STUDIJA O PREUSMERAVANJU BIO OTPADA U REGIONU ......3.4 Opcija Anaerobna digestija .....23 4 RAZVOJ I ANALIZA SCENARIJA UPRAVLJANJA BIO OTPADOM.....25 4.1 Razmatrani scenariji upravljanja

Decembar, 2019.

STUDIJA O PREUSMERAVANJU BIO OTPADA U REGIONU BIJELJINE

1

SADRŽAJ

EXECUTIVE SUMMARY .................................................................................................. 2 1 UVOD ................................................................................................................ 4

1.1 Ciljevi za tretman biorazgradivog otpada u BIH ....................................... 4 2 PODACI O REGIONU ...................................................................................... 7

2.1 Region Bijeljine za upravljanje otpadom .................................................... 7 2.2 Generisane količine komunalnog otpada ................................................. 9 2.3 Morfološki sastav komunalnog otpada ..................................................... 10 2.4 Količine bio otpada u Regionu upravljanja otpadom ........................... 13 2.5 Količina bio otpada koji je potrebno preusmeriti sa deponija .............. 13 2.6 Postojeća i planirana postrojenja za tretman čvrstog komunalnog

otpada ........................................................................................................... 13 2.7 Troškovi sistema upravljanja otpadom ...................................................... 14

3 POTREBNA UNAPREĐENJA SISTEMA UPRAVLJANJA OTPADOM U REGIONU ...................................................................................................................... 15

3.1 Uvođenje kućnog kompostiranja ............................................................... 15 3.2 Odvojeno sakupljanje „zelenog otpada“ i otpada od hrane i tretman

u postrojenju za kompostiranje ................................................................... 18 3.3 Sakupljanje preostalog toka otpada i tretman u okviru MBT postrojenja

20 3.4 Opcija Anaerobna digestija ....................................................................... 23

4 RAZVOJ I ANALIZA SCENARIJA UPRAVLJANJA BIO OTPADOM .............. 25 4.1 Razmatrani scenariji upravljanja bio otpadom ....................................... 25

4.1.1 Minimalni Scenario .............................................................................. 26

4.1.2 Maksimalni Scenario ............................................................................ 27

4.2 Postrojenja za preradu organskog otpada .............................................. 28 5 PROCENA SMANJENJA EMISIJE UPOTREBOM SWEET ALATKE ................. 30 6 ZAKLJUČAK ..................................................................................................... 33 Aneks I – Procena smanjenja emisija SLCPs ........................................................... 35

Trenutno stanje emisija SLCPs ............................................................................... 35 Smanjenje emisije SLCPs za Scenario Kompostilišta 5.000 t/god .................... 38 Smanjenje emisije SLCPs za Scenario Kompostilišta 20.000 t/god .................. 41 Poređenje smanjenja emisija između razmatranih scenarija .......................... 44

2

EXECUTIVE SUMMARY Bijeljina, the fifth largest city in Bosnia and Herzegovina (BIH) and the second in the Republic of Srpska, has become member of the Climate and Clean Air Coalition (CCAC) Municipal Solid Waste Initiative since 2018. In addition, the City of Bijeljina joined the CCAC Regional City Network for South East Europe, the Middle East and Central Asia, launched in March 2018 by the Serbian Solid Waste Association (SeSWA), on behalf of CCAC. Municipalities, members of the CCAC, have the opportunity to apply for expert assistance to improve and upgrade their waste management system, which is significant generator of short-lived climate pollutants (SLCPs). The City of Bijeljina asked CCAC for expert assistance regarding the issue of diverting biowaste from landfill and biowaste treatment technologies, with the focus on composting, in order to reduce SLCPs emissions from the waste sector. The CCAC Secretariat took the request into consideration and finally approved it in October 2019, by engaging SeSWA expert to assist the City of Bijeljina.

The aim of this Study is to define activities aimed at achieving emission reductions of SLCPs, while improving the waste management system. The Study focuses on management of biowaste in the Bijeljina region and includes: estimation of the amount of biowaste generated in the region; determination of the optimal and pessimistic scenario in terms of the amount of separately collected biowaste fractions; as well as defining potential treatment options for collected biowaste.

The main propositions defined in the key European Union (EU) Directives in the field of waste management require Member States to meet certain targets with regard to the recycling of materials, separate collection of biowaste, and the diversion of biodegradable waste from landfills. Countries applying for full EU membership, such as Bosnia and Herzegovina, may deviate from the objectives defined by the EU Directives during the membership negotiation process, but the targets will be enforced as soon as the negotiations begin. The Waste Management Strategy for the period 2017-2026 of the Republic of Srpska envisages a reduction of only 0.5% in biodegradable waste disposal in 2021 and 2% in 2026 compared to the reference year - 2017. These goals are not in line with EU Directives and will definitely have to be corrected during the BIH membership negotiations.

The results of the Biowaste Diversion Study for the Bijeljina Region show that if home composting were implemented, with participation of 20% of rural households, approximately 6.35% of biowaste amounts would be diverted from landfills, with small investment (purchase of home composters and training of residents). In case when 100% of rural households take part in home composting biowaste diversion would come up to 33.5%.

3

The study envisages two scenarios of biowaste collection:

− The Minimum scenario reflects collection schemes that are primarily focused on large producers and include households with bring schemes or provide organized collection of biowaste to only a limited population and implies that only 20% of generated biowaste is separately collected.

− The Maximum scenario relies on intensive sorting schemes for the collection of food waste from the commercial sector and from households and involves the separate collection of 70% of the total amount of biowaste generated.

In the case of the Minimum scenario, the estimated amount of diverted biowaste from the landfill is 4,656 t/year. Construction of 5,000 t/year composting facility within the Regional Waste Management Center is proposed under this scenario. Alternative solution, implies small-scale composting plant (770 t/year) in the furthest municipalities (Čelić i Lopare) of the region and another one in Bijeljina for the rest of the municipalities (3,890 t/year).

The Maximum scenario implies the diversion of biowaste in the amount of 16,296 t/year. This scenario envisages the construction of a central composting facility with a capacity of 20,000 t/year within the Regional Waste Management Center.

The combination of home composting and centralized composting achieves a reduction in biowaste landfilling, of 25.05% (6,266 t/year) and 71.89% (17,866 t/year), depending on the scenario applied. Both of the scenarios contribute significantly to the objectives set in the EU Directive in terms of diverting biodegradable waste from landfills.

Assessment of current SLCPs emissions, as well as an assessment of emission reductions by implementing both defined scenarios have been analyzed in this Study. The SWEET, developed for CCAC was used to evaluate emissions. Continuation of existing waste management practice (BAU) in the Bijeljina region leads to the highest emissions of SLCPs and a constant upward trend is observed. The scenario - 5,000 t/year Composting plant represents a better option, contributing to 8.7% emission reductions between 2020 and 2050. A significant reduction in emissions is observed for Scenario - 20,000 t/year Composting plant, and contributes to a 30% reduction for the period from 2020 – 2050. In addition, the Study presents other treatment options for separately collected biowaste, but given the estimated quantities generated and collected in the Bijeljina Region, the construction of a composting facility is technically and economically the most adequate option. For the implementation of more complex methods of biowaste treatment, it is necessary to coordinate and join two or more regions within BIH with larger quantities of separately collected biowaste.

4

1 UVOD Bijeljina, peti po veličini grad u Bosni i Hercegovini (BIH) i drugi u Republici Srpskoj, član je Inicijative za čvrst komunalni otpad Koalicije za klimu i čist vazduh – Climate and Clean Air Coalition (CCAC). Takođe, grad Biljeljina je član CCAC regionalne mreže gradova Jugoistočne Evrope, Bliskog Istoka i Centralne Azije, pokrenute marta 2018. god. od strane Srpske Asocijacije za upravljanje čvrstim otpadom (SeSWA – Serbian Solid Waste Association). Članice CCAC mreže gradova i MSWI imaju pravo da apliciraju za ekspertsku asistenciju u cilju rešavanja određenih procesa i postupaka u sistemu upravljanju otpadom u okviru kojih dolazi do emisija polutanata kratkog životnog veka koji utiču na klimatske promene (SLCPs – short-lived climate pollutants). Grad Bijeljina se januara 2019. god. obratila CCAC za ekspertsku asistenciju u cilju sagledavanja mogućnosti preusmeravanja bio otpada sa deponije i tretmana odvojeno sakupljenog bio otpada, sa posebnim osvrtom na kompostiranje, što bi dovelo do smanjenja emisija SLCPs iz sektora upravljanja otpadom. Sekretarijat CCAC je uzeo u razmatranje molbu grada Bijeljina i konačno je odobrio u oktobru 2019, zaduživanjem eksperta iz SeSWA da asistira Gradu.

Cilj ove Studije je definisanje aktivnosti koje su usmerene na postizanje smanjenja emisija SLCPs, i istovremeno unapređenje sistema upravljanja otpadom u Bijeljini. Studija se fokusira na upravljanje bio otpadom u regionu Bijeljine. Fokus Studije je procena količina bio otpada koje se generišu u regionu; određivanje optimalnog i pesimističnog scenarija u smislu količine odvojeno sakupljenih frakcija bio otpada; kao i definisanje potencijalnih opcija tretmana sakupljenog bio otpada.

1.1 Ciljevi za tretman biorazgradivog otpada u BIH Prema definiciji iz EU Direktive o deponijama1 biorazgradivi komunalni otpad predstavlja: "svaki otpad koji je pogodan za anaerobnu ili aerobnu razgradnju, kao što su hrana i baštenski otpad, ali i papir i karton". Važno je napraviti razliku u odnosu na pojam "bio-otpad" koji se pominje u Okvirnoj Direktivi o otpadu2, a koji uključuje isključivo otpad iz bašte i parka, otpad od hrane iz domaćinstava, restorana, ugostiteljskih i maloprodajnih objekata, kao i sličan bio otpad koji se generiše u sklopu procesa za preradu hrane. Ključne stavke definisane u ključnim Direktivama EU u oblasti upravljanja otpadom (tj. Okvirne Direktive o otpadu - 2008/98 / EC, Direktive o deponijama - 1999/31 / EC i Direktive o ambalaži i ambalažnom otpadu - 1994/62 / EC, kao i Direktive 2018/851 kojom se modifikuje Direktiva o otpadu) zahtevaju da države članice ispune određene ciljeve u pogledu recikliranja materijala, odvojenog

1 Directive 1999/31/EC of the European Parliament and of the Council on the landfill of waste, 1999. 2 Directive 2008/98/EC of the European Parliament and of the Council on waste and repealing certain Directives, 2008 (Waste Framework Directive). 3 Directive (EU) 2018/851 of the European Parliament amending Directive 2008/98/EC on waste 4 EU Circular Economy Package

5

sakupljanja bio otpada i preusmeravanja biorazgradivog otpada sa deponija. Spomenuti ciljevi su takođe uključeni u okviru EU paketa za cirkularnu ekonomiju.

Kada je reč o biorazgradivom komunalnom otpadu, najvažnija je Direktiva o deponijama koja je stupila na snagu 1999. godine i u okviru koje se od država članica zahtevalo da u određenom vremenskom periodu uspostave nacionalne strategije za implementaciju smanjenja deponovane količine biorazgradivog komunalnog otpada, korišćenjem alternativnih načina za njegov tretman, kao što su recikliranje, kompostiranje, proizvodnja biogasa ili ponovnog iskorišćenja materijala/energije. Takvi ciljevi su postavljeni u odnosu na količinu biorazgradivog otpada generisanog u 1995. godini kao referentnoj godini (za zemlje EU-15) ili nekoj drugoj godini koja je predložena i dogovorena tokom pregovora o pridruživanju (uključujući i obrazloženje takvog predloga). Zemlje EU-15 su imale na raspolaganju 17 godina da dostignu tražene ciljeve definisane Direktivom, pri čemu je krajnji cilj, tj. smanjenje odlaganja biorazgradivog komunalnog otpada (za 75% u odnosu na količinu generisanu 1995. godine) bio postavljen za 2016. godinu. Za države koje su kasnije postale članice EU (2004. i 2007.) dogovorena je mogućnost odstupanja u periodu od 4 godine za dostizanje navedenog cilja, sa izuzetkom u slučaju Estonije, Litvanije i Mađarske. Poslednji primer je Hrvatska koja je kao referentnu godinu definisala 1997. godinu, dok su ciljevi postavljeni za: 2013., 2016. i 2020. godinu. Evropski Parlament je u junu 2018. godine usvojio amandmane (EU Direktiva 2018/851) na EU Direktivu o otpadu kojom se države članice obavezuju da do kraja 2023. godine odvojeno sakupljaju bio otpad i ne mešaju ga sa drugim kategorijama otpada.

Zemlje, kao što je Bosna i Hercegovina (BIH), koje apliciraju za punopravno članstvo u EU, mogu odstupiti od ciljeva definisanih EU Direktivama tokom pregovaračkog procesa, ali će ciljevi biti aktivni čim počnu pregovori za članstvo.

Za razliku od većine zemalja EU koje su obavezne da smanje količinu odloženog biorazgradivog otpada u odnosu na količinu generisanu 1995. godine, BIH mora definisati svoju referentnu godinu. Najvažnije je da izabrana referentna godina bude zasnovana na pouzdanim podacima o količini biorazgradivog otpada. Nakon definisanja referentne godine, sledeći korak je da se pažljivo i realistično odaberu godine, tj. period u kojem će se ispuniti ciljevi smanjenja odloženog komunalnog biorazgradivog otpada u skladu sa Direktivom EU o deponijama. Važno je napomenuti da su ciljevi koji su definisani u EU Direktivama nepromenjivi, te se samo može pregovarati o datumima postizanja utvrđenih ciljeva. Sprovođenje ispunjavanja ciljeva u pogledu količina i kvaliteta preusmerenog bio otpada biće praćeno od strane EU. Na osnovu njihovog izveštavanja biće predložene promene u načinu odvojenog sakupljanja bio otpada, kako bi omogućili efikasnije ispunjavanje utvrđenih ciljeva.

Strategija upravljanja otpadom za period 2017-2026 Republike Srpske kao referentnu godinu definiše 2017. i predviđa smanjenje deponovanja

6

biorazgradivog otpada od 0,5% u 2021. godini i 2% u 2026. godini. Međutim, prema Nacrtu Republičkog plana upravljanja otpadom u Republici Srpskoj procenti smanjenja odlaganja biorazgradivog otpada ostaju isti, ali se godine realizacije pomeraju sa 2021. na 2024. i sa 2026. na 2029. Budući da se izgradnja postrojenja za tretman ne očekuje u narednom planskom periodu, bitno smanjivanje deponovanog biorazgradivog otpada se ne može očekivati. Procenat od 2% realan je u smislu da se iz komunalnog otpada primarnom selekcijom izdvoje određene količine otpada sa zelenih površina, iz parkova, kao i iz komercijalnog sektora.

7

2 PODACI O REGIONU Grad Bijeljina nalazi se na severoistočnom delu Republike Srpske i BiH i obuhvata ravničarsko geografsko područje Semberije i blaga pobrđa planine Majevice. Teritorija Grada zahvata 734 kvadratna kilometra pretežno ravničarske i ravničarsko-brežuljkaste semberske nizije, prosečne nadmorske visine oko 90 metara. Semberija ovaj kraj čini najplodnijim regionom u Republici Srpskoj i BiH.

Klima je umereno-kontinentalna sa srednjom godišnjom temperaturom od oko 12°C, uz 90 do 100 dana sa padavinama godišnje. Pored reka Drina i Sava, značajniji vodni resursi su rečice Janja, Gnjica i Lukavac.

Semberija leži na ogromnom podzemnom jezeru termalne vode koja se koristi za banjsko lečenje. Pored korišćenja geotermalne vode za banjsko lečenje, postoje velike mogućnosti i za njeno korišćenje za zagrevanje stambenih, industrijskih i poljoprivrednih zatvorenih prostora. Na jugozapadnom delu od gradskog područja Bijeljine nalaze se znatne rezerve kvalitetne gline koja se koristi za proizvodnju opekarskih proizvoda.

Po veličini površine, Grad Bijeljina je osma lokalna zajednica, među 68 opština i gradova u Republici Srpskoj, a po broju stanovnika je druga. Poseban geografski položaj, ekonomski i ljudski potencijali su doprineli da Bijeljina postane regionalni centar na koji se oslanjaju opštine majevičkog i brčanskog regiona. U Bijeljini je sedište nekoliko institucija Republike Srpske kao i više organizacionih jedinica pojedinih organa državne uprave, te sedište okružnih pravosudnih organa. Bijeljina je i univerzitetski centar u kome studira oko pet hiljada studenata na više univerziteta.

Bijeljina poseduje dobru povezanost sa svim delovima Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, kao i sa Srbijom od čije granice je udaljena 12 km i Republikom Hrvatskom do koje udaljenost iznosi 45 km. Bijeljina je povezana sa Srbijom i železničkom prugom Bijeljina-Šid, kod koga se uključuje na železnički pravac Beograd - Zagreb. Bijeljina se nalazi na raskršću puteva između važnih regionalnih centara - od Beograda je udaljena oko 130, od Novog Sada oko 120, od Banjaluke oko 230, od Tuzle 70, a od Sarajeva oko 200 kilometara. Na teritoriji Grada Bijeljina postoje dva drumska granična prelaza prema Srbiji, na reci Drini i reci Savi kao i po jedan skelski prelaz na ovim rekama, prema Srbiji. Na oko pedeset kilometara od Bijeljine je priključenje na Panevropski koridor 10, odnosno auto-put E-70 Beograd-Zagreb. Rijeka Sava je plovna cijelim tokom uz severnu granicu teritorije Grada, a Bijeljini su najbliže rečne luke u Brčkom i u Sremskoj Mitrovici (na 40, odnosno 67 kilometara od Bijeljine).

2.1 Region Bijeljine za upravljanje otpadom Regionalna sanitarna deponija „Brijesnica“ u Bijeljini, kojom upravlja Javno preduzeće „EKO-DEP“ doo, Bijeljina, predstavlja okosnicu bijeljinskog regiona za upravljanje otpadom. Osnivači preduzeća koje upravlja regionalnom sanitarnom deponijom su opštine Bijeljina, Ugljevik, Lopare, Teočak i Čelić, koje

8

ujedno i sačinjavaju ovaj Region za upravljanje otpadom. Iako su u regionalnoj podeli opštine Pelagićevo i Dolji Žabar pripojene bijeljinskoj regiji, pomenute opštine nisu potpisnici ugovora o osnivanju, nisu akcionari pomenutog preduzeća i ne odlažu otpad na deponiju. Cilj osnivanja „EKO-DEP“-a bio je izgradnja moderne sanitarne ekološke deponije za bijeljinski region i sanacija postojećeg nesanitarnog smetlišta u Brijesnici.

Izgradnja deponije „Brijesnica“ je započeta u okviru projekta „Upravljanja čvrstim otpadom“ u BiH, koji se delom finansira iz IBRD i IDA zajmova i kredita, a delom iz sredstava Vlade RS i sredstava opština osnivača. Ukupno kreditno zaduženje ove regije iznosi 4,62 mil USD (6,3 mil. KM). Obveznik povrata kredita je JP „EKO-DEP“ doo, Bijeljina i obaveza vraćanja je pravno definisana putem Odluke o davanju garancija na zaduženje Preduzeća od strane opština.

Područje sa kojeg se sakuplja i deponuje otpad je međuentitetskog karaktera i čini ga pet opština (Bijeljina, Ugljevik, Lopare, Čelić i Teočak) u kojima prema procenama živi oko 156 116 stanovnika. Lokacija na kojoj je deponija „Brijesnica“ smeštena je i usvojena 2006. godine i odnosi se na sanaciju i pretvaranje postojeće deponije Brijesnica u sanitarnu. Deponija „Brijesnica“ se nalazi u zapadnom delu Opštine Bijeljina, a udaljena je oko 2 km od periferije grada (sa istočne strane) i oko 1,5 km od najbližih naselja sa severozapadne strane i zapadne strane. Ukupna površina deponije iznosi 220.755,78 m² i pravac pružanja je severozapad-jugoistok. Na severnom delu lokacije nalazi se staro gradsko smetlište čija je površina oko 4.400 m².

Tabela 3.1 Osnovni podaci o Regionu

Na

ziv G

rada

/op

štin

e

Ukup

an

broj

st

ano

vnik

a

Udeo

urb

ano

g st

ano

vništ

va (%

)

Udeo

rura

lnog

st

ano

vništ

va (%

)

Udeo

sta

novn

ištva

u

odno

su n

a Re

gion

(%)

Ukup

an

broj

d

oma

ćins

tava

Pros

eča

n br

oj

čla

nova

po

dom

aći

nstv

u

Povr

šina

(km

2 )

Gus

tina

na

selje

nost

i st

./km

2

Bijeljina 107.715 39,5 60,50 69,00 34.309 3,1 733,85 146,78 Ugljevik 15.118 25,1 74,9 9,68 4.867 3,1 165,17 95,11 Lopare 15.357 16,4 83,6 9,84 5.081 3,1 292,55 52,49 Čelić 10.502 29,7 70,3 6,73 3.203 3,3 140,00 75,01 Teočak 7.424 37 63 4,76 2.020 3,7 29,00 256,00

REGION 156.116 29,54 70,46 100,00 49.480 3,26 272,11 125,08

9

Izgradnja Regionalne deponije „Brijesnica“ u potpunosti je urađena u skladu sa direktivama Evropske unije koje regulišu oblast zaštite životne sredine, odnosno upravljanja čvrstim komunalnim otpadom. Izgradnje regionalne sanitarne deponije se sprovodi kroz faze i obuhvata izgradnju sanitarnih ćelija i izgradnju drugih građevinskih objekata, te nabavku specijalizovane opreme i mašina.

Na regionalnoj sanitarnoj deponiji mogu se odlagati sve vrste otpada koje su propisane dozvolom za upravljanje otpadom izdatog od strane nadležnog ministarstva. Prema planu poslovanja predviđene su dnevne količine od oko 200 tona deponovanog komunalnog otpada.

2.2 Generisane količine komunalnog otpada Na ulazu u sanitarnu regionalnu deponiju „Brijesnica“ u Bijeljini postoji kolska vaga, gde se sprovodi kontinualno merenje pristiglih količina na deponiju. Izmerene količine i podaci o korisnicima komunalnih usluga nam omogućavaju da utvrdimo koliko se generiše čvrstog komunalnog otpada kako na dnevnom tako i na godišnjem nivou.

Rezultati merenja količina sprovedenih u 2015 godini, ukazuju da se približno deponuje 475 tona komunalnog otpada u toku jedne nedelje. Projekcijom izmerenih vrednosti može se utvrditi da se godišnje sakupi približno 24.650 tona iz opštine Bijeljina. Uzimajući u obzir i činjenicu da je procenat pokrivenosti sa organizovanim sakupljanjem otpada, približno 56%, dolazi se do zaključka da jedan stanovnik Bijeljine prosečno generiše 1,05 kg čvrstog komunalnog otpada na dan. Takođe se može zaključiti da se u jesenjem periodnu najviše generiše otpada, dok se u zimskom periodu generišu najmanje količine otpada.

Tabela 3.2 Generisane količine komunalnog otpada za Bijeljinu za 2015 godinu

Zima Proleće Leto Jesen Prosek

Ukupno sakupljena količina (t/god) 21.163,74 24.844,51 25.802,89 26.811,86 24.655,75

Broj stanovnika 107.715 107.715 107.715 107.715 107.715 Broj stanovnika koji su obuhvaćeni organizovanim sakupljanjem otpada

64.039 64.039 64.039 64.039 64.039

Procenat pokrivenosti organizovanim sakupljanjem 55,85% 55,85% 55,85% 55,85% 55,85%

Generisanje otpada (kg/stan/god) 330,48 387,96 402,92 418,68 385,01

Generisanje otpada (kg/stan/dan) 0,91 1,06 1,10 1,15 1,05

10

Na osnovu Federalnog plana upravljanja otpadom, u okviru Tuzlanskog kantona kome pripadaju opštine Čelić i Teočak jedan stanovnik prosečno generiše godišnje 332 kg komunalnog otpada, odnosno 0,91 kg dnevno.

Za opštine Lopare i Ugljevik proračun generisanih količina je urađen na osnovu podataka iz Statističkog godišnjaka Republike Srpske za oblast životne sredine, gde je dostupan podatak da jedan stanovnik prosečno generiše 3453 kg komunalnog otpada godišnje, odnosno 0,94 kg na dan.

Tabela 3.3 Generisane količine komunalnog otpada u Regionu

Naziv Grada/opštine Ukupan broj stanovnika

Prosečno generisana količina po stanovniku (kg/dan)

Ukupno generisana količina po

godini (t/god)

Bijeljina 107.715 1,05 41.281,8 Ugljevik 15.118 0,94 5.187,0 Lopare 15.357 0,94 5.269 Čelić 10.502 0,91 3.488,2 Teočak 7.424 0,91 2.465,9

REGION 156.116 1,01 57.691,9

2.3 Morfološki sastav komunalnog otpada Za potrebe utvrđivanja morfološkog sastava komunalnog otpada, uzimana su tri različita uzorka iz tri dela opštine, i to gradski sektor kolektivan tip stanovanja, individualno stanovanje u gradu i jedan uzorak iz seoskog dela. Analiza morfološkog sastava komunalnog otpada je sprovedena četiri puta, sa svako godišnje doba po jednom. Analiza je sprovedena 2015. godine od strane Asocijacije za upravljanje čvrstim otpadom (SeSWA). Uzimajući varijacije u sastavu otpada po godišnjim dobima, kao i varijacije u zavisnosti od tipa stanovanja dobijen je prosečni sastav komunalnog otpada. Kako je uzorkovanje rađeno na sanitarnoj deponiji „Brijesnica“ utvrđeni morfološki sastav se može projektovati na sve opštine Regiona.

U narednoj tabeli su prikazani prosečni sastavi komunalnog otpada za svaku od stambenih zona, kao i godišnji prosek za ceo Grad Bijeljinu.

Tabela 3.4 Morfološki sastav otpada

Frakcije / tip stanovanja Kolektivno Individualno Seosko Prosek Baštenski otpad 4,33% 13,16% 10,82% 10,20% Ostali biorazgradivi otpad 36,29% 31,80% 31,01% 32,11% Papir 14,29% 7,56% 6,62% 8,16% Karton 9,47% 4,61% 4,10% 5,15%

3 http://www.rzs.rs.ba/static/uploads/bilteni/godisnjak/2019/16zis_2019.pdf

http://www.rzs.rs.ba/static/uploads/bilteni/godisnjak/2019/16zis_2019.pdf

11

Frakcije / tip stanovanja Kolektivno Individualno Seosko Prosek Kompozitni materijali - tetrapak 0,94% 0,71% 0,71% 0,75% Staklo 6,23% 2,32% 2,95% 3,38% Ambalažni i ostali metali 0,57% 0,41% 0,46% 0,47% Aluminijumske konzerve 0,62% 0,73% 0,51% 0,58% PET flaše 2,50% 2,32% 3,81% 3,25% Plastični ambalažni otpad 1,42% 1,39% 1,47% 1,44% Plastične kese 6,31% 5,96% 7,45% 6,92% Tvrda plastika 0,85% 1,26% 1,44% 1,30% Tekstil 2,47% 3,73% 9,13% 6,77% Pelene 4,36% 3,75% 2,54% 3,12% Građevinski otpad 0,28% 0,85% 0,65% 0,63% Električni i elektronski otpad 0,22% 0,11% 0,03% 0,08% Medicinski otpad 0,44% 0,11% 0,04% 0,12% Koža 0,51% 0,27% 0,84% 0,66% Drveni predmeti 0,25% 0,77% 2,36% 1,64% Ostali tokovi otpada 0,12% 0,10% 0,18% 0,15% Fini elementi

12

Na osnovu rezultata koji su dobijeni kroz 4 kampanje merenje (za svako godišnje doba po jedna) , izračunat je prosečan godišnji sastav otpada za svaku od zona stanovanja. Na osnovu udela koliko stanovnika ima koja zona, kolektivno (17,44%), individualno (22,06%) i seosko (60,50%), izračunat je godišnji prosečni sastav za teritoriji Bijeljine.

Organska frakcija je dominantna sa preko 40%, sačinjavaju je baštenski otpad (10,20%) kao i ostali biorazgradivi otpad (32,11%). Takođe je značajan udeo i finih elemenata sa 13,09%, što ukazuje da je dominantan vid grejanja na čvrsta goriva, veliki udeo pepela. Od reciklabila najviše ima papira i kartona, sa udelima od 8,16% odnosno 5,15%. Plastika ima četiri svoje podkategorije i zajedno imaju maseni udeo od 12,91%. Značajni su još i udeli tekstila (6,77%) odnosno pelena (3,12%).

Grafik 3.2 Prosečna morfološki sastava za teritoriju Grada Bijeljina

13

2.4 Količine bio otpada u Regionu upravljanja otpadom Količine bio otpada (baštenski otpad i otpad od hrane) biće proračunate na osnovu generisanih količina i morfološkog sastava komunalnog otpada u Regionu. Količine zelenog otpada, otpad sa javnih površina i parkova, su preuzeta iz zvanične statistike republike Srpske.

Tabela 3.5 Količine biorazgradivog otpada u Regionu

Ukupna količina komunalnog

otpada (t/god)

Otpad od hrane

(t/god)

Baštenski otpad (t/god)

Zeleni otpad (t/god)

Ukupna količina bio

otpada (t/god)

57.692 18.525 5.885 440 24.850

2.5 Količina bio otpada koji je potrebno preusmeriti sa deponija Na osnovu prikazanih podataka, može se zaključiti da se u bijeljinskom regionu trenutno generiše oko 24.850 t biorazgradivog komunalnog otpada godišnje. Ako se pretpostavi da je referentna godina, odnosno referentna količina biorazgradivog komunalnog otpada ona iz 2017. godine, kao i da su ciljevi za postepeno smanjenje deponovanog biorazgradivog otpada određeni na osnovu Strategije za upravljanje otpadom Republike Srpske za period 2017-2026, količine koje treba preusmeriti sa deponija u slučaju bijeljinskog regiona su 125 tona do 2021. godine, odnosno 500 tona do 2026. godine.

S obzirom na činjenicu da EU direktive nalažu mnogo rigoroznije ciljeve za preusmeravanje biorazgradivog otpada, i na strateško opredeljenje BiH da se priključi EU, prvi cilj za preusmeravanje spomenute kategorije otpada bi trebao da bude 25% u odnosu na referentnu godinu. U narednom periodu može se očekivati revizija strateških dokumenata u oblasti upravljanja otpadom, i usvajanja ciljeva iz EU direktiva. U skladu sa tim BiH treba da odredi referentnu godinu kao i godine za dostizanje ciljeva od 25%, 50% i 75%. Imajući spomenuto u vidu bijeljinski region treba u narednom periodu da pronađe odgovarajuće opcije za tretman oko 6.215 tona ove vrste otpada. Prema istom principu, da bi se dostigao postavljeni drugi cilj iz EU direktiva, preusmerena količina mora iznositi najmanje 12.430 tona, dok bi na kraju trebalo obezbediti uslove za tretman oko 18.645 t biorazgradivog komunalnog otpada.

2.6 Postojeća i planirana postrojenja za tretman čvrstog komunalnog otpada

Trenutno na teritoriji posmatranog Regiona ne postoji ni jedno postrojenja za tretman čvrstog komunalnog otpada. Prema planovima preduzeća JP „EKO-DEP“ doo, za upravljanje sanitarnom deponijom „Brijesnica“, predviđena je izgradnja jednog postrojenja na lokaciji sanitarne regionalne deponije za separaciju komunalnog otpada. Urađena je studija izvodljivosti 2012. godine

14

od strane Saobraćajnog instituta CIP, kojom se došlo do zaključka da trenutno nije isplativo graditi ovaj tip postrojenja.

U skladu sa prethodno navedenim ciljevima iz EU direktiva, kao i jasnoj potrebi za smanjenje odlaganja biorazgradivog otpada na deponijama, grad Bijeljina je pristupio CCAC inicijativi za komunalni otpad i zatražio ekspertsku asistenciju u cilju procene potencijala za preusmeravanje ove vrste otpada i mogućnosti tretmana. Samim tim, na osnovu rezultata ovih studija, očekuje se izmena planskih dokumenata koja bi uključivala, u prvoj fazi, i izgradnju kompostilišta odgovarajućeg kapaciteta usklađenog sa količinama potencijalno sakupljenog biorazgradivog otpada u regionu Bijeljine.

2.7 Troškovi sistema upravljanja otpadom Sistem upravljanja otpadom u Regionu podrazumeva sakupljanje, transport i deponovanje komunalnog otpada. Kompletna teritorija Grada Bijeljina je podeljena na 5 zona, od kojih u 4 zone sakupljanje i transport komunalnog otpada vrši AD „Komunalac“, Bijeljina (u većinskom vlasništvu Grada Bijeljina), dok u 1 zoni sakupljanje i transport vrši „Dule trgotrans“ doo, Bijeljina. Ostale opštine iz regiona poseduju svoja komunalna preduzeća.

Cena odnošenja i transporta komunalnog otpada za fizička lica se obračunavaju na mesečnom nivou po m2 stambene površine i iznose 0,05€. Za privredne subjekte postoji poseban cenovnik i plaća se mesečna nadoknada, na osnovu primarne delatnosti subjekta, cene se kreću u rasponu od 5,5€ do 250€.

Sav sakupljen komunalni otpad se dovozi na Regionalnu sanitarnu deponiju „Brijesnica“. Cena usluge zbrinjavanja otpada trenutno iznosi 25 € po toni sa uračunatim PDV-om (17%), što je niže od stvarne ekonomske cene komunalne usluge.

15

3 POTREBNA UNAPREĐENJA SISTEMA UPRAVLJANJA OTPADOM U REGIONU

Države regiona Jugoistočne Evrope koje su u procesu priključenja EU još uvek nisu počele rešavanje problematike tretmana bio otpada. U razvijenim zemljama postoje mnogobrojne tehnologije koje rešavaju ovaj problem, a neke od njih moguće je primeniti u početnoj fazi implementacije u Regionu. U pitanju su tehnike koje iziskuju najmanja finansijska ulaganja i minimalno potrebnu obučenost operatera koji bi se bavili tretman bio otpada. U ovoj sekciji prikazane su upravo takve tehnologije, poput kućnog kompostiranja i kompostiranja u centralnom postrojenju. Takođe, prikazane su i naprednije tehnologije poput: Mehaničko-biološkog tretmana i anaerobne digestije, za čiju primenu su neophodna značajnija ulaganja i bolja obučenost radne snage.

3.1 Uvođenje kućnog kompostiranja Kućno kompostiranje predstavlja najpraktičniji i najpogodniji način za upravljanje biorazgradivim tokovima otpada u individualnim domaćinstvima, posebno u ruralnim područjima. Primenom kućnog kompostiranja, velike količine organskog materijala ne završavaju na deponijama i pretvaraju ga u koristan proizvod. Kućno kompostiranje smanjuje troškove transporta otpada i smatra se jednim od značajnijih načina za prevenciju nastajanja otpada s obzirom na to da se redukcija količine vrši pre samog sakupljanja otpada.

Kućno kompostiranje podrazumeva da domaćinstava razdvajaju i kompostiraju svoj baštenski i delom otpad od hrane u sopstvenom dvorištu. Proces kućnog kompostiranja mora da bude kontrolisan, pri čemu je krajnji cilj da razgradnja organskih materijala kao što su lišće, grančice, trava i odgovarajući otpad od hrane, rezultira dobijanjem komposta koji može da se iskoristi za kondicioniranje zemljišta. Proces je koncipiran na način da se postepeno dodaje organska materija u komposter koja se tokom vremena prirodnim putem razgrađuje i pretvara u kompost. Upotrebom dobijenog komposta poboljšavaju se karakteristike zemljište i biljaka. Visoka temperatura tokom procesa ubrzava sam proces razlaganja, tako da kompost može biti spreman za oko 3 meseca. Tokom procesa kompostiranja, neka vrsta pripreme materijala kao što je njegovo usitnjavanje i povremeno mešanje/prevrtanje je poželjno.

Kućno kompostiranje se može praktikovati u većini dvorišta u sopstveno izrađenoj kanti za kompostiranje ili jednostavno na otvorenoj gomili. Postoji i nekoliko vrsta komercijalnih kanti za kompostiranje, koje se razlikuju po složenosti i ceni. Komposteri su komercijalno dostupni u različitim veličinama od 75 do 400 litara i različitog tipa (komposter od drveta ili metala, sa jednom/dve/tri pregrade, sa rotirajućim elementima, itd.). U EU su dostupni i komposteri napravljeni od reciklabilne (sertifikovane) plastike, čime se doprinosi ispunjavanju ciljeva cirkularne ekonomije.

16

Slika 4.1 Prikaz procesa kućnog kompostiranja

Kompostiranje na otvorenoj gomili je takođe izvodljivo i preporučuje se za domaćinstva u ruralnim delovima Regiona koji su udaljeni od urbanih sredina. Za domaćinstva u zonama bližim urbanim sredinama poželjno je da se proces kućnog kompostiranja obavlja pomoću neke vrste kompostera. Brzina procesa kućnog kompostiranja zavisi od količina materijala i samog upravljanja procesom.

Na osnovu navedenog, promocijom kućnog kompostiranja u delovima bijeljinskog regiona sa individualnim tipom stanovanja, može se značajno smanjiti potreba za odvojenim sakupljanjem biorazgradivog otpada i redukovati količina koja završava na deponijama. Prema zvaničnim statističkim podacima bijeljinski region se sastoji od 5 opština, sa ukupnim brojem od 49.480 domaćinstva, od kojih je oko 70,46% ruralnog tipa (34.864) i koja su generalno pogodna za implementaciju kućnog kompostiranja. Međutim, s obzirom da nije realno očekivati da sva ruralna domaćinstva u Regionu sprovode kućno kompostiranje, pretpostavka je da se uvođenje ovakvog načina kompostiranja može uspešno implementirati za oko 20% domaćinstava ovog tipa, i ukoliko rezultati budu dobri može se planirati proširenje ovakvog vida tretmana otpada.

Tabela 4.1 Očekivane količine preusmerenog bio otpada uvođenjem kućnog kompostiranja

Na

ziv G

rad

a/o

pšt

ine

Ukup

an

bro

j sta

novn

ika

Udeo

urb

ano

g st

ano

vništ

va

(%)

Udeo

rura

lnog

sta

novn

ištva

(%

)

Ukup

an

bro

j dom

aći

nsta

va

Broj

dom

aći

nsta

va k

oje

će

spro

vod

iti k

ućno

ko

mp

ostir

anj

e (2

0%)

Pros

ečna

kol

ičin

a

bio

razg

rad

ivog

otp

ad

a p

o d

oma

ćins

tvu

(kg/

dom

/god

)

Ukup

na k

olič

ina

tret

irano

g b

iora

zgra

div

og o

tpa

da

ku

ćnog

kom

pos

t. (t

/god

)

% u

kup

no p

reus

mer

enog

b

iora

zgra

div

og o

tpa

da

u

opšt

ini

Bijeljina 107.715 39,5 60,50 34.309 4.151 502,9 1.043,9 6,05%

Ugljevik 15.118 25,1 74,9 4.867 729 450,2 164,1 7,49%

17

Lopare 15.357 16,4 83,6 5.081 850 450,2 191,2 8,36%

Čelić 10.502 29,7 70,3 3.203 450 464,0 104,5 7,03%

Teočak 7.424 37 63 2.020 255 520,2 66,2 6,30%

REGION 156.116 29,54 70,46 49.480 6.435 477,5 1.569,9 6,35%

Pored nabavke neophodne opreme, ključno je informisanje i motivisanje potencijalnih korisnika. Opštine i lokalna JKP-a trebaju kroz koordinisane aktivnosti da planiraju i kontinuirano sprovode kampanje za podizanje javne svesti, uz stalnu razmenu informacija o kućnom kompostiranju, te dodatno da motivišu učešće građana u takvim inicijativama (distribucija kompostera bez naknade, smanjenje računa za domaćinstva koja sprovode kućno kompostiranje, itd.).

Takođe, u kontekstu uvođenja sistema odvojenog sakupljanja otpada po principu „2 kante“, treba napomenuti da se u stvarnosti ne može očekivati da se uvođenjem kućnog kompostiranja tretira sva količina otpada iz "vlažne" kante, tj. da određene frakcije kao što su tekstil, koža, pelene, pepeo, itd., nije moguće tretirati kroz ovaj proces. Stoga, u svrhu izračunavanja količine biorazgradivog otpada koja će se potencijalno preusmeriti sa deponija kroz akcije kućnog kompostiranja, pretpostavlja se da će 50% otpada od generisanih količina baštenskog i ostalog biorazgradivog otpada, u odabranim domaćinstvima biti konačno kompostirano. U tabeli 3.1 prikazana je indikacija o očekivanim količinama biorazgradivog otpada koji se može tretirati kroz programe kućnog kompostiranja u bijeljinskom regionu za upravljanje otpadom.

Rezultati pokazuju da kroz inicijative kućnog kompostiranja za najmanje 20% ruralnih domaćinstava u Regionu, oko 1.570 t biorazgradivog otpada može da se preusmeri sa deponija, što predstavlja oko 6,35% od ukupne količine.

Ukoliko se razmatra scenario gde svako domaćinstvo iz ruralnog dela Regiona učestvuje u tretiranju otpada kućnim kompostiranjem preusmerene količine su predstavljene u tabeli 4.2.

18

Tabela 4.2 Preusmerene količine bio otpada ukoliko sva ruralna domaćinstva učestvuju u inicijativi kućnog kompostiranja

Ukupan broj

stanovnika

Udeo ruralnog

stanovništva (%)

Ukupan broj

domaćinstava

Broj domaćinstava koje

će sprovoditi

kućno kompostira

nje

Prosečna količina

biorazgradivog

otpada po domaćinstv

u (kg/dom/g

od)

Ukupna količina

tretiranog biorazgradi

vog otpada kućnog

kompost. (t/god)

% ukupno preusmere

nog biorazgradi

vog otpada

REGION 156.116 70,46 49.480 34.863 477,5 8.323,7 33,5%

3.2 Odvojeno sakupljanje „zelenog otpada“ i otpada od hrane i tretman u postrojenju za kompostiranje

Ovaj pristup odnosi se na odvojeno sakupljanje zelenog otpada i jednog dela otpada od hrane na Regionalnom nivou i njegov transfer na centralizovanu lokaciju za kompostiranje. Da bi se definisao odgovarajući plan prikupljanja, zeleni otpad uslovno je potrebno podeliti na 2 toka, odnosno:

− Zeleni otpad koji nastaje održavanjem parkova i drugih javnih površina; − Baštenski otpad iz domaćinstava (bio otpad generisan u baštama i

dvorištima). Predlaže se da se sakupljanje zelenog otpada iz parkova i javnih površina vrši pomoću kamiona otvorenog tipa sa kranom (hidrauličnom „rukom“), kapaciteta najmanje 6m3. Prikupljanje ovog toka otpada realizovalo bi se sa "otvorenih površina" tokom (ili neposredno posle) akcija održavanja parkova. Drugim rečima, ovaj pristup podrazumeva da se nakon sečenja grana i prikupljanja lišća i trave, sav nastali otpad privremeno odloži na jednoj ili više "gomila" na samoj lokaciji.

Sakupljanje zelenog (baštenskog) otpada iz individualnih domaćinstava, zahteva nešto drugačiji pristup i podrazumeva korišćenje konvencionalnog kamiona autosmećara sa potisnom pločom, kapaciteta 16 m3, koji se obično koristi i za sakupljanje komunalnog otpada. Predlaže se da se sakupljanje sprovodi na redovnoj bazi (npr. jednom mesečno), ali i da se po potrebi uvede i dodatno sakupljanje kada se očekuje povećana produkcija ove vrste otpada. Ovo može da se realizuje organizovanjem namenskih kampanja prikupljanja baštenskog otpada od strane komunalnih preduzeća u određenim periodima (npr. uvođenje sakupljanja jednom u dve nedelje u prolećnim, letnjim i jesenjim mesecima). U skladu sa tim, neophodno je da komunalna preduzeća u Regionu definišu i blagovremeno informišu građane o kampanji, tj. planu prikupljanja ove vrste otpada.

Svako individualno domaćinstvo koji učestvuje u programu sakupljanja trebalo bi da koristi svoje kese/kante, ili alternativno komunalna preduzeća mogu da

19

distribuiraju namenske kese/džakove za prikupljanje ovog toka otpada tokom kampanja prikupljanja. Slično kao u slučaju zelenog otpada iz parkova i javnih površina, sav zeleni/baštenski otpad iz domaćinstava biće direktno transportovan do lokacije za kompostiranje ove vrste otpada. Takođe, postoji dodatna mogućnost da građani sami dovezu svoj baštenski otpad direktno na pomenutu lokaciju.

Slika 4.2 Primer sakupljanja zelenog (baštenskog otpada) iz individualnih domaćinstava

Otpad od hrane iz individualnih domaćinstava bi se sakupljao na sličan način kao i zeleni otpad. Za ovu namenu korisnici bi imali adekvatne kante, uglavnom smeđe boje, izrađene od materijala koji imaju aditive protiv razvoja bakterija, gljivica i plesni. Na ovaj način odloženi otpad ne započinje svoj prirodni proces razgradnje sve dok je u kanti, a takođe se sprečava i širenje neprijatnih mirisa. Otpad bi se takođe mogao odlagati i u kese koje su biorazgradive i imaju kompostne karakteristike slične odloženom otpadu.

U urbanim sredinama mogu se postaviti „eko tačke“ gde bi građani samostalno donosili i odlagali otpad od hrane. Neka rešenja podrazumevaju da ove kante budu zaključane, a zainteresovani građani dobijaju ključeve (magnetne kartice) za otvaranje kante.

Prikupljanje i transport otpada od hrane bi se sprovodilo posebnim kamionom autosmećarom sa potisnom pločom (16m3), koji bi se koristio samo za ove potrebe. Otpad se transportuje do lokacije za tretman otpada, kompostane. Dinamika sakupljanja ove kategorije otpada je uglavnom jednom nedeljnom, a u letnjim periodima može biti i češće.

Za sakupljanje otpada od hrane neophodna je edukacija građana, koje kategorije otpada od hrane se mogu odlagati i koje se mogu tretirati kompostiranjem.

Pregledom studija u Regionu za generisane količine iz komercijalnih objekata, proračunato je da Ho.Re.Ca. sektor (hoteli, restorani i kafeterije) generiše približno 3% od ukupne količine bio otpada.

Sakupljanje otpada iz ovog sektora bi bilo jednostavnije za implementaciju, i lakše bi se sprovodila kontrola odvojeno sakupljenog bio otpada. Na ovaj način bi se sakupljao otpad od hrane koji zapravo i predstavlja primarnu

20

kategoriju otpada. U praksi se primenjuje nekoliko načina prikupljanja bio otpada od velikih generatora, ali uglavnom se zasnivaju na principu od vrata do vrata. Svaki generator ima svoje posude za odlaganje bio otpada (od 120l do 660l), kao i raspored pražnjenja koje bi dobio od strane JKP-a.

Zbog nedostatka preciznih podataka o generisanim količinama zelenog otpada poreklom iz parkova i javnih površina u Bijeljinskom regionu, uzete su prosečne vrednosti iz statističkih podata za Republiku Srpsku. Takođe, pored zelenog otpada iz parkova, potrebno je dodati i količinu zelenog (baštenskog) otpada koji će se odvojeno sakupljati iz domaćinstava kroz ranije navedene kampanje sakupljanja. Procenjuje se da se sprovođenjem sezonskih kampanja sakupljanja po principu "od vrata do vrata" za individualna domaćinstva može obezbediti dodatnih 15% do 20% zelenog otpada.

Tabela 4.3 Očekivane količine preusmerenog zelenog otpada i otpada od hrane

korišćenjem procesa kompostiranja

Ukupna količina bio otpada u

Regionu (t/god)

Potencijalna količina

odvojeno sakupljenog

zelenog otpada (t/god)

Potencijalna količina

odvojeno sakupljenog otpada od

hrane od velikih generatora

(t/god)

Pretpostavljena količina preusmerenog bio otpada uzimajući u obzir efikasnost

procesa od 90%

t/god %

24.850 3.380 740 3.708 14,9

Uzimajući ovo u obzir, osnovni proračun za bijeljinski region pokazuje da se primenom odvojenog sakupljanja zelenog otpada (otpada koji nastaje održavanjem parkova & javnih površina kao i baštenskog otpada iz domaćinstava) i otpada od hrane iz velikih komercijalnih generatora i njegovog tretmana u kompostilištu, može sa deponija preusmeriti oko 3.708 tona (14,9%) ukupnog biorazgradivog otpada.

3.3 Sakupljanje preostalog toka otpada i tretman u okviru MBT postrojenja

Jedna od opcija za smanjenje deponovane količine biorazgradivog otpada u Regionu predstavlja uspostavljanje odvojenog sakupljanja komunalnog otpada na 2 toka i tretman preostalog toka otpada („mokra kanta“) u postrojenju za Mehaničko-biološki tretman (MBT). Postrojenja bi podrazumevalo liniju za separaciju otpada i tretman biorazgradive frakcije, kao i proizvodnju RDF4-a iz preostalog toka otpada u sklopu MBT postrojenja.

Važno je napomenuti da EU Direktive u skorijoj budućnosti neće prepoznavati MBT postrojenja kao adekvatan način recikliranja biorazgradivog otpada, te

4 Refuse-Derived Fuel (RDF) – Gorivo dobijeno od otpada

21

ulaganja u ovaj vid postrojenja neće doprineti ispunjavanju ciljeva u pogledu smanjenja biorazgradivog otpada, s obzirom da se količine tretiranog bio otpada u ovim postrojenjima neće biti prepoznate.

Mehaničko-biološki tretman (MBT) je opšti naziv za integrisanje više procesa upravljanja otpadom kao što su: separacija, kompostiranje ili anaerobna digestija. MBT može da uključi velik broj različitih procesa u različitim kombinacijama, kao što su mehanička separacija, sortiranje, kompostiranje, dobijanje RDF-a/SRFa5 i slično. Osim toga, izgrađeno MBT postrojenje može da ima više namena:

− Pred-tretman otpada pre njegovog odlaganja na deponije; − Preusmeravanje bio komunalnog otpada sa deponija pomoću:

• Smanjenja količine biorazgradivog otpada koja se deponuje; • Dobijanje biološki stabilisanog materijala pre nego što se

deponuje; − Stabilizacija ulaznog bio otpada u vidu dobijanja komposta koji može

da se koristi kao prekrivni materijal na deponijama; − Izdvajanje reciklabilnih materijala.

Glavni zadatak MBT postrojenja u okviru Regiona za upravljanje otpadom će biti biološki tretman biorazgradivog komunalnog otpada sadržanog u preostalom toku otpada („mokroj“ kanti) koji će se odvojeno sakupljati. U tom smislu, MBT se najčešće konfiguriše na bazi jednog od 3 osnovna procesa u sklopu MBT-a koji mogu da se koriste za tretman biorazgradive frakcije u otpadu:

− Aerobna stabilizacija; − Anaerobna digestija; − Biološko sušenje.

Najčešće primenjivani tip MBT-a je sa biološkim sušenjem, i u nastavku će biti objašnjen ovaj vid postrojenja. Ulazni materijal za MBT postrojenje će se u najvećoj meri sastojati od biorazgradive frakcije (kuhinjski i baštenski otpad), ali i nereciklabilnih frakcija poput zemlje, pepela, tekstila, kože i ostalih kategorija. S obzirom na to da će se u tzv „suvoj kanti“ odvojeno sakupljati svi reciklabilni materijali, otpad u drugoj („mokroj“) kanti može uslovno da se opiše kao preostali tok otpada, tj. ostatak u komunalnom otpadu nakon primarno izdvojenih reciklabilnih komponenti kao što su plastika, papir i karton, metal, staklo itd. U posmatranom scenariju, sav preostali otpad koji se bude sakupio u mokroj kanti tretiraće se u sklopu procesa bio-sušenja. Nakon bio-sušenja, otpad bi se usmerio na magnetni separator kako bi se izdvojili ostaci magnetne frakcije, a zatim i na balistički separator za izdvajanje „lakih“ frakcija kao finalnoj fazi procesa.

U opštem slučaju, ako je ulazni tok u MBT postrojenje mešani preostali otpad, najčešći pristup je izdvajanje RDF-a koji može da se iskoristi u različitim industrijskim procesima kao što su cementare, elektrane na ugalj, postrojenja 5 Refuse-Derived Fuel (RDF), Solid Recovered Fuel (SRF) – Gorivo dobijeno od otpada

22

za sagorevanje u okviru određenog industrijskog procesa, ili direktno u insineratorima za otpad.

MBT na bazi bio-sušenja podrazumeva proizvodnju visoko kalorijske frakcije čvrstog goriva iz preostalog toka otpada (RDF-a), kroz kratak i intenzivan aerobni tretman, koji ima za cilj da smanji sadržaj vlage u otpadu, nakon čega sledi mehaničko sortiranje i izdvajanje reciklabilnih i inertnih materijala. Konkretno, proces bio-sušenja podrazumeva:

− Aeraciju preostalog toka otpada pomoću pregrejanog vazduha − Delimično kompostiranje tokom definisanog perioda – trajanje ovog

perioda je promenljivo u zavisnosti od sastava otpada i nivoa aeracije, ali generalno traje od jedne do tri nedelje

− Proces delimičnog kompostiranja rezultuje biološkom razgradnjom i oslobađanjem produkata degradacije (uglavnom ugljen-dioksida i vode)

− S obzirom da je kompostiranje egzotermni proces, generiše se toplota koja suši otpad kroz proces isparavanja

− Za razliku od konvencionalnog kompostiranja, procesu se ne dodaje vlaga, čime se smatra da je celokupan proces završen kada sadržaj vlage padne ispod određenog nivoa (uglavnom 20-25%).

Obično, reaktor za bio-sušenje unutar MBT postrojenja prihvata usitnjen nesortiran komunalni otpad koji nakon procesiranja prolazi kroz opsežan mehanički post-tretman. Unutar reaktora se toplotna energija koja se oslobađa tokom aerobne razgradnje lako razgradivih organskih materija, kombinuje sa intenzivnom aeracijom za potrebe sušenja otpada. Reaktori za biosušenje koriste kombinaciju fizičkih i biohemijskih procesa. Reaktor podrazumeva kontejner sa aeracionim sistemom; kontejner može biti zatvoren, ili u vidu otvorenog tunela ili rotirajući. Sa biohemijske strane, odvija se aerobna biodegradacija lako razgradivih organskih materija. Sa fizičke tačke gledišta, uklanja se vlaga putem kontrolisane, intenzivne aeracije. Ova tehnologija predstavlja adekvatno rešenje za MBT sa ciljem proizvodnje RDF-a kao glavnog izlaznog materijala. Osnovna korist MBT postrojenja na bazi biosušenja je mogućnost da se proizvede čvrsto gorivo od otpada (RDF), koje je CO2 neutralno i koje može da se upotrebi kao alternativni izvor energije.

23

Slika 4.3 Opšti maseni bilans MBT postrojenja na bazi procesa bio-sušenja

Tabela 4.4 Očekivane količine preusmerenog biorazgradivog otpada u sklopu MBT

postrojenja

Ukupna količina biorazgradivog

otpada bijeljinskog regiona koja bi se

tretirala u MBT postrojenju (t/god)

Količina preostale frakcije za

deponovanje nakon procesa

(t/god)

Pretpostavljena količina preusmerenog

biorazgradivog otpada korišćenjem MBT

postrojenja na bazi procesa bio-sušenja

(t/god)

Pretpostavljena količina preusmerenog

bio otpada

t/god %

36.000 7.200 28.800 19.540 79

Uzimajući u obzir navedene masene tokove materijala u MBT postrojenju i upotrebom odgovarajućih podataka teoretski isključivo za region Bijeljine, može se zaključiti da se primarnom separacijom preostalog toka otpada, njegovim transportom i konačnim tretmanom u okviru MBT postrojenja, može doprineti preusmeravanju oko 19.540 tona bio otpada, odnosno oko 79,0 % od ukupno generisane količine bio otpada u regionu Bijeljine.

3.4 Opcija Anaerobna digestija Prilikom primene anaerobnog tretmana u okviru MBT-a, mehanički predtretman mora biti mnogo intenzivniji. Osim uklanjanja frakcija pogodnih za proizvodnju RDF-a, iz otpada se moraju ukloniti, kamenje, pesak, metalni delovi i ostali materijali koji mogu prouzrokovati probleme. Otpad se zatim usitnjava na čestice manjih dimenzija.

Anaerobna digestija (AD) je biohemijski proces koji se odvija u zatvorenom reaktoru bez prisustva kiseonika, glavni produkti procesa su biogas i digestat. Biogas je gas koji se najvećim delom sastoji od metana (CH4) i ugljen dioksida (CO2), i moguće ga je koristiti za dobijanje električne energije ili toplote, ali i u

24

druge svrhe, ukoliko se dodatno obradi. Digestat koji nastaje kao nusproizvod anaerobne digestije, predstavlja razloženi supstrat, može se koristiti kao sredstvo za kondicioniranje zemljišta, supstrat za kompostiranje, itd.

Postrojenje za anaerobnu digestiju (AD) generiše biogas anaerobnom biodegradacijom organskog materijala. AD postrojenja mogu prihvatiti različite vrste materijala koji se sastoje od organskih frakcija sanitarnog čvrstog otpada (OFSČO). Otpad od hrane i iz dvorišta su najčešći materijali, ali nekoliko vrstu papira se može takođe prihvatiti. U postrojenjima za AD, razgrađujući materijali se digestiju u odsustvu kiseonika da bi proizveo biogas koji je 50 i 70% CH4 (sa većinskim ostatkom CO2). Biogas se može spaliti na licu mesta za proizvodnju struje ili unaprediti i koristiti kao gorivo za vozila ili kao prirodni gas.

Osim OFSČO u procesu anaerobne digestije na koristan način mogu se tretirati različiti tipovi organskog otpada kao što je:

− Kanalizacioni mulj (komunalne i industrijske otpadne vode) − Organski otpad sa farmi (stajnjak i energetsko bilje) − Zeleni (baštenski) otpad − Organski industrijski i komercijalni otpad

Za uspešnu realizaciju procesa anaerobne digestije potreban je kvalitetan pred-tretman sirovina. Postoje različiti tipovi pred-tretmana, a svi imaju svrhu dobijanja sirovine boljeg kvaliteta za efikasniju digestiju i samim tim bolji kvalitet izlaznih proizvoda. Operacije koje se primenjuju u pred-tretmanu mogu da uključuju mešanje sirovina, dodavanje vode ili uklanjanje krupnih elemenata i inertnih materijala (plastike ili stakla npr.), i različite druge operacije koje će naknadno biti detaljnije objašnjene.

Kako je anaerobna digestija veoma osetljiv proces, u bioreaktor se dozira isključivo samo biorazgradivi otpad. Biogas proizveden tokom digestije se može koristiti za internu proizvodnju električne energije i za potrebe grejanja. Višak proizvedene električne energije i toplote može se prodavati kao energija iz obnovljivih izvora.

Nakon anaerobne digestije iz ostatka-digestata obično se izdvaja voda, a digestat se zatim tretira aerobno (kompostiranjem). Svrha dodatnog aerobnog tretmana je stabilizacija otpada, smanjenje mase i smanjenje neprijatnog mirisa materijala.

Kada je u pitanju proces anaerobne digestije u MBT tretmanima moguće je primeniti AD sa procesom filtriranja. U ovom slučaju nakon uklanjanja RDF-a i krupnog materijala otpad se tretira u bubnju, gde se u anaerobnim uslovima dodaje voda, i meša sa sadržajem. Tokom vremena zadržavanja u bubnju 7-10 dana proizvodi se veći deo organskih kiselina i CO2. Tečna faza se odvaja od čvrstog ostatka i tretira u anaerobnom reaktoru, gde dolazi do proizvodnje biogasa. Iz tečnog sadržaja koji je prošao anaerobnu fazu se izdvaja voda koja se većim delom recirkuliše u reaktoru, dok se čvrsti ostatak aerobno tretira nakon uklanjanja viška vlage.

25

4 RAZVOJ I ANALIZA SCENARIJA UPRAVLJANJA BIO OTPADOM

Ova sekcija prikazuje detaljne informacije o analiziranim scenarijima, uključujući i procenjene količinama organskog otpada koje se mogu tretirati, kao i moguće vrste tretmana koje se mogu primeniti.

Na osnovu sprovedenih studija u drugim gradovima Evrope, primenom različitih tipova sakupljanja bio otpada, naročito otpada od hrane, dolazi se do sledećih pretpostavki:

− Sakupljanje od velikih generatora (komercijalni sektor – HoReCa) – 5-20% preusmeravanja bio otpada

− Šema donošenja otpada na lokacije za odlaganje – 25-35% preusmeravanja bio otpada

− Šema sakupljanja od kuće do kuće – 50-75% preusmeravanja bio otpada

Važno je napomenuti da je kvalitet izdvojenog otpada značajno bolji primenom šeme sakupljanja od kuće do kuće u odnosu na šemu donošenja otpada na lokacije za odlaganje, što dalje doprinosi kvalitetnijem finalnom proizvodu – kompostu.

4.1 Razmatrani scenariji upravljanja bio otpadom Ova Studija uzima u obzir dva scenarija: minimalni, koji podrazumeva stopu preusmeravanja otpada sa deponija od 20% ukupnog bio otpada i maksimalni scenario, koji podrazumeva preusmeravanje 70% bio otpada. Ove stope preusmeravanja zasnovane su na rezultatima prethodno sprovedenih studija u drugim evropskim gradovima o potencijalu preusmeravanja organskog otpada sa deponija u zavisnosti od šeme sakupljanja. Pretpostavke za minimalni i maksimalni scenario su:

− Minimalni scenario odražava šeme sakupljanja koje su usredsređene prevashodno na velike proizvođače i uključuju domaćinstva koja samostalno donose otpad ili obezbeđuju organizovano sakupljanje baštenskog otpada samo ograničenom broju stanovnika.

− Maksimalni scenario se oslanja na intenzivne šeme sortiranja u okviru kojih se sakuplja otpad od hrane iz komercijalnog sektora i od domaćinstava.

− Za oba scenarija smatra se da se deo ukupne količine organskog otpada koja se proizvede u ruralnim područjima tretira kućnim kompostiranjem, a taj iznos se oduzima od količine koja se može sakupiti.

Efektivne količine organskog otpada koje se mogu preusmeriti u bijeljinskom regionu mogu varirati u zavisnosti od scenarija prikazanih u Tabeli 5.1.

26

Tabela 5.1 Scenarija za preusmeravanje otpada sa deponije

Minimalni scenario pretpostavlja da se 4.656 tona bio otpada godišnje preusmeri u centralizovano postrojenje za obradu organskog otpada, dok maksimalni scenario pretpostavlja preusmeravanje od 16.296 tona godišnje.

4.1.1 Minimalni Scenario U okviru ovog scenarija ukupan procenjeni iznos sakupljenog organskog otpada (otpada od hrane i zelenog otpada) je 4.656 t/god, od čega Grad Bijeljina, koji predstavlja 69% regiona, učestvuje sa 3.212 t/god. Ovaj scenario podrazumeva odvojeno sakupljanje zelenog otpada i otpada od hrane od velikih generatora otpada i javnih tržnica, kao i ograničeno sakupljanje otpada od hrane iz domaćinstava. Otpad od hrane je najjednostavnije sakupiti upravo od velikih generatora (HoReCa), te se u okviru minimalnog scenarija razmatra samo ta opcija.

Tabela 5.2 Minimalno preusmeravanje organskog otpada po opštinama, sa predlogom odlaganja u centralizovana i decentralizovana postrojenja

Scenario Zeleni otpad

(t/god)

Otpad od hrane

(t/god)

Ukupan bio otpad (t/gd)

Napomene

Generisanje 6.325 18.525 24.850 Za ceo bijeljinski region Preusmeravanje putem kućnog kompostiranja

1.000 570 1.570

Preostali organski otpad koji se može preusmeriti na dalji

tretman

5.325 17.955 23.280

Potencijalno minimalno

preusmeravanje 1.065 3.591 4.656

Pretpostavlja se da se 20% preostalog

organskog otpada može razdvojiti na izvoru

Potencijalno maksimalno

preusmeravanje 3.728 12.568 16.296

Pretpostavlja se da se 70% preostalog

organskog otpada može razdvojiti na izvoru

Opština Broj stanovnika Udaljenost od Centra za upr. otpadom (km)


Otpad od hrane

(t/god)

Centralizovano (t/god)

Bijeljina 107.715 0 734,82 2.477,67 3.212,49 Ugljevik 15.118 21 103,13 347,75 450,88 Lopare 15.357 44 104,76 353,24 458,00 Čelić 10.502 50 71,64 241,57 313,21 Teočak 7.424 28 50,64 170,77 221,42 Region 156.116 0 1.065,00 3.591,00 4.656,00

27

S obzirom na relativno malu količinu organskog otpada za tretman, AD se ne preporučuje. Najbolja opcija za tretman organskog otpada, s obzirom na količinu, je kompostiranje. Na osnovu postojećih studija Evropskog sektora za industrijsku reciklažu, u okviru ovog scenarija neophodno je izgraditi centralizovano postrojenje srednje veličine.

Na osnovu procenjenih sakupljenih količina otpada po opštinama i tehničkih kapaciteta predlaže se izgradnja centralizovanog postrojenja za kompostiranje.

U okviru ovog scenarija predviđa se izgradnja sledećih postrojenja:

− Centralizovano postrojenje u Bijeljini, kapaciteta 5.000 t/god Alternativno rešenje, ukoliko se poboljšaju tehnički kapaciteti u manjim opštinama, je izgradnja kompostilišta manjeg kapaciteta (770 t/god) u najudaljenijim opštinama (Čelić i Lopare) i drugog kompostilišta u Bijeljini koje bi opsluživalo ostale opštine (kapaciteta 3.890 t/god).

4.1.2 Maksimalni Scenario U okviru ovog scenarija ukupan procenjeni iznos sakupljenog organskog otpada je 16.296 t/god, od čega Grad Bijeljina učestvuje sa 11.244 t/god. Ovaj scenario podrazumeva odvojeno sakupljanje zelenog otpada i otpada od hrane od velikih generatora otpada i prikupljanje istih kategorija otpada iz domaćinstava.

Tabela 5.3 Maksimalno preusmeravanje organskog otpada po opštinama, sa

predlogom odlaganja u centralizovana i decentralizovana postrojenja

Količina sakupljenog organskog otpada u okviru ovog scenarija u odnosu na minimalni scenario je dosta veća, ali AD postrojenje i dalje nije održivo tehničko rešenje.

U okviru ovog scenarija predviđa se izgradnja sledećih postrojenja:

− Centralizovano postrojenje za kompostiranje u Bijeljini, kapaciteta 20.000 t/god.

Opština Broj stanovnika Udaljenost od Centra za upr. otpadom (km)


Otpad od hrane

(t/god)

Centralizovano (t/god)

Bijeljina 107.715 0 2.572,28 8.671,51 11.243,70 Ugljevik 15.118 21 361,01 1.217,06 1.578,08 Lopare 15.357 44 366,72 1.236,30 1.603,02 Čelić 10.502 50 250,78 845,46 1.096,24 Teočak 7.424 28 177,28 597,66 774,95 Region 156.116 0 3.728,00 12.568,00 16.296,00

28

4.2 Postrojenja za preradu organskog otpada Dva scenarija bi uključivala različite kapacitete postrojenja za tretman organskog otpada, postrojenja za kompostiranje. Pored količine organskog otpada prikupljenog iz svakog izvora, održivost različitih tipova postrojenja zavisi od procenjene dostupnosti zelenog otpada, koji je neophodan u procesu kompostiranja kao sredstvo za povećanja volumena kompostne gomile (kompostna ispuna). Za svrhu ove studije pretpostavlja se da se zeleni otpad ne otkupljuje, tj. da se obezbeđuje besplatno.

Tabela 5.4 Godišnji (t/god) i dnevni kapacitet (t/dan) odgovarajućih odabranih

tehnologija

Tehnologije tretmana Minimalni scenario Maksimalni scenario

t/god Kompostilište (malog kapaciteta) – sa prevrtanjem kompostne gomile 5.000

Kompostilište (srednjeg kapaciteta) – sa ili bez kontrolisane aeracije 20.000

t/dan Kompostilište (malog kapaciteta) – sa prevrtanjem kompostne gomile 16

Kompostilište (srednjeg kapaciteta) – sa ili bez kontrolisane aeracije 64

Kompostiranje sa prevrtanjem ima nekoliko prednosti, jedna od njih je ravnomerno mešanje sirovina u kompostnoj gomili. Na taj način eliminiše se mogućnost formiranja "vrućih mesta", delova gomile gde dolazi do pregrejavanja ili nakupljanja vlage, što dovodi do redukcije rada mikroorganizama. Učestalost okretanja zavisi od temperature i sadržaja vlage u kompostnoj gomili. Obično se u prve dve do tri nedelje kompost prevrće u redovnim intervalima, kako bi se temperatura održala iznad 55°C. Ovako visoka temperatura ubija većinu patogena i seme korova. Ovaj metod je finansijski najmanje zahtevan.

Kompostiranje sa aeracijom može biti pasivno i aktivno. Pasivan sistem uključuje postavljanje ventilacionih cevi ispod kompostne gomile, kroz koje se vazduh slobodno kreće. Na taj način ostvaruje se bolje provetravanje nego prilikom prevrtanja gomile, ali se isto tako mogu javiti i brojni problemi, posebno ukoliko sirovi materijal nije ravnomerno izmešan i C/N odnos nije optimalan. Prisustvo ventilacionih cevi otežava okretanje kompostne gomile, ukoliko dođe do ovih problema.

29

Kompostiranje sa aktivnom aeracijom je obično skup proces i zahteva pažljivo planiranje. Cevi za provetravanje se postavljaju duž bočne strane kompostne gomile. Ventilatori se nalaze na kraju ventilacionih cevi i vazduh se ili uduvava u gomilu (pozitivan pritisak) ili se negativnim pritiskom izvlači iz gomile. Ovaj metod je finansijski i tehnički najzahtevniji.

30

5 PROCENA SMANJENJA EMISIJE UPOTREBOM SWEET ALATKE

Za proračun emisija gasova efekta staklene bašte za različite scenarije primenjen je softverski paket Solid Waste Emissions Estimation Tool (SWEET) – Alat za procenu emisija iz sektora upravljanja otpadom razvijen od strane Abt Associates i SCS Engineers za US EPA i CCAC.

SWEET je razvijen u cilju asistencije u proceni emisija iz sektora upravljanja otpadom (prvenstveno sa deponija i iz sistema sakupljanja otpada) i upoređivanju složenih uticaja različitih scenarija upravljanja otpadom na smanjenja emisije. Iz tog razloga SWEET se može koristiti kao pomoć pri odlučivanju o izboru optimalnih rešenja u sektoru upravljanja komunalnim otpadom i definisanju prioriteta, kroz mogućnost uporednog praćenja emisija SLCPs tokom vremena u razmatranom gradu ili regionu.

Grafik 5.1 prikazuje stanje emisija u situaciji u kojoj nema nikakvih promena u sistemu upravljanja otpadom u regionu Bijeljina – Business as usual (BAU). Grafici 5.2 i 5.3 pokazuju stanje emisija u slučaju primene scenarija izgradnje kompostilišta kapaciteta 5.000 t/god i 20.000 t/god. Grafik 5.4 daje uporedni prikaz emisija predstavljenih u prethodnim graficima.

Grafik 5.1 Kretanje ukupnih emisija CO2, NOx, CH4, organski ugljenik, crni ugljenik –

BAU

31


Scenario kompostilišta 5.000 t/god


Scenario kompostilišta 20.000 t/god

32

Grafik 5.4 Poređenje kretanja ukupnih emisija CO2, NOx, CH4, organski ugljenik, crni

ugljenik, u zavisnosti od izabranog Scenarija i BAU

Nastavak postojeće prakse (BAU) definitivno dovodi do najvećih emisija i uočava se konstantan uzlazni trend. Scenario sa izgradnjom kompostilišta kapaciteta 5.000 t/god, podrazumeva preusmeravanje iste količine organskog otpada godišnje sa deponije je donekle bolja opcija koja doprinosi smanjenju emisija, ali uz blaži uzlazni trend u odnosu na BAU. Značajno smanjenje emisija uočava se za Scenario sa izgradnjom kompostilišta kapaciteta 20.000 t/god, u okviru kog se preusmerava ista količina organskog otpada.

Detaljan prikaz i visine emisija izražene u tonama CO2 ekvivalenta za BAU i oba predviđena scenarija, kao i komentari procenjenih rezultata dobijenih u okviru SWEET nalaze se u Aneksu I ove Studije.

33

6 ZAKLJUČAK Ključne stavke definisane u ključnim Direktivama EU u oblasti upravljanja otpadom zahtevaju da države članice ispune određene ciljeve u pogledu recikliranja materijala i preusmeravanja biorazgradivog otpada sa deponija. Strategija upravljanja otpadom za period 2017-2026 Republike Srpske predviđa smanjenje deponovanja biorazgradivog otpada od 0,5% u 2021. godini i 2% u 2026. godini u odnosu na referentnu godinu. Ovako definisani ciljevi nisu u skladu sa Direktivama EU i definitivno će morati biti korigovani tokom pregovora o članstvu BIH.

Rezultati Studije o preusmeravanju bio otpada u Regionu Bijeljine pokazuju da bi u slučaju implementacije kućnog kompostiranja u Regionu, koje uključuje 20% ruralnih domaćinstava, bilo omogućeno preusmeravanja oko 6,35% bio otpada. Neophodne su minimalne investicije za nabavku opreme (kućni komposteri) i obuku stanovnika koji bi uzeli učešće u kućnom kompostiranju. Ukoliko bi se sva ruralna domaćinstva uključila u projekta kućnog kompostiranja, može se dostići preusmeravanja bio otpada od 33,5%.

Studija predviđa dva scenarija sakupljanja bio otpada i to:

− Minimalni scenario odražava šeme sakupljanja koje su usredsređene prevashodno na velike proizvođače i uključuju domaćinstva koja samostalno donose otpad ili obezbeđuju organizovano sakupljanje organskog otpada samo ograničenom broju stanovnika i podrazumeva da se samo 20% ukupno generisanog bio otpada odvojeno sakuplja.

− Maksimalni scenario se oslanja na intenzivne šeme sortiranja u okviru kojih se sakuplja otpad od hrane iz komercijalnog sektora i od domaćinstava i podrazumeva odvojeno sakupljanje 70% ukupno generisanih količina bio otpada.

U slučaju minimalnog scenarija proračunata količina preusmerenog bio otpada sa deponije iznosi 4.656 t/god. U okviru ovog scenarija predlaže se izgradnja kompostilišta kapaciteta 5.000 t/god u sklopu regionalnog centra za upravljanje otpadom. Alternativno rešenje je izgradnja kompostilišta manjeg kapaciteta (770 t/god) u najudaljenijim opštinama (Čelić i Lopare) i drugog kompostilišta u Bijeljini koje bi opsluživalo ostale opštine (kapaciteta 3.890 t/god).

Maksimalni scenario podrazumeva preusmeravanje sa deponije količine bio otpada u iznosu od 16.296 t/god. Ovaj scenario predviđa izgradnju centralnog kompostilišta kapaciteta 20.000 t/god u okviru regionalnog centra za upravljanje otpadom.

Kombinacijom kućnog kompostiranja i centralizovanog kompostiranja u okviru regionalnog centra postiže se smanjenje deponovanja bio otpada, procentualno u iznosu od 25,05% (6.266 t/god) i 71,89% (17.866 t/god) u zavisnosti od primenjenog scenarija, što u značajnoj meri doprinosi ciljevima EU Direktiva u smislu preusmeravanja biorazgradivog otpada sa deponija.

34

U okviru Studije urađena je procena trenutnih emisija SLCPs, kao i procena smanjenja emisija implementacijom oba definisana scenarija. Za procenu emisija korišćena je softverska alatka SWEET, razvijena u okviru CCAC. Nastavak postojeće prakse upravljanja otpadom (BAU) u regionu Bijeljine dovodi do najvećih emisija SLCPs i uočava se konstantan uzlazni trend. Scenario sa izgradnjom kompostilišta kapaciteta 5.000 t/god, podrazumeva preusmeravanje iste količine organskog otpada godišnje sa deponije i predstavlja bolju opcija koja doprinosi smanjenju emisija u iznosu od 8,7% u periodu od 2020. – 2050. god. Značajno smanjenje emisija uočava se za Scenario sa izgradnjom kompostilišta kapaciteta 20.000 t/god, u okviru kog se preusmerava ista količina organskog otpada sa deponije i doprinosi smanjenju od 30% tokom veka trajanja projekta.

U okviru Studije predstavljene su i druge mogućnosti tretmana odvojeno sakupljenog bio otpada, ali s obzirom na proračunate količine koje se generišu i sakupe u Regionu Bijeljina, izgradnja kompostilišta predstavlja tehnički i ekonomski najpogodniju opciju. Za primenu kompleksnijih metoda tretmana bio otpada neophodna je koordinacija i udruživanje dva ili više regiona u okviru kojih bi se raspolagalo sa većim količinama odvojeno sakupljenog bio otpada.

35

Aneks I – Procena smanjenja emisija SLCPs

Trenutno stanje emisija SLCPs

Tabela I.1 Ukupne emisije po sektorima upravljanja otpadom (tone ekvivalent CO2

godišnje)

Godina Skupljanje i transport otpada Nekontrolisano

spaljivanje otpada

Deponije i spaljivanje

deponijskog gasa

Upravljanje biorazgradivim

otpadom

Mehanizacija na deponijama Ukupno

2020 489 0 11.279 0 702 12.471 2021 494 0 11.625 0 709 12.829 2022 499 0 11.958 0 716 13.173 2023 504 0 12.278 0 723 13.505 2024 509 0 12.588 0 730 13.828 2025 514 0 12.889 0 738 14.141 2026 520 0 13.181 0 745 14.446 2027 525 0 13.467 0 752 14.744 2028 530 0 13.747 0 760 15.037 2029 535 0 14.021 0 768 15.324 2030 541 0 14.290 0 775 15.606 2031 546 0 14.554 0 783 15.884 2032 552 0 14.815 0 791 16.158 2033 557 0 15.072 0 799 16.428 2034 563 0 15.327 0 807 16.696 2035 568 0 15.578 0 815 16.961 2036 574 0 15.827 0 823 17.224 2037 580 0 16.073 0 831 17.484 2038 585 0 16.318 0 840 17.743 2039 591 0 16.561 0 848 18.000 2040 597 0 16.803 0 856 18.256 2041 603 0 17.043 0 865 18.511 2042 609 0 17.282 0 874 18.765 2043 615 0 17.521 0 882 19.018 2044 621 0 17.758 0 891 19.271 2045 628 0 17.995 0 900 19.523 2046 634 0 18.232 0 909 19.775 2047 640 0 18.468 0 918 20.027 2048 647 0 18.705 0 927 20.279 2049 653 0 18.941 0 937 20.531 2050 660 0 19.177 0 946 20.783

36

Tabela I.2 Godišnje emisije pojedinačnih SLCPs i čestičnih materija (tone godišnje)

Godina CH4 CO2 PM2.5 PM10

2020 11.297 771 1 1

2021 11.644 778 1 1

2022 11.976 786 1 1

2023 12.297 794 1 1

2024 12.608 802 1 1

2025 12.909 810 1 1

2026 13.202 818 1 1

2027 13.488 826 1 1

2028 13.768 835 1 1

2029 14.043 843 1 1

2030 14.312 851 1 1

2031 14.577 860 1 1

2032 14.838 868 1 1

2033 15.096 877 1 1

2034 15.350 886 1 1

2035 15.602 895 1 1

2036 15.851 904 1 1

2037 16.098 913 1 1

2038 16.344 922 1 1

2039 16.587 931 1 1

2040 16.829 940 1 1

2041 17.070 950 1 1

2042 17.309 959 1 1

2043 17.548 969 1 1

2044 17.786 979 1 2

2045 18.024 988 1 2

2046 18.261 998 2 2

2047 18.497 1.008 2 2

2048 18.734 1.018 2 2

2049 18.971 1.029 2 2

2050 19.207 1.039 2 2

37

Grafik I.1 Kretanje ukupnih emisija CO2, NOx, CH4, organski ugljenik, crni ugljenik

S obzirom da „Business as usual“ (BAU) upravljanja otpadom u Bijeljini ne podrazumeva tretman organskog otpada, ukupne emisije iz ovog sektora imaju konstantan rast (Grafik I.1), sve do 2015 kada je u rad pušten sistem za sakupljanje i spaljivanje deponijskog gasa. Predviđeno je da ukupne emisije iz ovog sektora porastu za oko 60% u 2050, u odnosu na tekuću godinu.

38

Smanjenje emisije SLCPs za Scenario Kompostilišta 5.000 t/god


godišnje)

Godina Skupljanje i transport otpada

Nekontrolisano spaljivanje

otpada


deponijskog gasa


otpadom


2020 489 0 11.279 0 702 12.471 2021 494 0 11.625 0 709 12.829 2022 499 0 11.958 463 590 13.510 2023 504 0 11.981 467 596 13.549 2024 509 0 12.030 472 602 13.613 2025 514 0 12.100 477 608 13.699 2026 520 0 12.188 481 614 13.803 2027 525 0 12.292 486 620 13.923 2028 530 0 12.409 491 627 14.057 2029 535 0 12.537 496 633 14.201 2030 541 0 12.675 501 639 14.356 2031 546 0 12.821 506 646 14.519 2032 552 0 12.974 511 652 14.689 2033 557 0 13.134 516 658 14.865 2034 563 0 13.298 521 665 15.047 2035 568 0 13.467 527 672 15.234 2036 574 0 13.641 532 678 15.425 2037 580 0 13.817 537 685 15.619 2038 585 0 13.997 542 692 15.817 2039 591 0 14.179 548 699 16.017 2040 597 0 14.363 553 706 16.219 2041 603 0 14.549 559 713 16.424 2042 609 0 14.737 564 720 16.631 2043 615 0 14.927 570 727 16.840 2044 621 0 15.118 576 735 17.050 2045 628 0 15.311 582 742 17.262 2046 634 0 15.504 587 749 17.475 2047 640 0 15.699 593 757 17.690 2048 647 0 15.895 599 764 17.906 2049 653 0 16.092 605 772 18.123 2050 660 0 16.290 611 780 18.341

39

Tabela I.4 Godišnje emisije pojedinačnih GHG i čestičnih materija (tone godišnje)


2020 11.297 771 1 1 2021 11.644 778 1 1 2022 12.439 702 1 1 2023 12.467 709 1 1 2024 12.521 716 1 1 2025 12.595 723 1 1 2026 12.689 731 1 1 2027 12.797 738 1 1 2028 12.919 745 1 1 2029 13.053 753 1 1 2030 13.196 760 1 1 2031 13.347 768 1 1 2032 13.506 775 1 1 2033 13.670 783 1 1 2034 13.840 791 1 1 2035 14.015 799 1 1 2036 14.194 807 1 1 2037 14.376 815 1 1 2038 14.561 823 1 1 2039 14.749 831 1 1 2040 14.939 840 1 1 2041 15.131 848 1 1 2042 15.325 857 1 1 2043 15.521 865 1 1 2044 15.718 874 1 1 2045 15.916 883 1 1 2046 16.116 891 1 1 2047 16.317 900 1 1 2048 16.519 909 1 1 2049 16.722 918 1 1 2050 16.927 928 1 1

40


Konstrukcija postrojenja za kompostiranje ukupnog kapaciteta 5.000 t/god podrazumeva preusmeravanje te količine otpada sa deponija, a samim tim i smanjenje emisija u odnosu na BAU. Početak rada kompostilišta predviđen je 2022, te se trend konstantnog povećanja ukupnih emisija prekida u toj godini, nakon čega dolazi do ponovnog povećanja, ali sa blažim uzlaznim trendom (Grafik I.2).

Predviđeno je da ukupne emisije u okviru ovog Scenarija porastu za oko 47% u periodu od 2020 do 2050, ali u poređenju sa trenutnom praksom BAU za isti vremenski period ukupne emisije su manje za približno 8,7%.

41

Smanjenje emisije SLCPs za Scenario Kompostilišta 20.000 t/god


godišnje)

Godina Skupljanje i transport otpada

Nekontrolisano spaljivanje

otpada


deponijskog gasa


otpadom


2020 489 0 11.279 0 702 12.471 2021 494 0 11.625 0 709 12.829 2022 499 0 11.958 1.815 421 14.693 2023 504 0 10.738 1.833 425 13.500 2024 509 0 9.813 1.852 429 12.603 2025 514 0 9.118 1.870 434 11.936 2026 520 0 8.602 1.889 438 11.449 2027 525 0 8.226 1.908 442 11.101 2028 530 0 7.958 1.927 447 10.862 2029 535 0 7.776 1.946 451 10.708 2030 541 0 7.659 1.965 456 10.621 2031 546 0 7.595 1.985 460 10.587 2032 552 0 7.572 2.005 465 10.593 2033 557 0 7.581 2.025 470 10.632 2034 563 0 7.615 2.045 474 10.697 2035 568 0 7.669 2.066 479 10.782 2036 574 0 7.738 2.086 484 10.882 2037 580 0 7.820 2.107 489 10.995 2038 585 0 7.912 2.128 493 11.119 2039 591 0 8.011 2.150 498 11.250 2040 597 0 8.117 2.171 503 11.388 2041 603 0 8.227 2.193 508 11.531 2042 609 0 8.341 2.215 513 11.679 2043 615 0 8.458 2.237 519 11.829 2044 621 0 8.578 2.259 524 11.983 2045 628 0 8.700 2.282 529 12.139 2046 634 0 8.823 2.305 534 12.296 2047 640 0 8.948 2.328 540 12.456 2048 647 0 9.073 2.351 545 12.616 2049 653 0 9.200 2.375 551 12.778 2050 660 0 9.327 2.398 556 12.941

42

Tabela I.6 Godišnje emisije pojedinačnih GHG i čestičnih materija (tone godišnje)


2020 11.297 771 1 1 2021 11.644 778 1 1 2022 13.791 589 1 1 2023 12.588 595 1 1 2024 11.680 601 1 1 2025 11.003 607 1 1 2026 10.505 613 1 1 2027 10.146 619 1 1 2028 9.897 625 1 1 2029 9.734 631 1 1 2030 9.637 637 1 1 2031 9.592 644 1 1 2032 9.589 650 1 1 2033 9.618 657 1 1 2034 9.672 663 1 1 2035 9.746 670 1 1 2036 9.837 677 1 1 2037 9.940 683 1 1 2038 10.052 690 1 1 2039 10.173 697 1 1 2040 10.300 704 1 1 2041 10.433 711 1 1 2042 10.569 718 1 1 2043 10.709 725 1 1 2044 10.851 733 1 1 2045 10.995 740 1 1 2046 11.142 747 1 1 2047 11.290 755 1 1 2048 11.439 762 1 1 2049 11.589 770 1 1 2050 11.740 778 1 1

43


Konstrukcija postrojenja za kompostiranje u Bijeljinskom regionu za upravljanje otpadom, ukupnog kapaciteta 20.000 t/god podrazumeva preusmeravanje te količine otpada sa deponija, a samim tim i smanjenje emisija u odnosu na BAU. Početak rada kompostilišta predviđen je 2022, te se trend konstantnog povećanja ukupnih emisija prekida u toj godini i ukupne emisije nastavljaju sa smanjivanjem do 2036. god, nakon čega dolazi do ponovnog povećanja, ali sa značajno blažim uzlaznim trendom (Grafik I.3).

Predviđeno je da ukupne emisije u okviru ovog Scenarija porastu za oko 4% u periodu od 2020 do 2050, ali u poređenju sa trenutnom praksom BAU za isti vremenski period ukupne emisije su manje za približno 30%.

44

Poređenje smanjenja emisija između razmatranih scenarija

Tabela I.7 prikazuje razliku ukupnih emisija iz sistema upravljanja otpadom za oba definisana scenarija u odnosu na ukupne emisije u slučaju trenutne prakse - BAU.

Tabela I.7 Smanjenje ukupnih emisija po scenarijima u odnosu na Status quo (tone

ekvivalenta CO2)

Godina Kompostilište 5.000 t/god Kompostilište 20.000 t/god

2022 337 1.520 2023 43 -5 2024 -214 -1.224 2025 -442 -2.204 2026 -643 -2.997 2027 -821 -3.644 2028 -980 -4.175 2029 -1.122 -4.616 2030 -1.250 -4.985 2031 -1.365 -5.297 2032 -1.469 -5.564 2033 -1.563 -5.796 2034 -1.649 -5.999 2035 -1.727 -6.179 2036 -1.799 -6.341 2037 -1.865 -6.489 2038 -1.927 -6.624 2039 -1.984 -6.750 2040 -2.037 -6.868 2041 -2.087 -6.980 2042 -2.134 -7.087 2043 -2.178 -7.189 2044 -2.221 -7.288 2045 -2.261 -7.385 2046 -2.300 -7.479 2047 -2.337 -7.571 2048 -2.373 -7.663 2049 -2.408 -7.753 2050 -2.442 -7.842

U godini izgradnje postrojenja (2022) u oba dva scenarija dolazi do blagog povećanja emisija usled neadekvatnog tretmana definisanih količina organskog otpada prouzrokovanog fazom konstrukcije postrojenja i priprema za njihovo puštanje u rad. Već u prvoj godini funkcionisanja postrojenja beleže se inicijalne redukcije emisija u odnosu na BAU, koje u zavisnosti od tipa

45

postrojenja, u manjoj meri ili značajnije, nastavljaju sa smanjenjem. Karakteristično za oba scenarija, je da se primenom bilo koje opcije tretmana organskog otpada postiže smanjenje ukupnih emisija, što doprinosi globalnim naporima u cilju usporavanja klimatskih promena i globalnog zagrevanja.

Grafik I.4 Poređenje kretanja ukupnih emisija CO2, NOx, CH4, organski ugljenik, crni

ugljenik, u zavisnosti od izabranog Scenarija i BAU

Grafički prikaz koji objedinjuje ukupne emisije iz svih definisanih scenarija upravljanja otpadom, kao i ukupne emisije za BAU predstavljen je na Grafiku I.4. Grafik jasno rangira opcije na osnovu ukupnih emisija iz sistema upravljanja otpadom. Nastavak postojeće prakse (BAU) definitivno dovodi do najvećih emisija i uočava se konstantan uzlazni trend. Scenario sa izgradnjom kompostilišta kapaciteta 5.000 t/god, podrazumeva preusmeravanje iste količine organskog otpada godišnje sa deponije je donekle bolja opcija koja doprinosi smanjenju emisija, ali uz blaži uzlazni trend u odnosu na BAU. Značajno smanjenje emisija uočava se za Scenario sa izgradnjom kompostilišta kapaciteta 20.000 t/god, u okviru kog se preusmerava ista količina organskog otpada. Prema tome, rešenje koje doprinosi najvećoj redukciji emisija je preusmeravanje 20.000 t/god organskog otpada sa deponije na postrojenje za kompostiranje, čije emisije u 2050. godini (nakon 28 godina korišćenja) bi i dalje bile manje nego na početku rada postrojenja.

EXECUTIVE SUMMARY1 UVOD1.1 Ciljevi za tretman biorazgradivog otpada u BIH

2 PODACI O REGIONU2.1 Region Bijeljine za upravljanje otpadom2.2 Generisane količine komunalnog otpada2.3 Morfološki sastav komunalnog otpada2.4 Količine bio otpada u Regionu upravljanja otpadom2.5 Količina bio otpada koji je potrebno preusmeriti sa deponija2.6 Postojeća i planirana postrojenja za tretman čvrstog komunalnog otpada2.7 Troškovi sistema upravljanja otpadom

3 POTREBNA UNAPREĐENJA SISTEMA UPRAVLJANJA OTPADOM U REGIONU3.1 Uvođenje kućnog kompostiranja3.2 Odvojeno sakupljanje „zelenog otpada“ i otpada od hrane i tretman u postrojenju za kompostiranje3.3 Sakupljanje preostalog toka otpada i tretman u okviru MBT postrojenja3.4 Opcija Anaerobna digestija

4 RAZVOJ I ANALIZA SCENARIJA UPRAVLJANJA BIO OTPADOM4.1 Razmatrani scenariji upravljanja bio otpadom4.1.1 Minimalni Scenario4.1.2 Maksimalni Scenario

4.2 Postrojenja za preradu organskog otpada

5 PROCENA SMANJENJA EMISIJE UPOTREBOM SWEET ALATKE6 ZAKLJUČAKAneks I – Procena smanjenja emisija SLCPsTrenutno stanje emisija SLCPsSmanjenje emisije SLCPs za Scenario Kompostilišta 5.000 t/godSmanjenje emisije SLCPs za Scenario Kompostilišta 20.000 t/godPoređenje smanjenja emisija između razmatranih scenarija

Documents

STUDIJA O PREUSMERAVANJU BIO OTPADA U REGIONU ......3.4 Opcija Anaerobna digestija .....23 4 RAZVOJ I ANALIZA SCENARIJA UPRAVLJANJA BIO OTPADOM.....25 4.1 Razmatrani scenariji upravljanja