Sözcük Türleri - Biçim Bilgisi

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2370

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1367

TRKE BM BLGS

YazarlarProf.Dr. Nurettin DEMR (nite 1)Prof.Dr. Emine YILMAZ (nite 1)Tahir Nejat GENCAN (nite 2-9)

EditrYrd.Do.Dr. Hlya PLANCI

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Fatma fiennur Arslan

Kitap Koordinasyon BirimiDo.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Trke Biim Bilgisi

ISBN 978-975-06-1047-9

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013

indekilernsz ............................................................................................................ ix

Biim Bilgisine Girifl ................................................................ 2BM BLGS ............................................................................................... 3KK - GVDE .............................................................................................. 3EK ................................................................................................................. 4Ek flleklii ..................................................................................................... 6YAPIM EK - EKM EK .............................................................................. 6Eklerin Sras .................................................................................................. 7SZCK......................................................................................................... 8SZCK YAPIMI........................................................................................... 8TRETME....................................................................................................... 8Ad Yapm...................................................................................................... 8Eylem Yapm ................................................................................................ 9BRLEfiTRME, KISALTMA, KOPYALAMA.................................................... 9fiLEV AISINDAN SZCK TRLER......................................................... 10Ad Soylu Szckler ....................................................................................... 10zet................................................................................................................ 13Kendimizi Snayalm...................................................................................... 15Yaflamn inden............................................................................................ 16Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 17Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 17Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 18

Adlar.......................................................................................... 20ADLAR (SMLER).......................................................................................... 21Varlklara Verilifllerine Gre Adlar ............................................................... 21Varlklarn Olufllarna Gre Adlar................................................................. 22Varlklarn Saylarna Gre Adlar.................................................................. 23

oul Ekinin Baflka Grevlerde Kullanlfl: .......................................... 23Topluluk Adlar ............................................................................................. 24Anlamlarna Gre Adlar ................................................................................ 24Kltme Adlar............................................................................................. 24ADLARIN EKMLER (DURUMLARI) .......................................................... 25ADLARIN CMLEDEK GREVLER............................................................ 25AD TAMLAMASI (AD TAKIMI)..................................................................... 27Belirtili Ad Tamlamas (Birinci Trl Ad Takm) ....................................... 27Belirtisiz Ad Tamlamas (kinci Trl Ad Takm) ..................................... 28Taksz Ad Tamlamas (nc Trl Ad Takm) ..................................... 29

Ad Tamlamalarnda Szck Trleri:....................................................... 29Ad Tamlamalarnda Szcklerin Yer Deifltirmesi:............................... 29Ad Tamlamalarnda Szck Dflmesi: ................................................... 30Ad Tamlamalarnda Araya Szck Girmesi: .......................................... 30Ad Tamlamalarnn oullanmas: ......................................................... 31

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

Zincirleme Ad Tamlamas ....................................................................... 31Ad Tamlamalarnda Tmlenen Ekinin Art Arda Gelmesi: .................... 31

zet................................................................................................................ 32Kendimizi Snayalm...................................................................................... 34Yaflamn inden............................................................................................ 35Kendimizi Snyalm Yant Anahtar ............................................................. 36Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 36Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 36

Sfatlar....................................................................................... 38SIFATLAR (NADLAR) ................................................................................. 39SIFAT TRLER.............................................................................................. 39Niteleme Sfatlar ........................................................................................... 39Belirtme Sfatlar ............................................................................................ 40flaret (m) Sfatlar ....................................................................................... 40Say Sfatlar ................................................................................................... 41Belgisiz Sfatlar .............................................................................................. 42Soru Sfatlar................................................................................................... 43Unvan (San) Sfatlar ..................................................................................... 44Pekifltirmeli Sfatlar ........................................................................................ 44Kltme Sfatlar ......................................................................................... 45SIFAT TAMLAMASI (SIFAT TAKIMI)............................................................ 46ADLAfiMIfi SIFATLAR (SIFATLARIN AD GB KULLANILMASI)................. 47Adlaflmfl Sfatlarn Cmledeki Grevleri .................................................... 48zet................................................................................................................ 50Kendimizi Snayalm...................................................................................... 52Yaflamn inden............................................................................................ 53Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 54Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 54Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 54

Belirteler.................................................................................. 56BELRTELER (ZARFLAR)............................................................................. 57BELRTE TRLER....................................................................................... 58Zaman Belirteleri ......................................................................................... 58Yer-Yn Belirteleri....................................................................................... 62Durum Belirteleri......................................................................................... 62Azlk -okluk Belirteleri.............................................................................. 68Soru Belirteleri ............................................................................................. 71Koflul Belirteci ............................................................................................... 73Dier Belirteler ............................................................................................ 73BELRTELERN YAPILARI ........................................................................... 74zet ............................................................................................................... 75Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 76Yaflamn inden ........................................................................................... 77Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 78

indek i leriv

3. NTE

4. NTE

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 78Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 79

Adllar........................................................................................ 80ADILLAR (ZAMRLER)................................................................................... 81ADIL TRLER ............................................................................................... 81Kifli Adllar .................................................................................................... 82

Ad Tamlamalarnda Kifli Adllar ............................................................ 83Kifli Adllaryla Kurulan Ad Tamlamalarnda Tmleyenin Dflmesi..... 85

flaret (m) Adllar ......................................................................................... 85Yer Anlaml flaret Adllar ...................................................................... 86Tarz Anlaml flaret Szckleri................................................................ 86Ad Tamlamalarnda flaret Adllar.......................................................... 87

Belgisiz Adllar............................................................................................... 87Soru Adllar ................................................................................................... 88

Dier Soru Adllar .................................................................................. 89lgi ve yelik Adllar ..................................................................................... 89

lgi Adl ................................................................................................... 89lgi Adlnn ekimi ....................................................................................... 89yelik Adl ..................................................................................................... 89ADILLARIN CMLEDEK GREVLER......................................................... 90zne Olan Adllarn Dflmesi ...................................................................... 90zet................................................................................................................ 91Kendimizi Snayalm...................................................................................... 92Yaflamn inden............................................................................................ 93Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 93Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. 93Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 94

lge, Bala ve nlem............................................................ 96LGELER (EDATLAR) ................................................................................. 97BALALAR .................................................................................................. 100NLEMLER..................................................................................................... 111zet ............................................................................................................... 116Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 117Yaflamn inden ........................................................................................... 118Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 118Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 119Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 119

Eylemler-1 ................................................................................ 120EYLEMLER (FLLER)..................................................................................... 121Eylemlerde Zaman ........................................................................................ 121Eylemlerde Kifli.............................................................................................. 122EYLEM KPLER ............................................................................................. 122Bildirme Kipleri (Haber Kipleri)................................................................... 122

indek i ler v

6. NTE

7. NTE

5. NTE

Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri) ................................................................. 126EYLEMLERDE Kfi EKLER........................................................................... 129EYLEMLERDE OLUMSUZLUK....................................................................... 129EYLEMN YAPISI ........................................................................................... 130Yaln Eylemler ............................................................................................... 130Tremifl Eylemler .......................................................................................... 131Birleflik Eylemler ........................................................................................... 131I. Kurall Birleflik Eylemler............................................................................ 131zel Birleflik Eylemler .................................................................................. 131Yardmc Eylemlerle Yaplmfl Birleflik Eylemler ......................................... 134II. Anlamca Kaynaflmfl Birleflik Eylemler .................................................... 135III. Deyim Biiminde bekleflmifl Birleflik Eylemler................................... 136zet................................................................................................................ 137Kendimizi Snayalm...................................................................................... 139Yaflamn inden............................................................................................ 140Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 142Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 142Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 143

Eylemler-II ................................................................................ 144EYLEMN ATISI ........................................................................................... 145Nesnelerine Gre Eylemler........................................................................... 145

Geiflli Eylemler....................................................................................... 145Geiflsiz Eylemler .................................................................................... 145

Geiflsiz Eylemlerin Ekle at Deifltirmesi ................................................. 146-t, -(I)t Ekiyle Geiflli Olan Eylemler .................................................... 146-(I)r Ekiyle Geiflli Olan Eylemler......................................................... 147-DIr Ekiyle Geiflli Olan Eylemler ........................................................ 147

Geifllilik Derecelerinin Artrlmas............................................................... 147znelerine Gre Eylemler ............................................................................ 148Dnfll ve fltefl Eylemlerin at Deifltirmesi ........................................... 150EK EYLEMLER ............................................................................................... 151Ek Eylemin ekimi........................................................................................ 151

Grlen Gemifl Zaman.......................................................................... 151Duyulan Gemifl Zaman ......................................................................... 152Genifl Zaman ........................................................................................... 152fiart Kipi ................................................................................................... 152

Ek Eylemlerde Olumsuzluk .......................................................................... 153BRLEfiK ZAMANLI EYLEMLER ................................................................... 153Birleflik Zamanl Eylemlerin Hikyesi (ykleme Biimi) ......................... 154Birleflik Zamanl Eylemlerin Rivayeti (Sylenti Biimi) .............................. 155Birleflik Zamanl Eylemlerin fiart (Koflul Biimi) ........................................ 156Katmerli Birleflik Zaman ............................................................................... 157Birleflik Zamanl Eylemlerde Olumsuzluk ................................................... 157EYLEMSLER (FLMSLER) .......................................................................... 158Ad-eylemler (sim-fiiller)............................................................................... 159

indek i lervi

8. NTE

Ortalar (Sfat-eylemler) ................................................................................ 160-An Ekiyle Tremifl Ortalar ................................................................... 160-(I)r ve Olumsuzu -mAz Ekiyle Tremifl Ortalar................................. 161-AcAk Ekiyle Tremifl Ortalar............................................................... 161-mIfl Ekiyle Tremifl Ortalar.................................................................. 162-DIk Ekiyle Tremifl Ortalar ................................................................. 162-AsI Ekiyle Tremifl Ortalar ................................................................. 162

Ortalarn zellikleri..................................................................................... 162Ulalar (Ba-eylemler) .................................................................................. 163

-Ip Ekiyle Tremifl Ulalar...................................................................... 163-ArAk Ekiyle Tremifl Ulalar ................................................................. 164-ken (iken) Ekiyle Tremifl Ulalar........................................................ 164-A Ekiyle Tremifl Ulalar....................................................................... 165-IncA Ekiyle Tremifl Ulalar.................................................................. 165-(I)r -mAz Ekleriyle Tremifl Ulalar...................................................... 166-AlI Ekiyle Tremifl Ulalar..................................................................... 166-IncAyA dek (kadar) Ulac...................................................................... 167-AnA kadar (dek) Ulac........................................................................... 167-AsIyA (kadar, dek) Ekiyle Tremifl Ulalar.......................................... 167-DIkA Ekiyle Tremifl Ulalar............................................................... 167-mAdAn (evvel, nce) Ekiyle Tremifl Ulalar...................................... 168-DIktAn sonra Ulac ................................................................................ 169-DII, -AcAI iin (-den, -den dolay...) Ulac....................................... 169-DII gibi, -DII kadar; -AcAI kadar Ulalar ...................................... 169-mAktAnsA Ekiyle Tremifl Ulalar........................................................ 170-mAksIzIn Ekiyle Tremifl Ulalar.......................................................... 170-AndA Ekiyle Tremifl Ulalar ................................................................ 170-CAsInA Ekiyle Tremifl Ulalar ............................................................. 170

zet................................................................................................................ 171Kendimizi Snayalm...................................................................................... 173Yaflamn inden............................................................................................ 174Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 174Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 174Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 175

Ekler ve Soru Biimleri ........................................................... 176KK, GVDE VE EK.................................................................................... 177Kk ............................................................................................................... 177Gvde ............................................................................................................ 177Ek ................................................................................................................. 178EKLERN EfiTLER ...................................................................................... 178ekim Ekleri .................................................................................................. 179Ad ekim Ekleri ............................................................................................ 179Eylem ekim Ekleri....................................................................................... 179Yapm Ekleri .................................................................................................. 180

Addan Ad Yapm Ekleri.......................................................................... 180

indek i ler vii

9. NTE

Eylemden Ad Yapm Ekleri .................................................................... 185Addan Eylem Yapm Ekleri .................................................................... 189Eylemden Eylem Yapm Ekleri............................................................... 190

SORU BMLER .......................................................................................... 190zet................................................................................................................ 197Kendimizi Snayalm...................................................................................... 198Yaflamn inden............................................................................................ 199Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 200Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 200Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 201

indek i lerviii

nsz

Sevgili Arkadafllar,

Trede, dilin hece yapsnn verdii imknlar dhilinde seslerin art arda

gelmesiyle anlaml szckler; anlaml szcklere yapm ekleri ad verilen, tek

bafllarna kulanlamayan ancak belli ifllevleri olan birliklerin gelmesiyle yeni

szckler; szcklerin belli sralarla, baflta ekim ekleri ad verilen ekler olmak

zere, ilgili olan dier balama gelerini almasyla szck bekleri sonra da cm-

leler oluflur. Genel olarak btn dilbigili kitaplarnda dilin bu ynleri ele alnr.

Trke Biim Bilgisi katibnda da alanmzn bu geleneine uyulmufltur.

Kitabnzdaki niteler Girifl nitesi dflnda temel olarak Tahir Nejat GENCANn

Dilbilgisi adl kitabndan uyarlanarak hazrlanmfltrdr. Uzakta eitim ilkeleri gz

nnde bulundurularak ok sayda rnee yer verilmifl, kendimizi snamanz

salayacak etkinlikler oluflturulmufltur.

Trkede szck kkleri sabittir. Tretme ve ekim son eklerle yaplr. Bu neden-

le ok ifllek bir dildir ve salam bir gramer yaps vardr. Unutmaynz ki Trkenin

yapsn renmek, sadece bu kitapdaki bilgileri okumakla snrlandrlabilecek bir

alflma deildir. Baflarl olabilmek iin rnediklerinizi doru kullanabilmeniz flarttr.

Sra Sizde blmleri, gereksinim duyabileceiniz, alannzla ilgili nemli konular

iermektedir. Bu bilgilerin, sizleri daha baflka kaynaklara da ynlendirmesi ve tam

anlamyla alannza hkim olmanz beklenmektedir.

Sizlerle Trkenin Biim Bilgisini paylafltmz bu kitabmzla baflary da

paylaflmak en byk dileimizdir.

Editr

Yrd.Do.Dr. Hlya PLANCI

nsz ix

Bu niteyi tamamladktan sonra;Trke bir szckteki kk, gvde ve ekleri tanyabilecek,Yapm ve ekim eklerini analiz edebilecek,Szck tretme yollarn saptayabilecek,Ad, sfat, belirte, adl, eylem, bala, ilge ve nlemleri aklayabileceksiniz.

erik Haritas

Biim bilgisi Kk Gvde Ek Yapm eki ekim eki

Szck Tretme Birlefltirme Ksaltma Kopyalama

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

NNNN

Trke Biim Bilgisi

BM BLGS KK-GVDE EK YAPIM EK-EKM EK SZCK SZCK YAPIMI TRETME BRLEfiTRME, KISALTMA,

KOPYALAMA fiLEV AISINDAN SZCK

TRLER

1TRKE BM BLGS

Biim BilgisineGirifl

BM BLGS

Trke bir szckteki kk, gvde ve ekleri tanmak

Dilde bir anlam taflyan, yap ve ses asndan anlaml daha kk birimlere ayr-lamayan gelere biim veya flekil denmektedir. Her iki terim de Bat dillerinde yay-gn olan ve zaman zaman Trke kaynaklarda da grlen morfem teriminin karfl-l olarak kullanlr. Bu tanma gre sadece kkten ibaret olan anlaml szckler,biim olabilecei gibi kklere eklenerek onlarn anlamn deifltiren veya metinde-ki dier szcklerle iliflkilerini gsteren ekler de birer biimdir. Dil bilimin szck-lerin biimini inceleyen koluna biim bilgisi (flekil bilgisi) denmektedir. Trkebiimler ayn zamanda sz dizimiyle de ilgili olduu iin modern alflmalardamorfosentakstan; yani biimsel sz dizimden de sz edilmektedir.

Trkenin yaps ile ilgili daha ayrntl bilgiyi Nurettin Demir ve Emine Ylmazn hazrla-d TRK DL-El Kitab (Ankara: geniflletilmifl 5.bask, Grafiker Yaynclk, 2010) adl ki-tapta bulabilirsiniz.

KK - GVDEHibir yapm eki almamfl, anlaml daha kk paralara blnemeyen szckle-re kk denir. Bu kk, ad veya eylem kk olabilir: dil, ot; al-, bil- gibi. Trkedeszck kklerinin genellikle tek heceli olduu, tek heceli olmayanlarn da tremiflolabilecei grfl vardr.

Ad ve eylem kkleri birbirinden ayrlr. Ad ve eylem kknn ayn flekilde g-rnd az sayda szck vardr: flifl-, flifl; g-, g gibi. Bugnk Trkede efl ses-li olan ad ve eylem kklerinin bir ksm Eski Trke dneminde efl sesli deildi:boya- < ET boda-, boya < ET boda-g (Tekin 1973: 36-46).

Eer szck bir yapm ekiyle tremifl ise buna gvde denir: bafl-la-, bafl-la-n-g gibi. Kimi alflmalarda gvdeler iin de kk terimi kullanlmakta, bir ayrmyapmak gerektii zaman birincil ve ikincil kklerden sz edilmektedir. Szck kkve gvdeleri, tek bafllarna anlamlar veya sz dizimsel ifllevleri olan gelerdir.

Trkede szck kk veya gvdelerinde, eklenme srasnda genel olarak her-hangi bir deifliklik olmad grfl yaygndr. Bu, grece doru bir yargdr. r-

Biim Bilgisine Girifl

1A M A N

Biim bilgisi (fiekil bilgisi):Dil bilimin szcklerinbiimini inceleyen koludur.

Kk: Yapm eki almamfl,anlaml daha kkparalara blnemeyenszcktr.

Gvde: Yapm eki ile tremiflszcktr.

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

SIRA S ZDE SIRA S ZDE

AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P

T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N

N T E R N E T N T E R N E T

nek olarak Trke grd ve gryor biimlerine Farsada srasyla dd ve mi-bn-ed, Almancada ise (er/sie/es) sah ve (er/sie/es) sieht biimleri karfllk gelir. r-neklerde de grld gibi Trkede szck kk gr- deiflmezken br iki dil-de flimdiki zaman ve gemifl zaman kkleri tannamayacak kadar farkldr. AncakTrkede kkn eklenme srasnda deiflmedii fleklindeki yaygn kannn istisna-s, Ses Bilgisi kitabnda grdmz gibi, az deildir. Baz rnekleri ksaca hatr-lamak gerekirse rnein ben ve sen adllar ynelme eki ncesinde bana, sanaolur. Yine ok heceli ve Ana Trkede uzun nl bulunduran tek heceli szck-lerin sonundaki tmsz nszler, nlyle bafllayan bir ek aldklarnda tml-leflmektedir: aa > aac-, u > uc-u, (Ana Trkede ksa nll olan u- > u-ar). lk hecesi ak, ikinci hecesi kapal ve dar nll, iki heceli geniz, beniz, bu-run, oul gibi szckler; nlyle bafllayan bir ek aldklarnda orta hecedeki darnl dflebilmektedir: genzi, benzi, burnu, olu. Bu tr szckler, ounlukla or-gan addr. Ayrca yukardaki flartlar taflyan ve ikinci heceleri ounlukla..,.v.,.y. ile bafllayan eylemlerde de bu ses olay grlr: your- yorul-, sa-vur- > savrul-, buyur- > buyruk gibi.

EK Trke, yeni szck yapmn ve szckler arasndaki iliflkileri byk lde sz-ck kk ve gvdelerine eklerin getirilmesiyle salayan eklemeli dillerin tipik r-neklerinden biridir. Sonuna geldikleri kkn anlamn ve biimini eflitli alardandeifltiren eklere yapm ekleri, szcklerin szck bei veya cmle ierisindebirbirleriyle olan iliflkilerini gsteren eklere ise ekim ekleri denir. ekim ekleri,szcn anlamnda ve biiminde bir deifliklik yapmaz. Ancak baz ekim eklerikalplaflarak yapm eki zellii kazanr ve kalc adlar yapabilir. Yapm eklerininekim eki durumuna gelmesi ise sz konusu deildir (Yapm ve ekim eklerininsnrlarnn belirlenmesinde kullanlabilecek ltler iin bkz. Erdem, 2008).

Trkede ekler, szcn sadece sonuna gelir; yani son ektirler. Szcn bafl-na gelen n ekler veya szck ierisine ilave edilen i ekler yoktur. Geri sapsar,kapkara, yemyeflil gibi sfatlarn pekifltirilmesinde grlen ilk hece tekrar, n eklen-meye biraz benzese de bunlar bamsz bir morfem olmadklar iin n ek olarak de-erlendirilemezler. Eklerin snrlar Trkede ou durumda aktr. Baml biimlerolan ekler, bamsz biimler olan szcklere aradaki snr belirli olacak flekilde ek-lenir; baflka bir ifadeyle ekler yan yana sralanrlar: ev-ler-imiz-de-ki-ler-den. Trkeeklerde kimi dillerde grlen ek snrlarn bulanklafltracak kaynaflmalar olmaz.

Bugn ek olarak kullanlan kimi geler, aslnda Trkenin metinlerle izleyebil-diimiz ilk dnemlerinde ek deillerdi. Bunlar daha sonraki dnemlerde, bir ksmyazl belgelerle ok iyi bir flekilde takip edilebilen srelerden geerek ekleflmifl-lerdir. rnein bugn gelirim biiminde sylenen ve srayla -ir ve -im eklerini al-mfl olan szck, Eski Trkede kel-r ben, Eski Anadolu Trkesi dneminde ge-lrven / gelrvenin, gelrem fleklinde iken daha sonraki dnemlerde, yaklaflk 17.yzyldan sonra, bugnk biimine geliflmifl; aslnda bamsz bir ge olan ben, ifl-levi ayn kalarak ekleflmifltir. Ek eylem dediimiz ve kendinden nceki szce bi-tiflik yazlabildii gibi sadece idi, imifl, ise, iken biiminde ayr da yazlabilen ge;ekleflmenin bir baflka rneini oluflturur. Bu biim Eski Trkede flu anda olduun-dan daha sk kullanlan ve er- olmak fleklinde yazlan bir eylemdi. Daha sonrakidnemlerde er- > i- geliflmesi olmufltur. i- bugn nszle biten bir szce bitiflikyazldnda (grnfl olarak) tam ekleflmifl durumdadr: gzeldi < gzel idi. Bunakarfllk szck nlyle bitiyorsa ekleflmenin tam olarak gerekleflmedii grlr:

4 Trke Bi im Bi lg is i

Yapm eki: Sonuna geldiklerikkn anlamn deifltirenektir.

ekim eki: Szcklerinszck bei veya cmleierisinde birbirleriyle olaniliflkilerini gsteren ektir.

iyiydi < iyi-y-di < iyi-y-idi < iyi i-di. Buradaki .y. nsz; szcn nlyle bitme-si, ekin de nlyle bafllamas durumunda, Trkenin ikiz nllerden kanmas ne-deniyle araya giren ve balama nsz veya yardmc nsz denen sestir. Tamekleflme olsayd burada yardmc sese gerek kalmayacakt. Eski Anadolu Trkesidneminde .y. siz yazld durumlar da vardr: atlanad = atlanayd atna binse.Bu durum, o dneme zg farkl azlarn varlyla aklanabilir.

Trkede sonradan ekleflen gelerin henz ekleflme srelerini tamamlama-dn gsteren baflka izler de vardr. rnein geliyor < gel-e yor-r yapsnda g-rlen nl uyumundan sapma bunlardan biridir. Trke szckler ek aldkavurgu sona doru kayar. Vurgu almama, sonradan ekleflmenin ltlerinden bi-ridir. (Benim) gzel-im yapsnda son hece vurguluyken (Ben) gzel-im rnein-deki, bilinen dnemlerde ekleflmifl olan bildirme eki vurgusuzdur. Benzer birdurum annemle, gzelse rneklerinde de grlr. Her iki szckte de vurgusondan nceki hece zerindedir. Eylemlerin olumsuz biimlerini yapan -mA eki-nin de vurgu almamas nedeniyle bamsz bir szckten tremifl olduu grflvardr (Tekin, 2003: 247-252).

Burada, ayr yazlmas nedeniyle zaman zaman ilge mi ek mi tartflmalarna ko-nu olan soru gesinin varln da vurgulamalyz. Ayr veya bitiflik yazlmas ya-zmla ilgili bir durumdur. Yazm, dilin znden ok dil planlamasnda verilecekkararlarla ilgilidir. Trkenin eski dnemlerinde bugn ayr yazdmz baz gele-rin kendinden nceki szce bitiflik, bugn bitiflik yazlanlarn da ayr yazldrnekler vardr. Nitekim bugn ayr yazlan soru eki mX, Osmanlcada bitiflik ya-zlabilmekteydi; ama bunun sonucunda anlamnda herhangi bir kayp sz konusudeildi. Sonu olarak bu mI gesinin vurgulanmama dflnda dier eklerden ayrl-dn gsteren bir fley yoktur. Ek olmadklar hlde ek gibi davranan bu tr ge-lere dil incelemelerinde enklitikler denmektedir. Bunlarn birleflik yazlmasnnnnde ifllev ve biim bilgisi asndan bir engel yoktur. Ayr yazlma nerildiiiin bitiflik yazld durumlar yanlfl sayma, yazmla ilgili bir durumdur.

Verilen rneklerden de anlafllaca gibi Trkede bamsz geler zamanla ba-ml geler hline gelebilmektedir. Var olan bir genin ifllev ve yapca aflnmas,birden ok ifllevi taflmas, tafld ifllevi tam olarak yerine getirememesi gibi ne-denlerle diller, zaman zaman bamsz gelerden eski ifllevler iin yeni bamlgeler gelifltirebilmekte; yani szckler ek hline dnflebilmektedir.

Eklerin envanteri bellidir; istendii zaman yeni ekler tretilemez. Ancak mev-cut ekler zamanla kullanmdan kalkabildii gibi bamsz gelerin baml hlegelmesi, baflka dillerin etkisi, rnekseme veya baflka nedenlerle yeni ekler gelifle-bilmektedir. Var olan bir genin ifllev ve yapca aflnmas, birden ok ifllev taflma-s, tafld ifllevi tam olarak yerine getirememesi, ayrnt gsterme ihtiyac gibi ne-denler de burada nemli bir rol oynar. rnek olarak bugn kullandmz gelecekzaman eki -AcAk yeni bir ektir. Sfat yapmnda kullanlan ve eklendii szce il-gili, ait, dair anlamlar katan -sAl, -Al ekleri ilgi ekici rneklerdir. Bunlardan ilki,eski dnemlerde kum-sal (kumluk yer) ve da-sal (dalk yer) adlarnda grlr.Ancak gnmzde Farsa nispet . i. sinin yerini ald gibi ifllev alann genifllete-rek eylemlerden sonra da kullanlr hle gelmifltir: gr-sel, iflit-sel vb. kincisi yenibir ek olarak karflmza kar. Ancak kur-al, at-al gibi az sayda szckte grleneylemden ad yapm ekinin ve gz-el (> gzel), gen-el, gv-el (< kk-el) gibi yine azsayda szckte grlen addan ad yapm ekinin varl bunun benimsenmesindeetkili olmufl olabilir. Trke sz varlndaki Arapa ve Farsa gelerin Trkele-riyle deifltirilmesi, buna paralel olarak nispet . i. sinin kullanmnn gerilemesi,

51. nite - Bi im Bi lg is ine Gi r ifl

iliflkilerin her geen gn artt Bat dillerinde efl deer sfat yapan eklerin bulun-mas ve bu eklerin ieriklerinin eviride yaratt sorunlar da bu eklerin yaygnlafl-masnda belli bir rol oynamfl olmaldr. Yine ilgi ekici yeni ekler arasnda -syonve -matik rneklerini de sayabiliriz. lki Bat dillerinde kullanlan Latince -tion eki-nin Franszca sylenifline uygun biimidir: Atma-syon, uydurma-syon rneklerin-de olduu gibi Trke adlara ek olarak gelebilmektedir. Mekanik yollarla hareketettirilen veya kendi kendini yneten aletler iin kullanlan oto-matik szcndealflan anlam veren ge; Trkede ksmen bir birleflik adn paras, ksmen ekolarak kullanlr duruma gelmifltir. Bu srete anlam ilgi ekici bir deiflim geir-mifl, matikin deil otonun anlamn yklenmifltir. Tretilen ok sayda szck he-nz szlklere alnmamfltr: banka-matik, amaflr-matik, zikir-matik, say-matik,tercih-matik, borsa-matik, soru-matik gibi.

Ek fllekliiEklerle ilgili bir baflka zellik de ifllek olup olmamalardr. Eer bir ek sk kullan-lyor, gerektiinde yeni szcklere getirilebiliyorsa ifllek, bu zellii yoksa ifllekdeildir. fllek eklere rnek olarak addan eylem treten - lAfl- eki verilebilir. Ad ge-en ek Trkenin sk kullanlan yapm eklerindendir. yle ki bu ekle her an yeniszckler tretilebilmektedir. rnein internet kanalyla ayn anda yazflarak soh-bet etme anlamnda kullanlan chat szc ok yeni olmakla birlikte bugnTrkemizde etleflmek diye bir eylem vardr. Buna karfllk yok-sul, var-sl szck-lerindeki ek, Trkenin hibir dneminde ifllek olmamfltr; yine yamur szc-ndeki -mur eki, sadece bu rnekte geer. Son sz edilenlerle yeni szcklertretilmez. Ancak ifllek eklerin ifllek olmayan, ifllek olmayan eklerin de ifllek hlegelebildii unutulmamaldr. rnek olarak -sAl eki, Dil Devriminden sonra hemadlara hem de eylemlere gelebilecek biimde iflleklik kazanmfltr: tarih-sel, gr-sel... Bu ekin yaygnlaflmasna paralel olarak bunun baz ifllevlerini yerine getiren,Farsadan kopyalanmfl nispet / i / si adyla bilinen ek, ifllekliini her geen gn yi-tirmektedir. Geri son sz edilen daha ok Arapa-Farsa kkenli szcklere gel-mektedir. Bu nedenle ekin kullanmnn azalmasnda, ayn zamanda Trkenin szvarlndaki zleflmenin de etkisi olmufl olabilir: ilm-i / bilim-sel, hiss-i / duygusalgibi. Bu etki sonucunda sz varlnda nceden var olan kopya szcklerde nor-mal karfllanan nispet / i / si, yeni tretilen veya yaygnlafltrlan Trke szckler-de genel olarak tuhaf bulunmufl, bylece kullanlmasndan kanlmfl olabilir.

YAPIM EK - EKM EK

Yapm ve ekim eklerini analiz etmek

Trkede ekler, yapm ekleri ve ekim ekleri olmak zere iki gruba ayrlr. Szc-n anlamn ve biimini deifltirenler yapm ekleri, szcn anlamnda ve bii-minde bir deifliklie yol amayanlar ise ekim ekleridir. Yapm ekleriyle ekim ek-leri, ou durumda kesin izgilerle birbirinden ayrlr. Ancak kimi eklerin snr tamolarak belli deildir. rnein -CA eflitlik eki, kimi durumda szcn anlamndabelirgin bir deifliklik yapmazken baz durumlarda bir deifliklik ortaya karr.Trk-e szc, Trklerin dilini gsterdii iin bu rnekte -CA, bir yapm eki gi-bi davranr; fakat ben-ce rneindeki ifllevi ekim eki olmaya daha yakndr. Ayn


Eer bir ek sk kullanlyor,gerektiinde yeni szckleregetirilebiliyorsa ifllek, buzellii yoksa ifllek deildir.

2A M A N

flekilde aitlik eki dediimiz -ki eki de hem ekim ekleri hem de yapm ekleri ara-snda grlebilmektedir (Daha ayrntl bilgi iin bkz. Gkday, Sebzeciolu 2006).

Bunun yannda, yukarda da iflaret edildii gibi, kimi ekim eklerinin yapm ekiifllevini zerine ald; baflka bir ifadeyle ek snfn deifltirdii de olmaktadr: gz-de, sz-de, gelir, gider gibi. Ayrca flimdi-ler-de, bugn-ler-de gibi rneklerdeki ek-ler; biimce okluk-bulunma durumunda olsalar da ayn zamanda belirte ifllevindede kullanlr. Bunun yannda yapm ekinin ekim ekinden nce gelmesi kuralnnbozulduu nadir rnekler de vardr: gn-de-lik...

Yapm ekleri, adlara veya eylemlere eklenerek yeni adlar ve eylemler tretebi-lirler. Eklendikleri ve trettikleri szcn trne gre yapm ekleri kendi aralarn-da addan ad, addan eylem, eylemden eylem ve eylemden ad yapm ekleri olmakzere drde ayrlrlar.

Bir szckte birden fazla yapm eki bulunabilir; baflka bir ifadeyle tremifl birszckten yeni szckler tretilebilir: gz-lk--lk, al-dr-l-mak... Ancak aynifllevli iki ekim eki yan yana bulunamaz. Bu, kullanlfllar asndan iki ek trarasndaki nemli farklardan birini oluflturur. Birisi (< bir-i-si), hepsi (< hep-i-si)rneklerinde olduu gibi ayn ifllevli iki ekim eki yan yana gelmiflse eklerden bi-ri ifllev kaybna uramfl demektir.

ekim ekleri, ilerleyen nitelerde de greceiniz gibi, adlarn ve eylemlerin so-nuna gelir. Adlarn zerine geldiklerinde okluk, durum, iyelik, soru, ek eylem; ey-lemlerin zerine geldiklerinde zaman, kip, kifli, soru eki olarak adlandrlrlar.

ekim ekleriyle yapm ekleri arasndaki nemli bir fark da fludur: Yapm ekle-ri ancak snrl sayda szce, hatta bazen bir veya birka szce eklenebilir; e-kim ekleri ise ilgili trden her szce gelebilir. Yapm eklerinde bunun istisnala-r; mastar eki -mAk, bundan ksalmfl olan -mA, ayrca -Xfl ve olumsuzluk eki -mA-dr. Dier eklerden farkl olarak bu drt ek btn eylemlere gelebilir. Addan sfatyapm ekleri -lX ve -sXz gibi baz yapm ekleri de olduka ifllektir.

Eklerin SrasTrkede bir szck kkne birden fazla ek gelebilir. Ancak eklerin belli bir sra-s vardr. Ekler, szckte kendilerinden nce gelen btn blm etkileyecek bi-imde yan yana gelirler: ev < = ler < = imiz < = den. Daha ak bir ifadeyle -ler ekievin birden fazla olduunu, -imiz bu evlerin bize ait olduunu, -den ise bir fleyinhareket noktasnn bizim evlerimiz olduunu gsterir.

Szcn anlamn deifltiren yapm ekleri, szcn anlamnda bir deiflikli-e yol amayan ekim eklerinden nce gelir. Ad ekim eklerinde genellikle sra,okluk-iyelik-durum-soru fleklindedir: Ev-ler-imiz-den mi? Eylem ekiminde sra,eylem-zaman-kifli-soru veya eylem-zaman-soru-kifli fleklindedir: Yap-t-k m? ,Yap-ar m-y-z? gibi. Ancak aitlik eki -ki, yapm ekinin ekim ekinden nce gelme-si ilkesine aykr davranabilmektedir: ev-de-ki, Ali-nin-ki gibi. -lXk ekinin bulundu-u kimi rneklerde de byle bir durum var gibi grnmektedir: on-da-lk, gn-de-lik gibi. Ancak bu rneklerdeki ekim ekinin snf deifltirerek yapm eki olduu,bu nedenle ilkeye aykr bir durumun olmad dflnlebilir.

Baz ekler, bir bein sonuna gelmekle birlikte niteleme asndan bein t-mn etkileyebilir: sa ve sol-dakiler = sadakiler ve soldakiler gibi. Benzer bir du-rum yapca baml-sral cmlelerin yklemleri iin de geerlidir. Sabah erkenkalkar, kahvaltsn yapar, okula gider-di. sral cmlesindeki -di gesi gibi.beklerde ekin sondakine gelmesi yeterli olduu iin ncekine de getirilmesi,Trkede bir slup zaaf olarak grlr.


SZCKSzck, eflitli ltler kullanarak snflandrlabilir. Szck; ses asndan, vurgu-su ve szck aralarn gsteren sinyallerle, yazmda aralarna konan boflluklarlabirbirinden ayrlan ses birlikleridir. Biim bilgisi asndan ise szck, kk veyagvde biiminde ekim kalplarnn temelini oluflturur. Szck, anlamsal-szlkseladan szlklerde kodlanmfl anlamn bamsz en kk taflycs; sz dizimi a-sndan ise cmlede yeri kaydrlabilen veya baflkalarnca deifltirilebilen paradr(Bussmann 2002: 750). Buna gre gel-, at, gzel, ocuk, ile, bu, ve, ah rneklerininhepsi birer szcktr.

SZCK YAPIMInsan hayatndaki srekli deifliklie paralel olarak dillerin de yeni durumlar, kav-ramlar gstermek iin srekli olarak yeni szcklere ihtiyac vardr. rnein sonyllarda bilgisayar kullanmnn yaygnlaflmasna paralel olarak ortaya kan yn-la kavram gstermek iin yeni szcklere ihtiya duyulmufltur: Bilgisayar szc-nn kendisi yeni olduu gibi yazlm, donanm, internet, web, e-mailleflmek,bilgisayarc, donanmc, a, RAM, e-posta, e-devlet gibi bilgisayar teknolojisindekigeliflmelere bal olarak dilimize giren veya tretilen ve hzla yaylan pek ok sz-ck vardr. Dier diller gibi Trke asndan da yeni olan biliflim teknolojisiyle il-gili olarak genifl apl bir szl dolduracak kadar szck tretilmifltir.

Dilin ses, biim, sz dizimi gibi ynleriyle karfllafltrlnca en fazla yenilenenalannn sz varl olduu sylenebilir. Her dilin kendine zg szck tretmearalar vardr. Trke; yeni szck ihtiyacn karfllamak iin var olan szcklereyeni anlamlar ykleme, birlefltirme, eklerle yeni szck tretme, harf veya hece se-erek ksaltma, uyarlama, kopyalama gibi yollar kullanmaktadr. Bunlarn yaygnkullanlanlar flu flekildedir:

TRETME

Szck tretme yollarn saptamak

Var olan szcklere eklerin getirilmesi yoluyla yeni szckler tretme, Trkedeen ok kullanlan yeni szck elde etme yoludur: bil-ge, bil-gi, bil-im, bil-ifl, bilifl-im, bil-dir-mek, bil-dir-i, bil-dir-ge, bil-dir-ifl-im gibi. Trke, eklemeli bir dil olma-s nedeniyle bu yolla szck tretmeye ok uygundur.

Ad YapmTrkede ad soylu szcklerin eklerle tretilmesinin iki yolu vardr:

Addan Ad Yapm: Bunlardan biri, ad kk veya gvdelerine ad yapm ekleri-nin getirilmesidir: bafl-lk, kitap-, ben-ek, yz-l, befl-er, bir-inci, ocuk-caz,ufa-(k)-ck, insan-ca, kum-sal, z-ge, gz-lk--lk, kap-c-lk, ben-ek-li, yok-sul-luk gibi. Baz eklerin ekim eki mi yoksa yapm eki mi olduu konusunun tar-tflmaya ak olduu veya zellikle ekim eklerinin zaman zaman kalplaflarak ya-pm eki durumuna getii daha nce dile getirilmiflti.

Eylemden Ad Yapm: Eylem kk veya gvdelerine eylemden ad yapan ekle-rin gelmesiyle de yeni adlar yaplabilir: dur-ak, iz-elge, sev-gi, sevin-, bak-fl, a-, kr-k, bil-ge, alfl-kan, sat-c, bl-m gibi. Eylemden ad yapm ekleri, yapm


3A M A N

ekleri iinde sayca en genifl grubu oluflturur. Bir ksm tm eylem kk ve gvde-lerine eklenebilecek kadar ifllekken bir ksm yalnzca birka szckte grlr.

Eylem YapmAdlar gibi eylemler de iki yolla tretilebilir: Ad kklerine eylem treten eklerin gel-mesi ya da eylem kklerine eylem treten eklerin gelmesiyle. Dil alflmalarnda,dillerin emir 2. kifli dflnda, eylemlerin ek almadan tek bafllarna kullanlamayacak-larn, mutlaka bir ekim eki alarak gereklefltiklerini gstermek iin eylem kkn-den sonra bir izgi konur: al-, gel-...

Zaman zaman eylemlerin basit tanm verilirken sonuna -mAk getirilebilen sz-ckler eylemdir, gibi bir tanma baflvurulduundan -mAk ekinin eylem trettii d-flnlr ki bu yanlfltr. Ad geen ek, bir eylemden ad yapm ekidir.

Addan Eylem Yapm: Ad kklerine addan eylem treten eklerin getiril-mesi suretiyle adlardan eylemler tretilebilir: yafl-a-, kan-a-, dar-al-, boz-ar-,deli-r-, yad-rga-, gz-k-, bafl-la-... Bunlarn ierisinde hi flphesiz en ifllekolan -lA- ekidir. Bu ekin hangi szcklere gelebildiinin snrlarn izmek zor-dur. Neredeyse teorik olarak her trl ada gelebilmektedir: kopya-la-, grup-la-fl-, et-le-fl-, e-mail-le-fl- gibi. Bu ekin -fl- ve -n- ile genifllemifl flekilleri de bu-gn ok yaygn olarak kullanlmaktadr. yle ki artk Trkede -lAn- ve -lAfl-eklerinden sz edilir hle gelmifltir.

Eylemden Eylem Yapm: Var olan eylem kklerine eylemden eylem yapmeklerinin getirilmesiyle yeni eylemler oluflturulabilir: anla-t-, bul-un-, dola-fl-, gel-me-, ver-il-, kov-ala-, sr-kle- gibi. Dier tretme eklerinden farkl olarak eylem-lere gelip eylem yapan ekler; eylemin istemini; yani kendisine bal olan ad ge-sinin hangi hlde bulunacan da belirledikleri iin bunlara at ekleri denmekte-dir. Eylem yapmnda en nemli ek grubunu at ekleri oluflturur. at ekleri, ey-lem ile zne; eylem ile nesne arasndaki iliflkiyle ilgilidir. Sonuna geldikleri eylemkkn bu adan deifltirebilirler. Bu konuya eylemlerle ilgili nitede daha genifldeinilecektir. Bu nitede, at eklerinden farkl olarak yklemin zne ve nesney-le olan iliflkisinde herhangi bir deifliklik yapmayan eylemden eylem yapm ekle-ri olduunu da belirtelim. Bunlarn en sk kullanlan, flphesiz sonuna geldii ey-lemi olumsuz yapan olumsuzluk ekidir: gel-me-, git-me- gibi. Ayrca at kavramdflnda kalan ve kuvvetlendirme ve sklk ad altnda toplayabileceimiz eylemdeneylem yapm ekleri de vardr: tk-a-, sr--, kov-ala-, say--kla- (say-k-la-), ser-p-ifl-tir- (ser-p-ifl-tir-), ov-ufl-tur- (ov-ufl-tur-) gibi.

at ekleri nelerdir, arafltrnz.

BRLEfiTRME, KISALTMA, KOPYALAMAYeni szck yapma yollarnn en yaygn olanlarndan biri de iki farkl szc ye-ni bir kavram ifade edecek biimde bir araya getirmek; yani birleflik szck olufl-turmaktr: hanmeli, devetaban, kuflburnu, bierdver, gecekondu gibi. rnek-lerde de grld gibi kendi anlamlaryla da hlen kullanlmakta olan iki farklszck bir araya gelerek yeni bir kavram gsterecek biimde de kullanlr. Yar-dm et-, vefat et-, namaz kl-, dayak ye- gibi szcklerde ise bir ad gesine yar-dmc eylem dediimiz, adn eylem olarak kullanlmasn salayan bir eylemingelmesiyle yeni bir eylem ortaya kmfltr. Ne var ki birleflik szckler sorunu herzaman bu rneklerde olduu kadar ak deildir. Her fleyden nce ders kitab,da bafl, retmenler odas gibi rneklerin birleflik szck olup olmad tartfl-


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N

1

maldr. Ayn fley eylemlerle yaplan birleflikler iin de tartfllabilir: rnein hastaolmak yerine hastalanmak denebilirken ayn durum retmen olmak yapsndauygun dflmemektedir.

Tarih adan baknca birleflik szcklerdeki geler bugn uzman olmayanlar-ca kolay fark edilemeyecek biimde kaynaflmfl olabilir: niin < ne iin, nasl < neasl, flimdi < ufl imdi < ufl amt, kaplumbaa < kaplu baka, k- < tafl-k- gibi.

kilemelerin yardmyla da yeni szckler tretilebilir: dedikodu, gelgit, kapt-kat gibi. Bunlar ayn zamanda birleflik szckler arasnda grlebilir.

Birleflik szckler, zerinde epeyce durulmufl bir konudur. Birok ilkesi bilin-mekle birlikte konu zerinde anlaflma salanmfl olduu sylenemez. eflitli yazmklavuzlarnda birleflik szcklerle ilgili farkl yaklaflmlar olduu grlmektedir.Piyasada yaygn kullanlan szlklerdeki uygulamalarn ve yazm klavuzlarnnelifliyor olmas kullancnn iflini zorlafltrmaktadr (Birleflik szckler ve kurallarile ilgili olarak daha ayrntl bilgi iin bkz. Hatibolu 1964).

Szck tretme yollarndan biri de ksaltmadr. Szcklerin ilk harflerinin veyabelli hecelerinin seilmesi sonucu yeni szckler oluflturulabilir. AfiT, EGO, TDKgibi rneklerin yannda yeni dnemlerde faks yerine nerilen belge < belge geer,e-mail karfll nerilen elmek < elektronik mektup gibi ok sayda rnek burayadhil edilebilir.

Bir dilde yeni szcklerin yaratlmasndaki etkenlerden bir baflkas, yabanc dil-lerle olan iliflkilerdir. Bu tr iliflkilerde, ihtiya duyulan alanlarda yabanc dillerdenszckler kopyalanabilir: hakikat, niversite, iskele... Yabanc bir szck ile an-lamca ksmen rtflen bir szcn ierii, yabanc dildeki efl deerinin dier an-lamlarn da iine alacak biimde geniflletilebilir. Buna rnek olarak ngrmek ey-leminin Franszca prevoire (pre n, voire grmek) rnek alarak ortaya kma-s verilebilir. Zaman zaman yabanc dillerin etkisiyle, baflka bir dildeki szce sesbenzerliinin yardmyla bilinli olarak benzetilen yeni szckler ortaya kabilir:belleten = bulletin, imge = image, okul = ekol gibi.

fiLEV AISINDAN SZCK TRLER

Ad Soylu Szckler

Ad, sfat, belirte, adl, eylem, bala, ilge ve nlemleri aklamak

Ad soylu szckler; cmledeki ifllevlerine ve anlamlarna gre kendi aralarnda ad-lar, sfatlar, belirteler (zarflar) ve adllar (zamirler) olmak zere drt gruba ayrlr:Ad, sfat ve belirtelerin ayrlmasnda kullanlan ve aflada vereceimiz lt; tafl-dklar anlam deil sz dizimsel ifllevleridir: Gzel szc, (benim) gzel-im der-ken ad, gzel ocuk derken sfat, gzel konufluyor derken belirte durumundadr.

Adlar (simler): Adlar, cmle ierisinde bir ad gesi olarak ifllev grrler ve e-flitli alardan snflandrlabilirler: Gsterdikleri kavram asndan soyut veya somutbir nesnenin ad olabilirler: gzlk, gzellik... Yapca tek ve birleflik olabileceklerigibi bek durumunda da bulunabilirler: ev, bilgisayar, at arabas... zel ad veya trad olarak kullanlabilirler: Pnar, kavak... Teklik, okluk ve topluluk ifade edebilir-ler: ev, ev-ler, ordu... Adlar, ekim eki alarak yukarda da iflaret edildii gibi okluk,iyelik, durum ve soru eklerini alrlar ve bu ynleriyle eylemlerden ve ilgelerdenayrlrlar. Ad cmlelerinde yklem olarak kullanldklarnda ek eylem alabilirler.


4A M A N

Trkede baz adlarn difli veya erile has olmas (ko, ksrak, kz, olan gibi)fleklindeki doal cinsiyet ayrm dflnda baflka dillerde bulunabilen dil bilgisel cin-siyet yoktur.

Sfatlar: Baflka bir ad eflitli alardan belirginlefltiren ad soylu szcklerdir.ekim eki almaz, tek bafllarna cmle gesi olamazlar. Yapca adlardan ayrlanynleri yoktur. Bir grup ek, daha ziyade sfat olarak kullanlabilecek adlar tretir.Kendilerinden sonra gelen adla olan iliflkilerine gre niteleme sfatlar ve belirtmesfatlar olmak zere iki byk gruba ayrlrlar. Niteleme sfatlarn eflitlik, stnlkve en stnlk biiminde derecelendirmek mmkndr: gzel, daha gzel, en g-zel... Buna karfllk belirtme sfatlarnda derecelendirme yaplamaz. Belirtme sfat-lar da kabaca iflaret sfatlar, say sfatlar, soru sfatlar ve belirsizlik sfatlar (bel-gisiz sfatlar) gibi gruplara ayrlr.

Belirteler (Zarflar): Bir eylemi herhangi bir ekim eki almadan zaman, yer,durum, azlk-okluk, soru gibi eflitli alardan niteleyen ad soylu szcklere be-lirte denir: Dn geldi. Gzel konufluyorsun. Niin geldin? gibi. Gramer kitapla-rnda bir sfat ve bir baflka belirteci niteleyen szckler de belirte olarak kabuledilmektedirler: en gzel ve pek ok beklerindeki en ve pek geleri gibi.

Sfatlar gibi belirteler de kullanlrken herhangi bir ekim eki almazlar, tek bafl-larna belirte olarak kullanlmazlar. Belirte olmalar iin, yukarda da belirtildiigibi, bir eylemi veya geleneksel anlayfla gre bir sfat veya baflka bir belirteci ni-teliyor olmalar gerekir.

Szck trleri ile ilgili daha ayrntl bilgiyi Muharrem Erginin TRK DL BLGS (stan-bul: Bayrak Yaynlar, 2004) adl kitabnda bulabilirsiniz.

Szck trleri ile ilgili ayrntl tartflmalar Nadir Engin Uzunun DLBLGSNN TEMELKAVRAMLARI, TRKE ZERNE TARTIfiMALAR (Geniflletilmifl 2. bask. stanbul: TDAD,2004) adl kitabnda bulabilirsiniz.

Sfatlar gibi belirteler de derecelendirilebilir: daha hzl kofl-, en hzl kofl- gibi.Belirtelerin saylar yukardaki dier iki szck trne gre daha azdr.

Adllar (Zamirler): Adl, en basit tanmla, ad veya ad beklerinin yerine kul-lanlan szcklerdir: Ali geldi. cmlesindeki Aliyi bir tarafa brakarak O geldi.dediimiz zaman her iki szck de sz dizimi ve bu durumda gsterilen asndanayn ifllevi yerine getirmektedir. Ayn flekilde dn saat 7 treniyle Ankaradan gelenadam beinin yerine cmlede o adl kullanlabilir.

Adllarn kifli, soru, gsterme, belirsizlik ve dnflllk gibi trleri vardr. Kifliadllar; konuflan ben, kendisiyle konuflulan sen ve konuflmaya konu olan o olmakzere e ayrlr. Ayrca bunlarn sayca birden fazla olduunu gstermeye yarayanbiz, siz, onlar fleklinde okluk biimleri de vardr. Adllarn okluk biimleri; ko-nuflann, kendisiyle konuflulann veya zerinde konuflulann okluu yannda ne-zaket ve resmiyet de ifade eder: Siz nerelisiniz?

Kim, hangi gibi szckler soru adllardr. flaret adllarnda yaknda bulunaniin bu, grece daha uzakta olan iin flu ve yine grece en uzakta olan veya ko-nuflmaya konu olan nesneyi gstermek iin o adl kullanlr. Baz, kimi gibi sz-ckler de belirsizlik adl olarak kullanlrlar. Dnflllk adl olarak Trkiye Trk-esinde kendi kullanlr. Dier kifli adllarndan farkl olarak dnflllk adl iyelikekleriyle kullanlr: Kendim geldim.


Sfat: Baflka bir ad eflitlialardan belirginlefltiren adsoylu szcklerdir.

Belirte: Bir eylemi herhangibir ekim eki almadanzaman, yer, durum, azlk-okluk, soru gibi eflitlialardan niteleyen ad soyluszcklerdir.

Alanda belirte yerine zarfterimi de kullanlr.

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N

N T E R N E T N T E R N E TAdl: Ad veya ad beklerininyerine kullanlanszcklerdir.

Alanda adl yerine zamirterimi de kullanlr.

Adllar sayca en az olmakla birlikte ifllev alan en genifl szck tr saylabilir;yani ok snrl sayda adl vardr; ama bunlar her trl adn yerine kullanlabilir.

Adllar ou durumda yaln szcklerdir ve bencil, benlik, kim-lik gibi bir iki is-tisna dflnda yapm ekleriyle de geniflletilemezler. Kim-i-si, baz--s, flu-su, bu-sugibi az sayda kalplaflmfl durum bir tarafa braklrsa adlar iin tipik olan iyelik ek-lerini almazlar. ekimde, dier szck trlerinde pek karfllaflmadmz bir biim-de, szck kknde deiflmeler olabilmektedir. ben, bana; sen sana; o, onda, on-lar gibi (Ayrntl bilgi iin bkz. Erdem, 2005).

Eylemler (Fiiller): Hareket, olufl, klfl bildiren szcklerdir. Ad soylu szck-lerden ayrldklar en nemli yn, kk ve gvdelerinin sonlarna aldklar ekimeklerinin farkl olmasdr. Eylem kk ve gvdeleri, ad kk ve gvdelerinden farklolarak cmle ierisinde kullanlabilmek iin mutlaka bir ekim eki almak zorunda-drlar. Sadece emir kipinin teklik ikinci kiflisinde ek yoktur: gel-, gel!; git-, git! gibi.Asl anlamlaryla kullanlmalar yannda, yardmc eylem olarak da ifllev gren vebir eylemden veya bir addan sonra kullanlarak birleflik eylem oluflturan eylemlerde vardr: grver-, alabil-, yardm et-, hasta ol- gibi. Eylemler, grnfl-zaman-kip, kifli ve soru eklerini alrlar.

Geleneksel anlayfln Trkedeki zaman eklerini aklamaya yetmediinin fark edilmesiyledurumu daha uygun aklamaya ynelik olarak yeni alflmalar yaplmfltr. Bunlarn ennemlisi L. Johanson tarafndan gelifltirilen aspekt anlayfldr. Bu konuda siz de bilgiedinmeye alflnz.

Balalar: Szckler, szck gruplar ve cmleler arasnda iliflki kuran geler-dir. fllevlerine gre genellikle flu alt gruplar iinde deerlendirilirlebilirler: 1. Sra-lama balalar ve, ile, 2. Denklefltirme balalar ya, veya, yahut, 3. Karfllafltrmabalalar ... dA ... dA, ya ... ya ..., hem ... hem ..., 4. Cmle bafl balalar fakat,lakin, ancak, yalnz, ama, keflke, yeter ki, sanki, hatta, nk, 5. Sona gelen ba-lalar deil, dahi, dA, ise, bile, ya.

lgeler (Edatlar): Kendi bafllarna anlam olan szckler ve beklerden son-ra gelip bunlarn baflka szcklerle sz dizimsel ve anlamsal iliflkilerini gsteren,bu szcklerin anlamlarn glendirip snrlayan szcklerdir. Cmlede ge ola-mazlar, ekim eki almazlar; ancak kendilerinden nceki szcn belli bir ekimeki almasn gerektirebilirler. nceki szck flu durumlarda bulunabilir: 1. Yalndurum: araba ile, okul iin, kedi gibi, el kadar gibi, 2. lgi durumu (adllar iin):senin ile, onun iin, bunun gibi, benim kadar gibi, 3. Ynelme durumu: bize kar-fl, eve doru, sabaha dek, ona gre, bana ramen gibi, 4. Ayrlma durumu: dn-den beri, benden yana, gitmeden nce, uyumadan evvel, senden baflka gibi.

Farkl kaynaklarda ilgeler iin son taklar, edatlar, son ekim edatlar, taklargibi terimler de kullanlmaktadr.

nlemler: eflitli duygular, heyecanlar ifade eden szcklerdir. Yansmaseslerden de oluflabilirler. Duygular anlatan asl nlemler yannda (ah, vah gibi)seslenme (hey, yahu gibi), sorma (hani, niin gibi), gsterme (iflte, daha gibi),yant (evet, hayr gibi) ifllevli nlemler de vardr. nlem olarak kullanlan sz-ckler ek almazlar; ancak cmlede iyelik eklerini alarak ad gibi kullanlabilirler:Senin ahn tutar gibi.


Eylem: Hareket, olufl, klflbildiren szcklerdir.

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


2

Bala: Szckler, szckgruplar ve cmlelerarasnda iliflki kurangelerdir.

lge: Kendi bafllarnaanlam olan szckler vebeklerden sonra gelipbunlarn baflka szcklerlesz dizimsel ve anlamsaliliflkilerini gsteren, buszcklerin anlamlarnglendirip snrlayanszcklerdir. Alanda ilgeyerine edat terimi dekullanlr.

nlem: eflitli duygular,heyecanlar ifade edenszcklerdir.


Trke bir szckteki kk, gvde ve ekleri tanmak

Hibir yapm eki almamfl, anlaml daha kk par-alara blnemeyen szcklere kk denir. Bu kk,ad veya eylem kk olabilir. Trkede szck kk-lerinin genellikle tek heceli olduu, tek heceli ol-mayanlarn da tremifl olabilecei grfl vardr. Eer szck bir yapm ekiyle tremifl ise bunagvde denir. Kimi alflmalarda gvdeler iin dekk terimi kullanlmakta, bir ayrm yapmak ge-rektii zaman birincil ve ikincil kklerden szedilmektedir.Trke, yeni szck yapmn ve szckler ara-sndaki iliflkileri byk lde szck kk vegvdelerine eklerin getirilmesiyle salayan dille-rin tipik rneklerinden biridir. Sonuna geldiklerikkn anlamn ve biimini eflitli alardan de-ifltiren eklere yapm ekleri, szcklerin szckbei veya cmle iinde birbirleriyle olan iliflki-lerini gsteren eklere ise ekim ekleri denir. e-kim ekleri szcn anlamnda ve biiminde birdeifliklik yapmaz. Ancak baz ekim eklerininkalplaflarak eke yapm eki zellii kazandrdda olur. Bunun tersi; yani yapm eklerinin ekimeki durumuna gelmesi ise sz konusu deildir.Trkede ekler szcn sadece sonuna gelir;yani son ektirler.

Yapm ve ekim eklerini analiz etmek

Trkede yapm ekleriyle ekim ekleri, ou du-rumda kesin izgilerle birbirinden ayrlr. Ancakkimi eklerin snr tam olarak belli deildir.Yapm ekleri adlara eklenerek yeni adlar ve ey-lemler tretebilecekleri gibi eylemlere eklenerekde yine adlar ve eylemler tretebilirler. Eklen-dikleri ve trettikleri szcn trne gre ya-pm ekleri kendi aralarnda addan ad, addan ey-lem, eylemden eylem ve eylemden ad yapm ek-leri olmak zere drde ayrlrlar. Bir szcktebirden fazla yapm eki bulunabilir. ekim ekleri, eklendii szcn anlamnda vebiiminde bir deifliklik yapmayan eklerdir. Buekler, adlarn ve eylemlerin zerine gelirler.ekim ekleriyle yapm ekleri arasndaki nemlibir fark da fludur: Yapm ekleri ancak snrl say-da szce, hatta bazen sadece birka szceeklenebilir; ekim ekleri ise ilgili trden her sz-ce gelebilir.

Szck tretme yollarn saptamak

Var olan szcklere eklerin getirilmesi yoluylayeni szckler tretme, Trkede en ok kulla-nlan yeni szck elde etme yoludur. Trkeeklemeli bir dil olmas nedeniyle buna ok dauygundur.Ad Yapm

Trkede ad soylu szcklerin eklerle tretilme-sinin iki yolu vardr:Addan Ad Yapm: Bunlardan biri, bir ad kk-ne bir ad yapm ekinin getirilmesidir.Eylemden Ad Yapm: Eylem kklerine eylem-den ad yapan eklerin gelmesiyle de yeni adlaryaplabilir. Eylemden ad yapm ekleri, yapm ek-leri iinde sayca en genifl grubu olufltururlar. Birksm tm eylem kk ve gvdelerine eklenebile-cek kadar ifllekken bir ksm yalnzca birka sz-ckte grlr.Eylem Yapm

Adlar gibi eylemler de iki yolla tretilebilir: Adkklerine eylem treten eklerin gelmesi ya da ey-lem kklerine eylem treten eklerin gelmesiyle. Addan Eylem Yapm: Ad kklerine addan ey-lem treten eklerin getirilmesi suretiyle adlardaneylemler tretilebilir. Eylemden Eylem Yapm: Var olan eylem kk-lerine eylemden eylem yapm eklerinin getiril-mesiyle yeni eylemler oluflturulabilir. Eylem ya-pmnda en nemli ek grubunu at ekleri olufl-turur. at ekleri eylem ile zne, eylem ile nesnearasndaki iliflkiyle ilgilidir. Sonuna geldikleri ey-lem kkn at asndan deifltirebilirler. ateklerinden farkl olarak yklemin zne ve nes-neyle olan iliflkisinde herhangi bir deifliklik yap-mayan eylemden eylem yapm ekleri de vardr.

zet

1NA M A

2NA M A

3NA M A


Ad, sfat, belirte, adl, eylem, bala, ilge ve

nlemleri aklamak

Adlar (simler): Adlar, cmle ierisinde bir adgesi olarak ifllev grrler ve eflitli alardan s-nflandrlabilirler: Gsterdikleri kavram asn-dan soyut veya somut bir nesnenin ad olabilir-ler. zel ad veya tr ad olarak kullanlabilirler.okluk ve topluluk ifade edebilirler.Trkede bayan, erkek, inek, kz gibi baz ad-larn difli veya erile has olmas fleklindeki doalcinsiyeti gsteren ayrm dflnda baflka dillerdebulunabilen dil bilgisel cinsiyet yoktur. Sfatlar: Baflka bir ad eflitli alardan belirgin-lefltiren ad soylu szcklerdir. ekim eki almaz,tek bafllarna cmle gesi olamazlar. Yapca ad-lardan ayrlan ynleri yoktur. Bir grup ek, dahaziyade sfat olarak kullanlabilecek adlar tretir.Kendilerinden sonra gelen adla olan iliflkilerinegre niteleme sfatlar ve belirtme sfatlar olmakzere iki byk gruba ayrlrlar. Belirteler (Zarflar): Bir eylemi herhangi birekim eki almadan zaman, yer, durum, azlk-okluk, soru gibi eflitli alardan niteleyen adsoylu szcklere belirte denir. Sfatlar gibi belir-teler de kullanlrken herhangi bir ekim eki al-mazlar. Belirte olmalar iin, yukarda da belir-tildii gibi, bir eylemi veya geleneksel anlayflagre bir sfat veya baflka bir belirteci niteliyor ol-malar gerekir.Adllar (Zamirler): En basit tanmla, ad veya adbeklerinin yerine kullanlan szcklerdir. Adl-larn kifli, soru, gsterme, belirsizlik ve dnfll-lk gibi trleri vardr. Dnflllk adl olarakTrkiye Trkesinde kendi kullanlr. Dier kifliadllarndan farkl olarak dnflllk adl iyelikeklerini alabilir. Adllar sayca en az olmakla bir-likte ifllev alan en genifl szck trdr; yaniok snrl sayda adl vardr; ama bunlar her tr-l adn yerine kullanlabilir.Eylemler (Fiiler): Hareket, olufl, klfl bildirenszcklerdir. Ad soylu szcklerden ayrldklaren nemli yn, kk ve gvdelerinin sonlarna al-dklar ekim eklerinin farkl olmasdr. Eylemkk ve gvdeleri ad kk ve gvdelerinden farklolarak cmle ierisinde kullanlabilmek iin mut-laka bir ekim eki almak zorundadrlar. Sadeceemir kipinin teklik ikinci kiflisinde ek yoktur. Balalar: Szckler, szck gruplar ve cmle-ler arasnda anlam ve biim iliflkisi kuran geler-

dir. fllevlerine gre genellikle sralama balala-r, denklefltirme balalar, karfllafltrma bala-lar, cmle bafl balalar ve sona gelen bala-lar gibi gruplandrlabilirler. lgeler: Kendi bafllarna anlam olan szcklerve beklerden sonra gelip bunlarn baflka sz-cklerle sz dizimsel ve anlamsal iliflkilerini gs-teren, bu szcklerin anlamlarn glendiripsnrlayan szcklerdir. Cmlede ge olamaz-lar, ekim eki almazlar; ancak kendilerinden n-ceki szcn belli bir ekim eki almasn ge-rektirebilirler.nlemler: eflitli duygular, heyecanlar ifadeeden szcklerdir. Yansma seslerden de olufla-bilirler. Duygular anlatan asl nlemler yanndaseslenme, sorma, gsterme, yant ifllevli nlem-ler de vardr. nlem olarak kullanlan szcklerek almazlar; ancak ekimde iyelik eklerini alarakad gibi kullanlabilirler.

4NA M A


1. Afladaki cmlelerde alt izili szcklerden hangi-si ad kk deildir?

a. Sizin szlerinizden hi etkilenmedim.b. Defterini almay unutma.c. Dolabn gzne bakabilirsin, aradn fleyin ora-

da olduunu greceksin.d. Bu yl ekinler ok ge olgunlaflt.e. orbaya yeterince tuz atlmamfl.

2. Afladaki szcklerin hangisi dierlerinden farklbir ek almfltr?

a. kapnnb. genlikc. sizlerid. ocuklarne. szler

3. Afladaki szcklerden hangisi hem yapm eki hemekim eki almfltr?

a. kulamdab. gzlkc. kfltad. evcilike. yazy

4. Trkedeki yapm ve ekim ekleriyle ilgili olarakafladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?

a. Trkede bir szck kkne birden fazla ek ge-lebilir.

b. Genellikle yapm ekleri ekim eklerinden ncegelir.

c. ekim ekleri szcn anlamn deifltiren ek-lerdir.

d. Bir ekin ifllek olup olmad ekin sk kullanlpkullanlmamasna baldr.

e. Bir szckte birden fazla ekim eki olabilir.

5. Afladakilerin hangisinde kk szc grevcedierlerinden farkldr?

a. Kk, bykten daha zeki.b. Kk dalar kendisinin yarattn sanyor.c. Kk kzm, bugn snava girecek.d. Bu kk aa bu sene ok meyve verdi.e. Kk, flirin bir araba almfllar.

6. Afladaki alt izili szcklerden hangisi, hem adhem de eylem tretmeye elverifllidir?

a. Duvarlarn rengini deifltirmek iin boya alma-mz gerekiyor.

b. Yafll insanlar ok seviyorum.c. Onun gzne girmek iin ok alflyor.d. Damlaya damlaya gl olur.e. ok gzel bir elbise aldm.

7. Afladaki cmlelerin hangisinde alt izili szcnald ek, ekim eki deildir?

a. Yarn toplantda kimler konuflacak?b. Ne gzel, birbirimizi ksa srede tandk.c. ocuklara kumdan kaleler yaptk.d. Yemekler ok gzel piflmifl.e. Yakacak odunumuz kalmamfl.

8. Afladaki szcklerden hangisi dierlerinden farklbir ek almfltr?

a. yolculukb. retmenc. gzlemd. defterime. bilgin

9. Afladakilerden hangisi birleflik szck deildir?a. niinb. utangac. gecekondud. hanmelie. dedikodu

10. Afladaki cmlelerin hangisinde -lk (-lik, -luk, -lk)ekiyle tretilmifl szck, yer bildirmektedir?

a. Aldm aylk, masraflarm karfllamyor.b. Kfllk yiyeceklerimizi flimdiden alyoruz.c. Yarn amla doru gezintiye kacaz.d. Genliimde yapmadm ifl kalmad.e. Gzellik dediin nedir ki gelip geici bir fley.

Kendimizi Snayalm


Trk dilinin 570 bin szc dev szlkte topla-nyor.Trk dilinin zengin hazinesi, 4 bin sayfalk dev bir

szlkte bir araya getiriliyor. Trk Dil Kuru-

munun (TDK) hazrlad ve 570 bin 723 szc-

n yer alaca Byk Trke Szlk`n bu yl so-

nunda baslmas planlanyor.

TDK`nin gnmz Trkesine ait kelimeleri ieren a-lflmas olan Byk Trke Szlkte TDKnin GncelTrke Szlkndeki 117 bin kelimenin yannda, bilimve sanat terimlerinden yer adlarna, kifli adlarndan Trk-e azlarndaki szcklere kadar her trl sz varlbulunabilecek. Byk Trke Szlkte, TDK tarafndan deiflik tarih-lerde hazrlanan, Bilim ve Sanat Terimleri Szlnde-ki 188 bin 866, Trkiye Trkesi Azlar Szlndeki217 bin 736, Yer Adlar Szl`ndeki 37 bin 424 ve Ki-fli Adlar Szlndeki 9 bin 697 kelime yer alacak.

TRKENN YZ AKI

Deiflik lkelerin kendi dillerinde ksaltlmamfl temelszlklerin bulunduunu belirten Akaln, rnein, n-gilizcenin ksaltlmamfl szlnde 700 bine yakn ke-lime vardr. dedi. Szlkte yer alacak tm kelimeleri bir araya getirdikle-rini ve standart A-4 ebatlarndaki katlara baslan sz-lk taslan hazrladklarn aktaran fikr Haluk Aka-ln, Hazrladmz sz varlklarnn bilgisayardan yak-laflk 27 bin sayfa olarak kfln aldk. fiimdi bu sz var-lnn baslmasna sra geldi. diye konufltu. Szlk basldnda yazlarn dier dillerdeki benzerle-rinde olduu gibi kltleceini ve szcklerin hersayfada en az 3 stunda toplanarak dzenleneceiniifade eden Akaln, ayrca szlkte resimlerin de bulu-nacan syledi. Bu dev alflmann Trk dilinin ksaltlmamfl tam sz-l olacana iflaret eden Akaln, Burada yllardrbunun iin alflmalar yaplyordu. Bu szlk, Trke-nin, gnmz Trkesinin bir sz hazinesi. Burada ara-

nan her kelime bulunabilecek. szleriyle Byk Trk-e Szlkn Trkeye kazandracaklarn zetledi. Bu szlklerin dier lkelerdeki benzerlerinin ktp-hanelerin bafl kflelerinde bulunduunu ve zel rahle-lerde zerinde kullanma sunulduunu anlatan Akaln,szl flyle tantt: flte hayalimiz olan, benim de en byk hayalim olan,Trkenin en byk szl Byk Trke Szlk ar-tk baslmaya hazr. Kuruluflumuzdan bu yana gerek-lefltirdiimiz alflmalara yeni katklarla ortaya konul-mufl olan Byk Trke Szlk, Trkenin yz akolacak. Aslnda, diller arasnda bir yarfl yapmak doru deil.nk her dilin sz varl kendi dnyasna yetmekte-dir. Her dil kendi alannda zengindir. Ama Trkeninsz varl son derecede ksrdr ve Trke, bilim, sanat,felsefe dili deildir. gibi Trkenin gcnden haberdarolmayanlarn, Trkeyi yeterince tanmayanlarn szle-rini yllardr duyduk. Trke, sz varl bakmndanzengin, gl bir dil. flte bu Trkenin gc. Trke-nin sz varlnn zenginlii. Burada bizim tarihsel szvarlmz yok. Bu, gnmzn szldr..TDK`de 76 yldr alflan yzlerce kiflinin gz nuru, alnteri, emei ve bilgi birikimiyle ortaya koyduklar szvarlnn artk somut hle geleceine iflaret eden Aka-ln, kontrollerin ardndan szln bask ifllemlerinibafllatacaklarn kaydetti. Amalarnn bu szl, Ulu nder Mustafa Kemal Ata-trkn Dolmabahe Saraynda 1. Dil Kurultayn top-lad gn olan 26 Eylle yetifltirmek olduunu vurgu-layan Akaln, Ancak herkes takdir eder ki bu kolay birifl deil. Bu yl sonuna kadar szl yaymlamay amaedindik. Daha farkl bir syleyiflle bu hedefe kilitlen-dik. diye konufltu.

Kaynak: 29. 01. 2009.http://www.tumgazeteler.com/?a=4605972 adresinden30.03.2009 tarihinde eriflilmifltir.

Yaflamn inden


1. d Yantnz farklysa Kk - Gvde blmntekrar okuyunuz.

2. b Yantnz farklysa Ek blmn tekrar oku-yunuz.

3. e Yantnz farklysa Yapm Eki - ekim Eki b-lmn tekrar okuyunuz.

4. c Yantnz farklysa Ek blmn tekrar oku-yunuz.

5. a Yantnz farklysa fllev Asndan Szck Tr-leri blmn tekrar okuyunuz.

6. a Yantnz farklysa Kk - Gvde blmntekrar okuyunuz.

7. e Yantnz farklysa Yapm Eki - ekim Eki b-lmn tekrar okuyunuz.

8. d Yantnz farklysa Ek blmn tekrar oku-yunuz.

9. b Yantnz farklysa Birlefltirme - Ksaltma - Kop-yalama blmn tekrar okuyunuz.

10. c Yantnz farklysa Tretme blmn tekrarokuyunuz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Edilgen at: Eylemin gsterdii iflten znenin etki-lendiini gsteren atdr. Edilgen at eki genel ola-rak -l-; ama eylemin .l. nsz veya nlyle bitmesidurumunda -n-dir: kap a--l-d, yasa del-i-n-di, iflebaflla-n-d gibi. Ancak -n- ekinin asl ifllevi edilgenlikolmadndan kimi eylemlerde edilgenlii yeterincebelirtmemekte; bu nedenle edilgenliin zerine asledilgenlik eki olan -l- de getirilmektedir: de-n-i-l-mek,yen-i-l-mek, baflla-n--l-mak gibi. Bu rneklerden deanlaflld gibi kimi durumlarda eylemin gsterdii ifl-ten etkilenen ad gesi zne olarak ortaya kmaktadr.Bu gibi durumlarda, edilgenlik eki geiflli eylemleregeldii zaman (Cam krld.) szde zne, geiflsiz ey-lemlere geldiinde (Yola kld.) mantksal znedensz edilmektedir. Dnfll at: Dnflllk, ifli yapanla iflten etkilene-nin ayn olmas durumudur. Eki -n-dir. Tara-n-dm.cmlesinde tarayan da tarama iflinden etkilenen de bi-rinci tekil kifli olduu iin burada dnfll at sz ko-nusudur..n. ile biten eylemlerde -n- dnflllk eki kullanl-maz. Bu tip eylemlerin ounda zaten gizli bir dnfl-

llk ifadesi vardr: yan-, don- gibi. Bu nedenle zatendnflllk ekiyle tremifl olduklar kabul edilebilir.Ancak .l. nsznn de dnflllk greviyle kullanl-d ya da en azndan dnflllk - edilgenlik ifllevininbirbirine karflt durumlar da vardr: z-l-, sk-l-, gr-l-, tut-ul-, kes-il- gibi. Bu gibi durumlarda aslnda z-nenin yapt iflten kendisinin etkilenmesinden ok birkendiliinden olufl sz konusudur.fltefl at: Yklemin gsterdii iflin karfllkl veya or-taklafla yapldn bildiren atdr: szle-fl-, at-fl-, gr-fl-, kofl-ufl-, u-ufl-, bekle-fl-... fltefllik eki, sonuna geldi-i eylemin znesinde deifliklik yapmaktadr. Bu ifllev-leri yannda olufl bildirdii durumlar da vardr: yat-fl-,iyile-fl-, gel-ifl- gibi. Kimi durumlarda szck tek baflnaolduu zaman iki farkl ifllevi ortaya kabilir. rneintut-ufl- eylemi herhangi bir biimsel fark olmadan hemElele tutufltular hem de Atefl tutufltu rneklerinde kulla-nlabilmektedir. Karfllkl yapma anlatanlar ounluklageiflli (vur-ufl- gibi), birlikte yapma anlatanlar ise o-unlukla geiflsiz eylemlerden (u-ufl- gibi) tretilmek-tedirler. Ama genel olarak bu ekle tremifl olan eylem-lerin ou geiflsizdir. Geiflli rneklerin says azdr:(bir fleyi) bl-fl-, payla-fl-, kap-fl-...

Ettirgen ve Oldurgan at:

Bu iki at geifllilik-geiflsizlik kavramlaryla sk skyailgilidir. Bu nedenle nce geifllilik ve geiflsizliin neolduu zerinde durmak gerekir. En basit tanmyla ge-ifllilik, bir eylemin nesne alabilmesi; yani zne dflndabir varl etkileyebilmesidir: (bir fleyi) oku-, (bir fleyi)bil-, (bir fleyi) sev-, (bir fleyi) gr- gibi. Geiflsizlik ise ey-lemlerin nesne almamas durumudur: l-, u-, git-, gel-gibi eylemler geiflsizdir. Bu eylemlerin gsterdii olufl-tan etkilenen sadece znedir; daha dorusu iflten do-rudan etkileneni gstermek iin ek almfl ayr bir adkullanlmamfltr.Trkede, eylem kk ya da gvdelerine eklenerek ey-lemin geifllilik-geiflsizlik durumunu deifltirebilen birdizi ek vardr ki bunlara geifllilik ekleri diyoruz. Bu de-ifliklik iki ynde gerekleflebilir. Geifllilik ekleri geifl-li eylemlere eklendikleri zaman ettirgen at, geiflsizeylemlere eklendikleri zaman ise oldurgan at ortayakar. Baflka bir syleyiflle oldurgan at, geiflsiz bir ey-lemin geiflli hle getirilmesidir: (birini) l-dr-, (bir fle-yi) k-ar-, (bir fleyi) gid-er- gibi. Ettirgen at ise eyle-min gsterdii ifli znenin bir baflkasna yaptrdn an-latr: (bir fleyi birine) bi-tir-, (bir fleyi birine) a-tr-,(bir fleyi birine) yap-tr- gibi.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


Bu ekler flu flekilde sralanabilir: -Ar-, -(X) r-: Yalnz nszle biten tek heceli eylemlereeklenebilir: kp-r-, do-ur-, duy-ur-, kop-ar-, k-ar-gibi.-(X)T: nlyle biten ok heceli eylemler ve nszle bi-ten eylemlerle kullanlr. . r. ve .l. ile biten eylemleredorudan (balama nls olmakszn) eklenir. uza-t-,dire-t-, kzar-t-, yksel-t-, dam--t- gibi.-DXr-: nl ile biten tek heceli ve nszle biten tmeylemlere eklenir: ye-dir-, vurufl-tur-, yap-tr- gibi. Ba-zen uland eylemin yapsn deifltirebilir: getir- < ETkel-tr-, kaldr- < kalk-tr- gibi. -dAr-: fllek deildir. dn-der-, gn-der- < ET kn- dzgitmek, doru gitmek gibi birka eylemde grlr.Geifllilik eklerinin baz durumlarda kalplaflmfl olma-lar nedeniyle bu ekleri alan tm eylemler anlamca ge-iflli olmayabilirler: sap--t-, seir-t-, sal-dr- gibi.Birden fazla ek st ste kullanlarak eylemlerin geifl-lilik dereceleri artrlabilir: yap-tr-t-, ak--t-tr-, temiz-le-t-tir-t- gibi.

Sra Sizde 2

L. Johanson tarafndan gelifltirilen aspekt anlayflna g-re geleneksel ayrmda zaman ekleri olarak verilen ek-ler, aslnda sadece zaman deil konuflann olaya bakflasn da gsterir. Klnfl, eylemin anlamyla dorudanilgili olduundan nesnel bir durumu yanstrken aspekt-te olaya znel bir bakfl sz konusudur. Bir olufla ger-ekleflmifl gzyle bakabilmek iin eylemin kkndenkaynaklanan ve afllmas gereken belli snrlar vardr.Bunlar klnflla ilgilidir. rnein ld demek iin zne-nin gerekten lmesi gerekirken okudu diyebilmekiin okuyup bitirmesi deil herhangi bir flekilde oku-mas; oturdu diyebilmek iin de bir yere oturmufl ol-mas gerekir.Zaman dilimi iinde herhangi bir flekilde gerekleflenbir olay belli bir noktadan anlatan konuflucu, bu olaybaflna ve sonuna herhangi bir nem vermeden, ne za-man bafllayp ne zaman bittiine dikkat etmeden oluflsnrlar arasnda srmekte olan bir olay olarak aktara-bilir. rnein Saat ikide yamur yayordu. gibi bir r-nekte yamurun ne zaman yamaya bafllad, yamu-run dinip dinmedii konuflan ilgilendirmez. Buna kar-fllk Saat ikide yamur yad. cmlesinde yamurunne zaman bafllad deilse bile sonu vurgulanr. Olay,anlatana gre olmufl bitmifl durumdadr ve anlatan budurumu kendi gzlemi olarak aktarmaktadr. Bu, ger-ek durumu yanstmyor da olabilir. Ama durum, konu-flan asndan bitmifl olarak alglanr. Buna karfllk Saat

ikide yamur yamfl. rneinde nemli olan snrlaraflldktan sonra konuflur, bu olay duyma, yerin slakolmas, eflitli izlerin yardmyla sonu karma gibi yol-larla alglar. Grld gibi geleneksel yaklaflm pratikolsa da dildeki durumu yanstmaktan uzaktr ve aspekt,zaman ekleri, konusu olduka karmaflktr. Konu ile il-gili daha genifl bilgi edinmek isteyenler ilgili kaynakla-ra bakabilirler (Johanson, 1971, 1994; Trke zeti iinbkz. Uurlu, 2003).

Yararlanlan ve BaflvurulabilecekKaynaklarBussmann, H. (2002). Lexikon der Sprachwissenschaft,

Dritte, aktualisierte und erweiterte Auflage, Stutt-gart: Krner.

Erdem, M. (2005). Zamirler Anlaml Kelimeler midir,Yoksa Grevli Kelimeler mi?, Trk Dili, s. 641, 444-49.

Erdem, M. (2008). Trkede ekim ve Yapm EklerininSnrlar, VI. Uluslararas Trk dili Kurultay Bildiri-leri, (baskda).

Ergin, M. (2004). Trk Dil Bilgisi, stanbul: Bayrak Ya-ynlar.

Hatibolu, V. (1964). Kelime Gruplar ve Kurallar, TDAYBelleten, s. 203-244.

Gkday, H., Sebzeciolu, T. (2006). Geifl AflamasndaOlan +cA Ekinin Tr, Trk Dili, s. 649: 61-71.

Johanson, L. (1971). Aspekt im Turkischen. Vorstudienzu einer Beschreiburng des Trkeitrkischen As-pektsystems, Studia Turcica Upsaliensia 1, Uppsa-la: Acta Universitatis Upsaliensis.

Johanson, L. (1994). Trkeitrkische Aspektotempora,Tensesystems in European Languages, TbingenLinguistische Arbeiten 308.

Tekin, T. (1973). Trkenin Yaps ve Eflsesli sim-FiilKkleri, Hacettepe Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi,5 (1973-1), s. 36-46.

Tekin, T. (2003). Olumsuzluk eki -ma / -menin Etimo-lojisi, Makaleler 1. Altayistik, Ankara: Grafiker Ya-ynlar.

Uurlu, M. (2003). Trkiye Trkesinde Bakfl, Trkbi-lig (2003-5).

Bu niteyi tamamladktan sonra;Adlar tanyabilecek, adlarn zelliklerini aklayabilecek,Adlara gelen ekleri analiz edebilecek, Adlarn cmledeki grevlerini saptayabilecek, Ad tamlamalarn analiz edebileceksiniz.

erik Haritas

Ad zel ad Tr ad Soyut ad Somut ad Tekil ad

oul ad Topluluk ad Kltme adlar Adlarn ekimleri Ad tamlamas

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

NNNN

Trke Biim Bilgisi Adlar

ADLAR ADLARIN EKMLER

(DURUMLARI) ADLARIN CMLEDEK GREVLER AD TAMLAMASI (AD TAKIMI)

2TRKE BM BLGS

ADLAR (SMLER)

Adlar tanmak, adlarn zelliklerini aklamak

AIK DENZBalkan flehirlerinde geerken ocukluumHer lahza bir alev gibi hasretti duyduum. Kalbimde vard Bayronu bedbaht eden melal;Gezdim o yaflta dalar, hlyam iinde ll. Aldm Rakofa krlarnn hr havasn, Duydum aknc cetlerimin ihtirasn.

(Yahya Kemal Beyatl)

Bu rnekte italik harflerle dizilmifl szckler birer addr.deniz : Yeryznn ounu kaplayan engin sularn ad.Balkan : Avrupann gneydousundaki yarmadaya verilmifl ad.flehir : Kasabadan byk kentlerin genel ad.lahza : Blnemeyecek kadar ksa olan zamana verilmifl ad.hasret : zlem, zlem duygusunun ad.Rakofa : Yahya Kemal Beyatlnn yetifltii blgenin ad.Dier szckler de trl varlklara verilmifl birer addr. Adlar, tantmak iin var-

lklara verilmifl (taklmfl) szcklerdir. Adlar eflitli bakmlardan blmlere ayrlr:

Adlar konusu ile ilgili daha genifl bilgiyi, Tahir Nejat Gencann DLBLGS (Ankara: TekAa Eyll Yaynclk, 2007) adl kitabnda bulabilirsiniz.

Varlklara Verilifllerine Gre AdlarAdlar, varlklara verilifllerine gre zel ad ve tr ad olmak zere ikiye ayrlr:

zel ad: Bir tek varla verilmifl tantc szcktr: Balkan, Bayron, Rakofa, s-tanbul, Toros, Akdeniz, Asya, Zeynep... gibi kta, blge, ky, kent, da, deniz, r-mak, sokak ve kifli adlaryla kimi hayvanlara taklmfl szckler zel addr.

Ulus, yurt, devlet ve millet adlar zeldir: ngiliz, Arap, Birleflik Amerika,ran...

Adlar

1A M A N

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


Gazetelere, kitaplara verilmifl adlar zeldir: Vatan, Cumhuriyet, Dnya,Hrriyet, alkuflu, Sinekli Bakkal, Trke Szlk...

Kurum, dernek, okul, hastane ve devlet dairelerinin adlar zeldir: BykMillet Meclisi, Trk Dil Kurumu, Baflbakanlk, stanbul Erkek Lisesi, Kzlay,Numune Hastanesi, Adana Belediyesi...

Dil adlar zel addr: Trke, Farsa, Almanca, ngilizce, Uygurca, Latince,Arapa...

Kiflilerin adlaryla soyadlar zeldir. Okulda, yurtta, yeryznde Turgut, Yal-n, Sevim, Ahmet adl birok kiflinin bulunmas bu szckleri zel ad ol-maktan karmaz; nk bu adlar, onlarn her birine ayr ayr verilmifltir.

Tr ad: Bir trden olan varlklarn hepsine verilmifl addr: deniz, flehir, alev,hasret, da, hava, zgrlk, dere, duygu, blk...

Pamuk szc, bilinen nesneyi anlatyorsa tr addr. Bir kediye verilmiflsezel addr: Bir kilo pamuk..., Bu akflam Pamuk miyavlyordu. ...

Kifli adlaryla soyadlarnda da byle olanlar vardr: Dn kayalara trmandk.cmlesindeki kaya belli varln genel addr. Arkadaflm Kaya anlatyordu.cmlesinde ise Kaya bir kiflinin addr; zel addr.

Gnefl, ay, dnya... szckleri, genel olarak birer tr ad gibi kullanlr ve b-yk harfle yazlmaz. Ancak Ay, Dnyann uydusudur. kisi birden Gneflin y-rngesinde dner. cmlesinde olduu gibi bu szcklere birer zel ad deeri ve-rilince byk harfle yazlr.

Tr adlar, varlklar kavrayfl ve anlatfl bakmndan flyledir: Tr ad olan her szck, o trn bireyleri iin de kullanlr.

Kuzu meliyor. Atlan tafl cam krd. Bu, bir bilim szcdr...

Tr ad olan her szck, o trn hepsini ya da bir ksmn toptan anlatr. Gl dikensiz olmaz. (Atasz)Balk suda yaflar...

Biimce oullanmamfl, -ler eki almamfl tr adlarnn oul yerine kullanldda olur.Dedem koynunda yattka benimsin ey gzel toprak!

(Trk lahisi, Sleyman Nazif)Gl seven dikenine katlanr. (Atasz)amzn en kolay, en rahat taflt uaktr.rneklerindeki dede, gl, seven, diken, uak szckleri dedeler, gller, sevenler,

dikenler, uaklar anlamnda kullanlmfltr.Da daa kavuflmaz, insan insana kavuflur. (Atasz)cmlesinde olduu gibi yinelenmifl tr adlarnda da oulluk aktr; dalar

birbirine, insanlar birbirine anlamndadr.

Varlklarn Olufllarna Gre AdlarVarlklarn olufllarna gre adlar somut ad ve soyut ad olmak zere iki trldr:

Somut ad: Duyularmzla anlafllan(zdek) varlklara verilmifl adlardr: deniz,ev, Ankara, yaprak, Marmara, bitki, Turgut, kufl, mikrop...

Soyut ad: Duyularla anlafllamayan (zdek olmayan); ancak aklla (usla) tasar-lanan varlklarn addr: sevin, dilek, yiitlik, lk, arkadafllk, uyku, znt, z-grlk...


Varlklarn Saylarna Gre AdlarVarlklarn saylarna gre de adlar tekil ad ve oul ad olmak zere iki trldr:

Tekil ad: Bir varl anlatmaya yarayan addr: iek, tafl, ocuk, renci, Ata-trk, Ankara, znt, lk,sevgi...

oul ad: Birden ok varl anlatmaya yarayan addr: iekler, tafllar, renci-ler, lkler, zntler, okullar, tarlalar...

Trkede btn szckler tekildir. Ad soyundan olan szcklerle eylemlerinnc kiflileri -ler ekiyle oullanr. -ler eki, kaln hecelerden sonra byk nluyumuna gre kalnlaflarak -lar olur: evler, aalar, bunlar, alflkanlar, szler, gi-rerler, ahlar, eyvahlar, yazklar, okuyorlar, anlatsnlar, birinciler, kazananlar,geldiler...

oul Ekinin Baflka Grevlerde Kullanlfl: oul eki -ler, z anlamndan syrlarak adlara aile anlam katar: Ouzlar, Sel-

uklular, Osmanllar, Gazneliler... I., II. kiflilere ait iyelik eki almfl soydafllk adlarndan sonra gelen -ler, oulluk

anlamndan syrlarak o soydan olanlarn birkan, hepsini ya da evlerinianlatmaya yarar:Dedemler gelecek. Daymlar aryor. Ablanlara gidelim mi?...

Tmleyeni dflmfl ad tamlamalarnda, tmlenene getirilen -ler eki, kimi durum-da, sonuna geldii szcn deil tmleyenlerin oul olduunu gstermeyeyarar: kardefl, kap nnde oturup annelerini bekliyorlar.Her fleylerini sattlar. Ellerinde bugn bir tek evleri var.Pek ok sklmfllard. O akflam bir tek liralaryla ancak ekmek alacaklard.Bir inekleri, keileri, iki koyunlar var...

oul ekinin abartma anlamnda kullanld da olur:Kanlara boyanmakocuu gnefllerde gezdirmekflini gcn yz st brakp Afrikalara gitmekBen seninn al kanlara boyandm.Hasta atefller iinde yatyor. Dnyalar kadar mal var...Yamurlar yad, gk grledi ve yldrmlar saklad bir kfir kubbeye yldrm

indi. (Aflkpaflazade Tarihi, XV.)

-ler oul ekinin yceltme iin, sayg iin, nezaket iin tekil kiflilere iliflkin ey-lemlere ve adlara getirildii de grlr:

Sayn bay evdeler mi? Daha dnmediler mi? Biraz nce valideleri hanmefendiyi grdm...

Sayg ve incelik iin:kinci kifli adl da tekil yerine oul kullanlr.Eylemlerin ikinci kiflilerinin de tekil yerine oulu kullanlr. Bunlara sayg oulu denir.

232. nite - Adlar

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


-ler eki, bir belgisiz sfatyla zaman, vakit szcklerinden oluflan tamlama-lara gelince gemifle ynelik srerlik ayrnts katar:

Bir zamanlar biz de gentik.Bir vakitler gezilere kmay severdik...

-ler oul eki, sonuna geldii adlara, kimi kez afla yukar, ona yakn... gi-bi anlamlar katar:

zgr, befl yafllarnda bir ocuktur.O sralarda ben de okula yeni bafllamfltm.Saat iki sularnda (sralarnda) sizi evinizden aradm...

-ler + i birleflik eki sabah, akflam, gndz, gece, yaz, bahar, le gibi belir-li zaman adlarna; her belirtme sfatnn anlamn katar ve onlar belirte yapar:

Sabahlar (her sabah) erken uyanrm. Geceleri (her gece) uyku girmez gzme. Yazla

Documents

Sözcük Türleri - Biçim Bilgisi