Nghiên cứu biên soạn một số nội dung tập huấn để giáo dục tính
bền vững về hồ thủy điện Sơn La trong cộng đồng các dân tộc địa
phương khu vực Tây Bắc
Tóm tắt: Hồ thủy điện Sơn La giữ vị trí trọng yếu trong hệ thống
các hồ thủy điện trên Sông Đà, khu vực Tây Bắc, Việt Nam. Khai
thác, sử dụng bền vững hồ có vai trò quyết định để duy trì sức
chống chịu, tính ổn định trong dài hạn, khả năng thích ứng với biến
đổi khí hậu và từ áp lực khai thác tài nguyên hồ. Bài viết này sử
dụng phương pháp khảo sát thực địa, tham vấn chuyên gia nhằm đề
xuất tiêu chí khung về tính bền vững hồ thủy điện Sơn La. Sử dụng
kỹ thuật đánh giá nhanh (PRA) có sự tham để phân tích nhận thức của
cộng đồng địa phương về nguyên nhân ảnh hưởng đến tính bền vững hồ
thủy điện Sơn La. Triển khai một số hoạt động tập huấn thử nghiệm
thí điểm 03 chủ đề giáo dục nhận diện tính bền vững; giáo dục
nguyên nhân giảm tính bền vững; giáo dục phát triển sáng kiến cộng
đồng tăng cường tính bền vững tại hồ thủy điện Sơn La. Đồng thời đề
xuất 04 hoạt động giáo dục trải nghiệm điển hình: Hoạt động giáo
dục trực tiếp; Hoạt động giáo dục dựa trên lập kế hoạch xây dựng
lối sống thân thiện môi trường; Hoạt động thực thi giải quyết các
vấn đề môi trường, Hoạt động giáo dục qua phương tiện truyền thông
để nâng cao nhận thức cộng đồng dân tộc với tính bền vững hồ thủy
điện Sơn La.
Từ khóa:Phát triển bền vững,Giáo dục tính bền vững,hồ thủy điện,
Sơn La, Dân tộc, Tây Bắc.
1.MỞ ĐẦU
Vận hành hồ chứa bền vững, đưa hoạt động hồ chứa đa mục tiêu đến
gần mục tiêu về tính bền vững sinh thái, quan tâm đặc điểm của sự
thay đổi dòng chảy và sức khỏe của dòng sông [3]. Thiết kế tối ưu
các chiến lược quản lý nhằm kéo dài tuổi thọ hồ chứa qua phun nước,
dọn sạch và làm mát hấp thụ, đảm bảo tính bền vững mục tiêu và khả
năng tái tạo so với tính bền vững hồ chứa [9]. Việc sử dụng nhiều
hồ chứa được chấp nhận rộng rãi, nhưng có những xung đột thường
xuyên giữa người sử dụng nước dựa trên mối quan tâm về sinh thái,
kinh tế và xã hội học. Các việc thúc đẩy các dịch vụ hệ sinh thái
thủy sinh là cách tiếp cận thành công đối với các hồ chứa tiên tiến
[2]. Hồ chứa được nhiều bên liên quan quản lý, sử dụng, việc xác
định các bên liên quan chính là điều quan trọng hàng đầu. Nhận thức
được rằng tất cả các bên liên quan đều ảnh hưởng đến hồ bằng cách
này hay cách khác là một khái niệm quan trọng thúc đẩy đạo đức mà
quản lý hồ nước trong tương lai phải được coi là trách nhiệm chung
giữa tất cả các bên liên quan [5].
Phát triển thủy điện nhằm đảm bảo nguồn năng lượng phục vụ sản
xuất và đời sống trở thành chiến lược ưu tiên của các quốc gia đang
phát triển, trong đó có Việt Nam. Bên cạnh giá trị kinh tế mang
lại, thủy điện đang đặt ra nhiều vấn đề cần nghiên cứu giải quyết,
như: quản lý hồ chứa, xả lũ, an toàn hồ đập, các tác động thủy điện
đến môi trường và hệ sinh thái xung quanh sau khi tích nước. Phát
triển bền vững thủy điện, vì thế, cũng là vấn đề cấp thiết hiện nay
và đòi hỏi phải duy trì được tính bền vững (sustainability) của hồ
thủy điện trước các thách thức của thiên tai, biến đổi khí hậu và
từ áp lực hoạt động khai thác, sử dụng hồ thủy điện. Cộng đồng dân
cư địa phương là chủ thể sử dụng và quản lý tài nguyên tại các hồ
chứa thủy điện, để duy trì tính bền vững hồ, cần nghiên cứu, nhận
diện và đánh giá nhận thức của họ đối với các vấn đề về hồ chứa
thủy điện. Nghiên cứu này tìm hiểu xem cộng đồng các dân tộc cư trú
ven hồ thủy điện Sơn La, Tây Bắc, Việt Nam nhận thức về tính bền
vững hồ thủy điện như thế nào?. Tài nguyên của hồ thủy điện mang
lại những lợi ích quan trọng đối với cuộc sống của họ? Quan điểm
của cộng đồng về bảo vệ và duy trì tính bền vững hồ?. Biên soạn một
số nội dung tập huấn để giáo dục nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng
để đạt được tính bền vững hồ chứa được đưa ra thảo luận.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Địa điểm nghiên cứu
Hồ thủy điện Sơn La thuộc Tây Bắc Việt Nam có diện tích khoảng
225km2, chiều dài 120km, nối ba tỉnh Sơn La, Điện Biên, Lai Châu,
dung tích hồ chứa 9,26 tỷ m3, mực nước dâng trung bình 215m.
Hình 1: Sơ đồ vị trí hồ thủy đ
Hình 1: Vị trí hồ thủy điện Sơn La
Theo định nghĩa công ước Ramsar (1971) và hướng dẫn của cẩm nang
công ước Ramsar, hồ chứa nước thủy điện là đất ngập nước ngọt nhân
tạo.Hồ chứa thủy điện Sơn La được coi là hồ chứa đất ngập nước lớn
nhất tại vùng Tây Bắc và Việt Nam. Sau khi tích nước năm 2010, lòng
hồ thủy điện Sơn La hình thành thuộc địa bàn hành chính 03 tỉnh Tây
Bắc (Hình 1). Trong đó, tại tỉnh Sơn La, diện tích lòng hồ gồm 14
xã, thuộc địa bàn 03 huyện Mường La, Thuận Châu, Quỳnh Nhai; Tỉnh
Điện Biên có 05 xã vùng hồ thuộc thị xã Mường Lay; Tỉnh Lai Châu có
6 xã tại 02 huyện thuộc vùng hồ. Khu vực ven hồ chứa, có 29 dân tộc
cư trú (Theo Bộ Công thương – Tập đoàn điện lực Việt Nam 2007).
Bảng 1: Cơ cấu các dân tộc trong vùng lòng hồ thủy điện Sơn
La
TT
Dân tộc
Tỷ lệ
TT
Dân tộc
Tỷ lệ
1
Thái
40,34
8
Xá
0,40
2
Kinh
43,41
9
Mảng
Dưới 1%
3
Dao
7,35
10
Giáy
Dưới 1%
4
Mường
3,92
11
Si La
Dưới 1%
5
Khơ mú
2,62
12
Lự
Dưới 1%
6
Mông
1,27
13
Kháng
Dưới 1%
7
Hà Nhì
0,49
14
Các dân tộc khác
0,21
Nguồn: Theo Bộ Công thương – Tập đoàn điện lực Việt Nam, Báo cáo
đánh giá ĐTM 2007)
2.2. Địa điểm khảo sát
Khu vực hồ dưới, lựa chọn 03 vị trí khảo sát, ký hiệu: C1, xá Ít
Ong (huyện Mường La), C2 - xã Liệp Tè (huyện Thuận Châu), C3 - xã
Chiềng Lao (huyện Mường La, tỉnh Sơn La). Khu vực hồ trung tâm, lựa
chọn vị 03 trí: C4 - xã Chiềng Bằng (Quỳnh Nhai), C5 – xã Chiềng Ơn
(Quỳnh Nhai), C6 – xã Mường Chiên (Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La). Khu
vực hồ trên, lựa chọn 02 vị trí khảo sát: C7 – phường Sông Đà và C8
– Phường Na Lay (T.X Mường Lay, tỉnh Điện Biên).
Hình
Hình 2: Vị trí các điểm khảo sát tại hồ thủy điện Sơn La
Tiêu chí chọn lựa các vị trí khảo sát: khu vực điển hình tập
trung cư trú các cộng đồng dân tộc và có hoạt động khai thác, sử
dụng tài nguyên hồ chứa vào các hoạt động kinh tế, dịch vụ. Không
gian tập trung các hoạt động sử dụng đất dốc ven hồ thuộc xã Ít
Ong, xã Liệp Tè; Không gian hồ tập trung phát triển nghề nuôi trồng
thủy sản thuộc vị trí xã Chiềng Lao, Chiềng Bằng, phường Sông Đà;
Khu vực tập trung phát triển du lịch sinh thái trong không gian hồ
chứa thuộc xã Chiềng Ơn, Mường Chiên, phường Na Lay.
2.3. Thu thập và phân tích dữ liệu
Đợt khảo sát thực địa vào 04 và tháng 05 năm 2018, thực hiện
điểm tại 08 xã, phường thuộc không gian hồ chứa nước thủy điện Sơn
La trên địa bàn các xã: Ít Ong, Chiềng Lao (huyện Mường La), xã
Liệp Tè, thuộc huyện Thuận Châu, xã Chiềng Bằng, Chiềng Ơn, Mường
Chiên, huyện Quỳnh Nhai (tỉnh Sơn La); phường Sông Đà và phường Na
Nay, thị xã Mường Lay, tỉnh Điện Biên.
Quá trình khảo sát và đánh giá nhanh có sự tham gia của đại diện
cộng đồng các dân tộc (dân tộc Thái) tại 08 điểm khảo sát với 240
người, mỗi xã, phường lựa chọn 30 người gồm cả nam và nữ, độ tuổi
từ 17 đến 60. Cộng đồng cư dân địa phương tham gia thảo luận và
đánh giá nhanh được lựa chọn có chủ ý dựa trên cơ sở họ thường
xuyên sử dụng tài nguyên từ hồ chứa thủy điện Sơn La. Phương pháp
đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia của cộng đồng (PRA), được
thực hiện thông qua các cuộc thảo luận nhóm (bảng 2).
Bảng 2. Cộng đồng dân tộc địa phương tham gia đánh giá nhanh
(PRA) và tập huấn nâng cao năng lực đồng quản lý sử dụng hồ thủy
điện Sơn La năm 2018
Tên vị trí khảo sát
Nam
Nữ
Tổng số
Xã Ít Ong, huyện Mường La, tỉnh Sơn La
23
7
30
Xã Chiềng Lao, huyện Mường La, tỉnh Sơn La
18
12
30
Xã Liệp Tè, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La
14
16
30
Xã Chiềng Bằng, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La
22
8
30
Xã Chiềng Ơn, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La
13
17
30
Xã Mường Chiên, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La
19
11
30
Phường Sông Đà, thị xã Mường Lay, tỉnh Điện Biên
16
14
30
Phường Na Lay, thị xã Mường Lay, tỉnh Điện Biên
26
4
30
Tổng
151
89
240
Các phương pháp được sử dụng là: (i) Phân tích hệ thống nguồn
tài liệu thứ cấp để xác lập bộ tiêu chí về tính bền vững hồ thủy
điện theo 04 thuộc tính cơ bản: Sức chống chịu của hồ thủy điện,
tính lâu bền, tính thích ứng và tính ổn định của hồ chứa; (ii)
Phương pháp Ma-trận (lập bảng) để giúp cộng đồng các dân tộc địa
phương nhận diện các thuộc tính bền vững hồ chứa, chỉ ra các rào
cản liên quan đến chủ thể quản lý, đối tượng quản lý và các nhân tố
ảnh hưởng đến chủ thể và đối tượng quản lý. (iii) Sử dụng phương
pháp đánh giá nhanh ngoài hiện trường để tìm hiểu các mâu thuẫn
trong khai thác, sử dụng hồ chứa thủy điện Sơn La; (iv) Phương pháp
tham vấn ý kiến các chuyên gia, nhà khoa học, nhà giáo dục tại
trường Đại học Khoa học Tự nhiên (ĐHQGHN), trường Đại học Tài
nguyên và Môi trường Hà Nội, Viện Tài Nguyên Môi Trường (ĐHQGHN),
trường Đại học Tây Bắc. Ngoài ra, tham vấn các nhà quản lý thuộc
lĩnh vực tài nguyên, môi trường, nông nghiệp và phát triển nông
thôn của các địa phương trên địa bàn tỉnh Sơn La, tỉnh Điện Biên,
Lai Châu để biên soạn tài liệu tập huấn giáo dục tính bền vững về
hồ thủy điện trong phù hợp tại cộng đồng dân tộc (v) Phương pháp
giáo dục tính bền vững hồ thủy điện cho các cộng đồng cư dân địa
phương theo hình thức tập huấn tai chỗ theo hướng tiếp cận và giải
quyết vấn đề cho người lớn tuối, đối tượng là cộng đồng dân tộc cư
trú ven hồ thủy điện Sơn La.
3.KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
3.1. Xác lập tiêu chí khung (đề xuất) về tính bền vững hồ thủy
điện Sơn La
Dựa trên các kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn của thế
giới và ở Việt Nam về tính bền vững hồ chứa thủy điện, tác giả đã
xác lập bộ tiêu chí khung về tính bền vững hồ chứa ứng dụng cho hồ
thủy điện Sơn La.
Bảng 3: Bộ tiêu chí khung (đề xuất) về tính bền vững của hồ thủy
điện Sơn La
Nhóm tiêu chí
Tiêu chí tính bền vững hồ thủy điện Sơn La
Mục tiêu cần đạt
Kiểm soát / quan trắc lưu lượng và chất lượng nước vào hồ thủy
điện Sơn La
Lưu lượng nước vào hồ trung bình ngày
QCVN 08:2015/BTNMT
Lưu lượng đỉnh lũ lên xuống được được kiểm soát
QCVN 08:2015/BTNMT
Lưu lượng dòng chảy chất rắn: vận chuyển đáy, vận chuyển lơ lửng
về hồ được định vị
QCVN 08:2015/BTNMT
Chất lượng nước mặt lòng hồ thủy điện Sơn La đáp ứng phục vụ cấp
nước sinh hoạt
QCVN 08:2015/BTNMT
Giảm bồi lắng lòng hồ thủy điện Sơn La
Thể tích bùn cát lắng đọng lòng hồ thủy điện trong giới hạn cho
phép đối với hồ chứa vùng đồi núi cao, sau 100 năm hồ chứa Sơn La
vẫn đảm bảo làm việc bình thường.
TCXD VN 285: 2002 Công trình thuỷ lợi - Các quy định chủ yếu về
thiết kế
Duy trì rừng phòng hộ và rừng đầu nguồn trong phạm vị lưu vực
giảm thiểu bồi lắng hồ chứa
100% diện tích rừng phòng hộ và rừng đầu nguồn lưu vực vùng hồ
được bảo vệ
Kiểm soát hoạt động xây dựng có nguy cơ bồi lắng xuống lòng hồ
thủy điện
100% hoạt động xây dựng công trình ven hồ phải được cấp phép, có
báo cáo ĐTM
Kiểm soát hoạt động canh tác trên đất dốc ven hồ thủy điện
100% cộng đồng cư dân ven hồ áp dụng các biện pháp canh tác trên
đất dốc thông minh
Trồng rừng mới trên diện tích đất trống, đồi trọc lưu vực hồ
chứa
70% diện tích đất trống ven vùng hồ được trồng rừng phủ xanh
Duy trì hệ sinh thái hồ
Tỷ lệ đất ngập nước được bảo tồn / tổng số diện tích đât ngập
nước hồ chứa cùng kiểu
50%
Tỷ lệ diện tích đất rừng che phủ lòng hồ / tổng diện tích đất
lâm nghiệp lưu vực
60%
Tỷ lệ diện tích đất nông nghiệp trên đất dốc được sử dụng hợp lý
/ tổng diện tích đất canh tác ven hồ
90%
Tỷ lệ cây trồng bản địa ven hồ chứa được bảo tồn
100%
Tỷ lệ ô nhiễm suối nhỏ cung cấp nước hồ chứa trong giới hạn cho
phép
QCVN 08:2015/BTNMT
Tổng số loài động, thực vật trong môi trường nước hồ chứa đảm
bảo an toàn phát triển
100%
Tổng sản lượng cá, tôm và nhuyễn thể khác đánh bắt được cân bằng
với khả năng phục hồi
100%
Tổng số các quần thể cá, tôm, nhuyễn thê gốc bản địa/ Tổng số
động vật thủy sinh Sông Đà được lưu giữ phát triển tại hồ chứa thủy
điện Sơn La
70%
Quy mô dân số ven hồ chứa trong phạm vi giới hạn cho phép
300.000.0000 người khoảng đến năm 2050
Tỷ lệ gia tăng dân số tự nhiên vùng hồ duy trì
1,1%
Trình độ văn hóa cư dân vùng hồ
100% dân số có trình độ THPT đến 2020
Quản lý bền vững hồ
Chủ thể quản lý hồ chứa được xác lập rõ gồm: Nhà nước, doanh
nghiệp, cộng đồng địa phương
Mục tiêu đến năm 2020 đạt
Hình thức quản lý hồ thủy điện Sơn La được xác lập cụ thể: Quản
lý dựa vào cộng đồng; Quản lý thích ứng; Đồng quản lý; Quản lý tổng
hợp
Mục tiêu đến năm 2020 đạt
Đối tượng quản lý hồ thủy điện được xác lập: tài nguyên và môi
trường nước; Tài nguyên và môi trường đất ven hồ; Tài nguyên và môi
trường rừng ven hồ
Được quy định tại Văn bản cấp tỉnh, địa phương
Các yếu tố khách quan ảnh hưởng đến đối tượng quản lý được xác
định gồm: áp lực dân số, phát triển kinh tế, dịch vụ, tai biến
thiên nhiên trong bối cảnh biến đổi khí hậu
Được quy định tại Văn bản cấp tỉnh, địa phương
Sử dụng bền vững hồ
Đánh bắt thủy sản
Duy trì khả năng phục hồi các quần thể động vật thủy sinh
Nuôi trồng thủy sản
Thức ăn dùng trong nuôi trồng thủy sản đạt QCVN
02-14:2009/BNNPTNT.
Giao thông vận tải đường thủy
Tuyến giao thông thủy hồ thủy điện được lắp biến báo, biển phân
luồng, cảnh báo tránh bão, mưa lớn.
Hoạt động dịch vụ du lịch
100% các cá nhân, đơn vị, doanh nghiệp đầu tư, kinh doanh các
dịch vụ du lịch hồ chứa cam kết quy định bảo vệ môi trường
Bản làng của các cộng đồng cư dân ven hồ
100% cam kết khai thác sử dụng bền vững các nguồn tài nguyên,
bảo vệ hệ sinh thái hồ chứa
3.2. Nhận thức của cộng đồng địa phương về nguyên nhân ảnh hưởng
đến tính bền vững hồ thủy điện Sơn La
Kết quả nghiên cứu thu được tại 8 cuộc thảo luận nhóm có sử dụng
công cụ đánh giá nhanh (PRA), với các chủ đề thảo luận liên quan
nguyên nhân tác động làm giảm tính bền vững hồ. Cộng đồng địa
phương chỉ ra một số nhân tố ảnh hưởng đến mức độ gia tăng bồi lắng
lòng hồ, suy giảm cá tôm và bất cập trong quản lý sử dụng tài
nguyên nước tại hồ chứa thủy điện Sơn La.
Bảng 4: Nhận thức của cộng đồng địa phương về nguyên nhân và mức
độ tác động đến tính bền vững hồ thủy điện Sơn La
Nguyên nhân
Mức độ tác động
(Rất mạnh (RM), Mạnh, (M) Trung bình (TB), Thấp (T)
Áp lực đến môi trường hồ thủy điện Sơn La
Rất mạnh (RM)
Mạnh
(M)
Trung bình
(TB)
Thấp
(T)
Lũ ống, lũ quét, trượt lở đất đá cục bộ
؆
Bồi lắng
Mất rừng lưu vực hồ thủy điện
؆
Bồi lắng
Canh tác trên đất dốc thiếu hợp lý
؆
Bồi lắng
Xây dựng cơ sở hạ tầng
؆
Bồi lắng
Khai thác khoảng sản: cát, sỏi, đá, kim loại trong lưu vực
hồ
؆
Bồi lắng
Hạn hán cục bộ
؆
Lưu lượng nước
Phát triển thủy điện nhỏ trên các dòng suối
؆
Lưu lượng nước
Ngăn đập thủy điện Lai Châu, cá thượng nguồn không di chuyển
xuống hồ Sơn La
؆
Suy giảm loài
Đánh bắt tận thu các loại cá nhỏ làm thức ăn nuôi cá lồng
؆
Suy giảm loài
Đánh bắt ven bờ hồ
؆
Suy giảm loài
Sử dụng các công cụ thô sơ đánh bắt
؆
Suy giảm loài
Dịch bệnh thủy sản ảnh hưởng đến nguồn cá, tôm tự nhiên hồ
chứa
؆
Suy giảm loài
Ô nhiễm đầu nguồn từ sông, suối nhỏ
؆
Ô nhiễm nước
Hóa chất tồn dư trong thức ăn thủy sản
؆
Ô nhiễm nước
Phát sinh chất thải từ dịch bệnh thủy sản từ nuôi cá lồng
؆
Ô nhiễm nước
Chất thải từ phương tiện đánh bắt, vận tải đường thủy và vận tải
du lịch
؆
Ô nhiễm nước
Chất thải từ hoạt động dịch vụ du lịch
؆
Ô nhiễm nước
Mất an toàn giao thông đường thủy
؆
An ninh môi trường hồ
Xung đột trong sử dụng mặt nước
؆
Đồng thuận sử dụng tài nguyên
Tổng
4
4
6
5
Kết quả đánh giá nhanh (PRA) có sự tham gia của cộng đồng dân
tộc sử dụng tài nguyên hồ chứa thủy điện Sơn La xác nhận 19 nguyên
nhân tác động tạo ra áp lực ảnh hưởng đến 06 vấn đề môi trường của
hồ thủy điện Sơn La: gia tăng bồi lắng, lưu lượng nước, suy giảm
loài, ô nhiễm nước, an ninh môi trường, đồng thuận sử dụng tài
nguyên hồ chứa.
3.3. Biên soạn một số chủ đề giáo dục tính bền vững áp dụng tại
các cộng đồng dân tộc cư trú tại vùng hồ thủy điện Sơn La
Căn cứ trên tiêu chí khung đề xuất tính bền vững, tham vấn
chuyên gia và kết quả đánh giá nhanh (PRA) có sự tham gia của các
cộng đồng dân tộc được khảo sát, nghiên cứu này xác lập và đề xuất
được một số chủ đề giáo dục phù hợp, đồng thời tiến hành tập huấn
hỗ trợ tăng cường nhận thức nhằm duy trì tính bền vững hồ thủy điện
Sơn La đến các cộng đồng địa phương.
Chủ đề 1: Giáo dục cộng đồng nhận diện tính bền vững hồ thủy
điện Sơn La
Bảng 5: mục đích, kiến thức và các hoạt động giáo dục cộng đồng
nhận diện tính bền vững hồ
Mục đích
Kiến thức
Các hoạt động chính
- Xác định được vai trò, vị trí, tầm quan trọng của hồ thủy điện
Sơn La.
- Chỉ ra thành phần, đặc điểm của tính bền vững hồ thủy điện Sơn
La
- Ranh giới lưu vực hồ thủy điện Sơn La
-Vị trí, tầm quan trọng hồ thủy điện Sơn La
-Tính chống chịu/đàn hồi, tính ổn định, lâu bền, tính thích ứng
của hồ thủy điện Sơn La trước thiên tai, biến đổi khí hậu và áp lực
sử dụng tài nguyên.
1.Khởi động: Câu hỏi kể tên các hồ thủy điện ở Việt Nam, Tây Bắc
?
- Cộng đồng kể tên, viết giấy, bảng
- Tập huấn viên sử dụng hình ảnh trình chiếu, kể tên hồ thủy
điện ở Việt Nam, Tây Bắc
2.Tìm hiểu vấn đề:
-Chia thành các nhóm thảo luận chủ đề:
-Phát cho nhóm bức tranh hồ thủy điện
-Hỏi: Hồ thủy điện có chức năng gì?
-Các nhóm cộng đồng thảo luận, đại diện trình bày kết quả
-Tập huấn viên: phân tích trên bản đồ chỉ ra chức năng hồ thủy
điện, giới thiệu 04 tính bền vững hồ thủy điện
- Tập huấn viên hỏi cộng đồng: hồ thủy điện Sơn La có thuộc tính
bền vững gì ?
- Hỏi người học
- Đại diện nhóm trả lời
- Tập huấn viên tổng hợp trả lời, chỉ ra đặc tính bền vững đặc
thù tại hồ thủy điện Sơn La.
3.Củng cố kiến thức
- Sử dụng câu hỏi dạng trắc nghiệm củng cố kiến thức cho cộng
đồng
- Chiếu phim “Ký sự Sông Đà” – Phần hồ thủy điện Sơn La.
- Giới thiệu phóng sự ngắn giới thiệu hồ thủy điện Sơn La.
Thời gian
15’
30’
Chủ đề 2: Giáo dục cộng đồng nguyên nhân tác động đến tính bền
vững hồ thủy điện Sơn La
Bảng 6: Mục đích, kiến thức và các hoạt động giáo dục cộng đồng
nhận diện nguyên nhân tác động đến tính bền vững hồ thủy điện Sơn
La
Mục đích
Kiến thức
Các hoạt động chính
Cộng đồng dân tộc nhận diện và liệt kê nguyên nhân ảnh hưởng đến
tính bền vững hồ thủy điện Sơn La
-Nguyên nhân gia tăng bồi lắng lòng hồ do: Lũ ống, lũ quét làm
trượt lở đất đá cục bộ, mất rừng, canh tác đất dốc, khai thác
khoáng sản, phát triển cơ sở hạ tầng.
-Nguyên nhân làm thay đổi lưu lượng nước: Khô hạn, phát triển
thủy điện nhỏ tại suối đầu nguồn.
-Nguyên nhân suy giảm thủy sản tự nhiên: ngăn đập, đánh bắt tận
thu, đánh bắt ven bờ, sử dụng công cụ thô sơ, dịch bệnh thủy
sản.
-Nguyên nhân xung đột môi trường: mẫu thuẫn sử dụng, thiếu đồng
thuận tài nguyên, hiệu quả quản lý thấp, ý thức, hành động của cộng
đồng.
1.Khởi động: Trò chơi vẽ Poster /vẽ hình và thuyết minh ý tưởng
liệt kê các vấn môi trường hồ thủy điện Sơn La tại địa phương (canh
tác đất dốc ven hồ, đánh bắt thủy sản tận thu, tranh chấp tài
nguyên…)
-Chia nhóm vẽ hình và trình bày ý tưởng qua hình ảnh.
2.Tìm hiểu vấn đề:
2.1. Điều gì xẩy ra khi rừng đầu nguồn phòng hộ cho hồ thủy điện
Sơn La bị chặt phá.
- Tập huấn viên trình chiếu trên slide hình ảnh về hậu quả phá
rừng quanh lưu vực hồ thủy điện làm đất canh tác
- Tập huấn viên hướng dẫn để các nhóm cộng đồng liệt kê mối đe
dọa trực tiếp ảnh hưởng đến tính bền vững hồ qua hiện tượng phá
rừng làm bồi lắng đất đá xuống lòng hồ, ảnh hưởng lưu lượng nước
hồ.
2.2. Phân biệt các hình thức khai thác thủy sản bền vững và
thiếu bền vững tại hồ thủy điện Sơn La
- Tập huấn viên chiếu hình ảnh phản ánh hiện trạng khai thác
thủy sản trên hồ
- Hướng dẫn các nhóm cộng đồng liệt kê, sắp xếp các hình thức
khai thác thủy sản vào hai cột trên giấy A0: 1 (bền vững); cột 2
(thiếu bền vững).
2.3. Xác định nguy cơ xung đột trong quản lý sử dụng hồ thủy
điện Sơn La
- Tập huấn viên hướng dẫn các nhóm liệt kê xung đột môi trường
đã xẩy ra trong quá trình quản lý sử dụng hồ thủy điện Sơn La
- Đại diện các nhóm trình bày hiện tượng xung đột tài nguyên
- Tập huấn viên chiếu hình ảnh minh họa dự báo nguy cơ có thể
xẩy ra liên quan đến xung đột tài nguyên hồ thủy điện Sơn La trong
tương lai
2.3. Ảnh hưởng tính bền vững với sinh kế cộng đồng cư dân vùng
hồ thủy điện Sơn La
- Tập huấn viên chiếu hình ảnh và đánh giá tác động suy giảm
tính bền vững hồ với các cộng đồng cư dân vùng hồ: thảm họa thiên
tai, tăng nguy cơ tái nghèo, sức khỏe cộng đồng, cơ hội việc làm và
phát triển sinh kế.
3. Củng cố kiến thức
- Đưa ra một số câu hỏi dạng trắc nghiệm củng cố kiến thức cho
cộng đồng địa phương
- Trắc nghiệm nguyên nhân bồi lắng hồ
- Trắc nghiệm nguyên nhân thay đổi lưu lượng nước
- Trắc nghiệm nguyên nhân suy giảm thủy sản hồ
- Trắc nghiệm nguyên nhân xung đột quản lý sử dụng hồ thủy điện
Sơn La
Thời gian
15’
30’
Chủ đề 3: Giáo dục cộng đồng lựa chọn giải pháp tăng cường tính
bền vững hồ thủy điện Sơn La, hành động của cộng đồng địa
phương
Bảng 7: Mục đích, kiến thức và các hoạt động giáo dục cộng đồng
hành động để tăng cường tính bền vững hồ thủy điện Sơn La
Mục đích
Kiến thức
Các hoạt động chính
Cộng đồng địa phương thực hiện những giải pháp phù hợp để tăng
cường tính bền vững cho hồ thủy điện Sơn La
-Nên làm gì để bảo vệ phát triển rừng, hạn chế bồi lắng quanh
lưu vực vùng hồ thủy điện
-Cần làm gì để duy trì hệ sinh thái thủy sinh tại hồ thủy điện
Sơn La
-Bảo vệ môi trường nước hồ trước áp lực của hoạt động kinh tế
dịch vụ đang phát triển
-Giải pháp tăng cường đồng thuận tài nguyên tại hồ thủy điện Sơn
La.
1.Khởi động:
Trò chơi: Dập lửa, tập huấn viên nêu bối cảnh phù hợp địa phương
ven hồ: người dân đốt rừng làm nương rẫy, bất ngờ cháy lan ra
khoảng rừng rộng vùng hồ. Tập huấn viên phân chia nhóm đóng vai gia
đình trong bản nhỏ. Sau đó đặt câu hỏi tình huống và mời từng người
lên vị trí trả lời.
- Ai sẽ đi báo cho người xung quanh ?
- Ai sẽ đi chuẩn bị phương tiện chữa cháy ?
- Ai sẽ đi dập lửa ?
- Sẽ dập lửa bằng cách nào ?
- Phòng tránh cháy rừng ven hồ bằng cách nào ?
-Tập huấn viên, đưa ra câu hỏi thảo luận, tổng kết, vai trò của
cộng đồng ứng phó với tình huống khẩn cấp do cháy rừng tại khu vực
ven hồ.
2.Tìm hiểu vấn đề:
2.1. Cộng đồng lựa chọn giải pháp ưu tiên giảm thiểu bồi lắng
cho hồ thủy điện điện Sơn La.
- Yếu tố nào sau đây có tác dụng phục hồi rừng đầu nguồn tốt cho
hồ thủy điện Sơn La ?
a. Trồng rừng; b. Bảo vệ rừng; c. Phủ xanh đất trống
- Ưu tiên trồng các loại rừng phòng hộ phù hợp vùng ven hồ thủy
điện Sơn La ?
a. Trồng cây mới; b. Trồng cây bản địa; c. Cả hai loại
- Canh tác trên đất dốc ven hồ cần đảm bảo các yêu cầu như thế
nào ?
a. Giữ rừng trên cao ; b. Xen canh; c. Quy trình hữu cơ
- Có nên đốt cỏ sau mỗi vụ canh tác không ?
a. Nên đốt ; b.Không nên đốt; c.Xử lý làm phân hữu cơ
- Khai thác cát, sỏi, đá khu vực vùng hồ cần được kiểm soát như
thế nào ?
a. Cấm khai thác ; b.Vị trí an toàn; c. Kiểm soát chặt
2.2. Cộng đồng lựa chọn giải pháp ưu tiên duy trì hệ sinh thái
thủy sinh tại hồ thủy điện Sơn La
- Việc đánh bắt cá nhỏ làm thức ăn cho các lồng cá cần được kiểm
soát bằng:
a. Sử dụng mắt lưới trung bình; b. Trả lại loại cá nhỏ
- Hoạt động đánh bắt ven bờ cần chấp hành đúng:
a. Không sử dụng chất cấm; b. Không kích điện
- Kiểm soát dịch bệnh thủy sản bằng:
a. Khoanh vùng; b. Thu gom ; c. Khử trùng mặt nước
2.3. Cộng đồng lựa chọn giải pháp bảo vệ môi trường mặt nước
trước áp lực phát triển kinh tế dịch vụ
- Kiểm soát ô nhiễm đầu nguồn từ suối nhỏ bằng:
a. Xử lý nước sinh hoạt; b. Đồng quản lý nguồn nước
- Kiểm soát chất thải trong nuôi trồng thủy sản bằng:
a. Vệ sinh lồng cá ; b.Thức ăn có trong danh mục
- Kiểm soát hóa chất trong thức ăn thủy sản
a. Phân tích mẫu nước ; b. Sử dụng quy trình xử lý
- Kiểm soát chất thải từ phương tiện đánh bắt, vận tải đường
thủy và vận tải du lịch
a.Quy hoạch bến đỗ ; b.Khung pháp lý xử lý vi phạm
- Kiểm soát chất thải từ hoạt động dịch vụ du lịch
a. Nâng cao ý thức khách du lịch; b. Thùng rác di động
- Giải pháp nâng cao đồng thuận của cộng đồng địa phương trong
quản lý sử dụng hồ
a. Tham vấn cộng đồng; b.Cộng đồng trách nhiệm
3. Củng cố kiến thức
- Mời đại diện chuyên gia lên chia sẻ kiến thức chuyên môn giúp
cộng đồng địa phương nâng cao nhận thức.
- Thảo luận/ đánh giá các giải pháp khả thi/ biện pháp đang thực
hiện tại vùng hồ.
- Thảo luận sáng kiến của cộng đồng nâng cao tính bền vững hồ
thủy điện Sơn La.
Thời gian
15’
30’
4. Thảo luận
Trong phần này, chúng tôi thảo luận các kết quả nghiên cứu tại
ba chủ đề giáo dục tính bền vững hồ thủy điện được đưa ra tham vấn
cộng đồng địa phương, đồng thời thảo luận tài liệu rộng hơn về nhận
thức/hành động của cộng đồng địa phương đến tính bền vững hồ chứa
đa chức năng trước các thách thức tương lai. Sau đó, thảo luận
những vai trò và đóng góp của họ đối với quá trình duy trì tính bền
vững. Ngoài ra, thảo luận hoạt động giáo dục tính bền vững tại cộng
đồng dân tộc, trường hợp hồ thủy điện Sơn La ở Việt Nam.
Một phát hiện trong các cuộc thảo luận này xác nhận. Duy trì
rừng phòng hộ và rừng đầu nguồn; giữ diện tích đất rừng che phủ có
tác dụng tích cực giảm bồi lắng lòng hồ được các bên nhận thức. Các
giải pháp quản lý phù sa phù hợp để giữ cho hồ được bền vững [1].
Bảo tồn đất thượng nguồn và kiểm soát trầm tích ở thượng nguồn hồ
chứa cần xác định là chiến lược tối ưu [12]. Trước xu thế ảnh hưởng
của biến đổi khí hậu toàn cầu như hiện nay, tình trạng khô hạn,
thiếu nước thường xuyên xẩy ra tại khu vực Tây Bắc Việt Nam ảnh
hưởng đến nguồn cung cấp nước tự nhiên của hồ chứa thủy điện Sơn
La. Tác động của biến đổi khí hậu lên sự sẵn có của nguồn nước có
thể là nghiêm trọng và ảnh hưởng đến khả năng cung cấp nước phân
tán từ các hồ chứa [6]. Hồ chứa chỉ bền vững miễn là chúng cung cấp
đủ không gian chứa nước để đạt được các mục tiêu thiết kế [13].
Cộng đồng địa phương chưa có đủ thông tin để nhận thức hoạt động
đánh bắt thủy sản tiết kiệm giữ giới hạn của đa dạng sinh học trong
hệ sinh thái tại hồ thủy điện Sơn La, vần đề nhận thức cần được
thay đổi trong suy nghĩ. Tư duy định hướng tiết kiệm sinh thái cho
sự bền vững của lưu vực sông [7]. Đồng thời thúc đẩy các dịch vụ hệ
sinh thái thủy sinh là cách tiếp cận thành công đối với các hồ chứa
tiên tiến [2]. Nhận thức hoạt động gây ô nhiễm nước hồ chứa thủy
điện do các hoạt động phát triển kinh tế dịch vụ cần được đưa ra
xem xét đối với trường hợp hồ thủy điện Sơn La, cần phương pháp
tiếp cận môi trường để đánh giá ô nhiễm hồ [10].
Giáo dục nhận diện nguyên nhân giảm tính bền vững hồ thủy điện,
liên quan đến đánh giá nhanh của cộng đồng về nguyên nhân giảm tính
bền vững tại hồ thủy điện Sơn La và giáo dục cộng đồng hành động để
tăng cường tính bền vững hồ thủy điện Sơn La, các hoạt động sinh kế
của cư dân địa phương ảnh hưởng trực tiếp đến hồ thủy điện Sơn La,
chính cộng đồng cần có trách nhiệm tăng cường tính bền vững hồ thủy
điện. Đạt được mục tiêu này, cần giải pháp giáo dục phù hợp. Quá
trình canh tác nông nghiệp trên đất dốc ở các dân tộc cư trú ven hồ
ảnh hưởng đến bồi lắng lòng hồ thủy điện Sơn La nên được xem xét
tính bền vững và hiệu quả kinh tế dựa trên khả năng xen ghép cây
trồng lương thực gốc bản địa phù hợp tại khu vực đầu nguồn [4]. Xác
nhận vai trò quan trọng của rừng đầu nguồn để ngăn cản trượt lở đất
đá và xói mòn đất xuống lòng hồ thủy điện, rừng phòng hộ thủy điện
Sơn La được bảo vệ nghiêm ngặt với các hình thức quản lý rừng dựa
vào cộng đồng dân tộc. Người dân cần được tham gia các khóa học
ngắn hạn để quản lý tốt rừng cộng đồng với các dịch vụ hệ sinh thái
mang lại cho con người [8]. Đồng thời hướng tới tính bền vững của
quản lý rừng đầu nguồn dựa vào cộng đồng [11].
Tăng cường tính bền vững thông qua thiết kế và tổ chức mọt số
hoạt động tuyên truyền giáo dục tính bền vững hồ tại cộng đồng dân
tộc, trường hợp hồ thủy điện Sơn La ở Việt Nam, cần được áp dụng
phù hợp với đặc điểm tâm lý, nhận thức, phong tục, tập quán, lối
sống của cộng đồng cư dân ven hồ. Tập trung vào các hoạt động giáo
dục sau: (i). Nhóm hoạt động tìm hiểu, khám phá nâng cao nhận thức
tính bền vững hồ cho cộng đồng dân tộc địa phương qua hình thức
giáo dục trải nghiệm qua hệ thống đài truyền thanh, truyền hình tại
địa phương. (ii). Nhóm hoạt động lập kế hoạch xây dựng lối sống
thân thiện môi trường trong sử dụng tài nguyên đất, rừng, nước nhằm
duy trì tính bền vững môi trường hồ thủy điện Sơn La qua việc cam
kết của từng cá nhân, hộ gia đình tuân thủ các quy định bảo vệ môi
trường hồ thủy điện. (iii). Nhóm hoạt động thực thi giải quyết các
vấn đề môi trường tại hồ thủy điện Sơn La bao gồm hoạt động: xây
dựng tổ/nhóm tình nguyện bảo vệ môi trường hồ chứa; Phát triển mô
hình tổ chức đoàn thể (Câu lạc bộ Đoàn thanh niên làm sạch hồ, Câu
lạc bộ Phụ nữ giữ sạch nguồn nước, Câu lạc bộ người cao tuổi giữ
rừng,...). (iv). Nhóm hoạt động truyền thông nâng cao nhận thức
cộng đồng địa phương về tính bền vững hồ chứa bao gồm các hoạt
động: Hoạt động truyền thông giáo dục tính bền vững hồ qua các cuộc
họp thôn/bản, hoạt động tổ chức sự kiện địa phương ven hồ hưởng ứng
sự kiện ngày nước thế giới, ngày đa dạng sinh học, giờ trái đất,
tiết kiệm năng lượng, ngày không túi nilon; hoạt động tổ chức triển
lãm ảnh, video, phim về bảo vệ môi trường hồ thủy điện đến các cộng
đồng dân tộc.
5. Kết luận
Cộng đồng cư dân địa phương có vai trò quan trọng để bảo vệ và
duy trì tính bền vững hồ chứa. Xác lập nội dung giáo dục tính bền
vững hồ thủy điện Sơn La có vai trò quan trọng để nâng cao nhận
thức và hành động của các dân tộc phục vụ thiết kế các chiến lược
phát triển sinh kế bền vững. Các hoạt động giáo dục tăng cường tính
bền vững hồ thủy điện tập trung vào các cộng đồng các dân tộc thiểu
số. Từ góc nhìn hệ thống, xác lập nội dung giáo dục tính bền vững
được xem là nguồn ‘đầu vào’ và nguồn ‘nội tại’ tác động trực tiếp
đến tính bền vững của hồ chứa thủy điện Sơn La. Do vậy, để đạt được
mục tiêu quản lý, sử dụng hiệu quả, lâu dài hồ thủy điện, cần ưu
tiên cho giải pháp giáo dục, nâng cao nhận thức, sự đồng thuận của
cộng đồng cư dân địa phương, nâng cao năng lực thực thi trong quản
lý hồ chứa tại cấp địa phương dựa vào cộng đồng. Đồng thời, triển
khai các hoạt động giáo dục tính bền vững phù hợp với tâm lý, lối
sống, hành vi khai thác, sử dụng tài nguyên và môi trường đất,
rừng, nước tại hồ thủy điện Sơn La nhằm tăng cường tuổi thọ và tính
chống chịu, tính ổn định, tính lâu bền và tính thích ứng của hồ
thủy điện Sơn La.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Durga Prasad Sangroula, Hydropower development and its
sustainability with respect to sedimentation in Nepal (2009).
Journal of the Institute of Engineering, No. 7, 56 - 64.
[2] G Gunkel, D Lima, F Selge, M Sobral, Aquatic ecosystem
services of reservoirs in semiarid areas: sustainability and
reservoir management (2015). Transactions, pp.3-283.
[3] Henriette I. Jager Brennan T. Smith, Sustainable reservoir
operation: can we generate hydropower and preserve ecosystem
values?. Government work and is in the public domain in the U.S.A.
River (2008). Res. Applic, (24), pp. 340–352.
[4] Karine VezinaEmail authorFerdinand Bonn, Cu Pham Van,
Agricultural land-use patterns and soil erosion vulnerability of
watershed units in Vietnam’s northern highlands (2006). Landscape
Ecology, (21), pp 1311–1325.
[5] Masoud Bagherzadeh Karimi, Ramiz Mammedov, Fariba Fathi
Saghezchi, Stakeholder Role Analysis for Integrated Management in
Protected Areas (Case Study: Urmia Lake, Iran) (2011).
International Journal of Natural Resources and Marine Sciences,
(2), pp. 101 - 110.
[6] Maarten S. Krol, Marjella J. de VriesPieter R. van OelJosé
Carlos de Araújo, Sustainability of small reservoirs and large
scale water availability under current conditions and climate
change (2011). Water Resources Management, (25), pp. 3017 -
3026.
[7] Maciej Zalewski, Ecohydrology -process oriented thinking for
sustainability of river basins (2012). Ecohydrology &
Hydrobiology (12), pp. 89 - 92.
[8] Nicholas K. Menzies: Forest, Your Ecosystem, Their Timber:
Communities, Conse rvation, and the State in Commun ity-Based
Forest Manageme (2008). Hum Ecol (36), pp. 449- 451.
[9] Pierre Ungemach, Maria Papachristou, and Miklos Antics,
Renewability versus sustainability: A reservoir management approach
(2007). Proceedings European Geothermal Congress, pp.1 - 12.
[10] Simeonova, P., Lovchinov, V., Dimitrov, D. et al,
Environmetric approaches for lake pollution assessment (2010).
Environmental Monitoring and Assessment, (164), pp. 233–248.
[11] Tapan Kumar NathMohammed JashimuddinMakoto Inoue Community
- Based Forest Management (CBFM) in Bangladesh (2016). Part of the
World Forests book series.
[12] Yoon Lee, Taeyeon Yoon and Farhed A. Shah, Optimal
watershed management for reservoir sustainability: economic aspects
(2013). Journal of Water Resources Planning, (139), pp.129-138.
[13] William L. Graf Ellen Wohl Tushar Sinha John L. Sabo,
Sedimentation and sustainability of western American reservoirs. An
Agu (2010). Journal of Water Resources Research, (46), pp.1 -
13.
Abstract
The research for compile some training contents to educate the
sustainability of Son La hydropower reservoir in local ethnic
minority communities in the Northwest
Son La hydropower reservoir holds a key position in the system
of hydroelectric reservoirs on Song Da, Northwest, Vietnam.
Sustainable use of lakes is critical to sustainability, long-term
sustainability, adaptability to climate change and the pressure to
exploit lake resources. This paper uses field survey methodology
and expert consultation to propose framework criteria for
sustainability of Son La hydropower reservoir. Using participatory
appraisal (PRA) techniques to analyze the local community's
perception of the causes that affect the sustainability of Son La
hydropower reservoir. Implementing pilot training activities on 03
subjects of sustainable learning; education causes sustainability;
Education and development of community initiatives to enhance
sustainability in Son La hydropower reservoir. At the same time,
four typical experimental education activities are proposed: direct
education; Educational activities are based on planning to build an
environmentally friendly lifestyle; Implementation of environmental
issues, media education to raise awareness of ethnic minority
communities with the sustainability of Son La hydropower
reservoir.
Keywords: Sustainable Development, Sustainable Education,
Hydropower, Son La, Ethnic, North West.
