1Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

Nedensellik

2Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Plan

• Bilimselliğin nitelikleri• Nedensellik• Nedensellik ölçütleri• Korelasyon ve nedensellik• Nedensel hipotezler• Nedensel açıklamada potansiyel

hatalar

3Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Bilimselliğin Nitelikleri

“1. Tabiat içinde belirli bir türden olan olayların düzenliliğinin ifade edilmesi.

2. Bu düzenliliklerinin diğer bir türden olayların düzenliliği ile bir ilişkisinin kurulması.

3. Bu ilişkilerin önce kurallar, daha sonra kuralların toplamı olan teorilerle ifade edilmesi.”

Kaynak: Mardin, 2008, s. 24

4Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Düzenlilikleri Anlama

“Doğal bilimcilerin incelediği doğal çevre, bu çevrede bulunan molekül, atom ve elektronlar için bir ‘anlam’ ifade etmez. Sosyal bilimcilerin gözlem sahasının, diğer bir deyimle sosyal gerçeklerin ise, bu ortam içinde yaşayan, hareket eden ve düşünen insanlar için belirli bir anlam ve önemi vardır.”

Kaynak: Schutz’den (1954) aktaran Mardin, 2008, s. 24-25

5Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Gerekircilik ve Sosyal Bilimler

• Davranışlarımız kendi özgürce verdiğimiz kararlarımızın bir ürünü mü yoksa dünyadaki denetleyemediğimiz ya da bilmediğimiz güçlerin ve etmenlerin bir ürünü mü?

6Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Doğa Bilimlerinde Nedensellik

• Düşen bir cismin hızını hesaplama (cismin ağırlığı, çevre koşulları vs. biliniyorsa kesin olarak hesaplanabilir)

• Bitkilerin gelişmesini denetleme (ışık, su, gübre vs.)

• Bu ve benzeri etmenler (örneğin, genetik kalıtım) insanların gelişmesini de açıklıyor

• Doğa bilimlerindeki neden-sonuç ilişkisi insanlar, bitkiler ve cansız nesnelere de genellikle uygulanıyor.

7Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Toplumsal Bilimlerde Nedenleri Saptama

• Önyargının nedenleri nelerdir?• Niçin bazı insanlar önyargılı bazıları

değil? (Kendi seçimleri mi?)• Ekonomik rekabet, dini ideoloji, siyasi

görüş, çocukluk deneyimleri, eğitim … • Bu nedenler denetlenebilir mi?

8Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Nedenlerin de Nedenleri Var

• Önyargılı, suçlu ya da sencil olmak bireylerin seçimi

• Okula gidip gitmemek kendi seçimimiz değil mi?

• Ama ister gidelim ister gitmeyelim, bunun da nedenleri var

• Aksi takdirde sosyal bilimlerde nedenleri açıklayıp bunları araştırmayla doğrulayamazdık

• İnsanların kendi seçimlerinin çok az olduğu bir insan davranışı modeli kullanıyoruz

9Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Toplumsal Araştırmalarda Gerekirciliğin Rolü

• Tüm insan davranış, düşünce ve duyguları önceden mi belirleniyor?

• Her şeyin nedenini biliyor muyuz?• Nedensel model olasılıkçı• Kestirim yapmak yerine önyargının

eğitim düzeyiyle ilişkisi olduğunu öne sürüyor

• İlgili etmenler ya da güçler araştırmayla ortaya çıkarılabilir

10Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

İdiografik ve Nomotetik Modellerde Nedensellik

• Afrika’daki açlığın nedenleri• Diktatörlükle yönetilen ülkelerde

doğurganlık oranının daha yüksek olmasının nedenleri

• Oy verme davranışlarını etkileyen nedenler (cinsiyet, eğitim düzeyi, siyasi-dini eğilim, ırk, vd.)

• Fransız Devriminin nedenleri

11Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

İdiografik – Nomotetik Açıklama

• İdiografik model nedenselliği bireysel örneklere ya da olaylara dayanarak açıklamaya çalışır

• Nomotetik model nedenselliği kısmi olarak açıklayan az sayıda değişkeni ortaya çıkarmaya çalışır; olasılıkçıdır

12Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Nomotetik Açıklama

Eğitimli Eğitimsiz

Hoşgörülü

Önyargılı

I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ı I I ı ı I ı I ı I I I ı

I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ıI ı I ı I I I ı I I ı ı ı ı I ıI

I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ıI I ı ı I ı I ı I I I ı

I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ıI ı I ı I I I ı I I ı ı ı ı I ıI

I I I I ı I ı I I I ıI ı I ı I ı I I ı

I I I I ı I ı I I I ıI ı I ı I ı I I ı

I I I I ı ı ı I

ı I I I ıI ı ı I

“Niçin bazı insanlar önyargılı bazıları değildir?”

Kaynak: Babbie, 2001, s. 74’ten uyarlandı

13Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Nedensellik Ölçütleri

• İki değişken arasında neden-sonuç ilişkisi olabilmesi için:–Neden sonuçtan önce gelmeli–Değişkenler arasında korelasyon

olmalı–Gözlenen değişim üçüncü bir

değişkenle açıklanamamalı

Kaynak: Babbie, 2001, s. 75-76

14Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Korelasyon ve Nedensellik

Eğitim Kazanç Eğitim

EğitimEğitim

Önyargı

Kazanç Önyargı

Pozitif (doğrudan) korelasyon Negatif (ters) korelasyonGözlenen ilişkiler

Nedensel ilişkiler

Yüksek eğitim-yüksek gelir ile ilişkili (ya da tersi)

Yüksek eğitim-düşük önyargı ile ilişkili (ya da tersi)

Doğrudan nedensel korelasyon Ters nedensel korelasyon

Daha yüksek eğitim daha fazla para kazanma nedeni

Daha yüksek eğitim düzeyi önyargı düzeyini azaltıyor Kaynak: Babbie, 2001, s. 77’den uyarlandı

15Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Nedensellik Diyagramları

Stres+

+

-

++

-

+

Boşanma

StresBoşanma

Kaynaklar

Stres Kavga Boşanma

StresBoşanma

İyi uyum sağla-mış çocuklar

-

Stres

KaynaklarKavga

Boşanma

İyi uyum sağla-mış çocuklar

-+

+-

--

a

b

c

d

e

Kaynak: Neuman, 2008, s. 104

16Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Korelasyon ve Yalancı Nedensellik

Ayakkabı numarası

Matematik yeteneği

Ayakkabı numarası

Pozitif (doğrudan) ilişki

Gözlenen ilişkiler

Daha büyük ayakkabı numarası daha yüksek matematik becerisiyle ilgili (ya da tersi)

Yalancı nedensel ilişki

Gerçek nedensel ilişki

Daha yüksek numara daha fazla matematik yeteneği

Yaş hem daha büyük ayakkabı numarası hem de daha yüksek matematik becerisini açıklıyor

Matematik yeteneği

Ayakkabı numarası

Yaş

Matematik yeteneği

Ayakkabı numarası Matematik

yeteneği

Kaynak: Babbie, 2001, s. 77’den uyarlandı

17Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Gerekli ve Yeterli Nedenler

• Gerekli neden: Etkinin meydana gelebilmesi için yerine getirilmesi gereken koşul

• Yeterli neden: Etkiyi hemen hemen garantileyen koşul

• Nomotetik ilişkileri incelerken kesinlikle gerekli ve kesinlikle yeterli nedenleri keşfetmek zor

Kaynak: Babbie, 2001, s. 93-94

18Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Gerekli ve Yeterli NedenlerSınava Girdi Sınava girmedi

Kaldı

Geçti

A A C B D A B B A C D D A B A B D C CC

A B BB C CC D A BBB C C A

Geçmek için sınava girmek gerekli ama yeterli değil, sınavdan geçmek için hem sınava girmek gerekli hem de geçer not almak. Kalmak için sınava girmemek yeterli neden (ama başka nedenlerle de kalınabilir)

K K K K

K k K

K K K K K K

K K K k K K K

Kaynak: Babbie, 2001, s. 80’den uyarlandı

20Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Nedensel Hipotezler

• En az iki değişken vardır• Değişkenler arasında nedensel ilişki veya

neden-sonuç ilişkisi ifade eder• Bir kestirim ya da gelecekte beklenen bir

sonuç olarak ifade edilebilir• Mantıksal olarak bir araştırma sorusuna ve

bir kurama bağlıdır• Yanlışlanabilir; yani, ampirik kanıtlarla test

edilebilir ve doğru veya yanlış olduğu gösterilebilir.

Kaynak: Neuman, 2008, s. 241

21Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Nedensel İlişkileri İfade Etme Biçimleri

• Dini törenlere katılma boşanma oranlarında düşüşe neden olur

• Dini törenlere katılma oranı ne kadar yüksekse, boşanma ihtimali aynı derecede düşüktür.

• Dini törenlere katılma, boşanma oranlarındaki düşüşle ilişkilendirilir.

• Dini törenlere katılma, boşanma ihtimalini azaltmaktadır.

Kaynak: Neuman, 2008, s. 242

22Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Nedensel Açıklamada Potansiyel HatalarHata türüTotoloji

Teleoloji

Ekolojik yanılgı

İndirgemecilik

Yalancı ilişki

Kısa tanımİlişki tanım olarak doğru ama döngüsel bir mantığı var

Sebep, uygun olmayan bir niyettir, veya zaman sırası yanlıştır

Ampirik gözlemler nedensel ilişkiyi açıklamak için çok üst düzeyde

Ampirik gözlemler nedensel ilişkiyi açıklamak için çok alt düzeyde

Görünmeyen üçüncü bir değişken hem bağımsız hem bağımlı değişkenin nedeni

ÖrnekYoksulluğun nedeni az parası olmaktır

İnsanlar imam nikahıyla evleniyor çünkü toplum öyle istiyor

Ankara’da suç oranı yüksek. Ali Ankara’da yaşıyor. Bu nedenle saatimi muhtemelen o çaldı

Ali işsiz kaldığı ve yeni araba alamadığı için ülke ekonomisi durgun

Saç uzunluğu TV programlarıyla ilişkili. Kısa saçlılar futbol, uzun saçlılar aşk hikayeleri izlemeyi tercih ediyorlar. (Görünmeyen neden: Cinsiyet) Kaynak: Neuman, 2008, s. 173’ten uyarlandı

23Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Akıl Yürütme Hataları

• Kişisel ve kültürel önyargı, görüş sahibi olma; araştırmacının olayları kendi bakış açısıyla yorumlaması

• Sonuca varmada aceleci davranma• Kuşkulu neden• Bastırılmış kanıtlar• Yanlış ikilem

Kaynak: Babbie, 2001, s. 81-83

24Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri

www.acikders.org.tr

Özet

• Bilimselliğin nitelikleri• Nedenleri saptama• İdiografik – nomotetik açıklama• Nedensellik ölçütleri• Nedensel açıklamada potansiyel

hatalar