Szck Yaps Konu Anlatm

Trkede szcklerin yaps incelendiinde bazlarnn yapm eki

almadan (kitap, kitaplar); bazlarnn yapm eki alarak (kitap,

kitaplk) kullanldn; bazlarnn ise iki szcn bir araya

gelmesiyle (kitabevi, kitapsever) olutuunu gryoruz. Buna gre,

Trkede szckler, yap bakmndan e ayrlr:

1. Basit Szck

Hibir yapm eki almam szcktr. Basit szckler ekim eki

alabilir.

Bahede pembe gller am.

Bu cmlede tm szckler yapca basittir. nk szcklerin hibiri

yapm eki almamtr. Cmlede ek alan szckler ise ekim eki

almtr. Bahe szc bulunma durumu eki (-de), gl szc

oul eki (-ler), a- eylemi ise mili gemi zaman kipi eki (-mi)

almtr.

2. Tremi Szck

En az bir yapm eki alm szcktr. Tremi szckler ekim eki de

alabilir.

Yaamda zorluklarla karlalr.

Bu cmlede btn szckler tremitir; nk her szck en az bir

yapm eki almtr.

yaamda

ya: isim kk

-a: isimden liil yapm eki

-m: fiilden isim yapm eki

-da: bulunma durumu eki

zorluklarla

zor: isim kk

-luk: isimden isim yapm eki

-lar: oul eki

-la: vasta eki

karlalr

kar: isim kk

-la: isimden fiil yapm eki

-l: fiilden fiil yapm eki

-r: geni zaman kip eki

Not: Baz szcklerdeki yapm ekleri zor fark edilir, bu szcklere

dikkat etmek gerekir.

lk > l k fiilden isim yapm eki

k > k fiilden isim yapm eki

bat > bat fiilden isim yapm eki

dou > do u fiilden isim yapm eki

uyku > uy(u) ku fiilden isim yapm eki

oynuyor > oy(u)n (a)u yor fiilden isim yapm eki

yayor > ya (a) yor isimden fiil yapm eki

ilerliyor > iler (i) (le) li yor isimden fiil yapm eki

kvrm > kvr () m fiilden isim yapm eki

3. Bileik Szck

ki szcn bir araya gelerek oluturduu yeni szcklerdir. Bileik

szckleri, uzun ve ayrntl bir konu olduu iin trlerine gre

snflandrarak anlatmay tercih edeceiz.

A. Bileik sim

ki szcn bir araya gelerek oluturduu szcklerdir. Bileik

isimler u ekillerde oluur:

sim soylu szcklerin bir araya gelmesiyle oluur. (isim + isim)

aslanaz, gkyz, hanmeli

Sfatlarn isim soylu szcklerle bir araya gelmesiyle oluur. (sfat +

isim)

anayasa, Eskiehir, Kocatepe

sim soylu szcklerle fiillerin bir araya gelmesiyle oluur. (isim + fiil)

varyemez, mirasyedi, imambayld

Fiil soylu szcklerin bir araya gelmesiyle oluur. (fiil + fiil)

vurdumduymaz, bierdver, gelgit

sim soylu szcklerle fiilimsilerin bir araya gelmesiyle oluur. (isim +

fiilimsi)

gkdelen, cankurtaran, kardelen

(fiilimsi + isim)

bilirkii, yanarda, atardamar

Yansma szcklerin bir araya gelmesiyle oluur. (yansma +

yansma)

tt, grgr, akak

B. Bileik Sfat

ki szcn bir araya gelmesiyle oluan, sfat grevinde kullanlan

szcklerdir. ki szcn bir araya gelerek tek bir kavram

karlamasyla oluan sfatlara, anlamca kaynam bileik sfat

denir.

Gn getike vurdumduymaz bir toplum oluyoruz.

Toplumda boboaz insanlar sevilmez.

Annesi ona kahverengi bir kazak alm.

Sana birka soru soracam.

O, hibir zaman yalan konumazd.

Biimsel olarak ayr yazlmalarna karn belli bir kurala bal olarak

oluan sfatlara kurall bileik sfat denir. Bunlar aadaki ekillerde

oluturulur:

Sfat ve taksz ad tamlamalarna -l, -li, -lk, -lik, -sz, -siz eki

getirilerek bileik sfat (sfat grubu) yaplr.

krmz apka l kz

iyi huy lu ocuk

ta duvar l bahe

kurun kubbe li camii

asr lk nar

on yl lk alma

be para sz insan

bahe si byk konak

kap s ak ev

kalp i temiz insanlar

sa uzun ocuk

Sfat tamlamalarnda sfatla isim yer deitirilip isme iyelik eki (-i, -i, -

s, -si) getirilerek bileik sfat (sfat grubu) yaplr.

bahe si byk konak (byk bahe)

kap s ak ev (ak kap)

kalp i temiz insanlar (temiz kalp)

sa uzun ocuk (uzun sa)

orman - gzel ky (gzel orman)

C. Bileik Fiil

Birden fazla szcn bir araya gelerek oluturduu fiillerdir. Bileik

fiiller oluturulma biimlerine gre e ayrlr:

1. Yardmc Fiille Yaplan Bileik Fiil

sim soylu bir szcn yardmc bir fiille (olmak, etmek, eylemek,

klmak, buyurmak) bir araya gelerek oluturduu bileik fiildir.

Gnmzde daha ok, etmek ve olmak yardmc fiilleri

kullanlmaktadr.

Souklardan hasta oldu. (hasta + olmak)

Tantmza memnun oldum. (memnun + olmak)

Onlar bize yardm etti. (yardm + etmek)

Bu olay hepimizi mutlu etti. (mutlu + etmek)

Hastamz iki gnde iyi oldu. (iyi + olmak)

Not: Baz yabanc asll szcklerle bu tr bileik fiil yapldnda ses

dmesi veya ses tremesi grlr. Bu bileik fiiller bitiik yazlr.

emir etmek > emretmek (ses dmesi)

kayp olmak > kaybolmak (ses dmesi)

sabr etmek > sabretmek (ses dmesi)

his etmek > hissetmek (ses tremesi)

af etmek > affetmek (ses tremesi)

ret etmek > reddetmek (ses tremesi)

Not: Baz bileik fiiller oluturulurken hibir ses olay meydana

gelmez. Bu fiilleri oluturan szckler arasnda ulama olduu iin

bitiik gibi okunur. Ancak yazmda ayr yazlr.

terk etmek

park etmek

fark etmek

ayrt etmek

Not: Baz durumlarda olmak ve etmek yardmc fiil deil, asl fiil

olarak kullanlr.

Bu arsa ne kadar eder?

Henz akam olmad.

Sokakta kavga olmu.

2. Kurall Bileik Fiil

ki fiilin belli kurallarla bir araya gelmesiyle oluur. Bu fiillerden birisi

kalplam ekilde kullanlr. Kurall bileik fiiller oluturulma

biimlerine gre drde ayrlr:

a. Yeterlik Fiili (fiil + ebilmek)

Cmleye bir ii yapabilme, bir ii yapmaya gc yetme anlam katar.

Sen, bu valizi tek bana yukar karabilirsin.

Bu soruyu rahatlkla zebilirim.

Not: Yeterlik fiilinin olumsuzunda ebilmek kalbnn -bil- blm

der.

yazabilmek > yazamamak

(yazabilmemek deil)

ocuk antay zorla tayabildi.

ocuk antay tayamad.

ocuk antay tamad.

Bu cmlelerden birincisinde tayabildi eylemi yeterlik fiilinin olumlu

kullanmdr. kinci cmledeki tayamad fiili, yeterlik fiilinin olumsuz

kullanmdr. nc cmledeki tamad fiili ise tamak fiilinin

olumsuz kullanmdr ve bileik fiil deildir.

Not: Yeterlik fiilinin baz kullanmlar, yeterlilik deil olaslk anlam

tar. Olaslk anlamnn olumsuz kullanmnda da bilmek fiilinin

dmedii grlr.

Onlar, yarn Ankaraya gidebilir.

Onlar, yarn Ankaraya gitmeyebilir.

b. Tezlik Eylemi (fiil + ivermek)

Cmlede bildirilen fiilin acele, abuk bir biimde gerekletiini ifade

eder.

Bir gn iinde btn ileri bitiriverdi.

Yarna kadar bu devleri de yazver.

Dn gece elektrikler kesiliverdi.

ocuklar bugn de oynamayversin.

Not: Tezlik fiilinin olumsuzu iki ekilde yazlabilir.

Onun hatalarn bazen grmeyiver.

Onun hatalarn bazen grverme.

c. Srerlik Fiili (fiil + ekalmak, edurmak, egelmek)

Cmlede bildirilen fiilin devaml bir ekilde yaplmakta olduunu ifade

eder.

Bu alkanlklar bu yana kadar sregeldi.

Siz evde bekleyedurun, birazdan karz.

Kk ocuk, ablasnn arkasndan bakakald.

d. Yaklama Fiili (fiil + eyazmak)

Cmlede bildirilen fiilin gereklemeye yaklatn ama

gereklemediini ifade eder. Yani cmleye az kalsn, neredeyse

anlam katar. Yaklama bileik fiili gnmz Trkesinde sk

kullanlmamaktadr.

Elimdeki vazo, balkondan deyazd.

Geen haftaki kazada btn ailesi leyazd.

3. Anlamca Kaynam Bileik Fiil

Bir veya birden fazla ismin bir fiille bir araya gelmesiyle oluan bileik

fiildir. Bu bileik fiillerde bulunan fiiller gerek anlamndan uzaklar,

dier szcklerle kaynaarak yeni bir fiili karlar.

Arkadam retmenden sz istedi.

Bu cmlede istemek fiili tek bana bir eylemi karlamamaktadr.

Yanndaki sz szcyle birlikte anlamca kaynap konumak iin

izin almak anlamnda bir fiili karlamaktadr. Bu yzden bu

cmledeki fiil sz istemek fiilidir.

Bu renciler iyice gzden dt.

Bu ilere kafa yormalsn.

renciler anlatlanlara kulak kesildi.

Onlarn bu ii yapamayacan ileri srd.

Onun iirleri bu iirler yannda snk kald.

Not: Baz anlamca kaynam bileik eylemlerde btn szckler,

gerek anlamlarndan uzaklat iin bu szckler bitiik yazlr.

varsaymak, ngrmek, vazgemek

Not: Baz eylemler, anlamca kaynam bileik eylemlerle

kartrlabilir. Bunlar ayrt etmek iin cmlenin anlamna dikkat

etmek gerekir.

Kardeini kt durumdan kurtarmak iin elini oynatmad.

Fel geiren hasta bugn elini oynatmad.

Birinci cmlede elini, oynatmamak szckleri anlamca kaynaarak

hibir giriimde bulunmamak anlamnda kullanlmtr. Yani bileik

bir eylemdir. kinci cmlede ise el ve oynatmamak szckleri

gerek anlamda kullanlmtr. Yani bu cmlede bileik eylem yoktur.

rnek 1:

Tremi sfatlar, adlarla fiillerin kk ya da gvdelerine yapm ekleri

getirilerek oluturulur.

Aadaki ataszlerinin hangisinde bu yolla yaplm bir sfat vardr?

A) Gne balkla svanmaz.

B) Korkunun ecele faydas yoktur.

C) Her aacn meyvesi olmaz.

D) Mzrak uvala smaz.

E) leyen demir pas tutmaz.

(2000 SS)

zm:

E seeneindeki ileyen szc -le ve -en yapm eklerini alarak

demir adn niteleyen bir tremi sfat olmutur.

Cevap E

rnek 2:

Trkede bileik eylemler, ad soylu bir szckle yardmc

eylemlerden oluan elerdir.

Bu tanmn dnda kalan bileik eylem, aadakilerden hangisinde

vardr?

A) Bunun byle olacan hissetmitim.

B) Aceleye gerek yok, biraz sabret.

C) Nasl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu.

D) Ka gndr bu darack yere hapsolduk.

E) Artk bastonsuz yryebiliyormu.

(1982 SS)

zm:

A seeneinde hissetmitim, B seeneinde sabret, C

seeneinde kayboldu, D seeneinde hapsolduk bileik eylemleri

yardmc eylemlerle kurulan bileik eylemlerdir. E seeneindeki

yryebiliyormu bileik eylemi kurall bileik eylemlerden yeterlik

eylemidir.

Cevap E

rnek 3:

Gecekondu, uyurgezer, mirasyedi, atekes gibi bileik szckler,

aadaki yntemlerden hangisiyle olumutur?

A) Her iki szck de kendi z anlam dnda kullanlmtr.

B) Birinci szck kendi z anlam dnda kullanlmtr.

C) kinci szck kendi z anlam dnda kullanlmtr.

D) Eylem soylu szckler, birletikleri szckle birlikte tr

bakmndan deiiklie urayarak ad ve sfat oluturmutur.

E) Ses deiimi yoluyla oluan bileik szcklerde, iki nl

kaynam ya da hece dmesi olmutur.

(1989 YS)

zm:

Verilen rnek szckleri incelediimizde eylem soylu szcklerle

(konmak, uyumak, gezmek, yemek, kesmek), ad soylu szcklerin

(gece, miras, ate) bir araya gelip ad ve sfat oluturduunu

gryoruz.

Cevap D

rnek 4:

Aadaki cmlelerin hangisinde etmek szc yardmc eylem

olarak kullanlmamtr?

A) Bu konuda ona ancak sen yardm edebilirsin.

B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmitik.

C) Bu dl oktan hak ettiini o da biliyordu.

D) Bu tablo sence on bin lira eder mi?

E) Bunu, birok kez kendisinden rica ettim.

(1982 SS)

zm:

Verilen seeneklere baktmzda etmek szc, A seeneinde

yardm szcyle, B seeneinde yolcu szcyle, C

seeneinde hak szcyle, E seeneinde rica szcyle

birleerek bileik eylem oluturmutur.

Cevap D

rnek 5:

Kimi sfat takmlarnda adla sfatn yeri deitirilip, ada bir iyelik eki (-

i, -si) eklenerek bir sfat grubu (bileik sfat) oluturulur.

Aadaki cmlelerin hangisinde bu yolla yaplm bir sfat grubu

vardr?

A) Okul mdrmz uzun boylu, sert bakl, olduka gen biriydi.

B) En byk arzusu, salonu geni bir eve sahip olmakt.

C) Gzel deil fakat okunakl bir yazs vard.

D) Bahedeki iri gvdeli narn altnda oturmay ok severdi.

E) Okulun ykk bahe duvarn nihayet onarmlard.

(1987 SS)

zm:

B seeneinde salonu geni sfat grubu (bileik sfat), geni salon

sfat tamlamasnn, tamlayan ve tamlanann yer deitirmi eklidir.

Cevap B

rnek 6:

Aadakilerin hangisinde birden ok bileik fiil vardr?

A) Kimi benim gibi erir derinden Kimi senin gibi ok mutlu olur

B) Bahsetti derinden ona halim Akn bu onulmaz yarasndan

C) Soldu gnden gne sessiz soldu Dediler hep: Kza bir hal oldu!

D) Bir reniversin ak Aac o vakit seyredin

E) Dalveriyoruz arada bir Belli, bir ey var aramzda

(1992-YS)

zm:

D seeneinde reniversin szc, kurall bileik eylemken

seyredin szc, yardmc eylemle yaplan bileik eylemdir.

Cevap D

rnek 7:

Aadaki cmlelerin hangisinin yklemi yap bakmndan tekilerden

farkldr?

A) Kitabn son sayfasn dikkatlice okuttu.

B) Babasnn gzne girmek iin ok abalyor.

C) retmenin sorduu ikinci soruyu bilemedi.

D) Kemal, geen hafta ok kt hastalanm.

E) Dergimizin kapan bu saysnda yeniledik.

zm:

A seeneindeki okuttu, B seeneindeki abalyor D

seeneindeki hastalanm, E seeneindeki yeniledik szckleri

yapm eki aldndan tremi eylemdir. C seeneindeki bilemedi

szc ise bilebilmek yeterlik fiilinin olumsuz eklidir, yani bileik

eylemdir.

Cevap C

rnek 8:

Bileik szckler ad tamlamasnn kaynap kalplamasyla

oluabilir.

Aadaki cmlelerin hangisinde alt izili szck, bu yolla

oluturulmutur?

A) Gemi birazdan Yenikapdan kalkacak.

B) Onlar Bozcaadada oturuyormu.

C) ocuklar bahede kartopu oynuyor.

D) Sonbaharda Abant Gl ok gzel olur.

E) Bykbabam yarn bize ziyarete gelecek.

zm:

A seeneindeki Yenikap, B seeneindeki Bozcaada, D

seeneindeki Sonbahar, E seeneindeki Bykbabam

szckleri sfat tamlamas eklinde oluurken C see-neindeki

kartopu szc ise ad tamlamas eklinde olumutur.

Cevap C

rnek 9:

(I)Yaam kendince (II)alglayp (III)yorumlamak (IV)yerine nne

konduu gibi kabul eden insanlar, (V)dnce tembelidir.

Yukardaki alt izili szcklerden hangisi, yaps bakmndan

tekilerden farkldr?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

(1999 PTAL)

zm:

Cmleyi incelediimizde yaam (ya-a-m-), alglayp (al-g-la-y-

p), yorumlamak (yor-um-la-mak), dnce (d-n-ce)

szcklerinin yapm eki aldn gryoruz. Yapca tremi szcktr.

IV nolu szck olan yerine (yer-i-n-e) szcnde ise yapm eki

yoktur. Yapca basit szcktr.

Cevap D