar sayesinde bastırabildiğinden İmparator bunu Uygurlarrsquoa borccedillu

olduklarının bilincinde idi Kızını uzaklara goumlndermeyi goumlnuumllden istemese de

uluslararası barış iccedilin bunu istediğini dile getirmiştir 389

Ccedilinliler aslında artık alışıldık olan bu durum iccedilin uluslararası evlilik

merasimlerini duumlzenleyen bir bakanlık dahi oluşturmuşlardır İmparator yeğeni Hu-

lursquoyu Shao-chrsquoing unvanıyla prensesin ldquoevlilik işleri idacircrecisirdquo tayin etmiş gidecek

olan heyete Hon-chung valisi (imparatorun kuzeni) Yuumlrsquoyuuml elccedili olarak

goumlrevlendirmiştir Haremağası Lei heyette yer aldığı belirtilen isimlerdendir 390

760 yılından sonra Uygurlar at satıp ipek alabilmek amacıyla Ccedilinrsquoe sık sık

heyetler yollamışlardır 391

765 yılında Prsquou-ku Huai-en Uygur Tibet Trsquou-yuuml-hun Tangut ve Nu-la

gruplarını Ccedilinrsquoi istilacircya ikna etmiş ve kendisini de başkumandan olarak kabul

388

İzgi ae s17 Mackerras ae s2 389

Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına Gelin Giden Ccedilinli Prensesler ve Bunun Arkasındaki Politik

Gerccedilekler rdquo Tarih Dergisi S28-29 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1975 s63-64 390

Ay s64-65 391

İzgi Ccedilin Elccedilisi s34

146

ettirmiştir Ancak Huai-enrsquoin ani oumlluumlmuumlyle bu asiler arasındaki birlik bozulmuştur

Tibetliler yurtlarına doumlnerken kurnaz davranan Uygurlar imparatorluğa isyanın

bastırılması konusunda yardım teklifinde bulunmuşlardır Zeki ve Uygurlarrsquoı iyi

tanıyan kumandan Kuo Tzu-i Uygurlarrsquola goumlruumlşmeye gitmiştir Uygurlarrsquoın

savunmasız bir insana silah ccedilekmeyeceklerini bildiğinden ağırlıklarını bırakarak

yanlarına gitmesi Uygurlarrsquoı hoşnut etmiştir Ayrıca Uygurlarrsquoa uumlccedil bin tane ipekli

başlık392

hediye etmiştir Sonuccedilta isyancıların takip edilmesi konusunda anlaşmaya

varmışlardır İsyanın bastırılmasından sonra başkente giden Uygurlarrsquoın şerefine

ziyafetler ve toumlrenler duumlzenlenmiştir Yuumlz bin top da ipekli hediye edilmiştir 393

Otağa gelen heyet Uygur Kağanırsquonı kırmızı elbise ve şapka giymiş olarak bir

sedirin uumlzerinde oturur vaziyette bulmuştur Elccedili huumlkuumlmdarın muhafızları tarafından

ccediladırın dışında durdurulmuştur Moyunccedilur Kağan elccediliye imparatorla akrabalık

derecesini sormuş sonra da prensesten daha yuumlksekte oturan haremağasını goumlruumlnce

sinirlenmiştir Leirsquonin aşağı inmesinden sonra Yuuml otağa kabul edilmiştir Fakat bu

sefer de kendisini usucircluumlnce selamlamayan elccediliye sinirlenmiştir Elccedili de Ccedilinrsquoden

eskiden imparatorluk ailesinden bir prenses goumlnderirken şimdi imparatorun oumlz

kızının goumlnderildiğini ve Ccedilin merasim usucircllerinin de buna uygun olduğunu

belirtmiştir 394

Ertesi guumln prenses hatun olarak şereflendirilmiş ardından elccedili getirdikleri

hediyeleri takdim etmiştir Kağan da elccedilinin doumlnuumlşuumlnde devrin en makbul

hediyelerinden beş yuumlz at kuumlrk palto beyaz battaniyeler ve diğer eşyalardan hediye

etmiştir Ccedilin elccedilisinin refakatinde teşekkuumlr iccedilin General Kai ve yuumlksek ruumltbeli

kişilerin eşleri olan uumlccedil Uygur Hanımı elccedili olarak Ccedilin sarayına goumlnderilmişlerdir Bu

eski Tuumlrklerrsquode her alanda erkeklerle birlikte rol alan kadınların devletin en muumlhim

muumlesseselerinden biri olan diplomaside de yer aldıklarının net bir delilidir 395

392

Ccedilandarlıoğlursquonun Kızılderililerin başlarına bağladıkları kurdelelere benzer şeylerdi diye not

duumlştuumlğuuml bu başlıklar alından başın etrafına bağlanan fular tuumlruuml kuumlccediluumlk kumaşlar olmalıdır 393

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere s45 394

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s64-65 395

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s65

147

787-788 yılları civarında Uygur Ho ku-tu-lu Kağan (Alp Kutluk unvanlı Tun

Baga Tarkan) (779-789) Ccedilin İmparatorluğu ile defalarca akrabalık ve barış tesis

etmek isteğinde bulunmuş ancak her seferinde isteği reddedilmiştir İmparator

nazırının uzun uğraşlarından sonra ikna olmuş Ccedilinrsquode kalan Uygur elccedilisi Ho-chuumleh

Chin-chuumlnrsquouumln aracılığı ile Prenses Hsien-an Kung-chursquonun kağanla evlenmesine

izin verildiği bildirilmiştir Uygurlarrsquoa at karşılığında olan elli bin top kumaş da

goumlnderilmiştir 396

Bunun uumlzerine Uygur huumlkuumlmdarının kız kardeşi Kutluk Bilge nazırların

eşleri ve devlet bakanı Chia-tieh Tu-tun başta olmak uumlzere bin kişinin yer aldığı

heyet Uygurlarrsquoa gelin olacak olan Ccedilinli prensesi almak uumlzere yola ccedilıkmışlar ve

Chrsquoang-anrsquoa vardıklarında ccedilok iyi karşılanmışlardır Bu karşılama toumlreni sırasında

İmparatorun uumlccedil yaşlı eşi Uygur prensesinin (Uygur huumlkuumlmdarının kız kardeşinin)

Yin-trsquoai kapısından geccedilirilmesini beklemişler ve tercuumlman vasıtasıyla

konuşmuşlardır Diğerleri eğilerek selamlamışlar o da reveransla cevap vermiştir

Ccedilinli prenseslerle birlikte imparatorun olduğu salona doğru yuumlruumlmuumlşler oumlnce yaşlı

prensesler iccedileri girip imparatoru beklemişlerdir Uygur prensesi girip imparatoru

selamlayınca harem misafirleri teşrifatccedilısı ona yaşlı prenseslerin yanında yer

goumlstermiştir Sonra tekrar tercuumlman vasıtasıyla konuşmuşlar ve ziyafet salonuna

geccedililirken imparatorun eşlerinden biri merdivenleri inip onları beklemiştir Uygur

prensesi eğilerek selamlamış ve selamı eğilerek karşılanmıştır Daha sonra batı

youmlnuumlndeki merdivenleri ccedilıkıp oturmuşlardır İmparatorun hediyeler sunması uumlzerine

yerinden inip reveransla hediyeleri kabul etmiştir Uygur heyeti geri doumlnmeden oumlnce

iki kere daha ziyafet verilmiştir 397

İmparator Uygurlarrsquoa gelin gidecek prensese refakat edecek heyetin

memurlarının ruumltbe sırasını duumlzenlemiştir Trsquoeng Beyi Chang-janrsquoı evlilik toumlreninin

idarecisi tayin etmiştir Devlet işleri bakanının sağ başkan vekili Kuan Po da

396

Ay s65-67 397

Ay s67-68

148

imparatorun kağana ve prensese verdiği unvanları bildiren ferman ile elccedililik goumlrevine

getirilmiş goumlruumlnmektedir398

787 yılında Uygur Kağanı Mo-chrsquoo Tarkan Ccedilin Sarayırsquona goumlnderdiği bir

heyetle hem uumllkesinin uumlruumlnlerini haraccedil 399

olarak sunmuş hem de sıhriyet yoluyla

anlaşmanın muumlmkuumln olup olmadığını oumlğrenmek istemiştir 400

790 senesi Haziranrsquoında Ccedilinrsquoe giden Uygur elccedilisine doumlnuumlşuumlnde getirdiği atlar

değerinde uumlccedil yuumlz bin top ipek verilmiştir 401

ldquo821 senesinde Hasar Tegin tahta ccedilıktığı zaman 2000 kabile başkanı ile Ccedilin

sarayına 20000 at ve 1000 deve goumltuumlrmuumlştuumlr Bu giden heyet bu zamana kadar

Ccedilinrsquoe giden en kalabalık heyet olarak Ccedilin tarihinde oumlnemli bir yer işgal etmiştirdquo 402

822 senesinde İmparator Yuumlan-ho (Mu-tsung 403

) kız kardeşini prenses Trsquoai-

ho ismiyle Uygur Kağanı Kuumln Tengride Uumlluumlg Bulmış Alp Kuumlccedilluumlk Bilge Kağan ile

evlendirmiştir Prensesi almak uumlzere gelen heyette kağandan başka I-na-chu Tu-

dun bazı nazırlar Prenses Chien ve Prenses Yabgu olmak uumlzere binlerce kişi yer

almıştır Prensesin Uygur Sarayırsquonda yapılacak duumlğuumln merasiminin her tuumlrluuml

teferruatı iccedilin ayrı bir elccedili tayin edilmiştir Prensese refakat eden kafile saraya

vardığında elccedililer Ccedilin geleneklerine uygun olarak duumlğuumln iccedilin uğurlu guumlnuuml

seccedilmişlerdir 404

398

Ay s68 399

Burada verilen haraccedil ticaretin yapılabilmesi iccedilin bir vasıta niteliğindedir Bkz İzgi Ccedilin Elccedilisi

s35 dip49 400

Ae s35 401

Ae 402 Ae Mackerras s108 Bu heyet hakkında başka bir Ccedilin kaynağında şunlar yazılıdır ldquo821 senesi

Mayıs ayında Uygurlarrsquoın kağanı Tai-ho Konccediluyrsquou karşılamak iccedilin İnanccedil kuumlluumlg Tudun Sekel ile

Yabgu Konccediluyrsquodan ibaret 2000 kişi ile 20000 at ve 1000 deveyi Ccedilinrsquoe yolladı Bu zamana kadar

Ccedilinrsquoe gelen yabancı heyetlerden bunun kadar kalabalık heyet yokturdquo Tsaı Wen-shen Li Te-yuumlrsquonuumln

Mektuplarına Goumlre Uygurlar Doktora Ccedilalışması Taipei 1967 s104 403

İmparatorun tahta ccedilıktığı zaman aldığı isimdir Ccedilinlilerrsquode taht değişikliğinde unvan verilmesi ve

artık isminden ccedilok bu unvanla anılması mevcut olan bir durumdu 404

Duumlğuumlnuumln bundan sonrasında elccedililerden bahsedilmemiştir Bkz Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına

s69-70

149

938 yılında Ccedilin elccedilileri Kao Chuuml-huei ve Chang Krsquouang-yeh405

Doğu

Tuumlrkistanrsquodaki Hotan şehri Kralırsquona giderken iki yıl suumlren bu seyahati esnasında Sarı

Uygurlarrsquoa da uğramışlardır 406

Batırsquodan gelen malları alıp kendi kervanlarıyla Ccedilinrsquoe

goumltuumlren Sarı Uygurlar Ccedilin ile dostane ilişkiler kurmuşlardır 407

979 yılında Uygurlarrsquodan bir elccedililik heyeti gelerek Ccedilin Sarayırsquona hediyelerini

sunmuştur Bunun uumlzerine İmparator Trsquoai-tsung Wang Yen-Te ve Po- Hsiungrsquou

ziyareti iacircde iccedilin elccedili tayin etmiştir 408

981-984 409

yılları arasında Turfan ve Beşbalık gibi oumlnemli Uygur şehirlerini

ziyaret eden Ccedilin elccedilisi WangYen-Te Beşbalıkrsquoa gelişinden yedi guumln sonra

huumlkuumlmdarın huzuruna kabul edilmiştir Ccediluumlnkuuml Uygurlar elccediliyi huzura kabul etmek

iccedilin uğurlu saydıkları bir guumlnuuml beklerlerdi ve yedi sayısı Tuumlrkler iccedilin kutsaldı

Huumlkuumlmdar elccediliyi at sırtındaki oğulları ve muhafızları arasında kendisi de at uumlzerinde

iken yanındakilerle birlikte doğuya doumlnuumlp selam vererek kabul etmiştir Ccedilin gibi

buumlyuumlk bir devletten elccedili gelmesi Tuumlrk Devletirsquonin guumlcuumlnuumln arttığına yorumlanırdı

Ccedilin elccedilisi ise Ccedilin İmparatorursquonun doğuda oturması sebebiyle Uygurlarrsquoın doğu

youmlnuumlnuuml selamladıkları şeklinde algılamıştır Beşbalık yakınlarındaki bir goumllde

elccedilinin onuruna kayık gezileri duumlzenlenmiştir Muumlzisyenler konser vermiş komedi

tuumlruumlnde bir oyun sergilenmiştir Kayık gezisi esnasında muumlzik nağmeleri de devam

etmiştir Ccedilin elccedilisi getirdiği hediyeleri takdim ettiğinde sadece oğulları ve akrabaları

atlarından inmişlerdir 410

Wang Yen-Te Uygur huumlkuumlmdarının huzurunda iken gelen Kitan elccedilisinin

Yen-Tersquoyi Uygur uumllkesine casusluk yapmak uumlzere geldiği yolunda succedillaması uumlzerine

405

Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu Sarı Uygurlar ve Kansu Boumllgesi Kabileleri (9-11 Asırlar) Duumlzeltilmiş

Genişletilmiş 2bs İstanbul TDAV 2004 s 52 ve 80 406

İzgi Ccedilin Elccedilisi s28 Ccedilandarlıoğlu age s 52 ve 80 407

İzgi ae s 29 Ccedilandarlıoğlu ae s80 408

İzgi ae s11 409

Oumlzkan İzgi ldquoHunlar Goumlktuumlrkler ve Uygurlarrsquoda Geleneksel Festival ve Eğlencelerrdquo Tarih

Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1978 s33 Oumlzkan İzgi The Itinerary of Wang

Yen-te to Kao-chrsquoang (981-984)Doktora tezi Harvard University 1972 410

İzgi Ccedilin Elccedilisi s 65-66 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s207-208 211 Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi s184

150

sinirlenmiş ve Kitan elccedilisini oumllduumlrmek istemiştir ancak bu duumlşuumlncesi Arslan Han

tarafından engellenmiştir 411

İslacircmiyet oumlncesi doumlnem hakkında bilgi veren Uygurların Goumlccedil Destanırsquonda da

Ccedilin-Uygur elccedililik muumlnasebetlerinin varlığı goumlruumllmektedir

ldquoCcedilinrsquode (egemen olan) Trsquoang suumllalesinin elccedilileri (Uygurlar hakkında) bilgi

edinmek iccedilin muumlşavirleri ile birlikte Uygur uumllkesine gitmişlerdi Bunlar aralarında konuşup

şoumlyle dediler ldquoKara-korumrsquoun kudret ve zenginliği ancak bu dağ sayesinde olmuştur Biz

bu dağı niccedilin yok etmeyip de (Uygur) devletini [Devletirsquoni] zayıflatmayalımrdquo

Elccedililer aralarında boumlyle konuşup anlaştıktan sonra (Uygur Kağanı) Tiginrsquoe geldiler

ve ona şoumlyle soumlylediler ldquoSiz Ccedilinli bir prensesimizle evlendiniz (Bizim de) sizden bazı

yardımlarınızı istemek iccedilin ricalarımız olacak ldquoİyi talihrdquo dağının taşları sizin muhterem

memleketinizce kullanılmamaktadır (Sizin yerinize biz bu taşları değerlendirelim) dediler

ve Tigin ile anlaştılar Bu taşları alıp Ccedilinrsquoe goumltuumlrmek istediler Fakat taşlar ccedilok buumlyuumlktuuml (Ve

Ccedilinrsquoe) Goumltuumlrmenin imkanı [imkacircnı] yoktu Bunun uumlzerine taşlara ateş verip yaktılar geriye

kalan parccedilalara da asit doumlkuumlp hepsini kuumlccediluumlk parccedilalara ayırdılar Ondan sonra da bu parccedilaları

alarak (Ccedilinrsquoe) gittiler

Bu taşların goumltuumlruumllmesinden az zaman sonra kuşlarla hayvanlar (tuhaf tuhaf)

bağırmağa başladılar Yuuml-lun Tigin ise on beş guumln iccedilinde oumllduuml(Memleketin başına) tuumlrluuml

tuumlrluuml felaketler geldihellip 412

Tun Baga Tarkanrsquoın devletin menfaati uğruna Boumlguuml Kağanrsquoı oumllduumlrerek

kendisini Kağan ilacircn etmesi sırasında Ccedilin İmparatoru Uygurlarrsquodaki taht

değişikliğinden faydalanarak kendi uumllkesindeki Uygurlarrsquoın ticaret kolonilerinin

hacirckimiyetine son vermek istemiştir Tuumlccarların uumlzerine goumlnderdiği bir ordu ile onları

oumllduumlrtmuumlştuumlr Sonra da oumlzuumlr bacircbında elccedilisini goumlndermiştir Tun Baga Tarkan elccediliyi

soru yağmuruyla bunaltmış ancak ağır vergiler oumldenmesi ve imparatorun kızının

411

İzgi ae s67

151

Uygur Sarayırsquona gelin goumlnderilmesi şartıyla affedeceğini soumlylemiştir Ccedilin ile yeniden

iyi ilişkiler kurulmuş ve ticaret canlanmıştır 413

Trsquoai Tsung tahta ccedilıktığında(762) ise henuumlz teskin edilememiş olan Shih

Chrsquoao-i isyanı iccedilin haremağası Liu Chung-trsquoan elccedili olarak Uygurlarrsquoa

goumlnderilmiştir Ancak elccediliden oumlnce Shih Chrsquoao-i tarafından Uygurlarrsquoa imparatorluk

iccedilinde karışıklık olduğu başta bir reisin olmadığı ve Ccedilinrsquoin zengin hazinesini ele

geccedilirmeye elverişli bir zaman olduğu youmlnuumlnde bir haber ulaştırılmıştır Elccedili

geldiğinde ccediloktan yola ccedilıkmış olan Uygurlar Ccedilinrsquoin eyalet kaza ve işaret kulelerinin

dikenli ccedilalılar ve yabani otlarla buumlruumlnduumlğuumlnuuml goumlrmeleri uumlzerine askerleri zahire

ambarları ve cephanelikleri elde tutmak iccedilin elccedililer goumlndermişlerdir Boumlguuml Kağan

ccediladırına gelen Ccedilin elccedilisi ile de imparatorluğun mahvolduğu bir doumlnemde (762) nasıl

olup da elccedili goumlnderebildikleri şeklinde aşağılayarak konuşmuştur Asileri yok etme

konusunda anlaşmaya varılmış ve Kağan Sarı Nehir ile Shou-choursquonun kuzeyinde

kamp kurmuştur İmparator başkumandan Yung Beyirsquoni Tzu-angrsquoı ve Li Chuumlnrsquouuml

kağanla goumlruumlşmeye goumlndermiştir Yung Beyi kağanrsquoın ccediladırı oumlnuumlndeki toumlrende dans

etmediği iccedilin azarlanınca Tzu-ang onun eski imparatorun oumlz torunu yani Ccedilinrsquoin

muumlstakbel imparatoru olduğunu bu yuumlzden de başka bir huumlkuumlmdar oumlnuumlnde dans

edemeyeceğini soumlyleyerek oumlzuumlr dilemiştir Uygurlar sinirlenmişler Yung Beyi hariccedil

diğerlerine yuumlzer değnek vurulmasını emretmişlerdir Bu kişilerden Shao-hua ve Wei

Chuuml ertesi gece oumllmuumlşler fakat Ccedilinliler Uygurlarrsquoa ihtiyaccedilları olduğu iccedilin seslerini

ccedilıkaramamışlardır 414

Boumlguuml Kaganrsquoı oumllduumlrerek Alp Kutlug Bilge Kagan unvanı ile tahta ccedilıkan Tun

Baga Tarkanrsquoın amcası olan Tudun Ccedilinliler tarafından oumllduumlruumllmuumlştuumlr Bu sebeple

Ccedilinrsquoden gelen elccedililik heyetine bu konuda sorular sorulup oumllduumlrenin cezalandırılması

istenmiştir Ccedilin elccedilileri bu cinayetin İmparatorrsquoun emriyle olmadığını soumlyleseler de

baş veziri ikna edememişlerdir Aylarca kağanın huzuruna kabul edilmemişlerdir

412

Ali Yakıcı ldquoİslamiyet Oumlncesi Tuumlrk Destanlarının Bilim Ve Kuumlltuumlr Hayatına Etkisi Uumlzerine Bazı

Duumlşuumlncelerrdquo SUumlTAD S29 Konya Bahar2011 s418 413

Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII İstanbul TDAV Yay Temmuz 1990

s20-21 414

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere s42-44 Oumlgel ldquoUygur Devletinin s352

152

Sonunda oumllduumlruumllmemişler fakat haysiyetlerini zedeleyici bir akıbetle uumllkelerine

goumlnderilmişlerdir Bu sebeple Ccedilinliler ile Uygurlarrsquoın arası accedilılmıştır Uygur

Kağanırsquonın imparatorun oumlz kızı olan prensesle evlenme isteği ile goumlnderdiği elccedilisi

ret cevabını alınca Ccedilinlilerrsquoin haksız yere Uygur Tudunrsquounu oumllduumlrduumlklerini buna

karşılık kendi heyetlerinin sağ doumlnduumlklerini hatırlatmıştır İmparator Ccedilin tarihinde

imparatorun oumlz kızı olması hasebiyle nadir goumlruumllen bu evliliğe razı olmak zorunda

kalmıştır Kağanın veziri refakatinde Ccedilin heyetiyle goumlnderilmek uumlzere hazırlıklara

girişilmiştir415

Ccedilin elccedilisi Wang Yen-te 981-984 yılları arasında Uygurlar arasında

kalmıştır416

981 yılında Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Kao-chrsquoangrsquoa giden Wang Yen-te

başkanlığındaki heyet vasıtasıyla Ccedilinliler Kao-chrsquoang huumlkuumlmdarı Arslan Hanrsquoı ilk

defa tanımışlardır Bu elccedilinin notlarından Arslan Hanrsquoın kendisini Ccedilin (Sung

suumllalesi) İmparatorursquonun damadı olarak tanımladığı kaydedilmiştir ki bu Trsquoang

suumllalesi doumlneminde Uygur huumlkuumlmdarlarının Ccedilinli prenseslerle evlenmeleriyle

yerleşmiş bir durumdu Arslan Han Hsi-choursquonun yeğeni olan Tu-trsquou (Tutuq) Mai-

sun Mai-wenMai-so-wen adındaki elccedilisini imparatora hediyelerini sunmak uumlzere

yollamış ve ardından Wang Yen-te Kao-chrsquoangrsquoa gelmiştir 417

827 yılında Ccedilin sarayından Uygurlarrsquoa atların bedeli olarak iki yuumlz bin parccedila

ipekli ile goumlnderilen elccedili bir harem ağası idi 829 yılında da yine bir harem ağası

heyeti Uygurlarrsquoa iki yuumlz otuz bin parccedila ipekli getirmiştir 418

841 yılı Aralık ayında Ccedilin İmparatoru 840 yılında Kırgız yenilgisi ile dağılan

Uygurlarrsquoı toparlayarak yeniden iyi muumlnasebetler kurma duumlşuumlncesiyle Uygurlarrsquoa

yirmi bin kile pirinccedil ve mısır yardımında bulunma teklifinde bulunmuştur419

840

yılından sonra yeni yerleştikleri yerlerden ayrı ayrı heyetler goumlnderen Uygurlarrsquola

415

Oumlgel ldquoUygur Devletinin s360-361 416

Bartold Orta Asya s212 417

İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s109-110 418

İzgi ldquo XI s104 419

İzgi ay s104-105

153

Ccedilin muumlnacircsebetleri devam etmekle birlikte siyasicirc oumlnem taşıyan Kao-chrsquoang Uygurları

ile Ccedilin daha ccedilok muumlnacircsebetlerde bulunmuşlardır

842 yılının Mayıs ayında Ccedilin İmparatoru Wu-tsung tarafından Uumlğe Kağanrsquoın

mektubuna cevaben bir mektup yollanmıştır Uygurlarrsquoın yiyecek sığır ve koyun

taleplerinden sadece yiyecek meselesini halledebileceklerini diğerlerinin muumlmkuumln

olmadığını bildirmiştir Buna goumlre Uygurlar Chen-wu Şehrirsquonde at satarak uumlccedil bin

kile pirinccedil alabileceklerdi Sığır zirai bir memleket olan Ccedilin iccedilin kıymetliydi ve ccedilok

fazla beslenmemekte idi Koyun Ccedilin uumllkesinin ikliminde yaşayamadığından kuzey

memleketlerinde beslenen koyun vergi olarak alınmamıştı 420

875 senesi Kasım ayında elccedilileri aracılığıyla haraccedil sunan Uygurlarrsquoa Ccedilin

tarafından on bin parccedila ipekli kumaş hediye edilmiştir 421

Turfan Uygurlarırsquona gelen Ccedilin elccedilisi amonyak işleriyle uğraşan işccedililerin

tabanında tahta bulunan ayakkabılar giydiklerinden bahsetmiştir422

Ancak bu Ccedilin

elccedilisinin hangi tarihte Uygurlarrsquoa geldiği veya Uygurlar arasında bulunduğu

hakkında bilgi sahibi değiliz

b) Abbasicirclerrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

İlk Abbasicirc halifesi Ebursquol Abbas Abdullah (750-754) tarafından 750 yılında

Tamim İbn Bahr Orhon Uygur Devletirsquonin kağanı Bayunccedilur (747-758)rsquoun Orhon

Nehri boylarındaki sarayına elccedili olarak goumlndermiştir Tamim İbn Bahr

seyahatnamesinde Barshan şehrinden başlayıp Kaşgar Aksu Kuccedila Karaşar

Turfanrsquoa giden yollar hakkında bilgi verirken ldquoBarshanrsquodan Orhonrsquoa kadar Tuumlrk

hanının postacısı gelip gidiyordurdquo423

demiştir Abbasicirc halifesi bu elccediliyi buumlyuumlk

420

Ay s105 421

Ay 422

Serkan Şen ldquoEski Tuumlrklerde Maden İşccedililiğine Bir Bakışrdquo MTAD DTCF Yay C5 S3 Ankara

Eyluumll2008 s164 423

Almas age s 30-31

154

ihtimalle Uygur kağanı Bayunccedilurrsquou İslacircmrsquoa davet etmek amacıyla goumlndermiş

olmalıdır

Araplar doumlneminde Orhunrsquodaki Tokuz-Oguz (Uygur) hakanlarına goumlnderilen

elccedili Tamim b Bahr al- Mutavvi bu hakanların zengin ve geniş ticaret merkezinde

bulunan payitahtlarının ihtişamından bahsetmiştir Elccedili doumlrt aylık bu yolu Tuumlrk

devlet postasında gidiş ve doumlnuumlş kırk guumlnde kat etmiştir Gidiş yolunu hiccedil koumly ve

kasaba bulunmayan bozkır sahasını yirmi guumlnde kat ederek tamamlamıştır Kamul-

Koccedilo (Turfan)-Kuumlccedila ve BarsganBarshan sahası olduğu tahmin edilen mamur sahayı

de doumlnuumlşuumlnde geccedilmiştir İbn al-Fakihrsquoden nakledilene goumlre ldquoO [Tamim b Bahr al-

Mutavvi] 20 guumln biri diğerine bitişik koumlyler ve mamur uumllkelerden geccedilti Burasının

ahalisi kacircmilen yahut ekserisi Tuumlrklerdirhelliprdquo 424

4 TUumlRGİŞLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Ccedilinrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Goumlktuumlrklerrsquoin dağılmaya yuumlz tutmasından sonra Tuumlrkistanrsquodaki otoriteyi ele

geccedilirme muumlcadelesinde VII asrın ikinci yarısından sonra guumlccedillenen Tibetlilerrsquoin Batı

Tuumlrkistanrsquoın ldquoDoumlrt Garnizonrdquo adıyla bilinen oumlnemli noktalarını işgal etmesi Ccedilinrsquoin

bu boumllgedeki siyasi emellerini zedelemiş ve Araplarrsquoın da iştahını kabartmıştır Bu

durumda ccedilaresiz kalan kuumlccediluumlk şehir krallıkları elccedililer goumlndererek Ccedilinrsquoden medet

ummuşlardır Kimi zaman da bu doumlnemde boumllgedeki boyları egemenlikleri altına

alarak palazlanan guumlccedilluuml Tuumlrk kabilesi Tuumlrgişler 425

Arap istilacircsına karşı bu kuumlccediluumlk

şehir krallıklarının yardımına yetişmişlerdir

Batı Goumlktuumlrk Devletirsquonin sona ermesinden sonra Ccedilin Tuumlrgişler uumlzerinde

hacirckimiyet kurmuş ve Goumlktuumlrk-Ccedilin ilişkileri yakınlaşmıştır Tuumlrgiş Hakanı Baga

424

Togan Umumi s28-29 52 ve 423

155

Tarkan unvanına sahip Tuumlrgiş Kağanı Ou-tche-leWu Che-le (U-ccedile-le) 699 yılında

oğlunu Ccedilinrsquoe goumlndermiştir İmparator da karşılığında yuumlksek memurlarından Chieh-

wanrsquoı Tuumlrgişlerrsquoe goumlndererek Wu Cle-lersquonin On-oklar uumlzerindeki hacirckimiyetini

guumlccedillendirmesine yardımcı olmuştur Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo den

alınan bu bilgi Tuumlrgiş-Ccedilin muumlnacircsebetlerinin başlangıcını temsil etmesi accedilısından

oumlnemlidir426

Ancak Ccedilin sarayı hem Tuumlrgiş liderini hem de Aşına suumllalesini

destekleyerek ikiyuumlzluuml bir politika izlemekten de geri durmamıştır Bu durum

Goumlktuumlrk boyları ve başkanları arasında anlaşmazlık yaratmıştır

Bu temaslardan birinde 706 yılının Kasım ayında askeri işler hakkında

goumlruumlşmek uumlzere goumlrevlendirilen Ccedilin temsilcisi Kouo Yuen-tchen dondurucu bir kış

mevsiminde Ou-tche-lersquonin ccediladırı oumlnuumlnde kendisiyle ayakta suumlren uzun ve

muumlnakaşalı bir muumlzakerede bulunmuştur Bu olayın ardından gelen oumlluumlmuuml ise

soğuğa maruz kalmasına bağlanmıştır 427

Soğuk ve tipi altında yapılan bu goumlruumlşme

uzun suumlruumlnce yaşlı Tuumlrgiş liderinin buna dayanamayarak oumllduumlğuuml kaydedilmiştir 428

Ccedilin İmparatoru Hiuen tsong Tuumlrgiş Kağanırsquona goumlnderdiği mektubundan da

anlaşıldığı uumlzere uumllkesine getireceği malicirc yuumlkuuml oumlnlemek iccedilin Tuumlrgişlerrsquoin

imparatorluğa sundukları hediyelerin kabul edilmesini yasaklamıştır 717 senesinin

altıncı ayında goumlnderilen mektupta şoumlyle denir

ldquoSiz iyi niyetinizi ve devletinizin vergisini uzaklardan getirdiniz Atlar ve develer

sunmaya geldiniz Benim iccedilin benim ruhum olan sessizlik bu kabilelere vergiler

yuumlkluumlyorsanız orada masraflar ve yorgunluk olacaktır Bu sebeple hediyelerinizin kabuluumlnuuml

425

Tuumlrgişler Crsquohe Pi-shih ve Chrsquou Mu-krsquoun boylarıyla uumlccedilluuml bir ittifak oluşturmuşlardır IV İla VI

yuumlzyıllar arasında bu ittifakın uumlyeleri Tuumlrgişler ldquoTuumlrgitrdquo Chrsquoe Pi-Shihrsquolara ldquoGapetrdquo Chrsquou Mu-

krsquounrsquolara ise ldquoMugdenrdquo adı verilmekteydi Bkz Sarıtaş age s17 dp 11 426

Ae s27-28 TCTC s5075 427

Bir huumlkuumlmdarın ne kar yağarken boumlyle bir goumlruumlşme yapması ne de bu goumlruumlşme esnasında yanında

hizmetindekilerin bulunmaması mantık dahilindedir Salman age s 24-25 428

Sarıtaş age s29 HTS boumlluumlm 215 s 4363

156

yasaklamayı kapsayan emirlerimi memurlarıma goumlnderdim İyi niyetinizi derin bir şekilde

anladım Sevgimin muumlkemmelliğini hissetmelisiniz 429

rdquo

Ayrıca İmparator Hiuentsongrsquoun elccedilisi Wang-hoei Sou-loursquoya aralarında

nakış işlemeli bir goumlmlek metal suumlsluuml bir kayış balık şeklinde bir kesenin de

bulunduğu yedi kıymetli eşyayı vermekle goumlrevlendirilmiştir

Emevicirclerrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Araplar Tuumlrkistan bozkırlarına ulaştıklarında Batı Tuumlrklerirsquonin kollarından

biri kabul edilen Tuumlrgeşler ya da başka bir deyişle Tuumlrgişlerrsquole karşılaşmışlardır Bir

uumllkenin muumlttefikleri olmasını teklif edecekleri zaman İslacircmrsquoa davet youmlntemini

kullanmış olan Araplar Tuumlrgişlerrsquoe de aynı youmlntemi uygulamışlardır Emevicirc Halifesi

Hişam (724-743) Tuumlrgiş Hanrsquoı Su-lursquoya muumlbeşşirler goumlndererek Muumlsluumlmanlığı kabul

etmesini ve Muumlsluumlmanlarrsquoın dinicirc ve siyasicirc lideri halifeye itaat etmesini istemiştir

Hakan ise Tuumlrk ordusunun harple geccedilindiğine işaret ederek430

elccedilinin oumlnuumlnde askeri

geccedilit yaptırmış ve tercuumlman aracılığıyla şu cevabı vermiştir

ldquoBu elccediliye efendisine şu soumlzleri iletmesini soumlyle Bu insanlar arasında berberler

demirciler ve terziler yok Muumlsluumlman olurlarsa geccedilinmek iccedilin parayı nereden bulacaklarrdquo431

ldquoBiz bu işleri yapamayız dolayısıyla sizin dininiz bize uymazrdquo 432

İslacircmrsquoın ilk başlarında Tuumlrkler nezdinde goumlccedilebelere uygun duumlşmeyen bir din gibi

goumlruumlnduumlğuuml şeklinde kayıtlar mevcut Rivayete goumlre halife Hişamrsquoın (724-743) elccedilisi

Muumlsluumlman olmayı teklif ettiği Tuumlrk hakanından şoumlyle bir cevap almıştır ldquoTuumlrkler arasında

terziler ayakkabı tamircileri ve berberler yok eğer onlar Muumlsluumlmanlığı kabul eder ve

429

Bir huumlkuumlmdarın ne kar yağarken boumlyle bir goumlruumlşme yapması ne de bu goumlruumlşme esnasında yanında

hizmetindekilerin bulunmaması mantık dahilindedir Salman age s41-43 430

Ae s51-52 431

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s429 Bartold Orta Asya s33

157

İslamrsquoın emirlerini yerine getirmeye kalkarlarsa onları kim besleyecekrdquo433

Yakutrsquotan verilen

bu bilgi Bartold tarafından aynı eserinin bir başka sayfasında şoumlyle aktarılır ldquoHalife Hişam

ibn Abduumllmelik (724-743) İslamrsquoa [İslacircmrsquoa] davet etmek uumlzere Tuumlrk sultanına bir elccedili

goumlnderir Elccedili sultana İslamrsquoı [İslacircmrsquoı] anlatır Sultan onun huzurunda ordusuna resmi bir

geccedilit yaptırır ve sonra şoumlyle der ldquoSoumlyle şu elccediliye efendisine desin ki Bu insanlar arasında

berberler demirciler ve terziler yok eğer bunlar Muumlsluumlman olurlarsa İslamrsquoın[İslacircmrsquoın]

kurallarını uygulayacaklar ve o zaman geccedilimlerini neyle sağlayacaklarrdquo 434

Emevicirclerin Horasan valisi Cunayd b Abdurrahman ile Tuumlrgiş hakanı Sulu

arasında İslacircm dininin succedillara getirdiği muumleyyideler hakkında goumlruumlşme

gerccedilekleşmiştir 435

5 OĞUZLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Abbasicirclerrsquoden Oğuzlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

921 yılında Bağdatrsquotan Aral Goumlluumlrsquonuumln kuzeyindeki Oğuzlarrsquoa bir elccedili heyeti

vasıtasıyla Oğuz reislerine verilmek uumlzere hediyeler ve ordu kumandanına

(suumlbaşısubaşı) da bir mektup goumlnderildiği kaynaklardan macirclumumuzdur Oğuz

suumlbaşısı gelen elccedilileri saygıyla karşılamış ve mektubu da memnuniyetle kabul

etmiştir 436

432

Gumileumlv Son ve Yeniden Başlangıccedil ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004 s81 433

Bartold age s33 434

Ae s56 435

Feda Şamil Arık ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve Cezalarrdquo TAD XVII

S28 Ankara DTCF Yay 1996 s37 436

Togan age s77

158

6 GAZNELİLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Abbasicirclerrsquoden Gaznelilerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Gaznelilerrsquode elccedilinin karşılanması kalacağı ikametgacircha goumltuumlruumllmesi sultanın

huzuruna ccedilıkarılması gibi işlerle meşgul olan kısacası elccedililerle her daim ilgilenen

goumlrevliye ldquoresuldarrdquo denilmekteydi Gazneli Mahmudrsquoun iki oğlu Mesud ve

Muhammed arasındaki muumlcadeleler sırasında Abbasicirc Halifesi Kacircdir-Billacirchrsquoın elccedilisi

Ebucirc Muhammed Gazneli payitahtında merasimle karşılanmıştır Resuldar tarafından

karşılanan elccedili oumlnce dinleneceği yere alınmış daha sonra yine bir merasimle huzura

ccedilıkarılmıştır Elccedilinin getirdiği menşur ve hediyeleri takdim etmesinden sonra Sultan

Mesudrsquoun Halifersquoye yollayacağı hediyeleri de resuldar elccediliye teslim etmiştir 437

Babasının oumlluumlmuuml ile (1031) halifelik makamına geccedilen Kacircim-Biemrillacirch

Mesudrsquodan biat almak amacıyla elccedilisini Belhrsquoe goumlndermiştir Sultan Mesud bu

elccedilinin ulema fakih ve seyyidlerden oluşan seccedilkin bir grupla karşılanması emrini

vermiştir Elccedili iccedilin duumlzenlenen her tuumlrluuml merasim resuldar Ebucirc Alirsquonin youmlnetim ve

goumlzetiminde gerccedilekleşmiştir 438

Gaznelilerrsquoden başka Fars Atabegleri Salgurlular ve muhtemelen Kirman

Selccediluklularırsquonda da elccedililerle ilgilenen saray goumlrevlileri resuldarlardı Resuldarlar

yalnızca gelen elccedililerle değil başka uumllkelere goumlnderilecek elccedililerin hazırlıklarıyla da

ilgilenmekte idiler 439

437

İpşirli ldquoElccedilirdquo s6 438

Ay s6 439

Ay s6-7

159

7 SELCcedilUKLULARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bizans İmparatoru Romanos Diogenes tahta ccedilıktıktan sonra Selccediluklular

uumlzerine harekete geccedilebilmek iccedilin gerekli idaricirc ve askericirc duumlzenlemelere youmlnelmiş

savaş girişimi elccedililer goumlnderme ve Tuumlrklerrsquoe karşı kullanılacak savaş taktikleri

konusunda devlet ileri gelenleriyle muumlşaverede bulunmuştur440

Goumlruumlluumlyor ki elccedili

goumlnderme işi savaş hazırlığının bir parccedilası idi Oumlnce uzlaşma yoluna gidilir bunun

sağlanamayacağına kanaat getirildiğinde savaş kaccedilınılmaz olurdu

Bizans İmparatoru VII Mikhael Nikephoros Botaneiatesrsquoin kendisini

imparator ilan ederek Kuumltahyarsquodan yanına toplayabildiği sadece uumlccedil yuumlz atlı ile

İstanbulrsquoa hareketini engellemek iccedilin ccedileşitli hediyelerle ve vaatlerle henuumlz o

doumlnemde İznik hakimi olmayan Suumlleyman Şahrsquoa başvurmuştur Suumlleyman Şahrsquoın

goumlnderdiği atlı birlik Botaneiatesrsquoe yetiştiğinde yanında daha oumlnce (Diogenes

zamanında) Bizansrsquoa sığınmış olan Emir Erbasan ile karşılaşmışlardır Erbasan

Botaneiatesrsquoin elccedilisi olarak Tuumlrk atlı birliğinin lideriyle goumlruumlşuumlp Botaneiates

tarafında yer almalarını sağlamıştır 441

Tuğrul Beyrsquoin emri ile Suriyersquoye Araplar uumlzerine giden Kutalmış geri

doumlnuumlşuumlnde Media442

uumllkesinden geccedilebilmek iccedilin elccedilileri aracılığıyla muumlzakerede

bulunmuş fakat kendisinin geccedilmesine izin verilmediği gibi Tuumlrkler karşısında

hezimete uğradıkları bir ccedilarpışmaya girmişlerdir Kutalmışrsquoın doumlnuumlşuumlnde Sultan

Tuğrulrsquoa buraları fethetmenin kolay olacağını soumlylemesi uumlzerine Sultanrsquoın uumlvey

kardeşi Alim İbrahim Media Vaspurakan uumllkesi uumlzerine goumlnderilmiştir Durumu

İmparatorrsquoa bildiren Vaspurakan huumlkuumlmdarının yardımına Guumlrcistanrsquoın bir

boumlluumlmuumlnuumln youmlnetimiyle ilgilenen Liparites goumlrevlendirilmiştir Liparites Tuumlrkler

tarafından tutsak edilince imparator pek ccedilok armağan ve kurtulma bedeli ile barış

440

Attaleiates age s109-110 441

Ae s238-239 442

Media Vaspurakan uumllkesinin eski adı idi ve Bizansrsquoa bağlıydı

160

teklifinde bulunmaya elccedilisini yollamıştır Sultan Liperitesrsquoi serbest bırakırken

kurtulmalık bedelini de ona vermiş karşılığında imparatordan bir daha Tuumlrklerrsquoe

karşı silahlanmama guumlvencesi istemiştir Bu guumlvence goumlsterisi olarak imparatora

Şerif (halifenin halefi) makamındaki kişiyi elccedili olarak goumlndermiştir İmparator

tarafından karşılanan elccedili Sultanrsquoa bağımlılık vergisi oumldenmesini isteyince kovulmuş

ve bu durum Tuumlrklerrsquoin Anadolursquoya adım adım boyun eğdirmesinin başlangıcı

olmuştur443

Selccediluklularrsquola Bizans arasında barış durumu hakim olduğu doumlnemlerde de

talan akınları devam etmiştir Bizansrsquota başkaldırmış olan Roussel talan etmek iccedilin

Bizans arazisine giren Emir Tutuş ile o sırada Bizans ordu komutanı Alexios

Komnenosrsquoa karşı muumlttefik oluşturmak uumlzere elccedililer goumlndermiştir Bunu oumlğrenen

Alexios da Tutuşrsquoa elccedililerle değerli hediyeler goumlndererek Bizans ile Selccediluklular

arasında dostluk bulunduğunu hatırlatmıştır En yakın adamlarından birini de elccedili

olarak goumlndermesini istemiştir Bu durumdan memnun olan Tutuş en yakın adamını

kendisine iletilecek olan gizli mesajı oumlğrenmek amacıyla goumlndermiştir Alexios tatlı

diliyle elccedilinin yakınlığını kazanmış Rousselrsquoi yakalayıp kendisine teslim ederlerse

bol para Bizansrsquoın dostluğu ve ortak duumlşmandan kurtulmuş olmanın vereceği

memnuniyeti dile getirmiştir Elccedili emiri ikna etmek iccedilin ccedilalışacağına soumlz verince

hediyeler ihsan edilerek uğurlanmıştır Elccedili soumlzuumlnuuml yerine getirmiş Tutuşrsquou ikna

etmeyi başarmıştır 444

Bizans İmparatoru Anadolursquodaki Botaneiatesrsquoe karşı birlikte hareket etmek

teklifiyle Kutalmış oğlu Suumlleymanrsquoa elccedililer goumlndermiştir Aralarında anlaşma

sağlanmıştır Ancak Botaneiatesrsquoe yetişen Tuumlrk birliklerine o sırada Bizansrsquoa

sığınmış olan Erbasan elccedili olarak goumlnderilmiştir Erbasan onları para karşılığında

ccedilekilmeye razı etmiştir 445

443

Zonaras age s89-92 444

Bryennios age s 100-102 445

Ae s 134-135

161

Anadolu Selccediluklularırsquonda Suumlleyman Şahrsquoın oumlluumlmuuml ile kendini goumlsteren geccedilici

sarsıntıyı fırsat bilen Alexios Ebursquol Kasımrsquoa bir mektup goumlndererek kendisini

ziyarete gelmesini oumlnermiştir Bu sırada Beylerin ellerindeki hisarları Buumlyuumlk

Selccediluklu kumandanı Porsukrsquoun kuşatmakta olduğunu ve İznikrsquoe yaklaştığını

oumlğrenince imparatora da guumlvenerek barış teklifini kabul etmiştir Ancak İmparator

Ebursquol Kasımrsquoı bin tuumlrluuml goumlz boyayıcılıkla oyalayarak İzmitrsquoe kale inşa ettirdiği gibi

bundan Ebursquol Kasımrsquoın da haberdar olduğu soumlylentisini yaymıştır 446

Buumltuumln bu olaylar uumlzerine Sultan Melikşah Emir Bozanrsquoı Ebursquol Kasımrsquoın

uumlzerine birlikleriyle goumlndermeyi uygun goumlrduumlğuuml gibi imparatora da bir mektup

goumlndermiştir Mektupta yine hısımlık teklifinde bulunduğu mektubunda Ebursquol

Kasımrsquoın DamalisUumlskuumldarrsquoa kadar talan ettiği Anadolu topraklarının imparatorluğun

egemenliğine doumlnmesini istiyorsa oğullarından en buumlyuumlğuuml ile evlendirmek uumlzere

kızını goumlndermesini istemiştir 447

İmparator teklife olumlu bakmasa da Sultanrsquoın goumlnluumlnuuml boş hayallerle

avutmak gerektiğine huumlkmederek Kourtikiosrsquou yanına uumlccedil kişi daha vererek elccedili tayin

etmiştir Onlarla goumlnderdiği mektubunda barış kurulmasına olumlu yaklaşıyor fakat

diğer taraftan işi suumlruumlncemeye sokacak istemlerde bulunmuştur Ancak elccedililer yolda

iken Sultanrsquoın oumllduumlğuumlnuuml oumlğrenek geri doumlnmuumlşlerdir 448

Bizansrsquoın Kılıccedil Arslanrsquoı Ccedilaka Beyrsquoe karşı kışkırtmak iccedilin mektup yazdığı

bilinmektedir Başarılı da olmuştur 449

446

Bu olay Suumlleyman Şahrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra ve Kılıccedil Arslanrsquoın tahta geccedilmesinden oumlnce

gerccedilekleştiğine goumlre 1086-1092 yılları arasında gerccedilekleşmiştir Anna tarih vermemekle birlikte

olayın detaylı bilgisi iccedilin bkz Kommena age s199-200 Muharrem Kesik Tuumlrkiye Selccediluklu

Devleti Tarihi Sultan I Mesud Doumlnemi (1116-1155) Ankara TTK 2003 s4 447

Kommena age s202-203 448

Ae s204 449

Kommena age s270

162

b Abbasicirclerrsquoden Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Tuğrul Bey Gazneli Sultan Mesudrsquoun halka karşı goumlrevlerini yerine

getirmediği gerekccedilesiyle youmlnetime el koyduklarını bildirmek uumlzere 1038 yılında

Abbasi halifesi Kacircim- Biemrillacirchrsquoa elccedili goumlndermiştir Daha sonra Reyrsquoe yerleşen

Tuğrul Bey hacirckim oldukları yerlerde halife adına hutbe okuttuklarını bildirmek iccedilin

de 1043rsquote elccedilisini yollamıştır 450

Arslan Besacircsicircricircrsquonin Bağdatrsquoı işgali sırasında Abbasi halifesi esir alınmıştır

Tuğrul Bey halifenin makamına iacircde edilmesi iccedilin Besacircsicircricircrsquonin muumlttefiki olan

Ukayli Emiri Kureyşrsquoe elccedili olarak Hacirccib Anuş Teginrsquoi goumlrevlendirmiştir 451

Halife Kacircim-Biemrillacirchrsquoa Sultan Alparslan tarafından Bağdatrsquota adına hutbe

okutulup para basılması isteğini iletmek uumlzere Kacircdı Ebucirc Oumlmer Muhammed b

Abdurrahman başkanlığında bir heyet goumlnderilmiştir (6 Mart 1064) 452

BDİĞER MİLLETLERDEN DOĞU VE ORTA AVRUPA

COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİNE

GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

1 AVARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a) Bizansrsquotan Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

568 yılında Avarlarrsquoın Gepidlerrsquoi yenilgiye uğrattıkları sırada Gepidlerrsquoin

muumlttefiki durumundaki Bizans yardımda bulunmamasına rağmen Gepidlerrsquoin Sava

Nehri kenarındaki oumlnemli bir kalesi olan Sirmiumrsquou işgal etmiştir Avarlar ise

450

İpşirli agm s6 451

Ay 452

Ay

163

vaktiyle Gepidlerrsquoe ait olan tuumlm arazi ve şehirler uumlzerinde hak iddia etmekte idiler

Ayrıca Gepidlerrsquoden Bizansrsquoa iltica eden Ustibadrsquoın da iacircdesini istemişlerdir Bu

anlaşmazlıkları duumlzeltmek iccedilin Bizansrsquotan Vitalian adında bir elccedili ve muumltercim

olarak da Komitas adında biri Bayan Kağanrsquoa goumlnderilmişlerdir Bizansrsquoın Gepid

savaş kaccedilaklarını ve devlet hazinesini sahiplenmesine oumlfkelenen Bayan Kağan elccedili

heyetini zincire vurdurmuştur Sirmium Kalesirsquondeki Bizans generali Bonusrsquoa da

adamlar goumlndererek kalenin teslim edilmesi halinde guumlmuumlş bir plaka biraz altın ve

ldquoSkitrdquo usuluuml bir giyimden oluşan gayet hafif şartlarda bir anlaşma yapacağını

bildirmiştir General ve şehrin başpapazı tarafından imparatorun emri dışında boumlyle

bir teklifi kabul edemeyecekleri cevabının verilmesi uumlzerine Bayan kendisine tabi

olan Kutrigurlarrsquodan on bin kişiyi Sava Nehrirsquonden geccedilirip Dalmaccedilya uumlzerine

salmıştır Kendisi de Gepid arazisinin tamamını ele geccedilirmek uumlzere hareket etmiştir

Bunun uumlzerine iki devlet arasında tekrar muumlzakerelere başlanmıştır Avar elccedilisi

Tagritios (Tagrit) Bizans elccedilisi Vitalian ve muumltercimi Komitas ile birlikte

Sirmiumrsquoa goumlnderilmiştir Tagritios Sirmium Kalesi ve Bizansrsquoa iltica eden

Ustibadrsquoın Avarlarrsquoa verilmesini talep ettiklerini bildirmiştir II Justinianos bu

istekleri yerine getirmeyi reddetmiş ve savaş hazırlığına girişmiştir Bayan bir suumlre

sonra Tagritiosrsquou ikinci kez Sirmiumrsquoa goumlndererek Justinianos doumlneminden beri

kendilerine verilegelen verginin oumldenmesini de istemiştir İmparator General

Bonusrsquoun muumlzakerelerin iccedilinden ccedilıkamayacağına karar vererek İstanbulrsquodan

muumlzakerelere memur ettiği Kayser Tiberiusrsquou Sirmiumrsquoa goumlndermiştir 453

Bayan da Bizans ile muumlzakereler iccedilin Aspikh (Aspik) adlı kumandanını

memur etmiştir Nihayet Tiberius arazi sahiplerinin oğullarının Bizansrsquoa rehin olarak

verilmesi kaydıyla Sava Nehrirsquonin kuzey kıyısında Avarlarrsquoın yerleşebileceği

şeklinde bir uzlaşma sağlamıştır Fakat bu sefer de imparator şartları uygun

goumlrmeyince muumlzakereler kesilmiştir Girilen muumlcadelenin galibi Avarlar olunca

Tiberius barış isteğinde bulunmuştur 570 yılında yapılan anlaşmaya goumlre Sirmium

Bizansrsquota kalacak Avarlar Aşağı Pannonyarsquoya yerleşecek Bizans oumlteden beri olduğu

gibi yılda seksen bin nuumlmizma goumlnderecektir 454

453

Kurat ldquoAvarlarrdquo s88 454

Ay s88-89

164

Fakat Avarlarrsquoın yerleşmesi gereken Savarsquonın kuzeyindeki sahaya Avar

kıtalarının girmeleri yasaklandığından anlaşmaya yine uyulmadığı goumlruumllmektedir Bu

durum 580 yılında Bayan Kağanrsquoın Tuna yoluyla nehirden ve karadan harekete

geccedilmesi ve Savarsquonın guumlneyine geccedilip Sirmiumrsquou kuşatmak maksadıyla Sava uumlzerine

bir koumlpruuml kurması ile değiştirilmiştir Bayan hedefini gerccedilekleştirirken kendisine tabi

Slav subayların Bizans sahasına verdikleri zararı engellemeye ccedilalıştığını soumlyleyerek

asıl niyetini ndashSirmiumrsquou alma duumlşuumlncesini- gizlemiştir Zaten o sırada Sacircsacircnicirclerrsquole

muumlcadele etmekte olan Bizansrsquoın Bayanrsquoa karşı koyacak durumu da yoktu Bu

nedenle Avarlarrsquoı Kırımrsquoa kadar ilerlemiş olan Goumlktuumlrk tehlikesi ile uyararak

Tunarsquoyı geccedilmelerine engel olmayı denemiştir O sırada İstanbulrsquoda olan Avar elccedilisi

de kağanı ikna etmesi iccedilin hediyelerle kandırılmıştır Fakat elccedili yolda Slavlar

tarafından oumllduumlruumllmuumlştuumlr Yeni bir elccedili olarak goumlnderilen Solakhos (Solak) kağanın

uyguladığı tedbirlerin yerinde olduğunu beyan ettikten sonra Sirmiumrsquoun Avarlarrsquoa

bırakılmasını yinelemiştir Bizansrsquoın muumlzakereler iccedilin tayin ettiği memuru Kayser

Tiberius ldquoSirmium şehrini teslim etmektense iki kızımdan birini kağana vermeye

hazırımrdquo diyerek reddetmiştir 455

Sava ve Tuna Nehirleri Avar gemileri ile tutulduğundan Bizans sadece

İlliryarsquodan bir miktar asker goumlnderebilmiştir Bu kıtaların kumandanı Theognis

Kasia ve Karbonaria Adalarırsquonda Bayan Kağan ile goumlruumlşmuumlş fakat muumlzakerelerden

sonuccedil ccedilıkmamıştır Sonunda halkın mal ve muumllkuumlnuuml bırakarak şehirden ccedilıkmasına

izin verilmesi Avarlarrsquoa iki yuumlz kırk bin nuumlmizma verilmesi ve alışılagelen seksen

bin nuumlmizmanın oumldenmesi kararı ile Sirmium 582 yılında Avarlarrsquoa bırakılmıştır O

yılın vergisini almaya giden elccedili vergiye yirmi bin nuumlmizma ilacircve edilmesini talep

etmiştir Kağan İstanbulrsquoa Hindistanrsquodan geldiğini duyduğu fili goumlrmek uumlzere bir

defalığına kendisine goumlnderilmesini geri goumlndereceğini bildirmiştir Ancak fili geri

goumlnderdiğinde kağan altın işlemeli bir yatak isteğinde bulunmuştur Bizans bu isteği

de yerine getirmiştir 456

455

Ay s89-90 456

Ay s90

165

Avarlar Sirmiumrsquodan sonra Balkanlarrsquoı da ele geccedilirince Bizansrsquoın

Balkanlarrsquodaki nuumlfuzu neredeyse kalmamıştır İmparator Maurikios (582-602)rsquoun da

barış isteği ile Avarlarrsquoa elccedililer goumlnderdiği bilinmektedir 457

Priskosrsquoun zor durumda olduğu duumlşuumlnuumllerek ona yardım iccedilin İstanbulrsquodan

goumlnderilen kumandan Komentiolusrsquoun gelmesiyle ortalık karışmıştır Avarlarrsquoın

Trakyarsquoyı ele geccedilirdiği haberi İstanbulrsquoa korku salmış şehrin muhafazası iccedilin

olağanuumlstuuml tedbirler alınmıştır Barış muumlzakereleri iccedilin Avarlarrsquoa elccedililer

goumlnderilmiştir 458

Barışı Bizansrsquoın bozduğunu ifade eden Avar Kağanı elindeki her

esir iccedilin bir nuumlmizma istemiştir Bizans elccedilisinin bunu oumldeyemeyeceklerini soumlylemesi

uumlzerine Kağan yarım nuumlmizmaya duumlşuumlrmuumlştuumlr Doumlrt keration (ufak para) bile

oumldeyemeyecek durumda olduklarını bildirdikleri vakit ise kağan hiddetlenerek

esirlerin oumllduumlruumllmesini emretmiştir Barış şartlarının esas maddelerini elli bin

nuumlmizma vergi karşılığında Avarlarrsquoın Tunarsquoyı geccedilmemeleri oluşturuyordu Anlaşma

sonrası Avarlar kendi yurtlarına doumlnmuumlşlerdir 459

Bizansrsquoın Avarlarrsquoa her yıl goumlnderdiği vergiyi ihmal etmesi uumlzerine 618 yılında

Avarlar Bizans uumlzerine akında bulunmuşlardır Bu doumlnemde imparatorluğun başında

bulunan Heracleios barışmak ve kağanla goumlruumlşmek istediğini bildirmek uumlzere

elccedilisini goumlndermiştir Kağanrsquoın kabul etmesi uumlzerine surların dışına ccedilıkan Bizans

İmparatoru Avarlarrsquoın tuzağına duumlşuumlp yakalanmaktan son anda kurtulmuştur 460

Ertesi yıl Heracleios oumlnceki yıl yaşanan olayı goumlrmezden gelerek tekrar barış

isteğiyle silahtarı Valentinosrsquou Avarlarrsquoa elccedili olarak goumlndermiştir 461

Ccediluumlnkuuml

Perslerrsquoe karşı hareket etmeden oumlnce Avarlarrsquola anlaşma yapması şarttı Kağan barış

şartlarının tespiti iccedilin elccedililerini goumlndermiştir Heracleios verdiği paranın miktarını

artırarak anlaşma sağlamıştır 462

Bizans tarafından vaat edilen iki yuumlz bin

nuumlmizmanın goumlnderilmesine kadar da imparatorun gayr-ı meşru oğlu Joannes ile

457

Ay s91 458

Ay s95 459

Ay 95-96 460

Ay 103 461

Mangaltepe ldquoAvar Tarihininhellip s3 Harry Turtledove The Chronicle of Theophanes

Philadelphia University of Pennsylvania Pres 1982 s13 462

Mangaltepe ae s3 Turtledove ae s13

166

İstanbul emini Bonusrsquoun oğlu ve birkaccedil daha oumlnemli zat rehin goumlnderilmiştir Kağan

da Bizansrsquoa huumlcumda bulunmayacağı soumlzuumlnuuml vermiştir 463

Ancak topraklarını

Kafkaslarrsquoa kadar genişletme uğraşı iccedilindeki Bizansrsquoın İstanbulrsquoda oluşan

boşluğundan istifade ile 626 yılında Avarlar anlaşmayı feshetmişler Avar Slav

Gepid Bulgar kavimlerinden oluşan ordularıyla İstanbulrsquoa doğru harekete

geccedilmişlerdir 626 yılı baharında Heracleios Patrik Athanasios (Akathistos)rsquou

diplomatik yollardan anlaşmak uumlzere Avarlarrsquoa goumlndermiştir 464

Avar hakanı henuumlz

Edirnersquode iken bir mektupla Bizans elccedilisini İstanbulrsquoa geri yollamış ve Avar

ordusunda goumlrduumlklerini ve Avar askericirc guumlcuumlnuuml imparatora anlatmasını soumlylemiştir465

Bizans ise hakana meydan okuyan mesajlar goumlndermiştir Hakan Bizans elccedilisi

Athanasios ile ancak şehrin ve halkının teslim olması durumunda geri ccedilekilecekleri

haberini yollamıştır 466

2 HAZARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

VII yuumlzyılın ikinci ccedileyreğinin başlarında Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun

İranrsquoa karşı duumlzenlediği seferde başarısızlığı Orsquonu eski dostları Tuumlrklerrsquoden muumlttefik

aramaya mecbur etmiştir ldquoBizans kaynaklarında ilk defa Hazarlardan

[Hazarlarrsquodan] bahsedilmesi de bu muumlnasebetle olmuştur Heacuterakleiosrsquoun elccedilisi

Andrey ldquoaltın sever basık burunlu halkrdquoın accedil goumlzuumlnuuml doyurmuş ve ldquokuzey hanı

Cebukağan (yabgu-kağan)rdquoın hakanlıkta ikinci adam durumundaki naibini Bizansrsquoa

yardım vermeye ikna etmiştir Anlaşmayı teyit iccedilin Andreyrsquole birlikte cevabi bir elccedili

goumlnderilmişti Bu elccediliye 1000 kişilik bir de askericirc birlik eşlik ediyordu Yoluna

ccedilıkanları ortadan kaldırarak ilerleyen bu suumlvari birliği Derbent uumlzerinden kura

463

Kurat ldquoAvarlarrdquo s103 Ahmet Taşağıl ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo

TDTD VIII TDAV Yay Ağustos 1990 s47 464

Ay s8 465

Ay s10 466

Ay s11

167

nehrine [Kura Nehrirsquone] ulaştı Oradan İberlerrsquoin ve Egrisilerrsquoin toprakları

uumlzerinden (İberya ve Kolkhida yoluyla) Karadenizrsquoe kadar geldi ve deniz yoluyla

imparatorun ikametgacirchına ulaştı Bu sırada Heacuterakleiosrsquoun nerede bulunduğu

bilinmiyor ancak muhtemelen Konstantinopolisrsquode değil Trabzonrsquoda idirdquo 467

Heracleios muumlttefiki Hazarlar ile birlikte giriştiği Albanlar uumlzerindeki

emellerinde başarısız olunca duumlştuumlğuuml bu rezil durumdan kurtulmak iccedilin Kafkas

Dağlarırsquondan gedik accedilıp barbar kavimleri Şah Huumlsrevrsquoe karşı kullanmayı

duumlşuumlnmuumlştuumlr Ayanlarının en zeki ve yeteneklisi Andrersquoyi Hazarlarrsquoa goumlndererek

sayısız servet vaadinde bulunmuştur Cebu Hakan anlaşmayı onaylamak iccedilin Andre

ile birlikte ismi verilmeyen adamlarını goumlndermiştir

Hazar Kağanı Zachariasrsquoın bu davetinden sonra Hazar uumllkesine Arap Yahudi

ve Hristiyan din bilginleri fikir muumlcadelesi yapmak uumlzere gitmişlerdir Bizans

İmparatoru III Michael tarafından misyonerliğe goumlnderilen kişiler Aziz Kril ve Aziz

Methodiusrsquotur

860rsquolı yıllarda ldquohellipHazaryarsquoya Slavyan maarifccedilisi ve Slavyan alfabesinin

mucidi olarak bilinen Konstantinos (Cyrillos) Phylosopus başkanlığında oumlzel heyet

goumlnderilmiştirdquo468

Konstantinosrsquoun bizzat Hazar heyetine katılan kardeşi Methodios

tarafından telif edilen eser esas alınarak yazılmış ldquoPannon Biyoğrafisirdquonde

Konstantinosrsquoun Hazaryarsquoya gidişine Konstantinopolisrsquoe gelen bir Hazar elccedilisinin

sebep olduğu belirtilmektedir Bu elccedililik heyetindekiler Yahudi ve Muumlsluumlmanlarrsquoın

Hazarlarrsquoı kendi dinlerine ccedilekmeye ccedilalıştıklarını ve kendilerine bu din adamlarıyla

tartışabilecek Hristiyan bir misyoner goumlnderilmesini istemişlerdir 469

ldquo30 Ocak 861rsquode Kırımrsquoda St Clementrsquoin kutsal emanetlerinin bulunduğunun ileri

suumlruumllmesinden sonra bir Bizans diplomatik heyeti geleceğin Slav havarisi Constantine (St

467

Artamonov age s194-196 468

Ae s425 469

Ae s426

168

Cyril) başkanlığında Hazar başkenti Atilİtilrsquoe ulaştı Vita Konstantinrsquoe goumlre bu elccedililik heyeti

mahkemesinde dini bir muumlnazara yapacak olan Hazar kağanı470

tarafından teklif edilmiştirdquo

861 yılı yaz mevsiminde başlayan bu dini tartışmada Hazar Kağanı ve birinci

derecede yardımcısı ldquoBekrdquo bir elccedili ve yargıccedillardan oluşan Bizans elccedililik heyetini

kabul etmişlerdir Ccedilok sayıda Hazaryalı da tartışmayı izlemiştir KA Brook Aziz

Methodiusrsquoun Zambrii adında bir Hazaryalı ile dini bir tartışmasından471

bahsetmiştir

ldquoOnuncu yuumlzyıl sonlarında yaşamış olan Ermeni tarihccedili Moses

Kalankatvatsirsquoye goumlre Chat-Hazar Hun başkenti Varachanrsquoda Prens Awchrsquoi

Tarkanrsquoın saray nazırı ve Hazar Buumlyuumlkelccedilisi olarak goumlrev yapıyordurdquo472

ldquoSchechter Letterrsquoın isimsiz Hazaryalı yazarının da Constantinopolis

(İstanbul)rsquote yazdığı bu eserinde Constantinopolisrsquote saray muhafızı olarak goumlrev

yapan ccedilok sayıda Hazarrsquoın Bizans tebaası olduğundan bahsetmesi Moses

Kalankatvatsirsquonin soumlylediklerini doğrulamaktadır 473

Hazar prensi Bulanrsquoın Museviliği kabul etmesi Muumlsluumlmanlarrsquoı ve

Hristiyanlarrsquoı harekete geccedilirmiştir Grekler ve Araplar Hazar prensine Museviliğin

Hazarlar arasında yayılmasını protesto eden ve onları kendi dinlerine ccedilekmeye

ccedilalışan elccedililer goumlndermişlerdir 474

470

Hazaryarsquo da Yahudilerin iktidarı ele geccedilirmelerinden sonra ldquo kağanrdquo sembolik olarak kalmış asıl

soumlzuuml geccedilen kişi ldquomelikrdquo (kral) unvanı alan Yahudi youmlnetici olmuştur Buradaki ldquokağanrdquo kelimesinden

ldquomelikrdquo anlaşılmalıdır Golden Hazar Ccedilalışmaları s94-95 471

Ae s206-207 472

Ae s219 473

Ae s327 474

Artamonov age s352-353

169

b) Abbasicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

643 yılında Halife Hz Oumlmerrsquoin goumlrevlendirdiği Suraka b Amr

kumandasındaki Arap ordusu Derbend Şehrirsquone doğru ilerlemiştir Suraka

Hazarlarrsquoa eman vermiş Hazar kralı da vergi oumldemeye razı olmuştur Boumlylece boumllge

halkı İslacircm ile tanışmıştır 475

ANKuratrsquoın Al-Kufirsquonin ldquoKitab Al-Futuhrdquo undan verdiği bilgiye goumlre

Tarsquoatur (تعاطر)476

şeklinde adı geccedilen Hazar huumlkuumlmdarının hatun unvanlı kızının

Abbasilerrsquoin Ermenistan ve Azerbaycan valisi Yezid bin Uumlsayd al-Salami ile

evliliğini oumlğrenmekteyiz Halife Carsquofer El-Mansur Yezid b Usaydrsquoa mektup yazarak

Hazarlarrsquola ilişkileri duumlzeltebilmek iccedilin Hazar hakanının kızıyla evlenmesini

istemiştir Harekete geccedilen Yezidrsquoin isteğine Hazar hakanı olumlu cevap vermiştir 477

737 yılında Hazaryarsquoyı ele geccedilirmek iccedilin harekete geccedilen Mervan Hazarlarrsquoı

yanıltmak iccedilin oumlzel bir temsilci goumlndererek onlarla barış yapmak istediğini belirtmiş

ve yapılan askericirc hazırlıkların da Alanlarrsquoa karşı olduğuna inandırmaya ccedilalışmıştır

752-753 yıllarında doumlnemin Ermenistan valisi Yezid b Usayd es-Suumllemicirc

Halife Mansurrsquoun isteğiyle Hazar Hakanı Bagaturrsquoa elccedili goumlndererek kızı Hatun ile

evlenmek istediğini bildirmiştir Boumlylece Araplarrsquoın Kafkas-oumltesi toprakları

Hazarlarrsquodan gelebilecek tehlikeye karşı korunmaya ccedilalışılmıştır Hazar Hakanı da

prensesi coumlmertccedile hazırlanmış ccedileyiziyle goumlndermiştir 478

Hazar prensi Bulanrsquoın Museviliği kabul etmesi Muumlsluumlmanları ve

Hristiyanları harekete geccedilirmiştir Grekler ve Araplar Hazar prensine Museviliğin

475

Huumlseyin Ali Dakukicirc ldquoDoumlrt Halife Devrinde Araplar ve Hazarlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S289 YXXV

İstanbul TKAE Mayıs 1987 s309 476

Buharalı Kuratrsquoın kati olarak ccediloumlzuumlmlenmediğini soumlylediği bu ismin (بعاطر) Bugatur olması

gerektiği fikrindedir Oumlgel ise ldquobagardquo unvanının diğer bir şekli olan Bagatur (Bahadır)rsquoun sonundaki

ldquo-turrdquoun ldquo-dırrdquo olması ihtimalinden soumlz etmiştir Bkz AN Kurat ldquoAbu Muhammed Bin Arsquosam Al-

Kuficircrsquonin Kitab Al-Futukhrsquourdquo DTCF VII2 1949 s255-273 Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin s504-

505 B Oumlgel Tuumlrk Mitolojisi I 4bs Ankara TTK 1971 s342 477

Kurat ldquoAbu Muhammed s255-273 BuharalıldquoHazar Tuumlrklerirsquonin s504-506

170

Hazarlar arasında yayılmasını protesto eden ve onları kendi dinlerine ccedilekmeye

ccedilalışan elccedililer goumlndermişlerdir 479

El- Vasıkrsquoın halifeliği sırasında (842-847) Hazar uumllkesine giden iki Arap

elccedilisinden biri goumlk bilimci Muhammed ibn Musa el-Hvarezmi diğeri ise Tuumlrk dilleri

konusunda uzman olduğu bilinen tercuumlman Sellām idi Aydınlatılması gereken bir

konu iccedilin Hazar kralı Tarxānrsquoa goumlnderilmişlerdir 480

c Sacircsacircnicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun tahrikleriyle Hazarlarrsquoın Albanyarsquoyı talan

etmeleri uumlzerine İran Şahı Huumlsrev elccedilisi aracılığıyla Hazarlarrsquoa şu soumlzlerini sarf

etmiştir

ldquoSiz kimin emriyle benim uumllkeme sokuldunuz Yoksa benden kaccedilıp garp

denizlerinin adalarında gizlenip serseri gezenin emriyle mi Eğer sizin altın guumlmuumlş kıymetli

taşlar ipek kumaş ve altınla nakışlanmış ve incilerle suumlslenmiş elbiselere ihtiyacınız varsa o

zaman ben sana onun vadettiğinin iki katını verebilirdim Bundan dolayı sana şoumlyle diyorum

Herakliyusrsquoun [Heracleiosrsquoun] beyhude [beyhucircde] desiselerine kanarak benim uumlzerime

akınlarda bulunmayın Yok eğer akın yaparsanız sizin istediğiniz gibi olsun Ancak ben size

oumlnceden aldığım tedbirler hakkında şunları soumlylemeliyim Herakliyusrsquoun [Heracleiosrsquoun]

sizinle birlikte bana karşı duumlzenlemek istediği tertiplerden vazgeccedilmesi iccedilin şimdi onun

uumllkesinde olan buumlyuumlk ve muzaffer kumandanım Şehrivarazrsquoı garbın uumlstuumlne goumlnderdiğim iki

kahraman kumandanım olan Şahinrsquoin Kerderiganrsquoı seccedililmiş ve tepeden tırnağa dek

silahlanmış binlikler ve onbinlikler halinde olan askerlerimi geri ccedilağıracağım Şimdi onların

dizginlerini şark tarafına doumlnduumlrerek buumltuumln kuvvetimle sizin uumlstuumlnuumlze huumlcum edeceğim sizi

rahat bırakmayana sizi yeryuumlzuumlnuumln ta oumlbuumlr başına kovana kadar size ne fırsat vereceğim ne

de rahatlık O zaman tedbirlerinizin ne kadar manasız ve facialı olduğunu buumltuumln tafsilatıyla

anlarsınız Oradan getirdiğim bu hadsiz hudutsuz birlikleri nereye goumltuumlrmeli nerede

478

Artamonov age s317 479

Ae s352-353 480

Golden Hazar Ccedilalışmaları s93

171

yetiştirmeli onlara nerede ordugacirch kurmalıyım Bu birliklere hangi uumllke mukavemet

goumlsterebilir Eğer siz buumltuumln dediklerimi yerine getirmeyip uumllkeden ccedilıkmazsanız o zaman

size haber verdiğim gibi hareket edeceğimrdquo

Bu tehdit dolu soumlzler karşısında Hazarlar gelecek yıl yine buralara akında

bulunma kararıyla Derbend Geccedilidi yoluyla uumllkelerine geri doumlnmuumlşlerdir 481

Nitekim aklı buumlyuumlk ganimetlerde kalan Hazarlarrsquoın hakim şehzadesi Cebu

Hakan482

Huumlsrev Şahrsquoın hacirckimiyetinin 38 yılında (628) Alban uumllkesine akında

bulunmuş buumlyuumlk ticaret merkezi Tiflisrsquoi muhasaraya almıştır Akının Guumlrcuuml

topraklarına yayıldığını işiten İmparator Heracleios ise buumltuumln ordularını seferber

ederek muumlttefikiyle birleşmiştir Oumlyle ki karşılıklı huumlkuumlmdar hediyeleri takdim

edilmiştir483

Daha Tiflisrsquoin muhasarasından oumlnce iki buumlyuumlk huumlkuumlmdarın

goumlruumlşmelerinden haberdar olan Huumlsrev Şah şehrin muumldafaasına ordu goumlndererek

yardımda bulunmuştur Boumlylece bu iki muumlttefik emellerine ulaşamamışlardır

Huumlsrev Şah Bizansrsquola birlikte hareket ederek kendisine saldıracağını bir

mektupla bildiren Hazar Şadırsquona ldquoGit ve huumlkuumlmdarına ve bizim kardeşimize de ki

sizin suumllaleniz benim cedlerim ve benim tarafımdan asırlar boyunca daima huumlrmetle

sevimli kardeşin suumllalesi gibi goumlruumlluumlyordu ve biz oğullarımız kızlarımız vasıtasıyla

birbirimize hısım olmuşuz Şimdi azmış Bizans kulumun soumlzlerine ehemmiyet vermen

sana hiccedil yaraşmazrdquo diyerek onları kınadığını belirten bir cevap vermiştir

d Albanlarrsquodan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Hazar Şadı Kubad lalasını kendisine tacircbi olmaları isteğiyle Albanya

Katolikosu Virorsquoya elccedili olarak yollamıştır Viro İran şahına goumlnderdiği gizli

mektubun cevabı gelene kadar tacircbi olmayı ister gibi elccediliyi oyalamaya ccedilalışmıştır

481

Kalankatlı age s143-144 482

Bilgilerde tutarsızlık olup aynı eserin bir başka yerinde Cebu Hakan Hunlarrsquoın huumlkuumlmdarı olarak

zikredilmiştir Krş Kalankatlı ae s144-145 ile s148-149 483

Ae s147

172

Virorsquonun isteğiyle bu konudaki fikirlerini beyan etmek uumlzere orada toplanan uumllkenin

buumltuumln zadegacircnları vilayet valileri keşişleri ve memurlarından elccedililik heyetine takdim

etmek uumlzere altın guumlmuumlş ve buumltuumln kıymetli eşyalarını getirmelerini istemiştir Kime

ne hediye verileceğini tayin etmek amacıyla elccediliden Hazarlarrsquoın buumltuumln ayanlarının

prenslerinin kabile reislerinin isim ve ruumltbelerini oumlğrenmiştir Hediyeleri boumllmuumlş her

pakete verilecek şahsın adını yazmış ve kendi muumlhruumlyle muumlhuumlrlemiştir Arabalara

yuumlklenen hediyelerle birlikte kendisinin ve kendisine katılmak isteyen ayanların da

gitmesinin kendilerine tabi olmadıkları şuumlphesini uyandırmamak accedilısından uygun

olacağını soumlylemiştir Yani kendi aralarında Hazarlarrsquoa gidecek bir elccedililik heyeti

oluşturmuşlardır 484

Katolikos Viro ve beraberindekiler şadın yanına vardıklarında onu ccediladırda

ayanlarıyla bağdaş kurmuş yemek yerken bulmuşlardır Muumlellifin ldquoBiz onların

ccediladırın iccedilinde bağdaş kurup oturduklarını goumlrduumlkhelliprdquo ifadesi Kalankatlı Mosesrsquoin

de heyette bulunduğunu duumlşuumlnduumlrmektedir Alban heyetini şadın ccediladırında noumlbet

tutan birinci ve ikinci karakol mangalarının yanından geccedilirip hediyeleriyle birlikte

ccediladırın iccediline bıraktıktan sonra oumlnlerine ccedilıkan başka Hazarlar hepsinin yavaş yavaş

yuumlruumlmesini ve uumlccedil defa baş eğip selam vermesini emretmişlerdir İkinci girişin oumlnuumlnde

durdurmuşlar hediyeleri kabul edip sadece Katolikos Virorsquoyu şadın olduğu iccedil ccediladıra

almışlardır Katolikos şadın oumlnuumlnde yeri oumlpmuumlş ve hediyeleri takdim etmiştir

Hediyelerin bir kısmını da şadın yanında bulunan ayanlara pay etmiştir Hediyelerini

Virorsquonun elinden alan şad ccedilok sayıda adamla gelmesine sevinmiş ve katolikosun

kendisiyle yan yana oturtulmasını emretmiştir 485

484

Ae s166 485

Ae s167-168

173

3 KUMANKIPCcedilAKLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan KumanKıpccedilaklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

Kumanlarrsquola Peccedileneklerrsquoin bağlaşıklık kurmalarından endişe duyan Bizans

Kuman beylerini davet etmiştir Bu beyler arasında Togortak Maniak ve ccedilok yaman

savaşccedilılar bulunmaktaydı İmparator onlara bol ikramda bulunmuş dostccedila

davranarak hediyeler ihsan etmiştir Sonra da and iccedilmelerini ancak (kendilerine yine

de guumlvenemediği iccedilin) tutaklar (alıkonulan kişiler) vermelerini istemiştir Kumanlar

kendilerine saldırıya geccedilmek iccedilin uumlccedil guumln verilmesini isteyerek teklifi kabul

etmişlerdir İmparator on guumlnluumlk suumlre ve eğer galip gelirlerse ganimetin tuumlmuumlnuuml

onlara bırakma soumlzuuml vermiştir 486

4 BULGARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Abbasicirclerrsquoden Bulgarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer

922 yılında İdil Bulgarlarırsquona Bağdat halifesinden bir elccedililik heyeti gelmiştir

Bulgarlar Muumlsluumlmanlığı din olarak seccedilmeleri yanında siyasicirc yapılarını da

guumlccedillendirmek amacında idiler Ccediluumlnkuuml Bulgarlar İslacircm uumllkeleriyle ticaricirc ve kuumlltuumlrel

ilişkileri bulunan Harezm ile yakınlaşmak istemelerine rağmen Harezmrsquo in

Hazarlarrsquola da muumlnacircsebetleri olduğunu bildiklerinden Hazarlarrsquoın duumlşmanı olan

Bağdat halifeliğinin desteğini almayı kendi ideolojilerine daha uygun goumlrmuumlşlerdir

487

İbn Fadlan ve heyeti Bulgar huumlkuumlmdarı ile ilk defa karargacirchında

karşılaşmışlardır Huumlkuumlmdar misafirleri iccedilin ccediladırlar kurulmasını emretmiştir

AYakubovskiy ccediladırların قباب (kıbab kubbeler) deriden olduklarına ihtimal

486

Ae s250 487

Artamonov age s478

174

vermiştir 488

İbn Fadlanrsquoın huumlkuumlmdarın ccediladırını bin kişi alacak kadar buumlyuumlk buumlyuumlk

kısmı Ermeni halılarıyla doumlşeli ccediladırın ortasındaki tahtın da altın işlemeli Bizans

kumaşlarıyla oumlrtuumlluuml şeklinde tarif ettiği kaydedilmiştir 489

Doğu Avruparsquonın en buumlyuumlk ticaret merkezi haline gelmiş olan İdil Bulgarları

Tuumlrkistanrsquola sıkı muumlnacircsebetleri hasebiyle IX asrın sonlarında Muumlsluumlman

olmuşlardır X yuumlzyılın ilk ccedileyreğinde (922) Bağdad halifesi tarafından goumlnderilen

İbn Fadlanrsquoın da dahil olduğu heyet onlara ait oumlnemli bilgiler vermişlerdir

İbn Fadlanrsquoın danışman ve kacirctip olarak bulunduğu bu heyet 12 Muharrem

310 (12 Mayıs 912) yılında Hanrsquoın İdil boyundaki karargacirchına ulaşmıştır 490

İbn

Fadlan İdil Bulgarlarırsquona geldiği vakit onlar zaten İslacircmiyetle tanışmış

durumdalardı491

5 PECcedilENEKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER

a Bizansrsquotan Peccedileneklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer

Roma İmparatoru Constantine VIIrsquoin tahtın varisi Romanusrsquoa tecruumlbelerini

aktardığı eseri ldquoDe Administrando Imperiordquo da Peccedileneklerrsquole barış iccedilinde olmanın

imparatorluğa avantaj sağladığından bahsetmektedir Bunun iccedilin her yıl Peccedileneklerrsquoe

uygun hediyelerle elccedili goumlndermenin ve onlardan Bizansrsquoa gelen rehinler 492

ve

elccedililerin ağırlanmasının oumlnemini dile getirmiştir 493

İmparatorluğun huzur iccedilinde yaşamasının sağlanmasının yanında

Peccedileneklerrsquole dost kalmanın bir avantajı da mektup ve hediyelerle onları kendi

488

Yakubovskiy ldquoIX ve X Asırlarda s289 489

Ay s290 490

Taşağıl ldquoİdil s473 491

Karatay ldquoDoğu Avrupa s44-45 492

Elccedililer can guumlvenlikleri iccedilin yanlarında gittikleri uumllkeden rehinler bulundururlardı Seyahatleri

guumlvenli bir şekilde sona erdikten sonra rehinler serbest bırakılırdı

175

tarafına ccedilekmeyi başarırsa Ruslar ve Tuumlrkler (Macarlar)rsquoin uumllkelerini ele geccedilirme

şansını yakalayabilecektir 494

Bizansrsquotan bir imparatorluk temsilcisi Peccedileneklerrsquoin bir boyu495

ile komşu

olan Kerson496

boumllgesine gideceği zaman ilk oumlnce Peccedilenek uumllkesine haber

goumlndererek onlardan rehineler ve kılavuz talep etmek durumunda idi Kersonrsquoa

ulaştıklarında rehineler şehir muhafızına bırakılır ve direktifleri yerine getirmek

uumlzere kılavuzla birlikte Peccedilenek uumllkesine doğru yola ccedilıkılırdı Ccediluumlnkuuml Peccedileneklerrsquoin

bu hizmetleri karşılığında imparatorun sunacağı hediyeler oumlnemliydi

ldquoNitekim imparatorluk elccedilisi Peccedilenek uumllkesine ulaştığında [Peccedileneklerin] ilk

sordukları soru imparatorun hediyeleri olup daha sonra kendi kabile uumlyeleri ile birlikte

yemek yerken yine eşleri ve acircileleri iccedilin hediyeler olup olmadığını sorarlardı Bir de her kim

elccediliye Kersonrsquodan geri doumlnerken kılavuzluk ederse o da elccediliden kendi zahmeti ve suumlruumllerinin

masrafı iccedilin uumlcret talep ederdirdquo 497

Konstantinersquo in verdiği bilgiye goumlre yine Peccedileneklerin bir diğer kolu olan ve

Dinyeper ile Dinyester Nehirleri arasında yaşadıkları bilinen Charaboirsquoa

Konstantinopolisrsquoten yola ccedilıkan savaş gemileri ile elccedili goumlnderilirdi Kersonrsquoa

gitmeksizin ulaştıkları bu Peccedilenek boyuna elccedili kendisi gemide kalarak oumlnce bir

adamıyla mesajını iletirdi Konstantine elccedilinin bunu beraberinde taşıdığı

493

Porphyrogenitus age s49 Akdere age s10-11 494

Porphyrogenitus ae s5153 Akdere ae s12-13 495

ldquoPeccedileneklerin 8 boya ayrıldığını soumlyleyen Konstantinrsquoe goumlre Kerson şehrinin karşısındaki

topraklarda Dinyeper nehrinden itibaren doğuya Hazaryarsquo ya kadar olan boumllgede Peccedileneklerin

Boulatzopon [Βουλατζοπόν] boyu ikamet etmektedirrdquo Bkz Akdere ae s 13 496

Kerson (Хερσωνος) Kırım yarımadasında Sivastopol yakında MS II yuumlzyılda kurulmuş bir Grek

kolonisi Bizans iccedilin her zaman ccedilok oumlnemli bir ticaret şehri olan Kerson Karadenizrsquoin kuzeyinde

yuumlruumltuumllen ticarette oumlnemli bir rol oynamaktaydı Sasanilerrsquole yapılan muumlcadeleler sonunda doğudan

gelen ticaret yolları bazen kapanmakta boumlylece Bizanslıların ihtiyaccedil duyduğu malların ithalatı

kesilmekteydi Bu yuumlzden Bizans doğu ile olan bağlantısını Kırımdaki Kerson Bosporos ve

Kafkaslarrsquodaki Lazika uumlzerinden sağlamaya ccedilalışmıştır Bkz Akdere ae s11 The Oxford

Dictionary of Byzantium ed A Kazhdan vol I Cambridge Cambridge University Press 1991 s

418 Ayr bkz Norman Davies Avrupa Tarihi Ankara İmge Kitapevi 2006 s126 Georgy

Ostrogorsky Bizans Devlet Tarihi Ankara TTK 1999 s68 497

Porphyrogenitus ae s55 Akdere ae s14

176

imparatorluğun hediyelerini korumak iccedilin yaptığını belirtmiştir Elccedili sonra kendisine

goumlruumlşmeye gelen Peccedileneklerrsquole rehin takası yapardı Anlaşmaya varmanın ardından

Peccedilenekler kendi acircdetlerine goumlre yemin ederler 498

ve elccedili de karşılığında

imparatorluk hediyelerini takdim ederdi Daha sonra imparatorla dost olmak ve onun

bahşettiği hediyelerle rahat vakit geccedilirmek isteyen Peccedilenekler arasından elccedilinin

uygun goumlrduumlğuuml kişilerle elccedililik heyeti geri doumlnerdi Anlaşmanın şartı ise

imparatorluk hangi devlete karşı ccedilağırırsa ccedilağırsın -Ruslar Bulgarlar Tuumlrkler

[Macarlar]- Peccedilenekler Bizansrsquoın yanında olacaktı 499

Peccedileneklerrsquoe yardımda geccedil kalmış olmalarına rağmen ganimetten pay isteyen

Kumanlar ile Peccedileneklerrsquoin arasının accedilılması Bizans iccedilin tam da bir fırsat olmuştur

İmparator altın yaldızlı bir fermanla elccedilisi Synesiosrsquou Peccedileneklerrsquoe goumlndermiştir

Onları uzlaşmaya ikna edebilirse oldukları yerde tutacak ve Kumanlar sınırı aşıp

gelecek olurlarsa onlara karşı Peccedileneklerrsquoi kullanacaktı Nitekim elccedilisi bunu

başarmıştır Peccedileneklerrsquole anlaşmaya vardıklarını oumlğrenen Kumanlar imparatora

Peccedilenekler uumlzerine gidebilmek iccedilin boğazı aşmalarına izin vermesi teklifiyle

gelmişlerdir İmparator teklifi reddetmiş elccedilileri guumlzel bir şekilde ağırlamış ve

armağanları alarak geri doumlnuumln diyerek uğurlamıştır Peccedilenekler bundan cesaret alıp

anlaşmayı bozarak komşu kentleri talana başlamışlardır Boumlylece Bizans ve

Peccedilenekler İpsalarsquoda karşı karşıya gelmeden oumlnce imparator barış teklifi iccedilin elccedililer

goumlndermiştir Yine barış anlaşması yapılmış fakat Peccedilenekler 1090 yılında yine

anlaşmayı bozmuşlardır 500

XII asra tarihlenmiş olan şu olayı Bizans İmparatorluğursquonun daha oumlnceleri

de Peccedilenekler uumlzerinde aynı siyaseti uygulamış olması hasebiyle vermeyi uygun

goumlruumlyoruz Bizans İmparatoru Ioannes Aleksios Komnenos zamanında

Peccedileneklerrsquoin Trakyarsquoyı işgal ederek Makedonyarsquonın buumlyuumlk kısmını tahrip ettikleri

sırada girişilen muumlcadelede kazandığı tecruumlbeyi kendi imparatorluğunun beşinci

yılında (11221123) yine Trakyarsquoyı istila eden Peccedileneklerrsquoe karşı kullanmıştır

498

Yeminin ne şekilde edildiği belirtilmemiş olmakla birlikte Grekccedile [ζάκανα= Zakana] diye

zikredilmiştir 499

Porphyrogenitus age s55 Akdere age s14-15

177

Onlara dil bilen elccedili heyetleri goumlndererek ziyafetler kıymetli ipek giysiler guumlmuumlş

kacircse ve kadehler verip Peccedilenekler iccedilinde soumlzuuml geccedilen adamlardan bir kaccedilını kendi

tarafına ccedilekmeyi başarmıştır 501

500

Kommena age s226-228 501

Khoniates Historia ccedilev Fikret Işıltan Ankara TTK1995 s9

178

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİ ARASINDAKİ ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

ITUumlRK DEVLETLERİNİN TUumlRK KABİLELERLE OLAN ELCcedilİLİK

MUumlNAcircSEBETLERİ

AHun-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri

ldquohellipRomalıların kendisine onun tam muaşeret olarak goumlrduumlğuuml şekilde

davranmamasından rencide olan Akatirlerrsquoin birinci oumlnderleri Κουρίδαχος 1Hunları

davet etmiştirhelliprdquo Attila da hatunu Arıkan ve oğlu Ellakrsquoı onlara youmlnetici olarak

goumlndermiştir 2

B Hunlarrsquoın Kendisine Tacircbi Devletlerle Elccedililik

Muumlnacircsebetleri

412 yılında Hun Devletirsquonin temelini atan Meng-suumln iccedilin Ccedilin tarihccedilileri şoumlyle

demişlerdir ldquoBundan sonra Shan-shan kralı (Tuumlrkistanrsquoın en doğudaki boumllgesi)

Meng-suumlnrsquoe ubudiyete koştu ve (Tuumlrkistanrsquoın) otuz altı devleti ona tacircbi oldular ve

elccedililer ile baccedil yolladılar3rdquo Hunlarrsquola ilgili bu en eski tarihli bilgide tacircbi olan

devletlerin elccedilileriyle vergi goumlndermeleri devletler arasındaki bu geleneğin ccedilok daha

eskilere dayandığının bir delilini oluşturması accedilısından dikkate değerdir

1 Golden Tuumlrk Halkları s70 Akatirler 440 yılı başında Hun ve Roma yanlısı olarak iki kısma

ayrılan zayıf oumlrguumltlenmiş bir konfederasyon idiler 2 Ae s70

3 Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin s318

179

C Goumlktuumlrk-Avar Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Goumlktuumlrkler guumlccedillendikten sonra Avarlarrsquodan kız almak istemişlerdir

Avarlarrsquoın şefi A-na-kuei buna ccedilok kızmış ve hususi olarak Goumlktuumlrklerrsquoi azarlaması

iccedilin bir elccedilisini goumlndermiştir Bu amaccedilla Goumlktuumlrklerrsquoe gelen elccedili şoumlyle demiştir ldquo-

Siz bizim demircilik yapan adi koumllelerimizsiniz Boumlyle bir teklif yapmaya nasıl

cesaret edebiliyorsunuzrdquo 4 Bu soumlz uumlzerine asabileşen Bumin Kağan elccediliyi

oumllduumlrtmuumlştuumlr

DGoumlktuumlrk ndashUrsul Vadisi Yerlileri Elccedililik Muumlnacircsebetleri

VII-VIII yuumlzyıla ait Ursul kurganlarından birinde bulunan dip kısmında

Orhon Kitabesi yazısıyla yani Goumlktuumlrk yazısıyla yazılmış ldquoTuumlrk-şadının guumlmuumlş

hediyesirdquo5 ibaresi taşıyan guumlmuumlş kap -eğer bir savaş ganimeti olarak ele

geccedilmemişse- Gumileumlvrsquoun dediği gibi Ursul Vadisi yerlileri ile Tuumlrkler arasındaki

siyasicirc ilişkiye işaret etmektedir

EGoumlktuumlrk ndashTuumlrgiş Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kitabelerde dokuzuncu ayın yirmi yedisisi olarak kaydedilen 731 yılında

yapılmış olan Kuumllteginrsquoin cenaze toumlrenine Tuumlrgiş temsilcileri de iştirak etmişlerdir

Yazıtlar bu temsilcilerin isimlerini Nişancı Makaraccedil ve Nişancı Oğuz Bilge olarak

zikretmişlerdir 6

4 Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s125-127 ve132-133

5 Gumileumlv Avrasyarsquodan s120 LA Yevtuhova i GB Kiselev Otccedilet o rabotax Sayano-Altayskoy

arxeologiccedileskoy ekspeditsii1935 g 1941 s 113 6 Salman age s62

180

FGoumlktuumlrk ndashKırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri

731 yılında İlteresİlteriş Kağanrsquoın oğlu ve Bilge Kağanrsquoın kardeşi olan prens

Kuumll-tegin Koumll-tiginrsquoin yuğ merasimine katılanlar arasında Kırgız huumlkuumlmdarının

elccedilisi Tarduş- Inanccedilu-ccedilur da vardı 7

GUygur-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri

840 yılında kanlı Kırgız-Uygur savaşlarının ardından Kırgızlarrsquoın ldquoinalrdquo

unvanlı hanı Uygur hakanına tehdit ve uyarı babında bir mektup goumlndermiştir

Mektubunda ldquoSenin guumlnuumln doldu Ccedilok yakında altın ordanı alacağım ve atımı onun

oumlnuumlne bağlayıp tuğumu dikeceğimrdquo 8

H Uygur-Yağma Elccedililik Muumlnacircsebetleri

VBartoldrsquoun Gardizicircrsquonin eseri ldquoZeynrsquoul Ahbarrdquodan yaptığı alıntılarda

Yağma kabilesinin Tuumlrk hakanına elccedili goumlnderdiğinden bahsedilmiştir Tokuz-

guzların bir kolu olan Yağmalar kaccedilıp kendi kabilelerinden uzaklaşmış ve

Karluklarrsquoa gitmişler ama onlarla hiccedilbir zaman geccedilinememişlerdir Tuumlrk hakanı

onların Karluklarrsquola Kimaklar arasındaki topraklara yerleşmelerine izin vermiştir 9

Aralarında iccedil savaş ccedilıkınca bir kısmı Tuumlrk hakanının himayesine sığınmıştır Tuumlrk

hakanına bir elccedili goumlndererek ldquoSize hizmet etmeye geldik eğer izin verirseniz her

tarafa akınlar duumlzenleyeceğizrdquo10

demişler hakan da bu soumlzlerden hoşlanarak onların

isteklerini gerccedilekleştirmelerine muumlsaade etmiştir

7 Bartold Orta Asya s195

8 Ae s245

9 Ae s343

10 Ae

181

ISacoğulları-Ermeni Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Emevicircler doumlneminde fethedilerek merkez Dvin olmak uumlzere bir eyalet haline

getirilmiş olan Ermeniye Ermenilerrsquoin isyanına ve Bizans İmparatorluğursquona

yaklaşmalarına engel olmak amacıyla Tuumlrk valilerin kontroluumlnde olmak koşuluyla

iccedilişlerinde Ermeni asilzadelerinin eline bırakılmıştır Azerbaycanrsquoda huumlkuumlm suumlrmuumlş

bir Tuumlrk Hanedanı olan Sacoğullarırsquondan Muhammed el-Afşinrsquoin Azerbaycan

valiliğine tayin edildiği yıl (890)11 Ermeniye youmlnetimi Aşotrsquoun oğlu Sımbatrsquoın

idacircresine geccedilmiştir Sımbat 892 yılında halifeye elccedili goumlndererek krallığının

tanınmasını istemiştir Halife el-Mursquotemid Azerbaycan valisi Afşinrsquoe kendisinin

adına Sımbatrsquoa taccedil giydirmesini emretmiştir 12

Sımbat halife tarafından krallığının tanınmasının ardından vasalliğini istemek

uumlzere Bizans İmparatoru VI Leonrsquoa elccedililik heyeti goumlndermiştir Goumlruumlnuumlşte ticari

gerccedilekte Muumlsluumlmanlarrsquoa karşı siyasi bir anlaşma imzalamışlardır Bir tehdit unsuru

olarak goumlrduumlğuuml bu yakınlaşma karşısında Azerbaycan valisi ani bir baskın ihtimaline

karşı hazırlıklara girişmiştir Hazırlıklardan haberdar olan Sımbat harekete geccedilmiş

iki ordu Ermeniye ve Azerbaycan sınırında karşılaşmıştır Sımbat huumlcuma geccedilmeden

oumlnce barış teklifinde bulunduğu bir mektup goumlndermiştir Afşinrsquoin teklifi kabul

etmesi uumlzerine her ikisi de atları uumlzerinde birbirlerine yaklaşmış hediyeler vererek

ayrılmışlardır(893) 13

Halife tarafından kral tayin edilmesine rağmen İslacircm devletine vergi oumlduumlyor

olmaktan ve Dvinrsquoin emirlerce kontrol ediliyor olmasından rahatsızlık duyan

Sımbatrsquoın Muhammed el-Afşin ile aralarındaki anlaşmaya rağmen muumlcadeleleri son

bulmamıştır Bu muumlcadeleler esnasında Ermeniyersquonin oumlnemli merkezlerinden olan

Karsrsquoı kuşatan Afşin Sımbatrsquoın karısı gelini ve diğer oumlnemli şahsiyetleri rehin

11

Hakkı Dursun Yıldızldquo Azerbaycanrsquoda Huumlkuumlm Suumlrmuumlş Bir Tuumlrk Hacircnedacircnı Sacircc Oğulları rdquo TED

S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1978 s119 12

Ermeni tarihccedilisi Katolikos VI Hohannesrsquoin Afşinrsquoin halife adına taccedil ve hediyeler goumlnderdiği

bilgisini vermesine karşılık modern muumlelliflerden Saint Martinrsquoin kaynak goumlstermeksizin Afşinrsquoin

bizzat Erazgavork (Şirakavan)rsquoa giderek Sımbatrsquoa taccedil giydirdiğini kabul ettiği kaydedilmiştir Yıldız

İslam kaynaklarında ne bu konuda ne de bundan sonraki Afşin ve Ermeniler arasındaki olaylar

hakkında bilgi verilmediğini de eklemiştir Bkz Yıldız ay s119

182

almıştır Sımbatrsquoın kardeşi Sahakrsquoın karısı bir annenin goumlzyaşları ile oğlunu

kurtarabileceğini duumlşuumlnerek altın ve guumlmuumlşten hediyeler ve kalabalık erkacircnı ile

Afşinrsquoin yanına gitmiştir Girişiminin sonucunda başarılı da olmuştur14

JGazneli-Oğuz Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Nikephoros Bryenniosrsquoun Tuumlrklerrsquoin Malazgirt (1071) oumlncesi tarihi hakkında

verdiği bilgide Bizans İmparatoru Basileios doumlneminde yaşamış olan Gazneli

Mahmut Hintliler ve İranlılarrsquola savaşları sırasında işler yolunda gitmeyince Hunlar

diye bahsedilen aslında Oğuzlarrsquoın Hanırsquona kendilerine muumlttefik olmaları iccedilin

kıymetli armağanlarla elccedililerini yollamıştır Oğuzlar teklifi kabul etmişler ve elccedililerle

birlikte başında Tuğrul Beyrsquoin15

bulunduğu uumlccedil bin kişilik uumlcretli asker

goumlndermişlerdir Yolculukları esnasında Araxegraves Irmağı16

uumlzerindeki her iki başında

birer burccedil bulunan bir koumlpruumlden geccedilerek Pers uumllkesine varmışlardır17

K Selccediluklu-Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Alp Arslan Semerkand Hanı Şemsursquol-muumllk (Nasr b Ahmed) kendisine

boyun eğmediği iccedilin Maverauumlnnehrrsquoe sefer duumlzenleme hazırlığına girmiş ve bir

yandan da hanrsquoa bir elccedili goumlndermiştir Nizacircmuumlrsquol-muumllk de olan bitenden haberdar

olabilmek iccedilin elccedilinin yanında Danişmend Eşterrsquoi de goumlndermiştir Vazifesini yerine

getiren elccedili Hanrsquoın elccedilisi ile geri doumlnmuumlştuumlr Elccedililer sultanın nezdine geldiklerinde

satranccedil oynamakta olan vezir yendiği rakibinin yuumlzuumlğuumlnuuml almış ve sağ elinin yuumlzuumlk

parmağına takmıştır Bu sırada kendisine gelen Semerkand elccedilisini kabul etmiştir

Elccedilinin konuşması sırasında vezirin parmağında doumlnduumlrduumlğuuml yuumlzuumlk dikkatini

ccedilekmiştir Hanrsquoının yanına vardığında Selccediluklularrsquoın durumları hakkında sorulan

13

Ay s120 14

Ay s122-126 15

Bizans kaynaklarında Tangrolipegravekas diye zikredilmiştir Bkz Bryennios age s 40 16

Sir Derya ya da diğer adıyla Seyhun Irmağırsquodır Bkz Bryennios ae s 40 17

Ae s 39-40

183

soruya memleketin hiccedilbir eksiğinin olmadığının ama vezirinin bir kusuru olduğunu

soumlyleyerek cevap vermiştir Elccedili vezirin hareketinden Rafızi olduğunu ccedilıkarmıştır 18

L Avar-Kutrigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kutrigurlar VI yuumlzyılın ikinci yarısında Utigurlarrsquoa karşı Avarlarrsquola ittifak

yapmışlardır Mİ Artamonovrsquoun belirttiğine goumlre bu ittifakın sonucunda Avarlar

ldquohellipKuzey Kafkasya steplerinden kıvrılarak daha batıya Kutrigurlarrsquoın kendilerini

davet edip sevinccedille karşıladıkları Karadeniz civarındaki bozkırlara geldilerrdquo 19

Her

ne kadar bahsedilmese de bu davetin bir elccedilisiz karşılamanın da merasimsiz

yapıldığı duumlşuumlnuumllemez

MBulgar-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri

630 yılında Don Kuban ve Dinyeper Nehirleri boyunca uzanan Buumlyuumlk

Bulgaristan Devleti kurulmuştur ldquoEn buumlyuumlk liderleri Bulgar Onoghundur Klanına

mensup Batı Tuumlrklerirsquonin Dulo Klanından gelen Kubrat Hanrsquodı 20rdquo Buumlyuumlk

Bulgaristan Devleti Kubratrsquoın huumlkuumlmdarlığı suumlresince Harezm ve Sogdiana ile ticaricirc

ve diplomatik muumlnacircsebetlerde bulunmuştur

NBaşkurt-Abbasicirc Elccedililik Muumlnacircsebetleri

922 yılında Arap elccedilisi Ahmet İbn Fadlan elccedililik heyeti İdil Bulgarlarırsquonı

ziyaret ettiği sırada Başkurtlarrsquoın yaşadıkları yerlere de uğramış onlarla da

tanışmıştır Eserinde Başkurtlarrsquoın inanccedilları ile ilgili bilgi vermiştir 21

18

Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s157-159 19

Artamonov age s148 20

Brook age s42 21

Guumllnur Huseyinova ldquoBaşkurt Folklorunda Kız-Kuş Motifirdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar

İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s198-199 Saadettin Goumlmeccedil ldquoBaşkurtların Tarihi Başkurt Destanları

184

II YABANCI DEVLETLERİN TUumlRK KABİLELERİ İLE OLAN

ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ

A Ccedilin-Hoten Prensliği Elccedililik Muumlnacircsebetleri

345 yılında Chrsquoin hanedanı III yuumlzyılda uumlzerlerindeki huumlkuumlmranlığını

kaybettiği prenslikleri geri almak uumlzere harekete geccedilmiş ve seddin dışında kalan

Kao-chrsquoang-Kuumln22

adıyla anılan Edzin-goumll Nehrirsquonin aşağı akımlarıyla Turfan

Ccedilukurursquonu geri almayı başarmıştır Bundan oumlnce boumllgedeki bazı prenslikler

birleşerek Su-le (Kaşgar) Prensliğirsquone dahil olmuşlardır ldquoHoten ise guumlccedillenerek Ccedilinrsquoe

sırtını dayamaya devam eden tek devlet olarak kaldı Ancak bu bağımlılık politik

değil sadece Hotenrsquo den Ccedilinrsquoe duumlzenli olarak goumlnderilen elccedililerin temsil ettiği

kuumlltuumlrel bir yakınlaşma idirdquo 23

Bunun nedenini ipek uumlretiminin V yuumlzyılda

Soğdianarsquoya ulaşmadan oumlnce Hotenrsquo de yapılıyor olmasına bağlayabiliriz 24

BCcedilin-Sirtarduş Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Ccedilinliler politikaları gereği kabile temsilcilerini de bir devlet temsilcisi gibi

ağırlamayı ihmal etmemişlerdir Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin yıkılışından kısa bir suumlre

oumlnce 627rsquode Sirtarduşlar isyan edince Doğu Goumlktuumlrklerinin son kağanı Hie-li Kağan

bu isyanı bastırma goumlrevini Tou-lirsquoye vermiştir 628 yılının Aralık ayında25

Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı kuzey kavimlerinin ccediloğu isyan ederek Hsieh-yen-trsquoo (Sir

Tarduş)rsquoların himayesine girmişlerdir Bu zayıf durumu sezen Ccedilin İmparatorluğu

Sirtarduşlarrsquoa yaklaşmış ve bu Tuumlrk kabilesinin temsilcileri Ccedilinrsquode ccedilok iyi kabul

ve Bunların Uumlzerine Kısa Bir Değerlendirmerdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay

2008 s210 22

Gumileumlv Avrasyarsquodan s201 Biccedilurin N Ya (Yakinf) Sobraniye II249 III19 23

Ae s201 24

Detaylı bilgi iccedilin bkz ae s202 25

Bu olay TCTCrsquodan bu tarihle verilmekle birlikte TFYKrsquodan 629 yılının Ağustos ayı olayı olarak

verilmiştir Karş Chang age s55 ile s56

185

goumlrmuumlşlerdir26

Hsieh-yen-trsquoo Kağanı İ-shih-porsquonun torunu İ-nan Kağan olarak

seccedililince Ccedilin İmparatoru Trsquoai-tsung da Yu-chi chiang-chuumln (her yerde taarruza

geccedilen orduya kumanda eden general) unvanlı Chrsquoiao Shih-wangrsquoı gizlice İ-nanrsquoa

goumlndermiştir Elccedili İ-nanrsquoa Checircn-chu pi-chrsquoieh Kagan (Ccedilencu Bilge Kagan)[Şanyuuml

Bilge Kağan] unvanı ve bu unvanı sembolize eden renkli tuumlylerden yapılmış bir

bayrak ve bir davul vermiştir Bu durumdan memnuniyet duyan İ-nan da Ccedilinrsquoe

hediyelerini sunmak uumlzere elccedili olarak kendi kardeşi Trsquoung Teginrsquoi goumlndermiştir

İmparator İ-nanrsquoa bir kılıccedil ve kırbaccedil hediye ederek şu soumlzleri soumlylemiştir ldquoSiz

memleketinizde buumlyuumlk succedillu olanları bu kılıccedilla kuumlccediluumlk succedillu olanları ise bu kırbaccedilla

cezalandırabilirsinizrdquo 27

BOumlgelrsquoin ldquoSui-shurdquodan28

Toumlles boylarından Sir Tarduşlarrsquola29

Ccedilin

imparatorluğu arasındaki elccedililik muumlnasebetleri hakkında verdiği bilgi şoumlyledir ldquo Ta-

yeh saltanat devresinin uumlccediluumlncuuml senesinde (MS608) Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek memleket

uumlruumlnlerinden haraccedillar verdiler Bundan itibaren haracı hiccedil kesmedilerrdquo 30

628 yılında Yabgunun oumlluumlmuuml ile Batı Goumlktuumlrklerirsquonde ortaya ccedilıkan karışıklık

esnasında Tarduşlarrsquodan İnan kendi boyundan yetmiş binden fazla ccediladır ile Ccedilin

hacirckimiyetine girmiştir Goumlktuumlrklerrsquoe taarruz ettiği sırada Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı diğer

boylar da isyan etmiş İnanrsquoın geri doumlnmesini ve istemişlerdir Fakat buna cesaret

edemeyen İnan İmparator Trsquoai-tsungrsquoun ldquoSeyyar Taarruz Generalirdquo Chiao Shih-

wang aracılığıyla goumlnderdiği fermanını huumlrmetle kabul ederek Checircn-chu31

Pi-chia

26

Salman age s 5 27

Chang age s5556 28

Sui Suumllalesi devri vakayinamesidir 29

Hui-horsquolar (Uygurlar)rsquoın ataları Hsiung-nursquoların neslinden olup sonraki Weirsquoler doumlneminde Toumlles

oymağı olarak isimlendirilmişlerdir Bkz Oumlgel ldquoUygur Devletinin s331 Toumllesler belirli bir Uygur

oymağını temsil etmezler Goumlktuumlrklerrsquoe tacircbi muumlşterek reisleri olmayan konar-goumlccediler boydan oluşurlar

Bunların iccediline Sir Tarduşlar da dahildir 605 yılında Batı Goumlktuumlrk Kağanı Chrsquou-lorsquonun buumltuumln Toumlles

boylarını ağır vergiye bağlaması ve bundan dolayı Sir Tarduşlarrsquoın bir harekette bulunacaklarından

şuumlphe duyarak onların reislerinden birkaccedil yuumlz kişiyi idam ettirmesi uumlzerine Tarduşlar isyan

ccedilıkarmışlardır İccedillerinden Mo-ho (Baga) Kagan olarak iktidara getirmişler ve bir devlet olarak boy

goumlstermeye başladıkları doumlnemde Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermişlerdir 30

Oumlgel agm s333 Sui-shu Toumlles bahsi 84 2538 c 31

Budist menşeili bir Ccedilin tabiridir Bkz Oumlgel ay s337 dp17

186

(Bilge) Kagan olmuştur Kendisine hediye olarak tuğ ve davul verilmiştir İnan da

memleketinin mahsullerinden sunmuştur 32

629 yılında İnan Toumlleslerrsquoin idaresini kuumlccediluumlk kardeşine bırakarak Ccedilin sarayını

ziyaret ettiğinde imparator bir kılıccedil ve kırbaccedil hediye ederek ldquooymaklarınızda buumlyuumlk

kusur işleyenleri bu kırbaccedilla kırbaccedillayınızrdquodemiştir 33

CCcedilin-Yuumleh Chrsquoi Elccedililik Muumlnacircsebetleri

İmparator Wu başa geccediltikten sonra Hunlarrsquoa karşı kendisini destekleyecek bir

muumlttefik bulmak amacıyla Batı boumllgelerinin (Tuumlrkistanrsquoın) krallıklarına giden ilk Ccedilin

elccedili ve seyyahı Chang Chienrsquoi Yuumleh Chrsquoilere goumlndermiştir (MOuml 140) Boumlylece Ccedilin

batı politikasını ilk kez uygulamaya koymuştur Chang Chienrsquoin bu diplomatik

goumlrevi başarısız olmuş fakat sunduğu raporundaki bilgiler Ccedilinrsquoin batıya accedilılmasını

hızlandırmıştır34

Ccedilinlilerrsquoin Tuumlrkistan halklarıyla ilişkileri MS II yuumlzyılın

ortalarına yani onlar tarihten ccedilekilinceye kadar tam uumlccedil yuumlzyıl boyunca kesintisiz

devam etmiştir35

Ccedilinliler MOuml II yuumlzyılda Hunlarrsquoa karşı muumlttefik aramak amacıyla

batı uumllkelerine elccedili goumlnderdiklerinde Yedisursquonun varlığını oumlğrenebilmişlerdir

DCcedilin-Wu sunUsun Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Chang Chienrsquoin ikinci elccedililiği Wu SunlarrsquoaUsunlarrsquoa olmuştur Nan-shan

Dağları ile Bulunggir Nehri arasında goumlccedilebe halde yaşayan Usunlar36

Hunlar

tarafından itaat altına alınmışlardır Chien yanında goumltuumlrduumlğuuml on binlerce baş sığır

32

Ay s336-337 33

Oumlgel agm s337 34

Ayşe Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan İlişkilerinin Başlangıcı Hakkında Bazı Bilgilerrdquo Belleten LIV

S211Ankara TTK Aralık1990 s914-915 Bekin agm s3 35

Bartold Orta Asya s 47 36

Usun adı Kırgızlarla ilişkilendirilmektedir Detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold ae s 92 ve 239

187

koyun altın ve ipekli eşyalar 37

yanında hanedandan bir prensesle evliliği

oumlnermiştir Karşılığında (MOuml 105) civarında Hunlarrsquoa saldırıya geccedilerek onların

nuumlfuz ve guumlccedillerini kırmalarını istemiştir Ancak devletin iccedilindeki bazı iccedil

meselelerden oumltuumlruuml Wu Sun kralı bu yakınlaşma teklifini geri ccedilevirmiştir38

Fakat

Chien ile birlikte Ccedilinrsquoe giden Usun elccedilisinin doumlnuumlşuumlnde Ccedilinrsquoin ihtişamı ve guumlcuuml

hakkında huumlkuumlmdarına verdiği bilgi Ccedilinrsquoin Usunlar nezdindeki itibarını

yuumlkseltmiştir Ayrıca Chang Chrsquoienrsquoden sonraki Ccedilin elccedilileri Batı Boumllgesirsquone Doğu

Tuumlrkistan ve Fergana uumlzerinden gitmeye başladığından Usunlar coumlmert hediyelerle

goumlnderilen elccedililerden mahrum kalmışlardır Kun-mo unvanlı Usun huumlkuumlmdarı Lei-

chrsquoe-yao-mi Ccedilinrsquoe anlaşma hediyesi olarak bin atla yeni bir elccedili goumlndermiştir

Kendisine de Ccedilinli bir prenses talep etmiştir Arzusu yerine getirilmiş fakat bir suumlre

sonra yaşlı Usun huumlkuumlmdarı prensesten oumlluumlmuumlnden sonra bozkır acircdetlerine goumlre

halefi olan torunu ile evlenmesini istemiştir Zaten bozkır hayatına alışamayan

prenses bunu kabul etmek istemese de Ccedilin youmlnetiminin gelenekler ne ise ona uyması

youmlnuumlndeki talimatı uumlzerine boyun eğmek zorunda kalmış ve Wung-chuuml-mi ile

evlenmiştir Fakat MOuml60rsquota o da oumlluumlnce Kuang-wang unvanlı Ni-mi ile evlenmiştir

Bu eşi ile anlaşamayan Ccedilinli prenses bir Ccedilin elccedilisi Ccediligu şehrine geldiğinde bu

heyetle anlaşarak huumlkuumlmdarın oumllduumlruumlleceği bir şoumllen planlamıştır Ni-mi suikastten

yaralanarak kurtulmuş bunu oumlğrenen huumlkuumlmdarın oğlu Hsi-song-seu ordusuyla

Ccediligursquoyu kuşatmıştır Ccedilin youmlnetimi elccedililerinin hatasını oumlrtmek iccedilin onları alelacele

geri ccedilağırıp infaz ettirmiştir Huumlkuumlmdara da hediyeler ve yaralarının tedavisi iccedilin bir

tabip goumlndermiştir39

Bu olay elccedililerin yetki ve sınırlarını izah edebilmek adına

oumlnemli bir numunedir

Bu arada Chang Chien ccedilevredeki kuumlccediluumlk devletlere elccedili olarak goumlnderdiği

yardımcıları ile Fergana Sogdiana Baktria Pers Hindistan Hotan gibi devletlerle

iletişimi sağlamıştır 40

37

Onat agm s917 38

Ay s916 dp 10 F Hith ldquoThe story of the Chang Kien Chinarsquos Pioneer in Western Asiardquo

Journal of the American Oriental Society vol37 1917 s101-102 39

Bartold Orta Asya s 87-90 40

Onat agm s916 dp11

188

IV yuumlzyılın sonlarından VI yuumlzyılın ortalarına kadar Orta Asyarsquonın lideri

durumunda olan Tungus halkından olduğu soumlylenen Ju-Janlar saldırılarıyla Usunları

Yedisursquodan Tanrı Dağlarırsquona goumlccedil etmek zorunda bırakmışlardır Bu doumlnemde (425

yılı) aralarında Usun huumlkuumlmdarının da bulunduğu bazı batı ucu huumlkuumlmdarları o

sıralar Siyenpi hanedanı Yuan Wei veya Pei Weirsquoin huumlkuumlm suumlrduumlğuuml Kuzey Ccedilinrsquoe

elccedililer goumlndermişlerdir Boumlylece II yuumlzyılın ortalarından V yuumlzyıla kadar Ccedilin

kaynaklarında kesintiye uğrayan batı ucuyla ilişkiler yeniden canlanmıştır 436

yılında da Ccedilinrsquoden Usunlarrsquoa bir elccedili gelmiş bundan sonra Usunlar her yıl bazı

hediyelerle birlikte Ccedilinrsquoe elccedililer goumlndermişlerdir Bu tarihten sonra kaynaklarda

bağımsız bir halk olarak rastlanmayan Usun adının tart Kırgız-Kazak ordasının

adında ldquoUumlysuumlnrdquo olarak muhafaza edildiği kaydedilmiştir 41

Goumlktuumlrkler zamanında (726) Ccedilinrsquoe giden bir Arslan isimli Buhara elccedilisinden

bahsedilmektedir Tuumlrklerrsquoin Batı Tuumlrkistanrsquoı ele geccedilirdikleri bu doumlnemde Buhararsquoda

yaşayan yerli halk arasında Arslan adının goumlruumllmemesi sebebiyle bu elccedilinin oraya

daha oumlnce tayin edilmiş olan bir Tuumlrk prensi olmasına ihtimal verilir 42

ECcedilin-Fergana Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Chang-chrsquoienrsquoden Fergana atları hakkında bilgi alan Ccedilin İmparatoru altından

yapılmış bir at heykeli goumlndererek Ferganarsquonın ldquokan terleyen atlarrdquo diye tasvir

edilen cins atlarından istemiştir Fergana huumlkuumlmdarı bunu reddettiği gibi elccediliyi de

oumllduumlrtmuumlştuumlr43

Bunun uumlzerine savaş accedilan Ccedilin İmparatoru Fergana huumlkuumlmdarını

oumllduumlrtmuumlş ve Han hanedanlığı ile iyi ilişkiler kurabilecek bir asilzadeyi tahta

ccedilıkarmıştır44 Ccedilin ordusu geri ccedilekilirken binlerce atı yanlarında goumltuumlrmuumlşlerdir

Fergana Ccedilinrsquoin eline geccediltikten sonra imparator buranın batısındaki uumllkelere 10rsquodan

41

Detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold age s92 42Tuumlrkler Batı Tuumlrkistanrsquoı ele geccedilirdikten sonra şehirlilere serbestlik tanımışlar Buhara ve

Semerkandrsquodaki yerli prenslere dokunmamışlardır Bkz Oumlgel Duumlnden Buguumlne s150 43

Han suumllalesi elccedilisinin Fergana huumlkuumlmdarını azarladığı iccedilin oumllduumlruumllduumlğuuml belirtilmiştir BkzLi age

s58144-148 44

Ae s20 HS Batı Uumllkeleri s 3895

189

fazla elccedililik heyeti goumlndermiştir 45 Ccedilinrsquoin Ferganarsquoya saldırmasından korkan diğer

batı uumllkeleri elccedililerini goumlndererek hediyeler sunmuşlardır 46

FCcedilin- Uygur Karluk Basmıl Boyları Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kuumlccediluumlk yaşta tahta geccedilen Bilge Kutlug Kağanrsquoın annesi ve Tonyukukrsquoun kızı

olan Po-fu Hatun Sağ ve Sol Şadları olan amcalarının guumlccedillenip oğlunun tahtını ele

geccedilirmelerinden korktuğu iccedilin onları ortadan kaldırmaya ccedilalışınca taht

muumlcadelesiyaşanmıştır Bu durumu fırsat bilen Ccedilin İmparatoru Sun Lao-nu adlı

elccedilisini Goumlktuumlrklerrsquoden ayrılıp kendisine bağlanmaları teklifiyle Uygur Karluk ve

Basmıl gibi Tuumlrk boylarına goumlndermiştir Ayaklanan bu boylar aralarında anlaşarak

Basmıl reisi Chie-tie-i-shihrsquoi tahta ccedilıkarmışlar Uygurlar ve Karluklar da Sağ ve Sol

yabguluklarını paylaşmışlardır Sonra da bu uumlccedil boyun reisi birlikte Ccedilinrsquoe elccedili

goumlndermişlerdir 47

Bir suumlre sonra (744)48

araları accedilılan bu Tuumlrk boylarından Karluklar ve

Uygurlarrsquoın Basmıl reisini oumllduumlrmelerinin ardından Uygur reisi Ku-li Pei-lo kendini

Kutlug Bilge Kuumll Kagan ilan etmiştir Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek Uygur Devletirsquonin

kurulduğundan haberdar etmiştir 49

GCcedilin- Hoccedilo Devleti Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Ccedilinli rahip Huumlen-Ccedilangrsquoın seyahati sırasında uğradığı Hoccedilo (Kara-Hoca) ve

Kumul şehirleri Uygurlarrsquola meskucircndu Hoccedilo huumlkuumlmdarı hatunu ve maiyeti rahibi

uyumadan beklemişler kendisini iki katlı bir evin uumlst katında hadımağaları

bekccedililiğinde dinlenmeye bırakmışlardır Huumlkuumlmdar ve hatunu guumlnduumlz gelerek evin

45

Ae s20 ve 151 SCTa-yuumlan s3179 46

Ae s42 47

Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu s26-27 ve 40 48

Ay s35 (Belgeler HTS 215Bs6055)

190

alt katında rahibin uyanmasını beklemişler ve sonra da sarayın konferans salonuna

almışlardır Rahibin dini konudaki konferansı merasimle dinlenmiştir Tahtında

oturan huumlkuumlmdarın sağında hatunu ve diğer eşraf da kendilerine ayrılan yerlerde

hazır bulunmuşlardır50

Buradaki saraylarda misafir edildikten sonra yoluna devam

ederken Hoccedilo huumlkuumlmdarı ona yuumlz okka altın guumlmuumlş para beş yuumlz parccedila atlas ve ipek

yanında metbucircsu olan Batı Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarı Tung Yabgursquoya verilmek uumlzere otuz

sekiz at ve yirmi doumlrt hademe ile birlikte Hun-sia ismindeki yuumlksek ruumltbeli

memurlarından ibaret buumlyuumlk bir maiyet ve yine hakandan rahibe huumlrmet

goumlsterilmesini rica eden mektup verilmiştir Ayrıca rahibin Hindistanrsquoa geccedileceği

yerlerdeki yirmi doumlrt Tuumlrk uumllkesi huumlkuumlmdarına oumlzellikle de Tung Yabgursquonun oğlu

olan Toharistan Yabgusu Tarduş Şadrsquoa51

verilmek uumlzere de geniş ve uzun ipek

kumaşlar uumlzerine yazılmış mektuplar verilmiştir Rahip buralarda huumlkuumlmete ait posta

atlarıyla goumltuumlruumllmuumlştuumlr 52

Burada bir tacircbinin metbucircsu olan uumllke huumlkuumlmdarına ve

diğer Tuumlrk soylu huumlkuumlmdarlara rahibin refakatinde goumlnderdiği elccedililik heyeti

aracılığıyla bir nevi itimatnacircme sunduğu goumlruumllmektedir Tuumlrk Devletlerirsquonde tacircbi-

metbucirc iletişiminde de elccedililerin goumlrevlendirilmesi soumlz konusu idi Ayrıca elccedililerin

posta teşkilacirctının imkacircnlarından faydalanabildikleri anlaşılmaktadır Belirli

mesafelerle oluşturulan posta noktalarında at değiştiriyor ve diğer ihtiyaccedillarını

karşılayabiliyorlardı

HBizans-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Hunlarrsquola baş edemeyeceğini bilen Bizans İmparatorluğu tabiri caizse kaleyi

iccedilten yıkma politikasına youmlnelmiştir Hunlarrsquoa bağlı kabilelerden biri olan

Akatirlerrsquoi53

kendisine muhatap seccedilip elccedilisini goumlz boyayıcı hediyelerle donanımlı

49

Ay s29 50

Togan ldquoPeygamberin s25-27 51

Tarduş Şad Hoccedilo huumlkuumlmdarının kardeşi ile evlenmiş fakat prenses kısa bir suumlre sonra oumllmuumlştuumlr

Kardeşinin oumlluumlmuumlnden habersiz olan Hoccedilo huumlkuumlmdarı on ada bir mektup goumlndermiştir Bkz ay

s44 52

Ay s23-24 ve 27 53

Doğu Avruparsquoya yerleşen ve kabileler konfederasyonu (birccedilok kabile ve boy şefine sahip) duumlzeni ile

Hun kabileleri iccedilinde en dikkat ccedilekenidir Bkz Artamonov age s78

191

olarak onlara goumlndermiştir Ancak elccedilinin beceriksizliği nedeniyle planı suya

duumlşmuumlştuumlr

ldquohellip Hunlara [Hunlarrsquoa] karşı Akatirlerrsquoin Bizans yanında yer almalarını sağlamak

isteyen İmparator II Theodosius (408-450) onlara bir elccedili goumlndermiş fakat elccedili Akatir

şefleri arasındaki hiyerarşiyi bilmediğinden hediyeleri mevcut duumlzene goumlre dağıtmamıştı

Reislerin en buumlyuumlğuuml olan Kuridah hediye dağıtımı sırasında ikinci kişi durumuna

duumlşuumlruumlluumlnce oumlfkelenerek hazırlanan ihaneti Attilarsquoya ihbar etti Attila aldığı bu ihbar

uumlzerine oumlylesine endişeye kapıldı ki hemen Bizans sınırlarında bekleyen buumlyuumlk ordusunu

Akatirler uumlzerine sevketti İhanet eden Akatir reislerinden bazıları katledilmiş diğerleri ise

itaat arzetmek zorunda bırakılmışlardı Her ne kadar Kuridah hayatta kalmayı başarmış ve

kabilelerinin başında kalmışsa da Attila 448rsquode Akatirlerrsquoin ve diğer Karadeniz civarı

kabilelerinin başına buumlyuumlk oğlu Ellakrsquoı getirdirdquo 54

IBizans-Saragur Ugor ve Onogur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Asyarsquodaki yurtlarından Sabirler tarafından suumlruumllen Oğur Onoğur ve Sarı

Oğur kabileleri 463 yılında Bizansrsquoa elccedili goumlndermişlerdir55

ldquo463rsquode Saragur Urog ve Onnogurlarrsquodan 56

Romeilere [Bizansrsquoa] gelen elccedili daha

oumlnce Sabırlar (Savirler) 57

tarafından kovuldukları ndashki Sabırlar da Okyanus sahillerinde

oturan bir halktan kaccedilarak gelen Avarlar tarafından kovulacaklardı- vatanlarını

terkettiklerini Akassirler (Akatirler)rsquoi yendiklerini ve onların yerine imparatorluğun

muumlttefiki olmak istediklerini bildirdirdquo58

54

Ae s78 55

Karatay ldquoDoğu Avrupa s20 Golden Tuumlrk Halkları s74 56

Saragur Urog ve Onnogurlar eski Bulgarların ataları olan Ugorlardır Bkz Gumileumlv Hazar

Ccedilevresinde s187 57

Sabırlar ya da Savirler Sibirya taygaları kenarında yaşayan Samoyed grubuna ait bir halktır Bkz

Gumileumlv age s187 58

Ae

192

463 yılında Romalılarrsquoa Saragur Ugor ve Onogurlarrsquodan bir elccedili gelerek vaktiyle

Savirler tarafından suumlruumllduumlkleri uumllkelerini terkettiklerini bildirdi Bu sonuncular da vaktiyle

Okyanus sahillerinde yaşayan bir halktan kaccedilan Avarlar tarafından itilmişlerdi Aynı elccedili

Saragurlarrsquoınhellipimparatorluğun dostacircne ilişkiler kurduğu Akatirlerrsquoi itaat altına aldığını da

accedilıklayarak onların şimdi de Akatirlerle birlikte imparatorun muumlttefiki olmak istediklerini

belirtti Elccedililik heyetinde bulunanlar değerli hediyelerle taltif edilerek uumllkelerine geri

goumlnderildilerrdquo 59

JBizans-Utigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

ldquoİstanbulrsquodaki Bizans imparatoruna elccedili goumlnderen guruplar [gruplar] Trsquoieh-

lecircrsquolerin batı kolu oldukları tahmin edilen Şarağur Oğur ve Onoğur boyları veya boy

birlikleri idihelliprdquo Bu durum P Goldenrsquoın ldquoTuumlrk Halkları Tarihine Girişrdquo inde şoumlyle

izah edilmiştir

ldquoΣαράγονροι rsquoΩγούροι (metinde Οΰρωγοι) ve Ονόγονροι temsilcileri kendilerini

yeni bir siyasi ccedilevreye youmlneltme isteğiyle Bizansrsquoa geldiler Bunlar kendilerinin

yurtlarından (Avarlar) tarafından suumlruumllen (Sabirler) tarafından oturdukları yerden atıldıklarını

accedilıklamışlardır Avarlar Okyanus kıyılarından gelen halklar tarafından goumlccedile zorlanmıştı

Onlar ise denizdeki sisler ve insan yiyen Anka kuşlarından kaccedilmışlardıhelliprdquo 60

550rsquoli yılların sonlarında Bizans İmparatoru Justinianos Karadeniz

boylarında yaşayan Bulgarlarrsquoın kolu Kuturgurlar (Tokuzoğuzlar) rsquoın Trakyarsquoya

saldırmalarından korkarak Kubanrsquoda yaşayan onların akrabaları Uturgurlarrsquoı

kışkırtmak maksadıyla kıymetli hediyelerle elccedili goumlndermiştir Oumlyle ki bu iki akraba

kabileyi neredeyse birbirlerini yok etmenin eşiğine getirmiştir61

Justinianos Sandilkhrsquoe goumlnderdiği elccedilileri aracılığıyla Kutrigurlarrsquoı ortadan

kaldırırsa imparatorluğun Zaberganrsquoa oumldediği yıllık vergiyi kendisine verme

59

Artamonov age s86 60

Golden Tuumlrk Halkları s74 61

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s52-53

193

vaadinde bulunmuştur Sandilkh Roma ile iyi ilişkilerini bozmak istemese de

akrabalarını tamamen ortadan kaldırmalarının uygunsuz olduğunu ancak onları

atlarını ellerinden alarak cezalandıracaklarını boumlylece binekleri olmadığı iccedilin Roma

topraklarını talan edemeyeceklerini belirtmiştir 62 Boumlylece İmparator Justinianos

Ut(r)igurlarrsquoı akrabaları Kutrigurlarrsquoa karşı saldırmaya ikna etmiştir

Bizans 551 yılında diplomatik girişim ve ruumlşvet ile Gotlar vasıtasıyla iyi

ilişkiler tesis ettiği Sandilkh 63

youmlnetimindeki komşusu Utigurlarrsquoı kendisi iccedilin

tehlike arz eden o sıralar Hunlar ve Bolgarlar adıyla bilinen Karadeniz Hunlarırsquonın

lideri durumundaki Zabergan 64

youmlnetimindeki Kutrigurlarrsquoa karşı kışkırtmıştır

Suumlrekli Bizans şehirlerini yağmalayan Kutrigurlarrsquoın ele geccedilirdikleri ganimetleri

Utigurlarrsquola paylaşmak niyetinde olmadıkları fikrine hediye adı altındaki haraccedil ve

vaatlerle takviyede bulunmuştur 65

Sonunda Bizans amacına ulaşmış Utigurlar

Kutrigurlarrsquoı kılıccediltan geccedilirmişlerdir Kurtulabilen ccedilok azı ise imparatorluk sınırlarını

diğer barbarların saldırılarına karşı korumak şartıyla Trakyarsquoya yerleşmişlerdir

Utigurlarrsquoın kurnaz askericirc işlerde huumlnerli guumlcuuml ve cesaretiyle uumlnluuml kumandanı

Sandilh Kutrigurlarrsquoa Trakyarsquoda toprak verildiği haberini alınca ccedilok oumlfkelenmiştir

Utigurlar okuma yazma bilmedikleri iccedilin Sandilh Bizansrsquoa soumlzluuml bir mesaj

goumlndermiştir 66 Mesajı getiren elccedilinin imparatora sitemi şu soumlzlerle ifade edilmiştir

ldquoBizler ccediloumlluumlmsuuml uumllkemizde ccedilok koumltuuml şartlar altında ve sefalet iccedilinde yaşıyoruz -dedi

elccedililik heyetindekiler- Ama bu Kutrigurlarrsquoa ekmek yeme imkanı sağlanıyor ccedilatlayıncaya

kadar şarap iccedilme ve her tuumlr baharatı tatma imkanları var Tabi ki banyolarda yıkanabiliyorlar

Bu melrsquounlar altın ziynetler takıyorlar Rengacircrenk ve altınla suumlsluuml narin elbiseleri de var

Daha kısa suumlre oumlncesine kadar binlerce Romalıyı esir ve koumlle ederek uumllkelerine goumltuumlrenler bu

Kutrigurlarrsquodıhelliprdquo 67

62

Mangaltepe age s39 63

Ae s38 64

Ae 65

Karatay ldquoDoğu Avrupa s25 Geacuteza Feheacuter Bulgar Tuumlrkleri Tarihi Ankara 1984 s29 Istvan

Zimonyi ldquoBulgarlar ve Oğurlarrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s609-610 66

Artamonov age s129 Prikopius Voyna s gtami s 436 67

Artamonov ae s128-130 Prikopius ae s 437-438

194

Bir suumlre sonra Kutrigurlar tekrar imparatorluk topraklarına akında bulununca

Justinian Sandilkhrsquoi tekrar ccedilağırmış bunun uumlzerine Utrigurlar Kutrigurlarrsquoın kendi

halklarından daha iyi muamele goumlrduumlklerini duumlşuumlnerek Bizansrsquoın oyununa gelmişler

ve iki halk birbirini kırıp geccedilirmişlerdir 68

Prokopius tarafından Utigur elccedilisinin ağzından ccedilıktığı belirtilen bu soumlzler

yazılarak Bizans diplomatik belgeleri arasında yerini almıştır 69

Bu bilgi

araştırmamızın oumlnemli bir noktasına temas etmektedir Demek ki gelen elccedilinin

iletisi yazılı olmadığında karşı tarafın şifahi bilgilerini ve isteklerini kalıcı hacircle

getirmek uumlzere tercuumlmanlar ve saray kacirctipleri devreye girmekte hatta elccedili kabul

heyetinde hazır bulunmaktaydılar

Utigur elccedilisi Bizans İmparatoru tarafından zengin hediyelerle taltif edilerek

goumlnderilmiş ve boumlylece Utigurlar yatıştırılmıştır 70

Her ikisi de Tuumlrk kabilesi olan Kutrigurlar Azak Denizirsquonin batısında

Utigurlar ise doğusunda yaşamakta idiler Prokopious Agathias ve Menandros

tarafından Hun olarak tanımlanan bu kabilelerden Kutrigurlar Tuna Nehrirsquoni geccedilerek

Bizans topraklarına girerek İstanbulrsquoa iki mil mesafede kamp kurunca imparator

kutsal hazinenin yağmalanacağı endişesine kapılmıştır 71

68

Golden age s80 69

Ae s130 70

Ae 71

Mangaltepe age s38 WC Taylor The History of the Owerthrow of the Roman Empire

London yy 1836 s 128

195

K Abbasicirc-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Soğd huumlkuumlmdarı Gucircrek Halife Oumlmer IIrsquoin dindarlığından yararlanarak

başkentini yeniden geri alabilmenin planlarını yaparken Halife Soğdiyana

huumlkuumlmdarlarını İslacircmrsquoa davet etmek uumlzere elccedililerini goumlndermiştir Zaten boumlyle bir

hesap iccedilinde olan Gucircrek de soumlzde bağlılığını accedilıklayarak Oumlmerrsquoe bir heyet

goumlndermiştir ldquoKuteybe bize ihanet ve zuluumlmde bulundu Fakat Allah artık doğruluk

ve adaleti hakim kıldırdquo mesajını ileterek şehrin Soğdiyanlarrsquoa geri verilmesini

istemiştir Oumlmerrsquoin talimatlarıyla bu sorun ccediloumlzuumllmuumlşse de Soğdiyanlar daha Oumlmer

doumlnemi sona ermeden hemen oumlnce bağlılıklarını da bozmuşlardır Sonra da doğudaki

yeni Tuumlrk iktidarına (Tuumlrgişlerrsquoe) başvurmuşlardır Ordularını Maverauumlnnehirrsquoe

goumlndermek iccedilin bir fırsat yakalayan Su-lu Soğdiyan isyancılarla ortak hareket etmiş

Taberirsquonin Kucircrsucircl diye kaydettiği Koumllccedilur kumandasında bir Tuumlrgiş kuvveti

goumlnderilmiştir 72

L Abbasicircler-Ccediloumll Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Yabancı kaynaklarda ldquoTzour Ccedilor Ccedilog Ccedilola Sucircl Sucirclicircrdquo şeklindeki adlarla

anılan ve Oğuz boyuna mensup olduklarına ihtimal verilen ldquoCcediloumllrdquo Tuumlrkleri Dahistacircn

ve Curcacircn (Guumlrgacircn) civarında yerleşmişlerdir 639 yılında Curcacircnrsquoa varan Muumlsluumlman

orduları Sucircl huumlkuumlmdarı Ruzbacircn b Ruzbacircn Sucircl ile din serbestisi can ve mal

guumlvenliği karşılıklı yardımlaşma esaslarına dayalı bir anlaşma imzalamışlardır 73

72

Gibb age s 72-73 77-78 73

Emel Esin ldquoHicretrsquoin Onbeşinci Asrı Muumlnasebeti ile ilk Muumlsluumlman Olan Oğuzlardan ldquoSucirclrdquo(Ccediloumll)

Tiginrsquoe Dacircir Bir Notrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S205-206 YXVIII İstanbul TKAE Kasım-Aralık1979

s44-45

196

M Abbasicirc-Buhara Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri

673rsquote Horasan valisi Ubeydullahrsquoın o doumlnemde Hınık-Hatunrsquoun idacircresinde

olan Buhararsquoyı yakıp yıkması karşısında Hatun Araplarrsquoa barış teklifinde

bulunmuştur Ubeydullah kendisine yuumlz bin kişinin esir olarak verilmesi karşısında

bu teklifi kabul etmiştir Esirlerin bir kısmını Basrarsquoya yerleştirmiş ve onları maaşa

bağlamıştır Bunlardan Reşid et-Tuumlrkicirc Ubeydullahrsquoın koumllesi ve en kıymetli

adamlarından biridir 74

N Tibet-Uygur Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Uygurlar zamanında da (IX asırda) diplomatik ve ticaricirc ilişkilerde Soğd asıllı

kişilerin oumlnemli yer tuttukları goumlruumllmektedir 841 yılında Semerkand asıllı Hristiyan

Neşfarn isimli bir Soğd Tibet huumlkuumlmdarına elccedili olarak goumlnderilmiştir 75

O Abbasicirc-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Ccedilin kaynaklarına goumlre IX-X yuumlzyıllarda Kırgızlar Araplar Tibetliler ve

Karluklar ile iyi ilişkiler iccedilindeydiler Arap uumllkelerinden her uumlccedil yılda bir simli

kumaşlarla yuumlkluuml 20-24 develik kervan gelmekteydi76

ldquoTrsquoang-shursquoya goumlre

Kırgızlara [Kırgızlarrsquoa] yalnızca Araplardan [Araplarrsquodan] değil Uygurların

74

Arap kaynaklarında bu neviden ccedilok sayıda Tuumlrkrsquouumln Arap şehirlerine esir edilerek

yerleştirilmelerinden bahsedilmesi şuumlphe ile karşılanmalıdır Ayrıca ok atmakta mahir Tuumlrk insanının

esareti kabul etmesi karakterine ters duumlşer Zaten maaşa bağlanmış olmaları ancak uumlcretli asker olarak

gitmiş olabileceklerini duumlşuumlnduumlrmektedir Zekeriya Kitapccedilı ldquoİslacircmın İlk Devirlerinde Arap

Şehirlerine Yerleştirilen İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S112 YX4 İstanbul TKAE Şubat1972

s214-215 75

Mehmet Tezcan ldquoEski İranlılarda Xvarena Anlayışı ve Bunun Tuumlrklerdeki Kut ile Muumlnasebetirdquo

TİD XXII S2 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2007 s175-176 A Von Gabain ldquoIrano-

Turkish Relations in the Late Sasanian Periodrdquo The Cambridge History of Iran Vol 3(1) The

Seleucid Parthian and Sasanian Periods Ed Ehsan Yarshater Cambridge Univ Pres 1983 s617 76

Ae s201

197

[Uygurlarrsquoın] hakimiyetindeki [hacirckimiyetindeki] Kuccedila ve Prsquoei-ting (Beşbalık)rsquoden de

kumaşlar geliyordurdquo 77

P Rus-KumanKıpccedilak Elccedililik Muumlnacircsebetleri

Kıpccedilaklarrsquoın Doğu Avruparsquoda ilk goumlruumlnmeleri 1030-1050 yılları arasına

tarihlenmektedir78

Rus yıllıklarına goumlre Kıpccedilaklarrsquoın Ruslarrsquola ilk

karşılaşmaları1054 yılında başbuğları Boluş liderliğinde Preyaslavl Knyazlığırsquonda

gerccedilekleşmiştir Knez Vsevolodrsquoun Kıpccedilaklarrsquoa hediyeler takdim etmesinden

anlaşıldığına goumlre ilk temasları anlaşma ile sonuccedillanmıştır 79

Rus kaynaklarında

ldquoPolovetsirdquo80

adıyla zikredilen Kuman-Kıpccedilaklarrsquoın ilerleyerek Deşt-i Kıpccedilak adıyla

bilinen Doğu Avrupa-Batı Sibirya bozkır boumllgelerini ele geccedilirmesinden sonra

Ruslarrsquola evlilik yoluyla barış sağladıkları bildirilmektedir Barışa goumlre başbuğ

Tugorhanrsquoın kızı Kiev knyazı Svyatopolk ile başbuğ Osulukrsquoun kızı da Ccedilernigov

knyazı Oleg ile evlenmişlerdir Ancak Rus knyzlarının kendi aralarındaki

muumlcadelelerde Kumanlarrsquoın desteğini sağlamaya ccedilalışmaları sebebiyle bu barış uzun

suumlrmemiştir Kuman başbuğlarının adamlarını da her fırsatta ortadan kaldırmışlardır

1096 yılında Kievrsquoe goumlnderilen Kuman elccedilileri İtler ve Kidanrsquoın maiyetleriyle

birlikte oumllduumlruumllmeleri bu nevidendir 81

77

Ae s203 78

L Rasonyi ldquoOrtaccedilağda Erdelrsquode Tuumlrkluumlğuumln İzlerirdquo II Tuumlrk Tarih Kongresi (20-25 Eyluumll 1937)

İstanbul 1943 s577-581 Goumlkbel age s74 Kurat Karadeniz Kuzeyindeki s73 ve 129 79

Kamuran Guumlruumln Tuumlrkler ve Tuumlrk Devletleri Tarihi I Ankara 1981 s253 Goumlkbel age s48 80

Muallacirc Uydu Yuumlcel ldquoKuman-Kıpccedilakların Tarihinde İgor Destanırsquonın Yeri ve Oumlnemirdquo Belleten

LXX S258 Ankara TTK Ağustos 2006 s524

198

81

Uydu Yuumlcel agm s525

199

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN VASIF VAZİFE ve YETKİLERİ

ITUumlRK ELCcedilİLERİNİN OumlZELLİKLERİ

Elccedili beyin itibarını taşıyan kişidir Huumlkuumlmdarın itibarına halel gelmemesi iccedilin

iyi bir elccedilinin taşıması gereken vasıfları fiziksel ve karakteristik oumlzellikleri eğitim

durumları sahip oldukları ccedileşitli meziyetleri taşıdıkları ruumltbe ve unvanları başlıkları

altında inceleyebiliriz

A Fiziksel Oumlzellikleri

-Elccedili her şeyden oumlnce sağlıklı ve dolayısıyla seyahate muumlsait olmalıdır1

-Yuumlzuuml guumlzel kendisi yakışıklı ve saccedilı-sakalı duumlzguumln olmalı 2 ve boy-bosccedila

3 da

insanlar arasında temacircyuumlz etmelidirrdquo4 Bu insan psikolojisinin bir zaafıdır

İnsanoğlu yaratıldığından beri de hiccedil değişmemiştir Bazen yanıltıcıdır ama bu

boumlyledir ilk imaj her zaman oumlnemlidir Oumlyle ise koca bir devleti temsil edecek kişi

kesinlikle bu vasıfları taşımalıdır

ldquoİlm-i firaset 5rdquo kıyafet ilmi Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln en eski doumlnemlerinden beri

sahip olduğu değerlerden biridir ldquoSoumlzluumlkte ldquokeşfetme sezme ileri goumlruumlşluumlluumlkrdquo gibi

macircnalara gelen firacircset kelimesi dar anlamda bir kimsenin dış goumlruumlnuumlşuumlne bakarak

1 Nizamuumllmuumllk Siyasetnacircme Haz Sadık Yalsızuccedilanlar İstanbul Antik Duumlnya Klasikleri 2010

s128-129 2 KB Beyit 2663 Muallacirc Uydu ldquoYusuf Has Hacibrsquoin Kutadgu Biligrsquoi İle Nizamuumlrsquolmuumllkrsquouumln Siyaset-

namersquosinin Karşılaştırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S351 YXXX İstanbul TKAE Temmuz1992 s433 3 Ae Uydu agm s433

4 Ae Ay s433-434

5 Ali Ccedilavuşoğlu ldquoKıyafet İlmi ve Kutadgu Biligrsquode Kıyafet İlmiFizyonomi İzleri Bilimnacircme XVII

Kayseri yy 20092 s293

200

onun ahlacirck ve karakteri hakkında tahminde bulunmayı ifade eder 6rdquo İlk ve orta

ccedilağlarda huumlkuumlmdarlar goumlrev verecekleri kişileri seccedilerken ve karşılarındaki insanın

karakteri hakkında tahminde bulunurken bu ilmden istifade etmeye ccedilalışmışlardır Bu

nedenle uumllke temsilcisi olarak seccedililecek kişilerde bir takım oumlzellikler aramışlardır

İnce ruh ve zevk sahibi Tuumlrk insanının gerek arkeolojik ccedilalışmalar gerekse yazılı

kaynaklar sayesinde ulaşılabildiğimiz en eski tarihinde dahi kılık kıyafet ve oumlz

bakımına dikkat ettiğinin izlerine rastlamaktayız

Eski Tuumlrkler tuumlm renkleri kullanmış olmanın yanında goumlk (mavi) al

(kırmızı) ak (beyaz) kara (siyah) yeşil sarı ve kızıl kahve renklerini daha ccedilok

kullanmışlardır Tuumlrk sanatının ana renklerinde oumlzellikle mavi kırmızı ve kızıl kahve

hacirckim olmuşlardır7 Aslında yalnızca Guumlzel Sanatlarrsquoında değil guumlnluumlk hayatlarında

da bunu yansıtmışlardır Ccedilalışmamızın ldquoEklerrdquo kısmına koyduğumuz İpek Yolu

uumlzerinde seyahat eden bir elccedililik heyetini canlandıran resimde bahsi geccedilen uumlccedil renk

goumlze ccedilarpmaktadır Heyete dahil olan kişilerin kılık kıyafetleri zevkle ve oumlzenle

seccedililmiş goumlruumlnmektedir Heyetin saccedilı sakalı gayet temiz boylu boslu eli yuumlzuuml

duumlzguumln insanlardan oluşturulduğu goumlruumllebilmektedir

B Karakterleri

-Her işde emniyetle hareket edebilmesi iccedilin elccedili olarak gidecek kimsenin ccedilok

iyi bir insan olması lacirczımdır 8 Ayrıca hayırsever

9 olmalıdır

-Accedilık ve duumlzguumln konuşma yeteneğine sahip bulunmalıdır 10

Ccediluumlnkuuml kacirctip

yanlış yazarsa bunu soumlzle duumlzeltecek olan kişi elccedilidir11

Huumlkuumlmdarlar kimi zaman

emirlerini soumlzluuml olarak vermişler soumlylediklerini yazıya doumlkmemiş ya da

6 Suumlleyman Uludağ ldquoFiracircsetrdquoTDİA XIII İstanbul 1996 s116

7 Baybars Guumllensoy ldquoTuumlrk Minyatuumlr Sanatı Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S451 YXXXVIII İstanbul

TKAE Kasım2000 s695 8 KB Beyit 2635 Uydu agm s433-434

9 KB Beyit 2664

10 Ae Beyitler 2660 2733

201

doumlktuumlrmemişlerdir Bunlar genellikle kendisine bağlı yerlerin durumu iktacirc ve

hediyeler konusunda divana ve hazineye verilen emirlerdir Bu durumda elccediliye

buumlyuumlk bir sorumluluk duumlşmekte idi Yani elccedili huumlkuumlmdarın hangi ruh haleti iccedilinde bu

soumlzleri soumlylediğini iyi anlamalı onun tavrı ve hareketlerini iyi yansıtabilmelidir

Soumlzlerinde ne bir eksik ne bir fazla olmalıdır Her kelime huumlkuumlmdarın ağzından

ccedilıktığı gibi ifade edilmeli bunun iccedilin elccedili sağlam kulaklar ve keskin bir hafızaya

sahip olmalıdır

-O kuvvetli bir hafızaya sahip olmalı 12

ve soumlzuuml unutmamalı ne gibi soumlz

duyarsa-duysun onu sıkı tutmalıdır 13

Bu nedenle elccedilinin vekili diye biri soumlz konusu

dahi olmamıştır Bu husus Siyasetnacircmersquode ldquoSoumlzluuml Emirlerin Sıhhatine Dairrdquo

başlığını taşıyan on beşinci boumlluumlmde şoumlyle ifade edilmiştir

ldquoVilayet iktacirc ve hediyeler işlerine dair sultandan divana ve hazineye soumlzluuml emirler

ulaşıyor Bu fermanlardan bazıları neşe halinde iken verilmiş olabilir Bu ince bir iştir bu

hususta tam bir ihtiyatlılık gerekir Soumlyleyenlerin arasında da farklılık olabilir veya gerektiği

şekilde işitmemiş olabilirler Bu elccedililik tek bir kişinin dili ile olmalıdır ve bu tek kişi vekil

vasıtası ile değil kendi dili ile soumlylemelidir Kaide şoumlyle olmalıdır Her ne kadar bu fermanı

ulaştırsalar da onun durumunu diğer bir defa divandan sultanın yuumlksek reyine-Allah onu

yuumlceltsin ndash arz edilmedikccedile icra imza ve amel edilmemelidirrdquo 14

-O [Elccedili] şarap iccedilmemeli ve nefsine hacirckim olmalıdır15

Şakacı şarap iccedilen

kumarbaz ccedilok konuşan tanınmamış yani mevki sahibi olmayan kişilerden elccedili

seccedililmemelidir16

Ccediluumlnkuuml şakacı insanların soumlzlerinin doğruluğunu anlamak zordur

Ccedilok konuşan insanların da soumlzlerinin ccediloğu gereksiz ve yalandır Koumltuuml alışkanlıkları

olan insanlarsa guumlven telkin etmezler Buumltuumln bu huylara sahip bir kişinin devletin en

11

Ae Beyitler 2733 ve 2736 12

KB Beyit 2662 Uydu agm s433 13

Ae Uydu ay s433-434 14

Nizamuumllmuumllk age s114 15

KB Beyit 2640 Uydu agm s433-434 16

Nizamuumllmuumllk age s128-129

202

yuumlksek makamlarından birine gelmesi neredeyse imkacircnsız olduğundan mevki sahibi

insanlar elccedililik goumlrevine lacircyıklardır

-Elccedili insanlara arasında muumlmtaz 17

akıllı bilgili ve ccedilok cesur 18

bir kimse

olmalıdır 19

Bir Osmanlı deyimi de bir elccedilinin sahip olması gereken en oumlnemli

oumlzelliklerden birini ne de guumlzel ifade etmektedir ldquoElccedili akıllı Diplomat gibi akıllırdquo

20 pratik zekacirclı kurnaz insanlar iccedilin soumlylenen bu soumlz bizim iccedilin bir elccedilinin taşıması

gereken karakteristik oumlzelliği ifade eden belki de yazılı olduğu iccedilin guumlnuumlmuumlze intikacircl

etmiş aslında şifahicirc bir geleneğin misacirclidir

-Bir elccedili mutlaka ikna yeteneğine sahip olmalıdır Karşısındakini ikna

edebilen insan işini yoluna koymuş demektir 561 yılında Prsquoei-Chrsquoi ve Prsquoei- Chrsquoou

İmparatorluklarının her ikisi de Mukan-hanrsquoa elccedilileri aracılığıyla kızlarını vermek

istediklerini bildirmişlerdir Mukan-han zengin Prsquoei-chrsquoirsquonin hediyelerine rağmen

Prsquoei-Chrsquoou İmparatorluğursquonun elccedilisinin başarılı diplomasisi -Mukan-hanrsquoı yaptıkları

ittifak anlaşmasına sadık kalmaya mecbur ederek- sayesinde Chrsquooursquoların yanında

yer almıştır Ccediluumlnkuuml Chrsquoou Hanedanırsquonın elccedilisi reddedeceği hediyelerden doğan

zararını katılacağı savaştan alacağı ganimetlerle fazlasıyla telacircficirc edebileceğine ikna

etmiştir21

Elccedililerde bulunması gereken diğer oumlzellikleri şoumlyle sıralayabiliriz

-Hazırcevap olmalı 22

-Duumlruumlst guumlvenilir olmalı 23

-Goumlzuuml goumlnluuml tok olmalı 24

-Beyrsquoine iccedilten bağlı olmalı 25

17

KB Beyitler 2597-2598 18

Ae Beyit 2597 Uydu agm s433-434 19

Ae Beyit 2600 Uydu ay 20

Radlov age s828-829 21

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s48 22

KB Beyit 2648 23

Ae Beyit 2607 24

Ae Beyitler 2607 2611-2616 2618-2620 25

Ae Beyitler 2607-2610

203

-Utanma duygusunu bilmeli 26

-Sakin ve nazik olmalı 27

-Tatlı dilli olmalı 28

-Soumlz soumlylemeyi bilmeli 29

- Hoşsohbet olmalı30

-Zeki olmalı 31

-Mert olmalı 32

C Eğitim Durumları

-Elccedili ccedilok akıllı 33

temkinli 34

soumlzuumlnuuml ifade edebilmesi iccedilinde bilgili35

olmalıdır 36

Akıl oumlnemlidir fakat bilginin olmadığı yerde akıl bir şey ifade etmez

Oumlyle ise ccedileşitli bilgilerle donatılmış yani eğitim almış akıllı insanlar arasından elccedili

seccedililmelidir

-Okur-yazar olmalı 37

nesir yazmayı bilmelidir 38

şiirden anlamalı ve kendisi

de yazmalıdır 39

-Astronomi ve tıptan anlamalı40

-Ruumlya yorumlamayı bilmeli 41

- Hesabı kuvvetli olmalı 42

26

Ae Beyitler 2621-2622 27

KB Beyitler 2621-2623 28

Ae Beyit 2665 29

Ae Beyitler 2631 2666 30

Ae Beyit 2661 31

Ae Beyitler 2597 2624 2627-2628 2638 32

Ae Beyit 2664 33

Ae Beyitler 2597 2600 2603-2604 2606 2626 Uydu agm s433 34

Ae Beyit 2600 Uydu ay 35

Ae Beyitler 2597 2600 2605-2606 2624-2627 Uydu ay 36

Ae Beyit 3816 Uydu ay s433-434 37

Ae Beyitler 2629 2631 38

Ae Beyit 2628 39

Ae Beyit 2631 40

Ae Beyit 2632

204

-Tavla ve satrancı iyi bilmeli 43

-Pek ccedilok dili konuşabilmeli ve yazmalı44

dır Buumltuumln bunlar elccedilinin iyi bir

eğitim almış olmasını gerektirir

D Meziyetleri

-Cirit oyununda mahir olmalı45

ve ok atmasını iyi bilmeli46

kuşccediluluk ve

avcılıkta da başkalarına uumlstuumln gelmelidir47

Binici savaşccedilı iseler guumlven artar48

Hayatta bazı şeyler akıl ve bilgi yanında beceri de gerektirir Bu sebeple elccedili huumlnerli

olmalıdır Oumlzellikle harp ve ava dayalı bir hayatın hacirckim olduğu bir devirde bu

maharetler oumlnemlidir

-Hacircfız ileriyi goumlren ccedileşitli alanlarda kabiliyetli kişilerden elccedili seccedililmelidir

İhtiyar alim seyid veya şerif olursa daha ccedilok saygı ve huumlrmet goumlruumlrler49

Toplum

iccedilinde itibarlı saygı duyulan tecruumlbeli kişilerin işleri daha kolay yuumlruumlr Bican Beyrsquoin

oğlu Deli Karccedilarrsquoı kız kardeşi Banı Ccediliccedilekrsquoin Bamsı Beyrek ile evlenmesine razı

etmek uumlzere Oğuzlarrsquoın Bayat boyundan Allah tarafından goumlnluumlne ilham verilen

olağanuumlstuuml guumlccedillere sahip halkın problemlerine ccediloumlzuumlm bulan soumlzuumlnuuml tutan ve soumlzuuml

dinlenen bir halk buumlyuumlğuuml olan Dede Korkut elccedili olarak goumlnderilmiştir Nitekim Deli

Karccedilar oumlne suumlrduumlğuuml gerccedilekleştirilmesi zor isteklerinden Dede Korkutrsquoun olağanuumlstuuml

guumlccedilleri ve aklı karşısında pişman olmuştur 50

Ccedilin Fen Akademisi Arkeoloji Araştırmalar Merkezi tarafından 1955-57 yılları

arasında Shan-si eyaletindeki Hsi-an şehri yakınlarındaki Shang-Ling-Fan isimli

41

Ae 42

Ae Beyit 2633 43

Ae Beyit 2634 44

Ae Beyit 2636 Uydu agm s433 45

Ae Beyit 2635 46

Ae Uydu agm 47

Ae Ay 48

Nizamuumllmuumllk age s128-129 49

Ae 50

Adnan Binyazar Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991 s9-10 ve 126-130

205

yerde yuumlruumltuumllen bir araştırmada Han suumllalesi doumlnemine ait olduğu tespit edilen bir

mezarda cesetle beraber konulan eşyalar arasında uumlzerine iki insan ve iki at resmi

ccedilizilmiş dikdoumlrtgen şekilli iki ccedilelik levha bulunmuştur Birbirinin bellerinden

kavrayarak guumlreşir vaziyette tasvir edilen bu resimdeki kişiler iri yapılı ve uzun

saccedillıdırlar Pantolon giymiş olan bu kişiler Ccedilinli arkeologlara goumlre Hunlarrsquoın Han

suumllalesine goumlnderdikleri elccedililer veya o elccedililerin yardımcılarıdırlar 51

Bu tasvir ve Ccedilinli arkeologların yorumları Tuumlrk elccedililerinin taşıması gereken

oumlzelliklerden birini ndashuumllkesini en iyi temsil edecek şekilde sahip olması gereken

sportiv alandaki becerisini- doğrulamaktadır Fiziki yapıları ve goumlruumlntuumlleri yanında

giyim tarzlarıyla da ilgili bilgi vermektedir

E Unvanları

ldquoEski Tuumlrklerrsquode ldquoElccedilirdquo kelimesi başlı başına ldquoİdaricirc bir unvanrdquo olup yine

buguumlnkuuml anlamıyla kullanılmıştır52

Elccedilirdquo kelimesi Uybat VI Uyuk-Tarlak ve Ccedilakul

II Yazıtlarında geccedilmektedir Ccedilakul II Yazıtında Elccedili Ccedilor adına rastlamaktayızrdquo53

Ancak elccedili olarak goumlnderilen kişilerin unvanları daha ccedilok anıldığından kaynaklara

da unvanlarıyla geccedilmişlerdir Elccedililikle goumlrevlendirilen kişilerin unvanlarını tek tek

ele alalım

Tarkan ldquoHem askericirc hem de idaricirc bir unvandırrdquo54

Huumlkuumlmdar acircilesine mensucircbiyeti

belirtmeyen 55

ldquotarhantarkanrdquo kelimesi eski Tuumlrk devletlerinde siyasicirc ve sosyal bir

mevki veya kamu goumlrevini ifade eden unvanlardan biridir 56

Devlet idacircresinin

51

Almas age s 52 52

Ay 53

Saadettin Goumlmeccedil ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443

YXXXVIII İstanbul TKAE Mart2000 s134 54Goumlmeccedil agm s139 Av Le Coq Tuumlrkccedile Mani Elyazıları (Manichaika) I ccedilev F Koumlseraif

İstanbul yy 1936s42 55

W Eberhard ldquoBirkaccedil Eski Tuumlrk Unvanı Hakkındardquo Belleten S35 Ankara TTK 1945 s325

Donuk agm s86 56

Donuk agm s81 F Koumlpruumlluuml Eski Tuumlrk Unvanlarına Ait Notlarrdquo THİT Mecmuası II

İstanbul yy 1939 s17

206

muumlhim bir mevkiini oluşturan tarkanların genellikle elccedililik goumlrevinde bulundukları

anlaşılmaktadır Batı Goumlktuumlrklerirsquonden Bizansrsquoın elccedilisi Zemarkhos ve

maiyetindekilerle birlikte Bizansrsquoa elccedili olarak goumlnderilen Yagma Tarkan57

Maniakhrsquoın halefi olup sağlığında İstemi Kağanrsquoa sonsuz sadakat goumlsteren babasının

taşıdığı ldquotarkanrdquo unvanı almıştır Yine Batı Goumlktuumlrklerirsquonin Ermeniyersquoye akına

goumlnderdikleri (630) generalin unvanı da Ccedilorpan Tarhan idi58

Huttal Kralı Ccedilinrsquoe 733

yılında Ju ta-kan (tarkan) 740 yılında To-lan ta-kan ve 750 yılında Hu-han ta-kan

unvanlı elccedililer goumlndermiştir 59 Toharistan Yabgursquosunun 738 yılında Ccedilinrsquoe

goumlnderdiği elccedili de ldquoİ-nan-cu ta-kan (İnancu Tarkan)rdquo60

ad ve unvanı taşıyordu

Ayrıca bu unvan Yuumle-ccedililere bağlı bir boy adı ldquoKie-krsquouumle tarkanrdquo olarak da

zikredilmiştir 61 Oğuzlarrsquoda ise tarkan suumlbaşı (başkumandan) unvanından sonra

gelen bir makamı ifade etmekte idi 62

Belki de Hunlar zamanından beri 63

kullanılmakta olduğu duumlşuumlnuumllen bu

unvan Orhun Kitabelerirsquonde ldquoİnancu Apa Yargan Tarkanrdquo şeklinde Tonyukukrsquoun

unvanı dış temsilcilerden birini goumlstermek uumlzere ldquoOgul Tarkanrdquo ve ldquoApa Tarkanrdquo

olarak geccedilmektedir 64

Arap seyyah ve tarihccedilileri Hun kumandanlarından ldquoTarkanrdquo

diye bahsediyorlardırdquo 65

KuumlluumlgKoumlluumlg Tarkanrsquoın Ccedilince transkripsiyonu Hu-lu Ta-

kuan olup İl-Kağanrsquoı yetiştiren Hun-hsieh bu unvana sahipti 66

İl-Teriş Kağan

olduktan sonra ordu başkumandanlığına Apa-Tarkanrsquoı tayin etmiştir 67

Tarkan

(Tarhan) devlete muumlhim hizmetlerde bulunmuş ağırbaşlı vakur goumlruumlnuumlşleri ve

davranışları saygı telkin eden erdemli şahsiyetlere verilen bir unvandı Bu unvanı

57

Donuk agm s84 58

Ay s84 dp21 59

Chavannes age s419423 ve 440 60

Ae s420 Donuk agm s83 dp16 61

Chavannes ae s200-203 363 412 422 430 440 62

Ay s86 63

Donuk agm s82 B Oumlgel ldquoOrta Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Bazı Yeni Araştırmaların

Tenkidirdquo DTCF XVII S1-2 Ankara DTCF Yay 1959 s270 Clauson age s539 vd 64

Kitabeler I Kuzey str12 ve II Guumlney str13 Donuk agm s83 65

Nizamioğlu Nurlan Abbasov ldquoKitab-ı Dede Korkut Destanı ve Oğuz Tuumlrklerinin İctimai-Siyasal

Kuruluşu Hakkındardquo Karadeniz Araştırmaları Cilt 6 Sayı 22 Ccedilorum KaraM Yay Yaz 2009

s150 Buumlnyadov Z Azerbaycan VII-IX Yuumlzyıllarda Bakuuml Doğu-Batı Yayınevi 2007 s 200 66

Huumlseyin Salman ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar

Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD c4S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s12 ve 14 67

Bahaeddin Oumlgel ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S2 Ankara

Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Temmuz1981 s11

207

taşıyanların birccedilok imtiyazları vardı Mesela işledikleri dokuz succedila kadar cezaları

bağışlanırdı 68

Ayrıca SG Klyaştorniy bir Soğd elccedilisinin adını da ldquoOgul Tarkanrdquo diye

zikretmiştir 69

HG Mengesrsquoe goumlre Bulgar kitabelerinde ldquoUluğ Tarkanrdquo şeklinde

belirtilen ibare de ldquoOgul Tarkanrdquo olabilir 70

Bilge Kağan Yazıtırsquonda cuumllucircs toumlreni iccedilin gelen kuzey heyetinin başındaki isim

ldquoTaman Tarkanrdquodır 71

İKayabalı ve CArslanoğlu ldquoTaman Tarkanrdquoı kağan otağında

yer alan buumlyuumlk komutan ve memurlardan biri olarak zikretmişlerdir 72

Taman

Tarkan ayrıca bir şehir adı olarak da karşımıza ccedilıkmaktadır Taman isimli ve

ldquotarkanrdquo unvanlı bir Hazar Beyirsquonin hacirckim olması hasebiyle bu ismi aldığını

duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz şehrin bu Tuumlrk Beyrsquoin hacirckimiyetinde olduğu doumlnemde halkının

ccediloğunluğunu Slavlar oluşturmakta idi Hazarlarrsquoın zayıfladığı bir doumlnemde Slavlarrsquoın

bağımsızlıklarını ilacircn etmelerinden sonra şehrin Tuumlrkccedile Taman-Tarkan adı Rus-Slav

dilinde Tmutorakan olmuştur 73

Bugut Kitabesirsquonde de ldquoBuqa Tarkanrdquo olarak okunabileceği ihtimali verilen

bir kısım mevcuttur 74

VIII yuumlzyıla ait diğer kitabelerden de ccedileşitli oumlrnekleri

goumlruumllebilmektedir Ongin Yazıtlarırsquonda ldquoİşbara Tamgan Tarkanrdquo 75 İkhe Khuumlşotuuml

Yazıtırsquonda ldquoAltun Tamgan Tarkanrdquo 76 Suci Yazıtırsquonda ldquoKutlug Baga Tarkanrdquo

77

68

Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989 s24 69

SGKlyachtorny ldquoA Propos des mots Sogd Berccedileker Buqaraq Ulys de lrsquoinscription de Kul Teghin

CAJ III 4 1958 vd Donuk agm s83 dp9 70

KHMenges ldquoAltaic Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptions Byzantion XXI 1-2 1951

s99 Donuk agm s83 dp9 71

Kitabeler II Guumlney str14 Thomsen Orhun Yazıtları s131 Donuk agm s83 dp11 72

Kayabalı-Arslanoğlu agm s876 73

Laacuteszloacute Raacutesoacutenyi Tarihte Tuumlrkluumlk Oumlrguumln Yay İstanbul 2007 s176 Akdes Nimet Kurat Tuumlrkiye

ve Rusya Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Ankara 1990 s453 Donuk agm s 85 dp30 74

SGKlyachtorny-VALivšič ldquoThe Sogdian Inscription of Bugut Revisedrdquo Act Or XXVI 1

Budapest 1972 s77 Donuk agm s83 dp11 75

Huumlseyin Namık Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları I İstanbul 1939 s128 Talat Tekin A Grammer of

Orkhon Turkic Bloomigton yy 1968 s255 ve 291 Donuk agm s83 76

Orkun Tuumlrk Yazıtları II s121 Donuk agm s83 77

Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları I s156 Donuk agm s83

208

gibi Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquonda ldquoapa tarkanrdquo şekliyle ldquokumandanrdquo macircnacircsında kullanılmış

olduğu kanaati mevcuttur78

Gy Moravcsikrsquoe goumlre bir Tuumlrk-Bulgar kelimesi olan ldquotarkhantarkanrdquounvanı

ldquoBoyla Tarkanrdquo ldquoTaman Tarkanrdquo ldquoBaga Tarkanrdquo ldquoMu-pi Tarkanrdquo ldquoPu-şi Tarkanrdquo

gibi değişik biccedilimlerde kullanılmış olup bu unvan genelde elccedili veya diplomatlara

verilmiştir 79

Hazarlar arasında da hem isim hem de unvan olarak yaygın bir

biccedilimde kullanılmış olan ldquotarkantarhanrdquo unvanı Kaşgarlırsquo ya goumlre İslacircm oumlncesi

doumlnemde kullanılmış olup ldquobeyrdquo anlamını taşımaktadır ACuveyni ldquotarhanrdquoların

zorunlu goumlrevlerden muacircf tutulup ganimetlerin kendilerinde toplandığını ve tam

yetki ile donatıldıklarını belirtmektedir Eski Bulgarlarrsquoda Тарканос (Tarkanos)

olarak zikredilmiştir 80

Oğuz Yabgu Devletirsquonde de ldquotarhanrdquo unvanı kullanılmıştır

İbn Fadlan bu unvanı taşıyan bir Oğuz suumlbaşısını İl Togan () oğlu Etrekrsquoin

ordasında goumlrmuumlştuumlr Suumlbaşı onlarla istişacircre etmek iccedilin halifenin elccedililik heyeti

geldiğinde ldquotarhanrdquoı da ccedilağırmıştır 81

Tamgaccedilı ldquoVergi memuru nişancırdquo anlamına gelen askericirc bir unvandır 82

Eski Tuumlrklerrsquode buumlyuumlk memuriyetlerden biri addedilen elccedililik goumlrevi genellikle

ldquodamgacırdquoldquotamgaccedilıtamgacırdquo adı verilen memurlara verilmiştir Damgacılar bir

nevi ldquomuumlhuumlrdarrdquo anlamında olup Goumlktuumlrkler zamanında buumltuumln oumlnemli elccedililiklere ve

politik goumlrevlere atanmışlardır 83

Oumlzellikle Uygurlarrsquoda kağanın ldquoaltın tamgardquo sını taşıyan bu memurların

tıpkı bir başvekil gibi buumlyuumlk yetkilerileri olmuştur Her tayin ve hazineden para

78

F Hirth Nachworte zur İnschrift des Tonjukuk ATİM II Folge 1899 s22 ve 56 A Caferoğlu

Tuumlrk Dili Tarihi I İstanbul yy 1970 s105 S G Clauson ldquoSome Notes on the Inscription of

Tontildeuquqrdquo Studia Turcica Budapest 1971 s129 Donuk agm s86-87 79

Mangaltepe age s56-57 Moravcsik Byzantinoturcica II s 299 E H Parkers A Thousand

Years of the Tartars 2 Baskı New York 1924 s130 Edouard Chavannes Ccedilin Kaynaklarına

Goumlre Batı Tuumlrkleri ccedilev Mustafa Koccedil İstanbul Selenge Yay 2007 s 302 80

Golden Hazar Ccedilalışmaları s241-244 DLT I s436 Ata-Malik Juvaini The History of the

World-Conqueror I trans JA Boyle Harvard University Press 1958 p38-38 Menges ldquoAltaic

Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptionsrdquo Byzantion XXI-(1951) p92 99 81Suumlmer age s81 ve 82

82Goumlmeccedil agm s139 Av Gabain Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara Akccedilağ

1988 s296

209

ccedilıkması işinde bu muumlhuumlrlerin fermanlar uumlzerinde damgacının imzası ile birlikte

bulunması zorunluluğu vardı Goumlktuumlrklerrsquode buumlyuumlk ve oumlnemli elccedililerin ccediloğu

ldquodamgacırdquolar olduğundan Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquondan da damgalı ferman oumlrneği

guumlnuumlmuumlze ulaşmıştır

- Bir Oğuz geleneği olan ldquotuğrardquo ya da ldquotuğrakrdquo ldquoimzalı damgardquo demektir

Oğuz elccedilisi ldquoBilge-Tamgaccedilırdquo ile Tuumlrgişlerin elccedilisi ldquoMakaraccedil Tamgaccedilırdquo bu

memurların oumlrneklerindendirler

- ldquoYazıcılıkrdquo da bir Oğuz geleneği idi Oğuzlar ldquoelccedilirdquo ve ldquohabercilererdquo

ldquoyazıkccedilırdquo derlerdi Aynı zamanda bu ldquokacirctiprdquo demekti Hakanların yazılarını Tuumlrk

yazısı ile yazan kacirctiplere ise ldquoılımgardquo adı veriliyordu Kutadgu Biligrsquode ldquoılımgardquo

sarayın uumlccedil buumlyuumlk memurundan biridir ldquohellipKimi Suuml-başı kimi hacirccib kimi hakanın

gizli soumlzuumlnuuml accediltığı (ılımga) olurrdquo (KB 4068) Kutadgu Biligrsquode hacirccibin goumlrevleri

arasında yabancı elccedililerin geliş gidişlerinde onların hakkı olan armağanların

verilmesi de yer almaktadır Konukları ve konukların hayvanlarını doyurmak onları

en iyi şekilde ağırlamak da bunların goumlrevlerindendir Huumlkuumlmdarlar ne kadar bilgili

olurlarsa olsunlar soumlzlerini yazmak iccedilin kacirctibe ihtiyaccedilları vardır Huumlkuumlmdarın ve

devletin sırlarını bilmek durumunda kalan kacirctibin taşıması gereken hususiyetler

şoumlyledir

1 Sır tutmayı bilmeli 84

2 Duumlruumlst guumlvenilir olmalı 85

3 Dini buumltuumln olmalı 86

4 Akıllı ve bilgili olmalı 87

5 Zeki olmalı Huumlkuumlmdarın hizmetindekilerden zekacirc ve anlayışı iyi olanlar

kacirctip olarak seccedililirler88

6 Hat sanatına vacirckıf olmalı89

83

Kayabalı-Arslanoğlu agm s877 84

KB Beyitler 2675 2677 2683-2688 2704 4065 85

Ae Beyit 2676 86

Ae 87

Ae Beyitler 2693 2704 2706 2712-2713 2719 88

Ae Beyit 4048 89

Ae Beyitler 2693-2697 2702 2707 2714-2715 2733

210

7 Guumlzel konuşma yeteneğine sahip olmalı 90

8 Goumlzuuml tok olmalı 91

9 Beyrsquoine goumlnuumllden bağlı olmalı 92

10 İccedilki iccedilmemeli 93

11 Temiz tabiatlı olmalı 94

12 Sabah akşam kapıda bulunmalı 95

13 Yiğit olmalı 96

-Trsquoarmaccediltalmaccediltolmaccediltilmaccedil dilmaccedil gibi ccedileşitli şekillerde ifade edilmiş

ldquotercuumlmanrdquo anlamındaki bu unvan GNeacutemethrsquoin verdiği bilgiye goumlre Altaylarrsquoda

tilbeccedil tilbetstilbeş Kırgızlarrsquoda tilmeccedil Kazaklarrsquoda tilmeş Kazan Tatarlarırsquonda

tılmaccedil Peccedileneklerrsquode tulmaccediltalmaccedil şeklinde ifadesini bulmuştur ve ldquoDışişleri

Bakanırdquo olarak telacirckki edilmelidir 97

Sipehsacirclacircr Farsccedila sipeh (ordu) ve sacirclacircr (komutan) kelimelerinden meydana gelmiş bir

unvan olup Arapccedilalaşmış şekli isfehsacirclacircr veya isbehsacirclacircrrsquodır Luumlgatlardaki [luumlgacirctlardaki]

Tuumlrkccedile karşılığı ldquobaşkomutanrdquo demektir Samanicircler zamanında devlet idaresinde [idacircresinde]

muumlhim bir mevkii işgal eden sipehsacirclacircrlar oumlzellikle Horasan ve ccedilevresinin youmlnetiminde etkili

olmuşlardı Bu unvanı taşıyan kimseler uluslararası ilişkilerde aktif rol oynamakta idiler 98

Ulu hacirccib huumlkuumlmdar ile halk arasında bir nevi aracılık goumlrevini uumlstlenen

kişidir Yabancı elccedililerin geliş gidişlerine rehberlik etmek konaklama yerleri ve

yiyecekleri belirlemek ihsan ve hediyelerin verilmesi işine bakmak teşrifat ve

merasimde yanlış yapılmamasına dikkat etmek uygunsuz hareket edenleri ikaz

90

Ae Beyit 2695 91

Ae Beyitler 2721-2726 92

Ae Beyit 2728 93

Ae Beyitler 2729-2730 94

Ae Beyit 2729 95

Ae Beyit 2727 96

Ae Beyitler 2705 2708 97

Golden age s244-246 Gyula Neacutemeth ldquoZur Geschichte des worte tolmaacutecsrdquo AOH VIII (1958)

s2 98

Erdoğan Merccedilil ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD XXVI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay

Temmuz2011 s139

211

ederek bir problem ccedilıkmasına mani olmak 99 fakir dul oumlksuumlz ve yetimlerin

dileklerini dinleyip bunları huumlkuumlmdara bildirmek ulu hacirccibin goumlrevleri arasındadır

Ulu hacirccibin vasıfları

ldquohellipbeyin goumlren goumlzuuml ulu hacirccibdirrdquo 100

Kanun usucircl ve oumlrfuuml yerine getiren bunları

tanzim ederek yol ve kapıları accedilan ulu hacirccib muvaffak olabilmek iccedilin şu oumlzelliklerin

hepsini birden taşımalıdır

1 Soyu-sopu temiz olmalı 101

2 Tabiatı iyi olmalı 102

3 Guumlvenilir duumlruumlst olmalı 103

4 Beyin soumlzuumlnden kesinlikle ccedilıkmamalı 104

5 Takva sahibi olmalı 105

6 Goumlzuuml tok olmalı 106

7 Utanma duygusunu bilmeli 107

8 Zeki ve bilgili olmalı 108

9 Kanunu iyi bilmeli 109

10 Nazik olmalı 110

11 Yuumlzuuml kıyafeti guumlzel saccedilı sakalı duumlzguumln olmalı 111

12 Akıllı olmalı 112

13 Alccedilakgoumlnuumllluuml olmalı oumlzellikle fakir dul ve yetimlere karşı şefkatli

olmalı113

14 Dili yumuşak ve tatlı olmalı 114

99

Ae Beyitler 2495-2497 100

Ae Beyit 2489 101

Ae Beyit 2437 2438 102

Ae Beyit 2437 2440 103

Ae Beyit 2436 104

Ae Beyit 2504 105

Ae Beyitler 2436 2462-2463 106

Ae Beyit 2441 107

Ae Beyit 2444 108

Ae Beyitler 2447-2448 2452 2474 109

Ae Beyitler 2474 2490 110

Ae Beyit 2444 2446 111

Ae Beyitler 2464-2465 2467 112

Ae Beyitler 2454-2457 2469 2521

212

15 Guumller yuumlzluuml olmalı 115

16 Sabırlı olmalı 116

17 Goumlzuumlnuuml ve dilini sakınmalı 117

18 Kulağı delik goumlzuuml keskin olmalı 118

19 Tavrı ve hareketi doğru olmalı 119

20 Kalem sahibi olmalı 120

21 Haksızlığa uğrayıp hak talebinde bulunanlara haşin davranmamalı121

22 Heveslerine kapılmamalı 122

23 Ruumlşvet almamalı 123

24 Uzaklaştırılmış olanları Beyrsquoine yanaştırmamalı 124

25 Huzurda uyanık olmalı ağzına gelen soumlzuuml soumlylememeli 125

26 Goumlrmemesi gereken şeyleri goumlruumlnce goumlz yummasını bilmeli 126

27 Her duyduğu şeyi accedilığa ccedilıkarmamalı127

28 Sorulmadan maruzatta bulunmamalı 128

29 Vakti gelmeden huzura girmemeli 129

Buumlyuumlk Selccediluklu Devleti askericirc teşkilacirctında elli askerin komutanına ldquohacirccibrdquo

denilmekte idi 130

Sultan Tuğrul Bey zamanında (1038-1063) ldquohacircdimuumlrsquol-hacircssrdquo

olarak goumlrev almış olan Savteginrsquoin ilk oumlnemli goumlrevi Selccediluklu şehzadesi İbrahim

Yınalrsquoa elccedililikle goumlnderilmesidir 131

Musul ve ccedilevresinin idacircresinde olan İbrahim

113

Ae Beyitler 2470-2473 2475 2477-2478 4144 114

Ae Beyitler 2475 2478-2479 115

Ae Beyitler 2476 2478-2479 116

Ae Beyit 2480 117

Ae 118

Ae Beyitler 2481 2487 119

Ae Beyitler 2488 2512 120

Ae Beyit 2482 121

Ae Beyit 2499 122

Ae Beyit2504 123

Ae Beyitler2506 4144 124

Ae Beyit 2506 125

Ae Beyitler 2505 2515 2517 2519 2521 126

Ae Beyit 2511 127

Ae 128

Ae Beyitler 2520 2522 129

Ae Beyitler 2520 2522 130

Mustafa Zeki Terzi ldquoAbbacircsi Devletirsquonin Askericirc Teşkilacirctında Ordu komutanlığı ve Ruumltbelerrdquo

Belleten LIII S206 Ankara TTK Nisan1989 s164 131

Erdoğan Merccedilil ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1975 s63

213

Yınalrsquoın isyan edeceği haberi uumlzerine Tuğrul Bey Savteginrsquoi halife Kacircim bi-Emrillacirch

(1031-1075)rsquoın hediyeleri olan altın kaplamalı dibacircc 132

bir ferace altın işlemeli

mekkicirc sarık ve altın işleme takımlı bir at ile Yınalrsquoa goumlndererek yanına gelmesini

emretmiştir (1058) Bağdatrsquoa giden Yınal sultan ve halifeyi isyan halinde

olmadığına ikna ederek Musulrsquoa geri doumlnmuumlştuumlr 133

Daha sonra ldquoserheng 134

rdquo ve

ldquohacirccib135

rdquo goumlrevlerinde bulunmuştur Askericirc bir ruumltbe ve unvan olan ldquoserhengrdquo yani

ldquoccedilavuşrdquo Ccedilin kaynaklarının verdiği bilgiye goumlre Goumlktuumlrklerrsquode bir elccedilinin taşıdığı

unvan olmuştur 735 ve 737 yıllarında Ccedilinrsquoe giden bu elccedili veya elccedililer Ccedilince

transkripsiyonuyla ldquoccedilouml-pi-şe 136

rdquo unvanıyla zikredilmiş olup F Koumlpruumlluuml bu

kelimenin ldquoccedilavuşrdquo olabileceği uumlzerinde durmuştur Tuğrul Beyrsquoin Selccediluklu

Devletirsquonin başına bela olan Besacircsiricircrsquonin uumlzerine goumlnderdiği komutanlar arasında adı

zikredilen Savteginrsquoin Isfahacircnicircrsquonin ldquoZuumlbdet uumln-Nusra ve Nubet el-Usrardquosında

ldquoserhengrdquo unvanını taşıdığı kaydedilmiştir Sıbtrsquoın ldquoMirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-

Arsquoyacircnrdquoında ise ldquohacirccibrdquo olarak kaydedilmesinden onun Tuğrul Bey zamanında

hacirccibliğe yuumlkseldiği kabul edilebilir bir goumlruumlştuumlr 137

Selccediluklularrsquoda saray buumlyuumlkleri (ekacircbir-i hacircss) arasında sayılan hacircciblerin başı

ldquobuumlyuumlk hacirccibrdquo (hacirccib-i buzurg) saray teşkilacirctında huumlkuumlmdardan devlet teşkilacirctında

vezirden sonra gelmekteydi Askericirc sınıfa mensucircp gucirclam sistemine goumlre yetişmiş bir

Tuumlrk kumandanı idi Karşılama merasimlerinde vezirle birlikte hazır bulunurlardı

Emicircrlik ruumltbesine sahip olan buumlyuumlk hacirccibin emrinde ldquobendegacircnrdquo ldquoccedilacirckeracircnrdquo gibi

ccedileşitli derece ve ruumltbelerde sayısı yuumlzlerle ifade edilebilecek kadar ccedilok hacirccib

bulunmaktaydı 138

132

Dallı ccediliccedilekli bir ccedileşit ipek kumaş 133

Merccedilil agm 1975 s63-64 134

Serheng (ccedilavuş) savaşta ccedileşitli hizmetlerde bulunan bir sınıf memura verilen ve orduda bir askericirc

ruumltbeyi ifade eden bir terimdir Bkz Fuat Koumlpruumlluuml ldquoCcedilavuşrdquo İA III MEB 1977 s363 135

Huumlkuumlmdar sarayında mabeyinci olarak goumlrev yapan ve icabında devlet teşkilatında değişik

hizmetlerde bulunan bir sınıf memurdur Bkz Fuat Koumlpruumlluuml ldquoHacirccibrdquo İA V MEB 1987 s31 136

Koumlpruumlluuml agm s362-363 137

Merccedilil agm 1943 s17 ve 24 Sıbt b El-Cevzicirc Mirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-Arsquoyacircn nşr Ali

Sevim Ankara 1968 s64 MA Koumlymen ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Askericirc Teşkilacirctırdquo TAD

V S8-9 Ankara Ankara Uumlni DTCF 1967 s24 138

Koumlymen agm s28-29

214

-ldquoHacirccib-i dergacirchrdquo (saray hacirccibi) resmicirc kabullerde ve merasimlerde devlet

erkacircnının huumlkuumlmdarın huzurunda derece ve ruumltbelerine goumlre tahtın neresinde ve nasıl

duracaklarını tayin ve kontrol etme goumlrevini yerine getirmekte idi Teşrifata

uymayanları yuumlksek sesle ikaz etmekte ve emrindeki hacirccibleri de bu durumu

engellemeleri iccedilin youmlnlendirmekte idi 139

-Kabul merasimlerinde ldquosilahdarrdquo ldquoabdarrdquo ccedilaşnigirrdquo ldquoşarabdarrdquo

ldquocacircmedarrdquo ve ldquosakirdquo de mutlaka hazır bulunmalı idi Silahdar kabul ve merasim

esnasında huumlkuumlmdarın guumlvenliğinden sorumlu idi Abdar huumlkuumlmdar elini yıkamak

istediği vakit ibriğini hazır bulundurmalıydı Ccedilaşnigir huumlkuumlmdarın zehirlenmesi

ihtimaline karşı huumlkuumlmdardan oumlnce yemeklerden tadardı Şarabdar kabullerde ikram

edilen iccedileceklerin kalitesinden sorumlu idi Cacircmedar huumlkuumlmdarın elbiselerinin

muhafazasından sorumlu idi Huumlkuumlmdarın ve devlet adamlarının her birinin ayrı

ldquosacirckirdquosi vardı ki her biri sorumlu olduğu kişiye hizmet ederdirdquo 140

-Vezirler bilfiil diplomatik faaliyetlerde bulunabilir yabancı devlet elccedililerini

kabul edebilirlerdi ldquoVezir tarafından kabul edilen elccedili el oumlpuumlyordurdquo 141

Elccedililerin vasıflarıyla ilgili olarak Siyacircset-nacircmersquode ldquoPadişahlara hizmet etmiş

bulunan soumlz soumlylemekte cesur olan birccedilok seyahatler yapmış bulunan her ilimden

nasibini alan hafız ve ileriyi goumlren boyu ve goumlsterişi olan bir adam elccedililiğe layıktır

Eğer ihtiyar ve acirclim olursa daha iyidir Eğer cesur mert eli silah tutan biniciliği iyi

bilen savaşccedilı olan bir adamı elccedililikle goumlnderirlerse daha iyi olur Eğer elccedili Seyid ve

Şerif olursa da iyi olur zira şeref ve soyu (neseb) dolayısıyla fazla saygı goumlruumlrler ve

ona koumltuumlluumlk yapamazlar (Goumlnderilecek elccedili) şaraba duumlşkuumln şakacı kumarbaz ccedilok

konuşan ve tanınmamış bir kimse olursa goumlnderilmemelidirrdquo 142

denir

139

Ay s29 140

Ay s32-35 141

Aydın Taneri ldquoSelccediluklu-Osmanlı Ccedilizgisinde Harezmşahlar Vezacircretirdquo TED S7-8 İstanbul

İstanbul Uumlni Ed Fak 1977 s40 142

Nizamuumllmuumllk age s120-126 Uydu agm 1992 s434

215

Buyruk ldquoBuyurmak emir vermekrdquo ten tuumlreyen bu soumlz Eski Tuumlrkccedilersquode genel

olarak ldquokumandanrdquo anlamında kullanılmakta idi 143

Bu Tuumlrkccedile kelime Moğol diline

ldquobuyruğrdquo şeklinde geccedilmiştir 144

Diğer taraftan ldquobuyrukrdquo ldquoBakanrdquo anlamında idaricirc

bir unvandır 145

Kağanın yanında bulunan buumlyuumlk memur ve danışmanlardır 146

Goumlktuumlrklerrsquode ldquovezirrdquo yerine ldquobuyrukrdquo unvanı kullanılmıştır 147

Uygurlarrsquoın

Tengride Bolmış İl Etmiş Bilge Kaganrsquoının iccedil buyruk başı 148

Inanccedilu Baga Tarkan ve

buyruklarından biri Bilge Tay Senguumln Tutuk idi 149

Alp Yiğit kahraman bahadır cesur aşırı uzun ve iri boylu pehlivan

macircnacirclarına gelmektedir ve askericirc bir unvandırrdquo150

Apa Eski Tuumlrkccedilersquode akrabalık terimi olarak goumlsterilen apa ldquobuumlyuumlkluumlk

yaşlılıkrdquo da ifade eder Askericirc ve idaricirc unvanlarda yer alır 151

ldquoApa Tarkanrdquolık

huumlkuumlmdar ccedilocuklarına verilen unvanlardan biri olduğuna goumlre huumlkuumlmdarın

ccedilocuklarının buumlyuumlğuumlnuumln bu goumlreve 152

getirilmiş olmalıdır

Ayguccedilı Ay- fiilinden tuumlremiş idaricirc bir unvandır153

Uumlnluuml Goumlktuumlrk veziri

Tonyukukrsquoun unvanıdır Tonyukuk Yazıtırsquonda ldquoKaganı alp ermiş ayguccedilısı bilge

ermişrdquo demektedir ki huumlkuumlmdarın ldquoaygucırdquosı (danışmanı muumlşaviri) bilge

olmalıdır154

Bu onun taşıması gereken en oumlnemli vasıflardan biridir

143

Temir agm s1118 144

Temir agm s1122 145

Saadettin Goumlmeccedil ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443

YXXXVIII İstanbul TKAE Mart2000 s132 146

Kayabalı-Arslanoğlu agm s876 147

B Oumlgel Duumlnden Buguumlne s627 148

ldquoBuyrukrdquo kelimesi buguumlnkuuml anlamda ldquobakanrdquodır Goumlmeccedil ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan

Değerlendirilmesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV İstanbul TKAE Ekim1997 s589 149

Goumlmeccedil agm s579 Terhin Yazıtı Batı 6 satır 150

Goumlmeccedil agm s129 151

Ay s86 152

Goumlmeccedil agm s136-137 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s646 153

Ay s131 154

Saadettin Goumlmeccedil ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara Ankara Uumlni DTCF 1997 s81

Tonyukuk Yazıtı ITaş Guumlney 3 Doğu 4 Kuzey 5

216

Baga Bag kelimesiyle irtibatlıdır155

Bir ulus oluşturmuş boyların askericirc

komutanları iccedilin kullanılır156

Terhin Yazıtırsquonda ldquoBıla Baga Tarkanrdquo ldquoInanccedilu Baga

Tarkanrdquo unvanları geccedilmektedir157

Tuumlrgişlerrsquoin kurucusu U-ccedile-le de Baga Tarkan

unvanına sahiptir

Ccedilor ldquoAskericirc bir unvandırrdquo158

Koumll İccedil Ccedilor muktedir kumandanlardandı159

Koumll İccedil Ccedilor Kuumll İccedil Ccedilur Kuumll-Ccedilur Goumlktuumlrklerrsquode ve Uygurlarrsquoda ordu komutanları

olan şadların uumlstuumlnde tecruumlbeli ve buumlyuumlk komutan idi Bunlar huumlkuumlmdar

ccedilocuklarından seccedililirlerdi 160

Inal ldquoİdaricirc bir unvandır 161

Kaşgarlırsquoya goumlre genelde annesi hatun soyundan

gelen kişilere verilen bu unvanın etimolojideki manası ldquoguumlvenilir itimada layıkrdquo

demektir 162

Inanccedil İdaricirc bir unvan olup ldquoınalrdquo ile yaklaşık aynı macircnacircyı taşımaktadır163

Eski Uygur dilindeldquo Vezir vekil mutemet ınak nazırrdquo 164

macircnacirclarında kullanılmış

olup ldquoınanccedil buyrukrdquo da ldquomutemet ınak 165

rdquo demektir

Inanccedilu ldquoİdaricirc bir unvandır 166

rdquo Bir memuriyet uvanı olması yanında bir

şahıs adıdır 167

İlteber ldquoİdaricirc bir unvan olup ilteriş ile aşağı-yukarı aynı manaya gelirrdquo 168

155

Goumlmeccedil agm s131 156

Ay 157

Ay 158

Ay s133 159

Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 yy Ocak1989 s24 160

Goumlmeccedil agm s136-137 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s646 161

Ay s134 162

Kaşgarlı DLT Is122 SG Clauson An Etymological Dictionary of Pre-Thireenth-Century

Turkish Oxford yy 1972 s184 163

DLT I s122 164

Caferoğlu age s86 165

Inak ldquodost arkadaşrdquo demektir Bkz A Caferoğlu ae 166

Goumlmeccedil agm s135 167

Caferoğlu age s86

217

İlteriş ldquoİli derleyip toplayanrdquo anlamındaki idaricirc bir unvandırrdquo 169

Oumlge ldquoaksakal muumlşavir başvekilrdquo manasında kullanılan idaricirc bir unvandır 170

Sabccedilı ldquoSavcı ve elccedilirdquo manalarına gelip idaricirc bir unvandır 171

Şadapıt S Goumlmeccedil ldquoşadrdquo unvanının ccediloğulu olduğuna ihtimal vermektedir172

Buyruklardan sonra gelen ldquoŞadapıtrdquoların goumlrevleri hakkında bir vesika yoktur fakat

Orhun Yazıtlarırsquonda kağanın sağ tarafında oturdukları belirtildiği iccedilin yuumlksek

memurlar olduklarına şuumlphe yoktur 173

Şadlar gerccedilek bir ordu komutanı olmaları

yanında ndashGoumlktuumlrklerrsquode goumlruumllduumlğuuml uumlzere- elccedili kabul etmek gibi ccedilok oumlnemli bir

yetkiye de sahip olmuşlardır Ccediluumlnkuuml bu boumllge liderleri barışta kendi boumlluumlmlerini

youmlnetirken savaşta kağanın ordusuna katılırlardı 174

ldquoEltebirrdquo ldquoapardquo ldquotarkanrdquo ldquoccedilurrdquo ldquotudunrdquo unvanları Goumlktuumlrklerrsquode yeniden

tacircbiyet altına alınmış olan kabilelere ait hacirckim ve vali derecesinde memurlar iccedilin

kullanılmışlardır 175

Tuumlrklerrsquode kağanın oğullarının da elccedililik goumlrevine getirildikleri

goumlruumllmektedir Kapgan Kağanrsquoın uumlccediluumlncuuml oğlu Ccedilinrsquode elccedili olarak bulunduğu sırada

oumllmuumlştuumlr176

Bilge Kağanrsquoın milletine hitabında devlet idaresindekileri unvanları en uumlst

kademeden itibaren kağan ailesi bodun şadapıt beyler tarkanlar buyruk beyler

Dokuz Oğuz beyleri diye sıraladığı goumlruumllmektedir

168

Goumlmeccedil agm s s135 169

Ae s135 170

Ae s137 171

Ae s138 172

Ae s139 173

Babaoğlu age s87 174

Kayabalı-Arslanoğlu agm s878 175

Temir agm s1118 176

Gumileumlv age s380

218

Tarkan unvanı Uygurlarrsquoda da kullanılmıştır Uygur yazılı belgelerinde ldquokuumln

birmiş t(a)rhanrdquo ldquoinanccedil t(a)rhanrdquo ldquoboyla tarkanrdquo Uygur hakanı Tun Baga Tarkan

(779-789) Ccedilinrsquoe goumlnderilen (821) Uygur elccedilisi Ho Ta-kan (Alp Tarkan) şeklinde

oumlrnekleri mevcuttur Uygur hakanının tahta ccedilıkmadan oumlnce devlet nacirczırı goumlrevinde

bulunmasından anlaşıldığı uumlzere Uygurlarrsquoda bu unvan ldquovezir nacirczırrdquo manasında

kullanılmıştır177

Uygur Devletirsquonde Boumlguuml Kağan (759-779) babası Moyun-ccedilurrsquoun

Ccedilinrsquoe karşı korumacı ve dostccedila politikayı bir suumlre devam ettirmişse de sonra bundan

vazgeccedilerek iccedil karşılığından yararlanıp Ccedilinrsquoi ele geccedilirmek istemiştir Fakat başta

veziri Tun Baga Tarkan olmak uumlzere bir kısım devlet adamları boumlyle buumlyuumlk bir

uumllkeyi ele geccedilirmenin muumlmkuumln olmayacağını ileri suumlrerek karşı ccedilıkmışlardır

Kağanrsquoın fikrinden vazgeccedilmemesi uumlzerine Tun Baga Tarkan devletin menfaati

uğruna Boumlguuml Kağanrsquoı oumllduumlrerek 779rsquoda kendisini Kağan ilacircn etmiştir178

Tuumlrgiş

hakanı U-ccedile-le ldquoBaga Tarkanrdquo unvanına sahipti

Kırgızlarrsquoın başlıca altı unvanından biri ldquotarhanrdquo unvanı idi 840-841 yılında

Uygurlarrsquoın guumlccedil kaybından istifade ederek taarruza geccedilen Kırgızlar Ccedilin Prensesi

Trsquoai-ho Konccediluyrsquou ele geccedilirip Ccedilinrsquoe teslim etmek uumlzere on tarkandan oluşan bir

elccedililik heyetiyle yola koyulmuşlardır 179

ldquoHuducircdrsquoul-Acirclemrdquoe goumlre Hazarlarrsquoda huumlkuumlmdar unvanı (Tarkhacircn Khagan)

kullanılmıştır180

ldquoCcedilorpan Tarkan As-Tarkan unvanlı Hazar komutanları en bilinen

oumlrnekleridir ldquoTekintegin inal buyla buyrug il-teber tudun tarkantarhanrdquo

unvanlarını Hazarlar da kullanılmaktaydı181

O Pritsak Hazarlarrsquoın Sarığşın (Atol) ve Hamlık (Atil) ikiz kentlerinin

ldquoTarkan (As Tarkan)rdquo unvanlı bir youmlnetici tarafından idacircre edildiğini bildirir182

177

Mackerras The Uigur Empire 744-840 According to the Trsquoang Dynastic Histories Canberra

1968 s60 A Caferoğlu age s225 Donuk agm s84 dp17 178

Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV Yay Temmuz 1990 s20 179

Donuk agm s84 dp18 180

Ay 181

Uydu Yuumlcel ldquoHazar s797 182

Omeljan Pritsak ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A Tayfun Oumlzcan Karadeniz

Araştırmaları S13 Ankara KaraM Yay Bahar2007 s16

219

ldquoA Alfoumlldirsquoye goumlre Tarkanrsquolar aslında eski Tuumlrk-Moğol topluluklarında

demirciliği meslek edinmiş olan kimseler idi ki asil ve imtiyazlı bir sınıf meydana

getiriyorlardı183

rdquo Gy Neacutemethrsquoe goumlre Tuumlrkccedilede bir şeref unvanını ifade eden

ldquotarkanrdquo unvanı ldquoalpagutrdquo unvanın bir eşi idi184

İbn Hurdadbihrsquoe goumlre Semerkant

huumlkuumlmdarları ve genellikle kuumlccediluumlk devletlerin kralları bu unvanı taşıyorlardı185

II ELCcedilİLERİN VAZİFELERİ

Chang Chrsquoienrsquoin Batı uumllkeleriyle ve yollarıyla ilgili olarak edindiği tecruumlbe

Ccedilinrsquoin daha sonra işine yaramıştır Ccediluumlnkuuml Ccedilinlilerrsquoin MOuml 119 yılında Hunlarrsquoa ağır

kayıp verdirdikleri seferin kılavuzluğunu Chang Chrsquoien yapmıştır186

Şuumlpheci bir

yaklaşımla belki de bir sefere karar verildiğinde savaş ilanıyla oumlnceden elccedili olarak

goumlnderilenler aslında sefere kılavuzluk yapması planlanan kişilerdi Zira elccedililerin

dokunulmazlığı vardı ve etrafı guumlzergacirchı rahatccedila kolaccedilan edip goumlzlemleyebilirlerdi

Bir elccedilinin uumllkesini en iyi temsil etmesi başlıca goumlrevidir Diğer goumlrevleri de

şoumlyle sıralanabilir Nezdinde bulunduğu devletin iktisadicirc idaricirc sosyal ve siyasicirc

hayatını iyi anlamaya ccedilalışmak kendi uumllkesini ilgilendirecek her tuumlrluuml bilgiyi elde

etmek nezdinde bulunduğu devletin kendi memleketiyle ilgili bilgi ve duumlşuumlncelerini

oumlğrenmek huumlkuumlmdarına sunmak uumlzere raporlar duumlzenlemek anlaşmazlık

doğurabilecek konuları yakından tacirckip etmek ihtilaflı meseleleri bir hal tarzına

bağlamak

Sultan Alp Arslan ile halife arasında hilrsquoat olarak takdim edilecek ipek

elbiselerin dokunmasındaki gecikmeden dolayı Sultanrsquoın elccedililerinin doumlnuumlşlerinin de

183

Gy Neacutemeth A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest 1930 s259 Donuk agm s88 184

Donuk agm s87 A Alfoumlldi A Tarchan Meacuteltoacutesaacutegneacutev Eredete MNy XXVIII 1932 s205-

220 W Eberhard Conquerors and Rulers Social Forces in Medievel Leiden 1952 s98 n7 Oumlgel

Tuumlrk Mitolojisi s63 185

Donuk agm s88 Neacutemeth age s257 186

A Rıza Bekin ldquoHan Suumllalesi Zamanında Ccedilinrsquoin Tuumlrkistan Siyasetirdquo Doğu Dilleri V S2 Ankara

DTCF 1993 s3

220

gecikmesi sebebiyle bir kırgınlık yaşanmıştır Bu durum Sultanrsquoın elccedilisi Sarsquodursquod-

devle Gucircheracircyicircnrsquoin tavrına da yansımıştır Normalde halife tarafından kabul edilen

elccedili mektubu takdiminin ardından uumlstlendiği vazife hakkında soumlzluuml izahatta bulunur

ve bu sırada sorulan sorulara cevaplar verirdi Sarsquodursquod-devle Sultanrsquoın halifeye

goumlnderdiği mektubu sunmuş fakat kendisi elccedililik vazifesini (risalet) yerine

getirmeyerek soumlyleyeceklerini bir kacircğıda yazıp vermiştir187

Uumllkeler arasında karşılıklı gelip giden elccedililer bir nevi o uumllkenin uumlrettiği

emtiayı ticaricirc gelir kaynağına doumlnuumlştuumlrebilmenin aracılığını da yapmakta idiler

Tuumlrklerrsquoin kendilerine gelen Bizans elccedilisi Zemarkosrsquoa demir goumlstermeleri onu

şaşırtmıştır Demiri işlemenin guumlccedil bir iş olduğundan bahsetmelerinden dolayı bunu

kendisini ticaricirc anlamda aracı kılmak maksadıyla yaptıklarını duumlşuumlnmuumlştuumlr188

Elccedililer

zaten diplomatik aracılıkları yanında isteyerek ya da istemeyerek şahit oldukları ve

goumlrduumlkleri diğer konularda da aracılık goumlrevini yerine getirmişlerdir

Chang-chrsquoienrsquoin bizzat kendisinin getirip getirmediği konusunda tartışmalar

bulunmakla beraber bundan sonra gidip gelmeler sıklaştığı iccedilin Ccedilinrsquoe birccedilok Hun

bitkisinin onun seyahatinin neticesinde girdiği bir gerccedilektir Ccedilinliler bu bitkilerin

başına ldquoHurdquo ibaresini getirdikleri iccedilin tespit edilmeleri zor değildir Hu-tou (fasulye)

hu-kua (salatalık)hu-suumleh (maydanoz) hu-trsquoao (şeftali) hu-ma (susam) hu-tsrsquoung

(soğan) hu-chieh (hardal) hu-lo-puo (havuccedil) hu-suan (sarımsak) gibi Burada

konumuzla ilgili olan nokta elccedililerin gittikleri uumllkelerin florasını da kendi uumllkelerine

taşımalarıdır189

558 yılında Bizansrsquoa giden ilk Tuumlrk elccedilisi iki goumlrevle goumlnderilmiştir Birincisi

Bizans ile kurulmak istenilen muumlnacircsebetlerin imkacircn ve hedefini accedilıklığa

kavuşturmak ikincisi de İmparatorluğun Tuumlrklerrsquoin duumlşmanı Avarlarrsquoa yardımını

engellemek niyetiyle Bizansrsquoa Avarlar hakkında olumsuz bilgi vermektir190

187

Koumlymen ldquoAlp Arslan s83 188

Gumileumlv age s92 189

Li age s31 Ligeti Bilinmeyen s54

221

İmparator Tiberiosrsquoun huumlkuumlmdarlığının ikinci yılında Goumlktuumlrklerrsquoe

imparatorluk korumalarından Valentinusrsquoun başkanlığında bir heyet goumlnderilmiştir

Valentinusrsquoun maiyetindekilere ek olarak kimi kaynaklara goumlre yuumlz altı kimi

kaynaklara goumlre de altı yuumlz Tuumlrk ile yola ccedilıktığı kayıtlıdır Bunların bir kısmı

Anankhast 191

bir kısmı Eutychius bir kısmı da Valentinus ile daha oumlnce heyetlerle

veya başka bir nedenle İstanbulrsquoa gelmişlerdir Bir kısmının da Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak

goumlnderilen Kilikyalı Paul ve Herodian ile birlikte geldikleri kayıtlıdır Tuumlrklerrsquoin

farklı kabilelerinden farklı nedenlerle Bizansrsquoa gelmiş olan bu Tuumlrklerrsquoin neden grup

olarak Bizans uumllkesinden goumltuumlruumllduumlkleri belirtilmemiştir Uzun suumlredir orada

olmalarının bir sıkıntı yaratıp yaratmadığı da bilinmemektedir Ancak Valentinusrsquoa

bu goumlrevin ek olarak verildiği aşikacircrdır192

922 yılında İslacircmiyetrsquoi kabul eden Kama Bulgarları hakanı Almuş devletini

Hazaryarsquodan ayırmış ve kendisine karşı faaliyetlerde bulunan Yahudilere karşı

kaleler kurabilmek iccedilin halifeden maddi destek istemiştir Halife bunu

karşılayabilmek iccedilin infaz edilen vezirin el konulan mallarının satılarak gelirinin

Bulgarlarrsquoa goumlnderilmek uumlzere İbni Fadlanrsquoa verilmesini buyurmuştur Ancak bu

malları satın alan kişi parayı elccediliye yetiştirememiştir193

Elccedili goumlnderen huumlkuumlmdarların maksatları elbette sadece mektup ve haber

goumlndermek değildi Olaya ve ihtiyaca goumlre pek ccedilok sebepleri vardı Karşı tarafın

uumllkesinin bulunduğu coğrafya hakkında bilgi edinerek ordunun ilerlemesine elverişli

bir yol belirlemek karşı devletin ordu sayısı ve teccedilhizatı hakkında bilgi toplamak

devlet idaresinde yer alanları zaafları ve guumlccedilluuml youmlnleriyle tespit etmek ittifak ya da

barış teklifinde bulunmak gibi pek ccedilok irili ufaklı goumlrevi yerine getirmek maksadıyla

goumlnderilmişlerdir194

190

Artamonov age s182 191

Greklerce Tuumlrk elccedilisi mi Bizans elccedilisi mi olduğu karıştırılan bu isim Stein tarafından Germencenin

bir varyantı olan Anagast şeklinde okunmuş ve Tuumlrklerrsquoe gelen bir Bizanslı olmasına ihtimal

verilmiştir Chavannes ise Hun kabilelerinden Utigur liderinin ismi Anagai ile benzerlik kurmuştur

Sebep olarak da Bizansrsquoa gitmesini goumlstermiştir Bkz Mangaltepe age s77 192

Ae s76-77 193

Gumileumlv Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay

2006 s227 194

Nizamuumllmuumllk age s125-126

222

ldquo[Iduk] kut t(e)ngrikeni[m(i)zke] uumllcey tuumlmen ilccedili begler-ke tuumlmen ilccedili beg[lerke]

m(e)n yığmış bitig biruumlrmen ulug depter-te bititmiş neguuml kimintin taş neguuml m-e yok bar tip

ayıg uumlnuumlp soumlzi (ayak uumlruumlp soumlzi) ccedilın bolsar oumlz başım oumlluumlrm(e)n

ldquoIduk-Kut hazretlerine saadet olsun Tuumlmen elccedili beylerine ben Yıgmış senet

veriyorum Ulug depterde yazdırılmış kimselerimden başka herhangi biri var diye laf ccedilıkar

ve bu soumlz doğru olursa kendi oumlluumlmuumlme razıyımrdquo195

Bu Uygur belgesindeki kişi devlet tarafından nuumlfus kaydı iccedilin

goumlrevlendirildiği anlaşılan memura soumlzlerinin doğruluğuna dair beyanda

bulunmuştur Bu memurdan ldquotuumlmen ilccedilirdquo olarak bahsedilmesi eski Tuumlrk

Devletlerirsquonde askericirc goumlrevlilerin aynı zamanda devletin idaricirc iktisadicirc ve sosyal

alandaki işleri iccedilin de goumlrevlendirilmeleri ile ilgilidir Yani elccedililik sadece uluslararası

değil dahili işlerde de oumlnemli bir mevki idi

III ELCcedilİLERİN YETKİLERİ VE SINIRLARI

Elccedililer her ne kadar sınırsız yetkilerle donatılmış goumlruumlnseler dahi onların da

durmaları gereken noktalar vardı Guumlnuumlmuumlzde de geccedilerliliğini koruyan kurala goumlre

bulundukları uumllkenin iccedil işlerinde muumldahale yetkileri yoktu Boumlyle bir hata af

edilemezdi ve en ağır biccedilimde cezalandırmayı gerektirirdi Ccedilinrsquoin Tuumlrkistanrsquodaki

kuumlccediluumlk devletlerle kurduğu muumlnacircsebetleriyle ilgili şu oumlrnekte kendisini temsil eden

elccedililerinin yanlış adımlarının bedelini canlarıyla oumldedikleri goumlruumllmektedir Yaşlı

Usun huumlkuumlmdarı ile evlendirilen Ccedilinli prenses huumlkuumlmdarın oumlluumlmuumlnden sonra bozkır

adetlerine goumlre halefi olan torunu Wung-chuuml-mi ile evlenmiştir Fakat MOuml60

yılında o da oumlluumlnce Kuang-wang unvanlı Ni-mi ile evlenmiştir Bu eşi ile

223

anlaşamayan Ccedilinli prenses Ccediligu Şehrirsquone gelen bir Ccedilin elccedililik heyeti ile anlaşarak

huumlkuumlmdarın oumllduumlruumlleceği bir şoumllen planlamıştır Ni-mi suikastten yaralanarak

kurtulmuş durumu oumlğrenen huumlkuumlmdarın oğlu Hsi-song-seu ordusuyla Ccediligursquoyu

kuşatmıştır Ccedilin youmlnetimi elccedililerinin hatasını oumlrtmek iccedilin onları alelacele geri

ccedilağırtıp onları infaz ettirmiştir Huumlkuumlmdara da hediyeler ve yaralarının tedavisi iccedilin

bir tabip goumlndermiştir196

195

Uygurlarrsquoda devlete yanlış beyan verilmesinin oumlnuumlne geccedilmek iccedilin ve sadece devlete youmlnelik

succedillarda oumlluumlm cezası verildiği kayıtlıdır Bkz A Melek Oumlzyetgin ldquoTurfan Uygurlarında Ceza

Hukukuyla İlgili Uygulamalarrdquo Belleten LXXV S273 Ankara TTK Ağustos2011 s341 196

Bartold Orta Asya s 87-90

224

BEŞİNCİ BOumlLUumlM

ELCcedilİLERİN SOSYAL HUKUKIcirc VE EKONOMİK HAKLARI

I HUKUKIcirc DURUMLARI

A Elccedililerin Hukuku (Dokunulmazlığı)

Hun huumlkuumlmdarı Mete tarafından M 176 yılında Ccedilin İmparatoriccedilesirsquone yazılan

mektupta Ccedilin İmparatorursquondan kendisine goumlnderilen iki mektuba karşılık olarak

yazdığı cevabı goumltuumlren elccedilisinin henuumlz geri gelmediğinden ve bunun aralarında

ccedilıkacak istenilmeyen bir anlaşmazlığın sebeplerinden biri olacağından

bahsedilmiştir Tarihi bilgilerde zaman zaman elccedililerin katledilmesi olaylarıyla

karşılaşılsa da genel olarak savaş zamanında ldquoelccedililerin hayatları korunurrdquo ilkesi

geccedilerli olmuştur1

- ldquoYalavaccedil soumlz iltuumlr yanutu kolur Elccedili soumlz iletir ve cevabını isterrdquo

- ldquoYalavaccedilka muumln yok soumlzuumln kıymasa tutuzmış soumlzuumlg ccedilın tuumlkel soumlzleşerdquo Elccedili

soumlzuumlnde hilaf etmez ve kendisine emanet edilen soumlzuuml doğru ve tam soumlylerse ona

zevacircl yoktur

- ldquoKınama yalavaccedil soumlz aysa koumlnirdquo Kendisine emanet edilen soumlzuuml aynen

tekrar eden elccediliye gazap etme

- ldquoYalavaccedilka bolmaz oumlluumlm ya kıyın eşitmiş soumlzin ccedilın teguumlrse tilinrdquo Elccedili

işittiği soumlzuuml aynen ulaştırırsa ona oumlluumlm veya ceza yoktur

- ldquoYalavaccedil tiduumlkuumlm bu ilccedili turur bu ilccedili soumlzin ccedilın teguumlrse tilinrdquo Elccedili dediğin

boumlyle olan elccedilidir bu elccedili ne soumlylerse soumlylesin ona zevacircl yoktur

- ldquoYalavaccedil tutuzmış soumlzin soumlzleşe accedilık bir tilin oumlg soumlz aydım keserdquo Elccedili

kendisine emanet edilen soumlzuuml soumlyleyince ona ihsanda bulun onu medhet işte bu

kadar

1 Babaoğlu age s94-95

225

- ldquoyalavaccedil nece ccedilın ked erse amul bitig bolmasa soumlzke buumltmez koumlnguumllrdquo Elccedili

ne kadar duumlruumlst mahir temkinli olursa olsun mektup olmazsa kalpte şuumlphe kalır2

Aşağıdaki Osmanlı Tuumlrkccedilesirsquondeki atasoumlzleri de bu hukukun -yazılı olmasa

dahi- kabul edilmiş olduğunu goumlstermektedir

- Elccedilige guumlccedil yok yuumlkundan bap yok Elccediliye zor yok yuumlkuumlnde dert yok

- Elccediliye zeval yok Elccediliye sorumluluk yok3

Kutadgu Biligrsquode ldquoElccedili soumlzuumlnde hilaf etmez ve kendisine emanet edilen soumlzuuml

doğru ve tam olarak soumlylerse ona zeval yoktur4

Antik ccedilağlarda da zamanın toplulukları arasında diplomatik muumlnacircsebetler

mevcuttu Fakat bu muumlnacircsebetler belirli sahalarda sınırlı kalmaktaydı ve geccediliciydi

Diplomatik muumlnacircsebetlerin en ilkel safhalarında dahi elccedililerin masuniyetleri

imtiyazları ve kabul toumlrenleri konusunda uygulanan bazı kurallar teamuumll hukuku

halini almıştır Eski Ccedilin Hint Mısır Suumlmer Asur Fenike vesikalarının elccedililerin

masunluğu ve goumlrevlerinin kutsallığı hakkında birccedilok deliller ortaya koymaktadırlar

Eski Yunan ve Romalılar da elccedililerin masuniyetlerine seyahat huumlrriyetlerine ve

resmi evrak masuniyetlerine devletin bekasına zarar verecek veya itibarını

zedeleyecek bir davranış ve konuşmada bulunmadıkları suumlrece saygı

goumlstermişlerdir5 Bu kuralın devletler hukukunun en eski kaidelerinden biri olduğu

soumlylenebilir

1093rsquote imzalanan Kıpccedilak-Rus barışı Kıpccedilaklarrsquoın Kievrsquoi yağmalamalarıyla

yine bozulmuştur Yağmalamadan sonra tekrar barış tesis etmek uumlzere goumlnderilen iki

Kıpccedilak elccedilisi oumllduumlruumlluumlnce 19 Temmuz 1096rsquoda farklı youmlnlerden pek ccedilok Kıpccedilak

2 KB I Metin s 383 384 384 384 384 384 392 KB II Ccedileviri s 276 276276 276 277 277

282 Beyitler 3814 38163817 3818 3819 3820 3891 3 Radlov age s828-829

4 Uydu Yuumlcel ldquoYusuf Has Hacibrsquoin s433-434 Ae Beyit 3816

5 Seha L Meray ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara Uumlni Siyasal Bilgiler F

Dergisi XI S3 Ankara s80 RNumelin Les Origines de la Diplomatie Paris 1945 s234-235

226

birliği harekete geccedilmiştir Rus galibiyetinin ardından Kıpccedilaklar ertesi yıl Kievrsquoi

yağmalayarak ganimetleri ele geccedilirmişlerdir6

Bizans İmparatoru II Theodosios V asrın ortalarında Hun huumlkuumlmdarı

Attilarsquoya bir suikast planlayarak ortadan kaldırmaları iccedilin elccedililik heyetini yollamıştır

Plandan haberdar olan Attila Bizans heyetinde bulunan Bigilarsquoyı sorguya ccedilekmiştir

Onlar Attilarsquonın canına kıyma niyetiyle gelmelerine rağmen o elccedililere zarar

vermemiş imparatora yazdığı bir mektupla uumllkelerine geri yollamıştır7

Uumlnluuml Fergana atlarından isteme goumlreviyle goumlnderilen Ccedilin elccedililerinden birinin

doumlnuumlşte Doğu Fergana sakinlerinden biri tarafından oumllduumlruumllmesi uumlzerine İmparator

Wu Fergana uumlzerine ordu sevk etmiştir8

Bizansrsquota olup bitenleri dikkatle tacirckip eden Avar Kağanı Bayan Maurikiosrsquoun

Priskosrsquou Trakyarsquodan alıp yerine kardeşi (imparatorun kardeşi) Petrorsquoyu tayin

etmesinin sebebini oumlğrenmek istemiştir Henuumlz goumlrevinden ayrılmamış olan Priskos

izahat vermek uumlzere tabip Theodorrsquou elccedili olarak goumlndermiştir Bizans kaynağından

verilen bilgiye goumlre Bayan Kağan elccediliye koumltuuml muamele etmiş elccedili Kağanrsquoı insafa

getirmek amacıyla Mısır Firavunu Sesostrisrsquoin hikacircyesini nakletmiş Bayan Kağan

buna kızmamış guumllerek cevap vermiş ve barışa hazır olduğunu soumlylemiştir Bizans

kumandanının elindeki esirleri iade etmesi şartıyla barış akdedilmiştir9

Selccediluklu Sultanı Tuğrul Bey zamanında geccedilen şu olaydan bir Selccediluklu

elccedilisinin ismi ve Selccediluklularrsquoın bir vassalının elccediliye muamelesi karşısında Sultanrsquoın

tutumunu goumlstermesi konusunda bilgi sahibi olabiliyoruz

6 Goumlkbel age s51

7 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s76-80 Donuk ldquoOn Dilli s537-538

8 Bekin ldquoHan Suumllalesi s4

9 Akdes Nimet Kurat ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD Ege uumlni Ed Fak Yay XXVI S1

İzmir Temmuz2011 s93

227

ldquoArslan Besacircsiricircrsquonin isyanı sırasında Mervanoğlu Nasr el-Devle Ahmed Selccediluklu

itaatinden ccedilıkıp ona yardımda bulunmuştu Bu nedenle ceza olarak onun memleketlerinin

yağmalanması istenmiş Tuğrul Bey de bunu haklı bulmuştu Ancak Mervanoğlu

İstanbulrsquodan doumlnen Selccediluklu elccedilisi Ebursquol-Fazl Nacircsır b İsmail el-Alevicirc ve Bizans elccedilisini

yolların tehlikeli olduğu bahanesiyle alıkoymuştu Ebu Fazl ise Selccediluklu sultanına bir

mektup yazarak durumu bildirmişti Tuğrul Bey elccedilisinin bu mektubuyla vassalı

Mervanoğlursquona karşı burukluk duymağa başladı Buna mukabil Nasr el-Devle Ahmed

sultanın eşine (Altuncan Hacirctun) değerli armağanlarla bir hacircdim goumlnderip ondan ldquosultandan

kendisine bir zarar gelmemesi amacıyla yardım isteğinde bulundurdquo Hacirctun onun mesajını

sultana arz edip Mervanoğlu iccedilin ricada bulundu Tuğrul Bey ise ldquoBen Mervanoğlursquonun

beraberindeki hediyeleri almak amacıyla iki elccediliyi hapsettiğini duumlşmanlarımıza yardımda

bulunduğunuhellipoumlğrendim Onun bu hareketleri gerccedilekten affedilmeyecek bir succedilturrdquo dedi

Nasr el-Devle Ahmedrsquoin Hacirctunrsquoa goumlnderdiği ruumlşvet bir işe yaramamıştı Ancak Mervanoğlu

goumlz-altında tutmakta olduğu iki elccediliyi yeni bir ruumlşvetle beş yuumlz ipek elbise at ve sair

armağanla sultan goumlnderdi Hatta onun iccedilin Emicircr Hezaresb de sultandan şefaat diledi Ancak

Tuğrul Bey onun goumlnderdiği armağanları (yani ruumlşveti) kabul etmeyip geri yollayarak

Mervanoğlu konusundaki tutumunu ısrarla suumlrduumlrmuumlştuuml Mervanoğlu daha sonra affı

konusunda oumlzel bir ulakla İbrahim Yınalrsquoa başvurdu İbrahim Yınal sultandan kendisi iccedilin

şefaat girişiminde bulunacağını vaad etti ise de onun Tuğrul Bey uumlzerinde etkili olup

olmadığını bilemiyoruz Nihayet Nasr el-Devle yuumlz bin dinar ruumlşvet karşılığında kendisini

affettirmeğe muvaffak olmuştu (h4491057)rdquo10

Moğol kabilelerinden Kıtanlarrsquoın isyanını bastırdıktan sonra Ccedilin sınırlarına

saldırıya geccedilen Kapgan Kağan Ccedilin şehirlerini yağmalayarak onları yıldırmıştır

Ardından barış şartlarını accedilıklamıştır Buna goumlre imparatoriccedile Kapganrsquoa kızını

verecek Ordosrsquotaki Tuumlrklerrsquoi serbest bırakacak yuumlz bin ccediluval darı uumlccedil bin tarım aleti

ve baltalık demir goumlnderecektir Bu teklifi reddedilince Kapgan goumlruumlşmeleri keserek

Ccedilin elccedililerini alıkoymuş ve Kıtanlar uumlzerinden elini ccedilekmiştir Kıtanlarrsquoın saldırısına

maruz kalan imparatoriccedile kağanın şartlarını kabul etmek zorunda kalmıştır

10

Erdoğan Merccedilil ldquoSelccediluklularda Ruumlşvetrdquo Belleten LXXI S261 Ankara TTK Ağustos2007

s445-446 Ali Sevim ldquoSıbt İbnuumlrsquol-Cevzicircrsquonin Mirrsquoatuumlrsquoz-Zaman Ficirc Tarihirsquol-Acircyan Adlı Eserindeki

Selccediluklularla İlgili Bilgiler I Sultan Tuğrul Bey Doumlnemirdquo Belgeler S22 Ankara1997 s21-2224

el-Esicircr el-Kacircmil firsquot-Tarih nşr Tornberg Beyrut 1979 s630 Tuumlrkccedile trc Ccedilev A Oumlzaydın IX-XI

İstanbul 1987 s477 MH Yınanccedil Tuumlrkiye Tarihi Selccediluklular Devri İstanbul 1944 s51-52

Mehmet Altay Koumlymen Tuğrul Bey ve Zamanı İstanbul 1976 s27

228

Anlaşmazlıklarda ccediloğu kez haksız ve koumltuuml muameleye uğrayan elccedililer yukarıda

anlatıldığı gibi uumllkelerine doumlnmekten alıkoyulmuşlardır11

Goumlktuumlrklerrsquoin Sacircsacircnicirclerrsquoe goumlnderdiği ikinci elccedililik heyeti de birincisinde

olduğu gibi memnuniyetsizlikle karşılanmış ve haince bir planla Kral Huumlsrev

tarafından elccedililerden bazıları zehirletilerek oumllduumlruumllmuumlştuumlr Sonra da elccedililerin kendi

uumllkelerinde alışkın olmadıkları İranrsquoın iklimine dayanamayarak oumllduumlkleri haberi

yayılmıştır Ccediluumlnkuuml Tuumlrklerrsquole dostluk kurmaya goumlnluuml olmayan Sacircsacircnicirc Kralı da

elccedililerin tamamının canına kıyarsa yalanı kılıfına uyduramayacağını ve uluslararası

bir kuralı ccediliğnemiş olacağını ccedilok iyi biliyordu Olup bitenin farkında olan

Goumlktuumlrkler iccedilinse bu olay Sacircsacircnicirclerrsquole husumetin başlangıcı olmuştur12

Goumlktuumlrklerrsquoe gelen elccedili Valentinosrsquoun Tuumlrk-Şadrsquoa şu soumlyledikleri bize

elccedililerin dokunulmazlığı konusunda oumlnemli bilgi vermektedir

ldquoTuumlrklerin [Tuumlrklerrsquoin] lideri eğer sizin ellerinizde oumllmek en korkunccedil en ağır ve en

koumltuuml oumlluumlm olmasaydı eğer alccedilaklık yaşamaya devam etmese ve tuumlm insanlığa yayılmasaydı

eğer daha oumlnce hiccedil yapılmamış olan ve sizlerin sayesinde yeni bir adet olarak ortaya ccedilıkan

elccedili olarak goumlnderilen insanların oumllduumlruumllmesi kanıtlanmasaydı sadece konuşulması bile

korkutucu olan tavrınız goumlruumllmeseydi ben buguumln kılıcınızla oumllmek iccedilin yalvarmalıydım

Ccediluumlnkuuml imparatorumun sinsice sevindiğini ve elccedililerinin yalancı olduğunu duydum Sana

yalvarıyoruz luumltfen bize karşı daha ılımlı ol ve oumlfkeni azalt sinirli ruhunu nezaket ile

yumuşat ve elccedilileri koruyan kanunlara uy Bizler barış temsilcileri ve kutsal şeylerin

nazırlarıyızhelliprdquo 13

Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo a goumlre Su-lursquonun karısı Chiao-he

Hatun bir elccediliyi bin kadar atı satması iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-

hsienrsquoe goumlndermiştir ldquoMektubun uumlslubu emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien

elccediliyi doumlvduumlruumlp tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi

11

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s355-356 12

Mangaltepe age s49 13

Ae s81

229

donarak oumllmuumlştuumlrrdquo Bunu duyan Su-lu Doumlrt Garnizonrsquou yağmalamış ve Anhsirsquoyi

kuşatmıştır14

Eski Tuumlrklerrsquode elccediliye yapılan koumltuuml muamele devleti temsil eden

huumlkuumlmdar ve hatununa yapılmış kabul edilirdi Cezası da ağır olurdu Oumlyle ki bir

uumllkeyi savaşa dahi goumltuumlrebilirdi

Tarihccedili Hsuumleh Tzung-chengrsquoin tespitine goumlre zamanın bakanlarından Chang

Chiu-ling tarafından yazılan birkaccedil mektupta 734 yılında yaşanan Tuumlrgiş-Ccedilin

Savaşırsquonın sebebi Ccedilinli bir sınır subayının Su-lursquonun elccedilisini oumllduumlruumlp mallarını gasp

etmesidir Ccedilin İmparatoru subayını oumlluumlmle cezalandırıp oumllduumlruumllen elccedilinin mallarını

iade etse de savaş kaccedilınılmaz olmuştur15

Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilinrsquoin Ling-chou boumllgesine girdikleri 626 yılı Mart ayında o

sıra Goumlktuumlrk uumllkesinde bulunan Nan-hai-kung unvanlı Ccedilin elccedilisi Ou-yang Yin elli

adamıyla İl-Kağanrsquoın otağına baskında bulunmaya teşebbuumls etmişse de Goumlktuumlrkler

tarafından planı engellenerek yakalanmış ve hapis edilmiştir16

O doumlnem iccedilin

normalde boumlyle bir eylemin cezası oumlluumlmduumlr yakalanan kişinin elccedili olması hafifletici

sebep olmalıdır

626 Ağustos ayında İl-Kağan tarafından Ccedilinrsquoin guumlcuumlnuuml tespit etmek amacıyla

goumlnderilen Chih-shih Ssǔ-li İmparator Trsquoai-tsung ile goumlruumlştuumlğuumlnde İl-Kağan ile Trsquou-

li Kağanrsquoın bir milyona yakın sayıdaki askeriyle Ccedilinrsquoe gelmiş olduklarını

boumlbuumlrlenerek bildirmiştir Ccedilin İmparatoru elccediliyi şu soumlzlerle ayıplamıştır

ldquo-Ben bizzat Kaganlarrsquoa kız vermeğe muumlsaade etmek sureti ile barışmıştım O

zamandan bu yana sayısız altın ipekli kumaş gibi hediyeler verdim Şimdi onlar soumlzleşmeyi

bozup uumllkeme tecavuumlz ediyorlar Bu işte benim utanacağım hiccedil bir şey yoktur Sen barbar

bir kavim iccedilinden geldin ama yine de iccedilinde bir insanlık tarafın vardır herhalde Neden

benim buumlyuumlk luumltuflarımı [luumltuflarımı] unutup lsquokuvvetli bir ordumuz varrsquo diye iftihar

ediyorsun Şimdi senin başını kestireceğimrdquo

14

Sarıtaş age s43 15

Ae s46

230

Elccedili af dilemiştir Bu sırada imparatorun vezirlerinden Hsiao Yuuml ve Fecircng Tecirc-

i elccedilinin protokole goumlre geri goumlnderilmesini tavsiye etmişlerdir İmparator eğer geri

goumlnderirse Goumlktuumlrklerrsquoin kendisinin korktuğunu duumlşuumlnerek daha ccedilok baskında

bulunacaklarını ileri suumlrerek elccediliyi hapis ettirmiştir 17

Burada da goumlruumllduumlğuuml gibi

elccedililerin dokunulmazlığı konusunda uluslararası bir kuralın varlığı soumlz konusu idi

697 yılının Mart ayında Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilen iki Ccedilin elccedilisinden Trsquoien

Kuei-tao Kapgan Kağanrsquoı diz ccediloumlkmeksizin ayakta selamlayınca kağanı kızdırmış ve

hapsedilmiştir Elccedili bu hareketinden oumltuumlruuml kağanı ayıplayıp bu davranışının yararlı

ve zararlı taraflarını anlatmıştır Kağan onu oumllduumlrtmek istese de A-po ta-kan ruumltbeli

veziri A-shih-tecirc Yuumlan-checircnrsquoin tavsiyesiyle elccediliye biraz yumuşak davranmış fakat

uumllkesine doumlnmekten alıkoymuştur18

Ta ki imparatoriccedile Wu tarafından Kapgan

Kağanrsquoın Goumlktuumlrklerrsquoin serbest bırakılması kırk bin oumllccedilek buğday tohumu elli bin

parccedila ipekli kumaş uumlccedil bin adet ziraat aleti on binlerce kilo demir ve kızının bir Ccedilinli

Prens ile evlendirilmesirsquo istekleri kabul edilene kadar 19

İ-chih-hsieh Chrsquoan-yuuml zamanında Han İmparatorluğu Hunlarrsquoa saldırdığında

Hunlar elccedilileri aracılığıyla evlilik yoluyla ittifak kurmak istediklerini bildirmişlerdir

Han İmparatorluğu da baş vezirin tarih memuru Jecircn-chrsquoanrsquoı Hunlarrsquoa goumlndermiş ve

sınıra gelip dış vezir tayin edilmek uumlzere başvuruda bulunmalarını istemiştir Hun

huumlkuumlmdarı bu teklife kızmış elccediliyi alıkoymuştur Karşılığında Han suumllalesi de Hun

elccedilisini elinde tutmuştur Chrsquoan-yuuml daha sonra gelen Han elccedililerini de alıkoyarak

tepkisini goumlstermiştir 20

Wu-wei Chrsquoan-yuumlrsquonuumln tahtta olduğu doumlnemde Han İmparatorluğursquondan

goumlnderilen Kuo-chrsquoi misafir karşılamakla goumlrevli memur tarafından kabul edildikten

sonra kendisine elccedililiğinin maksadı sorulmuştur Chrsquoan-yuumlrsquoye kendisinin soumlylemek

istediğini belirtince elccedili huzura alınmıştır Elccedilinin getirdiği ldquoya savaş ya teslim olrdquo

16

Chang age s40 17

Ae s42-43 18

CTS ve HTSrsquoda olmayan bir vesikadır BkzJecircn-trsquoang Chang age s157

19

Ae s158 20

Li age s118-119

231

mesajına sinirlenen Wu-wei elccediliyi getiren memuru oumllduumlrmuumlş ve elccediliyi de

tutuklatmıştır 21

Sultan Alp Arslan barış teklifi ile Bizansrsquoa elccedililerini goumlndermiştir İmparator

onları elccedililer konusunda geccedilerli olan kuralların gerektirdiği uumlzere ama oumlzel bir

kibarlık goumlstermeksizin kabul etmiştir 22

Her uumllkenin elccedililer konusunda uluslararası

geccedilerliliği olan kurallardan haberdar olduğu aşikacircrdır 1 Gelen elccedili ve heyetine o

uumllkeden hoşnut olunsun ya da olunmasın gereken ilgi ve alacircka goumlsterilmelidir

2Yeme iccedilme ve konaklama ihtiyaccedilları giderilmelidir 3 Elccedililerin canına

kastedilemez 4 Uumllkelerine doumlnuumlşlerinde seyahatleri boyunca gerekli iaşeleri ve can

guumlvenlikleri sağlanır 5 Gerekirse yanlarına refakat edecek elccedililer ve kılavuzlar

verilir

Malazgirt Savaşırsquonda esir edilen Diogenes aralarında yapılan barış

anlaşmasının ardından Alp Arslan tarafından serbest bırakılmış yanına tutsaklar

arasından dilediğini almasına izin verilmiştir Hatta Sultan kuumlccediluumlk bir muhafız

takımından oluşturduğu elccedililerini de refakatinde goumlndermiştir23

Tuumlrk huumlkuumlmdarlar diğer uumllke huumlkuumlmdarlarına genel olarak buumlyuumlk saygı

duymuşlardır Gelen yabancı uumllke temsilcileri veya elccedililerini aziz ve kıymetli

tutmaları bununla ilişkilidir Devletler arasında savaş ve duumlşmanlık vuku bulduğu

durumlarda dahi Tuumlrkler hoş tutmak iccedilin ccedilaba sarfetmemiş olsalar bile usucircluumlne

uygun biccedilimde hareket eden elccedilileri incitmemişlerdir İslacircmiyetrsquoin kutsal kitabı

Kurrsquoan ldquoElccediliye duumlşen doğru haberi iletmekten başka bir şey değildirrdquoder (Kurrsquoan

2453) 24

Guumlnuumlmuumlz Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoamanrdquo şeklinde kullanılan ldquoemacircnrdquo kelimesi Arapccedila

bir isim olup ldquohimaye etmekrdquo ldquoemniyetini guumlvence altına almakrdquo ldquoyardım etmekrdquo

ldquoteslim almakrdquo anlamlarına gelmektedir Uluslararası hukukta ise duumlşmana emniyet

21

Ae s119-120 22

Attaleiates age s163 23

Ae s169-170

232

altında olduğuna dair verilen soumlz veya bu soumlzuuml temsil eden bir işarettir 25

Dede

Korkutrsquota ldquoamanrdquo şekliyle pek ccedilok yerde geccedilmektedir ve ldquoAllahrsquoın birliğine teslim

olmardquo manasına kullanılmıştır

ldquoDirse Han bunu işitdi aydur Kırk yoldaşım aman Tanrının [Tanrırsquonın] birliğine

yokdur guumlman(şuumlphe)rdquo ldquoDeluuml Karccedilar aydur Meded aman el-aman Tanrının [Tanrırsquonın]

birliğine yokdur guumlmanrdquo ldquoAman mere kafir [kacircfir] aman Tanrının birliğine yokdur guumlmanrdquo

Kafirler [Kacircfirler] oğlana aman verdiler elin ccediloumlzduumller goumlzuumln accediltılarrdquo ldquoMere Azrail aman

tanrının birliğine yokdur guumlmanrdquo ldquoOğlan kafiri [kacircfiri] goumltuumlrduuml yere urdu Burnundan kanı

duumlduumlk gibi şorladı Sıccedilrayıp şahan gibi kafirin [kacircfirin] boğazın ele aldı Kafir [kacircfir] aydur

Yiğit aman sizin dine ne derler dinuumlne girduumlm dedirdquo 26

Korkusuzluk endişeden beri olmak anlamında olan ldquoemacircnrdquo ticaricirc ve meslekicirc

konulardaki muumlnacircsebetleri nedeniyle gayri muumlslimlerin İslacircm topraklarına

girebilmesi iccedilin verilen izin belgesidir27

Selccediluklularrsquola ilgili kaynaklarda da ldquoemacircn

dilemekrdquo ccedilok rastlanılan bir durumdur Harp terminolojisinde emacircn ldquoemniyetin

sağlanacağı konusunda duumlşmana soumlz vermekrdquo demektir28

ldquoEmanrdquoın verildiği amaca goumlre ccedileşitli kullanım tarzları vardır 1ldquoeman birsquol-

kitaberdquo savaşta goumlnderilen yazılı emanı ifade eder 2 ldquoeman-ı ammrdquo savaşta

duumlşmanın tuumlmuumlne verilen barış teklifi niteliğindedir 3 ldquoeman-ı hassrdquo salahiyetli

birinin duumlşmandan bir veya birkaccedil kişiye verdiği emandır 4 ldquoeman-ı muvakkatrdquo

belirli bir suumlre iccedilin verilen ve muumltareke niteliğindeki emandır 5 ldquoeman-ı muumlebbedrdquo

suumlresizdir ve barışı temsil eder 6 ldquoeman-ı sarihrdquo ldquosana emin verdimrdquo ldquosiz

emniyettesinizrdquo ldquosize bir zarar yokturrdquo manasında verilen emandır29

24

Nizamuumllmuumllk age s124-125 25

Aydın Taneri ldquoTuumlrk Tarihinde ldquoEmanrdquo Kurumurdquo TAD XVII S28 Ankara DTCF 1996 s165 26

Taneri agm s167 27

Seyyar age s144 28

Ae 29

Taneri ldquoTuumlrk Tarihinde s166

233

Devletler arasında gidip gelen elccedililer goumlnderilme amacına goumlre bu tuumlrden

ldquoemanrdquoları taşımış olmalıdırlar Ayrıca elccedililerin dokunulmazlıklarının ldquoeman-ı sarihrdquo

verilerek sağlandığı veya ldquoeman-ı sarihrdquoin elccedililerin dokunulmazlıkları ile ilgili

uluslararası bir anlaşmanın bir maddesini oluşturduğu duumlşuumlnuumllebilir

Eski Tuumlrklerrsquode ldquo(boynuna) kuşak takmardquo ve elinde kılıccedil bulundurma ldquoeman

dilemerdquo işareti idi Kırgızcarsquoda ldquomoyunga kur (kuşak) salmakrdquo merhamet dilemeyi

ifade eder ldquoManas Destanırsquonda bir kahramanın ldquoboynuna kuşak koyuprdquo beyine

yalvardığı tasvir ediliyor ldquoKaplan doğmuş delinin accedilığı yaman geldi Yanındaki kırk

arkadaşı sızlanarak kalkıverdiler sakalları darmadağın oluverdi Alman-bet

boynuna kuşak (boto=futa) asıp yalvardırdquo İslami devirden itibaren boyuna kuşak

takmanın yerini boynuna kefen sarmanın aldığı goumlruumllmektedir30

Herhangi bir huumlkuumlmdarın ise ldquoemanrdquo vereceği kişiye ldquoeman kacircsesirdquo

yollaması acircdeti vardı Kacircseyi alan kişi iccedilindeki şerbeti iccediler ve boyun eğdiğini kabul

etmiş olurdu31

Tuumlrkccedile Selccediluknacircmersquode Selccediluklu Sultanı Alp Arslanrsquoa Bizans imparatoru

Diogenes tarafından goumlnderilen elccedili Urfa Kalesirsquoni kuşatmak uumlzere olan Sultan ile

Urfa Hanrsquoı arasında uzlaşma sağlamaya ccedilalışmıştır Fakat Sultan askerlerine

doldurdukları hendeği accediltırmasına rağmen anlaşma gereği elli bin dinarın

verilmemesi uumlzerine bu fesada elccedilinin sebebiyet verdiğini soumlyleyerek elccediliyi

oumllduumlrtmek istemiş fakat veziri Nizamuumllmuumllk tarafından bundan vazgeccedilirilmiştir

ldquohellip Alp Arslanrsquoa İstanbul Meliki Romanus nacircme ve resul [resucircl] goumlnderip ol elccedili

Sultacircnrsquoacirc Ruhacirc (Urfa) kalrsquoesinde vusul bulmuş idi Pes ol elccedili Ruhacirc Hanı ile Alp Arslanrsquoın

arasını bir mikdacircr macircl uumlzerine ıslacirch edip ellibin dicircnacircr uumlzerine karacircr olmuş idi Sultacircn dahi

racirczı olup iki cacircnibden teracirczi olıcak kalrsquoe halkı dediler ki bizim ile nifacirckı olmayıp vifacirckı

olduğun andan bilelim ki ceng iccedilin irsquodacircd etdiği esbacircbı bozup ol hendeği doldurduğu eşcarı

30

Ay s170 31

Ay

234

ihracirck ede Biz de kavl olunan macirclı vacircsıl edip iki cacircnibden muracircd hacircsıl ola Pes Alp Arslan

dahi soumlzlerine irsquotimacircd edip niyetlerinde fesacircd verdiğin bilmedi Emr eyledi asker ol hendek

iccedilinde olan cuumllmucircd ve eşcacircrı ihracirck edip cuumlmle tacircrumacircr etdiler Hisacircrın hendeği accedilılıp yol

kesilecek ehl-i kalrsquoe soumlzlerinde durmadılar Ol kavl olunan macirclı vermediler Alp Arslan

İstanbulrsquodan gelen elccedilidir fesacircda sebep deyip elccediliyi oumllduumlrmek muracircd edindi Vezicircr Nizacircm el-

Muumllk elccedili oumllduumlrmek adacirclet ve muumllucirck ortasında acircdet değildir dedi komadı Pes elccedilinin

nacircmesine cevacircb yazıp oradan doumlnduumlrduumller Gine İstanbulrsquoa goumlnderdilerhelliprdquo32

Tuumlrklerrsquode oumlteden beri uygulandığı uumlzere casusluk yapmadıkları suumlrece

elccedililere dokunulmazdı Yabancı diplomatik temsilcilerin ceza masuniyeti ilkesine

bağlı kalınırdı Ancak makucircl olmayan gerekccedilelerle geldiğinde ya da temsilcinin

uumllkenin siyasicirc ve askericirc guumlvenliğini tehlikeye duumlşuumlrecek ve şuumlpheli hareketleri

olduğunda hapse atılabiliyordu Bu genellikle uumllkenin uzak bir yerinde kontrol

altında tutarak ikacircmete mecbur etme şeklinde gerccedilekleştirilmekteydi Ccedilin İmparatoru

Wu-wei (MOuml 114-105)rsquonin Hun huumlkuumlmdarına goumlnderdiği elccedilisi Ccedilin hacirckimiyetine

girmeleri iccedilin bir ultimatom verdiği gibi hakanın kendi otağında ve devlet buumlyuumlkleri

oumlnuumlnde kuumlstahccedila soumlzler sarf etmiştir Hunlarrsquoın eğer savaşabileceklerse Ccedilin

İmparatorursquonun ordusuyla sınırda beklediğini eğer savaşamayacaklarsa Ccedilinrsquoe

bağlılıklarını bildirmelerini eskisi gibi kaccedilamayacaklarını kuzeyin otsuz susuz

soğuk bozkırlarında saklanamayacaklarını soumlylemiştir Bu duruma ccedilok kızan Hun

hakanı elccediliyi oumllduumlrtmemiş fakat Kuzey Denizi (Pei-hai=Baykal Goumlluuml)rsquonin

yukarısındaki buzlu boumllgelere suumlrguumln etmiştir33

Uluslararası ilişkilerde ldquoElccediliye zeval olmazrdquo şeklinde ifadesini bulan bir

bildiriyi karşı tarafa tebliğ etmekle goumlrevlendirilen kişinin bundan sorumlu

tutulamayacağı ilkesi Kuran-ı Kerimrsquode ve Peygamberimizin uygulamalarında da

yerini almıştır Hz Muhammed (sav) pek ccedilok konuda elccedililik ve yazışma yollarına

başvurmuştur Risacirclet genelde anlaşmanın maddelerini oluşturan icapların ve kabul

32

Erdoğan Merccedilil ldquoTuumlrkccedile Selccediluknacircmersquoye Goumlre Malazgirt Savaşırdquo TED S2 İstanbul İstanbul

Uumlni Ed Fak 1971 s21-22 33

Feda Şamil Arık ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve Cezalarrdquo TAD Ankara Uumlni

Tarih Boumlluumlmuuml XVII S28 Ankara DTCF 1996 s32 3435 Kafesoğlu Tuumlrk Milli s70 71 74

235

beyanlarının elccedili aracılığıyla karşı tarafa bildirilmesi goumlrevi iccedilin kullanılır Risacirclette

anlaşmadan doğan hak ve sorumluluk elccediliye değil yollayana aittir34

B Elccedililerin Guumlvenliği

Gerek İdil Bulgarları gerekse Hazarlar uumllkeleri uumlzerinden geccedilen kara ve

suyolları ticaretinden ticaricirc emtianın 110 oranında vergi almakta idiler Aldıkları bu

guumlmruumlk bedellerine karşılık da tuumlccarların guumlvenliğini sağlamak zorunda idiler

Nitekim nuumlmismatik bulgularla desteklenen doumlnemin ticaret hacmi bunun

sağlandığını goumlstermektedir35

Bağdatrsquota Abbasicirclerrsquoin iktidara gelişi ve halifeliğin yıkılması Doğu-Batı

yolunu yeniden accedilmıştır Bu yol uumlzerinde luumlks malların ticareti yapılmakta idi ve

bunların gelirleri gibi maliyetleri de yuumlksekti ldquoTransport koruyucu maaşları

guumlzergah [guumlzergacirch] boyunca su kaynakları ve goumlllerin başında kurulmuş rabatlar36

yol goumlstermek iccedilin dikilmiş işaretler yolcuların gecelemesi veya bilhassa sıcak

guumlnlerde dinlenmek iccedilin yapılmış kervansaraylar iccedilin etek dolusu paralar

oumldeniyordurdquo37

Kızıldenizrsquoden Ccedilinrsquoe yaklaşık iki yuumlz guumlnluumlk yol vardı ki o doumlnemlerde at

sırtında altı saatte alınan yol bir guumlne eşit kabul edilmekte idi Eğer Hazarrsquoın kuzey

sahilinden geccediliyorsa bu mesafe daha da uzamaktaydı Fakat Hazarlar bu yolun

guumlvenliğini titizlikle sağladıkları iccedilin tercih edilen bir yoldu

VIII yuumlzyılda Ccedilin ile Avrupa arasındaki bu kervan ticaretini tekellerinde

tutan Yahudi tacirlere de Farsccedila ldquorahrdquo= yol ve ldquodacircnrdquo=bilmek fiilinin koumlkuuml

anlamındaki kelimelerden oluşan ldquorahdacircnirdquo= yol bilen rehber adı verilmiştir

34

Nasi Aslan ldquoRisacircletrdquo DİA XXXV İstanbul 2008 s125 35

Golden Hazar Ccedilalışmaları s128-129 Ibn al-Faqih Kitab al-Buldan ed De Goeje s270-271 36

ldquorabatrdquo kelimesinin herhangi bir anlamı olmayıp ldquo İslam uumllkelerinde kara ve deniz sınırındaki

oumlnemli noktalarda yapılan asker barınağı ve korunakrdquo ldquohan kervansaray vb konaklayacak yerrdquo

anlamındaki ldquoribatrdquo kelimesi kullanılmak istenmiş olmalıdır Kelimenin ikinci zikredilen anlamıyla

Osmanlı doumlneminde kullanılan bir tabir olduğu bilinmektedir

236

Rahdanilerrsquoin 690 yılında Halife Abduumllmelikrsquoten kaccedilan İranlılar tarafından kurulmuş

ve daha sonra Bizansrsquotan gelen Yahudilerin de katılmıştır Halifeliğin Soğdiyana ile

Ccedilinlilerrsquoin de Tuumlrgişlerrsquole savaşları sırasında sekteye uğrayan bu meslek 756-763

An-lu-shan isyanından sonra tekrar canlanmıştır Uumlstelik Rahdaniler sadece ipek-

altın takası yapılan Doğu guumlzergacirchı değil guumlmuumlş sikke-kuumlrk takasının yapıldığı İran-

Kama arasındaki Kuzey yolunun da hacirckimi olmuşlardır Hazarya da bu yolların

kesişme noktası haline gelmiştir38

Semerkandrsquoın doğusunda yaşayan insanlar Hunlarrsquoa hizmet etmeye mecbur

edilmişlerdir Loulan ve Gushi gibi ticaret yollarında bulunan Tarım Havzası

devletleri ldquoccediloğunlukla Hunlarrsquoın goumlzuuml kulağı olmuş ve Han elccedililerinin yollarını

kesmek iccedilin silahlarını kullanmışlardırrdquo Bir Hun elccedilisi huumlkuumlmdar tarafından verilen

bir guumlvenilirlik nişanesi taşıdığında yolunun uumlzerindeki buumltuumln kabileler tarafından

guumlvenlikleri ve yiyecekleri sağlanmaktaydılar Bunun aksine Ccedilin elccedilileri bedelini

oumldemeksizin gıda veya at alamıyorlardı Bu nedenle Ccedilinli elccedililerin şikacircyette

bulundukları kaydedilmiştir Hunlar tacircbi devletlerden aldıkları vergiyi siyasi

buumltuumlnluumlk ve devletlerinin ekonomik refahı iccedilin kullanmışlardır39

Yani elccedililerin

yeme-iccedilme konaklama guumlvenlik vb ihtiyaccedilları bu şekilde sağlanmıştır

Tuumlrk Devletleri tarafından XI yuumlzyıldan beri kullanıldıkları tespit edilebilen

kervansaraylar buguumln bile benzerleri olmayan geniş oumllccediluumlde teşkilatlandırılmış sosyal

yardım muumlesseseleridir Kervan ve hac yollarını emniyete almak amacı da taşıyan

kervansarayların bilinen en eskisi VIII asırdan kaldığı kabul edilen Semerkandrsquoın

guumlneyinde Afganistan sınırına yakın Tirmiz civarında bulunan harabedir Bu

kervansarayın ne plan ne mimari ne de dış goumlruumlnuumlşuuml bakımından Selccediluklu

doumlneminde yapılanlara benzemediği kaydedilmiştir Yine harap durumda olan fakat

kesin tarihi bilinen kervansaray Merv yakınındaki Ribacirct Malikrsquotir (1080) Nişabur-

Merv yolunda Afganistan sınırına yakın ıssız bir boumllgede ise 1114 tarihli 1153rsquote

37

Gumileumlv Eski Ruslar s153 38

Ae s154 39

Nicola Di Cosmo ldquoHun İmparatorluğursquonun Kuruluşu ve Yuumlkselişirdquo Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s1094

237

Sultan Sencerrsquoin hanımı Tuumlrkacircn Hatun tarafından tamir ettirilen Ribacirct Şerif

bulunmaktadır40

Budizm ile ilgili olan Hunlarrsquoın huumlkuumlmdarı Meng-suumlnrsquouumln hizmetinde

şramanalar (Uygurlarrsquodaki bahşı) bulunmakta idi Bunların en meşhuru olan Hindli

rahip Dharmaksema veya Dharmarakşa idi Bu rahibin yolculuğu esnasında hanlarda

kaldığı belirtilmiştir41rdquo Meng-suumlnrsquouumln hizmetine 412 yılında girdiğine goumlre V

yuumlzyılda seyahat guumlzergacirchlarında konaklama yerlerinin bulunduğunu soumlyleyebiliriz

Yolların ana guumlzergacirchlar haline gelmesinde guumlvenlik su kaynakları ve

konaklama yerleri oumlnemli etkenler olmuşlardır Dağ ve geccedilitler uumlzerindeki yollarda

emniyeti ve yolcuların kısa suumlreli barınmalarını sağlamak iccedilin tesisler inşa edilmiştir

Emevicirc Abbasicirc Memlucirck Devletlerirsquondeki ribacirctlar Selccediluklularrsquoda yerlerini ccedilok daha

teşkilatlı olan kervansaraylara bırakmışlardır42

Ribacirctlar askeri amaccedillı muumlstahkem yapılardır Başlangıccedilta cihad iccedilin hazır

tutulan atların bağlandığı ve muracircbıtların (buralarda toplanan goumlnuumllluuml askerlerin)

konakladığı basit ccediladırlardan ibaretken giderek muumlstahkem yapılara doumlnuumlşmuumlşlerdir

Ticaret yolları uumlzerinde inşa edilenleri İslamlaşmanın tamamlanmasından sonra

kervanların guumlvenlik ve konaklama ihtiyaccedillarını sağlamaya youmlnelik birer kervansaray

niteliği kazanmışlardır43

Hanlar malların uumlretildiği ve ticaretinin yapıldığı isimlerini de buralarda

uumlretilen mallardan alan yerlerdi Guumlnuumlmuumlzde ise şehir iccedilinde ticaret amacıyla inşa

edilen yapılara han adı verilmektedir44

40

Oktay Aslanapa ldquoOrtaccedilağda Tuumlrklerin İleri Bir Sosyal Muumlessesesi Kervansaraylarrdquo TKAE

İstanbul Mart1963 s26 41

Emel Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-Krsquouuml Meng-Suumln (M367-433) Devrinde Sanrsquoatrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S100 YIX İstanbul TKAE Şubat1971 s319 42

M Yaşar Ertaş ldquoİstanbul-Şam Hac Guumlzergacirchındaki Menzil Kuumllliyelerinin Bakım ve Onarımı

(1729-1732)rdquo TKİD S15 İstanbul Kocav Yay 2006 s2 43

İsmail Yiğit ldquoRibacirctrdquo DİA XXXV İstanbul 2008 s76 ve 78 44

Şebnem Akalın ldquoKervansarayrdquo DİA XXV Ankara 2002 s299

238

Şehirler arasındaki yollar uumlzerinde yaptırılan ve kuruluşları bakımından

ccedileşitli ihtiyaccedillara cevap verecek şekilde olan yapılara ise kervansaray adı verilmiştir

Kervanların geccedilici olarak konaklayıp dinlendikleri bu yerlerde Eski Tuumlrkccedilersquode

ldquoarkış45rdquo denilen kervancıların taşıdıkları emtianın ticareti de yapılabilmekte idi

46

ldquoRibacirctlar sınır boylarında ve stratejik yerlerde ordu birlikleriyle binek

hayvanlarının konakladığı ileri harekacirctlar iccedilin askericirc amaccedillı yapılardı47rdquo

Ribacirctların savunma duvarları iccedileriye girişi sağlayan tek ana kapısı ahır ambar

askeri barınma boumlluumlmleri ve goumlzcuuml kuleleri bulunmakta idi Maverauumlnnehirrsquodeki

menzillerle Tuumlrkistanrsquodaki etrafı korunma duvarlarıyla ccedilevrili olan buumlyuumlk ccediliftlikler

de zaman zaman aynı amaccedilla kullanılmışlardır Ribacirctların kervansaraylara

doumlnuumlşmesinde bunun da payı vardır Maverauumlnnehirrsquode VIII ve IX asırlarda da

ribacirctlar kurulmuş fakat IX asrın sonlarından itibaren İslam dininin yayılmasıyla işlev

değiştirerek hankacirch ve oumlzellikle ticaret yolları uumlzerindekiler kervansaraylara

doumlnuumlşmuumlşlerdir Ribacirctların nitelik değiştirmesiyle Mısır Suriye ve Filistinrsquode

ldquodervişlere mahsus zaviye kimsesizleri ve hacıları barındıran misafirhanerdquo

Maverauumlnnehir ve İranrsquoda ise XI yuumlzyıldan itibaren kervansaray manasında

kullanıldıkları anlaşılmaktadır48

Gazneli Mahmudrsquo un emriyle Firdevsicircrsquonin anısına Meşhed yakınında Serahs

yolu uumlzerinde yaptırılan Ribacirct-ı Macirchicirc Ribacirct-ı Ccedilacirch (4101019-20) en erken Tuumlrk

kervansarayı olarak zikredilmektedir Karahanlı huumlkuumlmdarı Şemsuumllmuumllucirck Nasr b

İbrahim tarafından Buhara-Semerkant yolu uumlzerinde yaptırılan Ribacirct-ı Melikrsquoin (471

1078-79) yalnızca taccedil kapısı guumlnuumlmuumlze kalabilmiştir49

Buguumln Altınapa barajı suları altında kalan Altınapa Kervansarayı Selccediluklu

doumlneminin Konya-Beyşehir yolu uumlzerinde bulunmakta idi50

45

Nebi Bozkurt-Ahmet Turan Yuumlksel ldquoKervanrdquo DİA XXV Ankara 2002 s298 46

Akalın agm s299 47

Ay 48

Akalın agm s299-300 49

Ay s300 50

Mahmut Akok ldquoKonyarsquoda Uumlccedil Tarihi ve Mimari Eser Altınapa Kervansarayı Hasbey Daruumllhuffazı

ve Selim II İmaretirdquo Tuumlrk Arkeoloji Dergisi SXX-I Ankara TTK 1973 s5

239

Farsccedila ldquokacircrbanrdquo kelimesinden gelen ldquokervansarayrdquo SBayram tarafından

şoumlyle tanımlanmıştır ldquoYollar uumlzerinde kervanların dinlenmesine ve gecelemesine

mahsus buumlyuumlk han51rdquo Eşkıyaların saldırılarından korunma amacıyla muumlstahkem

yapılmış bu binalarda ocaklı yatakhaneler eşyaları koyacak mahzenler hayvanlar ve

arabaları koyacak ahırlar araba tamirhanesi nalbant kahvehane mescit vs

bulunmakta idi Kervansaraylar Tuumlrkistanrsquoda ribacirct adıyla kullanılmakta idiler52

C Protokol Kuralları ve Elccedililerin Protokoldeki Yerleri

Tuumlrk hakanlarının otağlarında savaşta ve barışta değişmeyen belirli bir oturma

ve yer alma duumlzeni mevcuttu ldquohellipananeye goumlre bu yer ve pay meselesi ilk olarak

Oğuz Han tarafından yasaya bağlanmış ve Oğuz Hanın koyduğu kaideler değişmez

telakki [telacirckki] edilmiştirrdquo53

ldquoMevkirdquo anlamındaki ldquoOrun54rdquo ve ldquopayrdquo macircnacircsındaki

ldquouumlluumlşrdquo adı verilen kurallardan oluşan bu sisteme gelen yabancı elccedililer de şahit

olmuşlar ve kendileri de gereken kuralları uygulama konusunda dikkat etmişlerdir

Bazen de hakanın goumlrevli memurlarınca youmlnlendirilmişlerdir Orun toylarda hangi

kabile mensubunun nereye oturacağını hangi devlet erkacircnının ayakta hangisinin diz

uumlzerinde olacağını ve tahtın neresinde bulunacağını tespit ederken uumlluumlş de ziyafette

kimin yemeğin neresinden alabileceğini belirlemekteydi55

ldquoŞecere-i Tuumlrkrdquote Guumln Hanrsquoın topladığı toya ldquoKadın erkek buumlyuumlk kuumlccediluumlk

herkesinrdquo katıldığı belirtilmektedir56

Eski Tuumlrklerrsquode toy ve şoumllenlerde Han

milletine ziyafet ccedilekiyordu fakat bu ziyafetler aynı zamanda birer toplantı

niteliğinde idi Ccediluumlnkuuml savaş ve barış kararları buralarda alınırdı Devlet ileri

51

Sadi Bayram ldquoKervansaraylarımızrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C1 S8Y1 Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm

Bakanlığı Ağustos1977 s42 52

Bayram agm s42 Celacircl Esad Arseven Sanat Ansiklopedisi II İstanbul MEB Yay 1965

s1052 53

Babaoğlu age s82 54

Kayabalı- Arslanoğlu agm s879-880 55

Mehmet Seyitdanlıoğlu ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi ldquoToyrdquo Uumlzerine Duumlşuumlncelerrdquo TAD Ankara

Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml XXVIII S45 Ankara 2009Mart s8-9 56

Babaoğlu age s65

240

gelenleri yanında halkın da katıldığı bu kalabalık toplantıda karışıklığa meydan

vermemek iccedilin belirli bir duumlzen gerekliydi Bu nedenle toy ve şoumllenlerin bir duumlzeni

ve kuralı vardı Her bir kabilenin yeri ve yiyeceklerden alacağı pay belli idi Eski

Tuumlrklerrsquode Hunlarrsquodan itibaren her yıl farklı amaccedillarla uumlccedil ayrı toy duumlzenlenmekte idi

Bu toplantıların en oumlnem arz edeni hiccedil şuumlphesiz kağanın yanında hatun aygucıuumlge

şadapıt tarhan apa erkin tudun ilteber denilen beylerle prensler buyruklar tacircbi

boyların ve yabancı temsilcilerin katılımlarının zorunlu olduğu sonbaharda

dokuzuncu ayda (buguumlnkuuml takvimle Ekimrsquode) yapılanı idi Ccediluumlnkuuml bu resmicirc ziyafette

hazır bulunmak itaat ve saygının bir ifadesi idi57

725 senesi Nisanrsquoında İmparator Ccedilinlilerrsquoin atalarını anmak uumlzere her yıl

duumlzenledikleri Fecircng-shan toumlreni iccedilin ccedilıkılacak doğu gezisine davet etmek iccedilin Chung-

shu-chih-shecircng dereceli veziri Yuumlan Checircnrsquoe vekil Hung-lu-chrsquoing unvanını vererek

Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili olarak yollamıştır Bilge Kağanrsquoın Kuumll Tegin Tonyukuk ve diğer

erkacircnıyla birlikte elccediliye verdiği bu ziyafette hatunu da yanında yer almıştır58

Bunun yanı sıra protokoluumln gerektirdiklerine uymak da saygı ve goumlrguumlnuumln bir

ifadesi idi Ccediluumlnkuuml bu kurallar as-uumlst ilişkisinde oluşabilecek yanlış anlamaları

engellemeye youmlnelikti Bunun aksi bir durumda yaşanan gerginliklerin tarihte pek

ccedilok oumlrneği vardır 613 yılında Sibir-hanrsquoın elccedilisi bir davette imparator ile aynı hizada

oturmuş elccedili hatasını anlasa da olaylar olumsuz youmlnde değişmeye başlamıştır59

Tuumlrgiş Kağanı Sou-loursquonun 729 yılınında eski dostluklarının devamı

mahiyetinde İmparator Hiuen-tsong (712-755)rsquoa goumlnderdiği elccedilisi Che-tche-a-pou-

se (Şe-ccedile-apuse) sarayın Feng Koumlşkuumlrsquonde karşılanmıştır Fakat aynı anda II Goumlktuumlrk

Devletirsquonin elccedilisi de saraya geldiği iccedilin Ccedilin İmparatorursquonun verdiği ziyafet sırasında

bir protokol krizi yaşanmıştır Goumlktuumlrk elccedilisi Ccedilin protokol yetkililerine ldquoTuumlrgiş

Devleti kuumlccediluumlktuumlr Menşe bakımından da Tuumlrk soyundandır Bu sebeple birinci sırayı

alma hakkına sahip değildirrdquo diyerek devletinin buumlyuumlkluumlğuumlnuuml ve itibarını dile

57

Kafesoğlu ldquoEski Tuumlrklerde s218 K Shiratory On the Territory of the Hsiung-nu Prince

Hsiu-trsquou Toyo-Bunko S5Tokyo 1930 s27 vd 58

Chang age s181

241

getirmek istemiştir60

Bunun uumlzerine Tuumlrgiş elccedilisi ldquoBuguumln iccedilin bu ziyafet benim

şerefime hazırlandı İkinci sıraya geccedilememrdquo cevabını vermiştir Ccedilin saray goumlrevleri

kısa bir muumlşaverenin ardından Goumlktuumlrk elccedilisini ziyafette doğuda kurdukları ccediladıra

Tuumlrgiş elccedilisini de batıda kurdukları ccediladıra alarak ccediloumlzuumlm bulmuşlardır Ziyafetten

sonra Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisine unvan ve hediyelerini sunmuştur61

758 yılında Uygurlar Moyunccedilur Kağan ile Ning Kuo unvanlı Ccedilinli

Prensesrsquoin evlenmesi isteğiyle elccedililer goumlndermişler ancak Abbasicirclerrsquoin bazı şefleri ile

aynı zamanda Ccedilin Sarayırsquonda bulunmaları huzura giriş sırası konusunda problem

ccedilıkmasına sebep olmuştur Teşrifat memurları elccedilileri aynı anda farklı kapılardan

iccedileri almakla ccediloumlzuumlm yolu bulmuşlardır62

Sultan Alp Arslanrsquoın tahta ccedilıkınca Abbasicirc halifesine goumlnderdiği elccedililik heyeti

Halifersquonin huzurunda iken bir teşrifat muumlnakaşası yaşanmıştır Kadırsquol-Kuzacirct Ebucirc

Abdillah Dacircmgacircnicirc Selccediluklu elccedilisi Kadı lsquoAmrrsquoın kendisinden daha uumlstte oturmasına

itiraz etmiştir Aslında Halifelik baş kadısı oturma duumlzeni konusunda haklı olmasına

rağmen elccedililik heyetinin misafir olduğu gerekccedilesiyle itirazı dikkate alınmamıştır63

Eski Tuumlrk devletlerindeki bu duumlzen Selccediluklularrsquoda da devam ettirilmiştir

Nizacircmuumlrsquol-muumllk ekacircbirin her nerede duracaklarsa her zaman aynı yerlerini almalarını

yanlış yere gidenlerin uyarılmasını tavsiye etmiştir Ayrıca hazinede daima yirmi

takım has silah bulunmasını yabancı temsilciler geldiğinde gucirclamların bunlarla

donatılmış bir biccedilimde tahtın etrafında durmalarını soumlylemiştir64

Huumlkuumlmdar saray dışında sefer halinde iken resmicirc hayatına at unsuru da

girdiğinden duruma uygun tedbir ve protokol kuralları getirilirdi Ancak sarayda ve

otağda değişmeyen esas devleti temsil eden huumlkuumlmdarın ve kabullerin yapıldığı

59

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s222 60

Salman age s57 61

Ae s 57-58 62

Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s63 63

Koumlymen ldquoAlp Arslan s81 64

Ae s18

242

mekacircnın muumlmkuumln olduğunca ihtişamlı goumlruumlnmesi idi Atların altın ya da guumlmuumlş

işlemeli eyerlerle hazırlanması da bu esasın gereği idi65

D Elccedililerin Maiyetleri

a Tercuumlman

Elccedililik heyetlerinde elccediliden başka pek ccedilok meslek erbabı da yer almakta idi

Ccedilince ldquokrsquoi-wan-chenrdquo (krsquoiĕt-miwən-trsquośiĕn)= ldquokelmuumlrccedilinrdquo Moğolcarsquoda

ldquokelemuumlrccedili66rdquo yani ldquotercuumlman yorumcurdquo heyetin olmazsa olmazlarındandı

KumanKıpccedilak lehccedilesinde tercuumlmana ldquotolmaccedil ya da tılmaccedilrdquo denilmekte idi Farsccedila

bir kelime olup Osmanlı Tuumlrkccedilesirsquonde de kullanılmış olan ldquodilbend dilbent67rdquo

ldquotercuumlmanrdquo kelimesinin karşılığı idi

b Ulak

Ccedilincersquode ldquofu-chu-chen (pirsquouət-trsquośiĕn ) = ldquopuumlrtuumlkccedilinrdquo Moğolcarsquoda

ldquooumlrtegeccedili(n)rdquo şeklinde ifade edilen ldquouşak ulak posta tatarırdquo da soumlzluuml mesaj mektup

belge vs goumltuumlren kişi olması hasebiyle bir nevi elccedililik goumlrevini yerine getirmekte idi

ldquoPosta tatarı ulakrdquo anlamında Ccedilince ldquo hien-chenrdquo (ġam- trsquośiĕn ) ldquoġiam-činrdquo

Moğolca ldquo jamccedilinrdquo Tuumlrkccedile ldquoyamrdquo kelimesi de kullanılmıştır

Siyasetnacircmersquode devlet işlerinin yolunda gitmesi iccedilin ldquoulakpostacırdquo

goumlndermenin oumlnemi dile getirilmiştir Ulaklar belli başlı yollara belirli mesafelere

goumlnderilmekte idiler Oumlyle ki ldquohellipelli fersahlık yerden olan her haber gece guumlnduumlz

65

Koumlymen agm s51 66

Ferdinand D Lessing Moğolca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev Guumlnay Karaağaccedil Ankara TDK 2003 s715 67

Ccedilağbayır age s1222

243

yetişirrdquo68

denilmektedir Ulakların işlerinden kalmamaları iccedilin geccedilmişteki adet

uumlzere onlara yardım eden ldquonaibrdquolerinin olduğunun bildirilmesi Eski Tuumlrklerrsquode de

usuluumln bu olduğuna işaret etmektedir

c Kapıcı

Ccedilince ldquokrsquoo-po-chenrdquo (krsquoa-brsquoak- trsquośiĕn )= ldquoqabaqccedilinrdquo Moğolca ldquoqaġaccedilirdquo

(ldquokapatanrdquo manasında) veya ldquoqabaġccedilinrdquo yani ldquokapıcırdquo ise elccedilileri hakanın huzuruna

alma ve uğurlama işi ile meşgul olmuş olmalıdır

d Kacirctip

Ccedilincersquode ldquopi-tecirc-checircnrdquo (brsquoji-tək- trsquośiĕn)= ldquobitekccedilinrdquo Moğolcarsquoda ldquobiccedilecircccedili

biccediligeccedilibitigeccedilirdquo Tuumlrkccedilersquode ldquobitikccedili bitiguumlccedili ya da bidguumlccedili er69rdquo denilen ve idaricirc bir

unvan olan ldquokacirctip yazıcırdquo yine elccedilinin birinci derecedeki mahiyetlerindendi

Haussig Tuumlrkccedile ldquobitirdquo kelimesinin Ccedilincersquode fırccedila kelimesinin karşılığı olarak

kullanılan ldquopirdquo70

kelimesinden geliştirilmiş olduğu fikrindedir

Kacirctiplik mesleğine MOuml III bin yılından itibaren rastlanmaktadır Eski

Mısırrsquoda kutsal bir meslek olan kacirctiplik aynı zamanda yuumlksek bir devlet memurluğu

statuumlsuumlne sahipti71

Mezopotamya toplumunun uumlst duumlzey acircilelerinden gelen kacirctiplerin

baba mesleği grubu iccedilinde elccedililerin de bulunduğu tespit edilmiştir72

Kacirctipler iyi bir uumlsluba sahip zarif yazı tarzı olan kadastrodan anlayan

kıymet takdiri yapabilen vergi ordunun idacircresi ve hukukicirc konularda kuralları bilen

tecruumlbeli kişilerdi Kacirctiplikten vezirliğe geccedilen kişinin ise hukuk ilmini bilmesi

68Nizamuumllmuumllk age s113

69Goumlmeccedil agm s131

70 Haussig age s198-199

71 Nuray Yıldız ldquoEskiccedilağ Kuumlltuumlr Tarihinde Kacirctiprdquo TED S16 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak

1998s1 72

Yıldız agm s3

244

gerekliydi73

Kacirctiplerin hat kabiliyeti kadar mektupta kullandığı uumlslubun oumlnemini şu

oumlrnek ortaya koymaktadır Su-lursquonun hatunu Chiao-he bir elccediliyi on bin kadar atı

satmak iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-hsienrsquoe goumlndermiştir ldquoMektubun

uumlslubu [uumlslucircbu] emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien elccediliyi doumlvduumlruumlp

tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi donarak oumllmuumlştuumlrrdquo

Eski Tuumlrk saraylarında ccedileşitli dilleri bilen kacirctipler bulunmaktaydı Mesela

Vyuumlzyılda Tobalarrsquoda ldquokacirctiprdquo anlamındaki ldquobiticinrdquo (bitikccediliyazıcı) kelimesi

kullanılmıştır74

Anadolu Selccediluklularırsquonda Farsccedila ve Arapccedila dışında Latince ve

Yunanca bilen kacirctipler de vardı75

ldquoKutadgu Biligrdquode ldquobitigrdquo ldquomektuprdquo ldquobiticibitigrdquo de ldquomektubu yazan kişi

kacirctiprdquo anlamındadır Her ne kadar iletiler şifahi olarak bildirilse de mektuplar

elccedililerin can guumlvenlikleri accedilısından oumlnemli idi Dolayısıyla mektubu yazan saray

goumlrevlilerinin bilgi beceri ve guumlvenilirlikleri devreye giriyordu

- ldquonece me bilig bilse begler oumlzi bitigccedili kerek ol bitişe soumlz Beyler ne kadar

bilgili olurlarsa olsunlar soumlzlerini yazmak iccedilin onlara yine de kacirctip lacirczımdırrdquo

ldquobitigccedilike aygu kerek iccedil soumlzin kuumldezse bitigccedili oumlkuumlş ya azın Kacirctibe sırları soumlylemek

icap edecektir kacirctip az veya ccedilok olsun bunları gizli tutmalıdırrdquo 76

-ldquobitikccedili biliglig ukuşlug kerek hatı uz belagat takı edguumlrek Kacirctip bilgili ve

akıllı olmalı guumlzel bir hatta ve uumlstuumln bir belacircgate sahip olmalıdırrdquo77

- ldquobitigde hat uz bolsa accedillur koumlnguumll okıgu kelir baksa avnur koumlnguumll

Mektubun yazısı guumlzel olursa goumlnuumll accedilılır onu goumlruumlnce onu goumlruumlnce insan okumak

ister goumlnuumll avunurrdquo78

73

Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD Ankara Uumlni DTCF Tarih

Boumlluumlmuuml V S8-9 Ankara 1967 s92 dp112 74

Haussig age s198-199 75

Delilbaşı age s75 76

Ae 77

Ae 78

KB I Metin s280 280 282 282 KB II Ccedileviri s198 198199 199 Beyitler 2674 2675 2693

2694

245

Sultan Tuğrul Bey Nişaburrsquoa gidince İmam Muvaffakrsquotan kendisine

Arapccedilarsquoya hacirckim bir kacirctip tavsiye etmesini istemiş imam da Arap dili yanında

Tuumlrkccedile guumlzel yazı yazma guumlzel ve accedilık konuşma fenn-i istifacirc ve siyakat konularına

da vacirckıf olan Kuumlnduumlricircrsquoyi tavsiye etmiştir79

Selccediluklu vezirlerinden Kuumlnduumlricirc ile Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln kacirctiplik mesleğinden

oldukları bilinmektedir Ccediluumlnkuuml Abbasilerrsquode vezirler kuumlttacircb sınıfından seccedililmekte

idiler Buumlyuumlk Selccediluklu Devletirsquonde de bu usucircl devam ettirilerek Abbasi vezirleri

formasyonuna haiz diplomatik belgelerin hazırlanması ve malicirc konularda tecruumlbeli

kişiler vezir olarak tayin edilmişlerdir80

Sultan kacirctipliği en oumlnemli goumlrevlerden

biridir Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Ardeşir (226-240) ldquoHer huumlkuumlmdarın vezir nedim kacirctib

(debir) ve hacirccibrsquoini iyi seccedilmesi gerekir Ccediluumlnkuuml sultanın selacircmeti vezir sayesinde

muumlmkuumlnduumlr nedimrsquoi aklını goumlsterir kacirctib fazilet ve bilgisini isbat [ispat] eder

hacirccibrsquoi ise siyasetinin delilidirrdquo demiştir81

e Kılavuz

Kılavuzlar youmlnetiminde tecruumlbeli yuumlksek askerlik bilgisi olan ccedilok oumlnemli

mevkide bulunmuş olan kişilerdir82

KumanKıpccedilak Tuumlrkccedilesirsquonde ldquokalauzrdquo Soğdca ldquokulabuzrdquogtkulaġuz Eski

Tuumlrkccedilersquode kula vuz DLTrsquode ldquokılavuzrdquo şeklinde kullanılmıştır83

Eski Uygur

Tuumlrkccedilesirsquonde ldquokılavuzrdquo ya da ldquorehberrdquo manasını ldquoyolccedilı84rdquo kelimesi karşılamıştır P

Goldenrsquoın ldquokılavuzrdquo kelimesi ile ilgili SG Clausonrsquodan aktardığı bilgi şoumlyledir

ldquoΒοοκολαβράς (+qolabur qulabuzrsquoun lsquokılavuzrsquo Oğurcasırdquo Ayrıca dipnotunda

ldquoqulacircvuzrdquo koumlkeni karanlık bir kelime şeklinde accedilıklama yapılmıştır Ccedilağataycarsquoda

79

Taneri agm 1967 s87 80

Ay s82 81

Ay s87 dp79 Ravendicirc Farsccedila met 97 Tuumlrkccedile trc s96 82

İ Kayabalı-CArslanoğlu ldquoTarih Boyunca Tuumlrk Ordusunu Meydana Getiren Tuumlrk Devlet Beylik ve

Hanedanlıkları (Kaynak-1) Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S130 YXI İstanbul TKAE s877 83

Ccedilağbayır age s2829 84

Caferoğlu age s302

246

ldquoadaşccedilırdquo 85 ldquokılavuz rehberrdquo anlamına gelmektedir ATemir ldquoyirccedili yerccedilirdquo iccedilin eski

ve yeni lehccedilelerde ldquokılavuzrdquo86 anlamında demektedir

f Vezir

Buumlyuumlk Selccediluklu Devletirsquonin kurulmasıyla Tuğrul Bey (1038-1063) tarafından

tesis edilen vezirlik makamına Cuumlveynicirc Kevbacircnicirc Sacirclacircr87

-ı Buzgacircn olarak da bilinen

Ebursquol-Kasım Buzgacircnicirc88 Ebursquol-Feth Racirczicirc Reisuumlrsquol-ruumlesacirc Mikacircil Ebu Ahmet Dihistacircnicirc

Amrek Amicircduumlrsquol-muumllk Ebu Nasr Kuumlnduumlricirc getirilmişlerdir Alp Arslan (1063-1072) ve

Melikşah (1072-1092) devirlerinde ise Nizacircmuumlrsquol-muumllk vezirlik yapmıştır

Ayrıca vezirlerin aristokrat sınıftan ve toprak sahibi olması gerekliydi

Kuumlnduumlricirc ile Nizacircmuumlrsquol-muumllk birer dihkacircn (ccediliftccedili renccedilber koumly ağası) oğulları idiler ve

Kuumlnduumlricirc kendisi de bir dihkacircndı89

Buzgacircnicirc Selccediluklu hizmetinde bulunmadan oumlnce uzun suumlre Tuğrul Beyrsquoin

uumlvey kardeşi İbrahim Yınal ile mektuplaşmış 1038 yılında kuvvetiyle birlikte

Selccediluklularrsquoa itaatini bildirmiştir90

Nizacircmuumlrsquol-muumllk babasıyla Horasan valisi Ebursquol-Fazl Sucircricircrsquonin maiyetinde ve

sonra da Horasan İsfehsacirclacircrırsquonın hizmetinde bulunmuştur Daha sonra Ccedilağrı Beyrsquoin

Belh valisi tarafından vilayet işlerine memur edilmiş oradan da Ccedilağrı Beyrsquoin

tavsiyesiyle kacirctip olarak Alp Arslanrsquoın vezirliğini yapmıştır91

85

Abduumllkadir İnan ldquo ldquoAdaşrdquo ve ldquoSağdıccedilrdquo Kelimelerinin En Eski Anlamlarırdquo Makaleler ve

İncelemeler Ankara TTK1968 s302 86

Temir agm s1121 87

Buzgacircnicirc Gazneli Devletirsquonde sacirclacircr ruumltbesinde bir ordu mensucircbu olarak bulunduğu iccedilin bu unvanla

da anılmaktadır Bkz Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s84 88

Buzgacircnicirc Gazneli Devletirsquonde sacirclacircr ruumltbesinde bir ordu mensucircbu olarak da bulunmuştur Koumlymenrsquoe

goumlre devletin ilk veziri Buzgacircnicirc iken A İkbal Nahcivacircnirsquonin ise Ebursquol-Feth Racirczicircrsquoyi kabul ettiği

Buzgacircnicircrsquonin 1044 yılında Tuğrul Beyrsquoin veziri olduğunu belirttiği kaydedilmiştir Bkz Taneri agm

s83 dp54 MA Koumlymen Buumlyuumlk Selccediluklu II s 64 89

Taneri agm s85 90

Ay s86

247

Ebursquol-Feth Racirczicircrsquonin ise İsfahan hacirckimi Alacircuumlrsquod-devle Kacirckeveyhrsquoin ve sonra

da oğlu Feracircmuzrsquoun veziri iken elccedililikle goumlrevlendirilerek Selccediluklularrsquoa goumlnderildiği

Tuğrul Beyrsquoin teklifini kabul ederek Selccediluklu veziri olduğu bilinmektedir92

Reisuumlrsquol-ruumlesacirc Mikacircil Gazneliler devrinde sarayın oumlnemli goumlrevlerinde

bulunmuş ve Ccedilağrı ile Tuğrul Beyrsquoin uumlzerine goumlnderilen ordunun kethuumldalığını

yapmıştır93

Ebu Ahmet Dihistacircnicirc Amrek ldquorıbacirct-ı kussarrdquo da malicirc işler memuru idi94

Huumlkuumlmdara destek olacak akıllı bilgili ve hacirckim idacircre adamları gereklidir

Bu goumlrevlilerin başta geleni vezirlerdir

ldquohellipvezir beylerin eli demektir onlar işleri bu ellerle goumlruumlrlerrdquo ldquohellipbey iccedilin vezir

luumlzumludur vezir iyi olursa bey rahat uyurrdquo ldquoBeylerin yuumlkuumlnuuml yuumlklenen vezirdir beyliğin

temelini sağlamlaştıran da vezirdirrdquoldquoBir beye yol goumlsteren vezirdir halka muhacircfızlara ve

hizmetkacircrlara nizam veren odurrdquo ldquoEger vezir yuları ters tarafa ccedilekerse her şey ters olurrdquo95

ldquoPadişah (vezir ve mutemed adamlarının) devlet işlerini usuluumlnce [usuluumlnce] idacircre edip

etmediklerini gizlice daima sormalıdır Ccediluumlnkuuml padişahın ve memleketin iyiliğe ve karışıklığa

duumlşmesi onlara bağlıdır Vezirin iyi ve parlak olduğu zaman memleket mamur olur ordu ve

reacircyacirc memnun ve rahat olurlar Padişahın goumlnluuml ferah olur (Vezir) koumltuuml olunca memlekette

karışıklık doğar ki telacircfisi guumlccedil olur Padişahın daima zihni karışır uumlzuumlluumlr ve mustarip olur

Vezir padişahı iyi ad sahibi ve duumlnyaca tanınmış yapar Buumlyuumlk olmuş bulunan ve cihacircnrsquoa

emir vermiş olan ve adını iyiliği ile kıyamete kadar goumltuumlrecek olan padişah (bunlara) iyi rey

sahibi vezir yuumlzuumlnden ulaşmışlardırrdquo96

91

Taneri agm s87-88 Hondmicircr Duumlstucircr 150-151 İbn Hallikan İngterc 413 92

Ay s86-87 93

Ay s87 94

Ay 95

KB Beyitler 21812182 2183 5336-5337 Uydu agm 1992 s433

248

Vezirin taşıması gereken vasıflar şoumlyle sıralanabilir

1 Akıllı zeki olmalı97

2 Bilgili olmalı98

3 Asil bir aileden gelmeli99

4 Halk iccedilinden yuumlkselmiş seccedilkin insan olmalı100

5 Hizmete hazır olmalı hizmette kusur etmemeli 101

6 Emanete karşı titiz olmalı 102

7 Sır saklamayı bilmeli 103

8 Duumlruumlst guumlvenilir olmalı104

9 Yuumlzuuml guumlzel ve kıyafeti duumlzguumln olmalı105

10 Saccedilı sakalı duumlzguumln olmalı 106

11 Takva sahibi olmalı107

12 Oumlzuuml soumlzuuml bir olmalı 108

13 Sakin tabiatlı hiddetten uzak ve yumuşak olmalı109

14 Asil tabiatlı olmalı 110

Uumlnluuml Goumlktuumlrk veziri Tonyukuk bir sınır guumlmruumlk memurunun oğlu olarak

Ccedilinrsquode doğup Ccedilinrsquode buumlyuumlduumlğuuml iccedilin Ccedilinlilerrsquoi ccedilok iyi tanıyordu111

Yuumlksek Tuumlrkluumlk

gururu ve şuuruna sahipti Geccedilmişte yapılan doğru ve yanlışları ayırt edebilecek

guumlccedilluuml bir muhakeme becerisine sahipti Bunun farkında olarak yazıtlara ldquoTanrı bilgi

96

Nizamuumllmuumllk age s225 Uydu agm 1992 s433 97

KB Beyitler 185 2188-2189 2222 98

Ae Beyitler 2185 2188 2218 99

Ae Beyitler 2186 2189 2194-2195 2197 100

Ae Beyit 2184 101

Ae Beyit 2237 102

Ae Beyit 2237 103

Ae Beyit 2677 104

Ae Beyitler 2186 ve 2211 105

Ae Beyitler 2208 2213 2215 106

Ae Beyit 2217 107

Ae Beyitler 2186 2190-2192 108

Ae Beyit 2235 109

Ae Beyit 2209 4140 110

Ae Beyitler 2187 2195 2197 111

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun

Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980

s185

249

verdiği iccedilinrdquo ldquoİlteriş Kağan oluncahellip bilicisi yardımcısı doğrudan doğruya ben

idimrdquo 112

diye kaydettirmiştir

Selccediluklularrsquoda huumlkuumlmdarın vekili sıfatıyla onun muumlsaadesiyle ve denetimi

altında devletin buumltuumln işlerini sevk ve idare eden vezirler yabancı ve vasal

huumlkuumlmdarlar veya onların elccedilileriyle olan muumlnasebetlerde de goumlrevli idiler113

Selccediluklularrsquoda vezirlerin kimi zaman da kız istemek uumlzere elccedili tayin

edildikleri bilinmektedir Sultan Tuğrul Bey halifenin kızını istemek uumlzere veziri

Kuumlnduumlricircrsquoyi goumlrevlendirmiştir Kuumlnduumlricirc beraberinde emirler hacirccibler kadılar ve

şahitlerden oluşan kalabalık bir heyet ile halifeyi iki defa ziyaret etmiştir114

Yine

Kuumlnduumlricirc Ccedilağrı Beyrsquoin kızı Arslan Hatun (Hatice)rsquoun halife ile nikacirch merasimlerinde

hazır bulunmuş halife Kaim veziri resmi bir toumlrenle huzuruna kabul etmiş ve

Selccediluklu erkacircnını takdim etmesini emretmiştir Amicircduumlrsquol-muumllk Ebu Nasr Kuumlnduumlricirc

futa bağlanıp Selccediluklu ileri gelenlerini kabul etmiştir115

Kuumlnduumlricirc daha sonra divan-ı işraflık yapmıştır ATaneri Huumlseynicircrsquonin verdiği

Kuumlnduumlricircrsquonin ilk goumlrevinin hacircciblik olduğu bilgisine ancak Tuumlrklerden hacirccib

olabileceği gerekccedilesiyle şuumlpheyle bakmıştır116

Vezirler gerektiğinde huumlkuumlmdarın seyahatlerinde ve ziyaretlerinde refakat

ederlerdi Refakatleri sırasında tercuumlmanlık goumlrevini de uumlstlenirlerdi Bu nedenle

elccedililik goumlrevini yerine getiren vezir dil bilmek zorunda idi 1087 yılında Melikşah

Bağdat ziyaretine veziri Nizacircmuumlrsquol-muumllk refakatinde gitmiş ve halifenin veziri

Zahicircruumlrsquod-din Ebucirc Şucacirc tarafından karşılanıp ağırlanmışlardır Nizacircmuumlrsquol-muumllk

Sultanrsquoın halife Muktedicircrsquoyi ziyareti sırasındaki resmicirc merasimde huzura giren

112

Muharrem Ergin Orhun Abideleri 41 Baskı İstanbul Boğaziccedili Yay 2008 s67 Tonyukuk

Guumlney satır 7 113

Taneri agm s98-99 114

Ay s153 115

Ay s136-137 116

Ay s87

250

Selccediluklu erkacircnını halifeye tercuumlmanlık ederek takdim etmiştir Yine Kuumlnduumlricirc de

Tuğrul Beyrsquoin halife Kaimrsquoi ziyareti esnasında tercuumlmanlık yapmıştır117

g Kanar

Kanar Tuna Bulgarları huumlkuumlmdarı Omurtagrsquoın (814-831)babası Krum Han

(803-814) adına yaptırdığı Madara Kabartmaları kitabelerinden birinde Krumrsquoun

oğlu Omurtagrsquoı ldquoKanarrdquo olarak atadığından bahsedilmiştir AyrıcaTuna

Bulgarlarırsquonda Kanar-Tigin şeklinde bir oumlzel isim de kullanılmıştır118

G Feherrsquoe

goumlre ldquokanarrdquo kan akıtma kan akıtan kan hakimi manalarına gelmektedir

ldquoKanarlarrdquo uumllke dahilindeki şahsicirc ccedilekişmelerde antlarda anlaşmalarda en buumlyuumlk

hacirckim olarak vazife yaparlardı Sonunda ise kan akıtırlardı Bununla bir nevi soumlz

verilip sadakat goumlsterilirdi Bunlar aynı zamanda diplomatik şahıslardı Dahildeki ve

uumllkeler arasındaki belgelerin imzalanmasında en yetkili kimselerdi Kısaca ccedilok

muumlhim yeminlerde anlaşmalarda kanın akıtılmasını sağlarlardı119

Feherrsquoin dacirchildeki

uumllkeler ve uumllke dacirchilindeki şahsi ccedilekişmeler olarak belirttiği tacircbi olan devletler

olmalıdır Nitekim tacircbi-metbucirc arasında da elccedili goumlndermeler yazışmalar anlaşmalar

goumlruumllmektedir

Elccedililerin maiyetleri hakkında verdiğimiz bilgilerden başka bir de bu elccedililik

heyetlerinin kişi sayılarına değinelim

Elccedililerin maiyetlerindeki ccedileşitli unvanlardaki bu goumlrevlilerin sayıları durum

ve zamana bağlı olarak değişebilmekte idi Başlangıccedilta ccedilok az sayıda kişi ile

oluşturulan heyetler zamanla ilişkilerin yoğunlaşması ve elbette guumlzergacirchlar

uumlzerindeki yolların daha bakımlı ve daha emniyetli bu yollar uumlzerindeki konaklama

imkacircnlarının daha konforlu hacircle getirilmesi neticesinde sayıları yuumlzlerce kişiyi bulan

elccedililik heyetleri hacirclini almışlardır Bunda kalabalık heyetlerin devletin ihtişamı ve

117

Taneri agm s136 İsfahani Arap met14 Tuumlrk met 11 118

Donuk agm s48 119

G Feher Dıe ınschrift Des Reıterrelıets Von Madara Sofya 1928 s104-106rsquodan naklen bkz

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoMadara Kaya Kabartması ve Kitacircbelerirdquo Tarih Dergisi Prof Dr Hakkı Dursun

Yıldız Hatıra Sayısı S35 İstanbul İstanbul Uumlni Yay 1994 s49 dp63

251

guumlcuumlnuuml ortaya koyması hediye olarak goumltuumlruumllenlerin miktarlarının giderek

artırılması ticaricirc ilişkilerin kurulması huumlkuumlmdarların uluslararası ziyaretleri bizzat

kendileri gerccedilekleştirmeleri gibi acircmiller de etkili olmuşlardır

IHan doumlneminde Hun huumlkuumlmdarları oumlnceden İmparatorrsquou ziyaret etmek

istediklerini bildiriyorlar ve Ccedilin sarayına ziyaretleri bizzat kendileri

gerccedilekleştiriyorlardı MOuml 3 yılında Hun huumlkuumlmdarı Wu Chu-liursquonun boumlyle bir

isteği Ccedilin sarayında tartışmalara neden olmuştur Ccedilinli devlet adamları bu ziyaretin

gereksiz bir masraf oluşturacağı duumlşuumlncesiyle kabul edilmemesi gerektiği konusunda

hemfikir olmalarına rağmen iccedillerinden birinin savunduğu siyasicirc uumlstuumlnluumlk iccedilin bu

kuumllfete katlanmanın bir zorunluluk olduğu goumlruumlşuuml imparator tarafından yerinde

bulunmuştur Fakat ziyaretccedili sayısına bir kısıtlama koyulmuş yollanan bir elccedili

aracılığıyla Hun huumlkuumlmdarının beraberinde ancak iki yuumlz kişi getirebileceği

bildirilmiştir MOuml1 yılında Hun huumlkuumlmdarının saraya gerccedilekleştirdiği ziyaretinde

yanında beş yuumlz kişi bulunmasından huumlkuumlmdarın bu kısıtlamayı pek de dikkate

almadığı anlaşılmaktadır120

780rsquoli yıllarda Uygurlarrsquoın tahtına ayanlardan Trsquoun-ma-ka Tarhan ldquoGasıp

Kat Kutlug-Bilge-hanrdquo unvanıyla oturmuştur Bu esnada Ccedilin diplomasisinin

desteğini ndashCcedilin elccedilisinden para alarak- sağlamıştır 783rsquote yapılan anlaşma ile Han

Ccedilinrsquoin vasalı olmayı kabul etmiştir Bu anlaşmanın bizim iccedilin oumlnemli olan asıl

maddesi ise Uygur elccedililik heyetinin personel sayısının iki yuumlz kişi ile sınırlandırılmış

olduğunu belirten maddedir121

120

Onat ldquoHan Doumlneminde s617 121

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s490

252

II EKONOMİK DURUMLARI

AElccedililerin Gelirleri

Kaynaklarda elccedililerin gelirleri konusuna değinilmemiştir Fakat doumlnemlerinin

en goumlzde meslek gruplarından ve en uumlst derecedeki unvanlara sahip kişilerden seccedililen

elccedililerin gelir miktarlarının da meslek ve unvanlarına paralel olduğu duumlşuumlnuumllebilir

Diğer taraftan seyahatleri esnasında ve ziyaret ettikleri memleketlerde kaldıkları

suumlreccedilte tuumlm masrafları devlet devlet tarafından elccedililere hizmet vermekle

goumlrevlendirilmiş tebaa ve vakıflar tarafından karşılandığından boumlyle bir kaygıları da

olmamıştır

B Elccedililerin Giderleri

Ziyaret ettikleri uumllkelere kıymetli hediyelerle giden elccedililerin ve maiyetlerinin

yiyecekten tutun konaklama kılavuz tercuumlman sağlanması ve hayvanlarının

bakımına kadar tuumlm ihtiyaccedilları ziyaret ettikleri devlet tarafından karşılanırdı Fakat

bu durum oumlzellikle kuumlccediluumlk devletlerin uumlzerine ağır bir yuumlk getirmekte idi Sayıları

yuumlzlerle ifade edilen heyetteki kişiler iccedilin yapılan masraf getirdikleri hediyelerin

değerinden kat kat fazla oluyordu Uumlstelik heyetin doumlnuumlşuumlnde huumlkuumlmdarına

sunulmak uumlzere verilen ccedileşitli hediyeler de cabası idi

Batı memleketleriyle hediyeler vererek ve akrabalık tesis ederek ilişkiler

kurup geliştirme politikasına giren Ccedilin İmparatorluğu ile Chrsquoe-shıh Krallığı arasında

gelişen şu olay bunun iyi bir oumlrneğidir MS10 yılında İmparator Wang Mang

doumlneminde Ccedilinrsquoden yeni bir elccedililik heyetinin geleceğini oumlğrenen kral Hunlarrsquoa

sığınmayı planlamıştır Ccediluumlnkuuml gelecek heyetin yiyecek ve hayvanları temin edileceği

gibi kılavuz ve ccedilevirmen de goumlrevlendirecektir Oysa daha oumlnceki gelen heyetin

verdiği ekonomik sıkıntı henuumlz atlatılamamıştır Zira Ccedilin yılda beş ile on arasında

253

heyet goumlndermektedir ki bu hem ccedilok sık hem de sayıca kalabalıktır Bir heyette en

az yuumlz kişinin olduğu belirtilmektedir122

922 yılında İdil Bulgarlarırsquona gelen Bağdat elccedililik heyeti uumllkenin en oumlnemli

gıda maddeleri ekmek et ve darı ile karşılanmışlardır İbni Fadlanrsquoın verdiği bilgiye

goumlre onların yiyecekleri darı ve at eti idi ama buğday ve arpa da bol miktarda

yetiştirilmekteydi123

İbn Fadlan ve heyeti Oğuzlarrsquoın yaşadığı bozkırlardan

geccedilerken hediye olarak Oğuzlarrsquoa sık sık buğday pidesi vermişlerdir124

Arap

heyetinin goumlccedilebe Oğuzlar iccedilin en makbul hediye olan ekmeği İdil Bulgarlarırsquondan

temin ettikleri anlaşılmaktadır

Bizansrsquotan bir imparatorluk temsilcisi Peccedileneklerrsquoin bir boyu125

ile komşu

olan Kerson126

Boumllgesirsquone gideceği zaman ilk oumlnce Peccedilenek uumllkesine haber

goumlndererek onlardan rehineler ve kılavuz talep etmek durumunda idi Kersonrsquoa

ulaştıklarında rehineler şehir muhafızına bırakılır ve direktifleri yerine getirmek

uumlzere kılavuzla birlikte Peccedilenek uumllkesine doğru yola ccedilıkılırdı Ccediluumlnkuuml Peccedileneklerrsquoin

bu hizmetleri karşılığında imparatorun sunacağı hediyeler oumlnemliydi ldquoNitekim

imparatorluk elccedilisi Peccedilenek uumllkesine ulaştığında [Peccedileneklerin] ilk sordukları soru

imparatorun hediyeleri olup daha sonra kendi kabile uumlyeleri ile birlikte yemek

yerken yine eşleri ve aileleri [acircileleri] iccedilin hediyeler olup olmadığını sorarlardı Bir

de her kim elccediliye Kersonrsquodan geri doumlnerken kılavuzluk ederse o da elccediliden kendi

zahmeti ve suumlruumllerinin masrafı iccedilin uumlcret talep ederdirdquo127

122

Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan s918 123

Artamonov age s515 124

Agacanov age s222 125

Peccedileneklerrsquoin sekiz boya ayrıldığını soumlyleyen Konstantinrsquoe goumlre Kerson şehrinin karşısındaki

topraklarda Dinyeper nehrinden itibaren doğuya Hazaryarsquo ya kadar olan boumllgede Peccedileneklerrsquoin

Boulatzopon [Βουλατζοπόν] boyu ikamet etmektedirrdquo Bkz Akdere age s 13 126

Kerson (Хερσωνος) Kırım yarımadasında Sivastopol yakında MS II yuumlzyılda kurulmuş bir Grek

kolonisi Bizans iccedilin her zaman ccedilok oumlnemli bir ticaret şehri olan Kerson Karadenizrsquoin kuzeyinde

yuumlruumltuumllen ticarette oumlnemli bir rol oynamaktaydı Sasanilerle yapılan muumlcadeleler sonunda doğudan

gelen ticaret yolları bazen kapanmakta boumlylece Bizanslıların ihtiyaccedil duyduğu malların ithalatı

kesilmekteydi Bu yuumlzden Bizans doğu ile olan bağlantısını Kırımdaki Kerson Bosporos ve

Kafkaslarrsquodaki Lazika uumlzerinden sağlamaya ccedilalışmıştır Bkz Akdere age s11 The Oxford

dictionary of Byzantium s418 Ayr bkz Davies age s126 Ostrogorsky age s68 127

Porphyrogenitus age s55 Akdere age s 14

254

Aslında bu bir nevicirc iş ilişkisi idi O doumlnemin şartları itibariyle bir elccedilinin tek

başına seyahati muumlmkuumln olmadığı iccedilin bir taraf can guumlvenliğini sağlarken diğer taraf

da aldığı hizmetin karşılığını vermiş oluyordu Ayrıca kılavuzlar yalnızca yol

goumlstermiyor onca zahmete katlanarak beraberlerinde goumltuumlrduumlkleri suumlruumlleriyle

elccedililerin iaşelerini de temin ediyorlardı

Peccedilenekler verdikleri hizmetin karşılığında emeğe karşı biccedililen değer

oranında daha oumlnceden belirlenmiş miktarda mor kumaş parccedilaları kurdeleler gevşek

dokuma kıyafetler altın brokar128

biber kırmızı deri ya da Part derisi

almaktaydılar129

Han suumllalesinden batı uumllkelerine gelen elccedililere elccedililikleri bittikten sonra da

meslek veriliyordu Tarla işlerine bakan bu elccedililer batı uumllkelerine gelen Han suumllalesi

elccedililerinin ihtiyaccedillarını karşılıyorlardı130

Tuumlrk huumlkuumlmdarları halka karşı sorumluluklarının gereği olarak sofralarını

daima ccedileşitli ve bol yiyeceklerle donatmışlardır Tuumlrk cihan hacirckimiyeti anlayışında

sultan duumlnyanın hakimidir Onun himmeti ve coumlmertliği sofrası hediyesi azameti

ccedilapında olmalıdır Hiccedil kimsenin bu hususta şikacircyet dile getirmesine fırsat

verilmemelidir Nizamuumllmuumllk Sultan Melikşahrsquola Semerkand ve Oumlzkendrsquoe

gittiklerinde kulağına gelen soumlylentiye goumlre Ccediliğil ve Maverauumlnnehir halklarından bir

iki kendini bilmezin ldquoSultanın gelip gittiği bu uzun muumlddet iccedilinde sofrasında bir

lokma ekmek yemedikrdquodediklerini işitmiştir131

Bir hadis-i şerifte ldquoAziz ve celil olan Allahrsquoın kullarına ekmeği ve yemeği bol

tutmak saltanatın ve devletin oumlmruumlnuuml uzatırrdquodiye geccedilmektedir Duumlnyada nam

128

Sırma ve guumlmuumlş işlemeli bir tuumlr ipekli kumaş 129

Porphyrogenitus age s53 Akdere age s 13 130

Li age s42 131

Hacirclbuki Tuumlrk huumlkuumlmdarlarının ccedilıktıkları av gezisine dahi beraberlerinde onlarca katır yuumlkuuml yiyecek

goumltuumlrduumlkleri ve zengin sofralar kurdurdukları bakidir Nizamuumllmuumllk age s166-167

255

salanlar bunu ekmek vermekten elde etmişlerdir132

İşte gelen elccedililere ziyafetler

verilmesi bu cihettendir

III SOSYAL DURUMLARI

AElccedililerin Karşılanma Merasimleri ve Tuumlrklerrsquoin Yabancı Elccedililere

Muameleleri

Sacircsacircnicircler uumlzerine ilerlerken Talasrsquota konakladıkları sırada Kağanrsquoa bir Sasani

elccedilisi gelmiştir Kağan Sasani elccedilisi ile zaten Talasrsquoa kadar birlikte geldikleri Bizans

elccedilisi Zemarkhosrsquou akşam yemeğine davet etmiştir Yemekte Roma elccedilisini saygı ile

karşılayıp şerefli divanda oturturken Sacircsacircnicirc elccedilisini onların uumllkesinde haksızlığa

uğradığını soumlyleyerek acircdeta yerden yere vurmuştur Bu tuumlr ortamlarda susması

gereken elccedili bu geleneği bozmuş ve İstemirsquonin succedillamalarına karşı savunmaya

geccedilmiştir Orada bulunanlar elccedilinin tavır ve davranışları karşısında şaşkınlıklarını

gizleyememişlerdir İstemi Kağan Sasani elccedilisinin bu olaydan sonra uumllkesine

doumlnmesine izin vermiş fakat Sasaniler uumlzerine harekete geccedilmek uumlzere hazırlığa

başlamıştır133

Bu oumlrnek olaydan anlaşıldığına goumlre elccedililer huumlkuumlmdarlarının

iletmesini istediği mesajlardan dolayı sorumlu tutulamamakla birlikte karşı tarafın

huumlkuumlmdarı huzurunda savunmaya geccedilme hakkına da sahip değillerdi Sadece verilen

mesajları sessizce iyi dinleyip doğru anlamalı kendi hakanına olduğu gibi

iletmeliydi Oumlfkesine hakim olmak ve yeri geldiğinde susmayı bilmek iyi bir elccedilinin

taşıması gereken en oumlnemli vasıflardandır Bunu beceremeyen bir elccedili uumllkesinin

başını yakmış demektir Sacircsacircnicirc elccedilisinin davranışı huzurda bulunanlar arasında

şaşkınlık yarattığına goumlre bu herkesccedile bilinen bir elccedilinin taşıması gereken

vasıflardan biri idi Buna rağmen elccedilinin cezalandırılmaması Tuumlrklerin yabancı

elccedililere muamelelerinde azami bir dikkat ve ccedilaba goumlsterdiklerini ortaya koymaktadır

132

Ae s167-169 133

Chavannes age s 302 Mangaltepe age s56

256

Hun huumlkuumlmdarları Ccedilin ile yaptıkları anlaşmaları kutsal saydıkları Gan-tsuan-

shan denilen dağın tepesinde kurban keserek yeminle tasdik ederlerdi134

Attila ile Plinthas başkanlığındaki Doğu Roma heyeti arasında at uumlzerinde

tarihte Margus135

Barışı (434) adıyla bilinen anlaşma yapılmıştır Bu anlaşmanın

şartlarından biri Romalıların Hunlarrsquoa bağlı kabilelerle ortaklık yapmaması youmlnuumlnde

idi136

Attila boumlylece Romalılarrsquoın Hunlarrsquoın iccedilişlerine karışmalarının oumlnuumlne geccedilmek

istemiştir Anlaşmanın sonunda ne şekilde gerccedilekleştiği hakkında bilgi bulunmayan

bir yemin ve dini merasim yapılmıştır Fakat Hun huumlkuumlmdarı Hu han-yeh ile Ccedilin

elccedilileri Ccedilan ve Mın arasında yapılan dostluk ve kardeşlik anlaşması sırasında ve

diğer Tuumlrk devletlerinde137

yapıldığı kaydedilen ant iccedilme toumlrenleri bu konuda bir

fikir oluşturmamıza imkacircn vermektedir Hu han-yeh ile Ccedilin elccedilileri arasında yapılan

merasim şoumlyle nakledilmiştir

ldquoHan ve Hunlar bir suumllacircle teşkil ederler nesiller boyunca birbirini aldatmaz

birbirine saldırmaz hırsızlık vukuunda birbirine bildirirler Hırsızları cezalandırırlar

zararları oumlderler iki taraftan birine duumlşman saldırırsa askerleriyle yardım ederler Bu andı

kim bozarsa Tanrırsquonın cezasına ccedilarpılsın nesiller boyunca bu andın cezası altında inlesinrdquo

Ccedilin elccedilileri Ccedilan ve Mın Hun hakanı Huhanye ve boy başbuğları No-şuy ırmağının

doğusundaki Hun dağırsquona [Dağırsquona] ccedilıktılar ve bir beyaz at kurban kestiler Hakan seferlerde

kullandığı (en değerli) kılıcını eline alarak ucunu şaraba batırdı ve bu antlı şarabı Yuumleccedili

hanırsquonın kafatasından yapılmış kapla iccedilti Ccedilan ve Mın Ccedilinrsquoe doumlnduumlkten sonra saraydaki

devlet adamları boumlyle bir ağır ant yuumlkuuml altına girdikleri iccedilin elccedilileri tekdir ettiler ve bu anttan

kurtulmak iccedilin Tanrırsquoya kurban sunmayı teklif ettilerrdquo138

134

Eşref Buharalı ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş

Efsaneleri ile İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s24 135

Anlaşmaya adını veren bu şehir buguumlnkuuml Orasje-Dobruca civarında idi BkzA Ahmetbeyoğlu

ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attila Sosyal Bilimler Dergisi Bişkek Manas Uumlni Yay 2003 s1 A

Thierry Historie DrsquoAttila I 1865 Paris s46-48 136

Ahmetbeyoğlu agm s2 137

İnan ldquoEski Tuumlrklerde s318-330 138

İnan agm s317-318

257

İstemi Bizans elccedilisine bir Kırgız kızını eş olarak vermiştir Kendisi de akına

ccedilıkma durumunda olduğundan elccedili ile birlikte Talasrsquoa kadar gelmiştir Bu sırada

Tuumlrklerrsquoe gelen bir İran elccedilisi kağanın Bizans elccedilisini goumlndermesinden sonra kabul

edilmiş ve azarlanmıştır Bizans elccedilisiyle birlikte Tuumlrk elccedilisi Yagma Tarkan da

goumlnderilmiştir 139

568 yılında gelen Zemarhos ve heyetine demir uumlruumlnlerini goumlstermeleri

konusunda dipnota alınacak140

Han suumllalesinden Wang-wu ve başkaları Hunlarrsquoı kontrol etmek amacıyla

elccedili olarak goumlnderilmişlerdir Hun kanunlarına goumlre gelen elccedililer bayrak ccedilıkarmaz ve

yuumlzlerini muumlrekkeple ccedilizmezlerse ccediladıra giremezlerdi Wang-wu bu geleneğe uymuş

Hun huumlkuumlmdarının sevgisini kazanmıştır141

Yine Han suumllalesinden Yang-hsin ise

bayrak ccedilıkarmadığı iccedilin ccediladır dışında oturtulmuştur142

568 yılında Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak gelen Zemarkos hakanın huzuruna

ccedilıkarılmadan oumlnce beraberinde getirdiği eşyaları ve kendisi ateşle uğursuzluklardan

koumltuuml ruhlardan arındırılmışlardır Bu konudaki Menandrosrsquotan alıntı şoumlyledir

ldquoBu kabilelerden felaketi ve uğursuzluğu kovduğuna inanılan bazı kişiler

Zemarkosrsquoa geldiler Onun Bizansrsquotan beraberinde getirdiği eşyalarını alarak guumlzelce istif

ettiler Sonra sandal ağacını yakıp İskit dilinde barbarca birtakım kelimeler mırıldanarak ccedilan

ccedilalıp davul doumlvduumller Daha sonra alevler iccedilinde kalan sandal ağacının ccedilevresine toplanıp

guumlya iccediline saklanan ruhları kovuyormuş gibi eşyaları ccedilılgınca ccedilırpmaya başladılar Ve bu işi

hayli yoruluncaya kadar suumlrduumlrduumller Buumltuumln uğursuzlukları kovduklarına kanaat getirdikten

sonra Zemarkosrsquoa da aynı işlemi yaptılar ve guumlya onu da temizlediler

139

Bahaeddin Oumlgel ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S1 Ankara

Haziran1981 s8 140

Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 141

Li age s120 142

Ae s121

258

Ve Zemarkos ateşle tamamen temizlendikten sonra hakanın huzuruna kabul

edildirdquo143

Menandrosrsquota Goumlktuumlrklerrsquoe gelen Zemarkhos ve heyetinin Kağanrsquoın

huzuruna ccedilıkmadan oumlnce şamanlar tarafından karşılanıp bir takım koumltuuml ruhlardan

arındırılmaları şoumlyle anlatılır

ldquoKendi kabilelerinden başkaları da ortaya ccedilıkarak kendilerini tekin olmayan

şeylerden kurtaran kişiler olduklarını soumlylediler ve Zemarkhos ve arkadaşlarının yanına

geldiler Taşıdıkları buumltuumln yuumlkleri alarak yere koydular Daha sonra tuumltsuuml ağacının

dallarından bir ateş yaktılar ziller ve davullar ile guumlruumlltuuml ccedilıkararak İskit dillerinde bazı haşin

soumlzler soumlylediler alevlerle ccedilatırdayan tuumltsuuml dallarını yuumlklerinin uumlzerinden geccedilirdiler ve

cinnete duumlşuumlp deli adamlar gibi davranarak koumltuuml ruhları uzaklaştırdıklarını duumlşuumlnduumller Bu

şekilde bazı adamların şeytana karşı engelleyici ve koruyucu oldukları duumlşuumlnuumlluumlyordu

Duumlşuumlnduumlkleri gibi şeytanları uzaklaştırınca ve Zemarkhosrsquoun kendisini ateşe

yaklaştırdıklarında bu sayede kendilerini de temizlediklerini duumlşuumlnduumller144

rdquo

Bundan sonra tayin edilen goumlrevlilerce Kağanrsquoın Ektagrsquoda (Akdağrsquoda)

bulunan otağına goumltuumlruumllmuumlşlerdir Otağın iccedilinde gerektiğinde bir atla ccedilekilebilen

tekerlekli altın bir tahtta oturan Kağanrsquoı selamlamışlar ve hediyelerini sunmuşlardır

Hediyeler goumlrevliler tarafından alındıktan sonra Bizans elccedilisi İmparatorrsquoun dostluk

mesajını dile getirmiştir ldquoBirccedilok insanın hakimi buumlyuumlk İmparatorumuz benim

aracılığımla size şunları soumlylemektedir ldquoDostumuz olan ve Roma devletine karşı

luumltuf goumlsteren sizlerin talihiniz iyi gitsin ve başarı sizinle olsun Her zaman

duumlşmanlarınızı istila edip onları yağmalayabilesiniz Arkadaşlık kurallarına zarar

veren kıskanccedillığa sahip olursak bizden uzak durun Tuumlrk kabileleri ve Goumlk-Tuumlrklere

tabi olanlar bizim dostlarımızdır ve siz de bizim hakkımızda boumlyle duumlşuumlnuumlnrdquo145

143

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s114 144

Mangaltepe age s53 Goumlkbel age s226 145

Ae s54

259

Kağanın da aynı dileklerle karşılık vermesinden sonra ccedileşitli renkte ipek

perdelerle suumlslenmiş olan aynı ccediladırda başlayan şoumllen guumln boyu suumlrmuumlştuumlr Şoumllende

Menandrosrsquoun şarap olmadığını belirttiği bir tuumlr ldquotatlı bozkırlı şarabırdquo diye

isimlendirilen iccedilecek ikram edilmiştir Daha sonra elccedililer daha oumlnce belirlenen

kalacakları yerlere ccedilekilmişlerdir146

İkinci guumln yine ipek perdelerle suumlsluuml fakat Menandrosrsquoun ldquokuluumlberdquo olarak

nitelendirdiği bir mekacircnda toplanılmıştır Menandrosrsquoun ldquoccediladırrdquo terimini

kullanmadığı bu mekacircn iccedilin İMangaltepe ağaccedil dallarından yapılmış olması ihtimali

uumlzerinde durmuştur Kuluumlbede ccedileşitli heykeller kağanın uumlzerinde oturduğu altın bir

divan yapının ortasında altından semaver ibrik ve testiler bulunduğu tasvir

edilmiştir Burada da iccedilkilerin sunulduğu bir şoumllen yapılmıştır

Uumlccediluumlncuuml guumln ise yaldızlı ahşap suumltunlar ve doumlrt altından tavus kuşu ile

destekli başka bir mekacircnda ağırlanmışlardır Doumlvuumllmuumlş altından bir divanı bulunan

yapının oumlnuumlndeki geniş alanda Goumlktuumlrk Kağanırsquonın zenginliğini sergileyen uumlzerinde

guumlmuumlşten tabaklar kacircseler ve ccedileşitli heykeller bulunan yuumlk arabaları bulunduğu

bilgisi de verilmiştir147

Daha sonra elccedililer alevler uumlzerinden geccedilirilerek koumltuuml ruhlardan

temizlendiklerine inanılan bir seremoniye tabi tutulmuşlardır Oradan İstemi

Kağanrsquoın otağının bulunduğu Ak-Dağrsquoa goumltuumlrmuumlşlerdir 576rsquoda Goumlktuumlrklerrsquoe gelen

Bizans elccedilisi Valentinos de İstemi Kağanrsquoın oğlu Tardursquoyu burada ziyaret etmiştir

İstemi Kağan elccediliyi bir atla ccedilekilebilmeye muumlsait iki tekerlekli altın bir taht

uumlzerinde karşılamıştır Otağ renkli ipek kumaşlarla kaplanmış ve suumlslenmiştir

Elccedililere uumlzuumlmden yapılmayan bir şarap148

ikram edilmiştir

Bizans elccedilisinin kabul edildiği bir başka otağın ise altınlarla suumlslenmiş ağaccedil

suumltunlar uumlzerine oturtulduğu tahtının da altından yapılmış doumlrt tavus kuşu uumlzerine

146

İccedileceğin muhtevası ve kaldıkları mekacircn hakkında bilgi verilmemiştir Bkz Mangaltepe age

s54 147

Ae s55

260

oturtulduğu kaydedilmiştir Kuumlccediluumlk arabaların uumlzerinde guumlmuumlşten yapılmış kap

kacaklar ile yine guumlmuumlşten yapılmış hayvan figuumlrleri elccedililerin dikkatini ccedilekmiştir

Maniakhrsquoın elccedililik heyeti refakatinde goumlnderilen Zemarkhos başkanlığındaki

Bizans heyeti 568 yılı Ağustosrsquounda ccedilıktıkları yolculuğun sonunda İstemi Kağanrsquoın

Ektagrsquodaki otağına ulaştığında İstemi Kağan tarafından guumller yuumlzle

karşılanmışlardır Mİ Artamonov bu karşılamanın ayrıntılarını şu şekilde vermiştir

ldquo Hanın elccediliye karşı sergilediği barbar luumlksuuml dikkat ccedilekicidir İlk karşılama

rengarenk ipeklerle suumlslenmiş otağda yapılmıştı Han iki tekerlekli bir taht uumlzerinde

oturuyordu ve tahtın ccedilekilmesi iccedilin bir at koşulmuştu İkinci guumlnkuuml kabul yine ipeklerle

suumlsluuml başka bir ccediladırda gerccedilekleşmişti Ccediladırın iccedilinde ccedileşitli heykel figuumlrleri yer almaktaydı

Han altın bir doumlşek uumlzerine uzanmış ve ccediladırın ortasında altın bir suumlrahi ve yine altın kacircseler

vardı Uumlccediluumlncuuml guumln ise elccedililik heyeti bir başka ccediladıra alındı Ccediladırda altın levhalarla

kaplanmış ağaccedil direkler ve tavus kuşunu andıran altın ayaklı altın bir yatak vardı Ccediladırın

girişinde uumlzeri altın ve guumlmuumlş kap kacaklarla dolu bir araba duruyordurdquo 149

Hazar Şadı Kubadrsquoın huzuruna varan Kalankatlı Mosesrsquoin de bulunduğunu

Alban heyeti şadın ccediladırında noumlbet tutan birinci ve ikinci karakol mangalarının

yanından geccedilip hediyeleri ccediladırın iccediline bıraktıktan sonra oumlnlerine ccedilıkan başka

Hazarlar hepsinin yavaş yavaş yuumlruumlmesini ve uumlccedil defa baş eğip selacircm vermesini

emretmişlerdir İkinci girişin oumlnuumlnde durdurmuşlar hediyeleri kabul edip sadece

Katolikos Virorsquoyu şadın olduğu iccedil ccediladıra almışlardır Katolikos Şadrsquoın oumlnuumlnde yeri

oumlpmuumlş ve hediyeleri takdim etmiştir Hediyelerin bir kısmını da Şadrsquoın yanında

bulunan ayanlara pay etmiştir Hediyelerini Virorsquonun elinden alan Şad ccedilok sayıda

adamla gelmesine sevinmiş ve Katolikosrsquoun kendisiyle yan yana oturtulmasını

emretmiştir150

Bundan sonra heyeti oturtup yemeğe davet etmişlerdir ldquoAlban

Tarihi rdquo nde yemekte olup bitenler şoumlyle anlatılmıştır ldquoOnlara bağdaş kurdurup

oumlnlerine iğrenccedil etle dolu kaplar koydular Ama onlar kırk guumlnluumlk perhizde

bulundukları iccedilin yemediler ve Hazarlar da onları yemeye mecbur etmeyip eti

148

Oumlgel bu iccedileceğin kımız olabileceğine değinmiştir Bizce şıra da olabilir Oumlgel ldquoİstemi Kağan s8 149

Artamonov age s183 150

Kalankatlı age s167-168

261

kaldırdılar onlar iccedilin sacda pişirilmiş lavaş getirdiler Allahrsquoa şuumlkrettiler ve ekmeğe

hayır dua [duacirc] edip onu yediler Bu da Hazarların [Hazarlarrsquoın] ccedilok hoşuna gittirdquo

Yemekten sonra elccedililer şadın emriyle dinlenmeleri iccedilin ikametgacirchlarına

uğurlanmışlardır151

Uygurlarrsquoa gelen elccedililer ancak onların bayraklarını selamladıktan sonra

hakanın huzuruna kabul edilmekte idiler Elccedililer ldquokurt başlı bayraklarrdquo oumlnuumlnde

eğilirken bu toumlrende protokolde kendisine ayrılan yeri beğenmeyen Uygur

buumlyuumlkelccedilisi tahta yakın bir yere alınmıştır152

Tahta geccedilen Tuumlrk hakanların kağanlıklarının tanınması ve unvan verilmesi

olayı Ccedilinliler tarafından hep buumlyuumlk merasimlerle gerccedilekleştirilmiştir Uygur Kağanı

Kutlug Bilge Kuumll Kağan tahta ccedilıkışından sonra Ccedilin sarayına yollamıştır Elccedili

İmparatorluk Sekreterliği Dairesirsquone davet edilerek burada kendisine kağanın atama

evrakları verilmiştir Elccedili buradan uumllkesine doumlnmek uumlzere imparatorluk arabası ile

şehrin dışına goumltuumlruumllmuumlştuumlr Burada arabadan inip uumllkesinin flama ve amblemleriyle

yuumlruumlyerek uumllkesine geri doumlnmuumlştuumlr153

Gerdizicircrsquonin ldquoZeynrsquoul Ahbarrdquo adlı eserinde Ccedilinlilerrsquoe gelen elccedililerin

karşılanması ve onlara edilen muamele hakkında bilgiler verilmiştir Ccedilin

Farfurursquonun154

her yıl atalarının mezarlığını ziyaretinin ardından sarayına doumlnduumlkten

sonra muumlzik eşliğinde yapılan merasimde tahtının oumlnuumlne sarı bir brokar perde

gerilirdi ki danışman hacirccip ve herhangi bir huumlkuumlmdar katından gelen elccedililer dışında

hiccedil kimse huumlkuumlmdara yaklaşamazdı Yılda yedi defa kabul merasimi duumlzenlenirdi

Herhangi bir uumllkeden elccedili geldiğinde imparatorun huzuruna son anda belirtilen

suumlrede ccedilıkarılırdı Bu sırada vezirlerinden biri imparatorun sağında diğeri de solunda

yer alırdı Parlak guumlneşe nasıl bakılmazsa elccedili de imparatorun yuumlzuumlne bakamaz

karşısında yere kapanır ve izin verilinceye kadar başını kaldıramazdı Sonra hacirccip

151

Kalankatlı age s169-170 152

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s473-474 153

Ebuumllfez Kulı Amanoğlu ldquoUygur Devletirsquonin İlk Kağanlarının (744-840) Ad ve Unvanları

Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX TKAE İstanbul Nisan2001 s202 Oumlzkan İzgi

Uygurların Siyasi ve Kuumlltuumlrel Tarihi Ankara TKAE Yay 1987 s15

262

veya vezir dışarıda elccediliye sorular sorar elccedilinin verdiği cevapları bir rapor halinde

imparatora sunardı İmparator elccedilinin kaldığı eve brokar kaplama bir iskemle ve

altın işlemeli guumlmuumlş bir kacircse goumlnderirdi Elccedili her guumln imparatorun sarayına oumlğle

yemeğine goumltuumlruumlluumlrduuml155

Buradan elccedililere saray dışında bir yer tahsis edildiği anlaşılmaktadır Ayrıca

yılda yedi defa kabul merasimi duumlzenlendiğine goumlre merasim tarihinden oumlnce saraya

gelen elccedililerin o guumlne kadar bekletildiğini duumlşuumlnduumlrmektedir

Tuumlrk devlet adamları dış siyaset konusunda mahirlerdi Dışarıya karşı

devletin duumlzeni ve ihtişamını muhafaza edebilmek iccedilin sultanın tahtı etrafına dikilen

muhafızların goumlsterişli donanımları her daim hazır bulundurulmalıydı Hepsi altın

işlemeli muumlcevher kakmalı silahlardan yirmi takım daima hazinede bulunurdu

Yabancı elccedililer geldiğinde guumlzel yuumlzluuml koumllelerden yirmisi iyi elbiseler ve bu

goumlsterişli silahlarla donatılırdı ki devletin kudretinden şuumlphe edilmesin

Nizamuumllmuumllk bu duumlzeni dış siyasete youmlnelik bir prensip haline getirmenin

gerekccedilesini ccedilok iyi izah etmiştir ldquoHer ne kadar bu saltanat Allahrsquoa hamdolsun

hafif ise de padişahlık duumlzenini muhafaza etmek lazım Zira padişahlıkta suumls ve

teccedilhizat onun kudreti ve saltanat oumllccediluumlsuumlnde olmalıdır Ve buguumln buumltuumln duumlnyada

Acirclemin Efendisininkinden daha buumlyuumlk padişahlık yoktur Hiccedil kimsenin saltanatı onun

muumllkuumlnden daha buumlyuumlk değildir Allahrsquoa hamd olsun burada alet teccedilhizat fikir

buumlyuumlkluumlk memleket ve saltanat her ne lazımsa Allahrsquoa hamd olsun hepsi vardır156

rdquo

İleri goumlruumlşluuml devlet adamı Nizamuumllmuumllk elccedililerin geliş gidişlerinin acircdeta elini

kolunu sallaya sallaya olduğunu bu konudaki ihmalin yabancı uumllkelerce

oumlnemsenmiyorlarmış gibi algılanabileceğini dile getirmiştir Alınması gereken

tedbirleri sıralamıştır Ona goumlre sınırlarda goumlrev yapan memurlar sınırdan geccedilenleri

derhal bir atlı ile bildirmeli gelenin kimliği maiyeti alet teccedilhizatı geliş amaccedilları

hakkında bilgi vermelidir Hatta yanlarına bir refakatccedili memur verilmelidir Elccedililerin

154

Bartold Orta Asya s353 155

Ae 156

Nizamuumllmuumllk age s123

263

geccediltikleri yerler mamur olmalıdır Onlara misafirperver davranılması ve goumlnuumlllerinin

hoş tutulması konusunda ikta sahipleri bilinccedillendirilmelidir Zira elccediliye yapılacak

koumltuuml bir hareket huumlkuumlmdara yapılmış kabul edildiğinden gelişlerinden doumlnuumlşlerine

kadar memnun olmaları sağlanmalıdır157

Elccedililerin huzura kabul edilmeleri bir duumlzen iccedilinde idi Oumlnce huumlkuumlmdarın

akrabaları sonra maiyeti ve ardından diğer insanlar girerdi Perdenin kaldırılması

huzura kabul olacağının işareti iken perdenin indirilmesi iccedileriye ccedilağırılan kişiden

başkasının kabul edilmeyeceğinin delaleti idi Yabancı uumllkelerden gelen huumlkuumlmdar

temsilcileri veya elccedilileri huzurda gerekli saygıyı goumlsterdikten sonra huzurda onlarla

birlikte sadece silahdar abdar ccedilaşnigir ve muhafızlıkla goumlrevli koumlleler kalırlardı

diğerleri geri ccedilıkardı158

Tuumlrklerrsquode Hunlar doumlneminden itibaren duumlzenlendiği bilinen ldquotoyrdquolar her yıl

ve yılda uumlccedil defa olmak uumlzere yapılmaktaydı Bunlardan beşinci ayın beşinci guumlnuuml

Lung-chrsquoengrsquoda (Ongkin Irmağı vadisinde bulunan Karakum Şehrirsquonde) duumlzenlenen

ilkbahar toplantısı diğerlerine goumlre daha oumlnemliydi Ccediluumlnki dış politikayla ilgili işler

ve elccedililik kabulleri yeni huumlkuumlmdar seccedilimleri bu toplantının başlıca konularıydı159

Hakan kendine bağlı beyleri ldquookrdquo goumlndermek suretiye ldquookucurdquo denilen goumlrevlileri ile

davet ederdi160

Bu davete Tuumlrk devletine bağlı prenslerin beylerin ve devlet

temsilcilerinin katılmaları devlete olan sadakati goumlstermekte olup bunun tersi bir

davranış asilik olarak kabul edilmekteydi Ccediluumlnki eğer toplantı yeni huumlkuumlmdar seccedilimi

iccedilin yapılmışsa ve bağlı bey prens ve devlet temsilcileri katılmamışsa bu yeni

hakanı tanımadıkları anlamına gelirdi161

Huumlkuumlmetin başkanı durumundaki aygucılar toyda alınan kararların

uygulamaya konmasını youmlneten takip eden kişilerdi Huumlkuumlmdarın bulunmadığı ve

157

Nizamuumllmuumllk age s124 158

Ae s157-158 159

Mehmet Seyitdanlıoğlu ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi ldquoToyrdquo Uumlzerine Duumlşuumlncelerrdquo TAD

XXVIII S45 Ankara DTCF2009Mart s3 Masao Mori ldquoEski Bozkır Devletlerinin Teşkilatırdquo

Tarih Enstituumlsuuml Dergisi S9 İstanbul İstanbul Uumlni Yay 1978 s220 160

Seyitdanlıoğlu agm s 87 161

Ay

264

huumlkuumlmdar seccediliminin yapıldığı toylarda aygucı toyun başkanlığını yapardı Devlete

yaptıkları yararlı hizmetlerle seccedilkinleşen ve sevilip sayılan bu kişiler hanedan

dışından gelmekte idiler Goumlktuumlrklerrsquode Tonyukuk ile Uygurlarrsquoda Kutluk en uumlnluuml

oumlrnekleridir162

Selccediluklularrsquoda devlet teşkilacirctı mensucircpları dışındaki kişiler yani yabancı elccedili

veya temsilciler iccedilin yapılan kabul merasimlerine ldquobacircr-ı lsquoacircmmrdquo adı verilmekte idi

Bu meclise huumlkuumlmdarın ileri gelenleri acirclimler ve tecruumlbeliler ve ihtiyarlar katılmakta

idiler163

Hatta katılacaklar gruplar halinde veya ismen liste halinde oumlnceden tespit

edilirdi164

Elccedililerin kabul merasiminde sultan tahtında otururdu Sultanın huzuruna

gelenler ayakta durduklarında tahtın oumlnuumlnuumln kapanmaması iccedilin tahtın en azından bir

insan boyu yuumlksekte olduğu duumlşuumlnuumllebilir165

Maddi hacirckimiyet semboluuml sultanın tacı

da resmi merasim esnasında başında olurdu166

B Yabancı Devletlerden Gelen Hediyeler

Ccedilin kaynakları yabancı uumllkelerden gelen heyetlerin getirdikleri hediyelere

kendi dillerinin transkripsiyonuyla ldquoharaccedilrdquo anlamında ldquokung167

rdquo ldquohediye takdim

etmekrdquo anlamında ldquokung hsienrdquo ve ldquomahalli uumlruumlnleri takdim etmekrdquo anlamında da

ldquokung fang-wurdquo terimlerini kullanmışlardır Burada her uumlccediluumlnde de ortak olarak

kullanılan ldquokungrdquo terimi aslında Ccedilinlilerrsquoe has bir duumlşuumlnce sistemin ifadesidir

Kendilerini ldquoGoumlğuumln oğlurdquo addeden Ccedilin imparatorlarının diğer uumllkelere goumlnderdikleri

162

Seyitdanlıoğlu agm s6 163

Mehmet Altay Koumlymen ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Saray Teşkilacirctı ve Hayatırdquo TAD Ankara

Uumlni Tarih Boumlluumlmuuml IV S6-7 Ankara DTCF 1966 s47 164

Ay s58 165

Ay s18 166

Ay s20 167

Burada kastedilen haraccedil sistemi Tuumlrkistan Tuumlrkleri ile Ccedilinliler arasındaki ticaricirc muumlnacircsebetlerin

yapılabilmesi iccedilin bir vasıta durumundadır Yani Tuumlrkler Ccedilinlilerrsquole ticaret yapabilmek iccedilin haraccedil

vermişlerdir Ccedilinlilerrsquoe tacircbi olmak anlamında değildir Oumlzkan İzgildquo XI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya

Tuumlrk Devletlerirsquonin Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo TED S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak

Yay 1978 s87 1dp

265

mallar iccedilin ldquoihsanrdquo ya da ldquohediyerdquo kelimelerini kullanmaları da bu inancın

neticesidir168

Oumlİzgirsquoye goumlre Konfuumlccedilyanist duumlzenin dayandığı ldquoHo-chrsquoinrdquo ldquobarış ve

muumlnasebetrdquo sistemi Ccedilinrsquoe goumlre barbar olan devletlerin teslimiyeti siyasicirc duumlzenin

ayrılmaz bir parccedilasıdır ldquoBu teslimiyet teorik de olsa Ccedilinlilerrsquoin yapmış olduğu barış

ldquoPax Sınıcardquo diye adlandırılmaktadır rdquo169

Bu accedilıdan ldquoHo-chrsquoinrdquo ldquokungrdquo sisteminin

de temelini oluşturmuştur

İki uumllke arasında yapılan dostluk anlaşması (MOuml201-200) ile Ccedilin

İmparatorluğu Hun Devletirsquone her yıl ipek şarap pirinccedil ve diğer yiyecek maddeleri

vermeyi kabul etmiştir Hunlarrsquoın taht değişikliğinde ccedileşitli hediyeler goumlnderilmesi

eski anlaşmanın yenilenmesi ve Ccedilinlilerrsquoin hediye olarak tahayyuumll ettikleri vergilerin

verilmeye devam edilmesi alışılageldik bir durum haline doumlnmuumlştuumlr Ccedilinliler bunu

Ccedilin eşyalarına karşı zaaflarını anladıkları Hunlarrsquoı kendilerine bağımlı duruma

getirmek amacıyla yapmışlardır Hun sarayında hizmete giren Ccedilinli Chung-Hang-

yuumlehrsquoin Ccedilinrsquoin eşya ve yiyeceklerine meyletmemeleri youmlnuumlndeki tavsiyelerinden de

bu anlaşılmaktadır170

Zaten onur kırıcı olan bu hediyelerin miktarının giderek

artması Ccedilin ekonomisine bir yuumlk getirmiştir

Ccedilinrsquoin eski Han suumllalesi doumlneminin (MOuml140-MS23) başlarında

Konfuumlccedilyanist acirclimlerden Chia I tarafından imparatora Ho-chrsquoin sistemi iccedilinde

Hsiung-nursquoların nasıl kontrol altında tutulacağı ile ilgili bir teklif sunulmuştur ldquoBeş

yemrdquo adıyla bilinen bu teklif şoumlyledir ldquo1-Hsiung-nulara goumlzlerini yozlaştırmak iccedilin

suumlsluuml elbiseler ve arabalar 2-Ağızlarının tadını yozlaştırmak iccedilin hoş yiyecekler 3-

Kulaklarını yozlaştırmak iccedilin muumlzik ve kadın 4-Midelerini (genel arzu ve

iştahlarını) yozlaştırmak iccedilin buumlyuumlk binalar silolar ve koumlleler vermek 5-Teslim

168

İzgi agm s87-88 169

Ay s88 Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han China Cambridge Massachusetts Harvard

University Press 1967 s36 170

Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI

S200 Ankara TTK Ağustos1987 s615

266

olmağa gelenlerin zihinlerini yozlaştırmak iccedilin imparator onları kabul toumlrenleri ile

ağırlamalı ve onlara bizzat kendi elleriyle iccedilki ve yiyecek sunmalıdır171

rdquo

Hunlar bu hediyelerle o kadar memnun olmuşlardır ki haraccedil sisteminin iccediline

ccedilekildiklerinin farkına varamamışlardır Fakat bu sistem Hunlarrsquoa yapılan ve gittikccedile

artan oumldemelerin kontrol altına alınamaması nedeniyle Ccedilinlilerrsquoin aleyhine

doumlnmuumlştuumlr Ayrıca yukarıda da bahsettiğimiz gibi bu tam manasıyla bir haraccedil değil

değiş-tokuş niteliğinde bir nevi ticaretti Bu sebeple Ccedilinrsquoe giden haraccedil heyetleri

iccedilinde tuumlccarlar da bulunmakta idi Belirli guumlnde yapılan hediye merasiminden

hemen sonra ticarete izin verilmekteydi Ccedilin de sınırdaki barışı sağlayabilmek iccedilin

her sene Hunlarrsquoa hediye diye vasıflandırdıkları haracı vermekte idi

Ccedilinliler aleyhlerine işleyen ldquoHo-chrsquoinrdquo sisteminden ldquokungrdquo sistemine geccedilişin

yollarını duumlşuumlnuumlrken Hunlarrsquoın zayıflayan ekonomisi Ccedilinlilerin desteğine ihtiyacı

doğurunca beklenti kendiliğinden gerccedilekleşmiştir ldquoKungrdquo sistemi ile imparatorluğun

Hunlarrsquoa verdiği hediyeler tek taraflı kalmamış ve Ccedilin heyetlerinin hediyeleri

verdikten sonra uumllkelerine doumlnuumlşlerinde Hunlar da Ccedilinrsquoe haraccedillarını goumlndermişlerdir

Bu sistem uzun bir suumlredir kesintiye uğrayan Ccedilin hediyelerinin tekrar Hunlarrsquoa

gelmesine yol accedilmıştır Rehine veliaht uumllkesine doumlnerken yirmi hu altın iki yuumlz bin

para yetmiş yedi elbise sekiz bin ipekli mamul ve otuz doumlrt bin hu pirinccedil

goumltuumlrmuumlştuumlr Ertesi yıl tekrar Ccedilin sarayına gidip geri doumlnuumlşuumlnde hediyelerin miktarı

artmış yuumlz on elbise uumlccedil bin ipekli mamul sekiz bin hu ipek verilmiştir172

Ancak bu sistem de Ccedilin ekonomisinin zarara uğramasına yol accedilmıştır Ccedilin

sarayına giderek huumlrmetlerini sunan heyetlerin kalabalıklaşması buumltuumln masrafları

karşılayan Ccedilinrsquoi sarsmaya başlamıştır Heyetlerin iki yuumlz kişiden fazla olmamasını

istedikleri halde Hunlar beş yuumlz kişilik bir heyet goumlndermişlerdir

588 yılında Ccedilinrsquoe bir heyet goumlnderen Goumlktuumlrk Tu-lan Kağanrsquoın goumlnderdiği

hediyeler pamuk ipliğinden bir elbise ve balık tutkalıdır Goumlnderdiği başka bir

171

İzgi ay s89 Yuuml ae s37

267

heyette ise Ccedilin sınırında ticaret yapabilmeleri iccedilin pazar yeri kurulmasına karşılık on

bin at yirmi bin koyun beş yuumlz deve beş yuumlz sığır sunmuştur

Devletlerarası hediyelerin teatisi elccedililik heyetlerinin yerine getirdikleri oumlnemli

bir ayrıntı idi Dilek teşekkuumlr tebrik muumlkacircfat bağlılık o huumlkuumlmdarı ya da uumllkeyi

tanıdığını goumlsterme gibi amaccedillarla goumlnderilen hediyeler kabul merasimlerinde oumlzel

bir yer tutuyordu Ccediluumlnkuuml hediyenin takdim şekli saygının bir belirtisi idi

733 senesinin Nisanrsquoında Goumlktuumlrk liderlerinden başta Chrsquou-mu-jih-krsquoun-mo

ta-kan olmak uumlzere kırk iki kişilik bir heyet Ccedilin sarayına gitmiştir Kendilerine mor

cuumlbbe ve guumlmuumlş kuşaklar hediye edilmiştir173

734 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrkler Ssǔ-pi-yuuml-ssǔ-hsien-chuumleh unvanlı

elccedililerini Ccedilinrsquoe goumlndermişlerdir İmparatorluk bu kişiye Tao-chin-wu-wei ta-chiang-

chuumln unvanı yanında mor elbise yenleri yarı nakışlı saten rop altın telkacircri kemer

ve balık şeklinde keseden ibaret olan yedi adet suumls ile iki yuumlz parccedila ipek kumaş

altı tane altın ve guumlmuumlş takım hediye etmiştir174

Aynı yıl Ccedilinrsquoe teslim olan bir Goumlktuumlrk kabilesi lideri Sa-ho-chursquoya kontenjan

dışında Checirc-tsrsquoung-yuumlan-wai unvanı ve koyu kırmızı balık şeklinde bir torba

verilmiştir175

Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında meydana gelen kısa suumlre

bir muumlcadelenin ardından (736) barış sağlanınca Tuumlrgiş Kağanı yuumlksek dereceli

memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlndermiştir Elccediliye

şerefine verilen ziyafetin ardından saray buumlyuumlklerine mensup bir askeri birim olan

ldquoSağ kin-ou Muhafızları Kumandanırdquo unvanı ile ipek bir elbise yuumlz top nakışlı

ipek kumaş hediye edilmiştir176

İpek Tuumlrklerrsquoin ilgi duydukları bir emtia idi

172

Ay s93-94 173

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ag e s177 s197 dp729 174

Ae s177 175

Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s177 s197 dp731 176

Salman age s63

268

741 yılı Nisanrsquoında Tengri Kağan oumlluumlnce bir Goumlktuumlrk kabile reisi olan Hsia-

tieh-mo-ssǔ chieh-chin Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnuuml bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoe elccedili olarak

goumlnderilmiştir177

İmparator elccediliye Kuo-i (korkusuz milislerin ikinci başkanı) unvanı

ile mor elbise ve altın kemer hediye edip uumllkesine geri goumlndermiştir178

Alp Arslanrsquoın Kafkas seferi (1068) sırasında itaatini bildiren Gence hakimi

Fazlucircnrsquoa hilrsquoatler vermiş o da sultana bin deve elli at altın ve guumlmuumlşle işlenmiş

ccedilizgili beş yuumlz elbise ağaccedilları altun ve meyveleri ndashyuumlz bin miskal ağırlığında- yakucirct

ve muumlcevher olan bir bahccedile (bostan) hediye etmiştir Bundan başka diğer vasal

devletler halifelik ve devlet erkacircnından da hediyeler sunulmuştur Alp Arslanrsquoa

gelen hediyeler iccedilinde ipekle oumlrtuumlluuml siyah bir ldquomehdrdquo (beşik) de bulunuyordu

Alp Arslan babasına karşı birlikte muumlcadele etmek iccedilin nezdine gelen (1069-

1070) Kavurdrsquoun oğlu Sultan Şahrsquoa atlar elbiseler ve on bin dinar değerinde ccedileşitli

hediyeler vermiştir

Bağdat Halifesi ldquotaklicircdrdquo (huumlkuumlmdarlık) merasiminde Sultanrsquoın ismi ve

alacircmetlerini taşıyan hilrsquoatler ve ahidnacircmeyi devlet erkacircnı huzurunda elccediliye teslim

ederek Sultan Alp Arslanrsquoa goumlndermiştir Ayrıca Halife ccedileşitli ad ve unvanların yer

aldığı bir mektup da yollamıştır179

ldquoTıracirczrdquo uumlzerinde huumlkuumlmdarın ad ve lakacircplarının bulunduğu semboluuml olan

renkte 180

imacircl edilen bir elbise idi Huumlkuumlmdar tarafından muumlkacircfatlandırılmak istenen

devlet erkacircnına vasal huumlkuumlmdara ve yabancı elccedililere ve onlar vasıtasıyla

huumlkuumlmdarlarına verildiği zamansa ldquohilrsquoatrdquo adını alırdı Bu sebeple hilrsquoatler buumlyuumlk

oumlnem taşımaktaydı Selccediluklu Sultanı Alp Arslanrsquoın tahta ccedilıkar ccedilıkmaz Halifersquoye

177

TCTCrsquoda bu olay Temmuz ayında gerccedilekleşmiş olarak zikredilmiştir Bkz Chang ae s200 178

Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s200 s205 dp762 179

Koumlymen ldquoAlp Arslan s11 180

Selccedilukluların bayrağı ve sultanın ccediletri kırmızı halifeliğin semboluuml siyah renkti Koumlymen ldquoAlp

Arslan s24 ve 71

269

adına hutbe okunması para basılması ve hilrsquoatler imal edilmesi iccedilin İbnursquol-

Muvaffak lakabıyla bilinen Ebucirc Sehl Muhammed b Hicircybetillahrsquoı elccedili olarak

goumlnderdiği fakat elccedili yolda oumlluumlnce bu goumlreve Ebucirc Ahmed Nihacircvendicircrsquonin tacircyin

edildiği kayıtlıdır Ayrıca bu elccedililik heyetinde Kadı Ebucirc lsquoAmr Muhammed b

Abdurrahman ile hacirccib Aytekin de bulunmakta idi181

Hatta elccedilinin hilrsquoatlerin ccedilabuk

uumlretilmesi konusunda halifeliği sıkıştırması uumlzerine hilrsquoatlerin uumlretiminin sanayi

tesislerinin ve aletlerinin kurulması iccedilin gerekli olan zaman ve paraya bağlı olduğu

cevabını almıştır182

Neticede halifeliğin hilrsquoatleri uumlretildikccedile -peyderpey- goumlnderdiği

anlaşılmaktadır Ccediluumlnkuuml aynı halife bundan iki yıl sonra (27 Ekim 1066) Sultanrsquoa

hadimlerinden birini elccedili olarak hilrsquoatlerle birlikte goumlndermiştir

Ayrıca belirtilmelidir ki Sultan tarafından ihsan edilen hilrsquoatler sadece

elbiseden ibaret değildi Ccediladırlar altın veya guumlmuumlş işlemeli eyer takımları cuumlbbe

sarık fereciyye bayrak koumls tamicircm (cins at) de -Sultanrsquoın luumltfuna mazhar olan

kişinin mevkiine ve teveccuumlhuumlne goumlre değişebilen- hilrsquoatler iccedilinde yer

alabilmekteydi183

C Yabancı Elccedililere Verilen Hediyeler

Eski Tuumlrk devletlerinde yabancı uumllke huumlkuumlmdarlarına ve onların

temsilcilerine genellikle sembolik tarzda hediyeler takdim edilmiştir Tuumlrklerrsquode

hacirckimiyeti temsil eden bu sembollerin başında ok ve hilrsquoat gelmektedirler Eski

Tuumlrklerrsquode ldquookrdquo hukuki bir anlam taşımakta idi Tacircbiyet semboluuml idi ve metbucirc

tarafından goumlnderilirdi ldquoBana tacircbisinrdquo mesajını veren ok aynı zamanda bir davet

niteliğinde idi184

181

Ay s80 182

Ay s20-22 183

Ay s23 184

Osman Turan ldquoEski Tuumlrklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılmasırdquo Belleten IX S35

TTK Temmuz1945 s306-308

270

Sembolik hediyelerin dışında yabancı uumllke huumlkuumlmdarlarına ve onların

elccedililerine verilebilecek en kıymetli hediyeler duumlnya ccedilapında uumln yapmış guumlccedilluuml Tuumlrk

atları idi Huumlkuumlmdarların en kıymetli maddicirc varlıkları arasında yer alan atlar

şuumlphesiz goumlnderilen ve kabul edilen en kıymetli ve en makbule geccedilen hediyeler

olmuşlardır Bundan başka silah elbise altın ve kıymetli muumlcevherat hemen her

toplumda olduğu gibi Tuumlrk huumlkuumlmdarları tarafından da yaygın olarak kullanılan

hediyeler arasında yer almışlardır Dede Korkutrsquota Bay Buumlre Beyrsquoin oğlu Bamsı

Beyrekrsquoe bezirgacircnların İstanbulrsquodan getirdikleri hediyeler arasında bir yay bir guumlrz

ve bir de at vardır185

Ccedilinrsquoin soylu nuumlfuzlu ve alım guumlcuuml yuumlksek kişilerinin ilgi goumlsterdikleri Tuumlrk

mallarının elccedililik heyetlerinin goumltuumlrduumlkleri hediyeliklerin iccedilinde de yer almış

olduklarına ihtimal verilebilir Buna oumlrnek olarak Tao adlı zengin bir Ccedilinlinin Yuumleh

Chrsquoilerrsquole yaptığı alışverişi oumlrnek olarak verebiliriz Tao sekiz yuumlz bin para

değerinde on adet kilim yedi yuumlz parccedila renkli ipek kumaş uumlccedil yuumlz parccedila duumlz beyaz

ipek karşılığında Yuumleh Chrsquoilerrsquoden at ve pamuklu dokuma almıştır186

Goumlruumllduumlğuuml

gibi guumlccedilluuml atlar ve pamuklu dokumalar Ccedilinrsquoin sahip olmadığı şeylerdi ve değerleri

ccedilok yuumlksekti

719 yılında Semerkand Kralı Araplarrsquoa karşı yardım sağlayabilmek

amacıyla Tang İmparatorluğursquona elccedilisiyle hediye olarak bir at bir deve ve iki eşek

goumlndermiştir Arap fetihlerini takip eden yıllarda da Soğd şehirlerinin tuumlccarları

ccedileşitli goumlrevlerle semazen dansccedilılar ccedilitalar uumlzuumlm şarabı aslanlar ve atlar gibi oumlzel

hediyelerle Tang sarayına goumlnderilmeye devam edilmiştir187

185

Adnan Binyazar Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991 s120 186

Onat agm 1990 s919-920 187

Liu Xinru ldquoA Silk Road Legacy The Spread of Buddhism and Islamrdquo Journal of World

History vol XXII Nu1 USA University of Hawairsquoi Press March 2011 p67 Zhang Cefuyuangui

Zhong Xi Jiatong Shiliao Huibian p1382-1390

271

Doğu Tuumlrkistanrsquoın kaş taşları ve bunlardan yapılan nesneler Ccedilinrsquode Şya

Suumllacirclesi (tahm MOuml 2197-1818) zamanında değerli hediye eşyası olarak

bilinmiştir188

Mete doumlneminde (MOuml174 yılında) Ccedilin İmparatoru Wenrsquoin mektubunda

zikrettiği hediyeler şoumlyledir ldquoİmparatorrsquoun kendi eşyaları iccedilinden seccedililmiş ccediliccedileklerle

suumlsluuml ipekli bir elbise işlemeli bir iccedil elbisesi ipekten uzun toumlren elbisesi altın bir

tarak altın işli bir kuşak yine altın işlemeli deri bir kemer ile on pi189

ccediliccedilekli ipekli

kumaş yirmi pi brokar kumaş kırkar pi accedilık yeşil ve koyu kırmızı ipekli kumaşrdquo 190

Ccedilinrsquoin bu hediyeleri karşılığında Hun huumlkuumlmdarınınsa sembolik hediyeler verdiği

bilinmektedir Metersquonin bir mektubunda dostluk semboluuml olarak bir deve iki binek

atı sekiz araba atı goumlnderdiği kayıtlıdır191

MOuml 58 yılında ikiye boumlluumlnen Hunlarrsquoın MOuml 51rsquode Ccedilinrsquoe tacircbi olan Guumlney

Hunlarırsquonın başındaki Hu Han-yeh Ccedilin sarayında buumlyuumlk bir toumlrenle karşılanmıştır

Kendisine sunulan hediyeler gerek ccedileşitliliği gerekse miktarı bakımından dikkat

ccedilekicidir Başlık kuşak elbise altın bir muumlhuumlr yeşim taşı ile suumlsluuml değerli bir kılıccedil

bir ccedilift yay doumlrt tane ok on mızrak tek kişilik bir araba bir ccedilift eyer ve uumlzengi on

beş at yirmi chin192

altın yirmi bin bakır para yetmiş yedi takım elbise sekiz bin pi

desenli ipekli kumaş altı bin chin ipek ve ayrıca otuz doumlrt bin hu193

pirinccedil zikredilen

hediyelerdir

Ccedilinrsquoe kuzeyden gelebilecek tehlikelere karşı tampon boumllge oluşturacak

şekilde Sarı Irmakrsquoın kuzeybatı kıvrımına yerleştirilen Guumlney Hunlarırsquonın lideri iki

yıl sonra (MOuml49rsquoda) Ccedilin sarayına geldiğinde yine hediyelerle taltif edilmiştir Yuumlz

188

Salim Koca ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve YayılmalarırdquoTuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-

Salim Koca Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 2002 s1019 189

Top tomar veya parccedila karşılığında kumaş iccedilin kullanılan bir oumllccediluuml birimidir Bkz Ayşe Onat ldquoHan

Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten TTK LI S200 Ankara

Ağustos1987 s614 dp9 190

Onat agm s614 191

Ay s615 192

Han doumlneminde bir chin iki yuumlz kırk doumlrt grama eşittir Bkz Onat agm s616 dp15 193

19968 litreye eşit Ccedilinrsquode kullanılan bir tahıl oumllccediluuml birimidir Bkz Onat ay s616 dip16

272

on takım elbise dokuz bin pi ince ipekli kumaş sekiz bin chin ipek verilmiştir194

MOuml48 yılında Hun huumlkuumlmdarının Ccedilin İmparatorursquondan yiyecek talebi uumlzerine yirmi

bin hu hububat goumlnderilmiştir195

Hunların boumlluumlnmesinden istifadeyle artık her yıl

belirli miktarda değil de Hun huumlkuumlmdarının saraya geldiği sırada ya da talep etmesi

halinde hediyelerin verilmesi ile eski anlaşma maddeleri Ccedilinrsquoin lehine değiştirilmiş

oluyordu

Fakat bu sefer de elccedili goumlndermek yerine saraya kendisi gelen huumlkuumlmdarı ve

beraberinde getirdiği yuumlzlerce kişilik maiyetini ağırlamak Ccedilin ekonomisine ağır bir

yuumlk olmaya başlamıştır Hu han-yehrsquoin MOuml33 yılında Ccedilin sarayına gerccedilekleştirdiği

son ziyaretinde ve daha sonra MOuml25 yılında oğlu Fu chu-lei-jorsquonun ziyaretinde

yirmişer bin chin ipek ve yine yirmişer bin pi ipekli kumaş hediye edildiği

kayıtlıdır196

MOuml1 yılında Ccedilin sarayını ziyarete giden Hun huumlkuumlmdarına uumlccedil yuumlz yetmiş

takım elbise otuz bin pi suumlsluuml ipek kumaş otuz bin chin ipek hediye edilmiştir197

Hu

Han-yehrsquoten itibaren I Han doumlneminde Hunlarrsquoa verilen hediyelerin oumlzellikle giyim

eşyalarının sayısındaki artış kolayca fark edilebilmektedir

Hunlarrsquoın MS48rsquode ikinci kez boumlluumlnmelerinden sonra kurulan Guumlney

Hunlarırsquonın huumlkuumlmdarı Pi MS49 yılında oğlunu Ccedilin sarayına goumlndererek eski

anlaşmanın yenilenmesini isterken imparatora iki deve ve on doumlrt iyi cins at hediye

etmiştir198

Ccedilin yıllıklarına goumlre ldquoAynı yılın sonlarına doğru Ccedilin İmparatoru da başlık

kuşak altın muumlhuumlr uumlstuuml tuumlylerle oumlrtuumlluuml tek atla ccedilekilen bir kişilik araba yine doumlrt atla

ccedilekilen suumlsluuml bir araba değerli bir kılıccedil ok ve yay bir ccedilifta at on bin Prsquoi desenli

suumlsluuml ipekli kumaş on bin Chin ipek muumlzik aleti davul arabası mızrak ve zırh gibi

194

Ay s616 195

Ay s617 dp19 196

Ay s617 dp20 197

Ay s617 198

Ay s618

273

araccedil ve elbise ile He-tungrsquodan yirmi beş bin hu pirinccedil ve otuz altı bin baş koyun ve

sığırı hediye olarak goumlndermiştir199

Bir başka belgeden daha sonraki yıllarda on bin

baş koyunun daha goumlnderildiği belirtilmiştir200

Bu bilgiye dayanarak AOnat

Hunlarrsquoın guumlnluumlk yaşamlarının vazgeccedililmez unsuru olan hayvan ihtiyacının gittikccedile

arttığına ve hediyeler arasında ilk defa bir muumlzik aletinin yer aldığına dikkat

ccedilekmiştir201

Aynı yıl Ccedilin imparatorundan Hun huumlkuumlmdarına goumlnderilen başka hediyeler de

zikredilmiştir Bunlar yuumlz pi desenli suumlsluuml ipek kumaş doumlrt tuan202

uzunluğunda ince

ipekli kumaş on chin altın ile portakal lung-yuumlen203

Li-Chıh204

gibi meyvelerle

birlikte huumlkuumlmdarın annesine karısına ve asillerine hediye edilmek uumlzere on bin pi

işli ipekli kumaştır

Prsquoirsquonin oumlluumlmuuml ile yerine geccedilen kardeşi Morsquoya goumlnderilen taziye mektubu ile

birlikte bir muumlhuumlr başlık uumlccedil takım koyu kırmızı elbise kuumlccediluumlk bir kama suumlsluuml bir

kuşak prens ve asillerine doumlrt bin pi suumlsluuml ipekli kumaş da goumlnderilmiştir205

Muumlhuumlr

ve başlık taht değişikliği soumlz konusu olduğunda goumlnderilen hediyeler arasında yer

almışlardır

MS 50 ve 52 yıllarında ticaret yapma isteği ile art arda elccedililer goumlnderen

Kuzey Hunlarırsquonın Wu-wei206

valisine goumlnderdikleri ilk elccedililik heyetinin teklifi

Guumlney Hunlarırsquonın guumlvenlerini sarsma endişesiyle reddedilmiştir İkinci heyetleriyle

birlikte at ve deri goumlnderen Kuzey Hunları Batı memleketlerinin elccedilileriyle birlikte

saraya kabul edilmelerini istemişlerdir Saray danışmanlarından Pan Piaorsquonun

imparatora bu konudaki oumlnerileri neticesinde İmparatorrsquoun Kuzey Hun huumlkuumlmdarına

199

Ay 200

Ay 201

Ay 202

Eski Ccedilin uzunluk birimlerindendir 1 tuan 8 chrsquoih olup 1 chrsquoih 03581 metredir Bkz Onat ay

s619 dp29 203

Bir tuumlr meyvedir Bkz Onat agm s619 dp30 204

Guumlney Ccedilinrsquode yetişen bir tuumlr meyvedir Bkz Onat agm s619 205

Ay 206

Eskiden Hun toprağı iken İmparator Wu zamanında Ccedilinlilerin eline geccedilen bu yer buguumlnkuuml Kansu

eyaletindeki Wu-wei hsienrsquodir Bkz Onat agm s621

274

verilmek uumlzere beş yuumlz pi desenli kumaş yay koyacak bir torba doumlrt ok gelen iki

Hun elccedilisinin her birine doumlrt yuumlz pi desenli kumaş ve birer tane de kılıccedil hediye ettiği

kaydedilmiştir207

143 yılında tahta ccedilıkan Hun huumlkuumlmdarı Tu Luo-chıhrsquoya Ccedilin sarayında

bulunduğu sırada muumlhuumlr doumlrt atla ccedilekilen oumlrtuumlluuml bir araba davul arabası tek kişilik

bir araba değerli bir kılıccedil iki bin pi ipekli kumaş karısı ve maiyetine ise ccedileşitli

altın ve ipekten yapılmış eşyalar doumlrt tarafı kapalı iki araba hediye edilmiştir208

Goumlktuumlrkler Ccedilin hanedanları Chou ve Chrsquoilerle 560rsquolı yıllardan 580 yılına

kadar suumlren muumlnacircsebetlerinde genelde kendi uumllkelerinin uumlruumlnlerini sunmuşlardır Bu

hediyeler arasında at başta gelmekte idi Ccedilinliler ise buumlyuumlk miktarlarda ipek ve para

vermişlerdir Chrsquoi huumlkuumlmdarının Budizme ait kitaplar hediye ettiği de kayıtlıdır209

Goumlktuumlrk elccedilisi Maniakh Roma İmparatorursquona İskit dilinde (Goumlktuumlrkccedile) mektupla

beraber - mahiyeti bilinmemekle birlikte- ccedilok kıymetli ham ipekten bir hediye

sunmuştur210

ldquoTrsquoang-shurdquo isimli Ccedilin kaynağında da 620 yılında Batı Goumlktuumlrkleri

Kağanrsquoının Ccedilin İmparatoruna dev bir Trsquoiao-chih (Babil) kuşu devekuşu goumlnderdiği

kayıtlıdır 211

626 yılı Eyluumll ayında İl-Kağan İmparator Trsquoai-tsungrsquoa uumlccedil bin at ile on bin

koyun hediye etmiştir İmparator hediyeleri kabul etmemiştir212

Bu durumun -

vezirlerine verdiği bir nasihatten- imparatorun siyasicirc bir taktiği olduğu accedilıkccedila

anlaşılmaktadır ldquoBir kimseden bir şey almak isterseniz oumlnce kendisine birşeyler

vermek gerektir213

rdquo

207

Onat agm s622 208

Onat agm s619 209

İzgi ldquo XI Yuumlzyıla s99 210

Mangaltepe age s50 211

Golden Tuumlrk Halkları s125 212

Chang age s46 213

Ae s45

275

Liao İmparatorluğu doumlneminde Uygurlar at deve yeşim taşı amber yuumlnluuml

kumaşlar egzotik mallardan (oumlr Tavus kuşu) oluşan emtiaları karşılığında

Ccedilinlilerrsquoden ipek uumlruumlnleri alıyorlardı214

Bu takas P Goldenrsquoa goumlre ldquoharaccedilrdquo karşılığı

olarak vurgulanmışsa da bizim araştırmamız iccedilin oumlnemli olan yanı bu emtiaların

elccedililik heyetlerinin de kervanlarla taşıdıkları hediyeliklerinin hiccedil değilse bir kısmını

teşkil etmiş olabilecekleridir

835 yılı civarında Ccedilin kaynağı Trsquoang-shursquoya goumlre Uygur elccedililiği Ccedilin

huumlkuumlmdarına ldquoat uumlzerinde usta yedi bayan okccedilurdquo sunmuştur215

Bu ilginccedil bilgi doğru

ise okccediluların oumlzellikle bayan olmalarından yola ccedilıkarak Ccedilinli kadınlara yay gerip ok

atmayı oumlğretmek amacıyla beraberlerinde goumltuumlrduumlkleri ya da ldquo Bizim kadınlarımız

dahi at binip ok ve yay kullanabilirrdquo mesajını vermeye ccedilalıştıkları soumlylenebilir

Bulgarlarrsquoın ihraccedil ettikleri mallar at koyun sığır kuumlrkler deriden imal edilen

uumlruumlnler ayakkabılar ve bilhassa ccedilizmeler zırhlar kılıccedillar bal balmumu balık

tutkalı ceviz avcılıkta kullanılan doğanlar bronz aynalar guumlmuumlşten mutfak ve suumls

eşyaları camdan mutfak ve suumls eşyaları pencere camları deney kapları ccediloumlmlekler

ağaccedil işleri seramik işleri keten ve bez dokumalar yuumln oumlrmeler yer almaktaydı216

Her uumllke diğer uumllke huumlkuumlmdarlarına kendi uumlruumlnlerinden kıymetli hediyeler sunduğu

iccedilin adı geccedilen bu ticari emtianın İdil Devleti elccedililerinin goumltuumlrduumlkleri veya gelen

elccedililere sundukları hediyeler arasında sayabiliriz

ldquo926 senesinde Şato İmparatoru bir generale imparatorluk kuvvetinin

semboluuml olan iki ok vererek onu bir emir (ferman)ile bir ilrsquoe goumlndermiş 217

tir Aynı

yıl yuumlksek bir kumandanın İmparatorrsquoa ldquomumlu mektuprdquo taşıyan bir haberci

214

Golden age s136 Pinks Die Uiguren s 91-101 215

Golden Tuumlrk Halkları s132 Mackerras Uighur Empire p122 216

Kara ldquoX-XII Asırhellip s160-166 Svetlana I Valıulına ldquoİdil Bulgarlarında Cam Sanatırdquo

Tuumlrkler VI Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara s55-56 Abduumllhalik Bakır Ortaccedilağ İslam Duumlnyasında

Madencilik ve Maden Sanayi Ankara 2002 s367-368 Huumlseyin Namık Orkun Tuumlrk Tarihi I

Ankara 1946 s176 217

W Eberhard ldquoŞato Tuumlrklerinin Kuumlltuumlr Tarihine Dair Notlarrdquo Belleten XI S41 Ankara TTK

Ocak1947 s24 Chiu-Wu-tai-shih 69 4287bb

276

goumlnderdiği kayıtlıdır218

937 senesinde yine imparator tarafından goumlnderilen ldquookrdquotan

bahdesilir 219

944 yılında ise İmparator bir ldquomumlu mektuprdquo goumlndermiştir220

Eski

Tuumlrklerrsquode ok hukuki bir sembol olarak kullanılmıştır221

928 yılında Sha-trsquoo Tuumlrklerirsquonden bir vali isyanı bastırdıktan sonra

huumlkuumlmdara bir ok goumlndermiştir Bunun uumlzerine huumlkuumlmdar da valiye ok goumlndermiştir

Ccedilinli muumlellifin de alışıldık karşılamadığı zikredilen bu durum valinin Tuumlrk

geleneklerine vacirckıf olmayarak yanlış hareket ettiği222

şeklinde değil bizce

huumlkuumlmdara başkaldırması olarak algılanabilir

Şatolar askerlikte eski Tuumlrk geleneğinde bulunan ldquoccediladırrdquo ı da kullanmışlar ve

hatta Ccedilin imparatorlarına da ccediladır hediye etmişlerdir 223

965 yılında Ccedilinrsquoe gitmek uumlzere yola ccedilıkan Uygur heyetinin imparatora

sunduğu hediyeler arasında kehribar cam kacircseler ve Budarsquonın bir dişi bulunmakta

idi224

Kıpccedilaklar 1061 yılından itibaren aralıklarla otuz yıldan fazla Rus şehir ve

Knezliklerine akınlarda bulunmuşlardır Kıpccedilak Tuumlrkleri alışkın oldukları gibi

Knezlerin tahta ccedilıkışlarında hediyeler ihsan etmeleri isteğinde bulunmuşlardır

Knezler de barışı muhafaza etme karşılığında altın kıymetli kumaşlar ve davarlar

goumlndermek zorunda kalmışlardır XII Asır Rus Knezlerinden Vladimir Monomach

ccedilocuklarına hitaben bıraktığı ldquoNasihatlerrdquoinde KıpccedilaklarrsquolaKumanlarrsquola yaptığı on

dokuz anlaşmada kıymetli kumaşlar ve ccedilokccedila davar verdiğini belirtmiştir225

218

Eberhard ldquoŞato Tuumlrklerininhellip s24 Chiu-Wu-tai-shih 97 4323da 219

Eberhard ldquoŞato Tuumlrklerininhellip s24 Chiu-Wu-tai-shih 76 4296aa 220

Eberhard agm s24 Chiu-Wu-tai-shih 95 432Lca 221

Osman Turan ldquoEski Tuumlrklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılmasırdquo Belleten IX S35

Ankara TTK 1945 s305-318 222

Turan agm s308 223

Reha Oğuz Tuumlrkkan ldquoTuumlrk Tarih TezlerirdquoTuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim

Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s697 224

İzgi ldquoKao-chrsquoangrsquodan s106-108 225

Ahmet Goumlkbel age s49-50 A N Kurat Karadeniz Kuzeyindeki Tuumlrk Kavimleri s78 A

N Kurat Rusya Tarihi (Başlangıccediltan 1917rsquoye Kadar) Ankara 1987 s40-42

277

Gazneli tarihccedilisi Utbicircrsquonin ldquoTarih-i Yemicircnicircrdquosinden alıntı yapılarak Karahanlı

huumlkuumlmdarı İlig Hanrsquoın Samaniler uumllkesini boumlluumlşmek iccedilin Sultan Mahmudrsquoa yaptığı

teklife red cevabı alınca memleketindeki tuumlm kabilelere oklar goumlndererek buumlyuumlk bir

ordu topladığı bildirilmektedir226

Emeviler devrinde huumlkuumlmdarlara mahsus daruumlttırazların (resmi elbise ve

kumaş dokunan yer) varlığı soumlz konusudur Bunları yaptırtmak ve taltif edilecek

kimselere armağan etmek doğrudan doğruya hacirckimiyet hukukundan sayılmaktadır227

Bu nedenle huumlkuumlmdarların elccedili kabuluumlnde huzura gelen yabancı elccediliye hilrsquoat

giydirilirdi Elccedilinin maiyetindekilere de hilrsquoatler hediye edilirdi ldquoArapccedila bir kelime

olan hilrsquoat ldquouumlste giyilen elbise kaftanrdquo anlamındadır228

rdquo

Hilrsquoat giydirme geleneği İslacircmiyet oumlncesi Tuumlrk Devletlerirsquonde de uygulanmış

olmalıdır Tanrırsquonın verdiği kut ile tahta oturan Tuumlrk huumlkuumlmdarları accedil halkı

doyurmak ve accedilık halkı giydirmekle yuumlkuumlmluumlduumlr Bizce hilrsquoat buradaki anlayışı

temsil etmektedir

Mukaddesicircrsquoye goumlre Doğu Avruparsquodan İslacircm uumllkelerine Harezm uumlzerinden

getirilen uumlruumlnler Samur sincap kakım gelincik sansar tilki kunduz yaban tavşanı

kuumlrkleri keccedili postları balmumu oklar kılıccedil zırh tuz şapkalar balık tutkalı balık

dişleri kehribar bal fındık şahin xalanj (gemi yapımında kullanılan bir ağaccedil tuumlruuml)

Saklab koumlle kızları koyun ve sığır idi Batı Avruparsquodan getirilen hadımağaları kadın

koumlleler genccedil oğlanlar simli kumaşlar kuumlrkler ve kılıccedillar Akdeniz uumlzerindeki Frank

topraklarından gemilerle yola ccedilıkıp Kuzeydoğu Mısırrsquoda yuumlk hayvanları sırtında

mallarını boşaltır buradan Qulzumrsquoa (buguumlnkuuml adıyla Suez) Kızıldenizrsquoden

yuumlklenen mallar da Qulzumrsquodan al-Jar ve oradan da Juddarsquoya giderdi Buradan sonra

Sind (İndus Nehri deltası)-Hindistan-Ccedilin ile guumlzergacirch tamamlanırdı Ccedilinrsquoden misk

aleo (sarısabır) ağacı dalları kacircfur tarccedilın yuumlklenir ve ya aynı guumlzergacirch takip edilir ya

da Bizans ve Frank topraklarına uğranabilirdi Kimi zaman da Sakalibe diyarları ve

226

Ay 227

Mahir agm s833 228

Banu Mahir ldquoTuumlrk Minyatuumlrlerinde Hilrsquoat Merasimlerirdquo Belleten LXIII S238 Ankara TTK

Aralık1999 s745

278

Hazar şehri Hamlicrsquoden geccedilerlerdi Bu guumlzergacirch Curcan Denizi uumlzerinden Belh ve

Maverauumlnnehir yoluyla Urt (Wurut)- Tokuzguz-Ccedilinrsquoe ulaşmaktaydı229

Tarihe adı yazılmış Tuumlrk devletlerinin kendi uumlrettikleri ya da yabancı

uumllkelerde uumlretilip de Tuumlrk yurdundan geccedilen ihracat ve ithalat emtialarından da

bahsetmemiz goumlnderilmiş olan hediyelerin cinsi konusunda bize daha iyi fikir

vermesi accedilısından oumlnemlidir Oumlzellikle VIII ve IX yuumlzyıllarda oumlnemli bir ticaret

merkezi olan Hazarya ldquoHudud al-lsquoAlamrdquoda bolluk uumllkesi olarak tanımlanmıştır

ldquoHazarya bereketli topraklara buumlyuumlk sığır ve koyun suumlruumlleriyle sayısız koumlleye sahip

ccedilok zengin bir uumllkedirrdquo230

Dolayısıyla ticaretin canlı olduğu bu uumllke Asya ve

Avrupa arasındaki pek ccedilok ticaret yolunun uğrak noktası olmuştur Bunlar Volga

Nehri Don Nehri Azak ve Hazar Denizleri ile Karadeniz kıyılarını takip ediyordu

Tabii bu Hazarlar iccedilin muumlthiş bir guumlmruumlk geliri demekti Oumlrneğin ldquoKitab al-

Buldanrsquoın yazarı İbn al-Faqih of Hamadan Sarkelrsquoe giden Rus tuumlccarların

mallarının onda birini yerel Hazar youmlneticisine vermek zorunda olduğunu 231

rdquo

aktarmıştır

Taht değişikliği olduğunda yeni hakanın tanındığını ifade etmek amacıyla da

hediyeler goumlnderilmekte idi 824 yılında tahta ccedilıkan Qasar Teginrsquoe232

(Ay Tengride

Kut Bulmış Alp Bilge Kağanrsquoa) (Ccedilincede Chao-li) Ccedilinrsquoin Trsquoang Suumllalesi tarafından

yirmi araba ipek uumlruumlnuuml verildiği kaydedilmiştir233

Bilindiği uumlzere Ccedilinlilerrsquoin en

geccedilerli ticari emtiası ipek idi

Tuğrul Bey Bağdatrsquoa vardığında başında veziri Kuumlnduumlricircrsquonin bulunduğu

erkacircnını doumlşekler otağlar ve kıymetli atlarla halifeye goumlndermiştir Halife kendisi

iccedilin vezir tarafından kurdurulan ccediladıra gelmiş ve Selccediluklu heyetini kabul etmiştir

229

Golden Hazar Ccedilalışmaları s126-128 Hitti History of the Arabs p 210 map p 211 Ibn

Xurdadbih ed de Goeje s 153-155 Lewicki Zrodlami arabskie I s74-77 230

Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu s171 231

Ae 232

Kasar (Hazar) Tigin adının Tokuz Uygur boyundan Kasarlara (Hazarlara) mensubiyetinden ya da

Uygur Kağanı Kuumlccedilluumlg Bilge tarafından Kasarlar uumlzerine goumlnderildiğinden verilmiş olmalıdır Detaylı

bilgi iccedilin bkz Goumlmeccedil Uygur Tuumlrkleri s59

279

Memnuniyetini bildirmek iccedilin sultana bir mektup yazmak istemiştir Vezir tarafından

halifeye uumlzerinde bin yedi yuumlz miskal altın olan bir hokka ve kıymetli bir kılıccedil hediye

edilmiştir Bundan sonra vezir halifeden Tuğrul Beyrsquoin huzura girmesi isteğinde

bulunmuştur Halifenin izni ile huzura giren sultan yedi kere yer oumlpmuumlş ve kendisine

verilen minderi de oumlptuumlkten sonra uumlzerine oturmuştur Bu goumlruumlşmede Kuumlnduumlricirc

tercuumlmanlık goumlrevini yerine getirmiştir234

Bu kabuller sırasında vezirin halifeye

sultanın kıymetli bir hacirctemini (yuumlzuumlğuumlnuuml) hediye ettiği bilinmektedir Bu yuumlzuumlk

altın guumlmuumlş ve iki dirhem iki habbelik elmastan yapılmıştır235

Tuğrul Bey heyetiyle birlikte halife tarafından kabul edildikten sonra

kendisine halife tarafından hilat taccedil gerdanlık bilezik vb yedi adet hediye takdim

edilmiştir236

Bağdat camilerinde adına hutbe okunduğu oumlğrenen Alp Arslan Amicircd Ebursquol-

Hasan Ali b İsarsquodan Halifersquoye on bin dinar iki yuumlz elli ipek elbise Bağdat nacirczırına

da on bin dinar on at on katır goumlndermiştir

ldquoSultan Tuğrul Bey Halifersquonin kızı Seyyide ile nikacirch akdi iccedilin Halifersquonin

hacirctunu olan Ccedilağrı Beyrsquoin kızı Arslan Hacirctun ve vezir Amicircd uumll-Muumllkrsquouumln de dacirchil

olduğu buumlyuumlklerden meydana gelen bir heyeti Bağdadrsquoa goumlnderdi237

rdquo 1061 yılında

giden bu heyette Savtegin de bulunmaktaydı238

233

Golden Tuumlrk Halkları s131 Mackerras Uighur Empire s10 12 234

Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s154 İsfahanicirc Arap met17 Tuumlrk terc16 Sıbt İbnuumlrsquol Cevzicirc 59-60 235

Taneri agm s154 Sıbt İbnuumlrsquol Cevzicirc 98 236

Taneri ay s154 İsfahanicirc Arap met14 Tuumlrk terc11 237

Merccedilil ldquoEmicircr s65 238

Ay

280

ALTINCI BOumlLUumlM

TUumlRK ELCcedilİLERİNİN GOumlNDERİLİŞ SEBEPLERİ VE

GUumlZERGAcircHLARI

Elccedililer gerek savaş gerek barış zamanlarında ccedileşitli maksatlarla ve goumlrevlerle

goumlnderilmişlerdir Bu durumu aşağıdaki oumlrnekler accedilıkccedila goumlstermektedirler

İlk Hun-Ccedilin muumlnacircsebetleri Hunlarrsquoın Ccedilin sınırlarını aşarak yağmalarda

bulunmaları ve bunlara mukabil Ccedilinrsquoin muumlcadeleleri şeklinde başlamıştır Mete

zamanında (MOuml209-174) Hunlarrsquoın Ccedilinliler uumlzerine gerccedilekleştirdiği ilk buumlyuumlk

saldırı (MOuml201-200) neticesinde mağlup olan Ccedilinliler ile Hunlar arasında tarihte

Ho-chrsquoin Anlaşması (MOuml 198) adıyla bilinen mukavele yapılmıştır

Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında vuku bulan kısa suumlre bir

muumlcadelenin ardından 736 yılının sekizinci ayında barış sağlanınca Tuumlrgiş Kağanı

yuumlksek dereceli memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccediline goumlndermiştir

İmparator tarafından buumlyuumlk ilgiyle karşılanan elccedilinin şerefine ziyafet verilmiştir239

Kara Tuumlrgişlerrsquoin kağanı El Etmiş Kutluk Bilge (742-748) Ccedilinrsquoe birccedilok defa

goumlnderdiği elccedilileri aracılığıyla dostacircne temaslarda bulunmuştur Kutluk Bilgersquonin

743 yılının dokuzuncu ayında Ccedilin sarayında dostluğunu pekiştirmek amacıyla

elccedilisinin bulunduğu bilgisine sahip olduğumuz gibi onun bu ilişkilerini Ccedilinrsquoin

desteğiyle On-ok Kağanı olduktan sonra da devam ettirdiğini goumlrmekteyiz El Etmiş

Kutluk Bilge Kağan Kırgızlarrsquola da temasta bulunmuş hatta onlara Ezgene isimli

bir beyi elccedili olarak yollamıştır240

Tuba Yazıtlarırsquonda ismi geccedilen bu elccedilinin Kırgız

uumllkesinde oumllduumlğuuml kayıtlıdır

239

Salman age s63 240

Ae s80 Louis Bazin les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These Presenteacutee Devant

1rsquouumlniversite de Paris III I December 1972s108

281

744 yılında ticaricirc ilişkileri duumlzenlemekle goumlrevli olarak Ccedilinrsquoe goumlnderilen bir

heyette Arap Soğdiyan Toharistan Zacircbulistan Şaş ve Tuumlrgiş elccedililerinin bir arada

bulunması dikkat ccedilekicidir241

747 yılının beşinci ayında yine bir Tuumlrgiş elccedilisi dostluğun devamı iccedilin Ccedilin

sarayındadır242

I ELCcedilİLERİN GİDİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ

a Tuumlrk Cihan Hacirckimiyeti Anlayışı

Eski Tuumlrklerrsquode elccedili goumlndermenin başlıca sebebini Tuumlrk cihan hacirckimiyeti

telacirckkisi oluşturmuştur Bu nedenle Tuumlrk tarihi Tuumlrkrsquouumln mefkucircresini ifade eden

misallerle doludur Bunlardan birkaccedilını verecek olursak Oğuz Kağan ldquoGuumlneş

bayrağımız goumlkyuumlzuuml otağımızrdquo diyerek Tuumlrk cihan hacirckimiyeti anlayışıyla ve elccedilileri

vasıtasıyla doumlrt bir yana kendisine itaat etmeleri iccedilin haber salmıştır243

Yine bir Tuumlrk

huumlkuumlmdarı Mete kendisine bağlı tuumlm kabileleri bir ccedilatı altında birleştirdikten sonra

elccedililer salarak diğer devletleri yeni kurulan Tuumlrk Devletirsquonin azametinden haberdar

etmiştir (MOuml176)

Balkan Savaşı (409) esnasında Bizans İmparatoru Hun huumlkuumlmdarı Uldız ile

barış goumlruumlşmeleri yapmak uumlzere Trakya ldquomagister militumurdquonu elccedili olarak

goumlrevlendirmiştir Uldız Bizans temsilcisine ldquoguumlneşin doğduğu yerden battığı yere

kadarrdquo her tarafı zapt edebileceği cevabını vermiştir244

448 yılında Hunlarrsquoa gelen Bizans elccedililik heyetinde bulunan Priskos bir

ccedilobanın bularak getirdiği savaş ilahı Aresrsquoe ait kılıcın Attilarsquonın eline geccedilmesini

241

Gibb age s 110 242

Salman age s79-80 243

Kafesoğlu ldquoTuumlrk Fuumltuhat s5-6 244

Ay s s8 Kafesoğlu Tuumlrk-İslam s74

282

onun duumlnyaya hacirckim olacağının bir işareti olarak yorumlamıştır Priskosrsquoun Hun

sarayında karşılaştığı Roma elccedilileri Romulus ve Promotus da Hunlarrsquoın bir ldquocihan

devletirdquo olacakları konusunda hemfikirdiler245

Bu olayla Attila da ldquobu kılıcın

kendisinin savaşlarda başarılı olması iccedilin bahşedildiğinirdquo duumlşuumlnmuumlştuumlr246

Tuumlrkşad 576 yılında Goumlktuumlrklerrsquoe gelen Bizans elccedilisi Valentinosrsquoa ldquoGuumlneşin

doğduğu yerden battığı yere kadar yeryuumlzuuml bize diz ccediloumlkmuumlştuumlr Romarsquonın yolunu da

iyi bilmekteyizrdquo demiştir247

581rsquode ikiye ayrılan Goumlktuumlrklerrsquoin Doğu kanadı hakanı İşbara 585 yılında

Ccedilin İmparatorursquona goumlnderdiği mektubunda ldquogoumlkte nasıl bir Tanrı varsa yeryuumlzuumlnde

de duumlnyayı idare eden bir tek huumlkuumlmdarın olması gerekrdquotiğini dile getirmiştir Batı

Goumlktuumlrkleri Hakanı Tardu ise Bizans İmparatoru Mavriakusrsquoa 598 yılında

goumlnderdiği mektubunda kendisini ldquoYedi ırkın ve yedi iklimin huumlkuumlmdarırdquo olarak

takdim etmiştir248

b Cuumllucircs Bildirme

Tuumlrk cihacircn hacirckimiyeti anlayışına bağlı olarak her yeni huumlkuumlmdarın cuumllucircsu

toumlrenle gerccedilekleştirilmiştir Bu merasimlerin asıl amacı tacircbi devletlerin itaatlerinin

devam etmesini sağlamak ve bunun kontroluumlnuuml yapmaktı Ccediluumlnkuuml toumlrene katılmamak

itaatsizlik olarak kabul ediliyordu Bu nedenle taht değişikliğini bildirmek uumlzere

diğer devletlere elccedililer goumlnderilirdi

Selccediluklularrsquoda taht değişikliğinde Bağdatrsquoa elccedililik heyetinin goumlnderilmesi

alışıldık bir durum idi Hacirccib Ay-Tekin249

de bu vesile ile halifelik makamına giden

Tuumlrk elccedililerinden biridir

245

Kafesoğlu ldquoTuumlrk Fuumltuhat s7-8 246

Kafesoğlu Tuumlrk-İslam s79 Ahmetbeyoğlu age s78-79 247

Kafesoğlu agm s9 248

Ay 249

Koumlymen ldquoAlp Arslan s27

283

c Barış ve Askericirc Yardım Teklifi

Barış oumlnerisinde bulunmak barış antlaşması maddelerini goumlruumlşmek antlaşma

imzalamak barışı sağlamak iccedilin arabuluculuk yapmak varolan dostluğu pekiştirmek

gibi temeli barışa dayalı sebepler Tuumlrklerrsquoin elccedililik faaliyetlerinde oumlncelikli

olmuşlardır 583 yılına ait bilgide Goumlktuumlrklerrsquoin barış ve askeri yardım teklifi ile

Ccedilinrsquoe hediyeler goumlnderdikleri kayıtlıdır250

584 yılında heyetin bir mektup goumltuumlrduumlğuuml

anlaşılmaktadır Goumlktuumlrk Kağanı Sho Po-li Ccedilin sarayına yazdığı mektupta atlardan

başka koyunla da ipek değiş-tokuşu yapılmasını istemiştir251

d Davetlere İştirak Etme

Elccedililer bazen de davetlere katılmışlardır 560rsquota Ccedilin sarayında verilen

ziyafetten doumlnuumlşlerinde Goumlktuumlrk heyetine para ve ipek hediye edilmiştir Ertesi yıl

Goumlktuumlrk Kağanı Mukan da bir heyetle kendi uumlruumlnlerinden oluşan hediyelerini

yollamıştır252

721 senesinin Şubatrsquoında Bilge Kağan iyi muumlnacircsebetler temin etmek iccedilin

İmparator Hsuumlan-tsungrsquoa elccedili goumlndermiştir İmparatorrsquoun şu mektubundan cevabının

olumlu olduğu anlaşılmaktadır

ldquoEskiden Goumlktuumlrkler Ccedilin ile evlenmeğe dayanan bir akrabalık kurmuşlardı Bundan

sonra iki devlet beraberce barış iccedilinde yaşamağa başladılar Ccedilin Goumlktuumlrklerden

[Goumlktuumlrklerrsquoden] koyun ve at satın alıyor Goumlktuumlrkler ise Ccedilinrsquoden ipekli kumaş alıyordu

Boumlylece iki devlet karşılıklı olarak birbirlerinden menfaat sağlamış oluyorlardırdquo253

250

İzgi ldquoXI s99 251

Ay 252

Ay 253

Agm s101

284

727 senesinin Eyluumll ayında Tibetlilerrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdikleri mektupla

Ccedilinrsquoe karşı ittifak kurma teklifini Bilge Kağan elccedilisiyle Ccedilin İmparatorursquona

bildirmiştir Bu hareketi takdir eden İmparator Hsuumlan-tsung Batı Shou-hsiang

şehrinde Goumlktuumlrk-Ccedilin ticaretine izin vermiştir Ayrıca her yıl yuumlz binlerce parccedila ipek

karşılığında Goumlktuumlrklerden at almaya başlamıştır254

e Ticaricirc İlişkiler

Eski Tuumlrklerrsquoin oumlzellikle Ccedilin Sacircsacircnicirc ve Bizans ile muumlnacircsebetlerinde ticaret

oumlnemli bir yer tutmuştur Oumlnceleri her uumllkenin kendi uumlruumlnlerini sınır boylarında takas

etmesi ile başlayan ticaricirc temaslar daha sonra ipek ve at gibi kıymetli malların

buumlyuumlk miktarlarda sevkiyatı ile gelişme goumlstermiştir MS64 yılında Kuzey Hunları

muumlbadele usucircluuml ticaret yapma niyetiyle bir anlaşma yapmak istediklerini bildirmek

uumlzere bir elccedili goumlnderenrsquona Ccedilin İmparatorluğu yağmaları oumlnleyeceği uumlmidiyle olumlu

yanıt vermiştir

MS84 yılında Wu-wei valisi Meng Yuumln Kuzey Hunlarırsquonın muumlbadele ile

ticaret isteğini bir emirname ile kabul etmiştir Bu anlaşma Kuzey Hunları ile Ccedilin

arasında yapıldığı belirlenen son ticaricirc anlaşma olarak tespit edilmiştir

588 yılında Sho Po-li Kağanrsquoın oğlu Tu-lan Kağan Ccedilin sarayına bir heyetle

haraccedil yollamış karşılığında uumlccedil bin top ipek gelmiştir Ayrıca Ccedilin sınırında ticaret

yapabilmek iccedilin bir pazar yeri kurulması isteğiyle de bir heyet goumlndermiştir255

620 yılının Mayıs ayında Goumlktuumlrkler Ccedilin derebeyi Wang Shıh-tsrsquoungrsquoa elccedili

goumlndererek bin kadar at hediye etmişlerdir Wang da Chrsquou-lorsquoya kızını vermiş ve

ticaricirc muumlnacircsebetlere izin vermiştir256

254

Ay s102 255

Ay s99 256

Ay s100

285

625 yılının Ocak ayında ise Goumlktuumlrkler Ccedilin ile ticaricirc muumlnacircsebetlerin

kurulması iccedilin izin istemek uumlzere elccedili goumlndermişler imparator da bu isteği kabul

etmiştir257

f Vergi Talebi ya da Yıllık Vergilerin Toplanması

565 yılında Bayan Kağan elccedilisi vasıtasıyla Justinianos zamanında oumldenen

verginin artırılarak oumldenmesini aksi takdirde Trakyarsquoya huumlcum edileceğini

bildirmiştir Talep edilen vergi arasında kaccedilaklara vurulan zincir kilimler

(yataklar) ve diğer makbul eşya da vardır258

697 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrk Kağanı Kapgan daha oumlnce 670-673

yılları arasında Ccedilinrsquoe teslim olan ve Ccedilinrsquoin altı boumllgesine yerleştirilen Goumlktuumlrklerrsquoin

iadesi kendisinin Genel Askeri Valiliğe tayinini tohumluk buğday ipekli kumaşlar

ziraat aletleri ve demir verilmesi isteklerinde bulunmuştur İmparatoriccedile Wu oumlnce

teklifi kabul etmese de araya giren vezirlerin ikna etmesi ile kırk bin oumllccedilek tohumluk

buğday elli bin parccedila ipekli kumaş uumlccedil bin adet ziraat aleti ve on binlerce kilo demir

goumlndermiştir Fakat 698 yılında Kapgan Kağanrsquoın imparatoriccedileye mektubundan Ccedilin

İmparatorluğursquonun goumlnderdiklerinin kalitesiz olduğu anlaşılmaktadır259

Sultan Alp Arslan tarafından Hucirczistanrsquoa vasal huumlkuumlmdar Hezacircresb nezdine

goumlnderilen hacirccib Porsuk yıllık vergiyi tahsil etmekle goumlrevlendirildiğinden bu

normal elccedililik sınırları dışında bir iş olmuştur260

g Taziye Dilekleri

551 yılında Ccedilin İmparator Wen-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine Goumlktuumlrk Kağanı Bumin

goumlnderdiği elccedilisiyle başsağlığı dilemiş ve iki yuumlz at takdim etmiştir261

257

Ay 258

Kurat ldquoAvarlarrdquo s85 259

İzgi ldquo XI s101 260

Koumlymen ldquoAlp Arslan s26 261

Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s125-127 ve132-133

286

h Hediye Sunma

546 yılında Trsquou-mecircn (Bumın) Kağan memleketinin tuumlrluuml mahsuluumlnuuml sunmak

iccedilin (Ccedilin İmparatorursquona) bir elccedili goumlndermiştir262

ldquoTrsquoang-shurdquo isimli Ccedilin kaynağına goumlre 620 yılında Batı Goumlktuumlrklerrsquoi

Kağanı Ccedilin İmparatorursquona dev bir Trsquoiao-chih (Babil) kuşu devekuşu

goumlndermiştir263

ı Evlilik

O devirlerde evlilik yoluyla ittifaklara sıkccedila başvurulmakta idi Genellikle de

bir savaş durumunu engellemek ya da duumlşmanına karşı birlik oluşturmak iccedilin guumlccedilsuumlz

tarafın prenses goumlndermesi şeklinde gerccedilekleşmekteydi Tarihte Tuumlrk devletlerine

ldquokonccediluyrdquo adı verilen Ccedilinli prenseslerin goumlnderilmesi oumlrneklerine ccedilok

rastlanmaktadır Fakat Hun huumlkuumlmdarı Metersquonin imparatoriccedileye evlilik teklifi

maksadı itibarıyle diğerlerinden farklı bir misali temsil etmektedir MOuml 195 yılında

Ccedilin İmparatoru Kao-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine ccedilocuk yaştaki oğlunun naibeliğini

imparatoriccedile Luuml Hou uumlstlenmiştir Bu doumlnemde Hun huumlkuumlmdarı Mete

imparatorluğun topraklarında da soumlz sahibi olabileceği duumlşuumlncesiyle imparatoriccedile ile

evlenmek istemiştir Bu isteğini iletmesi iccedilin elccedilisini bir mektupla Ccedilin sarayına

goumlndermiştir (MOuml192) Bu teklife ccedilok oumlfkelenen imparatoriccedile oumlnce elccediliyi oumllduumlrtuumlp

savaş ilan etmeyi duumlşuumlnmuumlşse de vezirlerinin uyarısı ile kendisinin yaşlandığını

ifade ederek nazikccedile reddetmiştir Mete bu cevabı makul karşılamış ve

imparatoriccedileyi rahat bırakmıştır

551 yılında Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarı Trsquou-mecircn (Bumın) Kağan evlilik isteğiyle

Ccedilinrsquoe bir elccedili goumlndermiş ve isteği kabul edilmiştir264

262

Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s123-124 263

Golden Tuumlrk Halkları s125 264

Ay s125-127 ve132-133

287

II KULLANDIKLARI GUumlZERGAcircHLAR

a) Tuumlrkistanrsquodaki İpek Yolları

Kaynaklarda elccedililerin kullandıkları guumlzergacirchlar tam olarak verilmemiştir

Ancak biz doumlnemin oumlnemli ticaret yolları uumlzerinden hareketle bu yolların aynı

zamanda elccedililer tarafından da kullanıldıkları duumlşuumlncesine dayanarak bu yollar

hakkında bilgi vermek istiyoruz Bu konuda MOuml VII yuumlzyıla ait Akadca yazılmış

kil tablet uumlzerindeki bir metnin Guumlney İpek Yolu ile ilgili bilinen en eski kayıttır

Metne goumlre yol Mezopotamyarsquodan Ekbatan uumlzerinden Kireşata265

(Kurosrsquoun

Şehri)rsquoya uzanmaktadır

Bir de Mısır ve Mezopotamyarsquoya giden deniz yolu ile birleşen Namada Nehri

ağzındaki Barygaza Barigazarsquoya giden ve oradan da o doumlnemde Batı Ccedilinrsquodeki Tsrsquoin

Devletirsquonin başkenti Thinoirsquoye uzanan bir guumlzergacirch soumlz konusudur ki bu birbirine

bağlı kara ve deniz yolundan uumlccediluumlncuuml İpek Yolu olarak bahsedilmiştir266

Pazırık kurganlarından ccedilıkarılan eşyalar uumlzerlerindeki motiflere goumlre

ayrıldıklarında farklı kuumlltuumlrlerin ve ccedileşitli doumlnemlerin ccedilizgilerini ortaya

koymuşlardır İskitlerrsquoe Kuumlccediluumlk Asya ve Suriye halklarına ve Ccedilinlilerrsquoe ait eserler

Guumlney İpek Yolursquonun tarihi hakkında oumlnemli ipuccedilları vermektedirler267

Ccedilin

kaynakları Moğol bozkırlarından Altaylarrsquodan Kazakistanrsquodan Aral ve Hazarrsquoın

kuzeyinden geccedilerek Guumlney Rusyarsquoya kadar gelen ticaret ve ulaşım yolunun

komisyonculuk yoluyla kazanccedil sağlayan Hsiung-nularrsquoın hareketli karakterleri

sayesinde accedilıldığını belirtmişlerdir 268

265

Farsccedilası Kuruşkatrsquotır ve Soğd uumllkesinde harabesi vardır Burası Ahemenler zamanında Doğu

İranrsquoda oumlnemli bir merkezdi Bkz Haussig İpek Yolu s36 266

Haussig İpek Yolu s39-40 267

Haussig İpek Yolu s56-57 268

Li age s18 Yo-ta-chung Ku-tai-pei-hsi-Chung-kuo (Eski Ccedilağda Kuzeybatı Ccedilin) Taipei

1981s75

288

Tarihin ccedileşitli doumlnemlerinde Tuumlrkler tarafından defalarca zorlanan fakat bir

tuumlrluuml yıkılıp aşılamayan Sacircsacircnicirc Devleti nihayet VI yuumlzyılda doğudan Goumlktuumlrklerrsquoin

batıdan da Bizansrsquoın baskısı sonucunda zayıflamış ve Araplar tarafından (Kadisiye

636 ve Nihavend 642 savaşları ile) tamamen ccediloumlkertilmiştir Boumlylece Tuumlrk

topluluklarına ldquoorta yolrdquo adı verilen yeni bir yol accedilılmıştır Ccedilyanrsquoa goumlre ldquoBu yol

Tuumlrkluumlk iccedilin en hayırlı yol oldu Ccediluumlnkuuml Ccedilinrsquoe Hindistanrsquoa Balkanlarrsquoa ve Orta

Avruparsquoya giden Tuumlrk toplulukları iccediline girdikleri ccedilevrede gittikccedile eriyerek millicirc

kimliklerini tamamen kaybetmelerine karşılık ldquoorta yolurdquo tacirckip ederek Orta Doğu

İslacircm uumllkelerine hacirckim olan ve Anadolursquoyu fethedip burada yeni bir vatan kuran

Tuumlrk toplulukları hem siyasicirc istiklacircllerini hem de millicirc kuumlltuumlrlerini buumltuumlnuumlyle

korudularrdquo269

Arkeolojik ccedilalışmalar sonucunda Annaursquodan doğuda Oumlzbekistanrsquoa hatta

Afganistanrsquoın kuzeyine kadar uzanan Karakum Ccediloumlluuml boyunca (şimdiki Tuumlrkmenistan

ve Oumlzbekistan sınırları iccedilinde) duumlzinelerce yerleşim harabeleri bulunmuştur

Harabeler kumlarla oumlrtuumllduumlkten ccedilok sonra MOuml2 ile MS 16 asırlar arasında Ccedilin

ile Akdeniz uumllkelerini birbirlerine bağlayan adına ldquoİpek Yolurdquo denilen efsanevi

kervan yolları bu youmlreden geccedilmiştir Muhtemelen bu İpek Yolu Bronz ccedilağında da

hizmet vermişti Moskova Arkeoloji Enstituumlsuumlnde ccedilalışan Dr Victor Sarianidi bu

harabelerde belirgin bir arkeolojik duumlzen keşfetmiştir

ldquoHer yerleşim mahallindeki binalar sanki tek bir mimarın deseninden ccedilıkmış

gibidir En buumlyuumlk binalar birer buumlyuumlk apartman kompleksi gibi inşa edilmişlerdir

Her biri bir futbol sahasından daha geniş bir alanı işgal eden bu komplekslerin

iccedilinde onlarca ve onlarca odalar bulunmaktadır Bu komplekslerin bazıları

yuumlksekliği 25 [iki buccediluk] metreye yaklaşan birkaccedil kerpiccedil tuğla duvarla ccedilevrilmiştir

Bu duvarların gerisinde ise geniş tarım tarlaları uzanmaktaydırdquo270

269

Koca agm 2002 s1004 Sima Ccedilyan Tarihi Hatıralar Urumccedili 1989 s36 270

Muumlmin Koumlksoy ldquoOrta Asyanın Paleocoğrafik Evrimi ve İnsan Topluluklarına EtkisirdquoTuumlrkler

Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s713

289

Sarianidirsquonin bu tanımlamasında bahis konusu olan buumlyuumlk binaların ccedilok odası

olması ve yuumlksek duvarlarla ccedilevrilmesi bir han veya kervansaray da olabileceği

fikrini uyandırmaktadır

Kudacircmersquoye goumlre Doğu yolları Hemedanrsquodan Reyrsquoe yuumlz altmış doumlrt fersah

Reyrsquoden Nişaburrsquoa yuumlz kırk fersah buradan Mervrsquoe yetmiş fersah olup yol Mervrsquoden

biri Şaş (Taşkent) diğeri Toharistanrsquoa olmak uumlzere ikiye ayrılırdı Şaşrsquoa gitmek uumlzere

buradan Amuumll Buhara Semerkand uumlzerinden Zacircminrsquoe varan yol da Zacircminrsquode biri

Şaşrsquoa devam eden diğeri Ferganarsquoya youmlnelen iki yola ayrılır271

Şaş yolu Kum

Tıraz Nucirczket (buumlyuumlk bir koumlyduumlr) Nevaket Benciket (buumlyuumlk bir koumlyduumlr) Suyab ve

Ccedilin sınırındaki Nuşecanrsquoa ulaşır Zacircminrsquoden Ferganarsquoya giden yol Hocendrsquode ikiye

ayrılır Biri Ferganarsquoya devam ederken diğeri Şaşrsquotaki guumlmuumlş madeni ocağına

uzanır Hocendrsquoden Samğar Koumlyuuml Hacistan Turmukan Koumlyuuml Bacircb yoluyla

Ferganarsquonın payitahtı olan Ahsiketrsquoe gidilirdi

Mervrsquoden Toharistanrsquoa giden yol ise Facircz Koumlyuuml Mehdiacircbaz Yahyaacircbaz272

Esedacircbaz Havzan Ahnef Koumlşkuuml Esracircb Gencacircbacircz Faryabrsquotan Cuumlzcanrsquoa gider ki

yolda Karsquo 273

adlı bir konak yeri bulunur Buradan Şaburkan ve Belhrsquoe bağlı pek ccedilok

yerleşim yerinden Belhrsquoe ulaşılır Belhrsquoten Toharistanrsquoa giden yol ccediloumllden geccedilip

Behacircr ve Erkacircbacircnul adlı konak yerleri bulunurdu Bunlardan başka Ferganarsquodan

Yukarı Nuşecanrsquoa Tırazrsquodan Keymakrsquoa giden yollar da mevcuttu 274

Tuumlrkistanrsquodaki yol guumlzergacirchları ccediloğunlukla Tarım boumllgesi etrafında ya da

Seyhun ve Ceyhun Nehirlerinin geccediltiği boumllgede bulunmaktadır275

Karahanlılar

devrinde Tuumlrkistanrsquodaki guumlzergacirchlar hakkında Kaşgarlı Mahmudrsquoun Divanuuml

Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquote ccedilizdiği harita yol goumlstermektedir Buna goumlre ilk yol Ferganarsquodan

271

Kudacircme Kitacircbuumlrsquol-Haracircc (Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev

Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn İstanbul Gelenek Yay 2004 s214-215 İbn Fakicirch Muhtasaru Kitacircbirsquol-

Buumlldacircn (Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn

İstanbul Gelenek Yay 2004 s276 272

Burada hanlar ve posta konak yerlerinin mevcut olduğu kayıtlıdır Bkz Kudacircme age s218 273

Cuumlzcanrsquoa bağlı bu konak yerinde hanlar ve kuyuların olduğu kayıtlıdır Bkz Kudacircme ae s219 274

Ae s220 275

Hasan Huumlseyin Adalıoğlu ldquoKaşgarlı Mahmudrsquoun Dicircvacircnuuml Lucircgatirsquot-Tuumlrk Adlı Eserindeki Tuumlrk

Duumlnyası Haritası Uumlzerine Duumlşuumlnceler ve Yorumlarrdquo TKİD S17 İstanbul Kocav Yay 2007 s25

290

başlayarak Cend boumllgesi Kaşgar Hoten Cuumlrcan Şancu (Ccedilinrsquodeki Schang-schui)rsquoya

ulaşmaktaydı İkincisi Hocendrsquoden Sir Derya Nehri uumlzerinden Hotşent Kacircşacircn

Kagenkar Basi (Bave) Karaşehr Uumlst Turfan (Barmacircn)rsquoa gitmekteydi Uumlccediluumlncuuml Şaş

İsficab Ccedilimkent Talas uumlzerinden Aulieata276

Nazal Yafenccedil ve Tarımrsquoın kuzeyinde

İki Oumlguumlz Kuumlmi Talasrsquoa kadar gitmekteydi Doumlrduumlncuuml yol ise Buhara ve Beşbulakrsquoın

kuzeyinden Canbulakrsquoa ve oradan da Burskan şehri Isık Goumll boumllgesinin guumlneyine

inerek Turfan (Birman)rsquoa ulaşmaktaydı277

Orhun Yazıtlarırsquonda da geccedilen Goumlktuumlrklerrsquoin batı sınırı sayılan Demirkapı

Geccedilidi (Bozgala Geccedilidi278

) genel olarak kabul edilmiş bir goumlruumlşle Belhrsquoi

Semerkantrsquoa bağlayan yol uumlzerindeki kayalık bir geccedilittir Maverauumlnnehirrsquodeki

Baysun Dağırsquonda buguumlnkuuml Derbent Koumlyuuml279

yakınlarında eski Semerkant-Tirmiz

yolu boyunda bulunmaktadır Buranın en erken anılması Ccedilinli seyyah Hiuan-tsang

sayesindedir Sonradan bu geccedilit Maverauumlnnehirrsquoi Belh civarındaki yerlere

bağlamıştır280

Moğolistanrsquoda Arhangay Aymagın Bayn Tsagaan Gol (Kutsal Beyaz Goumll)

boumllgesindeki Bugut Dağırsquonın yaklaşık on kilometre batısına inşa edilmiş olan Bugut

anıtmezar kuumllliyesinin iccedilinde bulunduğu bu coğrafya aynı zamanda devrin işlek

yollarından birinin de kavşak noktasını oluşturmaktadır Zira kuzeyden gelip bu

coğrafyadan geccedilen soumlz konusu yol takip edilerek yaklaşık otuz kilometre guumlneye

inildiğinde Hoyd Tamir (Tayhir Ccediluluu) yazıtlarına ulaşılır281

Ccedilinrsquoden Batı uumllkelerine giden yol Hecirch-hsi Geccedilidirsquonden Doğu Tuumlrkistanrsquoa

giriyor oradan Chang-chrsquoienrsquoin seyahatinde giderken seccediltiği yol (kuzey yolu) ve

276

Evliya-ata olabilir 277

Adalıoğlu agm s26 278

Togan ldquoPeygamberin s40 279

Imre Baskildquo Demirkapılar (Temir Qapiumlɣ Vaskapu Doumlmoumlrkapurdquo IUluslararası Tuumlrk Duumlnyası

Kuumlltuumlr Kurultayı İzmir 2006 s74 280

Afganistanrsquoın Badahşan eyaletindeki Faizabad yakınındadır Bkz Baski agm s74 ve 85 dip 6

ve 57 281

Cengiz Alyılmaz ldquoBugut Yazıtı ve Anıt Mezar Kuumllliyesi Uumlzerinerdquo SUumlTAD S13 Konya

Bahar2003 s15

291

doumlnuumlşte seccediltiği (guumlney yolu) olarak ikiye ayrılıyordu282

Her iki yol da Han suumllalesi

zamanında accedilılmıştır Daha sonra bir yol daha eklenmesiyle Ccedilinrsquoden batıya uumlccediluumlncuuml

uluslararası yol accedilılmış olmuştur Biri orta vahadan diğeri kuzeyde bozkırdan bir

diğeri de guumlneyden denizden gidiyordu Bunlardan en oumlnemlisi vaha yolu idi MOuml

II asırdan itibaren doğu-batı ilişkileri bu yolla sağlanmıştır XIX yuumlzyılda Alman

coğrafyacı Baron von Reichte Offen tarafından ldquoİpek Yolurdquo olarak adlandırılan bu

yol Akdenizrsquoden yola ccedilıkılırsa İranrsquoın kuzeyinden Amuderya Nehrirsquonin başından

doğuya ilerleyip Pamirrsquoden geccedilerek Doğu Tuumlrkistanrsquoa varıyordu Ya da Orta

Asyarsquonın kuzeybatısından ilerleyip Amu-deryarsquonın başladığı kısımdan geccedilerek Tanrı

Dağları yoluyla Ccedilinrsquoe ulaşıyordu Tuumlrkistanrsquoda ikiye ayrılan yol Tun- huangrsquoda

tekrar birleşip Hecirch-hsi Geccedilidi yoluyla Chrsquoang-anrsquoa veya Lo-yangrsquoa varırdı Bu yolun

Ccedilinliler tarafından yapılan kısmı yalnız Tuumlrkistanrsquoın doğusundaki ldquoBatı uumllkeleri

yolurdquo dur Batısındaki yol ise MOuml IV yuumlzyılda Roma İmparatorluğursquonun kolonisi

olarak ticaret yolu haline gelmiştir283

İpek Yolu her zaman aynı yerden geccedilmiyor zamana goumlre değişebiliyordu

Eski ccedilağlarda İpek Yolursquonun doğudaki baş durağı her zaman Tun-huang olmuştur

Diğer uğrak şehirleri ise ccedileşitli zamanlarda değişime uğramıştır

Ccedilinrsquoin batısında kalan uumllkelere karşı uyguladığı politikasının sonucu olarak

oluşturduğu (658) askericirc noktalar ldquoDoumlrt Garnizonrdquo olarak bilinen doumlrt şehrin sahip

olduğu coğrafi ve stratejik konumlarıyla yakından ilgili idi Bunlardan Tokmak284

Şehri Tanrı Dağlarırsquonın kuzeybatısında yer alıyordu Tarihi Kuzey İpek Yolu

Tokmakrsquotan geccedilmekteydi Kuzey ve Orta İpek Yollarını birbirine bağlayan ldquoBedel

Geccedilidirdquo stratejik accedilıdan ayrı bir oumlnem taşımaktaydı Kaşgar Şehri Orta ve Guumlney

İpek Yollarının başlangıccedil yeri 285

idi Hoten ise Guumlney İpek Yolursquona hacirckimdi Kuccedila

282

Li ag e s6 283

Li age s37-38 284

719 yılında Kara Tuumlrgişlerin kurucusu Sou-lou Kağan Tokmakrsquoı zaptedince ldquoDoumlrt Garnizonrdquo

şehirlerinden biri Karaşar olmuştur Bkz Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s922-923 285

Kaşgarrsquoa Orta ve Guumlney İpek Yollarının kesişme noktası demek daha doğru olacaktır Ccediluumlnkuuml

Salmanrsquoın bu makalesinin sonunda vermiş olduğu haritaya goumlre bu iki yolun Kaşgarrsquoda

birleşmesinden sonra Bedehşan uumlzerinden batıya doğru devam ettiği goumlruumllmektedir Ayrıca Trsquosong-

ling askericirc muumlfrezesinin Kaşgarrsquoın guumlneybatısında olması yanında doğulu ve batılı tacirlerin burada

292

ldquoDoumlrt Garnizonrdquoun merkezinde olup Karaşar ile birlikte Tanrı Dağlarırsquonın

guumlneyinde yer almakta idi Ayrıca Orta İpek Yolursquona hacirckimlerdi Tanrı Dağlarırsquonda

yer alan diğer iki geccedilitten biri doğudan itibaren Bagraş Goumlluumlrsquone doumlkuumllen Yıldız

Nehrirsquonin kuzeyinde yer alan ldquoNarat Geccedilidirdquo diğeri Tanrı Dağlarırsquonın

kuzeybatısında yer alan ldquoCcedililim Geccedilidirdquo idi286

Ccedililim Geccedilidi Tokmak Şehri gibi Tanrı

Dağlarırsquonın kuzeybatısında yer aldığına goumlre Orta ve Kuzey İpek Yollarırsquonı

birbirine bağlayan bir geccedilit olabilir

Doumlrt Garnizon Şehri (Tokmak ldquo719rsquodan sonra Karaşarrdquo Kaşgar Kuccedila

Hoten) uumlzerinde kurulan askericirc muumlfrezeler aynı zamanda gelip geccedilen kervanları

seyyahları elccedilileri ve sair yolcuların guumlvenliğini sağlıyorlardı287

H Salman Ccedilin İmparatorluğursquonun kendisini tehdit eden Tuumlrk boyları ve

devletlerine karşı Doumlrt Garnizonrsquou takviye mahiyetinde Pei-ting (Beşbalık)

Garnizonursquonu da kurduğunu (702) belirtmiştir288

Bu garnizonun ordularından biri

Pei-ting merkezine biri Yi-tcheou (Hami) Şehrirsquonin beş kilometre guumlneyinden uumlccedil

yuumlz li (yuumlz elli kilometre) batısına Kan-lou Irmağı kenarına ve diğeri de Turfan

yakınındaki Yarhoto Şehrirsquone yerleştirilmişlerdir289

Buralar Kuzey İpek Yolursquonun

Beşbalık ile Ccedilin arasındaki kısmına hacirckimlerdi

Ccedilin imparatorluğu 742 yılından sonra Beşbalıkrsquotaki hariccedil diğer ordularına yer

değişikliği yaptırmış Kan-lou Irmağı kenarındaki ordusunu Beşbalıkrsquoın yedi yuumlz li

(uumlccedil yuumlz elli kilometre) batısına diğerini de Yarhotorsquodan buguumlnkuuml Urumccedili civarına

yerleştirmiştir290

mal değişimi yapmaları bunu desteklemektedir Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s922-923 ve

935 286

Ay s923 287

Ccedilin kaynaklarına goumlre Doumlrt Garnizonrsquoda yirmi doumlrt bin asker ile iki bin yedi yuumlz at bulunduğu

kaydedilmiştir Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s924 Robert des Rotours Traiteacute des

Fonctionnaire et Traiteacute de LrsquoArmeacutee II Leyde E J Brill 1948 s806 dp1 288

Ancak verdiği Pei-ting Garnizonursquonun ve askeri birliklerinin kuruluş tarihleri Doumlrt Garnizonrsquodan

oumlncedir Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s925 289

Salman agm s925 290

Ay s925-926

293

R Grousset ve H Salmanrsquoa goumlre ldquoTrsquoang hanedanı doumlneminde (618-906) Batı

uumllkelerirsquonden geccedilen uumlccedil buumlyuumlk ticaret yolu (İpek Yolu) vardı

Birinci yol Ccedilin imparatorluğursquonun orta ccedilağdaki iki buumlyuumlk idaricirc merkezi Ccedilang-ngan

ve Lo-yangrsquodan başlayan bu yol buumlyuumlk ccediloumlluuml geccediltikten sonra ilk buumlyuumlk yerleşme merkezi olan

Hami Şehrine gelir Yol buradan kuzeye youmlnelerek Barkul Goumllrsquoe ulaşır Buradan batıya

doğru youmlnelerek buguumlnkuuml Ccedilungaryarsquodan geccediler Balkaş Goumlluuml yakınlarındaki Uygur

kabilelerinin oturduğu boumllgeden sonra batıya doğru uzanarak Talas Nehri uumlzerindeki Talas

Şehrine gelirdihellip Yol daha sonra Seyhun Nehrirsquoni aşarak Bizans topraklarına doğru devam

ederdi Goumlruumllduumlğuuml gibi bu yol hemen hemen Tuumlrk boylarının oturduğu araziden

geccedilmekteydi

İkinci yol (orta yol) Batıdan başladığımızda Roma Suriyersquosinin başşehri

Antakyarsquodan başlayan İpek Yolu Menbicrsquote Fırat Nehrirsquoni aşmakta buradan Hemedanrsquoa

şimdiki Tahran yakınlarında Reyrsquoe ve Mervrsquoe uğramakta oradan Belh Şehrine

dokunmaktaydı İpek Yolu oradan Pamirrsquoe geccediliyorduhelliprdquo 291

RGrousset Ptolemeacuteersquoden Pamir Vadisirsquonde Komeday Dağlarırsquonın

eteklerindeki taştan bir kulenin dibinde batılı ve doğulu kervancıların mal

muumlbadelesi yaptıkları bilgisini aktarmıştır Buranın Albert Hermannrsquoa goumlre Kızıl-su

Hackinrsquoe goumlre ise Taş-kurgan olabileceğini belirtmiştir292

Buradan sonra Kaşgarrsquoda

ikiye ayrılan yolun kuzeyindeki orta yol olarak devam ediyor diğeri Guumlney İpek

Yolu adını alıyordu Orta İpek Yolu Kaşgar-Kuccedila- Karaşar-Lob-nor uumlzerinden Leu-

lan- Yu-men kuan Kapısı hattında ilerlerken Guumlney İpek Yolu Kaşgar-Yarkent-

Hoten-Niya-Miran hattını takip ederek buradan sonra Kaşgarrsquoda ikiye ayrılan yolun

kuzeyindeki orta yol olarak devam ediyor diğeri -uumlccediluumlncuuml bir yol- olarak Guumlney İpek

Yolu adını alıyordu Orta İpek Yolu Kaşgar-Kuccedila- Karaşar-Lobnor uumlzerinden Leu-

lan- Yu-men kuan Kapısı hattında ilerlerken Guumlney İpek Yolu Kaşgar-Yarkent-

291

Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s928 Ouml İzgi ldquoCcedilin ile Batı s96 292

Grousset Bozkır İmparatorluğu ccedilev M Reşat Uzmen 5bs İstanbul Oumltuumlken Yay 2006 s70

294

Hoten-Niya-Miran hattını takip ederek ikisi Tuen-huangrsquoda293

birleşiyorlardı Sonra

bu yol Ccedilang-ngan ve Lo-yangrsquoda son buluyordu294

Bunlardan başka İpek Yolursquona bağlanan tali yollar da mevcuttu Guumlney İpek

Yolursquona Pamir Yaylasırsquonı geccedilerek Bedehşan Bamian ve Gazne Şehirleri uumlzerinden

Hindistanrsquoa ulaşan bir yol daha bağlanmakta idi295

Ferganarsquonın Kuzey İpek Yolu ile

Toharistanrsquoın296

da Orta İpek Yolu ile bağlantısı vardı ki buralardan iyi cins atlar ve

develer goumlnderilmekte idi297

Uzak-Doğu ile Akdeniz arasındaki buumlyuumlk yolun devamı Serahs-Merv yolu

idi Bu yol uumlzerindeki menziller sırasıyla Serahs An-Nacar Hisarı Uccedilturmagak

Tilsitane (buguumlnkuuml Havz-i han298

) Dendanekan (buguumlnkuuml Taş-racircbacircd) Yanucird ve

Merv olarak zikredilmişlerdir Serahsrsquotan Mervrsquoe kadar bu mesafe ticaret kervanları

tarafından guumlnde beş-altı fersah299

yol almak kaydıyla beş-altı guumlnde

alınabiliyordu300

Chang Chrsquoienrsquoin seyahat raporlarında ccedileşitli malların satıldığı pazar yerleri

olan ve halkı ticaretten anlayan Baktriarsquodan bahsetmesi uumlzerine Ccedilin İmparatorursquonun

şu oumlnerisi bize Ccedilinrsquoden Baktriarsquoya ulaşan uumlccedil yolun bulunduğunu goumlstermektedir

ldquoŞimdi Ta Hsia (Baktria) ile bir irtibat kurulması istenirse Chiangrsquoların uumllkesinden

geccedilmek ccedilok tehlikelidir Chiangrsquolar da bundan asla hoşlanmayacaklardır biraz kuzeyden

geccedililerecek [geccedililecek] olsa Hunlar tarafından esir alınma tehlikesi vardır Eğer Su Chrsquouan

293

Ccedilin sınırında yer almakta idi Ligeti Bilinmeyen s58 294

Grousset age s70 Salman agm s929 295

İzgi ldquoCcedilin ile Batı s96 Salman ay s929 296

Amucirc-derya (Ceyhun) Nehrirsquonin iki kıyısında bulunan şehirleri kapsayan Belh ile Bedehşan

arasındaki boumllgedir 297

Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s929 Kemal Oumlzergin İpek Yolu Boğaziccedili Yay S38

İstanbul 1985 s16 298

ldquoHan havuzurdquo manasına gelen bu yerin ismi bizim bu ccedilalışmamız iccedilin manidardır B Zahoder

ldquoDendanekanrdquo ccedilev İsmail Kaynak Belleten XVIII S72 Ankara TTK Ekim1954 s583 299

Fersah yaklaşık beş kilometrelik bir uzunluk oumllccediluuml birimidir Bkz Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I s496 300

Zahoder agm s582

295

yolu izlenecek olursa yolun uzaklığı biraz kısalacağı gibi duumlşmanla da karşılaşma tehlikesi

olmayacaktır301

rdquo

Bu doumlnemde İpek Yolursquonun Kuumlsen (Kuccedila)rsquoden başlayıp Kum (Aksu) Yuuml-

chu (Unsu) Po-ta-feng (Bedelart) ve Tıraz (Evliya Ata)rsquoa kadar uzanan kısmının

Suyab Şehrirsquonden geccedilen boumlluumlmuumln yanında Balasagun Şehri yer almakta idi302

Guumlneyinde Yemen kuzeyinde Şam ve doğusunda Basra Koumlrfezi limanlarına

ulaşan yollar vasıtasıyla duumlnyaya accedilılan Arabistanrsquoın en buumlyuumlk ticaret merkezi

Mekkersquoyi Tuumlrkistanrsquoın ana arterine bağlayan yol ise şoumlyle idi ldquoMekkersquonin kuzey

doğu istikametinde ayrılan bir yol Rumma vadisinden [Vadisirsquonden] geccedilerek Basra

koumlrfezine [Koumlrfezirsquone] ulaşırdı Buradan devamla Sasanicirc [Sacircsacircnicirc] uumllkesine girer ve

Medainrsquoe kadar varır Medainrsquode ise Orta Asyarsquonın [Tuumlrkistanrsquoın] can damarı olan

İpek-Yolu ile birleşirdi Aynı yolun bir başka kolu ise Bahreyn dolaylarına

sapardı303

rdquo

VIII asrın ikinci yarısında goumlruumllen Arap-Hazar yakınlaşması Hazar

uumlzerinden Doğu Avrupa ile İslacircm uumllkeleri arasındaki ticaretin başlaması iccedilin gerekli

şartları oluşturmuştur304

X yuumlzyıl İslacircm coğrafyacılarından İbn Havkal (ouml977)rsquodan verilen bilgiye

goumlre bu doumlnemde Irakrsquotan İstanbulrsquoa Malatya Afşin Rummane (Hurman Kalesi)305

301

A Rıza Bekin ldquoChang Chrsquoienrsquoin Batıya Seyahatirdquo Doğu Dilleri V S1 Ankara DTCF 1992

s4-5 302

Varis Abdurrahman ldquoTarihi Tuumlrk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemelerrdquo Belleten LXVII

S250 Ankara TTK Aralık2003 s773-774 303

Zekeriya Kitapccedilı ldquoTarih Objektifinde Hz Peygemberin Hadisleri ve Tuumlrklerrdquo Belleten XLVIII

S191-192 Ankara TTK Temmuz-Ekim1984 s427 N Ccedilağatay İslacircm Oumlncesi Arab Tarihi ve

Cahiliye Ccedilağı Ankara 1971 s153 304

Osman Karatay ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo Belleten LXXIV S269 Ankara

TTK Nisan2010 s88-89 305

İlyas Goumlkhan ldquoArapların Fethinden Selccediluklular Zamanına Kadar Maraşrdquo Belleten LXXIII

S266 TTK Nisan2009 s36

296

uumlzerinden gidilmekteydi Şamrsquodan yola ccedilıkıldığında ise Haleb Hades Akccediladerbent

uumlzerinden Afşinrsquode birleşen yolla yine Hurman306

uumlzerinden İstanbulrsquoa ulaşılırdı307

Karadenizrsquoin ve İranrsquoın kuzeyinden geccedilen İccedil Asyarsquoya giden ana ticaret yolları

uumlzerinde bulunan Maverauumlnnehirrsquoin Tuumlrk uumllkeleri accedilısından iktisadicirc oumlnemi

buumlyuumlktuuml308

Bu boumllge Tuumlrklerrsquoin diğer milletlerle kurdukları karşılıklı elccedililik

muumlnacircsebetlerinde de oumlnemli bir guumlzergacirch olmuştur

Ccedilinliler Kırgızlar uumllkesine giden Selengersquoden ldquoKara Dağrdquo veya ldquoTanman

Dağırdquona uzanan bir yoldan bahsetmişlerdir F Hirth burada Sayan Dağlarırsquonın

kastedildiği ve aynı dağların Orhon Kitabelerirsquonde Kenguuml-Tarman veya Kenguuml-

Tarban adıyla zikredildiği goumlruumlşuumlndedir309

Muumlsluumlman coğrafyacılara goumlre Koumlgmen

Dağlarırsquondan Kırgızlarrsquoa giden yol Turfan boumllgesinden guumlneye giden yoldur ldquoBu

boumllge ile Koumlgmen dağları [Dağları] arasında ayrıca Kemiz-art ve Manbek-Lu

dağları [Dağları] da vardı Koumlgmen dağlarındaki [Dağlarırsquondaki] geccedilit aşıldıktan

sonra yedi guumln daha yol alınarak Kırgız kağanının otağına ulaşılıyordu310

Tonyukuk

da Doğu Tuumlrklerirsquonin kendilerine karşı oluşturulan uumlccedilluuml koalisyondan (Ccedilin Batı

Tuumlrkleri Kırgızlar) biri olan Kırgızlarrsquola 71011 yılında girdikleri muumlcadele

sırasında Koumlgmen (Sayan) Dağları uumlzerindeki geccedilidi aşmanın guumlccedilluumlğuumlnden

bahsetmiştir Tonyukuk Az311

halkına mensup bir kişiden Anı Nehri boyunca ancak

bir atın guumlccedilluumlkle ilerleyebileceği kadar dar bir yol olduğunu oumlğrenmiş ve bu yoldan

gitmeyi tercih etmiştir Ak-Termelrsquoden başlayarak yaya olarak Ibar Geccedilidi312

adı

verilen bu zorlu yol aşıldıktan sonra on guumln daha aynı guumlccedilluumlkte ilerlenmiş Anı

Nehrirsquone ulaştıktan sonra ordu atlarına binmiştir

306

İGoumlkhan Abursquol-Faracrsquoda geccedilen ldquoPuramon Nehrirdquonin adının ldquoHurmanrdquo da olabileceğine işaret

etmiştir Bkz Goumlkhan agm s51 Gregory Abucircrsquol-Farac Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev

Oumlmer Riza Doğrul 3bs Ankara TTK 1999 s204 307

Goumlkhan agm s36-37 Yusuf Ziya Youmlruumlkan Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağrsquoda

Tuumlrkler İstanbul Selenge Yay 2004 s77-78 84 308

Ae s46-47 309

Ae s189-190 310

Ae s190 Kiselyev Drevnaya istoriya Yujnoy Sibiri- VR(VA Romodin) 311

Kırgızların guumlneybatısında Sayan ile Altay dağları arasında yaşadıkları tahmin edilmektedir Bu

konuda detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold age s196 dp31 312

Ae s195

297

751 Talas Savaşı ile Ccedilinrsquoin Batı Tuumlrkistan uumlzerindeki hacirckimiyetinin son

bulmasından sonra Ccedilin kaynaklarında Ho-lo-lu Arap kaynaklarında

HarlukiyatHarluh olarak zikredilen Karluk Tuumlrkleri Yedisursquoyı ve Sir-derya

boumllgesinin doğusunu ele geccedilirmişlerdir Bu Kuzey İpek Yolursquonun kurulan ribacirctlar

ve kervansaraylarla emniyeti artırılmıştır313

Tuumlrkistan kervansaraylarının en buumlyuumlğuuml

Paykend Şehrirsquondeydi Yol oradan Horasan Rey Hemedanrsquoa oradan da Suriyersquodeki

Bizans Nesef (Nizip) Kalesirsquonden Konstantinopolrsquoe uzanıyordu Ccedilin Denizirsquonden

İran sınırına yuumlz elli guumlnluumlk -at sırtında gidilen altı saat bir guumlnluumlk yol olarak

nitelendirilmekte idi- oradan Rum sınırına (Niziprsquoe) ise seksen guumlnluumlk mesafe

olduğu kaydedilmiştir314

ldquoDoğu Tuumlrkistanrsquodan Batı ucuna giden ana kervan yolu Kaşgar ve Fergana

uumlzerinden geccediliyorduhelliprdquo315

Bu yol daha kısa ve kullanışlı olsa da ilk defa VII

yuumlzyılda Doğu ve Batı Tuumlrkistanrsquoı Yedisu uumlzerinden birbirine bağlayan bir başka

guumlzergacirch vardı Ccediluumlnkuuml Yedisu tuumlm Tuumlrkistan ve Doğu Avruparsquonın bir kısmını

hacirckimiyetine alan Altay civarında yaşayan Tuumlrk hanlıklarına giden yol uumlzerinde idi

ve bu hanların otağlarının bulunduğu yerler oumlnemli ticaret noktaları haline

gelmişti316

X yuumlzyılda Muumlsluumlmanlarrsquoın Doğu Asya halklarıyla olan ticaricirc ilişkileri

yoğundu Hatta İbni Havkalrsquodan aktarılan bilgiye goumlre Semerkandrsquoın doğu kapısına

ldquoCcedilin Kapısırdquo adı verilmişti 317

313

Salman ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun s934 314

Gumileumlv Eski Tuumlrkler s61-62 315

Bartold Orta Asya s47

298

b) Karadenizrsquoin Kuzeyi ve Doğu Avruparsquodaki İpek Yolları

Tuumlrklerrsquoin yayılma hareketlerinden biri Karadenizrsquoin kuzeyinden Orta

Avruparsquoya ve Balkanlarrsquoa ulaşan kuzey yolu vasıtasıyla gerccedilekleşmiştir Tesaduumlfi

olmadığı herkesccedile kabul edilebilecek olan bu tarihi gelişmeyi kolaylaştıran ve teşvik

eden sebepler vardır Yayık Dağlarırsquondan Orta Avruparsquoya kadar olan Karadenizrsquoin

kuzeyindeki sahalar bitki oumlrtuumlsuuml ve iklimiyle Tuumlrklerrsquoin kendilerine has hayat

tarzlarını suumlrduumlrmeye elverişli olması nedeniyle Tuumlrkistanrsquodaki bozkırların doğal bir

uzantısı durumundadır Ayrıca bu youmln ve yol uumlzerinde doğal bir engel veya zamanın

buumlyuumlk devletleri Ccedilin İran Bizans318

gibi siyasicirc bir engel bulunmuyordu

Orta ve Doğu Avrupa sahasındaki guumlzergacirchlar da Avruparsquodan Tuumlrkistanrsquoa

uzanan ticaretin ana merkezini oluşturmuşlardır Hunlar Sofya Niş Filibe gibi

buumlyuumlk şehirlerin bulunduğu Belgrat-İstanbul ana yolunu ve Kama-İdil yolunun

kontroluumlnuuml ellerinde tutmuşlardır319

441 yılında Hunlarrsquoa goumlnderilen Doğu Roma

elccedilisi Odessus (Varna)rsquoa kadar gemi ile gitmiş oradan da Tuna uumlzerinden Attilarsquonın

sarayına ulaşmıştır 320

Daha uygun başka bir guumlzergacirch Yedisursquodaki Turfan uumlzerinden geccediliyordu Bu

yol VI-VII yuumlzyıllarda Goumlktuumlrkler doumlneminde kullanılmıştı Fakat Tuumlrkler Kuzey

Kafkasyarsquoyı fethedince ipeğin İran şahına etek dolusu guumlmruumlk oumldenmeden doğrudan

Avruparsquoya naklinin muumlmkuumln olduğu ortaya ccedilıkmıştı Ancak bu yolu kullanabilmek

iccedilin savunma kaleleri kurmak kuyular accedilmak ve yol işaretleri koymak gerekiyordu

ama bu da zor işti Dolayısıyla ticarete Harezmliler de katılıncaya kadar kuzey yolu

kullanılamamıştır Araplarrsquoın Tuumlrkistanrsquoı fetihlerinden sonra bu yolu accedilmak iccedilin

316

Ae s48 317

Ae s 62 318

Salim Koca ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve YayılmalarırdquoTuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-

Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s1004 Deopin D V Vsadniccedileskaya Kultura v

Verhovyah Yanszı Ġvostoccedilnıy Variant ldquozverinnogo stilyardquoKultura i Ġskustvo Narodov Sredney Azii

v Drevnosti i Srednevekove Moskva 1979 s 67 319

Ali Ahmetbeyoğlu ldquoAvrupa Hun ve Hazar Devletlerinin İktisadicirc Gelir Kaynaklarırdquo Belleten

LXIX S254 Ankara TTK Nisan2005 s119 320

Ahmetbeyoğlu ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler Dergisi İstanbul s3 OJ

Maenchen-Helfen Die Welt Der Hunnen 1978 Koumlln s70

299

imkacircn doğmuş Doğu İranrsquodaki daimi isyanlar Gurgencrsquoden İdilrsquoe yani Uumlstyurtrsquotan

Hazaryarsquoya giden yolun canlanmasına yol accedilmıştır321

Hunlarrsquoın ortaya ccedilıkışıyla birlikte kuzey yolu seferleri birkaccedil asır sekteye

uğramıştır Boumllgenin VI yuumlzyılda Tuumlrklerrsquoin hacirckimiyetine geccedilmesinden sonra

Tuumlrkistanrsquodan Bizansrsquoa giden bu yol tekrar canlandırılmaya ccedilalışılmış fakat ccediloumllleri

geccedilmenin guumlccedilluumlğuuml nedeniyle ticaret İran uumlzerinden giden yola kaydırılmıştır Kuzey

yolu ancak Uygurlar ve Karluklarrsquoın Muumlsluumlman tuumlccarlara Sibirya yolunu

guumlccedilleştirmelerinden sonra tekrar canlanabilmiştir İdilrsquoin oumlnemi de bundan sonra fark

edilmiştir322

Hazarlar İdil Yayık Don ve Kuban Nehirleri vasıtasıyla pek ccedilok yolun

kavşak noktasına sahiplerdi Ccedilin-Tuumlrkistan-(uumlnluuml Put rsquoiz variag v greki yolu ile323

)

Bizans-Anadolu-İran-Harezm Suriye-Mezopotamya-Kafkasya-Doğu Avrupa Hazar

uumllkesi-İskandinavya guumlzergacirchları324

Hazarlarrsquoın topraklarından geccedilmekte idi Ayrıca

Hazarlar Doğu Avruparsquoda iki oumlnemli ticaret yoluna sahipti Bunlardan biri

Hazaryarsquonın ana ticaret merkezi İdil Şehrirsquonden İdil Nehrirsquoni takip ederek kuzeye

Kama Nehri ile Urallarrsquoa ve İdilrsquoin yukarısından bazı kuumlccediluumlk ırmaklarla Ladoga Goumlluuml

ve Fin Koumlrfezirsquone oradan da İskandinavya uumllkelerine gitmekte idi Diğeri ise oumlnce

Dnyeper (Oumlzuuml) Nehri uumlzerinden sonra elli altmış kilometre karadan ve tekrar

ırmaklar uumlzerinden İlmen Goumlluumlrsquone oradan Fin Koumlrfezirsquone ve buguumlnkuuml İsveccedilrsquoe

ulaşmaktaydı325

Ruslar ve Bulgarlar İdil uumlzerinden Kafkas-oumltesi uumllkeleri Hazar

Denizi yoluyla İran tacirleri Akdeniz yoluyla Harezm ve Tuumlrkistan Şehirleri

kervanlarla İdilrsquoe geliyorlardı Avrupa tacirleri ya Macaristan- Rusya ndashİdil

Bulgaryası uumlzerinden ya da Karadeniz ve Azak Denizi yoluyla ve Donrsquoa hatta nehrin

yukarı kesimlerinde İdil kıvrımlarına kadar geliyorlardı326

321

Ae 322

Artamonov age s516-517 323

Golden Hazar Ccedilalışmaları s125-126 G Vernadsky Kievan Russia (New Haven 1948) s

338 P G Liubomirov ldquoTorgovye svyazi Rusi s Vostokom v VIII-IX vekaxrdquo Zapiski Saratovskogo

Universiteta I 3 (1923) s 17-18 324

Golden Hazar Ccedilalışmaları s18 Ahmetbeyoğlu ldquoAvrupa Hun s122 325

Ahmetbeyoğlu ldquoAvrupa Hun s122 326

Artamonov age s517-518

300

İdil Bulgar Devleti topraklarından akan İdil Nehri Hazar Denizirsquone akmakta

ve Orta İdil sahasına ve Yayıkrsquoa kolu Kama vasıtasıyla da Kafkaslar ve İranrsquoa

bağlamakta idi Ayrıca Tuumlrkistan ve Harezmrsquoden gelen ticaret kervan yolunun

uumlzerinde olması hasebiyle de Tuumlrkistan ve Ccedilinrsquoe uzanan guumlzergacirch noktasını

oluşturmaktaydı327

Bu nedenle uumllke her milletten tacirin memleketlerinin uumlruumlnlerini

sattığı ve buradan odun kereste ve esir aldığı bir ticaret merkezi idi328

Bulgar

Devletirsquonin en uumlnluuml pazarı İdilrsquoe altı kilometre uzaklıkta bir limanı bulunan ve her

zaman accedilık olan Aga Pazar idi329

Kaynaklardan Bulgarlarrsquoın en ccedilok Harezm Hazar ve Rus halkı ile ticaricirc

muumlnacircsebette bulundukları anlaşılmaktadır Mesudicirc ldquo[Bulgar] Kervanları suumlrekli

Horasanrsquoın Havarizm civarına gider Havarizmrsquoden de onlara kervanlar gelir Bu

ticaret yolu diğer Tuumlrk kabilelerinin topraklarından geccediler ve onların koruması

altındadırrdquo demektedir Horasan X yuumlzyılda gelişmiş bir iktisadicirc yapıya sahip olup

gelişen transit ticaret de bu boumllgeye gelir sağlamaktaydı330

Horasan aynı zamanda

bir coğrafi boumllgenin adı olup Horasanrsquoın doumlrt ana kısmından birini oluşturan Belh

Şehri buguumlnkuuml Afganistan sınırları iccedilinde Amuderya (Ceyhun) Nehrirsquonin guumlneyinde

yer almakta ve Tuumlrkistan sahasının en eski şehirlerinden biri kabul edilmektedir

Hindistan ile yapılan ticaret iccedilin buumlyuumlk oumlnem taşıyan şehir askeri uumls olarak da işlev

goumlrmuumlştuumlr331

Ayrıca Bulgarlarrsquola Hazarlar arasında gidip gelen gemilerin ismini Hazarya

ile Bulgar arasında yerleşmiş ve Hazar melikine bağlı bir Tuumlrk kavmi olan

Burtaslarrsquodan alan Burtas Nehrirsquoni kullandıklarını belirtmiştir332

İbn Rustehrsquoe goumlre

327

Fuumlsun Kara ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar Devletirsquonin İktisadi Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S517-518 YXLIV TKAE İstanbul Mayıs- Haziran 2006 s158 328

German A Ferorov-Davydov The Silk Road and the Cities of the Golden Horde California

2001 s31-32 Fuumlsun Kara agm s160 329

Fuumlsun Kara agm s159 dp26 Nadir Devlet ldquoMoğol İstilasırdquo DGBİT IX s330-331 330

Erdoğan Merccedilil ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD Ege Uumlni Ed Fak Yay XXVI S1 İzmir

Temmuz2011 s140 Osman Ccediletin ldquoHorasanrdquo DİA C18 İstanbul 1998 s237 331

Cihan Piyadeoğlu ldquoHorasanrsquoın Doğu Boumllgesi Kubbetuumlrsquol-İslacircm Belh (Buumlyuumlk Selccediluklular

Doumlnemi)rdquo Tarih Dergisi S49 İstanbul 2010 s1-2 Recep Uslu ldquoİslacircm Orduları Tarafından

Fethinden Selccediluklularrsquoa Kadar Afganistanrdquo Afganistan Uumlzerine Araştırmalar İstanbul 2002 s13 332

Mesudicirc Murucircc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar) ccedilev D Ahsen Batur Selenge Yay İstanbul 2004

s72

301

Hazarlarrsquoın başşehri ile Burtaslar arasında yirmi beş guumlnluumlk Gerdizicircrsquoye goumlre ise

Burdas ile Hazar arasında on beş guumlnluumlk mesafe vardır333

X yuumlzyılda yağmur sularını toplayarak sakin bir nehir olmaktan ccedilıkan İdil

Nehri ve kollarının Hazar Denizirsquone taşıdıkları aluumlvyonlar bir suumlre sonra başlayan

kuraklıkla birleşince Hazar Denizirsquoni buumlyuumlk gemilerin seferlerine uygunsuz hale

getirmiştir Bu yuumlzden de Hazarrsquoın kıyısını dolaşan kervan yolları daha ccedilok kullanılır

olmuştur En uygun goumlruumllen kervan yolu Bağdatrsquotan başlayarak Kafkaslar uumlzerinden

Derbentrsquoi geccedilerek Hazaryarsquo ya oradan da Bulgar ve Buumlyuumlk Permrsquoe ulaşmakta idi

Diğer seccedilenek ise Merv Buhara Harezm uumlzerinden Amuderya kıyılarına oradan

Tuumlrk yurduna accedilılan Uumlstyurt yaylasıyla Emba Yayık Sakmar Nehirlerini geccedilerek

İdilrsquoin sol sahiline ve Bulgarrsquoa ulaşan yoldu Bu yol Peccedilenek Oğuz ve Başkurd

topraklarından geccediltiği iccedilin tercih edilmiyordu Nitekim Başkurdlar acımasız kelle

keser olarak tanınıyorlardı Oğuzlar ise İbni Fadlanrsquoın seyahati sırasında halifenin

elccedililerini kesmek ccedilırılccedilıplak soyarak geri goumlndermek ya da onları Hazarlarrsquo da

bulunan kendi adamlarına karşılık teslim etmek istemişler neyse ki sonradan İbni

Fadlanrsquoın gitmesine muumlsaade etmişlerdi334

Tuumlrkistanrsquodaki Aşağı Emba ve Yayık Nehirlerinin aşağı akımları uumlzerinden

İdilrsquoe ulaşan yol uumlzerinde kervansaraylar ve her biri yirmi beş kilometre mesafe335

ile

accedilılmış kuyular bulunmakta idi Buumltuumln bu imkacircnlara rağmen doğu yolu batıdaki

Kafkas yolundan daha uzun ve zordu Bu nedenle mecbur kalınmadıkccedila

kullanılmıyordu336

Uluslararası ticaretin can damarı olan İpek Yolu Tuumlrk toprakları uumlzerinden

Ccedilinrsquoe kadar buumltuumln Avrasyarsquoyı boydan boya geccedilmekte idi Bu duumlnya ticaretinin

Tuumlrklerrsquoin elinden geccediltiğini Doğu ve Batırsquonın kendine has emtialarının uzak

diyarlara ulaşmasında aracı olduklarını goumlstermektedir Zira Greklerrsquoin ldquopax turcicardquo

333

Ramazan Şeşen İslacircm Coğrafyacılarına Goumlre Tuumlrkler ve Tuumlrk Uumllkeleri 2bs Ankara TTK

2001 s36 ve 83 334

Gumileumlv Eski Ruslar s221-222 335

Bir kervanın guumlnluumlk kat edebileceği mesafe idi Bkz ae 336

Ae s222

302

337 adı verdikleri Tuumlrk barışı olmasa doğu-batı arasında ticaricirc akış olmayacağı gibi

elccedililerin geliş gidişleri de ccedilok daha meşakkatli olurdu diye duumlşuumlnuumlyoruz

Hazarlar doumlneminden başlayarak XV Yuumlzyıla kadar Guumlneydoğu Avruparsquonın

can damarı olan İdil ticaret yolu İdil Şehrirsquonin Rus Svyatoslav tarafından 965 yılında

tahrip edilmesiyle kısmen zarar goumlrse de oumlnemini yitirmemiş Kıpccedilaklar doumlneminde

de suumlrduumlrmuumlştuumlr338

III KONAKLAMA YERLERİ

Ccedilin ile Batı arasındaki yol birkaccedil kola ayrılmaktaydı TarazTalasrsquotan ayrılan

yol Kimaklar uumllkesine giderken bir diğer kol Yenisey Kırgızları uumllkesine ulaşıyordu

VIII yuumlzyıldan itibaren Muumlsluumlman tuumlccarlar da bu guumlzergacirchları kullanmışlardır İpek

Yolursquonun hacirckimi olan Tuumlrk devletleri yol boyunca kervanların emniyetini sağlamak

iccedilin kerpiccedilten doumlrtgen kuvvetli kervansaraylar yaptırmışlardır339

Zamanla bu

yapıların etrafında oluşan yeni yerleşim teşekkuumllleri şehirleşmeyi beraberinde

getirmiştir

Hazarlarrsquoın ticaret ve sanayi şehri Sarkelrsquode şehre gelen buumlyuumlk kervanların

konaklayabilecekleri kervansaraylar mevcuttu Yolcuların dinlenebilecekleri odalar

olduğu gibi hayvanları iccedilin de ağılları ve gece guumlvenliği sağlayan avlularının varlığı

buluntulardan anlaşılmıştır Hatta hayvanların ihtiyaccedilları duumlşuumlnuumllerek şehrin

yakınında nalbant duumlkkacircnı yapılmıştır340

Buumlyuumlk ticaret yolları uumlzerinde yaklaşık otuz-kırk kilometrelik (menzillik)

mesafelerle inşa edilen Selccediluklu kervansarayları bize tarihi yol guumlzergacirchları ve

haklarında ccedilok fazla bilgimiz olmayan diğer devirlere ait kervansaray ve hanların

337

Golden Tuumlrk Halkları s125 338

Yakubovskiy age s6 Goumlkbel age s197 339

Tuncer Baykara ldquoEski Tuumlrk İktisadicirc Hayatı ve Şehirrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak

1975 s95 340

Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu s84

303

mahiyetini anlamak bacircbında ışık tutacaktır Antalyarsquodan başlayarak Alacirciye (Alanya)

Konya Aksaray Kayseri Sivas Erzincan ve Erzurum uumlzerinden İran Tuumlrkistan ve

Ccedilinrsquoe kadar uzanan uluslararası yol uumlzerinde pek ccedilok kervansaray tespit

edilebilmektedir341

Ticaret kervanları elccedililik heyetleri seyyahlar ya da muumlstakil

yolcuların konaklayıp tuumlm ihtiyaccedillarını giderebildikleri kervansaraylar aynı zamanda

duumlşman goumlccedilebe ya da eşkıyanın baskınlarına karşı korunma ve savunma tertibatına

sahiplerdi Surları kuleleri ve burccedilları olan kervansarayların bir sebeple tahribata

uğrayıp guumlvenlik vasfını yitirmesinin o yolu işlemez hale getirdiğinin tarihte

oumlrnekleri vardır

Bunlardan biri Alacirciye Hanı (Alacircaddin Keykubad Hanı) olayıdır Gazan

Hanrsquoın yarlığı ile Kericircmuumlddin Aksarayicircrsquonin Selccediluklu vakıflarına nacirczırlığı zamanında

Karamanlıların saldırısı nedeniyle Memreş adlı bir Tuumlrk Beyirsquonin sığındığı Alaiye

Hanırsquonın burccedillarından ikisi yıkılmış ve KonyandashAksaray yolu kapanmıştır Uumllke

vezirlerinin yarlığı ve altın damga huumlkmuuml ile Aksarayicircrsquonin burccedilları yaptırması

sayesinde yol eski işlerliğini kazanmıştır342

Buumlyuumlk yollar uumlzerindeki koumlpruumller ve koumlpruumlbaşlarına yapılan hanlar (fonduk)

ise uumlcretli muumlesseselerdi ldquoArtuk oğulları zamanında (560 hicricirc) Ahlatrsquodan

[Ahlatrsquotan] Bidlisrsquoe [Bitlisrsquoe] doğru yapılan buumlyuumlk yolun uumlzerinde koumlpruumller ve

koumlpruumllerin başlarında fonduk (han) lar yapıldı ki Bidlis [Bitlis] altındaki fonduk uumlccedil

yuumlz yolcuyu hayvanlarını ve bu nisbette [nispette] emteayı [emtiayı] alacak bir

durumda idirdquo343

Bir anda yuumlzlerce kişiyi ağırlayabilecek kapasitede olan kervansarayların

yatakhane aşhane erzak ambarları şadırvan mescit hamam ticari eşyalarını

koyacakları depolar lostra ilaccedil deposu hayvanlar iccedilin ahır samanlık nalbant baytar

hizmetleri ile buumltuumln bunları karşılayacak gelir ve masrafların idaresini yapan

memurları duumlşuumlnduumlğuumlmuumlzde oumlnemi daha iyi anlaşılmaktadır Genellikle vakıflara

341

Osman Turan ldquoSelccediluk Kervansaraylarırdquo Belleten TTK X S39 Temmuz1946 s472-474 342

Turan agm s477Kericircmuumlddin Mahmud-i Aksarayicirc Muumlsacircmeretuumlrsquol-Ahbacircr ccedilev Muumlrsel

Oumlztuumlrk TTK Ankara 2000 s246 343

Turan agm s478

304

bağlı olan kervansaraylardaki bu hizmetlerin hepsi zengin fakir tuumlccar ve sair tuumlm

yolculara uumlcretsiz sunulmakta idi

Kervansarayların menşeilerini ribacirctlar oluşturmaktadır Ribacirctlar umumiyetle

İslacircm duumlnyasının hudutlarında askericirc gayeler iccedilin yapılmış muumlstahkem yerlerdir344

Muumlstahkem surlar uumlzerinde kulelerle teccedilhiz edilen ribacirctlarda da yatacak yer

yemekhane ambar mescit hamam ahır bulunmakta idi Askeri amaccedillı yapılmış

olsalar dahi gelip geccedilen yolculardan ldquoemanamanrdquo sahiplerinin elccedililerin ve başı

sıkışanların buralarda ağırlandıkları az bir ihtimalle de olsa duumlşuumlnuumllebilir Diğer

taraftan zamanla sınırların yer değiştirmesi ile askeri mahiyetini yitiren bu

mekacircnların yolculara mahsus hale gelmiş olmaları kervansarayların menşeini daha

iyi accedilıklamaktadır İstahricircrsquoden verilen bilgiye goumlre X yuumlzyılda Tuumlrkistanrsquoda yolcu

ve hayvanlara uumlcretsiz bakan ribacirctlar mevcuttu345

Arap coğrafyacılarına goumlre yalnız

Maverauumlnnehrrsquode on bin ribacirct bulunmaktadır346

Makdicircsicirc Tuumlrkistanrsquodaki ribacirctlardan

bahsederken Espicirccaprsquoda 2700 ribacirct bulunduğunu şehirdeki Karatekin ribacirctının

vakıflarından aylık gelirinin yedi bin dirhem olduğunu bunun fakirlerin ekmek ve

yemek parasına sarfedildiğini347

belirtilmiştir

Elccedililer gittikleri yerlerde mevkilerinin buumlyuumlkluumlğuumlne denk mekacircnlarda

kalıyorlardı İsfahanicircrsquoden aktarılan bilgiye goumlre Kuumlnduumlricircrsquoye Bağdatrsquota tahsis edilen

yer şoumlyle idi

ldquoAmicircduumlrsquol-muumllk Nevbetuumlrsquoş-şerife dairesinde hazır bulundu Ona dacircruumlrsquol-hilacircfersquoden

latif bir menzil tahsis edildi348

Gene Kuumlnduumlricirc bir Bağdad [Bağdat] seyahatinde Bacircbuumlrsquon-nucircbicirc

(Halifelik hacirccibinin makamı)de ikacircmet etti349

Kuumlnduumlricirc Beytuumlrsquon-nucircbicircrsquode de bulundu350

344

Ay s489 345

Ay 346Ay Fuad Koumlpruumlluuml ldquoRibacirctrdquo Vakıflar Dergisi II s267-288 347

Turan agm s490 348

Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s148 İsfahanicirc Arapccedila met11 Tuumlrkccedile trc8 349

Taneri agm s148 İsfahani Arap met 20 Tuumlrk terc18 350

Taneri ay s148 İsfahani Arap met26 Tuumlrk terc 24

305

YEDİNCİ BOumlLUumlM

TUumlRK YURDUNA GELEN YABANCI ELCcedilİLERLE

TEMASLAR

ELCcedilİLERİN GELİŞ SEBEPLERİ VE TALEPLERİ

a) Savaş ve Barış Zamanında Gelenler

Metersquonin barış mesajlarına karşılık Ccedilin İmparatoru Wen-ti de barış taraftarı

olduklarını dile getirmiş ve ccedileşitli hediyeler sunmuştur Kendi giydiği astarlı

kıyafetten nakışlı uzun elbise ile parlak desenli elbiseden birer tane altınla suumlsluuml bir

kuşağı on top nakışlı ve otuz top parlak resimli kumaşı kırk top kırmızı ve yeşil

ipekli kumaşı Chung-tai-fu unvanlı ldquoİrdquo ve İ-checirc unvanlı Ling-chien ile

goumlndermiştir351

622 senesinin Ağustosrsquounda Ccedilin İmparatoru Kao-tsu Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilin

sınırına yaptıkları saldırıları engelleyebilmek iccedilin Kağanrsquoa goumlnderdiği bir elccedili ile

Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilin topraklarını ele geccedilirseler bile ordada yaşayamayacaklarını

ganimetlerin kumandan ve askerlerin eline geccedilmesindense Trsquoang İmparatorluğu ile

anlaşıp Goumlktuumlrk hazinesini doldurmasını teklif etmiştir Goumlktuumlrk Kağanı bu teklifi

kabul ederek elccediliyi geri goumlndermiştir

b) Cenaze Toumlrenlerine İştirak ve Taziye Bildirme

Eski Tuumlrklerrsquode oumlnemli kişilerin cenaze toumlrenleri ilkbaharda ve sonbaharda

olmak uumlzere yılda iki kez gerccedilekleştirilirdi Bunun sebebi iklim şartları dikkate

alınarak mezarın hazırlanması iccedilin bir suumlre bırakılması yanında cenaze toumlrenine

351

Li age s103-104

306

uzaklardan gelip iştirak edecek yabancı elccedililerin ve goumlrevlilerin beklenme

zorunluluğu idi352

Ccediluumlnkuuml resmicirc taziyeler rituumlelin oumlnemli bir parccedilasıydı Yazıtlarda

ccedilok sayıdaki ulusun taziyelerini sunmak ve toumlrene katılmak iccedilin heyetler

yolladıklarının dile getirilmesi bunun ne denli oumlnemli olduğunu goumlstermektedir

Nitekim bu Tuumlrk Devletirsquonin diğer devletler nezdinde tanınması veya Tuumlrk

Devletirsquone bağlılığın bir goumlstergesi idi ldquoPien-i Tienrdquode Tuumlrklerde

[Tuumlrklerrsquode]cenaze toumlreni iccedilin tuumlm erkek ve kadınların goumlsterişli ve suumlsluuml giysilerini

giydikleri ve mezarın yanında toplandıklar [toplandıkları] belirtilmektedirrdquo353

Cenazenin genellikle ccedilok uzak bir boumllgeye goumltuumlruumllmesi sırasında cenaze

arabası kullanıldığı kayıtlıdır Pazırık kurganlarında bulunan tek parccedila halindeki

araba bunu doğrulamaktadır354

Ayrıca yine Pazırık kurganlarında kulaklarında

farklı damgalar bulunan kuyruk yele ve topuk saccedilları kesik on at iskeleti kabilelerin

oumllen oumlnemli kişiye at kurban ettiklerine işaret etmektedir Hsia Hun Devleti (407-

431) rsquonin kurucusu İmparator Ho-lien Po-porsquoya (407-425) on doumlrt kabileden on doumlrt

at hediye sunulduğu kaydedilmiştir355

Altaylarrsquodaki Pazırık kurganlarından birinde

bulunan on at cesedinin kulaklarındaki on ayrı damga ile kesilmiş kuyruk ve yeleler

bu Hun prensinin cenaze toumlrenine katılan ccedileşitli kabilelere işaret etmektedir356

552 yılında Bumin Juan-juanlarrsquoı yenip devletin bağımsızlığını ilacircn ettikten

sonra oumllmuumlştuumlr Onun cenaze merasimine Asyarsquonın ve Avruparsquonın pekccedilok kavmi

temsilci goumlnderdiği gibi Ak-Hunlar da (Avar) elccedili yollamışlardır Yasccedilı ağlayıcı

doğuda guumln-doğusundan Boumlk-halkı357

Ccediloumllluumlg-illiler Ccedilinliler Tibetliler Avarlar

352

Tilla Deniz Baykuzu ldquoIV Ve V Yuumlzyıllarda Ccedilindeki Birkaccedil Hun Huumlkuumlmdar Kurganı ve Tuumlrbesi

Hakkındardquo TİD XX S2 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2005 s8 JPRoux Altay

Tuumlrklerinde Oumlluumlm İstanbul Kabalcı1999 s239 248 256 257 353

Baykuzu agm Aralık2005 s9 Roux age s273-274 354

Baykuzu ay 355

Ay s11-12 Abduumllkadir İnan ldquoAltaylarda Bazırık Harfiyatında Ccedilıkarılan Atların Vaziyetini

Tuumlrklerin Defin Merasimi Bakımından İzahrdquo II Tuumlrk Tarih Kongresi Ayrı Basım İstanbul 1937

s4-5 356

Orhan Tuumlrkdoğan ldquoOrta Asya Tuumlrk Kuumlltuumlruuml Uumlzerinde Yeni Araştırmalarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S219

YXIX İstanbul TKAE Ocak-Şubat1980 s113 357

Ccedilin kaynaklarında Kao-kou-liKao-li Bizans kaynaklarında Mukri Tibetccedile metinlerde Mug-lig

şeklinde geccedilen bir halk olabileceği konusunda bilgiler mevcuttur Detaylı bilgi iccedilin bkz Saadettin

Goumlmeccedil Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş 2bs Ankara Akccedilağ Yay 1999 s12 dp47

307

Romalılar Kırgızlar Uumlccedil-Kurıkanlar Otuz-Tatarlar Kıtanlar Tatabılar gelip ağlamış

yas tutmuşlar Bu kadar uumlnluuml kagan imiş358

Koumll Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında cenaze toumlrenine birccedilok yabancı elccedilinin

geldiği kayıtlıdır Koumll Tigin Yazıtırsquonda gelen elccedililerin adları şoumlyledir Kıtan ve

Tatabı milletinden Udar Senguumlnrsquouumln başkanlığında yasccedilı ve ağlayıcılar gelmiştir

Ccedilinrsquoden gelen İsiyi Likeng beraberinde on bin altın ve fazlasıyla guumlmuumlş getirmiştir

Tibetrsquoten adı zikredilmeyen bir bakan gelmiştir Soğdlardan Berccedilik-er Bukarak

halkından Enik Senguumln ve Ogul Tarkan On-oklarrsquodan Tuumlrgiş Makaraccedil Tamgaccedilı

ve Oğuz Bilge Tamgaccedilı Kırgızlarrsquodan Tarduş İnanccedilu Ccedilor katılmışlardır Tuumlrbe

resim ve yazılı taş yapımı iccedilin de Ccedilin İmparatorursquonun yeğeni Chang Senguumln ile

başka usta ve sanatkacircrlar hediyeleriyle gelmişlerdir Usta ve sanatkacircrlar talebiyle

Bilge Kağanrsquoın Ccedilinrsquoe goumlnderdiği elccedilisinin adı ise Toygun İl-teberrsquodir359

Bunlardan

başka Bilge Kağanrsquoın cenaze toumlrenine General Lisuumln Tay başkanlığında beş yuumlz

kişinin geldiği bol miktarda altın guumlmuumlş yas toumlreninde tuumltsuuml olarak kullanılan

sandal ağacı getirmişlerdir360

618 Haziranrsquoında Doğu Goumlktuumlrk Kağanı Shıh-pirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra

taziyelerini bildirmek iccedilin Ccedilin İmparatoru Chrsquou-lo Kağanrsquoa otuz bin parccedila ipekli

kumaş hediyesiyle birlikte elccedilisini yollamıştır361

A Taşağılrsquoa goumlre elccedili Kao Ching

Shıh-pi Kağan henuumlz hayatta iken yola ccedilıkmış fakat yanına varamadan kağan

oumllmuumlştuumlr362

358

SGoumlmeccedil ldquo ldquo İpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta Koumlk Tuumlrklerle İlgili Yanlış

Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX İstanbul TKAE Nisan 2001 s217 Koumll Tigin

Yazıtı Doğu tarafı 3-4 bilge Kagan Yazıtı Doğu tarafı 4-5 359

Saadettin Goumlmeccedil ldquoMoğolistanrsquodaki Tuumlrk Anıtları Projesi 2001-2003 Ccedilalışmalarırdquo MTAD C2

S1 Ankara DTCF Yay Mart2005 s13 dip1 Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine

İncelemeler VI Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun Adları Kırgız Budunurdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S207-208

YXVIII İstanbul TKAE Ocak-Şubat1980 s112-113 Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları

Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980 s171 189-190 360

Goumlk-Alp agm İstanbul Mart-Nisan1980 s190 Ergin age s55 361

İzgildquo XI Yuumlzyıla s100

308

c) Asil Soydan Elccedili Goumlnderilmesi İsteği

Han suumllalesi elccedilisi Wang-wu Hunlarrsquoa asilzacircde birinin elccedili olarak

goumlnderilmesi isteğiyle gitmiştir İsteği kabul edilmiş ve bir asilzacircde elccedili olarak

goumlnderilmiştir Fakat elccedilinin orada hastalanarak oumllmesi uumlzerine Han suumllalesi Ccedilin

elccedilisi Lu-chrsquoung-kuorsquoyu cenazeyle birlikte goumlndermiştir Tuumlrk elccedilisinin oumllduumlruumllduumlğuuml

duumlşuumlnuumllerek Ccedilin elccedilisi Hun yurdunda alıkoyulmuştur

d) Uumllkenin Tanındığını Belirtmek Uumlzere Goumlnderilmesi

Ccedilin kaynakları ldquoChou shurdquo ve ldquoSui shurdquoda Bumın Kagan devrinde Ccedilinrsquoin

goumlnderdiği elccediliye dair bilgi şoumlyledir

ldquoTa-trsquoung saltanat devresinin on birinci senesinde (545) (Ccedilin İmparatoru) Trsquoai-tsu

(Trsquou-mecircnrsquoe=Bumın) Chiu-chrsquouumlan barbarlarından An-no-prsquoan-trsquoorsquoyu elccedili olarak goumlnderdi

ldquo(Buumltuumln Goumlktuumlrk halkı)birbirlerini karşılıklı olarak tebrik ettiler ve şoumlyle dediler

-ldquo(Artık)buguumln buumlyuumlk bir memleketin elccedilisi bizim (nezdimize) gelmiş bulunuyor

(Bu sebeple) devletimiz ccedilabucak buumlyuumlyecektir363

Bu bilgiye goumlre Ccedilin İmparatorluğursquonun Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdiği ilk elccedililik

heyetidir yani Goumlktuumlrklerrsquoi devlet olarak tanımasıdır

e) Suikast Amaccedillı

Hunlarrsquola Bizans arasında 441-442 ve 447 yıllarında olmak uumlzere iki Balkan

Savaşı gerccedilekleşmiştir Harplerin sonucunda ağır tazminat ve vergilerle karşı karşıya

kalan Bizans İmparatoru II Theodosios Attilarsquoyı bir suikastla ortadan kaldırma

niyetiyle Attilarsquoya bir elccedililik heyeti goumlndermiştir Durumdan haberdar olan Attila

362

Taşağıl Goumlktuumlrkler I s69

309

heyette yer alan Bigilarsquoyı sorguya ccedilekerek maksatlarını itiraf ettirmiştir

Heyettekilere dokunmadan da imparatora iletilmek uumlzere bir mektup goumlndermiştir

Mektubu şoumlyledir

ldquoTheodosios Attilacirc gibi asicircl bir babanın oğludur Attilacirc babası Muncukrsquotan aldığı

asaleti muhafaza etmiş fakat Theodosios Attilacircrsquonın haraccedil-guumlzacircrı olmakla koumlle durumuna

duumlşmuumlştuumlr Theodosios koumllelik haysiyetini de koruyamamıştır ccediluumlnkuuml efendisi olan Attilacircrsquonın

canına kıymak istemiştirrdquo364

f) Ticaricirc Amaccedillı

Ccedilin kaynaklarından ldquoShıh Chirdquoden nakledildiğine goumlre Chang Chienrsquoden

sonra batıya goumlnderilen resmi elccedililik heyetleri oumlzentisiz oluşturulmuştur Genellikle

de maceracı fakir aile ccedilocuklarından meydana gelmiştir Bu sebeple de amaccedilları

taşıdıkları kıymetli hediyeler yanında batıdan getirdikleri ucuz malları Ccedilinrsquode satarak

gelir elde etmek olmuştur

Ccedilin İmparatoru Wu methini duyduğu ve ldquoCennet Atları365

rdquo ismini verdiği

Fergana atlarına sahip olabilmek iccedilin Fergana uumllkesine bol miktarda altınla bir elccedililik

heyeti yollamıştır Ancak bu diplomatik girişimi başarısızlıkla sonuccedillanmıştır

g) Kontrol Amaccedillı

Elccedililer iki uumllke arasında haber goumltuumlruumlp getirmekten başka zaman zaman

provakatoumlrluumlk ve suikast placircnlama faaliyetleriyle de istihbarat goumlrevini de

uumlstlenmişlerdir Hunlarrsquola Ccedilinliler arasında savaşların olduğu bir doumlnemde (MOuml

363

Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s123-124 364

Kafesoğlu TuumlrkMillicirc s76-80 Donuk ldquoOn Dilli s537-538 365

Fala inanan imparatorun bu atları savaş aracı olmasından ccedilok kendisini ruhlar duumlnyasına taşıması

iccedilin getirttiği uumlzerinde durulmuştur Bkz Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan s919 dp 23

310

101-96) Ccedilinliler bilgi toplama amaccedillı elccedililer goumlndermişler366

Hunlar da bunların

ondan fazlasını geri goumlndermemişlerdir

Hunları kontrol etmek amacıyla elccedili olarak goumlnderilen Han suumllalesinden

Wang-wu ve heyeti bunun bir oumlrneğidir

366

De Groot age s133-134

311

SONUCcedil

Duumlnya tarihinde kuumlccediluumlk bir boydan cihan devleti var eden milletlerin sayısı yok

denecek kadar azdır Tuumlrkler bu oumlzelliğe mashar olmuş ender milletlerden biridirler

Cihan devleti olmanın ccedileşitli sebeplerini iccedillerinde barındıran Tuumlrk devletleri iccedilin iccedilte

ve dışta kuracakları muumlnacircsebetler son derece oumlnemli olmuştur O doumlnemlerde

uluslarası temaslarda soumlzuumlnuuml dinletebilmek daima askericirc ve ekonomik guumlce dayalı

olmuştur Siyasicirc uumlstuumlnluumlğuuml komşu devletlere aksettirecek ve devleti temsil edecek

yegacircne vasıta elccedili ve elccedililik muumlessesesidir

Geniş bir coğrafyada uzun yıllar devlet kuran Tuumlrk milleti de kendisini temsil

edecek elccedililerini gayet titiz bir biccedilimde seccedilmiştir Elccedili olarak tayin edilen kişiler

fizikicirc goumlruumlnuumlmlerinden karakterlerine eğitim durumlarınden yeteneklerine kadar sıkı

bir tenkidden geccedilirilerek bu goumlreve getirilmişlerdir

Eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde uluslararası ilişkileri duumlzeltmek geliştirmek ve

pekiştirmek gibi beklentiler iccedilin yapılan diplomatik ziyaretler esnasında verilen canlı

veya cansız nesnelerden oluşan hediyeler eski Tuumlrk devletlerinin diğer milletlerle

muumlnacircsebetlerinde hacirckimiyeti tanıma bir zaferi kutlama tacircbi-metbucirc ilişkileri kurma

dostluk ve akrabalık ilişkileri tesis etme barış ve yardım gibi amaccedillarla verilmiş

daha ccedilok da kabul edilmiş goumlruumllmektedir Eski Tuumlrk devletleri ile temas kurdukları

diğer milletler arasında yapılan barış anlaşmaları gereği her yıl verilen vergiler de -

oumlzellikle Ccedilin ve Bizans kaynaklarında- kendileri veriyorlarsa hediye diğer

devletlerden alıyorlarsa haraccedil adı altında zikredilmişlerdir

Araştırmamız esnasında elccedililerin gelirleri konusunda bir bilgiye

rastlanmamıştır Elccedililerin her birinin bir meslek erbabı olduğundan yola ccedilıkılarak

yapılabilecek bir yorum ise ayrı bir araştırma konusu olup boumlyle bir araştırmanın

sonucunu gerektirmektedir Bununla birlikte huumlkuumlmdar ve diğer devlet buumlyuumlklerine

sunulanlardan ayrı olarak elccedilinin şahsına takdim edilen hediyeleri bir nevi ek gelir

olarak kabul edebiliriz Ayrıca elccedililerin geccediltikleri guumlzergacirchlardaki halklar ve

312

konakladıkları yerlerdeki goumlrevliler bedelsiz olarak onların ihtiyaccedillarını

karşılamakla muumlkelleflerdi

Elccedililerin goumlnderilip kabul edilmelerinde uygulanan protokol kuralları ve

toumlrenlere sıkı sıkıya bağlı olunmasından başka elccedililerin ve elccedililik heyetlerinin hangi

durumlarda harekete geccedilirilmeleri gerektiğinin kararı da aslında o uumllke liderinin bir

siyasi yeteneği idi Bu yetenek mevcut değilse elccedili acizliğin ve teslimiyetin

temsilcisi durumuna duumlşuumlyordu

Elccedililerin kullandıkları guumlzergacirchlar konusunda da kaynaklarda maalesef net

bilgiler bulunmamaktadır Bununla birlikte X asra kadar buumlyuumlk bir oumlnem arz eden

ticaret yollarının elccedililer tarafından da kullanıldıkları duumlşuumlncesinden yola ccedilıkarak

ticaret guumlzergacirchları ele alınmıştır

313

KAYNAKCcedilA

1- ANA KAYNAKLAR

Abucircrsquol-Farac Gregory Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev Oumlmer Rıza

Doğrul 3 Baskı Ankara TTK 1999

Attaleiates Mikhael Tarih ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat

Yay 2008

Aksarayicirc KMahmud-i Muumlsacircmeretuumlrsquol-Ahbacircr ccedilev Muumlrsel Oumlztuumlrk Ankara

TTK 2000

Bryennios Nikephoros Tarihin Oumlzuuml ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve

Sanat Yay 2008

Clausen Sir Gerard An Etymolıgical Dictionary of Pre-Thirteenth-

Century Turkish Oxford Clavendon Press 1972

Ergin Muharrem Orhun Abideleri 41 Baskı İstanbul Boğaziccedili Yay 2008

El-Cevzicirc Mirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-Arsquoyacircn nşr Ali Sevim

Ankara TTK 1968

Hacirccib Yusuf Has Kutadgu Bilig ccedilev Reşid Rahmeti Arat 8 Baskı Ankara

TTK2003

İbn Fakicirch Muhtasaru Kitacircbirsquol-Buumlldacircn (Muumlsluumlman Coğrafyacıların

Goumlzuumlyle Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn

İstanbul Gelenek Yay 2004

314

Kalankatlı Moses Alban Tarihi Azeri Tuumlrkccedilesine ccedilev Prof Dr Ziya

Buumlnyadov Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev Dr Yusuf Gedikli

İstanbul Selenge Yay 2006

Khonıates Niketas Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri) ccedilev

Fikret Işıltan Ankara TTK 1995

Kaşgarlı Mahmud Divanuuml Lucircgat-it-Tuumlrk I-IV ccedilev Besim Atalay

Ankara TDK 2006

Kommena Anna Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996

Kudacircme Kitacircbuumlrsquol-Haracircc (Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle

Ortaccedilağda Tuumlrkler) ccedilev Yusuf Ziya Youmlruumlkacircn İstanbul

Gelenek Yay 2004

Mesudicirc Murucircc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar) Arapccediladan ccedileviri ve

notlar Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004

Nizamuumllmuumllk Siyasetnacircme haz Sadık Yalsızuccedilanlar İstanbul Antik

Duumlnya Klasikleri 2010

Orkun Huumlseyin Namık Eski Tuumlrk Yazıtları 3 Baskı İstanbul TDK 2011

Porphyrogenitus C De Administrando Imperio Greek text edited by Gyula

Moravcsik English Transtlation by Romilly JH

Jennkins Dumbarton Oaks Trustees for Harvard

University Washington District of Columbia 2008

Racircvendi Racirchatuumlrsquos-suducircr ve acircyetuumlrsquos-suumlrucircr I-II trc Ahmed

Ateş Ankara TTK 1957

315

Zonaras Ioannes Tarihlerin Oumlzeti ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji

ve Sanat Yay 2008

2- ARAŞTIRMA ESERLER

Abbasov N Nurlan ldquoKitab-ı Dede Korkut Destanı ve Oğuz Tuumlrklerinin

İctimai-Siyasal Kuruluşu Hakkındardquo Karadeniz

Araştırmaları C6 S22 Yaz 2009 s147-153

Abdurrahman Varis ldquoTarihi Tuumlrk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemelerrdquo

Belleten LXVII S250 Ankara TTK Aralık2003 s771-

779

Adalıoğlu Hasan Huumlseyin ldquoKaşgarlı Mahmudrsquoun Dicircvacircnuuml Lucircgatirsquot-Tuumlrk Adlı

Eserindeki Tuumlrk Duumlnyası Haritası Uumlzerine Duumlşuumlnceler ve

Yorumlarrdquo TKİD S17 İstanbul Kocav Yay 2007

s1-28

Agacanov SG Oğuzlar ccedilev Ekber N Necef Ahmet Annaberdiyev

3Baskı İstanbul Selenge Yayınları 2004

Agişev İ M Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacute Meskev 1993

Başkurt VD

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoMadara Kaya Kabartması ve Kitacircbelerirdquo Tarih Dergisi

Prof Dr Hakkı Dursun Yıldız Hatıra Sayısı S35

İstanbul 1994 s34-54

316

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoRoma Tarihccedilisi Ammianus Marcellinus ve Tuumlrkler

Hakkında Verdiği Bilgilerrdquo TİD XVIII S1 İzmir

Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz2004 s155-157

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo

Karadeniz Araştırmaları S13 Ankara KaraM Yay

Bahar 2007 s35-42

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler

Dergisi S7 Bişkek Manas Uumlni Yay 2003 s1-20

Ahmetbeyoğlu Ali Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa

Hunları İstanbul TDAV1995

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoAttila ve Aresrsquoin Kılıcırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S416

YXXXV İstanbul TKAE Aralık1997 s739-740

Ahmetbeyoğlu Ali ldquoAvrupa Hun ve Hazar Devletlerinin İktisadicirc Gelir

Kaynaklarırdquo Belleten LXIX S254 Ankara TTK

Nisan2005 s117-129

Ahmetbeyoğlu Ali ldquo1550 Yıldoumlnuumlmuumlnde ldquoAnatolius Barışırdquo Hakkında

DuumlşuumlncelerrdquoTarih Dergisi Prof Dr Fikret Işıltan

Hatıra Sayısı S36 İstanbul 2000 s1-5

Akalın Şebnem ldquoKervansarayrdquo DİA Xxv Ankara 2002 s299-302

Akok Mahmut ldquoKonyarsquoda Uumlccedil Tarihi ve Mimari Eser Altınapa

Kervansarayı Hasbey Daruumllhuffazı ve Selim II İmaretirdquo

Tuumlrk Arkeoloji Dergisi SXX-I Ankara TTK 1973

s5-36

317

Almas Turgun Uygurlar Uygur Tuumlrkccedilesinden Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev

Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2010

Altungoumlk Ahmet IV ve VII Yuumlzyıllar Arası Sasaniler Doumlnemi Tuumlrk-

Fars İlişkileri Fırat Uumlni Sosyal Bilimler Ens Tarih

Anabilim Dalı YLS Tezi Dnş Abdulhalik Bakır Elazığ

2007

Amanoğlu EKulı ldquoUygur Devletirsquonin İlk Kağanlarının (744-840) Ad ve

Unvanları Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX

İstanbul TKAE Nisan2001 s200-204

Arık Feda Şamil ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve

Cezalarrdquo TAD Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml

XVII S28 Ankara 1996 s1-50

Arsal Sadri Maksudi Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul İsmail Akguumln

Matbaası 1947

Arseven Celacircl Esad Sanat Ansiklopedisi II MEB İstanbul 1965

Artamonov Mİ Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Rusccediladan

ccedilev D Ahsen Batur Selenge Yay İstanbul 2004

Aslan Nasi ldquoRisacircletrdquo TDİA XXXV İstanbul 2008 s125-126

Aslanapa Oktay ldquoOrtaccedilağda Tuumlrklerin İleri Bir Sosyal Muumlessesesi

Kervansaraylarrdquo TKAE İstanbul Mart1963 s26-29

Ayan Ergin ldquoMoğol Devri Avrupalı Seyyahlara Goumlre Karadenizrsquoin

Kuzeyirdquo Karadeniz Araştırmaları S30 Ordu

2011Yaz s43-70

318

Aynakulova Guumllnisa ldquoGregoryen Kıpccedilaklarrsquoa Dairrdquo Belleten LXIX S256

Ankara TTK Aralık 2005 s825-839

Aşukin N S Politika Soumlzluumlğuuml ccedilev Mazlum Beyhan İstanbul Sosyal

Yay 1979

Barišić F ldquoLe Sieacutege De Constantinople Par Les Avares et Les

Slaves En 626rdquo Byzantios Tome XXIV 1954

Reprinted in Nendeln-Leichtenstein 1966

Barthold VV Moğol İstilasına Kadar Tuumlrkistan haz Hakkı Dursun

Yıldız TTK Ankara 1990

Barthold VV Orta Asya ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay

2010

Barthold VV Orta-Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Dersler

Hazırlayan Kacirczım Yaşar Kopraman- İsmail Aka TTK

IV Dizi Sayı 16 Ankara 2006

Barthold W Tuumlrk-Moğol Ulusları Tarihi ccedilev Hasan Eren Tuumlrk

Tarih Kurumu Yayınları IV Dizi S15 Ankara 2006

Baski Imre ldquo Demirkapılar (Temir Qapiumlɣ Vaskapu Doumlmoumlrkapu) rdquo

I Uluslararası Tuumlrk Duumlnyası Kuumlltuumlr Kurultayı İzmir

2006 s73-88

Baştav Şerif ldquoHazar Hakanlığı Tarihirdquo Tarihte Tuumlrk Devletleri I

Ankara Ankara Uumlni Rektoumlrluumlğuuml Yay 1987 s139-182

319

Bayat Fuzuli ldquoSaka Etnoniminin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz

Araştırmaları S1 Ccedilorum KaraM Yay s1-9

Bayat Fuzuli ldquoBazı İskitSaka Kelimelerinin Etimolojisi Uumlzerinerdquo

Karadeniz Araştırmaları S7 Guumlz2005 s1-10

Baykara Tuncer ldquoEski Tuumlrk İktisadicirc Hayatı ve Şehirrdquo TED S6 İstanbul

İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1975 s75-97

Baykuzu Tilla Deniz ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları

(VII-VIII Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni

Ed Fak Yay Temmuz 2006 s1-18

Baykuzu Tilla Deniz ldquoIV Ve V Yuumlzyıllarda Ccedilindeki Birkaccedil Hun Huumlkuumlmdar

Kurganı ve Tuumlrbesi Hakkındardquo TİD XX S2 İzmir

Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2005 s1-15

Bayram Sadi ldquoKervansaraylarımızrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C1 S8Y1

Ankara Ağustos1977 s40-46

Bazin Louis les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These

Presenteacutee Devant 1rsquouumlniversite de Paris III I December

1972

Bekin A Rıza ldquoHan Suumllalesi Zamanında Ccedilinrsquoin Tuumlrkistan Siyasetirdquo

Doğu Dilleri V S2 Ankara DTCF Yay 1993

s1-6

Bekin A Rıza ldquoChang Chrsquoienrsquoin Batıya Seyahatirdquo Doğu Dilleri V

S1 Ankara DTCF Yay 1992 s1-5

320

Bela Kossanyi ldquoXI-XII Nci Asırlarda Uzrsquolar ve Komanrsquoların Tarihine

Dair rdquo Tuumlrkccedileye ccedilev Hacircmit Koşay Belleten VIII S29

Ankara TTK II Kacircnun1944 s119-136

Beşevliyev V ldquoProto-Bulgarların Dinirdquo Belleten S34Ankara TTK

1945 s213-261

Beşevliyev V Die Protobulgarischen İnschriften Berlin 1963

Bilsel M Cemil Devletlerarası Muumlnasebat İstanbul İstanbul Uumlni

Hukuk Fak Yay 1936

Binyazar Adnan Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991

Bozkurt Nebi A Turan ldquoKervanrdquo DİA XXV Ankara TDV Yay 2002 s298-

Yuumlksel 299

Buharalı Eşref ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340 YXXIX TKAE İstanbul

Ağustos1991 s504-509

Buharalı Eşref ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı

Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş Efsaneleri ile

İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI

TKAE İstanbul Ocak1993 s19-35

Bulduk Uumlccediller ldquoDede Korkut Oğuz Elleri ve Kafkaslarrdquo TAD XVIII

S29 Ankara DTCF Yay 1997 s247-251

Caferoğlu Ahmet Eski Uygur Tuumlrkccedilesi Soumlzluumlğuuml Ankara TDK 1968

321

Canberk A Kafkasyarsquonın Ticaret Tarihi İstanbul Kuzey

Kafkasyalılar Kuumlltuumlr ve Yardım Derneği 1978

Chang Jecircn-trsquoang Trsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında

Belgeler (618-745) Doktora Ccedilalışması Taipei 1968

Chas W Jr The Diplomatrsquos Dictionary United States Institute of

Freeman Peace Press Washington DC 1997

Chavannes Edouard Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Batı Tuumlrkleri ccedilev Mustafa

Koccedil İstanbul Selenge Yay 2007

Clauson S G ldquoSome Notes on the Inscription of Tontildeuquqrdquo Studia

Turcica Budapest 1971 p125-152

Coq Av Le Tuumlrkccedile Mani Elyazıları (Manichaika) I ccedilev F Koumlseraif

İstanbul TDK 1936

Cordier H Histoire geacuteneacuterale de la Chine Vol I P 1920

Czegleacutedy Caacuteroly Bozkır Kavimlerinin Doğursquodan Batırsquoya Goumlccedilleri ccedilev

Mutlu Guumln Doruk Yay Ankara 2004

Ccedilağatay N İslacircm Oumlncesi Arab Tarihi ve Cahiliye Ccedilağı Ankara

Ankara Uumlni Basımevi 1971

Ccedilağbayır Yaşar Oumltuumlken Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I-V İstanbul Oumltuumlken Yay

2007

Ccedilandarlıoğlu Guumllccedilin ldquoUygur Sarayına Gelin Giden Ccedilinli Prensesler ve Bunun

Arkasındaki Politik Gerccedilekler rdquo Tarih Dergisi S 28-

29 İstanbul 1975 s63-70

322

Ccedilandarlıoğlu Guumllccedilin ldquoUygurların Ccedilinlilere Yaptıkları Yardımlar ve Bunun

İccedilyuumlzuumlrdquo Tarih Dergisi S31 İstanbul 1978 s37-46

Ccedilavuşoğlu Ali ldquoKıyafet İlmi ve Kutadgu Biligrsquode Kıyafet

İlmiFizyonomi İzleri Bilimname XVII Kayseri 2009

s293-302

Ccedilay Abdulhaluk ldquoİskitlerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal

İlhami Durmuş Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002

s575-596

Ccediletin Osman ldquoHorasanrdquo DİA C18 İstanbul TDV Yay 1998

s234-241

Dağ Ahmet Emin Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuuml İstanbul

Anka Yay 2004

Dakukicirc Huumlseyin Ali ldquoDoumlrt Halife Devrinde Araplar ve Hazarlarrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S289 YXXV İstanbul TKAE Mayıs 1987

s308-311

Davies Norman Avrupa Tarihi Ankara İmge Kitapevi 2006

Delilbaşı Melek ldquoTuumlrk Sultan ve Beylerine Ait Yunanca Belgeler

Hakkında Bazı Bilgilerrdquo TAD XV S26 Ankara

DTCF Yay 1991 s73-84

Deguines Y Histoire des Huns des Turcs des Mongols et des

autres Tartares occidentaux avant et depuis J C

Jusqursquoa present Vol I P 1758

323

Demir Mustafa Tuumlrkiye Selccedilukluları ve Beylikler Devrinde Sivas

Şehri Sakarya Sakarya Kitabevi 2005

Devellioğlu Ferit Osmanlıca-Tuumlrkccedile Ansiklopedik Lucircgat 22 Baskı

Ankara Aydın Kitabevi 2005

Di Cosmo Nicola ldquoHun İmparatorluğursquonun Kuruluşu ve Yuumlkselişirdquo

Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim

Koca Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 2002 s709-719

Divitccedilioğlu Sencer Oğuzrsquodan Selccediluklursquoya Boy Konat ve Devlet4 Baskı

Ankara İmge Kitabevi 2005

Doğan Levent ldquoKırgız Atasoumlzleri Kırgız Atasoumlzlerinin

Sınıflandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S447 YXXXVIII

İstanbul TKAE Temmuz2000 s407-428

Donuk Abduumllkadir Eski Tuumlrk Devletlerinde İdaricirc- Askericirc Unvan ve

Terimler Nu60 İstanbul TDAV Yay 1988

Donuk Abduumllkadir ldquoEski Tuumlrk Devlet Teşkilacirctında laquoTarkanraquo Unvanı ve

Tarihicirc GelişmesirdquoTarih Dergisi Prof Dr Şehacircbeddin

Tekindağ Hatıra Sayısı S34 İstanbul 1984 s81-90

Donuk Abduumllkadir ldquo ldquoOn Dillirdquo Bizansrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S259 YXXII

İstanbul TKAE Eyluumll1984 s537-540

Doerfer Gerhard Tuumlrkische und mongolische Elemente im

Neupersischen Wiesbaden Franz Steiner Verlag

TMEN II 653

324

Dubs HH ldquoAn Ancient Military Contact Between Romans and

Chineserdquo American Journal of Philology Vol63

Nu3 1941 p322-330

Dunlop DM The History of the Jewish Khazars Princeton

Princeton University Press 1954

Dunlop DM Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Ccedilev D

Ahsen Batur 2 Baskı İstanbul Selenge Yay 2004

Dunlop DM Hazar Yahudi Tarihi İngilizceden ccedilev Zahide Ay

İstanbul Selenge Yay 2008

Eberhard W Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ 2 Baskı

Ankara TTK1996

Eberhard W ldquoHsiung-Nursquoların Muumlttefikleri Olarak Roma

AskerlerirdquoTuumlrkccedileye ccedilev İkbal Berk Belleten VIII S29

Ankara TTK II Kacircnun 1944 s143-145

Eberhard W Ccedilin Tarihi 4 Baskı Ankara TTK 2007

Eberhard W ldquoBirkaccedil Eski Tuumlrk Unvanı Hakkındardquo Belleten S35

İstanbul TTK 1945 s319-337

Eberhard W ldquoMuahhar Han Devrinde (MS25-MS220) Hun

Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo Belleten IV S16

Ankara TTK I Teşrin1940 s337-385

Eberhard W Conquerors and Rulers Social Forces in Medievel

Netherlands Pub Bril Leiden 1952

325

Eberhard W ldquoŞato Tuumlrklerinin Kuumlltuumlr Tarihine Dair Notlarrdquo Belleten

XI S41 Ankara TTK Ocak1947 s15-26

Ecsedy H ldquoOld Turkic Titles of Chinese Origin Acta Orientaila

18 Budapest 1965 p83-91

Erdal M ldquoDie Tuumlrkisch-mongolischen titel Elxan und Elčirdquo Altaic

Berolinensia The Concept of Sovereignty in the Altaic

World PIAC 34th Meeting Wiesbaden w date

Erdemir Hatice ldquoThe Nature of Turco-Byzantine Relations in the Sixth

Century ADrdquo Belleten LXVIII S252 Ankara TTK

Ağustos2004 s423-430

Ertaş M Yaşar ldquoİstanbul-Şam Hac Guumlzergacirchındaki Menzil

Kuumllliyelerinin Bakım ve Onarımı (1729-1732)rdquo TKİD

S15 İstanbul Kocav Yay 2006 s1-24

Esin Emel ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-krsquouuml Mecircng-suumln (M367ndash

433) Devrinde Sanatrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araştırma Enstituumlsuuml Sayı 100 YIX Ankara 1971

s314-326

Esin Emel ldquoMuyanlıkrdquoUygur ldquoBuyanrdquo Yapısından (Vıhaāra)

Hakanlı Muyanlığına (Rıbāt) ve Selccediluklu Han ile

Medresesine Gelişmerdquo Malazgirt Armağanı Ankara

TTK 1972 s75-102

Esin Emel ldquoTuumlrk Tarihi Işığında Bulgaristanrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S187 YXVI İstanbul TKAE Mayıs 1978 s16-29

Esin Emel ldquoHicretrsquoin Onbeşinci Asrı Muumlnasebeti ile ilk Muumlsluumlman

Olan Oğuzlardan ldquoSucirclrdquo(Ccediloumll) Tiginrsquoe Dacircir Bir Notrdquo Tuumlrk

326

Kuumlltuumlruuml Dergisi S205-206 YXVIII İstanbul TKAE

Kasım-Aralık1979

Evans Graham amp Jeffrey Uluslararası İlişkiler Soumlzluumlğuuml ccedilev H Ahsen Utku

Newnham Goumlkkubbe İstanbul 2007

Feacutedorov Ya A Ranniye Turki na Severnom Kafkaze (İstoriko

etnoğraficcedileskiye occedilerki) M 1978

Ferorov German A The Silk Road and the Cities of the Golden Horde

Davydov California 2001

Feheacuter Geacuteza Bulgar Tuumlrkleri Tarihi Ankara TTK1984

Gabain Av Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara TTK

1988

Gabain Av ldquoIrano-Turkish Relations in the Late Sasanian Periodrdquo

The Cambridge History of Iran Vol 3(1)

Genccedil Reşat Karahanlı Devlet Teşkilatı Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay

1981

Geninig V F - A H Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-Tarhanskiy Mogilnik)

Halikov İzdatelstvo Nauka Moskova 1964

Gıraud Reneacute Goumlktuumlrk İmparatorluğu İlteriş Kapgan ve Bilgersquonin

Huumlkuumlmdarlıkları (680-734)ccedilev İsmail Mangaltepe

İstanbul Oumltuumlken Yay 1999

Gibb HAR Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ccedilağlar

Yay Ankara 2005

Golden Peter B Hazar Ccedilalışmaları İngilizceden ccedilev Egemen Ccedilağrı

Mızrak Selenge Yay İstanbul 2006

327

Golden Peter B Tuumlrk Halkları Tarihine Giriş Osman Karatay KaraM

Yay Ankara 2002

Goumlkalp Cevdet Goumlktuumlrk Devletinin Kuruluşundan Ccedilingizrsquoin Zuhuruna

Kadar Altaylarda ve İccedil Moğalistanda Kabileler

Cumhuriyetin 50 Yılı Armağanı Atatuumlrk Uumlni Yay No

236 Sevinccedil Matbaası Ankara 1973

Goumlkalp Ziya Tuumlrkccediluumlluumlğuumln Esasları Haz Mehmet Kaplan5 Baskı

MEB İstanbul 2004

Goumlkalp Ziya Tuumlrk Toumlresi İstanbul 1975

Goumlk-Alp Tuumlruumlkoğlu ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler VI Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Kırgız Budunurdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S207-208 YXVIII İstanbul TKAE Ocak-

Şubat1980 s 111-117

Goumlk-Alp Tuumlruumlkoğlu ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-

Nisan1980 s170-190

Goumlkbel Ahmet Kıpccedilak Tuumlrkleri İstanbul Oumltuumlken Yay 2000

Goumlkhan İlyas ldquoArapların Fethinden Selccediluklular zamanına kadar

Maraşrdquo Belleten TTK LXXIII S266 Nisan2009

s35-76

Goumlmeccedil Saadettin Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş 2 Baskı Ankara Akccedilağ

Yay 1999 s4-5

328

Goumlmeccedil Saadettin ldquoMoğolistanrsquodaki Tuumlrk Anıtları Projesi 2001-2003

Ccedilalışmalarırdquo MTAD C2 S1 Ankara DTCF Yay

Mart2005 s7-16

Goumlmeccedil Saadettin ldquoldquoİpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta

Koumlk Tuumlrklerle İlgili Yanlış Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX TKAE İstanbul Nisan

2001 s217-220

Goumlmeccedil Saadettin ldquoBaşkurtların Tarihi Başkurt Destanları ve Bunların

Uumlzerine kısa bir Değerlendirmerdquo Tarihten Buguumlne

Başkurtlar Oumltuumlken Yay İstanbul 2008 s209-217

Goumlmeccedil Saadettin ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara DTCF

Yay 1997 s81-90

Goumlmeccedil Saadettin ldquoKoumlk Tuumlrkccedile Kaynaklarda Geccedilen Boy ve Kavim Adları

Uumlzerinerdquo TİD SX İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay

1995 s219-222

Goumlmeccedil Saadettin ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443 YXXXVIII İstanbul TKAE

Mart2000 s129-141

Goumlmeccedil Saadettin ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan Değerlendirilmesirdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV İstanbul TKAE

Ekim1997 s577-590

Goumlmeccedil Saadettin Uygur Tuumlrkleri Tarihi ve Kuumlltuumlruuml Duumlzeltilmiş Yeniden

Goumlzden Geccedilirilmiş 2 Baskı Ankara Akccedilağ Yay ty

Groot JM de G A 2500 Yıllık Ccedilin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve

Asena Tuumlrkistan Pan Yay İstanbul 2010

329

Grousset Reneacute Bozkır İmparatorluğu Attila- Cengiz Han-Timur ccedilev

MReşat Uzmen İstanbul Oumltuumlken Yay 2006

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Avrasyarsquodan Makaleler-1 Rusccedilarsquodan ccedilev D Ahsen Batur

İstanbul Selenge Yay 2006

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Eski Tuumlrkler Rusccedilarsquodan ccedilev D Ahsen Batur İstanbul

Selenge Yay 2007

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I ccedilev D Ahsen

Batur İstanbul Selenge Yay 2006

Gumileumlv Lev Nikolayeviccedil Hunlar İstanbul Selenge Yay 2002

Guumllensoy Baybars ldquoTuumlrk Minyatuumlr Sanatı Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S451

YXXXVIII TKAE İstanbul Kasım2000 s693-696

Guumlruumln Kamuran Tuumlrkler ve Tuumlrk Devletleri Tarihi I-III İstanbul Karacan

Yay 1981

Guumlterbock HG ldquoThe Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son Mursili

IIrdquo JCS 102 1956 s94-98

Has Hacirccib Yusuf Kutadgu Bilig ccedilev Reşid Rahmeti Arat8 Baskı Ankara

TTK 2003

Haussig Hans Wilhelm İpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihi ccedilev Muumljdat

Kayayerli İstanbul Oumltuumlken Yay 2001

Haussig Hans Wilhelm ldquoHun ve Avar Adlarının Anlamı Hakkındardquo ccedilev Ergin

Ayan TKİD S13 İstanbul Kocav Yay 2005 s225-236

330

Hith F ldquoThe story of the Chang Kien Chinarsquos Pioneer in Western

Asiardquo Journal of the American Oriental Society vol37

1917 p94-116

Howorth HH ldquoThe Avarsrdquo Journal of The Royal Asiatic Society vol

XXI part IV London 1889 p721-810

Huseyinova Guumllnur ldquoBaşkurt Folklorunda Kız-Kuş Motifirdquo Tarihten

Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008

s198-204

Huzin F Ş Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya (X ndash

Naccedilalo XIII Vekov) İzdatelstvo Fest Kazan 1997

İnan Abduumllkadir ldquo ldquoAdaşrdquo ve ldquoSağdıccedilrdquo Kelimelerinin En Eski Anlamlarırdquo

Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK 1968 s295-

304

İnan Abduumllkadir ldquoEski Tuumlrklerde ve Folklorda ldquoAntrdquordquo Makaleler ve

İncelemeler Ankara TTK 1968 s337-330

İnan Abduumllkadir ldquoTuumlrk Etimolojisini ilgilendien Birkaccedil Terim ve Kelime

Uumlzerine Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK1968

s628-644

İnan Abduumllkadir ldquoYusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Uumlzerine Notlarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S98 İstanbul TKAE Aralık 1970

İnan Abduumllkadir ldquoAltaylarda Bazırık Harfiyatında Ccedilıkarılan Atların

Vaziyetini Tuumlrklerin Defin Merasimi Bakımından İzahrdquo II

Tuumlrk Tarih Kongresi Ayrı Basım İstanbul 1937 s4-5

331

İpşirli Mehmet ldquoElccedilirdquo TDİA XI İstanbul 1995 s3-15

İzgi Oumlzkan Ccedilin Elccedilisi Wang Yen-Tersquonin Uygur Seyahatnamesi2

Baskı Ankara TTK 2000

İzgi Oumlzkan ldquoKuruluş Devrinde Uygurların Kitanlarrsquoa Tesirleri ve

Uygur Gazne Kitanlar Arasındaki Muumlnasebetlerrdquo TED

İstanbul Uumlni Ed Fak S7-8 İstanbul 1977 s7-16

İzgi Oumlzkan ldquoMoğollarrsquoın Ortaya Ccedilıkışına Kadar Tuumlrklerrsquoin Ccedilinlilerrsquoe

Tesirlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S160 YXIV İstanbul

TKAE ty s223-233

İzgi Oumlzkan ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan Ccedilinrsquoe Giden Elccedililerrdquo TED İstanbul

Uumlni Ed Fak S6 İstanbul 1975 s105-110

İzgi Oumlzkan ldquo XI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya Tuumlrk Devletlerirsquonin

Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo TED İstanbul Uumlni

Ed Fak S9 İstanbul 1978 s87-106

İzgi Oumlzkan ldquoOrta Asyarsquonın Tuumlrkleşmesi rdquo TED Prof Tayyib

Goumlkbilgin Hatıra Sayısı İstanbul s627-640

İzgi Oumlzkan ldquoHunlar Goumlktuumlrkler ve Uygurlarrsquoda Geleneksel Festival ve

Eğlencelerrdquo Tarih Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni

Yay 1977 s29-31

İzgi Oumlzkan Uygurların Siyasi ve Kuumlltuumlrel Tarihi

(HukukVesikalarına Goumlre) Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araştırma Enstituumlsuuml Yay 1987

Juvaini Ata-Malik The History of the World-Conquror I trans John

Andrew Boyle Harvard University Press 1958

332

Kafesoğlu İbrahim Tuumlrk Millicirc Kuumlltuumlruuml İstanbul Oumltuumlken Yay 2005

Kafesoğlu İbrahim Tuumlrk- İslacircm Sentezi İstanbul Oumltuumlken Yay 2008

Kafesoğlu İbrahim ldquoAsya Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45

Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s729-

752

Kafesoğlu İbrahim ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi (Toy)rdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S211-214 YXVIII TKAE İstanbul Mayıs-

Ağustos1980 s218-222

Kafesoğlu İbrahim ldquoTuumlrk Fuumltuhat Felsefesi ve Malazgirt Muharebesirdquo

TED İstanbul Uumlni Ed Fak S2 İstanbul 1971 s1-16

Kafesoğlu İbrahim ldquoXII Asra Kadar İstanbulrsquoun Tuumlrkler Tarafından

Muhasaralarırdquo İstanbul Enstituumlsuuml Mecmuası III

İstanbul 1957 s1-6

Kamalov İlyas ldquoBaşlangıccediltan Guumlnuumlmuumlze Başkurtlarrdquo Tarihten Buguumlne

Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s25-38

Kara Fuumlsun ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar Devletirsquonin İktisadi

Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S517-518 YXLIV İstanbul

TKAE Mayıs- Haziran 2006 s154-166

Karakurt Deniz Tuumlrk Soumlylence Soumlzluumlğuuml Accedilıklamalı Ansiklopedik

Mitoloji Soumlzluumlğuuml (Ccedilevrimiccedili)

httpuploadwikipediaorgwikipediatr000TurkSoyle

nceSozlugupdf 20 Nisan 2012

Karatay Osman ldquoKuber Hanrsquoın Goumlccediluuml ve Tuumlrk İsimli Sırp Krallarırdquo Bilig

18 Ankara Yaz 2001 s27-47

333

Karatay Osman ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Tarihinin Ana Hatları-Altın Orta

Oumlncesi Doumlnemrdquo Karadeniz Araştırmaları S3Ccedilorum

KaraM Yay Guumlz 2004 s1-70

Karatay Osman ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo Belleten

LXXIV S269 Ankara TTK Nisan2010 s71-111

Kavuncu Muallacirc ldquoKutadgu Biligrsquode Toplum Felsefesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S444YXXXVIII İstanbul TKAE Nisan 2000

Kayabalı İ C ldquoTarih Boyunca Tuumlrk Ordusunu Meydana

Arslanoğlu GetirenTuumlrk Devlet Beylik ve Hanedanlıkları (Kaynak-1)

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S130 YXI TKAE İstanbul s822-882

Kesik Muharrem Tuumlrkiye Selccediluklu Devleti Tarihi Sultan I Mesud Doumlnemi

(1116-1155) Ankara TTK 2003

Kırzıoğlu M Fahrettin Kars Tarihi Taş Ccedilağlarından Osmanlı

İmparatorluğursquona Değin ve Ekleme 1534-1921 Yılları

Kataloğu I İstanbul Işıl Matbaası 1953

Kiselev SV Drevnyaya istoriya yuzhnoi Siberi Moskva 1951

Klyaştorniy SGVA ldquoThe Soghdian Inscription of Bugut Revisedrdquo

Livic AOH 261 1972 p69-102

Klyaştorniy SG ldquoA Propos des mots Sogd Berccedileker Buqaraq Ulys de

lrsquoinscription de Kul Teghin CAJ III 4 1958

Koca Salim ldquoTuumlrklerin Goumlccedilleri ve Yayılmalarırdquo Tuumlrkler I Ed

Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca Ankara

Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s651-663

334

Koca Salim ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV

Yay Temmuz 1990 s18-23

Koccedil Dinccediler ldquoBulgar Boylarının Orta İdil Boumllgesine Goumlccediluuml ve

Novinkovsk Kurganlarırdquo Karadeniz Araştırmaları

S27 Ankara KaraM Yay Guumlz2010 s37-58

Koccedilsoy Şevket ldquoTuumlrk Tarihi Kronolojisirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl

Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s73-188

Koşay Hacircmit Zuumlbeyr ldquoTuumlrklerin Ana Yurdu Goumlccedilleri ve Komşuları ile İlgili

Meselelerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S229 YXX İstanbul

TKAE Mayıs1982 s406-412

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoRibacirctrdquo Vakıflar Dergisi II Ankara Vakıflar Umum

Muumlduumlrluumlğuuml Neşriyatı 1942 s267-278

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoCcedilavuşrdquo İA III MEB 1977 s362-369

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoHacirccibrdquo İA V MEB 1987 s30-36

Koumlpruumlluuml Fuad ldquoEski Tuumlrk Unvanlarına Ait Notlarrdquo THİT Mecmuası II

İstanbul 1938 s17-32

Koumlsoğlu Nevzat Hukuka Bağlılık Accedilısından Eski Tuumlrklerrsquode-İslacircmrsquoda ve

Osmanlırsquoda Devlet Goumlzden Geccedilirilmiş 2 Baskı İstanbul

Oumltuumlken Yay 2004

Koumlymen Mehmet Altay ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Askericirc Teşkilacirctırdquo TAD

V S8-9 Ankara DTCF Yay 1967 s1-100

Koumlymen Mehmet Altay Tuğrul Bey ve Zamanı İstanbul Kuumlltuumlr

Bakanlığı1976

335

Koumlymen Mehmet Altay ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Saray Teşkilacirctı ve Hayatırdquo

TAD IV S6-7 Ankara DTCF Yay 1966 s1-74

Kramer S N Tarih Suumlmerrsquode Başlar ccedilev Mİ Ccedilığ Ankara TTK

1990

Kurat Akdes Nimet IV-XVIII Yuumlzyıllarda Karadenizrsquoin Kuzeyindeki

Tuumlrk Kavim ve Devletleri Ankara Murat Kitabevi

1992

Kurat Akdes Nimet ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD Ege uumlni Ed

Fak Yay XXVI S1 İzmir Temmuz2011 s81-110

Kurat Akdes Nimet ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El

Kitabı S45 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay

1976

Kurat Akdes Nimet ldquoAbu Muhammed Bin Arsquosam Al-Kuficircrsquonin Kitab Al-

Futukhrsquourdquo DTCF VII2 1949

Kuzeyev RG İtil-Ural Tuumlrkleri ccedilev Arif Acaloğlu İstanbul Selenge

Yay 2007

Kuzgun Şaban Hazar ve Karay Tuumlrkleri Ankara Alıccedil Matbaacılık

l993

Lessing Ferdinand D Moğolca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev Guumlnay Karaağaccedil Ankara

TDK 2003

Li Li-Ching ldquoChang-chrsquoienin Elccedililiği Zamanında Ccedilin ile Kuzeybatı

Komşularının Muumlnasebetlerirdquo İstanbul Uumlni Sos Bil

Ens YLS Tezi İstanbul 1987

336

Ligeti L Bilinmeyen İccedil Asya Macarcadan ccedilev Sadrettin Karatay

Ankara 1998

Ligeti L ldquoBilinmeyen İccedil-Asyardquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s672-683

Lıu Mau-Tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel

Kayaoğlu-Deniz Banoğlu İstanbul Selenge Yay 2006

Luckenbill DD Ancient Records of Assyria and Babylonia II New

York 1968

Mackerras Colin The Uighur Empire744-840 According to the Trsquoang

Dynastic Histories Canberra 1968

Maenchen O J Die Welt Der Hunnen Koumlln 1978

Helfen

Mahir Banu ldquoTuumlrk Minyatuumlrlerinde Hilrsquoat Merasimlerirdquo Belleten

LXIII S238 Ankara TTK Aralık1999 s245-255

Mangaltepe İsmail Bizans Kaynaklarında Tuumlrkler İstanbul Doğu

Kuumltuumlphanesi Yay 2009

Mangaltepe İsmail ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul

Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları S10 Ankara

KaraM Yay Yaz 2006 s1-124

Menges KH ldquoAltaic Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptionsrdquo

Byzantion XXI 1-2 1951

337

Meray Seha L ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara

Uumlni SBF D XI S3 Ankara Ankara Siy Bil Yay

1956 s79-117

Merccedilil Erdoğan Gazneliler Devleti Tarihi Ankara TTK1989

Merccedilil Erdoğan Muumlsluumlman-Tuumlrk Devletleri Tarihi 4 Baskı Ankara

TTK2000

Merccedilil Erdoğan ldquoKarahanlılarrdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml

Araş Ens Yay S45 Ankara 1976

Merccedilil Erdoğan ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed

Fak Yay 1975 s63-74

Merccedilil Erdoğan ldquoTuumlrkccedile Selccediluknacircmersquoye Goumlre Malazgirt Savaşırdquo TED

İstanbul Uumlni Ed Fak S2 İstanbul 1971 s5-8

Merccedilil Erdoğan ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD XXVI S1 İzmir

Ege uumlni Ed Fak Yay Temmuz2011 s139-150

Merccedilil Erdoğan ldquoSelccediluklularda Ruumlşvetrdquo Belleten LXXI S261 Ankara

TTK Ağustos2007 s445-478

Mori Masao ldquoEski Bozkır Devletlerinin Teşkilatırdquo TED S9 1978

s209-226

Muhamedyarov Ş F Osnovnıe Etapı Proishojdeniya i Etniccedileskoy İstorii

Tatarskoy Narodnosti Moskova 1968

Necef Ekber N Karahanlılar İstanbul Selenge Yay 2005

Neacutemeth Gyula ldquoZur Geschichte des worte tolmaacutecsrdquo AOH VIII 1958

338

Neacutemeth Gyula A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest 1930

Numelin R Les Origines de la Diplomatie Paris 1945

Onat A SOrsoy K Han Hanedanlığı Tarihi Hsiung-Nu (Hun) XXVIII

Ercilasun Dizi S5 Ankara TTK 2004

Onat Ayşe Han Suumllacirclesi Zamanında Chrsquoe-Shih Boumllgesindeki Hun-

Ccedilin Muumlcadeleleri Ankara San Matbaası 1978

Onat Ayşe ldquoCcedilin-Tuumlrkistan İlişkilerinin Başlangıcı Hakkında Bazı

Bilgilerrdquo Belleten LIV S211 Ankara TTK Aralık1990

s913-920

Onat Ayşe ldquoEski Orta Asya Kavimlerinin Ccedilin ile Olan İlişkileri

hakkında Kısa Bir İncelemerdquo TAD XV S26 Ankara

DTCF Yay 1990-1991 s63-71

Onat Ayşe ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri

(MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK

Ağustos1987 s611-624

Onat Ayşe ldquoHunların Doğuda Siyasal Uumlstuumlnluumlk Doumlnemi

(MS2546)rdquo DTCFD XXXI S1-2 Ankara DTCF

Yay 1987 s 383-395

Oppenheim International Law I edited by Lauterpacht London

1955

Orkun Huumlseyin Namık Tuumlrk Tarihi I Ankara Akba Kitabevi 1946

Ostrogorsky Georg Bizans Devleti Tarihi Ccedilev Fikret Işıltan 7Baskı

(Tıpkıbasım) Ankara TTK 2011

339

Oumlgel Bahaeddin Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi I-II Kuumlltuumlr Eserleri

Dizisi 2 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yayınları1981

Oumlgel Bahaeddin İslamiyetrsquoten Oumlnce Tuumlrk Kuumlltuumlr Tarihi Orta Asya

Kaynak ve Buluntularına Goumlre Ankara TTK 2003

Oumlgel Bahaeddin Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları I ve II İstanbul MEB

1971

Oumlgel Bahaeddin Tuumlrk Mitolojisi (Kaynakları ve Accedilıklamaları ile

Destanlar) I 4 Baskı Ankara TTK 2003

Oumlgel Bahaeddin Tuumlrk Mitolojisi (Kaynaklar ve Accedilıklamaları ile

Destanlar) II 3 Baskı Ankara TTK 2006

Oumlgel Bahaeddin ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten

XIX S75 Ankara TTK Temmuz1955 s331-376

Oumlgel Bahaeddin ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri Hakkında Vesikalar ve Notlarrdquo Belleten

XXI S81-84 Ankara TTK 1957 s81-137

Oumlgel Bahaeddin ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr

C3 S1 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Haziran1981 s6-8

Oumlgel Bahaeddin ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr

C3 S2 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Temmuz1981

s10-12

Oumlgel Bahaeddin ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Kuumlltuumlr

Bakanlığı Yay Mayıs1981 s6-8

340

Oumlgel Bahaeddin ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten

Ankara TTK XIX S75 Temmuz1955 s331-376

Oumlgel Bahaeddin ldquoEski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar I(Yuumleh

Chiler)rdquo DTCFD XV S1-3 Ankara DTCF Yay 1957

s247-278

Oumlgel Bahaeddin ldquoOrta Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Bazı Yeni Araştırmaların

Tenkidirdquo DTCF XVII S1-2 Ankara DTCF Yay 1959

s261-273

Oumlgel Bahaeddin ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9

Ankara Şubat1981 s46-48

Oumlzaydın Abduumllkerim Sultan Berkiyaruk Devri Selccediluklu Tarihi (485-4891092-

1104) İstanbul CcedilantayYay 2001

Oumlzergin Kemal İpek Yolu S38 İstanbul Boğaziccedili Yay 1985

Oumlzey Ramazan ldquoTarihte Tuumlrk Devletleri ve Hacirckimiyet Alanlarırdquo

Tuumlrkler I Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim

Koca Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s266-276

Oumlzyetgin A Melek ldquoEski Tuumlrklerde Oumldeme Araccedilları Kacircğıt Para Ccedilavrsquoın

Kullanımırdquo MTAD C1 S1 Ankara DTCF Yay

Kasım2004 s90-105

Oumlzyetgin A Melek ldquoTurfan Uygurlarında Ceza Hukukuyla İlgili

Uygulamalarrdquo Belleten LXXV S273 Ankara TTK

Ağustos2011 s337-360

341

Palaz Erdemir Hatice VI Yuumlzyıl Bizans Kaynaklarına Goumlre Goumlktuumlrk-

Bizans İlişkileri İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay

2003

Parkers E H A Thousand Years of the Tartars 2 Baskı New York

1924

Piyadeoğlu Cihan ldquoHorasanrsquoın Doğu Boumllgesi Kubbetuumlrsquol-İslacircm Belh

(Buumlyuumlk Selccediluklular Doumlnemi)rdquo Tarih Dergisi S49

İstanbul İstanbul Uumlni Yay 2010 s1-25

Pritsak Omeljan ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A

Tayfun Oumlzcan Karadeniz Araştırmaları S13 Ccedilorum

Bahar2007 s 15-34

Pritsak Omeljan ldquoVon den Karluk zu den Karachanidenrdquo ZDMG 101

1951

Pulleyblank E G ldquoA Soghdian Colony in Inner Asiardquo TP 41 1952

s317-356

Radlov Wilhelm Versuch Eines Woumlrterbuches Der Tuumlrk-Dialecte I

Mouton amp Co ` s-Gravenhage 1960

RasonyiL ldquoOrtaccedilağda Erdelrsquode Tuumlrkluumlğuumln İzlerirdquo II Tuumlrk Tarih

Kongresi (20-25 Eyluumll 1937) İstanbul 1943 s577-581

Raacutesoacutenyİ Laacuteszloacute Tarihte Tuumlrkluumlk İstanbul Oumlrguumln Yay 2007

Rona-Tas Andras ldquoKubrat Hanrsquoın Buumlyuumlk Bulgar Devletirdquo Tuumlrkler II

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s625-629

ROUX JP Eskiccedilağ ve Ortaccedilağda Altay Tuumlrklerinde Oumlluumlm

İstanbul Kabalcı Yay 1999

342

Safran Mustafa Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lucircgacirctlara Goumlre

Kuman Kıpccedilaklarrsquoda Siyasi İktisadi Sosyal ve

Kuumlltuumlrel Yaşayış TKAE Yay Seri1 S A27 Ankara

1993

Salman Huumlseyin Tuumlrgişler Ankara TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Başvuru

Kitapları Dizisi53 1998

Salman Huumlseyin ldquoCcedilin İmparatorluğursquonun Batı Uumllkelerirsquone Karşı Tesis

Ettiği Askericirc Hat (Doumlrt Garnizon)rdquo Belleten LIV

S211 Ankara TTK Yay Aralık1990 s921-935

Salman Huumlseyin ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na

Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD C4

S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s7-20

Salman Huumlseyin ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk

Hakanlığırdquo MTAD DTCF Yay C2 S4 Ankara

Aralık2005 s198-205

Shaphira Dan D Y ldquoSome Notes On Jews and Turksrdquo Karadeniz

Araştırmaları S16 Ankara KaraM Yay Kış2008

s25-38

Sarıtaş Eyuumlp Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Tuumlrgişler Boyu ve Hakimiyeti

YLS Tezi Ankara Uumlni Sosyal Bilimler Ens Tarih

Anabilim Dalı Youmlneten Prof Dr Ayşe Onat Ankara 1996

Sertkaya Osman Fikri ldquoOrta ve Eski Ccedilağlarda Tuumlrklerin Takvimlerirdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S194 YXVII TKAE İstanbul Aralık1978

s73-82

343

Sevim Ali ldquoMalazgirt Meydan Savaşı ve Sonuccedillarırdquo Malazgirt

Armağanı Seri XIX S4 Ankara TTK 1972 s219-

229

Sevim Ali ldquoSıbt İbnuumlrsquol-Cevzicircrsquonin Mirrsquoatuumlrsquoz-Zaman Ficirc Tarihirsquol-

Acircyan Adlı Eserindeki Selccediluklularla İlgili Bilgiler I

Sultan Tuğrul Bey Doumlnemirdquo Belgeler S22 Ankara

1997

Sevinccedil Necdet ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası

Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul TDAV Yay

1980 s161-184

Seyitdanlıoğlu Mehmet ldquoEski Tuumlrklerde Devlet Meclisi ldquoToyrdquo Uumlzerine

Duumlşuumlncelerrdquo TAD Ankara Uumlni Tarih Boumlluumlmuuml

XXVIII S45 Ankara DTCF Yay Mart 2009 s1-11

Shiratory K On the Territory of the Hsiung-nu Prince Hsiu-trsquou

Toyo-Bunko S5Tokyo 1930

Sinor Denis ldquoThe Inner Asian Warriorsrdquo The Journal of the

Americen Oriental Society vol101 1981 s133-144

Smirnov A P Voljskie Bulgarı Trudı GİM Vıp XIX Moskva 1951

Suumlkan Oumlzer Ccedilin Halk Cumhuriyeti Tarihi- Kurulması- Gelişmesi-

Tuumlrkiye ve Diğer Devletlerle olan İlişkileri İstanbul

Harp Akademisi Komutanlığı 2000

Suumlmer Faruk Oğuzlar (Tuumlrkmenler)5Baskı TDAV İstanbul 1999

Suumlmer Faruk ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989

Suumlmer Faruk ldquoAnadolursquoya Yalnız Goumlccedilebe Tuumlrkler mi Geldirdquo

Belleten XXIV S96 Ankara TTK Ekim1960 s 567-

594

344

Stratos A Byzantine Empire in the Seventh Century IV

Amsterdam 1978

Şahmatov AA Zametka ob yazyke volzskih bolgar Sbornik Muzeya

Antropologii Etnografii Petrograd 51918

Şeker Mehmet Fetihlerle Anadolursquonun Tuumlrkleşmesi ve İslamlaşması

Ankara Diyanet İşleri Başkanlığı Yay ty

Şen Serkan ldquoEski Tuumlrklerde Maden İşccedililiğine Bir Bakışrdquo MTAD C5

S3 Ankara DTCF Yay Eyluumll2008 s162-172

Şeşen Ramazan İslacircm Coğrafyacılarına Goumlre Tuumlrkler ve Tuumlrk Uumllkeleri

2 Baskı Ankara TTK 2001

Şişman Simon ldquoİstanbul Karaylarırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S110 YX2

İstanbul TKAE Aralık1971 s90-96

Tagirov İ R ldquoİdil Bulgarlarırdquo ccedilev İlyas Kamalov Avrasya Fatihi

Tatarlar Haz İlyas Kamalov İstanbul Kaknuumls Yayınları

2007 s35-62

Taneri Aydın Tuumlrk Devlet Geleneği İstanbul MEB 1997

Taneri Aydın ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD

Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml V S8-9 Ankara

1967

Taneri Aydın ldquoSelccediluklu-Osmanlı Ccedilizgisinde Harezmşahlar Vezacircretirdquo

TED S7-8 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay

1977 s17-54

Taneri Aydın ldquoTuumlrk Tarihinde ldquoEmanrdquo Kurumurdquo TAD XVII S28

Ankara DTCF Yay 1996 s165-172

345

Taneri Aydın ldquoHacirccibrdquo DİA XIV İstanbul 1996 s508-511

Tarhan Taner ldquoOumln Asya Duumlnyasında İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrkler Ed Hasan

Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni

Tuumlrkiye Yay 2002 s597-610

Taşağıl Ahmet Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Eski Tuumlrk Boyları Ankara TTK

2004

Taşağıl Ahmet Goumlk-Tuumlrkler I-III Ankara TTK 2004

Taşağıl Ahmet ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul TDV Yay

2000 s472-474

Taşağıl Ahmet ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo Belleten LVII S218

Ankara TTK Nisan1993 s51-70

Taşağıl Ahmet ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo

TDTD VIII TDAV Yay Ağustos 1990 s45-51

Taşağıl Ahmet ldquoKoumll Tigin Yazıtının Ccedilince Yuumlzuuml Hakkındardquo Belleten

LXVIII S252 TTK Ağustos2004 s403-421

Taşağıl Ahmet ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII

S236 TTK Nisan1999 s23-41

Taylor WC The History of the Owerthrow of the Roman Empire

London 1836

Tekin Talat ldquoYeni Bir Uygur Anıtırdquo Belleten LXVI S84 Ankara

TTK Ekim1982 s798-837

346

Temir Ahmet ldquoTuumlrk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askericirc

Teşkilacirctrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S118 YX10 İstanbul

TKAE Ağustos1972 s1110-1127

Terzi Mustafa Zeki ldquoAbbacircsi Devletirsquonin Askericirc Teşkilacirctında Ordu

Komutanlığı ve Ruumltbelerrdquo Belleten LIII S206 Ankara

TTK Nisan1989 s153-165

Tezcan Mahmut ldquoFolklorik ve Antropolojik Youmlnleriyle Hediye Geleneği

ve Tuumlrk Kuumlltuumlruumlndeki Yerirdquo Ankara Uuml Eğitim

Bilimleri Fakuumlltesi Dergisi Ankara Ankara Uumlni Yay

1989 s29-36

Tezcan Mehmet ldquoI-İ Chih-İ I-İ-Fa-İ ve Beş Tuzak (Ccedilinlilerin Hunları

Yıkmak İccedilin Uyguladıkları Temel Stratejiler)rdquo Tuumlrkler

Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s729-742

Tezcan Mehmet ldquoEski İranlılarda Xvarena Anlayışı ve Bunun Tuumlrklerdeki

Kut ile Muumlnasebetirdquo TİD XXII S2 İzmir Ege Uumlni

Ed Fak Yay Aralık2007 s167-194

Theophanes The Chronicle of Theophanes the Confessor yay

Cyril Mango-Roger Scott New York 1997

Kazhdan A(ed) The Oxford Dictionary of Byzantium vol I

Cambridge University Press Cambridge 1991

Thierry A Historie DrsquoAttila I Paris 1865

Togan İ G Kara C Ccedilin Kaynaklarında Tuumlrkler Eski Trsquoang Tarihi

Baysal (ChiuTrsquoang-shu) 194 a ldquoTuumlrklerrdquo Boumlluumlmuuml

(Accedilıklamalı Metin Neşri) Ankara TTK 2006

Togan Nazmiye ldquoPeygamberin Zamanında Şarkicirc ve Garbicirc Tuumlrkistanı

Ziyaret Eden Ccedilinli Budist Rahibi Huumlen-Ccedilangrsquoın Bu

347

Uumllkelerin Siyasicirc ve Dinicirc Hayatına Ait Kayıtlarırdquo İslacircm

Tetkikleri Enstituumlsuuml Dergisi IV Cuumlz 1-2 İstanbul Uumlni

Ed Fak Yay İstanbul 1964 s21-64

Togan A Zeki Velidicirc Umumicirc Tuumlrk Tarihine Giriş Cilt I En Eski Devirlerden

16 Asra Kadar No1534 Tarih Araştırmaları No2 3

Baskı İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi

Yayınları 1981

Tolstov SP Scytians of the Aral Sea and Khorezm Moskova1960

Tsaı Wen-shen Li Te-yuumlrsquonuumln Mektuplarına Goumlre Uygurlar Doktora

Ccedilalışması Taipei 1967

Tuncer Huumlner Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler 3 Baskı

İstanbul Kaynak Yay 2010

Turan Osman ldquoSelccediluk Kervansaraylarırdquo Belleten X S39 Ankara

TTK Temmuz1946 s471-496

Turan Osman ldquoEski Tuumlrklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak

Kullanılmasırdquo Belleten IX S35 Ankara TTK

Temmuz1945 s305-318

Turan Osman Tuumlrk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi 17 Baskı

İstanbul Oumltuumlken Yay 2008

Turtledove Harry The Chronicle of Theophanes University of

Pennsylvania Pres Philadelphia 1982

Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I-II İstanbul TDK1992

Tuumlrkdoğan Orhan ldquoOrta Asya Tuumlrk Kuumlltuumlruuml Uumlzerinde Yeni Araştırmalarrdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S219 YXIX İstanbul TKAE Ocak-

Şubat1980 s258-261

348

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi II Cumhuriyet Matbaası İstanbul

TDK 1941

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi III Ankara TTK 1942

Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi V Ankara TTK 1957

Tuumlrkkan Reha Oğuz ldquoTuumlrk Tarih TezlerirdquoTuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s409-423

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII TKAE İstanbul Mart-

Nisan1980 s170-190

Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler VI Benguuml

Taşlarda Geccedilen Budun Adları Kırgız Budunurdquo Tuumlrk

Kuumlltuumlruuml Dergisi S207-208 YXVIII İstanbul TKAE

Ocak-Şubat1980 s111-117

Tzvetkov Plamen S ldquoTuumlrkler Slavlar ve Bulgarların Koumlkenirdquo Tuumlrkler II

Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca

Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s599-605

Uludağ Suumlleyman ldquoFiracircsetrdquoDİA XIII İstanbul TDV Yay 1996 s116-

117

User Hatice Şirin ldquoEski Tuumlrkccedileden Başkurtccedilaya Kent Konut İkamet

Nomenclaturası Uumlzerine Notlarrdquo Tarihten Buguumlne

Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s294-312

Uslu Recep ldquoİslacircm Orduları Tarafından Fethinden Selccediluklularrsquoa

Kadar Afganistanrdquo Afganistan Uumlzerine Araştırmalar

349

Haz Ali Ahmetbeyoğlu İstanbul Tarih ve Tabiat Vakfı

2002

Uydu Yuumlcel Muallacirc İlk Rus Yıllıklarına Goumlre Tuumlrkler Ankara TTK

2007

Uydu Yuumlcel Muallacirc ldquoHazar Hakanlığırdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s445-463

Uydu Yuumlcel Muallacirc ldquoKuman-Kıpccedilakların Tarihinde İgor Destanırsquonın Yeri ve

Oumlnemirdquo Belleten LXX S258 Ankara TTK Ağustos

2006 s523-559

Uydu Yuumlcel Muallacirc ldquoYusuf Has Hacibrsquoin Kutadgu Biligrsquoi İle

Nizamuumlrsquolmuumllkrsquouumln Siyaset-namersquo sinin Karşılaştırılmasırdquo

Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S351 YXXX İstanbul TKAE

Temmuz1992 s428-436

Uyumaz Emine Tuumlrkiye Selccediluklu Devletirsquone Gelen ve Giden Elccedililer

(XI yuumlzyılın sonu-XIV yuumlzyılın başları) İstanbul

Bilge Kuumlltuumlr Sanat 2011

Uumlccediler Muumljgacircn ldquoFolklorumuzda El (İl)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9

Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yay Şubat1981

Uumlccediler Muumljgacircn ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2

S9 Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Şubat1981 s49- 52

Uumllker Hasan ldquoNogay Atasoumlzlerinden Oumlrneklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml

S413 YXXXV İstanbul TKAE Eyluumll1997 s531-539

350

Vaacutesary Istvaacuten Eski İccedil Asyarsquonın Tarihi ccedilev İsmail Doğan İstanbul

Oumltuumlken Yay 2007

Wensinck AJ ldquoResulrdquo İA IX İstanbul MEB 1964 s692-693

Xinru Liu ldquoA Silk Road Legacy The Spread of Buddhism and Islamrdquo

Journal of World History vol XXII Nu1 USA

University of Hawairsquoi Press March 2011 p55-81

Yakıcı Ali ldquoİslamiyet Oumlncesi Tuumlrk Destanlarının Bilim Ve Kuumlltuumlr

Hayatına Etkisi Uumlzerine Bazı Duumlşuumlncelerrdquo SUumlTAD S29

Konya Bahar2011 s411-420

Yakubovskiy AJ ldquoIX ve X Asırlarda İtil ve Bulgarrsquoın Tarihicirc Topografisi

Meselesine Dairrdquo Belleten ccedilev Abduumllkadir İnan TTK

LXVI S62 Nisan1952 s273-297

Yalman (Yalkın)Ali Rıza Cenupta Tuumlrkmen Oymakları II Haz Sabahat Emir

256 Kuumlltuumlr Eserleri14 İstanbul Kuumlltuumlr Bakanlığı 1977

Yarshater Ehsan (Ed) The Seleucid Parthian and Sasanian Periods

Cambridge Univ Pres 1983

Yazıcı Nesimi ldquoİdil (Volga) Bulgar Hanlığında İslamiyetrdquo Genel Tuumlrk

Tarihi II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s394-

408

Yıldız Nuray ldquoEskiccedilağ Kuumlltuumlr Tarihinde Kacirctiprdquo TED S16 İstanbul

İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1998 s1-19

Yiğit İsmail ldquoRibacirctrdquoDİA XXXV İstanbul TDV 2008 s76-79

351

Yiğit Turgut ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo

TAD XVIII S29 Ankara DTCF Yay 1997 s233-

245

Youmlruumlkan Yusuf Ziya Muumlsluumlman Coğrafyacıların Goumlzuumlyle Ortaccedilağrsquoda

Tuumlrkler İstanbul Selenge Yay 2004

Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han China Harvard

University Press Cambridge Massachusetts 1967

Zahoder B ldquoDendanekanrdquo ccedilev İsmail Kaynak Belleten TTK

XVIII S72 Ekim1954 s581-587

Zajaczkoski Ananiasz Karaims in Poland Warszaw 1961

Zimonyi Istvaacuten ldquoBodun und El im Fruumlhmittelalterrdquo Acta Orientalia

Academiae Scientiarum Hung vol 56 (1) 57-59

Zimonyi Istvaacuten ldquoBulgarlar ve OğurlarrdquoTuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-

Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay

2002 s606-616

Zimonyi Istvaacuten The Origins Of The Volga Bulgars Szeged 1990