Red

akto

r: B

en A

ndon

i; G

rafi

ka A

rtan

Buc

a 31

8

Në këtë numër: Profesor Dr. Aleks Luarasi, Marcin Czerminiski nga Leonard Zissi,Koço Kosta (retrospektivë), Vangjush Mio prej Nazmi Seitajt, poezi nga Erina Çoku…

E DIEL14 Janar

2018

Vijon në faqen 14

NGA PROFESOR DR.ALEKS LUARASI

Mbi lartësitë e Drishtit frynin erërat eftohta të janarit të

vitit 1468. Malet atje tej ish-in mbushur me dëborë dheqëndronin të heshtur dhemadhështorë në vetminë etyre. Lart në qiell dukej dhezhdukej mes reve një diell ipakët dhe i ftohtë.

Në sallën e madhe tëKishës Katedrale të Drishtithynin njëri pas tjetritklerikët e rangjeve të ndry-shme, kokulur, të menduar,të përvuajtur, të mjeruar.Tek zinin vend në karrigete tyre shihnin statujat eJesu Krishtit në kryq,ikonat madhështore gjithëngjyra që zbukuroninsallën e madhe të Kuvendit,qirinjtë e ndezur dhe sendetprej ari që shkëlqenin.

Të gjithë e kishin mend-jen te një lajm të hidhur sipelini që ishte përhapur atoditë në Kuvend. Ai, i madhër-ishmi, i përndrituri, shpre-sa e tyre e fundit, Gj. K.Skënderbeu, po shuhej e poftohej … në Lezhë. Askushnuk fliste rreth këtij lajmi,secili e bluante në brendësite shpirtit të vet, në hesh-tje.

Klerikët po mblidheshinnë Kuvend që të miratonin

Statutet e Kishes Katedraletë Drishtit, një ngjarjevërtet e madhe për kishat eshumta në varësi të saj. Sëfundi, edhe kisha e tyre eDrishtit do të kishte Stat-utet e veta, të miratuara ngavetë Papa i Romës. Në njëditë tjetër kjo ngjarje e mad-he do të kishte nxitur gëz-imin dhe krenarinë e tyrepërkrah kishave të tjera,

Miratimi i Statuteve tëDrishtit ishte një histori e

gjatë që kishte filluar disavite me parë. Histori proce-durash, si hartimi i projek-tit, rishikimi, miratimi ngaPapa i Romës. Projekti ish-te përfunduar me kohë, pormiratimi nga Kuvendi iKishës Katedrale të Drishtitishte vonuar. Dukej sikurngjarja e hidhur që mund tëndodhte nga dita në ditë ekishte përshpejtuar mira-timin përfundimtar.

Statutet e Drishtit umiratuan në dt. 12 janar1468, pesë ditë para vdekjessë Gj. K. Skënderbeut. Aivetë, “Atleti i Krishtit”,sikurse e kishte quajturdikur shenjtëria e tij, PapaPiu II, nuk ishte i pran-ishëm dhe emri i tij nuk për-mendej në Statutet. Ishte isëmurë dhe duke vdekur nëLezhë, ku ishte mbledhurKuvendi i Princave Sh-qiptarë. Pikërisht kjo ng-jarje e hidhur, që pritej tëndodhte për shkak tëmoshës dhe sëmundjes sëtij, e përshpejtoi legalizimine Statuteve që ishte vonuarme vite për shkak të rretha-nave të luftës.

Përkujtimi i 550-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut

STATUTET E DRISHTITDHE KUJTIMI I TËMADHËRISHMIT

GJ.K.SKËNDERBEU

Më 12 janar 1468, pakMë 12 janar 1468, pakMë 12 janar 1468, pakMë 12 janar 1468, pakMë 12 janar 1468, pakditë para vdekjes sëditë para vdekjes sëditë para vdekjes sëditë para vdekjes sëditë para vdekjes sëG j . K . S k ë n d e r b e u t ,G j . K . S k ë n d e r b e u t ,G j . K . S k ë n d e r b e u t ,G j . K . S k ë n d e r b e u t ,G j . K . S k ë n d e r b e u t ,klerikët e Kishës Kat-klerikët e Kishës Kat-klerikët e Kishës Kat-klerikët e Kishës Kat-klerikët e Kishës Kat-edrale të Dishtit ,edrale të Dishtit ,edrale të Dishtit ,edrale të Dishtit ,edrale të Dishtit ,miratuan “Statutet”miratuan “Statutet”miratuan “Statutet”miratuan “Statutet”miratuan “Statutet”që rregullonin jetënqë rregullonin jetënqë rregullonin jetënqë rregullonin jetënqë rregullonin jetëndhe veprimtarinë edhe veprimtarinë edhe veprimtarinë edhe veprimtarinë edhe veprimtarinë ebashkësisë katolike tëbashkësisë katolike tëbashkësisë katolike tëbashkësisë katolike tëbashkësisë katolike tëqytetit.qytetit.qytetit.qytetit.qytetit.

“Statutet e“Statutet e“Statutet e“Statutet e“Statutet eD r i s h t i t ” r r ë f e j n ëD r i s h t i t ” r r ë f e j n ëD r i s h t i t ” r r ë f e j n ëD r i s h t i t ” r r ë f e j n ëD r i s h t i t ” r r ë f e j n ëndërndërndërndërndërmjet rmjet rmjet rmjet rmjet rrrrrrjeshtajeshtajeshtajeshtajeshtavvvvveeeeenjë dramë dhe njënjë dramë dhe njënjë dramë dhe njënjë dramë dhe njënjë dramë dhe njëtragjedi që luhej asotragjedi që luhej asotragjedi që luhej asotragjedi që luhej asotragjedi që luhej asokohe në teatrinkohe në teatrinkohe në teatrinkohe në teatrinkohe në teatrinherherherherheroik shqiptaroik shqiptaroik shqiptaroik shqiptaroik shqiptar. Aty. Aty. Aty. Aty. Atyjanë të pranishëm disajanë të pranishëm disajanë të pranishëm disajanë të pranishëm disajanë të pranishëm disanga personazhetnga personazhetnga personazhetnga personazhetnga personazhetmadhështore të kësajmadhështore të kësajmadhështore të kësajmadhështore të kësajmadhështore të kësajtragjedie, midis tyre,tragjedie, midis tyre,tragjedie, midis tyre,tragjedie, midis tyre,tragjedie, midis tyre,Kryepeshkopi i Dur-Kryepeshkopi i Dur-Kryepeshkopi i Dur-Kryepeshkopi i Dur-Kryepeshkopi i Dur-rësit Pal Engjëlli, irësit Pal Engjëlli, irësit Pal Engjëlli, irësit Pal Engjëlli, irësit Pal Engjëlli, idërguar i Vdërguar i Vdërguar i Vdërguar i Vdërguar i Vaaaaatikanittikanittikanittikanittikanitdhe këshilltar idhe këshilltar idhe këshilltar idhe këshilltar idhe këshilltar iSkënderbeut.Skënderbeut.Skënderbeut.Skënderbeut.Skënderbeut.

“Statutet e Drish-“Statutet e Drish-“Statutet e Drish-“Statutet e Drish-“Statutet e Drish-tit” nuk ishin thjeshttit” nuk ishin thjeshttit” nuk ishin thjeshttit” nuk ishin thjeshttit” nuk ishin thjeshtnjë dokument juridik,një dokument juridik,një dokument juridik,një dokument juridik,një dokument juridik,por një pentagram,por një pentagram,por një pentagram,por një pentagram,por një pentagram,një hymn “te deum”një hymn “te deum”një hymn “te deum”një hymn “te deum”një hymn “te deum”që këndohej me so-që këndohej me so-që këndohej me so-që këndohej me so-që këndohej me so-lemnitet në Kishënlemnitet në Kishënlemnitet në Kishënlemnitet në Kishënlemnitet në KishënKatedrale të Drishtit,Katedrale të Drishtit,Katedrale të Drishtit,Katedrale të Drishtit,Katedrale të Drishtit,në aktin e fundit tënë aktin e fundit tënë aktin e fundit tënë aktin e fundit tënë aktin e fundit tëtragjedisë.tragjedisë.tragjedisë.tragjedisë.tragjedisë.

E diel 14 Janar 201814 -VITI I SKËNDERBEUT

PPËRKUJTIMI

Më 12 janar 1468, pak ditë para vdekjes së Gj.K.Skënderbeut, klerikët e Kishës Katedrale të Dishtit, miratuan “Statutet”që rregullonin jetën dhe veprimtarinë e bashkësisë katolike të qytetit. Statutet e Drishtit” rrëfejnë ndërmjet rreshtave njëdramë dhe një tragjedi që luhej aso kohe në teatrin heroik shqiptar. Aty janë të pranishëm disa nga personazhet madhësh-tore të kësaj tragjedie, midis tyre, Kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjëlli, i dërguar i Vatikanit dhe këshilltar i Skënderbeut.“Statutet e Drishtit” nuk ishin thjesht një dokument juridik, por një pentagram, një himn “te deum” që këndohej mesolemnitet në Kishën Katedrale të Drishtit, në aktin e fundit të tragjedisë.

PROF. DR. ALEKS LUARASI*

VVVVVijon ngijon ngijon ngijon ngijon nga fa fa fa fa faqja 13aqja 13aqja 13aqja 13aqja 13

Statutet e Drishtit u miratuan në dt. 12 janar 1468, pesëditë para vdekjes sëGj.K.Skënderbeut. Ai vetë,

“Atleti i Krishtit”, sikurse e kish-te quajtur dikur shenjtëria e tij,Papa Piu II, nuk ishte i pranishëmdhe emri i tij nuk përmendej nëStatutet. Ishte i sëmurë dhe dukevdekur në Lezhë, ku ishtembledhur Kuvendi i Princave Sh-qiptarë. Pikërisht kjo ngjarje ehidhur, që pritej të ndodhte përshkak të moshës dhe sëmundjes sëtij, e përshpejtoi legalizimin e Stat-uteve që ishte vonuar me vite përshkak të rrethanave të luftës.

Mungesa e tij shpjegohej jovetëm me gjendjen shëndetësore:Skënderbeu ishte përfaqësues ipushtetit laik; Statutet e Drishtit ipërkisnin kishës katolike. E drej-ta kishtare ishte e ndarë nga e drej-ta shtetërore dhe pushteti laik.Secila kishte domenin e vet të sëdrejtës; diku - diku takoheshin dhembështetnin njëra tjetrën.

Në vend të tij ishte i pranishëmnjë figurë mitike e kishës katolike,Kryepeshkopi i Durrësit Pal En-gjëlli, këshilltar dhe diplomat iSkënderbeut nga familja e Engjël-lorëve të Drishtit, i cili ishtengarkuar nga Vatikani tëmbikëqyrte shqyrtimin dhe mira-timin e Statuteve. Klerikët eshumtë që mbushnin sallën e Kuv-endit nuk e kishin parë akoma;ishte lart dhe bisedonte me drej-tuesit e Kishës. Kuajt e tij dhe tëshoqëruesve të shumtë ishin nëoborr; përtypnin me qetësi barinqë kishin përpara dhe shihnin mesytë e pafajshëm muret e Kate-drales.

Këtë rol ia kërkonte funksioni itij i lartë në hierarkinë e kishëskatolike në Shqipëri, si kryepesh-kop i Durrësit, si komisar aposto-lik (commissaries) dhe gjykatës(conservator) për Ilirinë, që e plotë-sonte me diturinë, urtësinë dhenderimin e veçantë që gëzonte nëVatikan dhe në aparatin shtetërortë Skënderbeut.

Një portret të Pal Engjëllit na ejep historiani i shquar kroat, Mi-lan Shufflay, i cili ka shkruar se “Kryeipeshkopi i Durrësit ishte prel-at i nivelit evropian”. Kërkesa përmiratimin e Statuteve ishteparashtruar në Romë, në emër tëkishës së Drishtit, nga një figuretjetër e kishës katolike dhe e luftësçlirimtare të popullit shqiptar. Kyishte i urti Dhimitër Frangu,kanonik i Drishtit, i cili kishteshërbyer gjatë luftës si “thesartar”(mbajtës i thesarit) në ushtrinë eSkënderbeut dhe ka shkruar mëvonë një histori tjetër të tij, pasasaj të M. Barletit.

Dorëshkrimi i Statuteve ishteshkruar me kaligafinë e mesjetës,në pergamen të butë, në gjuhën

latine, me tre ngjyra: teksti – kafe,kapitujt – te kuqe, nëndarjet – blu;në të gjitha faqet e dorëshkrimitka iniciale (shkronja të para), tëstilizuara dhe të dekoruara në flo-ri ose në njërën nga tre ngjyrat. Aipërbman, në krye të tij, edhe njëportret me ngjyra të Pal Engjëllitme shkopin baritor në dorë.

Dorëshkrimi dëshmon qartë nëformë dhe në përmbajtje për nive-lin e lartë kulturor të klerit kato-lik shqiptar në prag të pushtimitosman. Ai nuk ishte thjesht njëdokument juridik, por një penta-gram, një hymn “te deum”që kën-dohej me solemnitet në KishënKatedrale të Drishtit, në aktin efundit të tragjedisë.

Statutet e Drishtit u shqyrtuandhe u miratuan atë ditë meekzigjenca të forta juridike, të cilatishin tipike për të drejtën katolikenë mesjetë. Kryepeshkopi i Dur-rësit Pal Engjëlli do të vinte vulënpërfundimtare në prani të noterit.Në të njëjtën kohë, ai do të ishtembikëqyrës i zbatimit të Statuteve,instanca përfundimtare e inter-pretimit dhe e çdo ndryshimi tëmëvonshëm.

Nga një vështrim i shkurtër idispozitave të Statuteve mund tëkuptojmë jetën që zhvillohej bren-da mureve të Katedrales të Drish-tit, si dhe rregullat që e përkufizo-nin atë.

Statutet ishin pjesë e së drejtëskishtare të ritit katolik. Rregullate Kishës së shenjtë parashikoninse përveç legjislacionit qendror tëmiratuar nga Vatikani, lejohejedhe një legjislacion i kishave ven-dore (legjislacion i deleguar) qëkishte parasysh zakonet dhe tra-ditat lokale, gjithmonë në pajtim

me normat qendrore.Për më tepër, ky legjislacion

vendor kishte një rrezatim më tëgjerë: ai rregullonte jo vetëmkishën katolike, por deri diku edhevetë jetën e qytetit. Kuptohet qërolin drejtues e kishte patricati iqytetit, familjet e mëdha të Drish-tit si Engjëllorët, Frangajt, Sumat,etj., të cilat kishin përfaqësuesit etyre të në radhët e klerit lokal derinë Vatikan.

Statutet e Drishtit kishin nëkrye një hyrje që parashtronteparimet kryesore (ajo që quhet“Preambul” në kushtetutat mod-erne). Një nga parimet kryesoretë saj ishte ai i ligjshmërisë, i shpre-hur si vijon: “Nuk ka asgjë më tëlartë për të vdekshmit në këtëepokë se sa ligji i mbretit”, (Krish-ti Mbret).

Më tej konstatohet një traditëjuridike e hershme për Kishën Kat-edrale të Drishtit, më e vjetër seStatutet “të parët tanë na kanëlënë disa kushtetuta të cilat ngaana tjetër rezultojnë ose të paqar-ta ose të pamjaftueshme. Prandaj– “na u dha leja nga Papa që, sahere ta kërkojë nevoja, të nxjerrimstatute dhe urdhëresa që mirato-hen e përforcohen me autoritetinapostolik” .

Subjekt i Statuteve ishinklerikët dhe besimtarët e KishësKatedrale të Drishtit dhe tëkishave të tjera katolike në varësitë saj. Pranimi dhe zbatimi i Stat-uteve ishte një kërkesë themelorepër bashkësinë e klerikëve dhe të

besimtarëve. Kundërshtimi ose re-fuzimi i Statuteve sillte automatik-isht përjashtimin e tyre nga kjobashkësi.

Klerikët jetonin dhe ushqe-heshin në mensa të përbashkëta.Statutet përcaktonin regjimin ebashkëjetesës, përfitimet dhe kon-tributin e secilit. Kisha zotërontetë ardhura nga shërbimet fetare,pronat dhe pasuritë e veta.

Pjesa kryesore e dispozitave tëStatuteve rregullonte mënyrën eorganizimit dhe të funksionimit tëKishës Katedrale të Drishtit.

Organi më i lartë drejtues ishteKapitulli i Kishës Katedrale tëDrishtit, (një lloj asambleje, kuv-endi), i cili kishte kompetencalegjislative, miratonte dhe ndrys-honte Statutet, shqyrtonte prob-lemet kryesore të bashkësisë dhezgjidhte drejtuesit e mandatuar.Ky kuvend zgjidhte çdo vit dy or-ganet kryesore (individuale): rek-torin dhe prokuratorin me mandatnjë vjeçar. Rektori ishte titullarikryesor i institucionit, prokura-tori ishte administrator dhe drej-tues i problemeve ekonomike. Atajepnin llogari para zgjedhësve nëmënyrë periodike gjatë vitit dhe nëpërfundim të mandatit.

Rektori dhe disa drejtues tëtjerë ushtronin edhe pushtetingjyqësor për bashkësinë eklerikëve dhe të besimtarëve. Nëpërbërje të kësaj gjykate bëninpjesë rektori, prokuratori dhe dyose tre klerikë të moshuar, të cilëtbetoheshin se do të gjykonin me

STATUTET E DRISHTITDHE KUJTIMI I TËMADHËRISHMIT

GJ.K.SKËNDERBEU

paanësi.Pjesa më e madhe e normave

juridike administrative rregullo-nin jetën e brendshme të institu-cionit si p.sh. kriteret dhe proce-durat për t’u bërë klerik, të drejtatdhe detyrat, shërbimet fetare etj.

Statutet përmbanin norma ju-ridike penale, të cilat përcaktonindisa figura krimi, si dhe ndësh-kimin për secilën prej tyre. Subjekti veprave penale ishin klerikët, sidhe besimtarët anëtarë të bash-kësisë së Kishës Katedrale tëDrishtit. Dënimet ishin karakter-istike për të drejtën kishtare sip.sh. dëbimi nga bashkësia për njëafat të caktuar, lëçitja (bojkotimi,ndërprerja e marrëdhënieve) dhenë raste më të rënda, shkishërimi.Në të drejtën kishtare përjashto-hej arrestimi, burgimi ose përdori-mi i forces së pushtetit laik.

Ndër veprat penale të parash-ikuara në Statute ishin p.sh. prish-ja e rregullit gjatë mbledhjes sëkapitullit (kuvendit), nxjerrja esekretit, vjedhja, mashtrimi, rrah-ja, fyerja, loja me të holla (me zare),mbajtja e femrave si konkubina osesjellja e tyre në mjediset e kate-drales, etj.

Statutet njihnin të drejtën eapelimit të vendimit ose tëridëgjimit për personat e dënuar,por gjithmonë brenda kapitullit(kuvendit), ku ishte shqyrtuar mëparë.

Statutet njihnin zbatimin e nor-mave juridike me analogji atëherëkur dispozitat mungonin, ishin jotë plota ose të pasakta. Kryepesh-kopi i Durrësit, Pal Engjëlli, gëzon-te të drejtën e interpretimit përfun-dimtar të normave juridike.

Në mbrëmje vonë përfundoi mi-ratimi i Statuteve të Drishtit. Ipërndrituri Pal Engjëlli vurifirmën mbi dokumentin historikdhe uroi të pranishmit; pranëfirmës së tij u vendos firma e not-erit. Dorëshkrimi do të ruhej si njëthesar në arkivin e Kishës Kate-drale të Drishtit.

Mbi lartësitë e Drishtit fryninerërat e ftohta të janarit të v. 1468.I përndrituri Gj. K. Skënderbeujepte shpirt në Lezhë, si dhe po-rositë e fundit për bash-këluftëtarët. Kisha katolike for-conte strukturat e saj për betejate ardhshme. Kur të vinte pranveradhe të shkrinte dëbora në male rep-artet e akinxhinjve do të vininpërsëri të kafshonin me tërbimfshatrat shqiptare si ujq të uritur.

*Pr*Pr*Pr*Pr*Profofofofof. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Aleks Luarasi. Aleks Luarasi. Aleks Luarasi. Aleks Luarasi. Aleks LuarasiKryetar i Bordit të AdministrimitKryetar i Bordit të AdministrimitKryetar i Bordit të AdministrimitKryetar i Bordit të AdministrimitKryetar i Bordit të AdministrimitKU “LKU “LKU “LKU “LKU “LUUUUUARASI”ARASI”ARASI”ARASI”ARASI”

*** Shënim: Në v. 2005, dy kërkues sh-

qiptarë, Dr. Musa Ahmeti dhe Dr. EtlevaLala zbuluan në arkivat e Danimarkës Stat-utet dhe Urdhëresat e Kapitullit të KishësKatedrale të Drishtit (Statuta et Ordina-tiones Capituli Ecclesiae CathedralisDrivastiensis), Ombra GVG, Tiranë, 2009.

Pas Statuteve të Shkodrës, ky ishtenjë zbulim tjetër madhështor për historinëe së drejtës në Shqiperi. Në dallim ngaStatutet e Shkodrës, që i përkisnin tëdrejtës qytetare laike, Statutet e KishësKatedrale të Drishtit i përkisnin të drejtëskishtare të ritit katolik. Të dhënat e këtijshkrimi janë bazuar te ky punim.

Kalaja e Drishtit

E diel 14 Janar 2018 - 15IN MEMORIAM

PPIKTURA

Autori, në 60- vjetorin e vdekjes së piktorit të shquar të peizazhit shqiptar, na ka dhënë një imazh tjetër të Vangjush Mios...

NGA NAZMI SEITAJ

Mbiemri Mio ështëtransformim i mbiemrit Mihali. Gjyshi iVangjush Mios ka

qenë Anastas Mihali nga Vithkuqii Korçës. Në kohën që Vithkuqi udëmtua nga Ali Pashë TepelenaAnastas Mihali u shpërngul prejandej dhe u vendos në Korçë. Gjy-shi i piktorit ka qenë njeri me kul-turë. Ai lexonte Enciklopedinë Fe-tare, Psalmet e Davidit, Gjeografinëe Europës e të tjera libra në gjuhëngreke. E ëma e Vangjush Mios qu-hej Polikseni, i ati Thimi. Thimikishte studiuar në Manastir dhe enjihte mirë greqishten. Në rini ai umor me tregti, kurse më vonë mebujqësi. Kishte një arë në Fushën eKorçës dhe një luadh në fshatinMelçan. Vangjush Mio, që vinte idyti nga të tre djemtë, u lind më 5mars 1891 në një nga lagjet e vjetratë Korçës. Shtëpia e tij karakteris-tike korçare ( sot shtëpi- muze e pik-torit), ngrihet një një kthesërrugice me kalldrëm të lashtë. Ësh-të një nga ato shtëpi e një nga atorrugica tipike, prej të cilave frymë-zohej për të hedhur në pëlhurëdashurinë e madhe që kishte përvendlindjen e tij. Që kur ishte ivogël në shkollën fillore, VangjushMios i pëlqente të merrej me pik-turë. Kur zhvilloheshin karnavaletdhe banorët gazmorë të lagjes bë-nin kostume, Vangjushi i zbuku-ronte ato me varak. Ia kishte ëndatë vizatonte edhe heronjtë e Hom-erit, Akilin, Odisenë, Anteun etj.Këta i vizatonte gjithmonë me mbu-roja. Më tepër se çdo gjë atij ipërqente të skiconte shtëpitë ko-rçare. Në vitin 1908, kur u hapënshkollat shqipe, Vangjush Mio ushkëput nga shkolla greke dhe hyrinë shkollën amtare. Këto shkollambylleshin herëpashere nga forcate errëta të reaksionit grekoman,megjithatë Vangjush Mio nuk iunënshtrua shkollës greke. I eduku-ar që në vogëli me ndjenja patri-otike, ai përpiqet me çdo kusht tëpërvetësojë gjuhën e bukur shqipe.Për këtë detyrohej të hynte fshehurnë shkollën e vajzave, të cilën nukkishin mundur ta mbyllnin. I sh-tyrë nga nevoja të ngutshmeekonomike, i ati i Vangjushit shettokat. Djali i madh, Anastas Mio,përpiqet të ndihmojë të atin që ngaRumania, por këto ndihma ishin tëpamjaftueshme. Në këto rrethanatë vështira Vangjushi i ri ndërpretmësimet e gjimnazit dhe në vitin1908 rreh pas të vëllait në rrugën evështirë të kurbetit. Mjaft e dhimb-shme ishte për Vangjush Mionlargimi nga atdheu i tij i dashur dhevendlindja, që kish filluar ta in-spironte këtë piktor të ri me buku-ritë magjepsëse të natyrës. Po kaqprekëse dhe pikëllimtare ishin edhendarja nga prindërit, përcjellja ebirit të tyre që ishte aq i dashur dhedelikat. Lëndina e Lotëve, kjo dësh-mitare e sa e sa ndarjeve dhehidhërimeve të mëdha, mbeti nëzemrën dhe në mendjen e piktoritsi një brengë e hapur dhe e pan-gushëllueshme. Në Bukuresht pik-tori i ardhshëm vuajti e hoqi

shumë. Në fillim punoi te dyqani itë vëllait, Anastasit1, i cili shistedru. Midis dy vëllezërve lindëngrindje. Anastasi nuk donte qëVangjushi të merrej me pikturë. Ainuk besonte në talentin e të vëllait,por mbi të gjitha kjo i dukej punëpa interes. I fyer rëndë nga kjo,Vangjushi largohet nga i vëllai dhehyn në punë si arkëtar te dy tetot etij, të cilat kishin një restorant nëBukuresht. Gjatë kohës së punës,kur kishte kohë, piktori skiconteklientët me lapsin që mbante llog-aritë. Vangjushi skiconte shpejt.Tetove nuk u pëlqenin “zografisjet”e nipit. Këto gra fodulle dhe injo-rante mblidhnin buzët dhe pësh-përisnin me njëra-tjetrën, se Vang-jushi ishte një djalkë i çartisur ngamendtë. Më e padurueshme u bë jetae piktorit në shtëpinë e tyre. Ato epengonin që ai të punonte në orët evona. Madje filluan të talleshinhapur me të. Vangjushi largohetpërsëri, por këtë herë strehohet tenjë shok i mirë dhe i vërtetë, i cili edonte dhe ia çmonte punën. Ky ish-te patrioti korçar, Irakli Duro. Irak-liu trashëgonte një pasuri të kon-siderueshme nga xhaxhai i tij. Këtëpasuri ai e shkriu për qëllime pa-triotike, duke ndihmuar koloninëshqiptare në Rumani. Ky patriot qei pari që e inkurajoi dhe e ndihmoipiktorin me mjete financiare, që tëvazhdonte shkollën e arteve tëbukura në degën e pikturës. NëBukuresht Vangjush Mio lidhet emiqësohet me patriotë shqiptarëdhe bëhet menjëherë anëtar i kolo-nisë shqiptare. Nga shokët me tëcilët ka pasur kontakte Vangjushi,kanë qenë Mihal Ciko, Asdreni dheLasgush Poradeci. Piktori aktivizo-het në jetën artistike, duke u bërë

midis shumë shqiptarëve të kolo-nisë, merrnin pjesë dhe dykëngëtarë të dëgjuar nga Drenova.Këta ishin tenori Mihal Toskani3

dhe basi Petraq Marko. Mihal Cikoishte dirigjent i korit. Grupi teatralme regjisorin Vasil Antoniu4) dheskenografin Vangjush Mio, vunë nëskenë dramat “Vdekja e Pirros” tëMihal Gramenos dhe “Besa” tëSami Frashërit. Në thelb shfaqjetartistike kishin përmbajtje tëthellë patriotike. Ato kishin përqëllim të bënin jehonë në koloninëshqiptare, duke ngritur lart mora-lin patriotik. Këto dy drama udhanë në Teatrin Nacional dhe nëteatrin “ Eforia”. Trupa doli edhenë turne, duke dhënë shfaqje nëKostancë dhe Braila. Shfaqjetpatën shumë sukses. Vangjush Miokishte ngulmuar që arti i tyre tëmos ishte diletant dhe vërtetë sho-qëria “Lira” arriti të kultivojë nëgjirin e saj artistë dhe art të klasittë parë. Vangjushi kishte mjaftshokë shqiptarë të talentuar, të

Fëmijëria dhe vitet eemigrimit në Rumani

pjesëtar i Shoqërisë Shqiptare“Lira”. Në vetvete kjo ishte një sho-qëri artistike e politike dhe kishtenjë program të pasur patriotik. Eku nuk e gjeje Vangjushin në atëkohë. Ai merrte pjesë në kor megrupin teatral dhe në celulën orga-

nizative. “Arti është gjëja më ebukur që ka krijuar njeriu,- i thosh-te Vangjushi M.Cikos. - Ju me muz-ikë dhe unë me piktorë t’i dhurojmëpopullit shqiptar vepra të buku-ra.”2 Vangjush Mio bënte dekoret ekorit dhe për grupin teatral. Në kor,

cilët, duke parë aftësitë e piktorittë ri, e shtynë që t’i hynte seriozishtartit të pikturës. Ai s’priste gjëtjetër në jetë, veç atyre inkuraji-meve të zjarrta dhe të sinqerta.Vangjush Mio hyri në shkollën earteve të bukura. Ky ishte viti 1915,atëhere kur djali mbushte njëzet ekatër vjeç. Në ato vite motoja eVangjushit ishte “Gjithçka për pik-turën”. Në shkollë shoqërohet meshokë të talentuar e të mirë. Peda-gogët më të mirë të shkollës së ar-tit e donin dhe e mbanin pranë. Atëe donin të gjithë, ngaqë peizazhistii ri ishte njeri me karakter të sin-qertë dhe, veç të tjerave, ishte mjafti ndjeshëm dhe bujar. Në një ngablloqet e tij të shënimeve piktori kashkruar: “Nuk linim muze dhe ek-spozitë arti pa vizituar. Atje gjen-im shpresën dhe ngushëllimin tonë.S’na bënte përshtypje asgjë përparaartit, se ishim të veshur keq.” E tërëjeta studentore e artistit të ri kaqenë me vuajtje e sakrifica. Të hol-lat e pakta që mund t’i ndodheshinnë xhep, i harxhonte për vizita ek-spozeshë e galerishë arti, për tëblerë bojëra e pëlhura. I tillë kishte

qenë fati i shumë artistëve në botë.Shumë prej tyre, që Vangjushi ushihte veprat në muze, e kishin sh-kuar jetën të uritur, madje edhekishin vdekur në mjerim, por nëfund të fundit kishin triumfuar siartistë, duke lënë prapa vepra tëpavdekshme. Kujtoni fjalët “atjegjenim shpresën dhe ngushëllimintonë.” Nga klasikët rumunë që etërhoqën më shumë dhe nga të cilëtu ndikua piktori shqiptar, ishin Te-odor Aman, Lukioni, Oktave Bënçi-la, Kostandin Stahi dhe NikollaGrigoresku. E gjithë shkolla ru-mune dhe këshillat e profesorëvemë të mirë të asaj kohe ishin të pr-irë në zbërthimet teorike të arse-nalit që patën lënë këta artistë tëmëdhenj në fushën e pikturës.

Gjatë viteve 1917-1919 piktori kapunuar gati tetëdhjetë vizatime eskica. Këto janë punime mjaft tëlarmishme, të vizatuara me tush elaps. Në të gjitha vizatimet spikatzemra e zjarrtë e piktorit për të ar-ritur majat e larta të artit. Në këtopunime pasqyrohet një botë e tërë:kopshtet e praruara të Bukuresh-tit të vjetër, natyra e qetë e fsha-trave me atë purpurinë e lashtë e tëndritur, fytyra të njerëzve të dashurdhe intimë, gra e vajza të bukurame shpirt të ndezur e fisnik, fëmijëtë varfër e çamarrokë, studentëgazmorë, rrugë në periferitë e varfratë Bukureshtit me ato pajtonet qëlëviznin me shpejtësi nga trokthetbubullues të kuajve, fusha të gjëra,liqene mes luleve të brishta, të spër-katura me bulëzat e tisit mëngje-sor dhe monumentet madhështore,të lara nga dielli i qeshur pranver-or. Piktori ndjek ngado natyrën.Zemrën e tij e ka pushtuar peiza-zhi, hapësirat e lira, dielli vër-shimtar. Të duket se në këto piktu-ra ka më tepër individualitet sesainfluencë. Që në ato vite piktori ekishte përcaktuar rrugën e tij, dukehedhur me guxim hapat e para nëgjininë e vështirë dhe të bukur tëpeizazhit. Në vitin 1919 VangjushMio hapi në Bukuresht ekspozitëne parë personale. Në këtë ekspozitëai kishte mbledhur gjithë veprat qëpati punuar në degën e arteve dheato që kishte punuar në natyrë. Kjoishte një ekspozitë me vlerë dhemjaft dinjitoze për një piktor të ri.Sipas kujtimeve të Mihal Cikos, ve-prat e Mios në atë ekspozitë kishinnjë vlerë të tillë, saqë i kapërceninsukseset e piktorëve kontemporanëtë Bukureshtit. Gjatë kësaj ek-spozite shiti mjaft piktura, por camë shumë ua fali shokëve shqiptarëtë Bukureshtit. Pas ekspozitës sëMios u hapën edhe dy ekspozita tëtjera. Të dy piktorët që i çelën ishinnjëri nga Boboshtica dhe tjetri ngaDrenova. Vlen të përmendet se ish-te Viktor Eftimiu ai që nxiti tëhapeshin ekspozita në radhët e kol-onisë shqiptare të Bukureshtit. Nëvitin 1920, i pajisur me një certi-fikatë nga shkolla e arteve të buku-ra, se kishte mbaruar vitin e katërttë kursit komunal, Vangjush Miou kthye në Shqipëri.

***1- Anastas Mio me pseudonimin “Pika”, nxori

dhe drejtoi në Bukuresht gazetën “Tribuna e men-dimeve të lira”. Kjo gazetë i kundërvihej obskuran-tizmit në Shqipëri. Shumicën e artikujve i shkru-ante vetë Anastasi. Në disa prej tyre ai pati fshikul-luar edhe satrapin Ahmet Zogu. Në këtë gazetëabonoheshin shumë shqiptarë. Një kopje të saj emerrte edhe F.S.Noli. Anastas Mio është marrë edheme shkrime kushtuar gjuhës shqipe.2- Nga një bisedë e autorit me M. Cikon në shtëpinëe tij, dhjetor 1980.

3- Mihal Toskani, themelues i teatrit lirik ru-mun dhe tenori i saj i parë.

4- Vasil Antoniu, shqiptar nga Boboshtica e Ko-rçës, i cili gjatë asaj periudhe qe sekretar i ViktorEftimiut.

Vangjush Mio në RumaniVangjush Mio u shkëput ngashkolla greke dhe hyri nëshkollën amtare. Këto shkollambylleshin herë pas here ngaforcat e errëta të reaksionitgrekoman, megjithatë VangjushMio nuk iu nënshtrua shkollësgreke. I edukuar që në vogëli mendjenja patriotike, ai përpiqet meçdo kusht të përvetësojë gjuhëne bukur shqipe. Për këtëdetyrohej të hynte fshehur nëshkollën e vajzave, të cilën nukkishin mundur ta mbyllnin. Ishtyrë nga nevoja të ngutshmeekonomike, i ati i Vangjushit shettokat. Djali i madh, Anastas Mio,përpiqet të ndihmojë të atin qënga Rumania, por këto ndihmaishin të pamjaftueshme. Në këtorrethana të vështira Vangjushi iri ndërpret mësimet e gjimnazitdhe në vitin 1908 rreh pas tëvëllait në rrugën e vështirë tëkurbetit.

Vangjush Mio në studio

Peisazh, Vangjush Mio

E diel 14 Janar 201816 -LETËRSIA SHQIPTARE-RETRO

TTREGIM

Ky tregim na është propozuar nga autori dhe ka të bëjë menjë krijim të tijin në vitin 1980. Është një rrëfim gati linear,kushtuar njeriut të thjeshtë, ku paçka ngjyrimeve të kohës,mëson më shumë për llojin e letërsisë së kohës…

NGA KOÇO KOSTA

Domosdo që unë e njoh. Aiështë vëllai i Sheremetit,kunatit tim. Sa herë qëveja në fshat te motra, ai

shfaqej: zinte vend pranë oxhakutdhe s’ngrihej. Motra insistonte qëunë t’u ngulja veshin budalla-llëqeve të tyre. Po ato budallallëqepër mua ishin fjalë të sinqerta.Janë bark i madh dhe, kur vijnë,mbushet pragu i shtëpisë me op-inga, thoshte ajo.

Unë mendoja një çast përHatijen, motrën time. Prindërit,veçanërisht nëna, kishin dashurta martonin me një burrë nga qy-teti, po erdhi një çast delikat dhene e ngjitëm në fshatin matanëpërroit, që i thonë Allak.

Burri i motrës punonte në fs-hat. Motra e kishte merak që aijetonte në fshat, po të shoqin edonte. Ajo thoshte për të dhe përvëllezerit e tij se ata ishin njerëztë mirë, po që të mbushnin ox-hakun me budallallëqe. Dhe qesh-te.

Në të vërtetë, ajo dëshironte qëunë apo ndonjë tjetër të dallonimcilësitë e mira të burrit të saj apotë njerëzve të tij dhe t’ia thoshnimkëto.

Të tërë njerëzit e tij, pa përjas-htim, e donin koperativën dhepushtetin. Falnin jetën për të. Kuru ngrit kooperativa në fshatin etyre, babai i Sheremetit,domethënë vjehri i motrës, pasidëgjoi të deleguarin, u ngrit, be-fas, dhe thirri:

Rroftë Pushteti, rroftë Pushte-ti!

E duan me shpirt këtë pushtet,thoshte motra ime.

Kunati i motrës e kishte emrinKardhash.

Si ta kanë ngjitur këtë emër? ithosha herë pas here për ta ngac-muar. Ai ngrinte supet.

Ku di unë? thoshte. Ama, përn-jëherësh i pritej gazi, goja i mbetejpakëz e hapur, syte m’i ngulte drejtdhe mollëzat i skuqeshin.

Unë filloja bisedë tjetër. Ai qël-lonte gjurin me pëllëmbë dhe rreg-ullohej mirë që të rrinte gjer nëfund, gjersa të vinte palca e natës.Madje, deri në mëngjes. Sigurishtnuk vinte për të ngrënë. Se edhegruaja e tij, Kanakarja, hynte nëmuzg te ne dhe sillte herë pjatënme lakror, herë me mish, ullinj. Etj.Ka qejf të madh të vijë e të bëjëmuhabet me ty, më thoshte ajomua.

Nganjëherë na shikonte i trem-bur, se mos atë natë na mbaro-heshin fjalët shpejt. Dhe i dukejsikur duhej të qeshte me çdo gjë

që thosha unë.Ishte vërtet krim të spekulloje

me të.

Unë e kisha qejf zjarrin në ox-hak, zjarr me dru lisi që digjenpërbrenda dhe kërcasin. Dhepaqllëkun që mbretëronte në atëodë.

Ne rrinim anës kllanikut pra,afër zjarrit dhe bisedonim.

Ata vërtet kënaqeshin. Po gjith-monë duke pritur diçka më tëbukur, të re.

Të dy vëllezërit interesoheshinshumë dhe ndiqnin me vëmendjefjalët për mbarimin e spiunëve dhetradhtarëve. Unë u flitja përGjyqet e Popullit! Ata pastaj do-nin të dinin se si ishin pushkatu-ar të dënuarit.

E sigurt që u pushkatuan?-pyeste Kardhashi me naivitet.

Ata bëheshin tërë veshë dhedëgjonin. Motra hiqte thellë ngazemra. Ashtu ajo dëftonte mërzidhe pakënaqësi. Sigurishtdëshëronte që të ishim vetëm dhetë këmbente ndonjë mendim jash-të pranisë së tyre. Por as i shoqidhe as kunati s’e përfillnin pa-kënaqësinë e Hatijes.

Atëherë motra, fare papritur,qeshte. I shoqi e shikonte drejt mesy të zgurdulluar. Kardhashi vësh-tronte i hutuar. Inati i të shoqitdhe hutimi i kunatit sikur i injek-tonin edhe më shumë gaz motrëssime.

Eh, ia bënte i shoqi dhe hun-gëronte. Ç’t’i bëj këtij (për mua),pa…!

Këto thoshte hungërima e tij.Me siguri.

Pikërisht atë kohë qeshja edheunë. I shoqi i sime motre rrotullon-te kokën një çast fare të shkurtër,më shikonte me habi dhenjëherësh qeshnin edhe ai, edhevëllai i tij.

Qeshnim të tërë.Pastaj motra shtronte darkën.

Kardhashi hante pa kujdes, ash-tu siç dinte ai, ndërsa Sheremetimundohej të përdorte pirunin. Pore përdorte ligsht. Atëherë motraime ulte kokën, qeshte e gur-gullonte si për vete, dhe fliste sime kast:

- Ëëë, hamë me kulturë ne këtejnga Mëhalla jonë!

- Ëh, ëh, … e pastaj! - ia bënteSheremeti dhe zgurdullohej eniste të hungëronte. Sikur!

- Si ta kanë shpikur këtë emër?– i thosha unë përnjëherëshKardhashit që të fillonim bisedëtjetër dhe të shuaja zemërimin ekunatit.

- Hë de, - thoshte ai. – Hë, si makanë stisur?!

1Kardhashin e takoja shpesh. Ai

shkonte bari me bravaret e fshatit.Dispononte kokë të vogël, të gjatëpaksa, ballë të gjerë e të qëruarnga flokët. Nuk mbante shapkë.Në kokën e tij, në flokët, nëngjyrën e fytyrës pati diçka prejshtufi, diçka të hirtë. Qafën e kish-te të gjatë, të hollë. Dejet nga pasqafës: të kuq në mavi. Mavi ishtegropa nga mbrapa saj. Supet qenësajuar të shtrembëra. Dimërverëmbante xhaketë shajaku. Kurbinte shi, dilte me llabane. Me lla-bane shkonte pas kopesë, me lla-bane dilte nëpër udhët e fshatit,hynte e shfaqej nëpër dyqan aponë vatrën e kulturës.

Në qytet, në ditë shiu, s’e kishaparë me llabane.

Kur më pyeste për gruan apofëmijet e mi, shikonte matanë, josi njeri tinzar, po si katundar qëkërkon fjalë të përshtatshme.

Një pasdite e takova poshtë nënfshat. Dëgjova zilet e dhive dhe ungjita mbi ledh pranë udhës. Në tëmajtë ishte një pyll me dushknajëe drurë të tjerë. Midis qenëpërhapur dhitë. Disa kishinhedhur dhe rëndonin këmbët epara nëpër dumbrushe. Dhe më tej:… Kardhashi!

Këta njerëz vërtet kanë diçkatë bukur që të tërheqin. Nuk mundtë kaloja pranë tij pa i folur. Atij ibëhej gëzim në shpirt. Unë gjith-ashtu ndihesha i mrekulluar.

Nuk i flisja përnjëherësh. Vësh-troja. Me dukej se gjithçkapërqark, i tërë dekori ishte në funk-sion të tij, të lëvizjeve dhe tëveshjes së tij. Sikur të mos ishteai, aty diçka do të mungonte. Siçdo të mungonte diçka, po të mosishte ai guri i bardhë, pranë trun-gut të një dushku të vjetër, apo aizogu që u ul me nxitim te një degëthane e nisi të këndonte duke tun-dur bishtin e duke dredhur pu-plat.

Atëkohë Kardhashi ndolli njëdhi. Ajo ngriti kokën dhe e shikoidrejt. Ai zgjati përsëri dorën mepëllëmbën e hapur përgjysmë dhevazhdoi ta ndillte. Dhia eci drejttij. Unë shikoja dy lemenjte e veg-jël të gjunjëve te të dyja këmbët eholla të dhisë. Kur iu afrua bariut,dhia kërreu gjuhën dhe nxori cazëra të përhumbur, ndërsamjekrën e bridhte nëpër shajakune tij sikur donte ta lëpinte. Bariu ekapi nga zverku, pastaj embërtheu nga këmbët e pasme,theu mesin dhe uli ballin dhe embështeti nën bishtin e saj. Ajolojti kryet anash, e lëpiu te flokëtdhe leshoi virrmë sikur ta pyestese ç’kishte ndër mend t’i bënte. Ainxori opingën e djathtë dhe e ulinën gjinjtë e dhisë. Dhe zgjatikrahët, dhe gjinjtë e saj i mblodhi

midis shuplakave të plasaritura.Filloi ta milte. Qumështi çliro-

hej nga kalemat e gjinjve duke iabërë pëzhzh, pëzhzh, pëzhzh! Dhebinte në opingë duke kërcyerstërkala të bardha dhe duke ngri-tur avull të bardhëm si tym ngapluhuri i gëlqeres.

Pas ca, Kardhashi e lëshoidhinë. Ajo iku katër çape, pastajndaloi, tundi kokën, lëshoi virrmëtë lehtë dhe goditi me turi vendinmidis bishtit dhe gjinjve.

Bariu fërshëlleu, sikur tëndillte një qen. Nga hija e njëtrëndafili të egër nxori gjuhën dhetundi bishtin një këlysh, i cili pro-voi të lehtë dy herë dhe vajti tek izoti e iu fërkua midis këmbëve.

Kardhashi uli opingën, e mën-janoi pak dhe këlyshi nisi të pintequmësht, duke nxjerrë sa mundte

gjuhën e gjatë, të njomë e të kuqe.Pas ca bëri më tej, kapi një dhi

tjetër, e moli edhe atë në opingëdhe qeni e lëpiu gjer në fund lën-gun brenda te opinga.

Njeriu i vetëm atje midis dush-qeve të unjtë dhe kopesë së dhive,seç mërmëriti nëpër buzë një vargtë një kënge popullore, mbathiopingën dhe kërceu e qëndroi nëkëmbë.

Këlyshi lëpinte buzët, ndërsaKardhashi theu pak mesin, përku-li gjurin dhe e uli përpara. Dhe metë përkëdheli këlyshin.

Unë i fola Kardhashit. Ai sollikokën me njëfarë përtese, po, kurmë dalloi, fytyra iu gëzua dhe nëpërlëkurë iu këmbyen ngjyra njerë-zore.

Shkuam drejt njeritjetrit dhe utakuam me mall. Gëzimi i tij ishte

Q E B I R I

E diel 14 Janar 2018 - 17LETËRSIA SHQIPTARE-RETRO

prekës.Unë vëreva përqark që të ule-

sha dhe ai nxitoi të shtronte pall-ton e vet të shajaktë. Sigurisht qënuk pranova.

I dhashë një cigare PARTIZA-NI. Ai e thithte dhe unë shikovagropën që iu bë te qafa. Sytë e tijkishin dritë.

- Mos ik sonte! – tha.Unë nuk fola. Pranë nesh erdhi

qeni. Kardhashi lëshoi pëllëmbënnë shpinë të tij dhe qeni u ul. Mbikëmbët e para të shtrira përparauli qafën dhe gushën dhe mbyllisytë.

- Kam kulish të mirë, - tha ai. -Tani që është i vogël, e ushqej mequmësht. Gjatë ditës mjel nga paknjë dhi timen dhe një të Sheremetit.Sheremeti e di, po Hatijes s’i themi.

Kur tha: po Hatijes s’i themi,

fytyra i shprehu faj dhe buzët umunduan të qeshnin. Mua m’ukujtua Hatija, motra ime.

U ngrita. Ai donte që të rrijaende.

- Ja, ka edhe një çikë diell, - tha.– Edhe një çikël! pastaj prishet dheunë e mbledh kopenë.

Dielli atje tej në krifën e malitishte i madh dhe i kuq. Ai qe ibukur. Aq i bukur! I gjallë! Aq igjaaallë!

- Akoma s’i bëmë dhitë kolek-tiv, - tha.

- Kur do t’i mblidhni?- Po, do t’i mbledhim! - mërmëri-

ti.Unë shikova përsëri në perën-

dim te pluhuri i zjarrtë qe hidhtedielli. Kardhashi më shikontedrejt, pastaj u përhumb dhepërsëri me vërejti ngulshëm.

- A ka gjë të re? – pyeti.- Çfarë?!- Për Ata?- Për kë?- Tradhtarët? – tha.- U bënë pleh, - thashë. Fola

shuar.Ai u mendua që përbrenda dhe

belbëzoi:- Mor, po të kemi mendjen se, pa

shih si dalin?- Sigurisht të kemi mendjen, -

belbova përhumbur.- Qënat! – tha. – Rri ca. Aty për-

posh ka një burim dhe ka lule.- Të ngjitem, - thashë. – Po iki.

Takohemi në mbrëmje.Gjoksi dhe fytyra e tij brufullu-

an nga gëzimi, sakaq.- Ja, kapton dielli dhe erdha, -

tha.Ai vërtet u gëzua që unë

thashë: Takohemi në mbrëmje.Ky fakt më përhumbi. Këta

njerëz gëzohen shumë kur u rrimëpranë, kur i pranojmë dhe bise-dojmë me ta. Këta na linden dhena rritën, duke punuar në fushëapo duke kullotur delet në dimëre në verë. Na dërguan në shkollëdhe na ushqyen, na veshën. Nëkarakterin dhe në dijet tona, pady-shim, kërkojnë pjesën e vet: atë qës’mundën ta arrinin. Ështe krim imadh, shpërbërje e qënies njerë-zore, t’u mënjanësh krahët tëkëtille njerëzve, t’i mohosh. Narriti e na lindi kjo baltë dhe, saherë që ndodhemi ngushtë, këtej esjellim kokën. Shikojini me vë-mendje: Këta janë ashtu: Të vir-gjër; diçka që të kujtojnë dheun,drurët dhe ujërat. Ç’arsye mundtë ketë një dykëmbësh i diplomuarqë t’i mohojë, që të ngrihet dikunë një katedër apo prapa një tav-olinë dhe t’ju largojë hallet dhegëzimet e vërteta; t’i sjellë ndry-she në filma dhe në faqet e librave?

- Të t’i mbledh ca lule?- Faleminderit, po iki, -

thashë duke shkruar diçka për-brenda vetes.

- T’i sjellë në shtëpi te Sher-emeti, - tha. – Dëgjo!

Unë u ktheva nga ai. Bariushikoi në tokë te rrënjët e një sher-ebeli: E përshëndeta me dorë dheu largova.

Mbrapa meje, atje në kulmin emalit, dielli qe tërbuar fare. Qe ibukur dhe, duke e kundruar përnjë çast, ndieje se premtonte ditëedhe më të bukur. E kërkonte qëniae shpirtit të tillë gjë! siç duket!

2Unë banoja në qytet dhe aty

punoja si gjykatës. Atë ditë ishame shërbim në një qendër të njëkoperative bujqësore në periferi,pranë stacionit hekurudhor. Kurmbarova punë, akrepat e sahatittë madh atje Te Kalaja shënoninorën dy pasdite. Isha bërë tërë plu-

hur. Pluhuri më bezdis shumë.Zbrita nga autobuzi dhe zura

të ecja me nxitim. Bashkë me muashpejtonte edhe Vjollca, që punon-te si mësuese e marksizmit në sh-kollën e mesme bujqësore, te sta-cioni hekurudhor. Ajo s’ishte mar-tuar ende.

Atëkohë po flisnim për dushin.Ne lëvdonim shpikjen e tij. Ishtevërtet vapë e pamëshirshme. Vapëshkretëtire. Isha zyrtar dhe xha-ketën e mbaja me vete. Ajo më rën-donte dhe e ndieja se si më kullon-te djersa në qafë. Përqark vërtitejpluhur, të cilin e trazonin dhe engrinin edhe më makina të ndry-shme, dhe kjo edhe mua më tortu-ronte.

- Fol, po mos më ngacmo medorë te bërryli, - i thashë Vjollcës.

Ajo qeshi me zë dhe tha:- Pse?- Më bezdis qoftë edhe një

grimë pluhuri, - i thashë.- Vërtet?! – tha ajo dhe qeshi.Vjollca ishte vajzë shumë e

mirë. Ne ishim komshinj.Nxitonim. Befas, nga mbrapa

dikush uli krahun te supi im. Loj-ta kokën: Kardhashi!

Ai qeshi me të madhe, gjithëçiltërsi. Ishte qethur e rruar taze.Nëpër qafën e hollë i kulloninrrekëza djerse dhe këmisha i qengjitur vëndevënde ndaj trupit.Nëpër gropat e fytyrës, prapaveshit dhe te gusha i ishin kolisurqime të prera.

Ai m’i hodhi të dyja duart në tëdy supet. Thërriste dhe qeshte.

- E hodha, - tha.Unë e pashë drejt dhe e hetoja:

Çfare hodhe?- Sot e hodha atë djall emër, - tha.Mjekrra ime u mpi e ngritur

lart.- E rregullova, - tha. – Pagova

500 lekë të vjetër dhe e fshiva.U kujtova ta përqafoja dhe

buzët e mia u hapën, që t’i thërrit-nin në emër, po ai ma mbylli gojënme pëllëmbë.

- Mos! Qebir më quajnë tani. Ja,kështu.

Pas kësaj më përqafoi fort, sadeshi, më puthi pa druajtje nëbuzë, në mjekër, në faqe dhe nëgushë.

- Tani folmëni Qebir! – tha. –Gjyshit tim Qebir i flitnin. Mua mëkishin shpifur atë emër! Po kjo?!

Ai u kthye i tëri nga Vjollca.- Një shoqe, - i thashë.Ai i zgjati dorën dhe e shikonte

drejt.- Punoni, se luftë e madhe bëhet,

- i tha Vjollcës. – Vriji armiqtë!Sakaq e përqafoi dhe i foli:- Kur me polli mëma, sekush më

mgjiti një emër si të lig, kështu: tëpërçmuar. Unë linda më 1922. Tanikam emër tjetër. Emrin e gjyshit.Pati njënjënjënjënjë që më foli në vesh e mëtha se mund ta rregulloja në gjyqkëtë punë. Fët 500 lekë të vjetër!dhe tani u bëra i tëri Qebir! Pa eni!

Ai na hoqi zvarrë gjer tepastiçeria dhe na gostiti me pastadhe arançata.

- Iku Qebiri, - tha ai për vete kuru ndamë.

E tërë qënia e tij me ngjau sikurkëndonte. Sa ndenjëm me të,përsëriti shumë herë emrin Qebir.Që ta bënte sa më të qëndrueshem.

Dhe humbi në bërrylin e rrugësme plepa.

Vjollca vazhdonte të qeshte patë keq. Pastaj e fiku gazin dhe tha:

- Sa njeri i mirë!Une s’fola.- Pse? – tha ajo. – Pse?! Kështu

janë njerëzit. Të ndershëm: njëashtu, një kështu; ca përpara, camë pas. Është njeri i mirë ai Qebi-ri.

Unë përsëri s’fola. Çapet tanëçukitnin në trotuar.

- Ç’mendoni? – i thashë.- Kishim një shok në kurs, - tha.

– I pëlqente shumë të dukej mod-ern dhe hiqej se dinte. Që të dukeji tillë, e mundonte veten edhe dukeheshtur. Në ca gjëra ndihej se kish-te informacion, po seç nuhasja diç-ka që s’më pëlqente tek ai njeri.

Unë nuk fola. Ajo ngriti supetpër të përsëritur: seç kishte diçkaqë s’më pëlqente tek ai njeri!

- Seç …! diçka! Lexonte dhe, përshumë libra, fliste me mospërfill-je, … me përçmim. S’e kam këtu,xhanëm, po se si është, sesi ështëai njeri! Ja, do ta vërente me mo-spërfillje këtë fshatar, do ta shikon-te nga larg. Ose do të shtirej hapur.Po gjithmone m o d e r n! Nëse dotë shkruhej tamam kështu përkëtë katundar, ai do të kundërsh-tonte. Ky është fshatari ynë idikurshëm. S’është kështu fsha-tari i shekullit të njëzetë! Ai s’dota kuptojë se ky është Qebiri, janënjëzet apo dyqind Qebirë të tillë,apo edhe më shumë, dhe edhe këtakanë jetën e vet. Tërë katundarëtduhet të ndërrojnë: të bëhen si ikërkon ai. Çudi e madhe! Dhe hesh-tte si kapacitet. Vuan nga deliri imadhështisë. Bosh, po, gjithsesis’janë pa dëm të tillët!

- Qebiri është njeri i mirë, qënuk shtiret dhe e fiton bukën medjersë, - i thashë.

- Edhe unë kam njohur të tille, -tha ajo. – Ka edhe ashtu, edhe kësh-tu.

Mbrapa nesh ndali urbani. Unëhipa dhe Vjollca më përshendetime pëllëmbën e vogel.

3Përjashta binte shi. Një javë

rrjesht që shiu s’pushonte. Njëjavë që s’ndalonte. Isha në ditën efundit të lejes së zakonshme dheqesh ngujuar brenda. Atëkohë polexoja librin KUJTIME PËR KAP-ITALIN.

Dikush perjashta derës shtypibutonin e ziles. E ngjishte rënd-shëm dhe s’e hiqte mollëzen e gish-tit! Korridori dhe dhomat umbushën me alarm.

U ngrita dhe hapa derën. IshteSheremeti, burri i motrës sime, iHatijes. Qe lagur. Çadrën me bishtdruri të trashë dhe pa dorezë embante nën sqetull. Mushamajaushtarake i kullonte.

Rrinte dy këmbë tej pragut tëderës.

- Hyr! – i thashë.Ai kqyri veten dhe tha:- Ku të hyj, jam bërë ujë.- Hyr, ore!Çapi me ngathtësi. Mezi i gjeti

vend çadrës dhe hoqi mushamanë.Përpara këmbëve të tij dhepërqark, ujërat që kullonin ngaçadra dhe veshjet e tij sajonin cafigura abstrakte në dysheme.Pastaj zgjati buzët dhe më puthifort. Streha e kapelës së zezë kadifemë njomi.

Sheremeti qeshi si në ngërç.Kur po hynim në kuzhinë, tha:

- Do të iki në spital.- Pse?- Gruaja e Qebirit është ligsht.- Pse?!- Seç i ra në një anë të gjoksit

dhe ka të dhëmbura.Pimë kafe me surba dhe dolëm.- Heee! – ia bënte rrugës Sher-

emeti.Sheremeti ishte trupbëshëm e i

lartë. Çapitej i sigurt dhe qe ve-shur mirë.

Arritëm në spital. U ngjitëm nëkatin e dytë dhe kthyem në të ma-jtë.

- Te dhoma katër, - na tha një

sanitare.Dera qe hapur. Kishte pesë sh-

tretër. Pranë njërit shtrat, mbi njëstol ndodhej Ka… Qebiri. Koka idukej e gjatë dhe e hollë. Mbi kof-shët e shajakta, te prehri, kishteshtrirë krahun e zhveshur të zver-dhur të së shoqes, mbështjellë menjë peshqir të lagur. Një peshqirtjetër, po të lagur, ia pat shtrirë mbiballë dhe në tëmtha.

Kapakët e syve të saj ishin tërënduar. Të mbyllur.

Unë dhe Sheremeti vërenimQebirin. Gjithmonë, kur isha për-ballur me të, Qebiri, që në çastin eparë, gazmohej. E qeshura e tij patqënë tërë mirësi.

Por ato çaste s’fytyrëqeshi. Nashikonte edhe ai drejt. Ngulshëm.Pa folur. Sheremeti hodhi dy çape.Ate kohë Qebiri lëvizi pak kryetnga e majta, uli pëllëmbën në faqee te buzët e së shoqes dhe diçmërmëriti. Pastaj ngriti kokën, euli dhe gropat e syve e tij u mbush-ën me lot. Qante si femijë. Nyja egrykës hyri në punë të madhe.

- Po mbahu, mbahu! – i foli i vël-lai, Sheremeti.

Po supet e Qebirit kërcenin.Vetëm pas një farë kohe heshti.

Fshiu dosido fytyrën e lagur dheiu lut së shoqes që të hapte paksytë dhe të shihte Sheremetin, tëmë shihte mua!!!

- Pa hapi sytë…, hë, Kanakare!Ështe Seferi; Seferi, moj, Për, Për, Për, Për, Përkokën tendekokën tendekokën tendekokën tendekokën tende!

Ajo merrte frymë thellë. Sher-emeti hoqi nga zemra.

Dikush solli dy stola dhe u ulëmpranë shtratit, afër gjunjëve tëQebirit.

Njëzet minuta më vonëKanakarja mërmëriti:

- Erdhi Seferi?- Ëhë, erdhi, ja Seferi, Seferi,

moj! - i pëshpëriste Qebiri.- Bën be, - arriti të

mërmërinte ajo.Qebiri u betua: PërPërPërPërPër kokënkokënkokënkokënkokën

tëndetëndetëndetëndetënde dhe të fëmijëvedhe të fëmijëvedhe të fëmijëvedhe të fëmijëvedhe të fëmijëve. Beja ishteprekëse, qe ... dhëmbje.

Ajo s’foli. Pasi u ngop me frymëthellëthellë, ndryshe nga më parë,belbëzoi:

- Qebir, ngremë kapakët e syveqë të shoh Seferin!

Zemra ime u drodh si kur-rëherë.

O njerëz të mirë, më falni! Mëfalni për pajkujdesitë! Më ndjeninëse ju kam lënduar ndonjëherëpadrejtësisht! Ndjeeesë!

- Ngriji! – mërmëriti ajo përsëri.Mund të mos i kisha shkuar në

spital, dhe ateherë s’di në do të mëkishte rënduar kaq shumë nëndërgjegje. Tani e dija mirë, mëmire se kushdo tjetër se qenia esaj, shpirti i saj e lypte këtë.

Unë isha njeriu me shkollë tëlartë në fisin tim. Motra ime ishtemartuar në fshatin tjetër. Njerëz-it e Sheremetit, të burrit të motrës,gëzoheshin me mua. S’kërkoninasgjë materiale. Veç që të isha ityre. Edhe i tyre! Se ata endes’kishin një njeri me shkollë tëlartë në fis. Unë isha ëndrra e tyre,si duket. Dhe ata më përqafoninme mall e dashuri.

Buzët e së sëmurës u drodhën.Qebiri mundohej t’i shkoliste ka-pakët e syve.

- Mos e mundo, - i thashë.Nëpër grykë më kullonin lotë

të hidhur.Qebiri arriti t’ia ngrinte kapa-

kun e sipërm të syrit. Sytë e sajishin të zbërdhultë, të veshur nganjëfarë mjegull e turbullt.

Ajo, më duket, shikoi tek unëdhe u mundua të buzëqeshte. Sh-

Vijon në faqen 18

panosport@yahoo.com

E diel 14 Janar 201818 - MEA CULPA

qiptoi emrin tim dhe, tërë mun-dim, me dorën tjetër preku dorëne Sheremetit.

Sytë e Sheremetit u bënë pellg.- E sheh, ja Seferi! - i thoshte

Qebiri. – Foli një fjalë Seferit!Ajo u gëlltit dhe belboi:- Si e ke gruan?- Hë, hë, fol! Po gruaja e Sefer-

it i mban sytë hapur! - i tha. Ajotundi pak kokën me një mendimtë zymtë.

- Oh, - ia bëri ajo.- Ç’ke, ç’ndien?! - i pëshpëri-

ta.- Një orë gjumë, një million

lekë! - mërmëriti ajo.- Çfarë thotë? – fola unë.- S’flë dot, s’flë dot, - tha Qe-

biri. – Ngordhi për gjumë, po s’fledot!

Asaj i ranë kapakët e syve. S’folimë.

Hyri mjeku kardiolog. Pas cadola me të në korridor.

- Ç’të të them! – tha ai.U ktheva brenda. Sheremeti më

vështronte drejt.- Ç’të foli doktori? – më pyeti

Qebiri.Si t’i thosha? Si t’uuu

thooosha?!Një çikë me vonë, gruaja e Qe-

birit s’ndjehej hiç mirë. Erdhën menxitim infermierët dhe kryeinfer-mieri. Thirrën mjekët. Bënëpërsëri konsultë. Kur dolën nëkorridor më thanë se ishte rëndë.Sërish e kishte goditur infarkti.

Brenda, në tërë dhomën, ndihejfrymëmarrja e rëndë e gruas sëQebirit. Qebiri e fërkonte te kyçete duarve e në qafë dhe fliste si mevete:

- Vdekje, o vdekje! Po hiqu, moj,nga gruaja ime. Hiqu, mos mëbjerr në qafe, mos më lër pa short!

4Atë pasdite u nisa urgjent me

shërbim në Tiranë. Atë mesnatëgruaja e Qebirit qe shuar.

Oh! Sigurisht, kur e kanë var-rosur është bere qetësi dhe Qebi-ri, në heshtje, do t’i ketë folur sëshoqes që të mos kishte merak sedjemtë do t’ia martonte. Do i mar-tojmë.

Unë i vajta për ngushëllim nëfshat, gjashtë ditë më vonë.

Qebiri u ngrit i pari në këmbë,buzagazi shkurt, zgjati gojën dhemë puthi me përzëmërsi.

Folëm për të ndjerën dhe Qebi-ri tha:

- Atë ditë, natën vonë ndalifrymën. Po hë, ç’kemi? Si i ke fem-ijët? Si e ke gruan? Po ajo shoqjaqë e njoha atë pasdite në anë tëasfaltit në qytet? Sa vajzë e mirë!Më shihte mua, atje tek hëngrëmnga një të ëmbël, me sy të ngrohtë.Merri nganjëherë shokët e dilnani

këtej. Me ç’të na ndodhet.Përjashta ishte bërë natë. Kuiste

me të madhe një qen.- Vraje atë qen! – mërmëriti pla-

ka e shtëpise. – Vraje, se më morinusen.

Qeni, si për inat, kuiste kob-shëm.

- Vrajeni, - klithi plaka.Qebiri shikoi nga ajo me dhimb-

je, vështroi nga unë dhe më tha:- E vjetër Nëna, tetëdhjetëenëntë

bukë, dhe i këndon mendja se qenina lëshoi vdekjen. Helbete, plakë!

Qebiri vështroi radion. Ajo kish-te një mbulesë të qëndisur me fjalëtMIRË SE ERDHËT, një vazo dhe njëtufë me lule butaforike. Te muriishte fotografia e shokut Enver.

Qebiri shikoi andej, u zgjua, sitë kujtonte diçka, dhe përplasipëllëmbët sikur nxitoi të trembteheshtjen e ligë.

Ai qeshi, po si tjetërlloj! Dhe folipër të mbjellat.

Te shkallët përjashta u ndiençape. Po ngjiteshin njerëz njerëz tëtjerë.

Era vazhdonte të rrinte zgjuar

...NGA NUMRI I SHKUAR“Milosao” e këtij numri ishte rela-

tivisht e zakonshme. Korrespondon-te me numrin e parë të vitit 2018.Shkrimi kryesor iu la Martin Beilskit,një historiani të njohur polak, në njëargument për Skënderbeun. Shkri-mi duke marrë parasysh kohën dhenjohuritë e kohëve të atëhershme (ushkrua në shekullin XVI), mund tëquhet shumë i rrallë, sepse u për-gatit nga kronikani, historiani e sh-krimtari polak Martin Bielski dhe ubotua në Krakow më 1564. Ai ështëpërkthyer mrekullisht nga z.ArqileTeta, një përkthyes i njohur prej kësajgjuhe. Nuk duhet të harrojmë edhenjë fakt se kishim të bënim me polo-

nishten e shekullit XVI, fakt që tre-gon më së pari një sfidë të vërtetëfilologjike, një gjuhë që afërmendshështë e largët nga e sotmja...

Vetë redaktori shtoi një argumentpër pseudot që na lodhin duke dek-lamuar për librin, porse po e pen-gojnë atë në çdo hap. Kjo është ar-syeja që librit sot i afrohen gjithnjë emë pak veta sepse janë të velur ngaklithmat dhe lëbyrjen e ndyrë që sjell-in kinset, që kanë pushtuar Tv-të,rubrikat dhe shpallin e shpallin libraqokash, që pas kumtit nuk i kujtonaskush. Armiku (lexo: injoranca qëpo prodhojnë kinset) është tekporta...Redaktorit iu duk se e teproime vetë reagimin e tij jonatyral.

Në këtë numër u mbyll shkrimikushtuar Dritëro Agollit prej ShpëtimÇuçkës. Duhet thënë se ishte njëmonografi, që e shtrimë në gati mëshumë se dy muaj dhe nga kuurojmë për autorin të arrijë e ta bot-ojë sa më shpejt. Përgjatë shkrimit,Çuçka shpalosi jo thjesht nderiminpor edhe arsyen, sipas tij, sepseshkrimtari i njohur duhet vlerësuar.

Agron Shala na dha vështrimin etij për romanin e Stefan Çapalikut,“Secili çmendet simbas mënyrës sëvet” II duke e treguar me një analizëkrejt ndryshe. Stefani, Marketini, Ale-ksi, Mondi, Niku, Arbeni, Durimi, Al-fredi, Arjani… si shumë të rinj tjerëishin viktima të humorit të zi të push-

tetit që kishte të drejtën absolutepër t’u tallë. E mira ishte larg dhelufta bëhej veç mes të keqes e mëtë keqes. Sa për me mbetë gjallë,mundësisht njeri, e mbi të gjithaëndërrimtar… Një analizë ndry-she e veprës më të fundit të Ste-fan Çapalikut.

Meri Lalaj na solli një etyd tëndjerë për një mikun e saj, kursepoezia e numrit u përfaqësua ngaSokrat Paskali... Autori bën njëpërshfaqje gjendje, shkroi redak-tori duke e transplantuar qenienprej formave më të ulëta në for-mat më të larta...Mendojmë seishte një numër i zakonshëm medisa momente të mira...

Vijon nga faqja 17

te xhamat.55555Në mëngjes nuk tundej ajri:

s’kishte erë. Në kasolle buluriti njëviç. Qebiri i kerkoi të birit tele-gramet e ngushëllimit dhe m’i dëf-toi mua. Unë i kalova me rradhë.Kur mbarova, Qebiri zgjati një tele-gram tjetër dhe tha:

- Po ky telegram, mor vëlla! ngavjen! se s’e kërrejme dot?!

Ai numëroi djemtë me rradhë.Njeri prej tyre tha:

- Ne s’e njohim këtë emër!Unë lexova telegramin dhe m’u

ngroh gjoksi. Telegramin e dërgon-te Vjollca.

- Jo, moreee! – ia bëri Qebiri. –Hëk, hëk, hëk, më i lumtë! Bravo iqoftë! Hallall Mëmë e Babë, hajrshkolla!

Ai u mendua thellë dhe sytë iurrëmbushën me lot (më ngjausikur në gjithë trupin e tij buisënlotët).

- Hajde, shkolle, hajde! E paç tëgjatë, o vajzë, e paç të gjatë, o Par-ti e madhe, që rrit të këtilla vajzae të tillë djem! Qofshi!

Q E B I R IAi hoqi hundët dhe qau i pa-

përmbajtur. Unë, gjithashtu, tha-va sytë. Në përlagien e të pamit timlëvizte imazhi i bukur i Vjollcës.

Qebiri rreshti dhe më pyetigjatë për Vjollcën dhe prindërit.

- Është martuar? – tha ai.- Po, - i thashë.- Ashtu? Ka marrë ndonjë si

vetja, apo…- Ka marrë një djalë shumë

të mirë, - thashë.- Të rrojnë, - tha. – Po ku?- Në Tiranë.- Jo more! Po nga Tirana vjen

telegrami?- Nga Tirana.Sytë dhe fytyra e tij shprehën

habi, dhe njëherësh u mbushënme dritë.

- Po ku mësoi për hatanëhatanëhatanëhatanëhatanëtonë?

- Unë isha atë pasdite në Ti-ranë dhe që andej fola me spitalinkëtu në rreth. Përjashta, rastë-sisht gjeta Vjollcën dhe i thashë.

- Ashtu, thuaj!Qebiri uli kokën dhe trazonte

prushin me një copë dru.- Hë, ç’vajzë ka pjellë barku!Pas ca, ata hapën bisedën e

varrit.- Po, po, do t’i bëjmë varr të

mirë, - tha Qebiri. – Tërë jetën kapunuar.

- Do ta bëjmë, - tha edhe djali imadh.

- Varri është gjë fisnike, - sh-tova unë.

- Gjë e bukur, - tha Qebiri. Aifoli me krisma, sikur do të kërcente.

Djali i madh mori një letër mbioxhak dhe lexoi fjalët e epitafit.

- M’i përpiloi shkrimtari Al-tin, - tha i biri.

- Cili?! – pyeta unë.- Një flokëdrudhë. U ndodha

në qytet, kur ai po grindej me disaqë s’e respektonin. Unë jam poet, uthoshte ai i shkreti, por ata tall-eshin. Unë, ia gjeta anën dhe e hoqamënjanë dhe e shpura në kafene.Ai tha se ishte poet dhe kishte botu-ar katër libra, dhe gjashtëmbëdh-jetë të tjerë i kishte në shtyp. Idhashë kafe e fërnet dhe ai m’i sh-kroi në minutë vargjet për pllakëne varrit të Mëmës.

Qebiri rrinte si pa frymë, si nëajër. Ai kishte shtrembëruarmjekrën, dhe dëgjonte me vëmend-je. Fytyra i qe trishtuar. Gur.

Në fund lëvizi kokën dhe më

shikoi drejt.- Si thua, ti, Sefer? – mërmëriti.Unë s’dija ç’të flisja. Isha në

mëdyshje. Por epitafi i atij shkrim-shkrim-shkrim-shkrim-shkrim-taritaritaritaritari të shpifur, llafazan e të pask-rupull, që thërriste nëpër rrugëtdhe zyrat e qytetit, s’më pëlqente.Ato fjalë ishin turp. Për herë të dytës’mund ti dëgjoje.

Qebiri sikur nuhati diçka dhelëvizi dhe më pyeti përsëri. Dukejsheshit se atij s’i ngjitnin ato fjalë.

Hyri motra ime dhe pyeti përsebisedonim.

- Ç’mendon ti? – më tha prapëQebiri.

Motra më nguli vështrimin. Unëkujtova diçka, kujtova edhe të nd-jerën dhe thashë:

- Ajo qe punëtore.- Punonte kiamet dhe ishte pa

gojë, - tha Qebiri me nxitim. – Bame bum në punë, tërë jetën.

- Pra, ishte e ndershme, -thashë sikur t’i flisja vetes. - Nje-riu që punon, shpesh është i nder-shëm.

- Hë, të paça!- Ajo gjithashtu i donte

njerëzit, se njeriu që punon e donjeriun, atë që punon.

- Pyet kë të duash, - tha Qebi-ri.

- Ndofta mund të bëhet kësh-tu epitafi, diçka tjetër!

Ata më shikonin të heshtur, mengulm, drejt, pa lëvizur.

Thashë:- Këtu prehet KANAKARE

LLAKATURA. Lindi në këtë vit dhevdiq në këtë vit. E donte punën, praqe e ndershme. I donte njerëzit qëpunonin. I donte shumë bash-këshortin dhe fëmijët. Diçka e tillë,mbase!

Qebiri ngriu. Thellinat e syve iulagën përsëri. Paskëtaj brofi dhemë përqafoi.

- Jemi të punës ne, - mërmëriti. –Kështu po, - tha pas pak dhe u ul.

Ndjeva se qafa ime ishte njomurnga lotë të vakët.

Djali i madh heshti dhe foli si tëgdhendte:

- Kështu do ta bëjmë.U ngrita. Dolëm përjashta. Qe-

biri më ndiqte. Kur zbritëm sh-kallët, ai më propozoi:

- Dalim pas shtëpisë të shikojmëkopshtin?

Ai ecte përpara. Drurët epemëve ishin të zhveshur, po lim-fa, e ndjeja: lëvrinte.

Qebiri ndaloi dhe preku medorë një fidan.

- Kjo është hurma e re, - tha. –S’ka ca që e mbolli Kanakarja. Ja,po çel, shih sa e ka mbufatur syth-in.

6Pranvera po vinte nga sythet.

GjirGjirGjirGjirGjirokastërokastërokastërokastërokastër: Nëntor: Nëntor: Nëntor: Nëntor: Nëntor, 1980., 1980., 1980., 1980., 1980.

E diel 14 Janar 2018 - 19ALBANOLOGJIA

PPROMOVIM

Czerminski erdhi në territorin shqiptar, kur vendi ynë ishte pjesë e perandorisë turke në shekullin XIX. Ai duke njohurkulturën e kohës, botimet që lidheshin me historinë dhe etnografinë e saj, shumë materiale të botuara dhe të pabotuara,por edhe epistolarë të ndryshëm, ndërtoi një përshkrim të territorit të vendit tonë, duke folur me shumë respekt

Marcin Czerminskipër Shqipërinë, Malin

e Zi dhe BosnjënPërkthyesi Leonard Zissi duhet vlerësuar për durimin, punën dhesjelljen në shqip të tri punimeve të Martin Czerminskit, misionaritjezuit polak, kushtuar Shqipërisë, Malit të Zi dhe Bosnjës. Duhet

thënë se informacioni i tij për këto tri vende, i cili lidhet mefillimin e shekullit të shkuar, të jep mundësi të kesh një panoramë

të mirë e shumëkëndore të atyre kohëve...

NGA BEN ANDONI

Pas librit të parë kushtuarShqipërisë, Marcin Czerminski vjen edhe me dylibra të tjerë kushtuar

Malit të Zi dhe Bosnje e Herce-govinës. Leonard Zissi, përkthye-si i tij, njëkohësisht nga punëtorëtmë të pasionuar të gjuhës dhe kul-turës polake në vendin tonë du-het vlerësuar se me iniciativën etij arriti jo thjesht të mblidhte in-formacione për misionarin jezuit,por edhe të sillte të përkthyer trelibrat, që ishin produkt i udhëtim-it të para një shekulli të misionar-it jezuit polak në Ballkan.

Czerminski erdhi në territor-in shqiptar, kur vendi ynë ishtepjesë e perandorisë turke në shek-ullin XIX. Ai duke njohur kul-turën e kohës, botimet që lid-heshin me historinë dhe et-nografinë e saj, shumë materialetë botuara dhe të pabotuara, poredhe epistolarë të ndryshëm, ndër-toi një përshkrim të territorit tëvendit tonë, duke folur me shumërespekt. Ai identifikoi si të gjithëudhëtarët para dhe pas tij, ndar-jen Geg dhe Toskë, cilësitë fizikedhe kulturën materiale tëparaardhësve tanë. Ai u ndal krye-sisht në zakonet dhe organizimine tyre shoqëror por edhe i kushtoishumë historisë së kishës kato-like në territorin shqiptar. Librijo vetëm u mirëprit nga komuni-teti katolik në vendin tonë, por nëshenjë respekti ajo iu dhuruaPapa Françeskut, në vizitën e tijnë Shqipëri në Universitetin ka-tolik. Në një farë mënyre, botimete Czerminskit, të asaj kohe, mundtë konsiderohen nga qasjet mëpatriote të këtij komuniteti ndajshqiptarëve.

Duhet të theksojmë se librimbart kujdesin e madh të përk-thyesit të saj, i cili është munduarta sjellë me një gjuhë shumë tëpërshtatshme por edhe me tëgjithë ngarkesën e duhur të ko-hës. Një meritë tjetër e Zissit ësh-të skrupuloziteti për të mos iushmangur as edhe një momenti,por duke na e dhënë sa më të plotëveprën e Czerminskit. Prej këtijfakti, ne kemi një kuadër të plotëtë veprës së tij.

Duke parë rëndësinë e kësajvepre për shqiptarët dhe më gjerë,Shoqata jezuite e ProvincësJugore të Polonisë me qendër nëKrakow, por edhe peshën e njëmendimtari dhe vëzhguesi të tillë,ndihmoi edhe për botimin e dy li-brave të tjerë, të cilat tashmë janënë shqip. Pra, përveç “Shqipëria-përshkrime historike, et-nografike, kulturore dhe fetare”(1893) në vitin 2014 dhe “Në Dal-maci dhe në Malin e Zi” (1896) dhe“Nga Udhëtimi nëpër Bosnjë dheHercegovinë” (1899), Shoqata Je-zuite nuk hezitoi të ndihmojë bot-imin.

Pasja parasysh e faktit se si gji-ni punët e Czerminskit shkojnëpak afër reportazhit dhe se Polo-nia ka një traditë të spikatur në

këtë lëmë atëherë duhet të kuj-tojmë se autori u përball në tëgjallë me shumë reagime të lex-uesve, një traditë e cila sot ështëharruar krejtësisht. Pikërisht nëbazë të këtyre mesazheve, ai ven-dosi ta shkruante edhe librin përBosnjën, që z.Zissi na e solli nëshqip me durimin dhe përkush-timin e tij.

Librat e klerikut polak kushtu-ar vendeve të Ballkanit e përcjell-in atë vetë si personalitet përtej

misionit të tij fetar dhe e bëjnëautorin një qenie tejet të intere-suar për arritjet më të mëdha tëkëtyre vendeve, por edhe të veçan-tat e tyre, mënyrat e jetesës, të për-bashkëtat në Perandorinë Os-mane dhe mbijetesën. Në të trevëllimet, ai ka qenë i fokusuar,ashtu si mund të merret me mënd,edhe në mbijetesën e vështirë tëkomunitetit katolik, ku Peran-doria Osmane kishte peshë tëmadhe specifike, por edhe habita-

tin sesi vetë komunitetet mbije-tonin.

E veçanta e Dom Czerminskitështë se ai i kundron me shumëkujdes tiparet karakteristike tënacionaliteteve por edhe stereoti-pet e ndryshme, të cilat ekzisto-nin asokohe mes tyre. I bën për-shtypje se bashkëvendasit e tij qëjanë pjesë e administratës austro-hungarezë si ushtarakë apo sipjesë e administratës kanë lënëpërshtypje të mirë në popull.

Megjithatë, edhe kjo është pak,sepse ai merret edhe me mjedisinsesi jetonin komunitetet e ndry-shme duke e përshkruar arkitek-turën dhe artin sakral por edhemonumentet e ndryshme të kul-turës. Kaq i pasionuar është, saqëvendasit që e shoqërojnë mision-arin janë të përkushtuar t’i tre-gojnë gjithçka, që nga bazilikatdhe deri te kishat e thjeshta, qelatdhe manastiret, xhamitë, mina-retë, varreza dhe shumëkështjella...Nga ata merr materi-alin burimor, që e përshtat mekujdes.

Ai qëmton kulturën e mbeturtë antikitetit në këto vende, por aipërcjell edhe kulturën e madhe etë gjithanshme të Shqipërisë, Dal-macisë, Malit të Zi dhe Bosnjës eHercegovinës. Duke thënë se kon-tributi i tij dhe skrupuloziteti ishërbejnë sot studimeve për tëndërtuar krahasime me atë kohë.

“Shqipëria e tij, thotë Bogus-llab Stecek SJ, Drejtor i Arkivit tëShoqatës Jezuite të Provincës tëPolonisë Jugore me qendër në Kra-koë, përbën një vetvete një encik-lopedi kushtuar këtij vendi, qënuk ndodh në vendet e tjera, dukepërshkruar historinë e saj, fenë,kulturën dhe zakonet, organizimie jetës shoqërore. Kemi marrë sin-jale se do të ishte i nevojshëm ri-botimi i tij në gjuhën polonisht përturistët polakë, të cilët gjithnjë emë shumë po vizitojnë Atdheun eSkënderbeut. Polakët e dinë mirëdhe e vlerësojnë se çdo të thotë tëjetosh për shumë vite në robëri dhetë luftosh për lirinë e Atdheut”.

Dom Czerminski kishte inter-es për Shqipërinë që shumë vite mëparë se të botonte, pasi ai e kishtebërë një udhëtim në trevat sh-qiptare që më 1878 dhe pikërishtnë Janinë, ku një vit më pas ai dotë shkruajë një artikull të gjatë metitull “Nga udhëtimi nëpër Sh-qipëri”. Ai e shtriu pikëpamjen etij dhe kërkimet në faktin që do eshprehë edhe më vonë se: territorete banuara në të shumtën me pop-ullsi shqiptare t’i quajë Shqipëri.

Czerminiski është lindur më7janar të vitit 1860 në Glinsk. Ai ikreu studimet e mesme në Krakow,kurse studimet teologjike i mbaroinë Romë, ku edhe u shugurua ka-pelan. Kultura e shkollës e bëri qëtë studionte gjuhët klasike poredhe shumë nga ato bashkëko-hore, që e ndihën shumë në mis-ionet dhe pasionet e veta. Ai hyrinë Shoqatën e Jezuitëve që nga8.8.1885, kurse në vitin 1889 moripërsipër të drejtonte redaksinë erevistës “Misione katolike”, njërevistë mujore me ilustrime. Li-brat e tij janë të shumtë dhe tënatyrave të ndryshme, kurse nëfushën didaktike do të mbahetmënd pasi nga viti 1885 deri më1930 dha 306 leksione për sakra-mentin e rrëfimit dhe për misio-net popullore.

Shqiptarët, malazezët, dal-matët dhe boshnjakët i janëmirënjohës për vëzhgimetdashamire që la për vendet e tyre.

Marcin Czerminski

E diel 14 Janar 201820 -LETËRSIA SHQIPE

PPOEZIA

Poezi ndjesie mund të konsiderohet cikli i zgjedhur nga krijimtaria e Erinës, që vjen pas shumë kohësh në faqet e“Milosaos”...

NGA ERINA ÇOKU

NJERIUT QË NUK E KAMNJOHUR ENDE

Ti je, unë jamdy krijesa në botë të tjera jemi.

Pas shiut mëngjesi shkruhet me diellnë hartën e kalimtarëvedhe rrjedhat e tyre kryqëzohennë një pikë pa ngjyrë,ata shkojnë e vijnëvijnë e shkojnë,aq sa nuk të lënëtë mendosh më shumë se një arsyepër t’u kacavjerrë në gjithsej ngjannormalepas qelqit të një dritareje.

Ti nuk ke mëngjese,je një krijesë që nuk ke ndodhur ende.

Ndijoret e mia po mbyllen një nga njëe po u bie të vranët aq ngadalë,si bimë në terr,por unë jam këtue njohshme, e pandodhurpër gjithsej shqisat e tua nuk dinë endesyri tjetër që sheh brenda,zëri tjetër që bluan heshtjen,ndijimi tjetër përtej lëkurës.

Ti nuk ke as ditë, as natë,për ty elipsi nuk formohet ende.

Diçka ngjan e zhurmshme,por lëvizjet janë pa emërtë fashitura si trup nën ujëurtohen imazhet e botës në vijimdhe shërojnë kujtesën e ndjenjave,kurse të tashmen e të ardhmennuk e përmend asgjë.

Ti nuk ke përmasa kohe,koha ty nuk të ka mbërritur ende.

Më vjen keq që do takohemi shumëvonëndoshta aq vonësa një mesditë me diell të paqartëpër njerëz si unëqë ende në vesh u ka mbeturgugatja e parë e pëllumbave të strehës,gjer atëherë shiu do të jetë prerësa për të përkëdhelur melankolikëtherakë,ndoshta.

Ti nuk matesh me hapat e mity koha nuk të vret njësoj.

Ka shumë të ngjarë të njihemi vonëdo të na vijë keq për petalet e bardhatë belbëzimeve të pranverësose për gjethet e tharanë ahtin e vjeshtës,asgjë nuk do të jetë e ngjashme me sot.

Ti nuk ke stinë,ty të ndodhin mote të tjera.

Ndoshta do të njihemi më vonëunë do të të pyes:Ku ishe kaq kohë?Dhe ti do të ngresh supetose do të kesh një përgjigjeqë unë tani

nuk mund ta marr me mend,me siguri.

Ti nuk ke pyetje ende,ty nuk mund të të prekin përgjigjet.

Më vjen keq që do të njihemi shumëvonëmendja ime tashmë shumë e thukëtdhe zemra ime pas një gardhinë udhën mes tyretendosin një fill me nyjaprej të cilit nuk di ta kuptoj më botën.

Ti nuk ke lindur ende në këtë botë,ty nuk të ndodh asnjë nyjë ende.

Ndoshta nuk do të njihemi aspak,ndoshta do të këputemi në shpirt prejnjohjes,por sot unë jam këtu dhe ti diku tjetërnë një rrugë çfarëdo,shumë larg a shumë afër,nuk ka rëndësi.

Mua më pyetesh ende pa u njohur:

ekuatorindhe i sillethënës qarknën baticë.

Më dëgjo, do thuash ti.

Kështu janë poetët,ndijojnë zërae lëndëfrymojnë me to,po pakkush i besonkrijesat e tyreaq sa shpeshi lëshon zemrae duan të ngjajnëme gurë.

Gurët janë të thjeshtë, do thuash ti.

Dashuria për tynuk është shpikur ende,por uji do të vijëqë së largëtie ti do të krijoheshnga fillimi

e ta nderfut shpirtinn’buzen sapak çel’jermi e re numer dy.

III.E dashtun hân per pak e plotvetem unvetem dhe ti,kryevarsi maja e nji peme,qe ku jamm’nji kanme ty perball.Kush tjetren ma njat e bjenun ty a ti mu?

IV.E dashtun hân me krye menjanktu ku gjithsej nis,ktu ku gjânatmbyllin ciklin e vett’bâj shenj edhe nji hera ndin?A ndin qafkputuna imem’ kânin tjeter atje larg?

V.E dashtun hân mes reve zbardhdielli t’ka njofte drita t’ka pa,a i je ndërmjet atijnajher per mu?Fjalt veriu t’i ka treta juga krejt t’i ka shperbâ?

VI.E dashtun hanm’tre t’mgjesit perndeza din gjâ per tullat e kuqenji mbi nji?Krijesa t’zanuna dora-dors,nji melodi e ngrohtmes qiellit e toks,dheu i zen fille ajri i man fort.

Ti i perket nats si ka râe un revesi njekin njana-tjetren,po tullatt’kuqe se t’kuqemeten.

VII.E dashtun hânsi munoheshme u paqtue batica nuk t’len,e zbatica nuk t’len,ti kryet m’nji anun kryet m’nji an.

T’lidhunam’nji fill t’pazanrrokull sillenabashk pa u nda,her nyjen ma afer tiher nyjen ma afer un.

VIII.E dashtun hân matan fillitvetem un,vetem dhe ti,pemt trupholladegt n’gjethe mshefjapin e marrindritares matan.

Bota rrotullohetme ndijime t’ qelqta,a un t’shtjell tya ti m’shtjell mu?

IX.E dashtun kâng e amelkriju n’gishta t’misi mjalti i luleve t’egra,m’ke ngallitsi t’kam ngallitndij,shif,ndij edhe njiher,e kuptosi ra kjo hâne qiellin zu perfund.

Ku ishe ti kaq kohë?

KUR TË SHPIKEM UNË

Zëri yt në kafen time rae tashbuzët e mia nuk dinësi ta shterin.Shijet deja vuqiellin përfund e vunë.

Bimë ekuatori do thuash ti.

Kështu janë poetët,endin malepër një gllënjkë kafeje,po kur baticati shndërrojnë në diçka tjetëratje thellëgojëqepur me fill hënerrinë.

Me duart e tyre e zdrisin, do thuash ti.

Dashuria për tynuk është shpikur endediçka duhet bërëkur zbaticalakuriq në bregtë të nxjerrë.

Më shih, do thuash ti.

Zëri yt,bloi filxhanin e kafesëlargësitë,afritë,bimët,

lakuriqme një brinjë mangëtsi botëpas batice.

Historia e brinjës është e vjetër, dothuash ti.

Por,dashuria për ty,dashuria për mua,dashuritë,gjithsej(do them unë),por gjithsejnuk është shpikur ende.Dëgjon?A dëgjon?Dashuria për tynuk është shpikur ende.

Shpike, do thuash ti.

9 MNYRA HANE ME DASHT

I.E dashtun kângkrijusi ledh e lehtpa koh,hâna â ka bâhet e plote m’shef n’sy,a din?

II.M’shif,ta puth gojen me fille t’ngatrrumefrym n’ koh surreale numer nji