STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë Vëll. 4, Nr. 1, … 4 No 1 2010.pdf · STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë Vëll. 4, Nr. 1, 2010 DREJTOR

STUDIME SOCIALERevistë e Institutit të Sociologjisë

Vëll. 4, Nr. 1, 2010

DREJTORLEKË SOKOLI

KRYEREDAKTORSEJDIN CEKANI

BORDI BOTUES:

SERVET PËLLUMBIkryetar

MARTIN BERISHAJMIRELA BOGDANI

ALBANA CANOLLARILIQUN CAO

TONIN ÇOBANIZYHDI DERVISHI

GRIDA DUMAKRISTO FRASHËRI

ILIR GËDESHI

MARK TIRTA,kryetar

FATBARDHA GJINI,nënkryetare

ALBANA CANOLLARIKOZETA HOXHA

Instituti i Sociologjisë

BORDI AKADEMIK:

EGLANTINA GJERMENIBARBARA HEYNSANJEZA HOXHALLARIKARL KASERNEVILA KOÇALLARIPAJAZIT NUSHIALI PAJAZITIGËZIM TUSHIALFRED UÇIBRUNILDA ZENELAGAJAY WEINSTEIN

ARIM KRASNIQIIRENA NIKAJLILJANA REÇKAENIS SULSTAROVALUAN SHAHOLLARI

LEKË SOKOLI - drejtor ekzekutivSERVET PËLLUMBI - drejtor akademik

SEJDIN CEKANI - drejtor i botimeve

BORDI EKZEKUTIV:

© Instituti i SociologjisëMendimet e shprehura në materialet e revistës u përkasin autorëve dhe nuk shprehin

opinionet e Institutit të Sociologjisë apo bordit të revistësArti Grafik: Orest Muça

Materialet e revistës Studime Sociale do t’i gjeni edhe në trajtë elektronike në:www.instituti-sociologjise.org

Kontakte:Adresa: Rruga “Abdyl Frashëri”, pall. 3/3, Tiranë

Tel: ++355 (4)2268819; Cel: 0694067682; 0682236949E-Mail: [email protected]

ISBN: 978-99956-795-7-6

Instituti i Sociologjisë• 130 anëtarë, nga të cilët:• 83 anëtarë të Asamblesë

• 27 anëtarë korrespondentë në SHBA, Angli, Austri,

Gjermani, Itali, Suedi,Hungari, Turqi, Greqi,Maqedoni, Kosovë etj.

• 10 Anëtarë Nderi• Degë në të gjitha

rrethet që kanëuniversitete

STUDIME SOCIALERevistë e Institutit të Sociologjisë

Vëll. 4, Nr. 1, 2010

Përmbajtja:

Lekë SOKOLI

Enis SULSTAROVA

Brunilda ZENELEGA

Albana CANOLLARI & Guida deABREU

Tonin ÇOBANI

Ermioni CEKANIRudina HOXHA

Besim GOLLOPENI

Hasan JASHARI

Gëzim TUSHI

Enis SULSTAROVA

Diferencimi social dhe varfëria: Shqipëria nëkontekst eurolindor ..................................... 5Nga ideologjia në utopi: rigjallërimi idemokracisë në Shqipëri ............................ 17Shqiptarët që studiojnë në vendet eEuropës Perëndimore, faktor real itransformimeve sociale .............................. 25Studim pilot mbi përfaqësitë sociale tëprindërve rreth shkollimit të fëmijëve:rasti i emigrantëve, joemigrantëve dheemigrantëve të kthyer shqiptarë ................ 331989: Rënia e mureve dhe ardhja e parë(jo)rastësore e Nënë Terezës në Shqipëri ..... 39Edukimi gjinor në arsimin parashkollor ... 43Familja shqiptare dhe evoluimi ilegjislacionit shoqërues shqiptar ................ 51Evolucioni i martesës në Kosovë ................ 61

Recensione, analiza veprash:

Sociologjia e një filmi:demokracia e vitit 1936 ........................... 71Servet Pëllumbi midis filozofitdhe politikanit ......................................... 76Kombi dhe era globale .............................. 78

Tiranë, më 24 prill 2010

MARRËVESHJE BASHKËPUNIMIInstituti i Sociologjisë, anëtar i rregullt dhe kolektiv i International Sociological Association

(ISA), i përfaqësuar nga drejtori akademik, prof. Servet PËLLUMBIdheUniversitetit “Marin Barleti”, i përfaqësuar nga prorektori, prof. Dritan ZELA, bien dakord

dhe nënshkruajnë këtë

Marrëveshje bashkëpunimiInstituti i Sociologjisë dhe Universiteti “Marin Barleti” vendosin një marrëdhënie afatgjatë bash-

këpunimi. Objekt i kësaj marrëveshjeje është:- Integrimi i shkollimit dhe përgatitjes së specialistëve të shkencave sociale (sociologji, psikologji

etj.), realizuar nga Universiteti “Marin Barleti”, me kërkimin shkencor të realizuar nga Instituti i So-ciologjisë dhe organizatat partnere të tij.

- Hartimi, aplikimi dhe realizimi i projekteve të përbashkëta për studimin e realitetit shqiptar,rritjen e kapaciteteve kërkimore-shkencore dhe, përgjithësisht, rritjen e cilësisë së arsimit të lartë etj.

- Organizimi i veprimtarive të përbashkëta të seksioneve tematike të Institutit të Sociologjisë meKatedrën dhe Departamentin e Shkencave Sociale të Universitetit “Marin Barleti” (konferenca ko-mbëtare e ndërkombëtare, simpoziume, forume, promovime etj.), si dhe prezantimi i krijimtarisë sëplotë të autorëve studiues të shkencave sociale.

- Organizimi i përvitshëm i “Ditës së vlerësimit dhe mirënjohjes”, kushtuar figurave të shquara tëmendimit shqiptar.

- Realizimi i botimeve të përbashkëta dhe shkëmbimi i ndërsjellë i botimeve shkencore për bib-liotekat respektove.

- Realizimi i sondazheve në nivel rajonal e kombëtar për njohjen e thelluar të jetës shoqërore,prirjeve të zhvillimit, interesave të të rinjve etj., si dhe krijimi i një qendre të përbashkët të përpunimit tëtë dhënave kërkimore.

- Instituti i Sociologjisë do të vërë në dispozicion të studentëve dhe personelit akademik tëUniversitetit “Marin Barleti” punimet dhe botimet shkencore të tij. Lidhjet ndërkombëtare të Institutittë Sociologjisë do të shfrytëzohen edhe për leksione të hapura në auditor ose on-line, për emisione apoveprimtari të tjera që do të realizohen në kuadrin e Universitetit “Marin Barleti”.

- Një pjesë të praktikave mësimore të parashikuara në programet e tyre të shkollimit, studentët eshkencave sociale të Universitetit “Marin Barleti do t’i kryejnë pranë Institutit të Sociologjisë ose orga-nizatave partnere të tij.

- Universiteti “Marin Barleti” do të krijojë hapësira e mundësi për organizimin e veprimtarivetë Institutit të Sociologjisë, për botimin e organit shkencor të tij, për shërbime informatike etj.

Në mënyrë më specifike parashikohet:Nxitja e një lëvizjeje për humanizimin e shoqërisë shqiptare, mbështetur edhe në mendimin humanist

barletian, pjesë e rëndësishme e humanizmit europian dhe botëror (sidomos në periudhën 2010-12, qëpërkon me 500-vjetorin e botimit të veprës kryesore të Barletit e deri në 500 vjetorin e vdekjes së tij);

Organizimi i konferencës shkencore ndërkombëtare: “Barleti dhe identiteti kulturor i shqiptarëve”,duke synuar rivlerësimin i figurës së Barletit e të veprës shumëdimensionale të tij në rrafsh filozofik,sociologjik, psikologjik, antropologjik, etnologjik, politologjik, historik, socio-linguistik etj., në kon-tekstin e formimit të identitetit kulturor dhe kombëtar shqiptar (në bashkëpunim me institucione dhedikastere të interesuara).

Për Universitetin “Marin Barleti”Prorektori akademikProf. Dritan ZELA

Për Institutin e SociologjisëDrejtori akademik

Prof. Servet PËLLUMBI

Në vend të hyrjes: starti i pabarabartë

Njëzetvjetori i rënies së Murit të Berlinit(1989-2009) ishte një rast i veçantë për tëreflektuar mbi shndërrimet e gjithanshme qëkanë ndodhur në Shqipëri gjatë kësaj periud-he të pazakontë, krahasuar me vendet e tjeratë Europës. Qasja “Shqipëria në kontekst eu-rolindor…” (kjo është njëra gjymtyrë e temëssë konferencës së sotme), na çon te metodakrahasuese e kërkimit dhe shqyrtimit.

Këtë metodë do ta aplikojmë në trirrafshe: në krahasimin e transformimeve tëndodhura në vendet ish-komuniste të Eu-ropës Qendrore e Lindore kundrejt pjesësperëndimore të Europës (1); në krahasimine transformimeve që kanë ndodhur në Sh-

qipëri, kundrejt vendeve të tjera të Lindjeseuropiane (2); në krahasimin e disa vari-abileve që rezultojnë nga testimi në realite-tin e sotëm shqiptar e të disa treguesve mbidiferencimin social dhe varfërinë (3).

Por fillimisht na duhet të rendisimdisa të vërteta - të pranuara gjerësisht ngastudiuesit socialë - mbi këto problemati-ka. Së pari, njëzet vjet pas fillimit të trans-formimeve demokratike në vendet ish-komuniste, termi “ish-komuniste” e kahumbur tanimë kuptimin. E ç’mund tëpërfaqësojë vendosja në një emërues tëpërbashkët, të themi, e Shqipërisë, Çekisë,Uzbekistanit apo Estonisë? Thuajse asgjë!

Së dyti, pavarësisht nga “fati i përbash-kët historik” i vendeve të Europës Qendrore

DIFERENCIMI SOCIAL DHE VARFËRIA:

SHQIPËRIA NË KONTEKST EUROLINDOR1

Lekë SOKOLI - Instituti i Sociologjisë

Studime Sociale 2010, 1 (4): 5-15

Lekë Sokoli Lekë Sokoli Lekë Sokoli Lekë Sokoli Lekë Sokoli është drejtor ekzekutiv i Institutit të Sociologjisë dhe prorektor i Univer-sitetit “Marin Barleti”. Është autor i mbi 20 librave në fushën e sociologjisë teorike, si “So-ciologjia”, “Themeluesit e sociologjisë”, “Hyrje në sociologji” etj., të problemeve sociale, si“Droga - historia, përkufizime, klasifikimi, efektet, terapia”, “Divorci – vrojtime e reflek-sione”, “Interesat dhe harmonizimi i tyre”, “Trafikimi, rasti i Shqipërisë”, “Prostitucioni siprofesion, vështrim sociologjik”; apo të metodologjisë, së kërkimit si “Metodat e kërkimit nëshkencat sociale” etj., etj.

1. Referat i mbajtur në konferencën ndërkombëtare “Njëzet vjet transformime demokratike; Shqipëria nëkontekst eurolindor” organizuar nga Instituti i Sociologjisë, Universiteti “Aleksandër Moisiu” i Durrësit dheFondacioni “Fridrich Ebert Stiftung”, mbajtur në Tiranë (Tirana International Hotel), më 20 dhjetor 2009.

6 Diferencimi social dhe varfëria: Shqipëria në kontekst eurolindor

dhe Lindore (të paktën si vende ish-komu-niste), mund të thuhet se diferencimi i tyrenë rrugën drejt demokracisë dhe integrimiteuropian është kushtëzuar në një masë tëkonsiderueshme nga “starti jo i barabartë”.Shqipëria e vitit 1989 ishte një ndër ven-det me nivelin më të ulët të plotësimit tëinteresave jetësore të shtetasve të saj2. Ngaana tjetër, Shqipëria ishte dhe mbeti vendime shkallën më të lartë të përqendrimit tëmjeteve të prodhimit në duart e shtetit. NëShqipëri, si askund tjetër, shteti u bë i vetmipronar dhe i vetmi punëdhënës.

Së treti, Shqipëria mbeti vendi më ipareformuar krahasuar me vendet e tjeraish-komuniste. Ajo eci thuajse pa zigzagedrejt një sistemi gjithnjë e më “të rëndë”,në rrafsh ekonomik,3 por jo vetëm. Në tëgjitha vendet e tjera u bënë, në shkallë tëndryshme, korrektime të sistemit dhe re-formime. Shqipëria, përkundrazi, dukendjekur strategjinë “as Lindje, as Perën-dim”, shkoi në mënyrë paradoksale drejtkomunistizimit gjithnjë e më të madh të

jetës politike, ekonomike e shoqërore4.Pra “starti drejt demokracisë” i viteve

1989-1990 i vendeve të Lindjes europi-ane ishte i pabarabartë si për nga niveli izhvillimit, ashtu edhe për nga niveli i re-formimit ose shkalla e demokratizimitparaprak. Kjo do të thotë se Shqipëria,krahasuar me vendet e tjera, objektivisht dota kishte më të vështirë për të marrë kthesëndrejt demokracisë dhe ekonomisë së tregut.

Por, veç faktorëve objektivë, në dis-tancimin nga vendet e tjera do të ndiko-nin edhe faktorë të rendit subjektiv apo,siç mund t’i quajmë, “faktorë të vullnetit”.Le të ndalemi në një referencëdomethënëse të viteve të para të tranzi-cionit demokratik të vendeve ish-komu-niste. Në një artikull të vitit 1993, të tit-ulluar “The Great transformation” (Trans-formimi i madh), studiuesi i madh pola-ko-amerikan Zbigniew Brzezinski ka për-caktuar “kalendarin e ardhshëm” historiktë vendeve ish-komuniste, duke i klas-ifikuar ato në katër grupime kryesore5.

2. Nga një studim i realizuar në vitet 1988-1989 mbi interesat e punonjësve në sektorin e industrisë sërëndë shqiptare, atëherë më të paguarit në Shqipëri (shih, për shembull, Sokoli, 2004), krahasuar me studimetë ngjashme realizuar në vendete e tjera ish-komuniste provon nivelin mjaft të ulët të plotësimit të interesavethemelore të njerëzve në Shqipëri, kundrejt thuajse të gjitha vendeve të të njëjtit “kamp”.

3. Termi “i rëndë” për të karakterizuar variantin shqiptar të komunizmit, është huazuar nga “industria e rëndë”, qëpati përparësi absolute në Shqipëri, kundrejt asaj të lehtë e ushqimore, madje deri në vitin 1990. Por ky emërtim ështëpërdorur edhe për vendet e tjera. Në Hungari, për shembull, transformimet filluan qysh më 1956 (revolucioni demokra-tik hungarez). Pavarësisht se Hungaria mbeti një vend komunist, atje ndahet qartësisht periudha “e komunizmit tërëndë” e para vitit 1956 dhe ajo e komunizmit “të lehtë” (ose e komunizmit të gulashit, siç e quajnë hungarezët), pas këtijviti. Kështu edhe në vende të tjera, si në Poloni, Çekosllovaki, Jugosllavi etj.

4. Në fushën politike, deri në vitin 1990, Shqipëria nuk njohu asnjë lloj reforme. Në ekonomi u ndoq mekokëfortësi strategjia e ndërmarrjeve të mëdha (industria) dhe kolektivizimit të skajshëm e gjithnjë e më “tërëndë” (bujqësia - përmendim të ashtuquajturat “kooperativa të tipit të lartë”, tufëzimin e bagëtive, tkurrjenderi në shuarje të oborrit kooperativist etj.). Në jetën shoqërore u vijua pa mëdyshje drejt “krijimit tëkoncepteve unike për mënyrën e jetesës” (Alia, 1996), për të mos shkuar më tej.

5. Në grupimin e parë janë renditur Polonia, Republika Çeka, Hungaria, Sllovenia dhe Estonia. E ardhmjae këtyre vendeve, sipas këtij autori të njohur, ishte lehtësisht e parashikueshme. Ato ishin vendosmërisht tëangazhuara për t’u bërë vende me një demokraci të qëndrueshme.

Në grupimin e dytë janë renditur Letonia, Bullgaria, Sllovakia, Kroacia, Lituania, Rumania, si vende me karakter-istika që premtonin për zhvillime demokratike normale, por që politikisht dhe ekonomikisht kishin më shumë dobësi,kundrejt të parave. Ai nuk përjashtonte, gjithsesi, mundësinë e zhvillimeve kontradiktore në këto vende.

Në kategorinë e tretë të këtij klasifikimi përfshihen Rusia, Ukraina, Bjellorusia, Gjeorgjia, Azerbajxhani,Armenia, Kazakistani dhe Uzbekistani. Këto, sipas tij, ishin vende me tipare ekonomike e politike të paqartae që, të paktën për një dekadë apo diçka më tepër, nuk premtonin shumë.

Kategoria e katërt e “kalendarit” Brzezinski përfshin vendet që mbeten: Serbia, Shqipëria, Maqedonia,Bosnja, Moldavia, Taxhikistani. Sipas tij, këto vende kishin tipare që, për shumë arsye, nuk premtonin zhvillimdemokratik atëherë (në vitin 1993) dhe në një të ardhme të parashikueshme.

7Studime Sociale Vëll. 4 Nr. 1

Sot mund të konfirmohet se Brzezins-ki ka bërë ndoshta parashikimin më të saktëtë dispariteteve që ekzistonin dhe vazhdojnëtë ekzistojnë në Europën Qendrore e Lin-dore. Koha provoi se ky “kalendar” ishtepërcaktuar me një saktësi të admirueshme.Ajo që bën përshtypje, referuar Shqipërisë,nuk është vetëm renditja e saj në grupimine fundit, por edhe justifikimi i një renditje-je të tillë me një shkak të karakterit subjek-tiv. Brzezinski thotë shprehimisht:

Sjellja apo angazhimi i liderëve të këtyrevendeve drejt demokracisë pluraliste ështëproblematike.

Shqipëria vazhdon të distancohet, në“garën integruese”, edhe nga vendi i parafun-dit i rajonit dhe, po të flasim në gjuhën eautorit të mësipërm, kryesisht sepse sjelljaapo angazhimi i liderëve drejt një demokra-cie pluraliste vazhdon të jetë problematike.

20 x 20 x 20:disnivelet njëzet vjet më pas

Në këto dy dekada shndërrimet kanëqenë të gjithanshme. Ka ndryshuar thuajsegjithçka në bazën dhe superstrukturën eshoqërisë, në marrëdhëniet e pronësisë epërgjithësisht në marrëdhëniet ekonomike,në marrëdhëniet shoqërore, në idetë dheperceptimin e botës etj, etj.

Le të marrim dy çështje që lidhen menjëra-tjetrën: varfërinë dhe diferenciminsocial-ekonomik apo shtresëzimin shoqëror.Le të krahasojmë fillimisht nivelin e zhvil-limit të vendeve ish-komuniste, kundrejtvendeve të tjera (jo ish-komuniste) të Eu-ropës. Më 9 nëntor 2009, pikërisht në ditëne njëzetvjetorit të rënies së Murit të Berlin-it, Fondi Monetar Ndërkombëtar, përmesThe ekonomist, publikoi disa të dhëna kra-hasuese, bazuar në sistemin “20 x 20 x 20”, që

do të thotë: 20 vjet transformime për 20 vendeish-komuniste të Europës, kundrejt 20vendeve jo ish-komuniste të saj (15 ndër toishin atëherë anëtare të BE-së). Na rezulton(tabela 1) se raporti i GDP (prodhimi ipërgjithshëm bruto) për frymë të popullsisëPerëndim-Lindje është afërsisht 4 herë6.

Ndërsa ndër 20 vendet ish-komu-niste, Shqipëria me rreth 3400 dollarë përfrymë në vit, përbën treshen e fundit, bash-kë me Ukrainën dhe Moldavinë. Kundrejtmesatares së këtyre vendeve, Shqipëria kanjë GDP rreth 2.7 herë më të vogël. Pra,na duhen ritme të tjera zhvillimi...

6. Nga 38 380 dollarë për frymë që është mesatarja e vendeve të Perëndimit (Mvp), në 9363 dollarë përfrymë që është mesatarja e vendeve të Lindjes (Mvl).

Tabela 1: GDP për frymë i 20 vendeveish-komuniste të Europës

Renditja

1234567891011121314151617181920

Mesatarja

Mesatarja

RaportiRaporti

Shtetet 'ish-komuniste'

SlloveniaRepublika Çeke

SllovakiaEstoniaKroacia

HungariaLituaniaLetoniaPoloniaRusia

RumaniaBullgariaMali i Zi

SerbiaBjellorusiaMaqedonia

BosnjaShqipëriaUkrainaMoldavia

Për 20 vendet'ish-komuniste'

të LindjesPër 20 vendete PerëndimitM(vp)/M(vl)M(vl)/Shq.

GDP për frymë/vit (në USD)

24180166801624013980132201253012090119101058082307770682065105480519044104080345025201510

M (vl)=9363

M(vp)=38380

~ 4 Herë~ 2.7 herë


7. Banka e të dhënave të këtij sondazhi ndodhet në arkivin e Institutit të Sociologjisë.

Tabela 2: Diferencimi përkundrejt pasurisë; Shqipëria vs. Lindjes europiane

Shtetet e krahasuara Përqindja e pasurisë20 % e familjeve 10 % e familjeve Raporti

të varfra të pasura

Shqipëria 5.0 30.0 6.00Bullgaria 8.3 24.7 2.97Çekia 10.5 23.5 2.24Hungaria 6.0 26.8 4.47Polonia 7.1 25.3 3.56Rumania 8.9 22.7 2.50Sllovakia 11.3 18.2 1.61Sllovenia 9.3 24.5 2.63

Diferencimi social-ekonomik

Njëzet vjet më parë, Shqipëria u sh-këput nga një rend i cili, nëse përdorimgjuhën e Çurçillit, ishte “rendi i shpërn-darjes së barabartë të varfërisë”. Pas njëzetvjetësh, krahas rritjes së nivelit të jetesës,vërehet edhe një diferencim mjaft i ska-jshëm ekonomik, krahasuar me vendet etjera ish-komuniste (tabela 2).

Pra, raporti mesatar i pasurisë së 10për qind të familjeve më të pasura, kun-drejt 20 për qind të familjeve më të varfranë të shtatë vendet e tjera të Lindjes euro-piane është 2.85 ose 2.1 herë më i vogëlse i njëjti raport referuar Shqipërisë. Këtejdalim në përfundimin se duhen politikamë të studiuara për rritjen harmonike tënivelit të jetesës në shtresa të ndryshme të

popullsisë, duke përfshirë ndoshta edhenjë rishikim të modeleve të vendosura, siçështë “taksa e sheshtë”.

Përfundimet e një sondazhi kombëtar

Ndërrojmë “metodologji” dhekalojmë nga metoda krahasuese në atëtë testimit të problemeve. Do t’i refer-ohemi në vijim një sondazhi të bazuarnë një kampion kombëtar me 1364 in-dividë, i realizuar në 11 nga 12 qarqet eShqipërisë7. Prej këtej rezulton, së pari,një mospërputhje midis sondazhit ko-mbëtar me të dhënat zyrtare të INSTAT-it. Të dhënat zyrtare, me disa përllog-aritje tonat, janë si në tabelën 3.

Në këtë raport zyrtar jepen edhe disadetaje metodologjike. Prej tij citojmë:

Tabela 3: Varfëria sipas INSTAT (prill 2009)

Kategoritë “të varfër” Vitet referuesdhe “skajshmërisht 2002 2005 2008

të varfër” Në nr. Në % Në nr. Në % Në nr. Në %

Të varfër 813 196 25.4 575 659 18.5 373 137 12.4Skajshmërisht të varfër 160 078 5.0 108 908 3.5 36 110 1.2


Pjesa e popullsisë, konsumi mujor real përfrymë i së cilës është 4891 lekë (me çmimet evitit 2002), ka rënë nga 25.4 për qind në2002, në 18.5 për qind në vitin 2005 dhenë 12.4 për qind më 2008.

Nga ky citim veçojmë dy çështje tëkontestuara nga specialistët. Së pari, stu-dimi nuk i referohet minimumit jetik tëçdonjërit prej viteve të referencës, por njëtreguesi tjetër, që është konsumi mujor realpër frymë (prej 4891 lekësh, afërsisht njëdollar në ditë) për kategorinë e vendevepër të cilat minimumi jetik llogaritet me1-2 dollarë në ditë, siç janë vendet e Af-rikës, për shembull. Së dyti, për studimine varfërisë, rëndësi të madhe ka studimi iindeksit të çmimeve dhe inflacioni. Kjonuk mund të mos reflektohet edhe në llog-aritjen e nivelit të varfërisë dhe të pjesës së

popullsisë që vlerësohet se është “e varfër”apo “skajshmërisht e varfër”.

Të dhënat në vijim janë nga sondazhii realizuar. (Tabela 4).

Siç shihet, 28.1 për qind e familjevetë të anketuarve janë, sipas vlerësimit tëtyre, familje “të varfra”. Ndër to, 6 përqind janë familje “shumë të varfra” ose,në gjuhën zyrtare që përdorëm më sipër,“skajshmërisht të varfra”. (Tabela 5).

Siç shihet nga të dhënat e tabelës 5,rreth 65 për qind e familjeve me nivelshumë të lartë ekonomik jetojnë në qyte-tet e mëdha, rreth 22 për qind në qytetete vogla dhe 13 për qind në fshatra. Ekundërta ndodh me familjet e varfra. Mbi60 për qind e familjeve që jetojnë në varfëritë skajshme jetojnë në fshatra. Megjithatë tëpaktën ¼ e familjeve të klasifikuara si“shumë të varfra” jetojnë në qytetet e

6 Chiesa, G., Villari, M., Superklani, kush e komandon ekonominë botërore? Bota Shqip: New MediaInstitut, 2004, f. 5.

Tabela 4: Familjet sipas niveli ekonomik

Vlerësimi i familjeve Frekuencasipas nivelit të pasurisë

Në numër Në përqindje

E pasur 45 3.3E mesme 931 68.6

E varfër 300 22.1Shumë e varfër 82 6.0

Gjithsej 1358 100.0

Tabela 5: Diferencimi i familjeve sipas vendbanimeve

Familja sipas Qytetet e mëdha Qytetet e vogla Fshatra Gjithsejnivelit ekonomik

E pasur 64.5 22.2 13.3 100.0E mesme 50.7 21.7 27.6 100.0

E varfër 51.6 15.6 32.9 100.0Shumë e varfër 25.4 14.3 60.1 100.0


mëdha. Sidoqoftë, diferencimi është iqartë dhe sugjeron zhvillim të harmonizuarnë qytete e fshatra, sidomos politika më efek-tive në sektorin e bujqësisë.

Një hipotezë rreth çështjes “varfëriadhe fëmijët”

Bazuar në jetën tradicionale shqiptaredhe në shndërrimet e periudhës 1945-1990 (në të cilën është stimuluar rritja samë e shpejtë e popullsisë), si dhe në vësh-tirësitë e dy dekadave të para të epokësdemokratike (1991-2009), hartuam këtëhipotezë fillestare:

numri i madh i fëmijëve - karakteristikë bazëe familjes tradicionale shqiptare - në kushtete kërkesave të reja të kohës - të panjohura mëparë - vështirëson plotësimin e funksionevebazë të familjes, pra ndikon në rritjen evarfërisë, e cila, nga ana e saj, bëhet shkak përvështirësi suplementare që cenojnë më tejcilësinë e jetës së fëmijëve dhe kështu meradhë...

Prisnim, pra, që shkalla e varfërisë sëfamiljeve të ishte në përpjesëtim të drejtëme numrin e fëmijëve. Por nga studimikonstatuam vetëm “mbeturinat” e njëfenomeni (tradite të mëparshme), por jovetë fenomenin e supozuar fillimisht në

formë hipoteze. Në këto vite të periudhëspaskomuniste rezulton të kenë ndodhurndryshime radikale në fushën e familjes e tëmarrëdhënieve familjare, të marra në ko-mpleks. Këto shndërrime kanë ndikuar nëndryshimin e peshës specifike të fëmijëve(deri 18 vjeç) në popullsinë shqiptare, nëkrijimin e një problematike të re moshore,në një status të ri të fëmijëve etj.

Pra, të dhënat e provojnë vetëm pjesër-isht hipotezën tonë. Gjithsesi rezulton se:

familjet “e varfra” kanë mesatarisht mëshumë fëmijë se familjet “e mesme”(raporti v/m=1.2);

familjet “e mesme” kanë më shumë fëm-ijë se familjet “e pasura” (raporti m/p=1.1);

familjet “e varfra” kanë ende mëshumë fëmijë se familjet “e pasura” (rapor-ti v/p=1.3). Kjo është më e theksuar përfamiljet “shumë të varfra” (që shkon nënjë raport afërsisht 1.4).

Këto të dhëna pasqyrohen nëtabelën vijuese (tabela 6: Fëmijët sipasnivelit ekonomik). Ne përllogaritëmgjithashtu numrin e fëmijëve që aktual-isht jetojnë në familje “të pasura”, “tëmesme” apo “të varfra”. (Tabela 6).

Siç shihet, rreth një e treta e fëmijëvejetojnë në familje që e konsiderojnë veten “tëvarfra” (23.9 për qind) e “shumë të varfra”(8.4 për qind), rreth 65 për qind në familjetë vlerësuara si “të mesme” dhe vetëm një pjesë

7 Obama, B., Guximi për të shpresuar, Dudaj 2008, f. 35.8 Nurellari, A., Kriza ekonomike dhe rruga e tretë, Shqip 21. 10. 2008.

Tabela 6: Fëmijët 0-18 vjeç, sipas nivelit ekonomik të familjeve të tyre

Fëmijë që jetojnë në: Frekuenca, referuar fëmijëve 0-18 vjeçNë numër Në përqindje

Familje të pasura 34 037 3.0Familje të mesme 734 059 64.7

Familje të varfra 271 159 23.9Familje shumë të varfra 95 303 8.4

Gjithsej 1 134 558 100.0


e vogël (rreth 3 për qind) në familje qëvlerësohen si “të pasura”. Nga të dhënat ekëtij sondazhi del se numri i fëmijëveqë jetojnë në familje të varfra është rreth2.5 herë më i madh se të dhënat zyrtaretë raportuara në raportin “Shqipëria:trendi i varfërisë 2002-2005-2008”,publikuar në prill 2009 nga Instituti iStatistikës (shih tabelën 3)8.

Dinamika e varfërisë; prirja e rritjes sënivelit ekonomik

Por cila është dinamika e varfërisë?Thënë ndryshe: si jetojnë familjet sh-qiptare sot, kundrejt viteve më parë dheçfarë presin ato për të ardhmen e afërt? Siinstrument për matjen nivelit ekonomiktë familjeve, në dinamikën e vet, shër-byen dy pyetje të anketës se (1) cili ësh-të niveli ekonomik i familjeve shqiptarekundrejt dhjetë viteve më parë (vitit1999) dhe (2) si parashikohet të jenëekonomikisht ato në vit in 2015?Përgjigjet e pyetjeve respektive janë para-qitur në tabelat 7 dhe 8.

Rezulton se përqindja e familjeve qëjetojnë më mirë se dhjetë vjet më parë është6.2 herë më e madhe se pjesa e familjeveniveli ekonomik i të cilave në këto dhjetë

vjet është ulur. Por rreth 1/3 e të anketu-arve pohojnë se niveli ekonomik i famil-jeve të tyre nuk ka shumë ndryshim meatë të dhjetë viteve më parë. Pak a shumëkëtë vlerësim kanë edhe ata që e kanë të vësh-tirë të vlerësojnë ndryshimin, pra gjithsej.Kështu, rreth ½ e të anketuarve pohojnëdrejtpërdrejt apo tërthorazi se në dhjetë vjetniveli ekonomik i familjeve të tyre thuajsenuk ka ndryshuar. Por, dhjetë vjet të refer-encës sonë përfaqësojnë rreth ½ e periudhëspaskomuniste, kohë në të cilën shqiptarëtu vunë në kërkim të pasurisë, madje u pa-suruan kundrejt periudhës së para viteve1990. Në këtë këndvështrim, mund të po-hojmë se ky “stanjacion” i gjysmës së popull-sisë përfaqëson një të dhënë shqetësuese.

Në kërkim të një shpjegimi për këtëgjendje, na rezulton, së pari, se burimi itë ardhurave në gjysmën e dytë të tranzi-cionit (vitet 2000-2009) është kufizuarkundrejt gjysmës së parë të tij (vitet 1991-1999). Rezulton, së dyti, se qytetarët sh-qiptarë, siç janë treguar të aftë për të mbi-jetuar gjatë kësaj periudhe të vështirë, janëbërë njëherësh edhe shpërdorues të mëd-henj të parasë e të pasurisë së tyre. Njëanalizë më e hollësishme e strukturës sëshpenzimit të të ardhurave duket se e pro-von këtë përfundim.

8. Por, nga ana tjetër, institucione të ndryshme, vendase apo ndërkombëtare, kanë raportuar nivelemë të larta të varfërisë, kundrejt atyre që rezultojnë nga studimi ynë. Sipas të dhënave të publikuara ngaUNICEF, për shembull, 39 për qind e popullsisë jeton në varfëri të plotë (UNICEF, 2006). Ky institu-cion vë alarmin për rritjen e numrit të fëmijëve lypsarë dhe të të varfërve në Shqipëri (pra për rritjen, jouljen e numrit të të varfërve).

Tabela 7: Vlerësimi i niveli ekonomik kundrejt dhjetë viteve më parë

Familja është: Frekuenca e përgjigjeveNë numër Në përqindje

Më të pasur 589 43.2Pak a shumë njësoj 450 33.0

Më të varfër 96 7.0Nuk mund ta vlerësoj 227 16.7

Gjithsej 1362 100.0


Por, çfarë pritet për të ardhmen,lidhur me dinamikën e pasurisë apo, në tëkundërt, me dinamikën e varfërisë? Nekërkuam një vlerësim nga të anketuarit përnivelin e pritshëm ekonomik të familjevetë tyre në një të ardhme të afërt dhe iu refer-uam vitit 2015. Vlerësimin e të anketu-arve e kemi përmbledhur në tabelën 8.

Bie në sy fakti se rreth ½ e të anketu-arve besojnë se niveli ekonomik i familjeve tëtyre në 5-6 vitet e ardhshme do të përmirëso-het. Me pesimizëm e shikojnë të ardh-men vetëm një përqindje e vogël e tëanketuarve, 2.3 për qind, të cilët parash-ikojnë se në vitin 2015 do të jenë më tëvarfër. Sidoqoftë rreth ½ e të anketu-arve nuk ndihen të sigurt për të ardh-men ekonomike të familjeve të tyre. Nëkëtë kategori kemi përfshirë ata që men-dojnë se niveli ekonomik i familjeve tëtyre mund të mos ndryshojë, sikurse ata

që nuk janë në gjendje ta parashikojnëndryshimin (përgjigjja “nuk mund tavlerësoj”). (Tabela 9).

Nga të dhënat e tabelës del se,përgjithësisht, siguria për nivelin e ardhs-hëm ekonomik varet nga niveli i sotëmekonomik i familjeve. Referuar familjevetë pasura, mbi 60 për qind e tyre pohojnëse niveli i tyre ekonomik do të rritet derinë vitin 2015. Megjithatë ¼ e tyre nukjanë të sigurt dhe japin përgjigjen “nukmund ta parashikoj”.

Kur kalon në zbritje, sipas nivelit tësotëm ekonomik, bie në mënyrë disi dras-tike besimi për rritjen e nivelit ekonomiknë të ardhmen. Përkundrazi, kur kalon nëzbritje sipas nivelit të sotëm ekonomik, rritetpasiguria për nivelit e ardhshëm ekonomik.Kjo dinamikë e pritshmërisë për nivelinekonomik qartësohet më tej nëse e anali-zojmë atë në raport me burimin e të

12 Dione, Jr., As kapitalistë, as socialistë, The Washington Post, 2009.04. 02.

Tabela 8: Vlerësimi mbi nivelin ekonomik të ardhshëm

Familja pritet të jetë: Frekuenca e përgjigjeveNë numër Në përqindje

Më të pasur 662 48.5Pak a shumë njësoj 121 8.9

Më të varfër 31 2.3Nuk mund ta vlerësoj 550 40.3

Gjithsej 1364 100.0

Tabela 9: Pritmëria e gjendjes ekonomike të familjeve, sipas nivelit të sotëm ekonomik(Në përqindje)

Niveli i sotëm Pritmëria mbi nivelin ekonomik të vitit 2015 Gjithsejekonomik Më të Pak a Më të Nuk mund ta

pasur shumë njësoj varfër parashikojnë

E pasur 62.2 13.3 = 24.5 100.0E mesme 55.0 7.6 1.5 35.9 100.0E varfër 30.0 13.6 5.0 51.4 100.0Shumë e varfër 13.4 8.5 6.1 72.0 100.0


ardhurave (shih më poshtë). Tani për tani,mund të arrijmë në përfundimin se afër-sisht edhe ata që e konsiderojnë veten sifamilje të mesme, nuk janë shumë largpragut të shndërrimit në familje me tëardhura të ulëta apo të varfër. Kjo sepsevetëm diçka më shumë se gjysma e tyrepohojnë qartësisht se niveli ekonomik ifamiljeve të tyre pritet të rritet. Ngapjesa që mbetet, rreth 35 për qind, janëtë pasigurt për gjendjen e tyre të ardhs-hme ekonomike.

Nga një përllogaritje e përafërt del sepasuria që disponojnë shqiptarët justifiko-het me strukturën e të ardhurave të tyrevetëm në një masë që shkon diku në rreth50 për qind. (Tabela 10).

Siç shihet nga tabela 10, rreth 57 përqind e të anketuarve shprehen se burimikryesor i të ardhurave të familjeve të tyreështë punësimi. Por, sidoqoftë, punësim-et në Shqipëri janë relativisht të paqën-drueshme. Kjo lidhet me veçoritë e treguttë punës, natyrën dhe strukturën e sipër-marrjeve (bizneseve), llojshmërinë e sipër-marrjeve të të njëjtit lloj dhe pasigurinë einvestimeve, arbitraritetin epunëdhënësve, nivelin shumë të ulët tëorganizimit sindikal dhe të institucioneveqë monitorojnë respektimin e të drejtave

të punëmarrësve, lëvizjet e shumta në ad-ministratën publike etj., etj.

Në tabelën 10 ka edhe të dhëna tëtjera domethënëse, ndër të cilat veçojmëtë ardhurat nga prona, që çuditërishtkonsiderohen si mjaft të ulëta. Këtejmund të nxirren përfundime të rëndë-sishme, një ndër të cilët është edhe“tundshmëria” e të ardhurave të paba-zuara në pasuri të patundshme.

Prirja: sa më shumë rritet pasuria, aqmë shumë rritet diferencimi social

Referuar të ashtuquajturës “dinami-ka e varfërisë”, që e analizuam më sipër,vihet re qartësisht një prirje e tillë: sa mëshumë rritet pasuria me kalimin e viteve, aqmë shumë rritet edhe hendeku midis nivelittë pasurisë së familjeve të pasura kundrejtfamiljeve të varfra dhe shumë të varfra.Tetë nga dhjetë përfaqësuesit e familjevetë pasura që ishin në përbërje të kampi-onit tonë të studimit kanë pohuar se atojanë më të pasura se dhjetë vjet më parë.Nëse u referohemi familjeve të varfradhe shumë të varfra, del se në këtë kat-egori bëjnë pjesë respektivisht vetëmrreth një e katërta dhe një e dhjeta efamiljeve (tabela 11).

Tabela 10: Burimi kryesor i të ardhurave të familjeve

Burimi kryesor i të ardhurave: Frekuenca e përgjigjeveNë numër Në përqindje

Nga punësimet 751 56.9Aktiviteti bujqësor 127 9.6

Ndihma ekonomike 68 5.2Pensionet 81 6.1

Sipërmarrja private (biznesi) 183 13.9Ndihma nga të afërm 9 0.7

Ndihmë nga familjarë që janë emigrantë 67 5.1Nga prona 8 0.6

Burime të tjera 25 1.9Gjithsej 1319 100.0


Mendojmë se ka ardhur koha që të oper-ohet me stimuj të diferencuar (asistencë, nx-itës fiskalë etj.) për familjet e varfra e shumë tëvarfra, kundrejt familjeve të pasura. Kjo bëhetmë evidente nëse krahasojmë përvojën sh-qiptare me atë të vendeve të tjera të Lindjeseuropiane. Në terma më të thjeshtë, këtotë dhëna sugjerojnë zbutjen e kapitalizmit “tëegër” shqiptar, zhvillimin e biznesit social, poli-tika më të studiuara për harmonizimin e in-teresave midis grupeve të ndryshme shoqëroredhe vendosjen e ekuilibrave socialë, pa dobë-suar stimulimin e prodhimit dhe pa frenuaraspak zhvillimin ekonomik.

Reduktimi i varfërisë: individi, shtetiapo tregu?

Çështja e fundit që do të trajtojmënë këtë punim lidhet natyrshëm me py-

etjen: si mund të reduktohet varfëria, cilëtjanë faktorët dhe subjektet që ndikojnë mëshumë në reduktimin e saj? Pyetja që udrejtuam individëve të përfshirë në këtësondazh ishte: sipas jush, zhdukja evarfërisë në Shqipëri varet më shumë ngavetë individët (1), shteti/qeverisja (2),tregu/sipërmarrja private (3) apo nga fak-torë të tjerë, si integrimi, emigracioni iorganizuar etj.? Të dhënat e siguruara janëpasqyruar në tabelën 12.

Siç shihet, të anketuarit e shikojnëreduktimin dhe zhdukjen e varfërisë parasë gjithash si një problem të lidhur meshtetin, qeverisjen dhe cilësinë e saj. Këtëkanë përzgjedhur si alternativë përgjigjejeplot 63 për qind e të anketuarve. Rreth22 për qind e tyre pohojnë se, pas qever-isjes, faktori me ndikim më të madh nëreduktimin e varfërisë është vetë individi.

13 Jan Peter Bolkenende, La Republica, 9.2.2009.

Tabela 11: Niveli ekonomik kundrejt dhjetë vjetëve më parë, sipas shkallës së pasurisë

Niveli i sotëm Kundrejt dhjetë vjetëve më parë, Gjithsejekonomik ekonomikisht familjet janë:i familjes Më të Pak a shumë Më

pasura siç kanë qenë të varfra

E pasur 80.1 19.9 = 100.0E mesme 58.3 36.3 5.4 100.0E varfër 27.5 57.3 15.2 100.0Shumë e varfër 9.8 50.5 39.4 100.0

Tabela 12: Individi, shteti apo tregu; roli kryesor në reduktimin e varfërisë

Reduktimi i varfërisë varet Frekuenca e përgjigjevemë shumë nga: Në numër Në përqindje

Vetë individët 292 21.8Qeverisja/shteti 846 63.3

Tregu/sipërmarrja private 36 2.7Integrimi europian 95 7.1

Emigracioni i organizuar 43 3.2Të tjera 25 1.9Gjithsej 1337 100.0


Disa përfundime e rekomandime

Nga lartësia e njëzet vjetëve të “epokësdemokratike” mund të thuhet se disniveletndërmjet vendeve ish-komuniste janë kush-tëzuar ndjeshëm nga “starti i pabarabartë”,si për nga niveli i zhvillimit, ashtu edhe përnga niveli i reformimit ose shkalla edemokratizimit paraprak. Kjo do të thotëse Shqipëria objektivisht do ta kishte më të vësh-tirë për ta marrë kthesën drejt demokracisë dheekonomisë së tregut, kundrejt vendeve të tjera.

Veç faktorëve objektivë, në distan-cimin e Shqipërisë nga vendet e tjera kanëndikuar edhe faktorë të rendit subjektivapo “faktorë të vullnetit”, ku veçojmë –duke folur në gjuhën e Brzezinskit - fak-tin se sjellja dhe angazhimi i liderëve drejtnjë demokracie pluraliste ka qenë e vazh-don të jetë problematike.

Nga krahasimi i GDP për frymë tëpopullsisë Perëndim-Lindje rezulton njëraport afërsisht 4 me 1. Shqipëria ka GDP-në për frymë rreth 2.7 herë më të vogëlkundrejt mesatares së vendeve ish-komu-niste. Pra, na duhen ritme të tjera zhvillimi.

Diferencimi ekonomik e social nëShqipëri, kundrejt vendeve të tjera tëLindjes europiane është shumë i thek-suar. Ndaj duhen politika më të studi-uara për rritjen harmonike të nivelit tëjetesës në shtresa të ndryshme të popu-llsisë, duke përfshirë ndoshta edhe njërishikim të modeleve të vendosura, siçështë “taksa e sheshtë”.

Rezulton se përqindja e familjeve që

jetojnë më mirë se dhjetë vjet më parë është6.2 herë më e madhe se pjesa e familjeveniveli ekonomik i të cilave në këto dhjetëvjet është ulur. Por, rreth ½ e të anketu-arve pohojnë drejtpërdrejt apo tërthorazise në dhjetë vjet niveli ekonomik i famil-jeve të tyre thuajse nuk ka ndryshuar. Ky“stanjacion” i gjysmës së popullsisë për-faqëson një të dhënë shqetësuese.

Nga sondazhi mbi burimin e tëardhurave, del se pasuria që disponojnëshqiptarët justifikohet me strukturën e tëardhurave të tyre vetëm në një masë qëshkon në rreth 50 për qind. Kjo do tëthotë se formalizimi i ekonomisë kërkonndërhyrje emergjente.

Rreth ½ e të anketuarve besojnë seniveli ekonomik i familjeve të tyre në 5-6vitet e ardhshme do të përmirësohet. Porkonstatohet qartësisht prirja se sa mëshumë rritet pasuria me kalimin e viteve,aq më shumë rritet edhe hendeku midisnivelit të pasurisë së familjeve të pasurakundrejt familjeve të varfra dhe shumë tëvarfra. Ndaj mund të operohet me stimujtë diferencuar, në raport me nivelinekonomik të familjeve.

Të dhënat sugjerojnë nevojën e ndë-rhyrjeve të studiuara për zbutjen e kapi-talizmit “të egër” shqiptar, zhvillimin ebiznesit “social”, politika më të studiuarapër harmonizimin e interesave midis gru-peve të ndryshme shoqërore dhe ven-dosjen e ekuilibrave socialë, pa dobësuarstimulimin e prodhimit dhe pa frenuaraspak zhvillimin ekonomik.

Kanë kaluar njëzetë vjet që nga rëniae Murit të Berlinit dhe pothuajpo aq që prej vendosjes zyrtare

të pluralizmit politik në Shqipëri. Është epashmangshme që të bëhet një bilanc mi-dis shpresave të atëhershme përdemokracinë dhe realiteteve të zhvillimittë saj në vendet ish-komuniste. Është mëse e natyrshme që realiteti konkret të dal-lojë prej ideve të demokracisë, por gjith-sesi janë idetë demokratike ato që orien-

tojnë apo duhet të orientojnë zhvillimetkonkrete, përndryshe nuk mund të këtë“zhvillim” demokratik në kuptimin e vetëfjalës. Sot në Shqipëri duket sikurdemokracia konkrete i ka shpenzuar fu-qitë e veta, sikur nuk i ka justifikuar shpre-sat e lëvizjes së viteve 1990-1991. Keminjë parlament të refuzuar nga opozita sijolegjitim, i cili megjithatë miraton ligjedhe gjithmonë e më shumë njerëz po eperceptojnë politikën shqiptare si një lojë


NGA IDEOLOGJIA NË UTOPI:

RIGJALLËRIMI I DEMOKRACISË NË SHQIPËRI

Enis SULSTAROVA - Fakulteti i Shkencave Sociale,Universiteti i Tiranës; Instituti i Sociologjisë

Intelektuali është i dënuar të mposhtet. Në këtë aspekt ai i ngjan Sizifit.Gjithmonë ka diçka të dyshimtë tek intelektualët që qëndrojnë në krahun fitimtar.

Megjithatë, në një kuptim më të thellë, intelektuali mbetet,pavarësisht të gjitha humbjeve të tij, i pamposhtur – përsëri si Sizifi.

Vaslav Havel (1990: 167)

Numri i njerëzve që nuk krijojnë asnjë vlerë po rritet. Ata janë vetëm këshilltarë,specialistë të marrëdhënieve me publikun. Nuk e di nëse qytetërimi me vullnetin e tij

do të vijë në vete pa ndodhur tërmete apo cuname të stërmëdha.Vaslav Havel (cit. te Matynia, 2009: 255)

Enis Sulstarova Enis Sulstarova Enis Sulstarova Enis Sulstarova Enis Sulstarova është anëtar themelues i Institutit të Sociologjisë dhe anëtar i borditakademik të tij. Ka kryer studimet universitare e pasuniversitare në degën e sociologjisë nëAnkara. Është autor i shumë artikujve studimorë, si dhe i librave: Ligjërimi nacionalist nëShqipëri e Arratisje nga Lindja: Orientalizmi shqiptar nga Naimi te Kadareja. Është pedagognë Fakultetin e Shkencave Sociale të Universitetit të Tiranës.

18 Nga ideologjia në utopi: rigjallërimi i demokracisë në Shqipëri

të interesave private dhe meskine dhe josi një praktikë demokratike në shërbim tëinteresave të popullit, sido që t’i përkufi-zojmë këto të fundit. Është e vërtetë sedemokracia është “the only game intown”, mirëpo abstenimi gjithmonë e mëshumë i qytetarëve nga pjesëmarrja nëpolitikën partiake dhe shoqërinë civiledhe kthimi i tyre thjesht në spektatorëtë politikës, nuk është diçka pozitive përnjë demokraci të shëndoshë në vend. Mefjalë të tjera, ajo që nevojitet është rig-jallërimi i demokracisë dhe kjo mundtë bëhet duke u kthyer për nga idetëdemokratike, duke rimarrë shpresat dheutopitë e artikuluara para njëzet vjetëvedhe për t’i përdorur për thellimin dhezgjerimin e demokracisë në vend.

Një përpjekje modeste do ta bëjmënë këtë artikull për të treguar një rrugëteorike drejt këtij qëllimi. Ajo që vijonmë poshtë është shkruar nën hijen e so-ciologut Karl Manhajm [Karl Man-nheim] në antagonizmin që ai vendosmidis utopisë dhe ideologjisë. Sh-kurtimisht, ai me “ideologji” kupton njëbotëkuptim që e legjitimon të tashmenduke iu referuar së shkuarës. Ideologjiapropagandohet nga të pushtetshmit qëduan të ruajnë statuskuonë. Ndryshenga ideologjia, “utopia”, thotë Man-hajmi, është një botëkuptim që kërkontë ndryshojë të tashmen duke iu referuarsë ardhmes. Zakonisht utopitë përvijohennga ata që duan ndryshime shoqërore aporevolucione (Mannheim, 1930).

Nuk duhet të gënjehemi nga shfaqjetsipërfaqësore. Në Shqipëri forcat politikekryesore shpallin në fushata elektorale as-pirata utopike të drejtuara nga e ardhmja:“koha për ndryshim”, “Shqipëria po ndry-shon”, “Së bashku për ndryshim”, “Ndry-shimi jemi ne”, mirëpo “ndryshimi” ësh-të i zbrazët nga përmbajtja dhe gjithçkaqë ndryshon janë vetëm ekipet qeveritareqë zëvendësojnë njëri-tjetrin. “Ndryshi-mi” që gjoja kryhet me anë të votës po

kthehet në një ideologji, por që demokra-cia të jetë vërtet utopi, duhet që realishttë jetë shprehëse e aspiratave të atyre sh-tresave dhe kategorive shoqërore që eshikojnë veten të përjashtuara nga sistemii tanishëm shoqëror, i emërtuar si“demokratik” dhe që duan që shumë gjërarealisht t’i ndryshojnë. Me fjalët e MaksVeberit, duhet që sërish fjala “demokraci”të arrijë magjepsjen e politikës dhe tëfrymëzojë qytetarët për t’u përfshirë nëlëvizje të gjera shoqërore.

Këtë artikulim utopik të “demokra-cisë” mund ta bëjnë intelektualët, të cilëtManhejmi i shikon si një grup shoqërorrelativisht të shkëputur dhe të palidhurme ndonjë shtresë të caktuar shoqërore.Në këtë pikë të shtjellimit tonë me doe-mos na duhet të hyjmë te sfera e so-ciologjisë së intelektualëve.

Ka tri qasje klasike ndaj pozicionimitshoqëror të intelektualëve, të cilat riprod-hohen edhe në teoritë bashkëkohore so-ciologjike. Qasja e parë i koncepton in-telektualët si një klasë apo grupim iveçantë në shoqëri. Dokumenti përfaqë-sues i kësaj qasjeje është libri i shkrim-tarit francez Zhyljen Bendës [JulienBenda] La Trahison des clerks (1927), qëmund ta shqipërojmë si Tradhtia e in-telektualëve. Tradhtia e intelektualëve, qëpërmend Benda, ka të bëjë me përfshir-jen e tyre në politikën e ditës dhe meangazhimin e tyre në mbrojtje të inter-esave sektoriale, qofshin këto të funditkombëtare, klasore apo racore, në ko-hën kur intelektualët duhet të përbëninnjë korporatë të veçuar, që nderon vetëmkultin e drejtësisë dhe të së vërtetës(Kurzman & Owens, 2002: 65-66).

Qasja e dytë i sheh intelektualët tëlidhur me interesa të një klase të caktuarshoqërore dhe përfaqësuese klasike të sajjanë shënimet e burgut të Antonio Gram-shit në vitet 20-30. Sipas këtij teoricienitë njohur marksist italian, intelektualëtnuk mund të konceptohet të veçuar nga


prodhimi dhe marrëdhëniet klasore.Kështu, borgjezia ka intelektualët e vetdhe po kështu proletariati duhet të ketëintelektualët e tij. Prej këndej rrjedhedhe terminologjia e tij e “intelektualëveorganikë” (po aty: 66-67).

Ndërsa libri i vetë ManhajmitIdeologjia dhe utopia (1936) është doku-ment i qasjes së tretë klasike të sociologjisësë intelektualëve, asaj që i koncepton atasi të palidhur me ndonjë klasë shoqërore.Sipas tij, arsimi universal i intelektualëvei pengon ata që ta njësojnë veten (plotë-sisht) me interesat e kundërta të grupeveshoqërore. Edhe kur ata veprojnë nisurprej interesave apo botëkuptimit të njëgrupi të caktuar, kumtet e tyre i drejto-hen të gjithë shoqërisë, për nga vetë nevojae tyre për të sintetizuar mendimet dhe përtë pasur një këndvështrim të gjerë përproblemet shoqërore. Gjithsesi ata asn-jëherë nuk mund të formojnë një klasë tëveçuar nga pjesa tjetër e popullit dhe ata ikapërcejnë kufizimet e klasës apo shtresësshoqërore nga vijnë (po aty: 67-68).

Asnjëra nga të tri qasjet nuk e ka thënëfjalën e fundit për të shpjeguar sjelljen re-ale të intelektualëve, mirëpo mendojmëse, në rrafshin normativ, ajo për të cilënkemi nevojë tani është pikërisht tipi i in-telektualit për të cilin flet Manhajmi. Pra,jo intelektualë të mbyllur në kullën e fild-ishtë të interesave të tyre si studiues apoakademikë dhe as intelektualë megafonëtë interesave të pushtetit politik dhe atijekonomik, por intelektualë që, duke unisur nga gjendja e përgjithshme e qyteta-rit shqiptar sot, veçanërisht të atyre që janëdhe ndihen të përjashtuar nga sistemi, tëmund ta artikulojnë sërish demokracinësi një utopi për t’u realizuar në të ardh-men për të gjithë shoqërinë. Vetëm kësh-tu mund të motivohen qytetarët për tabërë vetë ndryshimin e vërtetë.

Këtu nuk mund të japim receta tëgatshme se si duhet realizuar kjo gjë, porajo që mund të bëjmë është të që ofrojmë

një analogji, pikërisht nga lëvizja e intele-ktualëve disidentë para dhe gjatë shndër-rimeve demokratike në shtetet e EuropësQendrore. Ishte një lëvizje për “demokra-ci”, fjalë me të cilën kërkohej ndryshimi isistemit dhe ndërtimi i një shoqërie, diç-ka që i afrohet përdorimit të “utopisë” ngaManhajmi. I mëshojmë fjalës “analogji”,sepse kushtet ku disidentët vepruan ishintë ndryshme dhe të pakrahasueshme meShqipërinë staliniste, por edhe për vetëfaktin se ndikimi i ideve të tyre ka qenëpothuaj i padukshëm në lëvizjendemokratike shqiptare të viteve 1990-1991. Siç e vëren me shumë të drejtë Fa-tos Lubonja në fjalën e mbajtur me rastine 20-vjetorit të rënies së Murit të Berlinit,në Shqipëri lëvizja demokratike nuk uudhëhoq nga kurrfarë disidence intelek-tuale, sepse thjesht nuk ekzistonin kush-tet objektive që kjo disidencë të krijohej.Përveç Murit të Berlinit ekzistonte edheMuri i Tiranës, që na ndante edhe ngaEuropa Lindore revizioniste (Lubonja,2009). Kemi të bëjmë, si të thuash, medy botë të shkëputura, pavarësisht se nëtë dyja, në fazën masive të lëvizjeve nëvitet 1989-1990, ngriheshin dy gishta lartdhe kërkohej me forcë “demokracia”.Duket se ndikimi në Shqipëri ka qenë mëshumë mediatik, prej imazheve të turmaveqë çanin Murin e Berlinit, sesa në rrafshine ideve intelektuale. Edhe sot nuk keminë shqip librat apo shkrimet politike tëdisidentëve kryesorë të asaj kohe,megjithëse emrat ua njohim më mirë siheronj të revolucioneve të vitit 1989,sikurse është rasti me Vaslav Havelin. Sëdyti, e kemi fjalën për analogji, sepse uto-pia demokratike duhet të shohë për nga eardhmja, ndoshta duke përshtatur përkontekstin shqiptar terminologji të njo-hura apo të përkthyera nga gjuhë të tjera,por gjithmonë për diçka që pritet apo qëdo të realizohet në të ardhmen.

Në retrospektivë, mund të flasim përnjë fazë përgatitëse dhe intelektuale të rev-


olucioneve të vitit 1989. Me zbutjen etotalitarizmit dhe me krijimin e asaj qëHaveli e quante periudha pastotalitare nëEuropën Lindore (Havel, 1989: 37-41),u krijua hapësira e disidencës, e atyre in-telektualëve që kundërshtonin paqësishtideologjinë zyrtare dhe bindjen e përgjiths-hme dhe pasive të qytetarëve ndaj saj. Edhepa pasur ndonjë shpresë për përmbysjen eshpejtë të regjimeve komuniste apostrategji të qartë politike, ata prapëseprapëkundërshtonin gënjeshtrën e sistemit dhepranimin e saj pasiv nga qytetarët. Atakërkonin para së gjithash një ringritjemorale të popullit, atë që Haveli në Çe-kosllovaki e quante “jetesa brenda sëvërtetës”, përballë “jetesës brenda gënjesh-trës” së regjimit komunist. Metodat e tyrenuk ishin të dhunshme, por taktika të re-fuzimit dhe mosbindjes së vazhdueshmendaj regjimit dhe të pohimit të aspektevetë jetës së çliruara nga ndrydhja e siste-mit, diçka kjo që në Hungari Georg Kon-rad e quante “politika e kundërpolitikës”.Ata fillimisht nuk pretendonin të krijo-nin lëvizje masive, kjo ishte krejt e pam-undur nën regjimet komuniste. Mirëpo meanë të shkrimeve që qarkullonin fshehu-razi, samizdateve, ku përdorej një gjuhë meshumë kuptimeve, ata synonin që të kap-nin vëmendjen e lexuesve inteligjentë dhetë tronditnin tek ata topitjen e intelektitpër t’i bërë ata që t’i shihnin gjërat ndry-she. Siç shkruante Haveli më 1978, jetesabrenda gënjeshtrës, pra bindja e jashtmendaj sistemit, nuk do të thotë që gënjesh-tra është patjetër e përbrendësuar ngaqytetarët, por prapëseprapë sjellja e tyrepranuese është ajo që e plotëson sistemin.Prandaj duhet dikush që të thërrasë se “pe-randori është i zhveshur”, në mënyrë qëgjithçka të duket nën një dritë tjetër (Hav-el, 1989: 59-60). Disidentët vepronin nëdukje brenda hapësirës ligjore të garantu-ar nga ligjet dhe traktatet ndërkombëtaredhe guximi i tyre për t’i shfrytëzuar nëmaksimum këto të drejta, të cilat regjimet

komuniste të Europës Lindore i kishinmiratuar formalisht me anë të nënshkrimittë Kartës së Helsinkit, u jepte disidentëvenjë forcë morale (Tomash, 1997: 19).

Revolucionet e vitit 1989 shpeshherëinterpretohen, nga pikëpamja liberale,thjesht si një dëshirë për të (ri)vendosurnë shtetet e Europës Lindore sistemin lib-eral-demokratik, d.m.th. si imitim të asajqë ishte bërë realitet në Perëndim. Për këtëarsye, disa e kanë parë kontributin e këty-re revolucioneve thjesht si konfirmim tëideve të njohura liberal-demokratike. Mefjalë të tjera, ata nuk kanë vërejtur ndonjëpërmasë utopike në shkrimet e disi-dentëve. Mirëpo lexime më të imta tëteksteve të intelektualëve disidentë tre-gojnë se ata nuk kërkonin thjesht ven-dosjen e një regjimi demokratik që dotë respektonte të drejtat njerëzore, pornjëkohësisht prireshin për nga alterna-tiva më radikale ndaj demokracisë lib-erale (Blokker, 2009). Siç vëren edhestudiuesja Barbara Falk, megjithëse sh-krimet e disidentëve europianolindorëmund të klasifikohen si liberale,

...aspekte të tjera të ouevre-s disidente gjener-ojnë tension me përshkrimin liberal, si p.sh.konceptimi radikal kundërpolitik i shoqërisëcivile; nocioni i një politike të moralshme,autenticiteti dhe subjektiviteti aktiv; etosi isolidaritetit shoqëror; implikimet për pjesë-marrje që rrjedhin nga kuptimi havelian ipërgjegjësisë politike; si dhe një ripërcaktimmë i gjerë i vetë politikës (Falk, 2003: 339).

Për disidentët, demokratizimi nukishte vetëm përfaqësimi i qytetarëve nëinstancat e pushtetit, por përfshirja e tyreaktive në ushtrimin e pushtetit. Nëse tra-dita liberale e shihte shoqërinë civile si njëkompensim ndaj shtetit të dobësuar dhe,për pasojë, si një mekanizëm që do të ga-rantonte bindjen dhe rendin politik papasur nevojë për shtrëngim, koncepti dis-ident i shoqërisë civile drejtohej kundër


shtetit dhe rendit ekzistues, duke u kthy-er në një ide kundërpolitike (Tomash,1997: 23). Për shembull, në konceptimine Havelit, subjekti autentik nuk mund tëkuptohet pa përgjegjësinë publike dhepolitike të tij. Në mënyrë paradoksale, kjodo të thoshte një arratisje nga politikazyrtare dhe ceremoniale komuniste. Nësenë emër të universales ushtrohej shtypja,atëherë privatja, intimja, joheroikja për-faqësonte lirinë në sytë e disidentëve. Siçe thotë njëri nga pjesëmarrësit në disi-dencën hungareze, “arratisja nga politika...është një nga variantet historike më tërëndësishme të aspiratës për liri” (Tomash,1997: 46). Ndërsa Haveli, në një shoqëriku gjithçka quhej socialiste dhe të ishesocialist nënkuptonte vetëm bindje ndajpushtetit socialist, bënte thirrje që fjalës“socialist” t’i jepej kuptimi i dikurshëm: iveprimtarit apo intelektualit që është nëanën e të shtypurve dhe të të munduarve(Havel, 1990: 9-10).

Kritika disidente ishte universalistedhe nuk kursente as demokracitë e Perën-dimit. Kështu, Haveli qysh më 1978 sh-kruante se edhe sistemet demokratikekanë rënë pre e automatizmit të shoqërisëteknologjike dhe konsumiste:

Në demokraci, qeniet njerëzore mund të gë-zojnë shumë liri dhe siguri vetjake që ne [nëEuropën Lindore] nuk i njohim, por në fundtë fundit ato nuk u hyjnë në punë, sepseedhe ato janë viktima të të njëjtit automa-tizim dhe janë të paafta për të mbrojturinteresat e tyre në lidhje me identitetin, tëparandalojnë sipërfaqësimin e tyre apo tëkapërcejnë shqetësimin e tyre me mbi-jetesën vetjake dhe të bëhen anëtarë kre-narë dhe përgjegjës të polis-it dhe për tëdhënë një ndihmesë origjinale në krijimine fatit të tij (Havel, 1989: 116).

Kjo do të thoshte se edhe shoqëritëdemokratike dhe kapitaliste vuanin ngakriza morale. Individi në to është shpirtër-

isht i cekët, si pasojë e mbizotërimit tëkonsumerizmit si vlerë e epërme. Ai ështëi veçuar në anonimitetin që krijon tregudhe si i tillë nuk mund të ketë një ndjenjëmë të lartë përgjegjësie se sa thjesht mbi-jetesa vetjake (Sulstarova, 2003: 81).

Zgjidhja, sipas tij, do të ishte utopiae një përvoje të re të qenies njerëzore, njërrënjësim i saj i ri në univers, që do ta pa-jiste më një sens të ri të përgjegjësisë ndajtë gjithë botës, në një marrëdhënie më tëngushtë me njerëzit e tjerë dhe me njerëz-imin: “këta faktorë tregojnë qartëdrejtimin që duhet të marrim” (po aty:117). Në rrafshin e politikës, kjo do tëthotë se duhet të krijohen struktura pub-like të tilla që të bëjnë të mundur rehabil-itimin e vlerave të përbashkëta të njerëz-imit, si mirëbesimi, sinqeriteti, përgjegjë-sia, solidariteti. Duke qenë se për këtë uto-pi atij i dukej i konsumuar termi“demokraci”, Haveli përdori termin “pas-demokraci” (po aty: 120), po në atëmënyrë që përdorte edhe termin pasto-talitarizëm për të përshkruar gjendjen eÇekosllovakisë pas Pranverës së Pragës dhendërhyrjes sovjetike kundër saj. Utopia etij është demokracia, por përtej përfaqë-simit politik, demokracia e kuptuar si njëmënyrë jetese, si një qëndrim etik ndajvetes, tjetrit, njerëzimit dhe gjithë botës.

A u realizuar kjo utopi në Çekosllo-vaki dhe në vendet e tjera të Europës Lin-dore pas vitit 1989? Njëzet vjet më pas,ish-disidentët Adam Miçniku nga Polo-nia dhe Haveli, ky i fundit edhe ish-pres-ident i Çekisë, diskutojmë mbi mundësitëpolitike dhe shoqërore që u hapën ngarevolucionet e Europës Lindore, por qënuk u realizuan. Të dy mendojnë se botapo përjeton një “degradim progresiv” tëklasës politike dhe shoqërive moderne nëpërgjithësi, po në të njëjtën kohë kur nëshumë pjesë të saj po kalohet nga diktat-ura në demokraci. Pyetjes së Miçnikut seç’duhet bërë në këtë gjendje, Haveli ipërgjigjet me shpresën te revolucioni ekz-


istencial dhe ndryshimi i mendësisë sënjerëzve. Alternativat nga e majta dhe edjathta po u ngjajnë pluhurave larës nëtreg: në të gjitha etiketat e tyre lexohet “iri/e re”, por ti nuk e di se çfarë ka ndryshesecili. Ndryshimi i vërtetë duhet të vijënga vetë angazhimi i qytetarëve në sho-qërinë civile për probleme që shqetësojnënjerëzimin. Mbi të gjitha dëshira për ndry-shim nuk duhet të mbetet një ëndërrvetëm e intelektualëve, por duhet tëdëshirohet nga e tërë shoqëria (Havel, cit.te Matynia, 2009: 258-259).

Le të kthehemi në situatën e sotmenë Shqipëri. Cila janë gjasat për një lëvizjetë demokracisë nga ideologjia drejt uto-pisë? Këtu thjesht mund të përmendimdisa zhvillimeve që, për mendimin tonë,çojnë te nevoja për utopinë dhe disa zh-villime të tjera që dobësojnë shanset përgjenerimin e kësaj utopie. Së pari, kriza epërgjithshme ekonomike botërore kanxjerrë në dukje nevojën për të reformuarshumëçka në sistemin e tanishëmekonomik dhe politik. Çmimi Nobel qëiu dha presidentit amerikan pas vetëm njëviti të marrjes së detyrës, tregon seshumëkush kërkon të kapet pas çdo shen-je optimiste që diçka do të ndryshojë përmirë në mbarë botën. Kjo frymë, qëshikon nga e ardhmja, patjetër që do tëndikojë edhe në Shqipëri. Së dyti, elitëspolitike shqiptare i janë shterur energjitëdhe nuk pritet që ajo të gjenerojë vizionedomethënëse për të ardhmen, prandajpritet që alternativa të artikulohen në sho-qërinë civile (e cila duhet thënë se, ngaana e saj, vuan nga të meta të rënda struk-turore). Së treti, kthimi në Shqipëri i tëarsimuarve në Perëndim dhe krijimi i qen-drave të reja universitare pritet që t’u japënjë frymëmarrje të re debateve publike. Sëkatërti, që ndoshta është më e rëndësish-mja, shumë grupe shoqërore të mënjanu-ara, pikësëpari periferitë e qendrave tëmëdha urbane, po fillojnë të vetëdijeso-hen dhe të kërkojnë përfshirje dhe afirmim

më të madh në jetën e vendit. Deri taniperiferitë informale urbane në Tiranë,Durrës, etj., kanë qenë rezerva njerëzoree partive populiste, gjithmonë të gat-shme për një “demokraci anarkike tërrugës” dhe për t’u bërë klientë tëudhëheqësve partiakë, por nuk është ethënë se do të vazhdojë gjithmonë kësh-tu. Mirëpo, që ata dhe kategori të tjera tëmënjanuara të kthehen në një forcë përndryshim, duhet që të orientohen për ngautopia demokratike që do të vijë.

Në krahun pesimist, përmendimpërhapjen e konsumerizmit masiv dheapatinë e brezit të ri, që duket se është idhënë pas modeleve hedoniste të mas-mediave. Megjithatë, mospërputhjamidis botës virtuale të argëtimit pambarim e pa fre dhe kokëfortësisë së re-aliteteve konkrete shoqërore, me prob-lematikat e tyre që kërkojnë zgjidhje, dotë bëjë që shumë të rinj të jenë një forcëe ndryshimit dhe të gatshëm përndërtimin e utopisë së re demokratike.

Për sa i përket elitës kulturore, njëzhvillim tjetër negativ i viteve të funditka qenë uzurpimi i rolit të intelektualitpublik nga analisti i mediave. Ky i fun-dit, për nga vetë strukturimi i rolit tëtij publik, duket se më shumë i shërbenruajtjes së sistemit se sa ndryshimit tëtij. Ngritja e analistit shoqërohet merënien e intelektualit publik; megjithëseata të dy luajnë pothuajse të njëjtin rol,efektet që krijojnë janë të kundërta.Nëse intelektual publik është dikush qëbën lidhjen e dukurive që në pamje tëparë duken si të palidhura, pra po tëpërdorim shprehjen e Habermasit, in-telektuali ka “intuitën pararojë për rele-vancat”, në krahun tjetër, analisti për-dor klishetë, analizën sipërfaqësore, per-sonalizimin e politikës, fragmentariz-imin e dukurive të ndërlikuara. Nëse in-telektuali ideal publik është ai që bënkritikën e sistemit dhe ofron alternativatë tjera, analisti, megjithëse aspiron për


rolin e intelektualit, kritikën e zhvillonnë funksion të ruajtjes së sistemit (Pula,2006; Kajsiu, 2009).

Lindja e një utopie është diçka e vësh-tirë. Utopia është e tillë sepse sheh jashtësistemit, prandaj kemi nevojë për një dis-idencë intelektuale ndaj demokracisëideologjike të tanishme. Nëse para gatinjëzet vjetëve u kryen shndërrimetdemokratike në vend pa u paraprirë ngamendimi disident, tani kemi nevojë që në

Shqipëri të zhvillojmë një mendim disi-dent në demokraci. Mos po kërkojmëshumë nga intelektualët? A janë ata qenietë afta për të mbajtur këtë barrë që duamt’u vëmë mbi shpinë? Gjatë njëzet vjetëvea nuk kanë dështuar para tundimit tëparasë dhe pushtetit shumë prej atyre qëshpresonim se kishin vlera të larta moraledhe intelektuale? Mirëpo, nëse nukshpresojmë te intelektualët si një forcë përndryshim, ku të shpresojmë tjetër?

BURIMET

Blokker, P. (2009) “Democracy through the Lensof 1989: Liberal Triumph or Radical Turn?”,International Journal of Politics, Culture andSociety, 22: 273-290.

Falk, B. J. (2003) The Dilemmas of Dissidence inEast-Central Europe: Citizen Intellectuals andPhilosopher Kings. Budapest: CEU Press.

Havel, V. (1989) Vaclav Havel, Living in Truth.London; Boston: Faber & Faber.

Havel, V. (1990) Disturbing the Peace: A Conver-sation with Karel Huizdala. New York: Al-fred A. Knopf.

Kajsiu, B. (2009) “Lindja e analistit dhe vdekja eintelektualit”, Panorama, Tiranë,20.10.2009.

Kurzman, C. & Owens, L. (2002) “The Sociolo-gy of Intellectuals”, Annual Review of Sociol-ogy, 28: 63-90.

Lubonja, F. (2009) “Muri i Berlinit dhe Muri i

Tiranws”, Korrieri, Tiranw, 09.12.2009.Mannheim, K. (1936) Ideology and Utopia. New

York: Hartcourt, Brace & World.Matynia, E. (2009) “Twenty Years Later: A Call

for Existential Revolution: Vaclav Havel inConversation to Adam Michnik”, Interna-tional Journal of Politics, Culture and Society,22: 255-262.

Pula, B. (2006) “Analiza e analistëve: Shënimepër një sociologji kritike të rolit të analistit”,Polis, 2: 47-52

Sulstarova, E. (2003) “Politika dhe morali: Shem-bulli i Vaslav Havelit”, Politika & Shoqëria, 6(2): 77-84.

Tomash, G. M. (1997) “Trashëgimia e disidencës”;“Përsiatje për shoqërinë civile”, në Tomash,G. M., Feher, F. & Heler, A. Filozofia dhe tran-zicioni: Ese të zgjedhura. Tiranë: Arbri & Fon-dacioni Soros.

Transformimi social përmban dy dimensione. Njëri dimension lidhetme procesin nëpërmjet të cilit një

individ ndryshon statusin social tëtrashëguar nga prindërit e tij me statusinsocial të arritur nga përpjekjet e tij indi-viduale. Dimensioni tjetër i referohet në njëshkallë të gjerë ndryshimit social në fush-at kulturore, ekonomike dhe politike tënjë vendi. Dimensioni i parë përqendro-het tek individi, ndërsa i dyti përqendro-het te sistemi shoqëror.

Transformimi social në nivel individualështë i ndryshëm nga riprodhimi socialdhe mobiliteti social, sepse në vend që tëshihet si një mobilitet ndërbrezor ose simasa e ndryshimeve në statusin social qëndodh nga prindërit te fëmijët, trans-formimi social në nivel individual foku-sohet në atë se si një individ mund të ndry-

shojë klasën kulturore dhe sociale me tëcilën ai identifikohet. Transformimi socialnë këtë dimension konsiderohet një ne-gocim ndërpersonal, sepse lidhet me fak-tin që individët kërkojnë të kenë pozicio-nin e tyre social të vlerësuar nga të tjerët.Është një marrëdhënie reciproke në të cilënnjerëzit duhet të përqafojnë dhe identi-fikohen në mënyrë korrekte me pritsh-mëritë kulturore të klasës, anëtarë të së cilësata janë. Kjo është e vetmja mënyrë se sinjë person mund të lëvizë nga statusi i tiji atribuuar, i trashëguar nga prindërit, nëstatusin e ri të arritur.

Transformimi social në kontekstin e siste-mit social kërkon një ndryshim në vetëdijenkolektive të një shoqërie në nivel lokal,shtetëror, kombëtar ose global. Trans-formimet sociale ndodhin kur qëndrimetdhe vlerat në të cilat mbështetet shoqëria,


SHQIPTARËT QË STUDIOJNË NË VENDET

E EUROPËS PERËNDIMORE - FAKTOR REAL

I TRANSFORMIMEVE SOCIALE

Brunilda ZENELAGA - Universiteti “Aleksandër Moisiu” i Durrësit;Instituti i Sociologjisë

Brunilda ZBrunilda ZBrunilda ZBrunilda ZBrunilda Zenelagaenelagaenelagaenelagaenelaga është zëvendësdekane e Fakultetit të Edukimit në Universitetin “Ale-ksandër Moisiu” në Durrës dhe pedagoge e sociologjisë në këtë universitet. Ka kryer studimete larta për sociologji në Universitetin e Tiranës, ku ka vijuar edhe studimet pasuniversitarepër master në sociologji. Është anëtare e Institutit të Sociologjisë dhe kryetare e degës së tijpër prefekturën e Durrësit.

26 Faktor real i transformimeve sociale

duke iu përshtatur një konteksti tërësishttë ri, ngrihen në besime dhe supozime tëndryshme nga të mëparshmet.

Ky artikull do të fokusohet në rolinqë kanë luajtur dhe luajnë studentët qëkanë studiuar në vende të ndryshme tëEuropës Perëndimore, në transformimetdhe ndryshimet shoqërore në Shqipëri.

Ndikimi i emigrantëve në transformi-met sociale të vendit të origjinës

Analiza e shkaqeve të transformimevedhe ndryshimeve sociale ka qenë nëfokusin e vëmendjes së mendimit so-ciologjik të disa prej mendimtarëve të njo-hur përgjatë historisë, si Karl Marks e MaxWeber. Sipas Marksit, në epokën moderne,impulsi shtytës përpara i ndryshimit dhetransformimeve sociale është presioni drejtshndërrimit të pareshtur ekonomik. Sido-mos shoqëritë kapitaliste që i drejtohenekonomisë së tregut karakterizohen ngasisteme ekonomike shumë më dinamikese çdo sistem pararendës (Giddens, 2006).Analiza që u bën Marksi faktorëve që nxi-sin ndryshimin, sidomos në sistemin kap-italist, është ndjekur me interes dhe ështëmbështetur nga mjaft mendimtarë të tjerë,por nga ana tjetër shumë autorë janë për-pjekur të hedhin poshtë pikëpamjen e tijduke argumentuar se Marksi e ekzagjeroindikimin e faktorëve ekonomikë të mirë-filltë si shkaqe të ndryshimeve shoqërore.

Weberi, në kundërshtim me Marksin,ka argumentuar se zhvillimi dhe transformi-mi social ndikohen më së shumti nga fak-torë joekonomikë. Sipas tij, ndryshimet nëshoqëritë moderne dhe përhapja e mënyrësperëndimore të jetesës në të gjithë botënështë nxitur nga vlerat dhe idetë, nga ndiki-mi i shkencës, religjionit, burokracisë dheracionalizimit (Giddens, 2006).

Duhet mbajtur parasysh se trans-formimet në një shoqëri shpesh nxiten singa faktorë ekonomikë ashtu edhe nga fak-torë ideorë. Përveç tyre, transformimet

sociale të një shoqërie nxiten nga njëndërthurje e stimujve të jashtëm, qëshpesh aktivizohen në mënyrë të qëllim-shme, me stimuj të brendshëm.

Transformimet sociale në Shqipëri, nëfillim të viteve ´90 të shekullit XX, janënxitur pikërisht nga kjo ndërthurje e fak-torëve të jashtëm me stimujt e brendshëm.Rënia e murit të Berlinit në Gjermani,ndryshimet politiko-sociale në EuropënJuglindore përbëjnë pa dyshim elementenxitëse, që vepruan së jashtmi dhe nx-itën transformimet sociale në Shqipëri.Nga ana tjetër, varfëria absolute e masës,mungesa e l ir ive, veprimit dhe tëdrejtave të njeriut, nevoja për re-formizëm shoqëror dhe politik etj., për-bëjnë stimuj që nxitën së brendshmikëto transformime në shoqërinë shqiptare.

Sociologë të ndryshëm argumentojnëse ekziston një kategori sociale që ndër-lidh stimujt e jashtëm me ata tëbrendshëm e që ndikon dukshëm në trans-formimet sociale të një vendi. Kjo kate-gori përbëhet nga emigrantët, të cilëtpërmes përvojës së tyre në vendet pritëse,transmetojnë elemente që nxisin ndry-shimin në vendet e origjinës. Emigrantëtluajnë rolin e madh të lidhjeve qytetëruesemidis vendit të tyre të lindjes dhe Perën-dimit. Ata realizojnë gjithashtu një urëkomunikimi të kulturave dhe vleraveqytetëruese të vendeve përkatës (Fuga,2004). Migrantët dhe jomigrantët,megjithëse të ndarë nga distanca fizike,ende zënë të njëjtën hapësirë sociale.Imagjinatat e tyre kulturore formohen dheperformohen së bashku.

Duke u mbështetur në idetë e Levitt,mund të thuhet se në shek XXI shumënjerëz u përkasin dy shoqërive në tënjëjtën kohë. Kërkuesit quajnë migrantëndërkombëtarë (transnacionalë) ata qëmbajnë lidhje të ngushta dhe të rreg-ullta me vendin e tyre të origjinës dheqë organizojnë aspekte të jetës së tyrepërgjatë kufijve kombëtarë. Ata nga njëra


anë integrohen në vendin pritës, ndërko-hë që mbajnë lidhje të forta me vendin eorigjinës. Integrimi dhe marrëdhëniettransnacionale nuk janë reciprokisht për-jashtuese të njëra-tjetrës; ato ndodhin nëmënyrë simultane dhe ndikojnë njëra-tjetrën. Përvoja e disa migrantëve në ven-det pritëse ndikohet nga lidhjet e forta tëtyre me vendin e origjinës (Levitt, 2001).

Analistët e ekonomisë theksojnë seremitancat ekonomike që migrimi tran-snacional gjeneron, konsiderohen si ilaçqë shëron sëmundjet e botës dhe e çonatë drejt zhvillimit. Kriza ekonomikebotërore, që u pasqyrua me uljen endjeshme të nivelit të remitancaveekonomike në vendet e origjinës, dëshmoirëndësinë e tyre në zhvillimin e vendevenë të cilat këto remitanca kontribuonin.

Sociologët, përveç se në rolin e remi-tancave ekonomike, fokusohen edhe nërolin e remitancave sociale që migrantët idërgojnë vendit të tyre të origjinës. Ka-paciteti social i emigrantëve, që nxit trans-formime në vendin pritës, njihet me em-rin remitanca sociale. Thënë ndryshe, remi-tancat sociale janë idetë, mënyrat e sjell-jes, identitetet dhe kapitali social që mi-grantët eksportojnë në komunitetet e tyretë origjinës. Ato mund të përfshijnë idetëmbi demokracinë, shëndetin, përkatësinëgjinore, barazinë, të drejtat e njeriut dheorganizimin e komunitetit. Remitancatsociale ndryshojnë nga rrjedha kulturoreglobale në faktin se është e mundur tëidentifikohen kanalet nëpërmjet të cilavekëto remitanca sociale përhapen dhemund të përcaktohet ndikimi i tyre.

Ka dy qëndrime të studiuesve mbirolin e remitancave sociale. Disa fokuso-hen te roli pozitiv i tyre e disa të tjerë nërolin negativ. Disa i shohin migrantët sinjë forcë për më shumë demokratizim dhepërcjellje të ideve të reja në vendin eorigjinës, të tjerë i shohin ata si përgjegjëspër rritjen e nivelit të materializmit dheindividualizmit (Levitt 2001).

Ky studim ndalet në rolin që luan njëkategori e veçantë e migrantëve në trans-formimet në vendin pritës. Kjo kategoripërbëhet nga individët që emigrojnë përqëllime studimi. Përgjithësisht ka një llojhezitimi për t’i përfshirë studentët me tëdrejta të plota në kategorinë e emigrantëvedhe kjo i detyrohet faktit që studentët kanënjë leje qëndrimi për arsye studimi e përrrjedhojë perceptohen si “të përkohshëm”në shoqërinë e vendit pritës. Megjithatënuk duhet harruar se “përkohshmëria” etyre i afrohet disi edhe përkohshmërisë sëtë gjithë migrantëve (Devole, 2008). Faktiqë studentët shihen si kalimtarë dhe tran-zitorë, bën që ata shpesh të mbeten jashtëvëmendjes së institucioneve e madjendonjëherë edhe të studiuesve dhe harro-het se, përveç të tjerash, kjo kategorindikon fuqishëm në transformimet sho-qërore të vendit pritës nëpërmjet remitan-cave sociale që përcjell në këtë vend. So-ciologët këtë e shpjegojnë duke u mbësh-tetur në rolin që luan edukimi në vetvete.

Sipas sociologut Rando Devole, sh-kolla e lartë mbetet e lidhur pazgjidhsh-mërisht me formimin e elitave. Në bankate saj ulen sot ata që do të udhëheqin nesër.Sipas tij, kategoria e studentëve që eduko-hen në Perëndim përbën një pasuri të dy-anshme, si për vendlindjen ashtu edhe përvendin që i arsimon. Qëndrimi i tyre mesdy kulturave dhe dy sistemeve arsimorepërbën një urë lidhëse dhe integruese përtë dyja vendet (Devole, 2008).

Edukimi dhe transformimet sociale

Edukimi është perceptuar si një mjeti rëndësishëm edhe për akumulimin e pa-surisë dhe për formimin dhe akumulimine kapitalit social. Në ato vende, ku nivelii edukimit është i ulët, ka gjasa që edhepabarazitë sociale të jenë të mëdha. Nëbotën perëndimore, sisteme të zhvillu-ara të edukimit kanë prodhuar shoqëritë shëndosha, demokratike dhe të


mbështetura në liri dhe barazi. Ndërsapër vendet në tranzicion karakteristikëështë ende një sistem edukimi jo i kon-soliduar dhe jo cilësor.

Në veprën e tij Pedagogy of the Op-pressed, Paulo Freire i referohet të mësuarittradicional si një sistem përgjatë të cilitstudentët depozitojnë njohuritë eprodhuara nga mësuesi. Nëpërmjet liber-alizmit, edukimi ka si qëllim të ngushtojëhendekun mes mësuesit dhe studentitduke rritur fuqinë kreative të nxënësit(Freire 1993). Bota perëndimore e kapërqafuar shumë më herët se vendet e tjeramënyrën liberale të mësimdhënies. Në këtëmënyrë studentët mësojnë të zhvillojnëpotencialet e tyre për ta perceptuar nëmënyrë kritike ekzistencën e tyre në botë,duke e parë atë jo si një realitet statik, porsi një realitet në proces, në transformim(Freire, 1993). Idetë e Freire ndikuan nëluftën për transformime sociale në vendete botës paskoloniale në interesin e lirisë sëpopullsisë së shtypur kundër ideologjivekolonizuese që i dominonin ato (McLaren& Leonard 1993).

Në Bowling Alone: America’s Declin-ing Social Capital. Journal of Democracy,Robert Putnam argumenton se edukimiluan një rol shumë të rëndësishëm në kr-ijimin dhe forcimin e kapitalit social e përrrjedhojë edhe të kohezionit social. Sipastij, kapitali social ka të bëjë me lidhjetsociale, normat dhe besimin që kanë njëefekt të fuqishëm në produktivitetin sho-qëror. Avokatët e kapitalit social rapor-tojnë lidhje të qëndrueshme në vende tëndryshme mes kapitalit social dhe rezul-tateve sociale, si: niveli i ulët i krimeve,përmirësimi i mirëqenies së fëmijëve, shër-bim publik më i mirë, administrim qever-isës më eficient, reduktim i korrupsionitpolitik dhe evazionit të taksave,përmirësim i performancës së tregut etj.Sipas Putnam-it, kapitali social është njëkomponent shumë i rëndësishëm në per-formancën e edukimit (Putnam, 1995).

Sipas tij, procesi i edukimit është parësi një hallkë e rëndësishme që krijon dheforcon kapitalin social. Për çdo qeveri qëinteresohet të rrisë kapitalin dhe kohezio-nin social, procesi i edukimit është levamë e rëndësishme politike që e mundë-son këtë rritje. Në këtë kontekst, institu-cionet e arsimit janë organet primare qëmund të luajnë një rol qendror nëhartimin dhe zbatimin e strategjive për tëndërtuar kapitalin social.

Edukimi ka rol të rëndësishëm nëndryshimet individuale, çka e bën indivi-din më aktiv dhe bashkëpunues në sho-qëri, sepse ai dhe shoqëria krijojnë njeri-tjetrin (Shor, 1992). Historia e shumëvendeve ka treguar se suksesi ekonomikdhe shoqëror i një vendi ndërtohet dukeinvestuar kryesisht mbi trurin.

Rasti studimor, qëllimi, metodologjiadhe fusha analitike

Studimi bazohet në analizën e tëdhënave të marra nga intervistat e drejt-përdrejta të 54 individëve që kanë përfun-duar studimet e larta në vende të EuropësPerëndimore, si Itali, Gjermani, Francëdhe Angli. Nga këta, 36 janë kthyer dhejetojnë e punojnë në Shqipëri, ndërsa 15vazhdojnë të jetojnë në vendin ku kanëpërfunduar studimet dhe 3 jetojnë në njëvend të tretë. Nga 54 të intervistuarit, 33ishin femra dhe 21 meshkuj.

Personat e intervistuar i përkasin grup-moshës 30-40 vjeç. U zgjodh kjo grup-moshë sepse ajo pasqyron më qartëmendësinë e një brezi që ka përjetuartransformimet në dimension individualdhe social të periudhës paskomuniste. In-tervistat u zhvilluan në periudhën gusht-nëntor 2009. Nga personat e intervistu-ar, 24 ishin nga Durrësi, 15 nga Tirana, 7nga Elbasani, 5 nga Shkodra dhe 3 ngaVlora. Duke qenë se kampioni u përzg-jodh në bazë të metodës së kampionimitgjysmërastësor e meqë edhe numri i per-


sonave të intervistuar është i përcaktuar,për rrjedhojë nuk mund të bëhenpërgjithësime të sigurta. Megjithatë, anal-iza e mbështetur në këtë metodë cilësorelejon paraqitjen dhe shqyrtimin në thellësitë të dhënave të marra drejtpërdrejt ngatë intervistuarit, si dhe të kuptuarin ho-listik të çështjes së shqyrtuar.

Qëllimi i studimit ishte dhënia e tëgjitha dritëhijeve të mendësive, qëndri-meve dhe përvojave të personave të inter-vistuar mbi rolin që ka luajtur kontributii të rinjve shqiptarë që kanë studiuar nëvendet e Europës Perëndimore në trans-formimin e shoqërisë shqiptare gjatë kë-tyre 20 viteve të fundit.

Zgjedhja e metodës cilësore nukkërkoi domosdoshmërisht hartimin ehipotezave të formuluara rigorozisht qënë fillim të studimit. Duke u mbështeturmë shumë në metodën induktive “nga fak-tet-lart”, studimi lejoi mbledhjen e infor-macionit nga çdo i intervistuar për tapërgjithësuar në fund atë.

Disa nga problemet lidhur me këtëstrategji studimore kishin të bënin meruajtjen e subjektivitetit dhe mosndërhyr-jen, me aftësinë për të dëgjuar intervistëne çdo personi të përfshirë në studim. Pikat eforta të përdorimit të kësaj metode kanë tëbëjnë me shkallën e konsiderueshme të fle-ksibilitetit gjatë studimit.

Transformimet sociale në Shqipëripërmes të rinjve që studiojnë në Eu-ropën Perëndimore. Gjetjet e studimit.

Sociologë dhe studiues të ndryshëmmendojnë se transformimet sociale nëShqipëri janë nxitur, përveç të tjerash, edhenga të rinjtë që kanë studiuar në Perën-dim. Transformimet e një vendi nxiten ngatranzicioni që u paraprin këtyre trans-formimeve. Prof. Hamid Beqja dhe studi-uesi Lekë Sokoli kanë bërë një paralelizëmmes tranzicionit të të rinjve dhe tranzi-cionit të shoqërisë shqiptare në fillim të

viteve ‘90. Nëse tranzicioni i të rinjve katë bëjë me një krizë mes dy segmenteve tëjetës, fëmijërisë dhe moshës së pjekur, tran-zicioni i një vendi, sidomos i shoqërisëshqiptare në vitet ’90, kishte të bënte menjë krizë të një shoqërie që nuk ishte askomuniste e as kapitaliste. Të dyja këtoforma tranzicioni mund të perceptohensi përpjekje për të integruar me sukses tëkaluarën, të tashmen dhe të ardhmen(Beqja & Sokoli, 2000). Kështu, dëshirae të rinjve drejt lirisë dhe zhvillimitpërkonte kryekëput me nevojën e shoqërisëshqiptare të viteve ’90 për të shkuar drejtPerëndimit.

Duke u ndalur në kategorinë e indi-vidëve që emigruan për të studiuar nëPerëndim, mund të thuhet se pavarësishtnga prania apo mosprania e tyre fizike nëShqipëri, ata kontribuuan mjaft në trans-formimet shoqërore në Shqipëri gjatë kë-tyre 20 viteve të fundit. Si ndodhi kjo?

Studentët shqiptarë në vendet e Eu-ropës Perëndimore mbajtën gjallë frymëne komunikimit me familjarët, të afërmit,miqtë dhe të njohurit e tyre në vendin eorigjinës. Përmes këtij komunikimi, atapërcollën ide, vlera, mendësi, qëndrime tëreja dhe elemente kulturore me të cilat unjohën në Perëndim.

“Më kujtohet që, kur isha student në Angli nëvitet 1994-1999, motra e vogël më kërkontekaseta me këngë të “The Beatles”, fjalorë tëgjuhës angleze, revista mode… Sa herë vijanë Shqipëri, motra dhe miqtë më dëgjoninme kërshëri, kur u tregoja për mënyrën ejetesës së Angli, organizimin e jetës dhe rreg-ullin atje…” (Indriti nga Tirana, 34 vjeç)

Studentët përbëjnë kategorinë mëaktive dhe më kritike të shoqërisë. Si tëtillë, duke njohur nga afër botën perëndi-more akademike, ata arritën të vetëdijeso-heshin për ndryshimet mes vendit tëorigjinës dhe vendit pritës më shpejt sepjesa tjetër e emigrantëve, të cilët nuk


kishin emigruar për arsye studimi. Të qenittë vetëdijshëm dhe aktivë, bëri të mundurqë kontributi i tyre në vendin e origjinëstë ishte thelbësor. Nëse kategoritë e tjeratë emigrantëve kontribuuan fillimisht nëvendin e origjinës nëpërmjet remitancaveekonomike, studentët kontribuuan nëvendin e origjinës kryesisht nëpërmjetremitancave sociale.

Shoqëria shqiptare e pas viteve ’90,përveç krizës politike, ekonomike e so-ciale, u zhyt në një krizë vlerore të te-jskajshme. Sikurse çdo gjë tjetër, edhepaketa vlerore që kishte ekzistuar deri paraviteve ‘90 u përmbys në mënyrë të men-jëhershme dhe u zëvendësua me pseudov-lera të “kopjuara” keq nga vendet e zhvil-luara perëndimore. Studentët shqiptarë nëvende të Europës Perëndimore përcollënmë së shumti në Shqipëri një paketë vle-rore që ndryshon dukshëm ngapseudovlerat dhe konfuzioni vleror qëu zhvilluan së fundmi në shoqërinë sh-qiptare. Të intervistuarit listuan disavlera që ata i konsideronin si kontrib-

ute të studentëve shqiptarë për trans-formimin pozitiv të vendit, por përballëtyre gjejnë edhe pseudovlera, që pengojnëimplementimin e vlerave të vërteta të im-portuara nga bota perëndimore.

1. Elemente të kulturës demokratikeperëndimore përballë pseudokul-turës demokratike në Shqipëri.

2. Modele eficiente të organizimitsocial, përballë modeleve joefi-ciente të organizimit social.

3. Mënyra të reja të të menduarit dhetë jetuarit, që proklamojnë lirimendimi dhe veprimi që ikundërvihen mendimit të ndry-dhur dhe veprimeve të komple-ksuara dhe të paragjykuara nëshoqërinë shqiptare.

4. Respekt për ligjet dhe institucionetnë kundërshtim me mosbesimindhe mosrespektimin e ligjeve dheinstitucioneve në Shqipëri.

5. Individualizëm dhe konkurrencë endershme për arritjen e suksesit

Vlera të përcjella në Shqipëri nga të rinjtëshqiptarë që studiojnë në Europë

Besimi në elemente të kulturësdemokratike perëndimore

Modele eficiente të organizimit social

Mënyra të reja të të menduaritdhe të jetuarit që proklamojnë liri

mendimi dhe veprimi

Respekt për ligjetdhe institucionet

Individualizëm dhe konkurrencë endershme për arritjen e suksesitindividual, por nga ana tjetër

bashkëpunim për të mirën e përbashkët

Përmirësim i gjendjes materiale nëpërm-jet kultivimit të meritokracisë

Pseudovlerat në shoqërinë shqiptarepas viteve '90

Besimi në një pseudokulturëdemokratike

Modele jo eficiente të organizimit social

Mendimi i ndrydhurdhe veprime të kompleksuara

dhe të paragjykuara

Mosbesimi dhe mosrespektimii ligjeve dhe institucioneve

Konkurrencë e ashpër për të arritur"gjithçka për vete" dhe mungesë

e plotë e bashkëpunimit për të arritur"të mirën e përbashkët"

Materializëm i theksuar dhe i skajshëm,që synon të arrihet nëpërmjet formave

të pandershme dhe nepotizmit


individual, por nga ana tjetërbashkëpunim për të mirën epërbashkët, duke kundërshtuarkonkurrencën e ashpër për të arritur“gjithçka për vete” dhe mungesën eplotë të bashkëpunimit për tëarritur të mirën e përbashkët nëShqipëri.

6. Përmirësimin e gjendjes materialenëpërmjet kultivimit të meritokra-cisë, duke iu kundërvënë material-izmit të theksuar e të skajshëm qësynon të arrihet nëpërmjet for-mave të pandershme dhe nepo-tizmit në Shqipëri.

Një nga qëllimet e studimit ishte edheanaliza e vetëperceptimit të të intervistu-arve në lidhje me fushat ku ata mendoninse kishin ndikuar më shumë për të sjellëndryshim. Ata pohuan se të rinjtë që kanëstudiuar në Europë kanë sjellë më shumëndryshime në:

• Organizimin familjar. Ata mendojnëse kanë ndikuar në sjelljen epërvojave dhe të mendësive nëlidhje me forma të reja të organiz-imit familjar, si bashkëjetesa,kundrejt formave tradicionale siçështë martesa, përhapjen e famil-jes-bërthamë përkundrejt familjesme dominim patriarkal etj.

• Lirinë në shprehje dhe veprim. Tëintervistuarit mendojnë se njerëzitnë Shqipëri kanë mendime më tëkamufluara e jo të drejtpërdrejta,madje shpesh që shoqërohen meveprime të kompelsuara. Përvojaeuropiane që përcjellin studentët,proklamon liri në sjellje dheveprim.

• Ndryshime në etikën dhe organizimine punës. Sipas të intervistuarve,kafetë e shpeshta gjatë orarit tëpunës, zvarritja e punës deri nështyrjen e saj, si dhe mungesa e

profesionalizmit e dëmtojnëeficiencën e punës, ndërkohë që tërinjtë e arsimuar jashtë Shqipërisëshprehen se kanë përcjellë mëshumë ide të reja dhe kreativitet nëpunë, më shumë korrektësi nëorare, më shumë përgjegjësi epërkushtim e, për rrjedhojë, mëshumë produktivitet.

• Ndryshime në perceptimin e rolevegjinore. Të intervistuarit pohojnëse rolet gjinore në Shqipëri,sidomos në zonat rurale, tentojnëende të jenë tradicionale. Modelieuropian që kanë sjellë të rinjtë qëkanë studiuar në Europë tenton t’ilargohet tradicionalizmit dukeproklamuar barazi gjinore dhe jorole gjinore të diferencuara tradi-cionalisht.

Te intervistuarit mendonin se kanëndikuar më pak në:

• Ndryshimin e klimës politike nëShqipëri. Ekzistenca e grupeve dheklaneve politike, sipas tyre, kakrijuar një bllokadë që e pengonndryshimin në Shqipëri.

• Ndryshimin në ritmet e zhvillimitekonomik. Sipas të intervistuarve,zhvillimi ekonomik i Shqipërisëpengohet nga niveli i lartë ikorrupsionit dhe nga interesatklanore sunduese. Gjithashtu, atamendojnë se ekonomia në Sh-qipëri mbështetet më së shumti nëbiznesin familjar, çka lë pakhapësira për ndërhyrje dhe ndikim.

“Ne vëmë re që dëshira për ndryshim dhetransformim ekziston në Shqipëri, por hasbarriera të shumta, sidomos në ato fusha kupreken drejtpërdrejt interesat e grupeve tëcaktuara shoqërore…” (Flora nga Durrësi,37 vjeç, diplomuar për shkenca politikenë Siena, Itali.)


Konkluzione

Sido që të shihet çështja e studentëveshqiptarë në Perëndim, del se ajo është elidhur me të ardhmen e vendit tëorigjinës. Rezultatet e studimit treguan seshqiptarët që kanë studiuar dhe studiojnënë Europë sollën dhe vazhdojnë ende tësjellin në mënyrë të drejtpërdrejtë ose tëtërthortë elemente të kulturës demokra-tike perëndimore, modele eficiente të or-ganizimit social, mënyra të reja të të men-duarit dhe të jetuarit, që shpallin nga njëraanë liri në sjellje dhe nga ana tjetër respe-kt për ligjet dhe institucionet.

Rezultatet e studimit gjithashtutreguan se mendja e hapur e të rinjve sh-qiptarë që kanë studiuar në vendet e Eu-ropës Perëndimore dhe që janë kthyer

në Shqipëri, shërbeu si një kontributshumë i rëndësishëm që nxiti trans-formimet sociale në Shqipëri gjatë kë-tyre 20 viteve të fundit.

Megjithatë, vetëperceptimi i këtyretë rinjve është disi pesimist në lidhje mehapësirat që ata kanë patur dhe kanë përtë ndikuar në ndryshimet e shoqërisë sh-qiptare. Barrierat në mendësitë e zhvil-luara në Shqipëri gjatë 20 viteve të fun-dit, pengojnë transformimin social dhe,për rrjedhojë, ndikimi i studentëve ngabota perëndimore është shumë i ngada-ltë dhe i kufizuar.

Shumica e të intervistuarve pohojnëse transformimi është një proces i gjatë dhei mundimshëm dhe se Shqipëria ështëende në fillimin e këtij transformimi, qëduhet të përballet me sfida të reja.

REFERENCAT

Beqja, H. & Sokoli, L. 2000. Tranzicioni demokra-tik dhe zhvillimet psikologjike, Politika dhe sho-qëria. Vol.1 . Nr (1). Fq. 33-44.

Devole, R. 2008. Ura mbi det. Emigracioni shqiptarnë Itali. Ora, Tiranë.

Freire, P. 1970. Pedagogy of the Oppressed. New York:Seabury Press.

Fuga, A.. 2004. Shoqëria periferike, Tiranë. Ora.Giddens, A. 2006.Sociology, Fifth edition, Polity

Press.Levitt, P. 2001. Transnational Migration: Taking

Stock and Future Direction. Global Networks1(3): 195-216.

McLaren, P. & Leonard, P. 1993. Paulo Freire: ACritical Encounter. New York: Routledge.

Putnam, R. 1995. Bowling Alone: America’s De-clining Social Capital. Journal of Democracy,Januay 1995, Volume 6. Number 1.

Shor, I. 1992. Empowering Education: CriticalTeaching for Social Change. Chicago: Uni-versity of Chicago Press.

Qëllimi i studimit

Vlerat që përcjellin prindërit te fëm-ijët e tyre, si dhe praktikat që ata përdor-in gjatë rritjes së tyre kontribuojnë temënyrat sesi i jepet formë zhvillimit tëfëmijëve në tërësi. Studimi aktual shken-cor ndërtohet mbi bazën e teorive

psikologjike kulturore të Vygotsky-t,Bronfenbrenner-it dhe Moscovici-t, tëcilët hodhën themelet e perspektivës his-torike dhe kulturore për trajtimin efenomeneve. Qëllimi i këtij studimi kanë fokus investigimin e ndikimit tëndryshimeve social-kulturore mbi për-faqësitë sociale të prindërve rreth sh-

STUDIM PILOT MBI PËRFAQËSITË SOCIALE TË

PRINDËRVE RRETH SHKOLLIMIT TË FËMIJËVE:

RASTI I EMIGRANTËVE, JOEMIGRANTËVE

DHE EMIGRANTËVE TË KTHYER SHQIPTARË

Albana CANOLLARI - Universiteit “Kristal”; Instituti i SociologjisëGuida de ABREU - Oksford Brookes University, Angli


Albana Canollari, Albana Canollari, Albana Canollari, Albana Canollari, Albana Canollari, anëtare e Institutit të Sociologjisë dhe e bordit akademik të tij,është shefe e departamentit të psikologjisë të Universitetit “Kristal”. Është diplomuar nëUniversitetin e Oksordit, në Angli, në psikologji dhe sociologji. Më pas ka vijuar stu-dimet për master në kërkim, në fushën e psikologjisë, fokusuar në zhvillimin e identi-tetit të studentit shqiptar në botë, kryesisht në Itali dhe Angli. Është fituese e KonkursitKombëtar për Exelencën, për vitin 2007.

Guida de AbrGuida de AbrGuida de AbrGuida de AbrGuida de Abreueueueueu, Prof. nga Oksford Brookes University (2010) dhe PhD nga Universiteti iKembrixhit (1994), është lektore e Psikologjisë Kulturore në Oksford Brookes University, nëAngli. Është marrë me hulumtime shkencore në fushën e psikologjisë së kulturës, të zhvillim-it njerëzor, emigracionit dhe ndikimit të tij në identitetin kulturor etj. Hulumtimet e saj janështrirë, veç Anglisë, edhe në Brazil, Portugali etj. Ajo ka bashkëpunuar me studiues ngavende të ndryshme. Fryt i këtij bashkëpunimi janë botimet “Tranzicionet në kontekstin epraktikave matematikore” (2002), “Arsimimi i fëmijëve portugezë në Britani”, “Ndërmjetësi-mi social në të mësuarit në shkollat multietnike” etj.

34 Studim pilot mbi përfaqësitë sociale të prindërve rreth shkollimit të fëmijëve

kollimit të fëmijëve të tyre. Shqipëria, sivend i vogël në Ballkan, i dha fund regjim-it diktatorial rreth 19 vjet më parë. Gjatëkëtyre dy dekadave të fundit, kanëndodhur transformime në shumë aspektesocio-kulturore, si dhe zhvillimeekonomike. Një aspekt i veçantë për këtëstudim është sistemi arsimor, që ka njo-hur ndryshime rrënjësore. Ndikimi ikëtyre ndryshimeve makrosociale mbipërfaqësitë sociale të prindërve shqiptarëështë fokusi i këtij studimi.

Kërkimet psikologjike rrethmënyrës sesi prindërit ndërmjetësojnëprocesin e të nxënit dhe zhvillimin efëmijëve të tyre në situata të ndryshmejanë ende të paeksploruara mirë,ndonëse të kuptuarit e përfaqësive so-ciale të prindërve është aspekt shumë irëndësishëm, pasi luan rol me ndikimtë drejtpërdrejtë në shkollimin e fëm-ijëve të tyre (Abreu & Cline, 2005;O’Toole & Abreu, 2005). Përfaqësitësociale janë “imazhe që përmbledhinnënkuptime dhe domethënie të shum-ta, që e lejojnë individin të interpretojëatë që ndodh realisht; ato janë quajturkategori që shërbejnë për të klasifikuarsituata, fenomene dhe individë më tëcilët përballemi, teori që na ndihmojnëtë përkufizojmë fakte rreth tyre” (Jode-let, 1991). Si proces, përfaqësitë socialekanë të bëjnë me përkufizime që janë tënjohura e njëkohësisht ato transformo-hen nga nevoja për të kuptuar ndry-shimin dhe të panjohurën.

Në një studime të kohëve të fun-dit, psikologët e zhvillimit kulturor,O’Toole & Abreu (2005), studiuan për-faqësitë e prindërve rreth shkollimit tëfëmijëve të tyre në dy situata edukiminë ndryshim. Situata e parë përfshinteprindër imigrantë në Angli, pra prindërtë arsimuar në një tjetër vend. Situata edytë përfshiu prindër arsimuar para pre-zantimit të kurrikulës kombëtarë nëAngli. Nga studimi rezultoi se prindërit,

në mënyrë të menduar apo jo, mund tësjellin përvojat e mëparshme për tëpërkufizuar situatat e momentit, qëkishin të bënin me shkollimin e fëm-ijëve. Më specifikisht, studiuesit zbulu-an se, kur e kaluara e prindërve rrethshkollimit të tyre nuk përputhej me atëqë donin për të ardhmen e fëmijëve, atae përdornin të kaluarën për të promo-vuar ndryshimin. Ky, gjithsesi, është njëndikim i ndërlikuar, pasi dëshira përndryshim në një dimension (p.sh.,mbështetje emocionale), mund tëstimulojë praktika që bien ndesh meshkollimin e fëmijëve. Për shembull,prindërit që kishin pasur përvoja jo tëkëndshme kur kishin qenë fëmijë dhe,si rrjedhojë, mbështetje negative, ishinmë shumë të prirë për t’i inkurajuar mepozitivitet fëmijët e tyre. Megjithatë, atanuk treguan se mund t’i kuptonin ndry-shimet në moshën e fëmijëve dhe se kurpritet që fëmijët të lexojnë. Ky studim kanë fokus ndryshimet që lidhen me për-vojën rreth arsimit të prindërve të përf-shirë në ndryshime radikale në praktikat eshkollimit, por njëkohësisht në ndry-shimet radikale makropolitike. Për shem-bull, krijimi i institucioneve private të ar-simit, krahas atij publik në vend.

Siç u tha edhe më lart, teorikishthulumtimi mbështetet në fushën epsikologjisë së zhvillimit kulturor tëmendimtarëve Vygotsky-it, Bronfen-brenner-it dhe Moscovici-it. Në këtoqasje psikologjike kuptimi i të mësuaritindividual dhe zhvillimit psikologjik tëindividit përfshin marrjen në konsider-atë të marrëdhënieve reciproke midisparametrave mikro dhe makro socio-kulturore. Së pari, studimi inkurajohetnga nocioni i Vygotsky-t, ku proceset endërmjetësimit social dhe kulturor janëthelbësore për të kuptuar funksioniminpsikologjik (Abreu & Elbers, 2005;Vygotsky, 1978). Abreu dhe Elbers’s(2005) përkufizuan “përfaqësitë sociale


si ndërmjetës specifik që bën lidhjenmidis kontekstit të gjerë social me kon-tekstin social më të ngushtë mikro”. Sëdyti, modeli ekologjik i zhvillimit humanështë përdorur për të konceptualizuarlidhjen midis niveleve makro dhe mikro.Me nivel makro nënkuptohet konteksti qëka të bëjë me grupimet (kultura, nënkul-tura apo ndonjë tjetër strukturë sociale),anëtarët e të cilëve ndajnë të njëjtat vleraapo sisteme besimi, burime, stile jete,struktura mundësish dhe modele të shkëm-bimeve sociale (Bronfenbrenner, 1993, p.25). Ky përkufizim sugjeron se shoqëri tëndryshme ndajnë makrosisteme të ndry-shme dhe se grupe të ndryshme në një sho-qëri ndajnë vlera dhe pikëpamje të ndry-shme. Prandaj, grupe të ndryshme janëpozicionuar në ato nivele makro që je-tojnë/jetuan dhe në ato sisteme mikro qëata zgjedhin/zgjodhën të përfshihen (sh-kolla, shoqëria, familja, lidhjet e përdit-shme etj). Së treti, duke shqyrtuar zhvilli-met e fundit të teorisë së Moscovici-t, stu-dimi do të hulumtojë mbi përfaqësitë so-ciale të prindërve shqiptarë rreth shkol-limit të fëmijëve të tyre mbi supozimin sepërfaqësitë sociale punojnë për të koduarrealitetin duke ‘mbartur imazhe dhe eko tëhistorive tona individuale dhe kolektive’(Howarth, 2006).

Për të pasur një tablo të detajuararreth këtyre marrëdhënieve reciproke, ushqyrtuan tri ndryshime makrosociale qëmund të kenë ndikuar në përfaqësitë so-ciale mbi praktikat e edukimit. Konkre-tisht, hapi i parë do të përfshijë kërkiminmbi ndikimin e ndryshimeve: a) si pasojëe zhvillimeve politike dhe ekonomike nësistemin arsimor në vend; b) si rrjedhojëe emigrimit jashtë vendit (p.sh. Britani eMadhe); c) si rrjedhojë e rikthimit nëvendlindje (Shqipëri).

Për më tepër, për të kuptuar për-faqësitë sociale të prindërve, paralelisht kystudim hulumtoi fëmijët e tyre mbihipotezën se perceptimi i tyre rreth prak-

tikave shkollore do të ndihmonte të tre-gonte se deri në ç’masë ballafaqohen osejo përvojat e përjetuara. Të pakta janëkërkime psikologjike rreth mënyrave se siprindërit ndërmjetësojnë në procesin enxënies dhe zhvillimit të fëmijëve në njëshoqëri që ndryshon (Howarth, 2004)dhe se nevoja për të kuptuar përfaqësitësociale të prindërve ka rëndësi të veçantë,ngaqë ato luajnë rol kyç në arsimimin efëmijëve (Abreu & Cline, 2005; O’Toole& Abreu, 2005). Shkollimi i fëmijëve dhemënyra si e përjetojnë ata këtë proces nëtri situata të ndryshme socio-kulturore (sifëmijë të emigrantëve, joemigrantëve dheemigrantëve të kthyer), u hetua nëpërm-jet metodologjisë tematike cilësore.

Qëllimi i këtij raporti është tëpërcjellë rezultatet që lidhen me hu-lumtimin në lidhje me prindërit si emi-grantë, joemigrantë dhe emigrantë të kthy-er, duke marrë parasysh se prindërit janëfokusi i studimit në tërësi. Studimi synontë japë një kontribut të veçantë duke sjellëpër herë të parë në vend një këndvështrimtë ri në fushën e psikologjisë kulturore.Studimi në fjalë ka për objekt që, në këtëkuadër, të kontribuojë për të sjellë një as-pekt të ri rreth mënyrës se si ndryshimetsocio-kulturore në nivel makro kanëndikim në përfaqësitë sociale të prindërverreth shkollimit të fëmijëve të tyre (sistemimikro). Për më tepër, pritet që rezultatete studimit të kontribuojnë në politikat ar-simore në vend, si dhe do të japin infor-macion rreth arsimimit të fëmijëve sh-qiptarë. Studimi ka potencial mjaftueshëmtë parashtrojë çështjet kryesore në mar-rëdhëniet midis përfaqësive të prindërvedhe përfaqësuesve të institucioneve ar-simore rreth shkollimit të fëmijëve.

Metodologjia

Rekrutimi i pjesëmarrësve në Brit-ani dhe Shqipëri u bë sipas proceduravestandarde të kërkimit shkencor britan-


ik, bazuar në lejen e Këshillit të Etikëspranë Universitetit Oxford Brookes. Kystudim cilësor, që fokusohet në analiz-imin e tematikave të veçuara nga inter-vistat, përfshiu 34 pjesëmarrës përfaqë-sues në tre statuse: emigrantë - 10 pjesë-marrës (4 prindër, 4 fëmijë dhe 2 më-sues), joemigrantë - 10 pjesëmarrës (4prindër, 4 fëmijë dhe 2 mësues), si dheemigrantë të kthyer - 14 pjesëmarrës (6prindër, 6 fëmijë dhe 2 mësues).

Pjesëmarrësit emigrantë ishin rezi-dentë në Londër; ata joemigrantë dheemigrantë të kthyer ishin rezidentë nëTiranë, Durrës dhe Vlorë. Me të gjithëpjesëmarrësit u zhvilluan intervista in-dividuale, që zgjatën rreth një orë, ndër-sa fëmijëve (mosha 9-11 vjeç) iu kërkuagjithashtu të vizatonin veten e tyre në5 situata të ndryshme: si nxënës në sh-kollë; si nxënës në shtëpi; si i shohinprindërit; si i sheh mësuesi; si e shohin vet-en e tyre kur të jenë 25 vjeç. Vizatimet efëmijëve dhe aktivitetet e tyre të përdit-shme shkollore janë krahasuar midis tregrupeve pjesëmarrëse për të arritur nëpërfundimin se instrumentet e përdoru-ra për kërkim janë të vlefshme për zbu-limin e perceptimeve të tyre.

Njëherazi, disa nga mësuesit e fëm-ijëve pjesëmarrës u intervistuan për tënxjerrë konkluzione rreth perceptimit tëtyre mbi zhvillimin e arsimit në vendetpërkatëse dhe si e vlerësojnë ata rolin eprindërve në praktikat shkollore të fëm-ijëve të tyre. Analizimi i të dhënave tëmbledhura nga fëmijët dhe mësuesit for-moi një trekëndësh që ndihmon përvlerësim të saktë mbi mënyrën se siprindërit formojnë përfaqësitë socialerreth shkollimit të fëmijëve. Intervistatme prindërit rezidentë në tre statusetsocio-kulturore, krijojnë një tablo tëgjerë mbi fenomenet që patën ndikimnë arsimimin e tyre.

Intervistat me prindër u zhvilluannë ambiente të ndryshme, sipas prefer-

encave (shtëpi, klasa, zyrë pune) dhezgjatën rreth 1.5 orë. Pyetjet egjysmëstrukturuara të stilit narrativ, tëndara në seksione, kishin të bënin me:domethënien e prindërve rreth edukimitnë përgjithësi dhe veçanti (arsimi shkol-lor); arsimimi i tyre; pikëpamjet mbishkollimin e fëmijëve të tyre; përfshirjae tyre në aktivitetet shkollore të fëm-ijëve të tyre; domethënia e arsimit nëmjedis multikulturor (për grupin e em-igrantëve dhe të emigrantëve të kthy-er). Tematika interesante lidhej me pe-riudhën pas regjimit komunist, përsh-tatjen gjatë dekadës së parë dhe zhvilli-met në arsim gjatë dy dekadave të fun-dit, ndikimet e migrimit, si dhe shumëaspekte socio-kulturore që mund të kenëndikuar në perceptimet e prindërverreth arsimit. Për efekt publikimi, në këtëraport janë paraqitur rezultatet e 14prindërve pjesëmarrës.

TEMATIKAT KRYESORE

Intervistat u transkriptuan dhepërkthyen nga shqipja në anglisht dhemë pas u analizuan në paketën për stu-dime cilësore NVIVO (versioni 8).Tematikat më të rëndësishme që dolënnë pah nga prindërit pjesëmarrës nëtë tria grupet ishin:

1. Ndikimi i ndryshimevepolitiko-ekonomike në përfaqësitësociale të prindërve rrethshkollimit të fëmijëve

Ndikimi pozitiva. 1. Fundi i regjimit diktatorial - si

regjim që përkufizonte performancën estudentit në bazë të statusit social të prin-dit - ku studentët nuk kishin mundësinëtë zgjidhnin profilizimin që dëshironin.

a. 2. Hapja e arsimit privat, rikon-struktimi i ambienteve të shumë shkol-lave, trajnime për mësuesit, gjuha e huaj,


kompjuteri në shkolla etj.a. 3. Sot çdokush ka mundësinë të

zgjedhë sipas formimit që ka e nëse kamundësi materiale, mund të shkollohetedhe jashtë.

a. 4. Marrëdhënia prind-fëmijë ështëmë e hapur, flasin si shokë.

a. 5. Inkurajohet mësimi interaktiv ejo më mekanik.

a. 6. Mundësia e prindërve për t’u sh-kolluar sot

a.7. Prindërit nuk kishin vizion tëqartë në arsimimin e tyre; sot fëmijët janëtë aftë ta projektojnë të ardhmen e tyre.

Ndikimi negativb.1. Siguria e fëmijëve nuk është siç

ka qenë dikur.b.2. Korrupsioni në shkollë.b.3. Niveli i teksteve.b.4 Fëmijët në shkolla publike ende

nuk janë të hapur për shqetësimet e tyresi pasojë e frikës ndaj mësuesit dhe vlerë-simit të tij në fund.

2. Ndikimi i migrimit në përfaqësitësociale të prindërve rreth shkollimittë fëmijëve (emigrantë dheemigrantë të kthyer)

2.1. Përvoja me arsimin jashtë ven-dit reformon pikëpamjet e prindërve ndajarsimit në përgjithësi.

2.2 Përvojë e pasur, mësues tëpërkushtuar, që nuk i fyejnë nxënësit,marrëdhënia prind-mësues korrekte, mar-rëdhënia fëmijë-mësues e dashur, etj

2.3 Inkurajimi i fëmijëve për të thënëatë që mendojnë.

2.4 Shkollat shqipe në diasporë nëndihmë të familjeve dhe fëmijëve shqiptarejashtë vendit për mësimin e gjuhës shqipedhe organizimin e ngjarjeve kulturore.(p.sh., shkolla “Ardhmëria” në Londër, me650 fëmijë shqiptarë, ku mësojnë rrethkulturës, kërcimeve, gjuhës shqipe dhe tëtjera formime në shqip).

3. Ndikimi i kthimit në atdhenë perceptimet sociale rrethshkollimit të fëmijëve

3.1 Përshtatja me arsimimin në vend- një eksperiencë jo e mirë; pasiguria efëmijëve në shkollë; korrupsioni në sh-kollë; moskontaktimi nga mësuesit nësefëmija mungon; mësuesit - tepër tëngarkuar me regjistra apo dokumente -kanë pak kohë për të zhvilluar lojëra mefëmijët; librat bazë ndryshojnë nga njëshkollë në tjetrën.

3.2 Fëmijët kanë nevojë të mësojnëato që u duhen për jetën; programet janëtepër të ngarkuara për ta.

3.3 Fëmijët gjykohen mbi bazën epërgatitjes në orën e matematikës; nëse jei mirë në matematikë, atëherë i mirë je nëtë gjitha.

3.4 Prania e arsimit privat me mësuesmë të përkushtuar ndaj fëmijëve me iden-titet dykulturor.

Përfundime

Roli i prindërve për shkollimin efëmijëve është tepër i rëndësishëm nëformimin dhe zhvillimin e tyre.

Nëse biem dakord që prindërit lua-jnë rol parësor në ecurinë e fëmijëve të tyre,atëherë është e rëndësishme të kuptojmëse si ata i ndërtojnë perceptimet mbi tëcilat marrin vendime për fëmijët e tyre.

Rezultatet që dolën në pah pas an-alizimit të intervistave me prindër, kon-firmuan se e kaluara e prindërve ndërm-jetëson dhe i jep kuptim së tashmes. Mefjalë të tjera, eksperienca gjatë shkollimittë këtyre prindërve është e pranishmedhe ata përfshihen dhe marrin vendimerreth jetës shkollore të fëmijëve të tyre.Së dyti, statusi socio-kulturor i fëmijëvendërvepron me dëshirat dhe aspiratatakademike të prindërve. Së treti, ndih-mën e parë rreth paqartësive që hasingjatë orës së studimit në shtëpitë e tyre,


fëmijët e marrin nga nënat. Një tjetërfaktor me rezultat interesant ishte dheroli i lëndës së matematikës, që e rritnivelin e komunikimit prind-fëmijëgjatë orës së studimit.

Studimi sugjeron se roli i prindërveështë parësor dhe se e kaluara e tyrendërmjetëson mënyrën se si ata e percep-tojnë shkollimin e fëmijëve të tyre sot. Poashtu, prindërit dhe mësuesit duhet t’i ri-

dimensionojnë perceptimet mbi klasat,pasi ato çdo ditë mbushen me fëmijë tëardhur nga formime të ndryshme kul-turore. Fëmijët sot zhvillojnë identitetekulturore heterogjene, ndryshe nga ai iprindërve apo mësuesve të tyre.

Në përfundim, riformatimi i mar-rëdhënies shkollë-shtëpi përfshin krijimine një atmosfere mikpritëse, të dashur dhebashkëpunuese.

LITERATURA

Abreu, G. de, & Cline, T. (2005). Parents’ representa-tions of their children’s mathematics learning inmultiethnic primary schools. British Education-al Research Journal, 31(6), 697-722.

Abreu, G. d., & Elbers, E. (2005). Introduction:The social mediation of learning in multi-ethnic schools. European Journal of Psychol-ogy of Education, 20 (1), 3-11.

Bronfenbrenner, U. (1979) The ecology of hu-man development: experiements by natureand design (Cambridge, Harvard Universi-ty Press) In Elliot, J. & Tudge, J. (2007)The impact of the west on post-Soviet Rus-sian education: change and resistance tochange, (p.93).

Bronfenbrenner, U. (1993), Development ecologythrough space and time: a future perspective InElliot, J. & Tudge, J. (2007) The impact of thewest on post-Soviet Russian education: changeand resistance to change, (p.94).

Howarth, C. (2006) A social representation isnot a quiet thing: Exploring the critical po-tential of social representations theory. TheBritish Psychological Society,45,

Jodelet, D. (1991). Madness and social represen-tations. Hemel Hempstead, UK: Harvest-erËheatsheaf.

Moscovici, S (1973) In Moscovici, Serge (2000).Social representations: Explorations in So-cial Psychology (Ed. Gerard Duveen) Cam-bridge: Cambridge University Press.

O’Toole, S., & Abreu, G. d. (2005). Parents’ pastexperiences as a mediational tool for under-standing their child’s current mathematicallearning. European Journal of Psychologyof Education, 20 (1), 75-89.

Vygotsky, L. (1978). Mind in society: the de-velopment of higher psychological pro-cesses. Cambridge, Mass: Harvard Univer-sity Press.

PËRMBLEDHJE

Simbolika e rënies së “Murit të Berlinit” mund të interpretohet dhe të keqinterpretohet nëvartësi të këndvështrimeve. Kriteri i parë është domethënia për popullin gjerman e ngritjes së“Murit të Berlinit”, por edhe për popujt e Europës e më gjerë. Jo domethënia për dy kampetapo sistemet kundërshtare, sepse pikërisht antagonizmi i tyre është njëri ndër shkaqet krye-sore për ngritjen dhe e mbajtjen në këmbë të atij muri. Kriteri i dytë mund të formulohet sinjë pyetje: a ekzistojnë, edhe pas 20 vjetëve, “mure” të tjerë në gjirin e popullit gjerman,“mure” ndërmjet popujve europianë e atyre ndërkontinentalë, rrjedhoja e të cilëve ndoshtaduhet lexuar në krizën e fundit globale? Për ne, shqiptarët, domethënia e “Murit të Berlinit”dhe e rënies së tij është shprehur me të ashtuquajturën luftë klasash, që ka qenë një perdendarëse e shqiptarëve brenda shtetit të tyre; e veçimit të shqiptarëve njëri me tjetrin në rajone diasporë; e izolimit të shqiptarëve brenda kufirit të tyre shtetëror nga e gjithë bota. Një ngadëshmitë më absurde të “murit” - tani do ta quajmë të Tiranës - ishte refuzimi i vazhdueshëmqë iu bë Nënë Terezës për t’u futur në Shqipëri - ndërkohë që ajo qarkullonte në të gjithëbotën - moslejimi i saj për të takuar nënën dhe motrën në Tiranë, qoftë edhe për t’iundodhur pranë në çastet e fundit të jetës së tyre, ndërkohë që një nga sfidat e misionareve tësaj ishte mosbraktisja deri në çastet e fundit të jetës e kujtdo qenieje njerëzore mbi glob,

1989: RËNIA E MUREVE DHE ARDHJA E PARË

(JO)RASTËSORE E NËNË TEREZËS NË SHQIPËRI

Tonin ÇOBANI MA - Instituti i Sociologjisë & KKRT


“Me të drejtë thuhet se një popull karakterizohet jo aq fort nga njerëzit e tijtë mëdhenj se sa nga ajo se si sillet ndaj tyre.”

Niçe

TTTTTonin Çobanionin Çobanionin Çobanionin Çobanionin Çobani është anëtar themelues i Institutit të Sociologjisë dhe kryetar i seksionit tëkomunikimit, kulturës dhe artit të tij. Ka botuar, veç artikujve studimorë, edhe disa libra meproblematikë socio-kulturore, si: “Miti dhe antimiti fishtjan”, “Paralele kulturore”, “Princi ipërfolur Lekë Dukagjini”, “Variacione me fjalën komb”, “Fishtologji”, “Pjetër Zarishti dhekrijimi i rruzullimit”, “Mitet në Lahuta e Malcisë” etj.

40 1989: Rënia e mureve dhe ardhja e parë (jo)rastësore e Nënë Terezës në Shqipëri

Tezën që dua të shtroj këtu mundta përmblidhja në dy togfjalësha:rënia e Murit të Berlinit, rasti sh-

qiptar. Ajo kohë, ndoshta rastësisht, lid-het me vizitën e parë të Nënë Terezës nëTiranë, prandaj qëndrimin ndaj emrit dheveprës së saj do ta përdor për të argumen-tuar ekzistencën ose jo të këtyre “mureve”edhe sot pas 20 vjetëve.

Hyrje

Simbolika e rënies së Murit të Ber-linit mund të interpretohet dhe të keqin-terpretohet në vartësi të këndvështrimeve,prapa të cilave qëndrojnë përfitime ime-diate, interesa afatmesme dhe strategji afat-gjata të grupimeve gjeopolitike tradicio-nale dhe më të reja. Pavarësisht prej këtijklasifikimi, dy janë kriteret që ndajnë in-terpretimet realiste prej demagogjive osekeqinterpretimeve. Kriteri i parë, sipaspikëpamjes sime, është domethënia përpopullin gjerman e ngritjes së Murit tëBerlinit, por edhe për popujt e Europës emë gjerë. Jo domethënia për dy kampetapo sistemet kundërshtare, sepse pikërishtantagonizmi i tyre është njëri ndër shkaqetkryesore për ngritjen dhe e mbajtjen nëkëmbë të atij muri. Kriteri i dytë mund tëformulohet si një pyetje: a ekzistojnë, edhepas 20 vjetëve, “mure” të tjera në gjirin epopullit gjerman, “mure” ndërmjet popu-jve europianë e atyre ndërkontinentalë,rrjedhoja e të cilëve ndoshta duhet lexuarnë krizën e fundit globale?

Muri i Tiranës

Nuk kam ndër mend t’u tregoj gjer-manëve domethënien e ngritjes dhe të rëniessë muri të tyre. Ata e bëjnë vetë një gjë të tillë,si dinë ata ta bëjnë: gjermanisht. Edhe popujte tjerë do të kthjellohen si duhet në “gjuhëte tyre kombëtare”. Për ne shqiptarët,domethënia e murit të Berlinit dhe e rëniessë tij është shprehur me të ashtuquajturënluftë klasash, që ka qenë një perde ndarëse eshqiptarëve brenda shtetit të tyre, e veçimittë shqiptarëve njëri me tjetrin në rajon ediasporë, e izolimit të shqiptarëve brendakufirit të tyre shtetëror nga e gjithë bota.Një nga dëshmitë më absurde të murit -tani do ta quajmë të Tiranës - ishte refuzi-mi i vazhdueshëm që iu bë Nënë Terezëspër t’u futur në Shqipëri - ndërkohë që ajoqarkullonte në të gjithë botën - moslejimi isaj për të takuar nënën dhe motrën e saj nëTiranë, qoftë edhe për t’iu ndodhur pranënë çastet e fundit të jetës së tyre, ndërkohëqë një nga sfidat e misionareve të saj ishtemosbraktisja deri në çastet e fundit të jetëse kujtdo qenieje njerëzore mbi glob, pavar-ësisht statusit të tyre kombëtar a klasor,politik a ideologjik, fetar a familjar:

Atyre që janë në prag të vdekjes,- shprehej NënëTereza,- mundemi që të paktën t’u japim përsh-typjen e vërtetë të një gjëje shumë të rëndësishme:që ekziston dikush, i gatshëm për t’i dashur me tëvërtetë dhe me fakte, sepse dhe ata, si gjithë tëtjerët ose ndoshta me të drejta më shumë se tëtjerët, janë bij të Zotit dhe meritojnë të duhen.9

pavarësisht statusit të tyre kombëtar a klasor, politik a ideologjik, fetar a familjar. Njëzet vjetmë parë, me lejimin e Nënë Terezës për të vizituar varrin e nënës dhe të motrës së saj në Tiranë,shënohet fillimshembja e “Murit të Berlinit” në Shqipëri. Më pas ajo erdhi dhe ngriti disaqendra të misioneve të saj në Shqipëri, madje u lartësua emri i saj dhe u ngritën monumentesi për asnjë shqiptar tjetër më parë. Por të gjitha këto nuk do të thonë se qenka shemburperdja ideologjike ndër shqiptarët.

9. “Më shumë dashuri - mendime të Nënë Terezës”, përkthyer në shqip nga Laureta Çobani, botimdygjuhësh: shqip-italisht, Toena, Tiranë 2003, fq. 145.


Dhe ai mur i Tiranës filloi të binte20 vjet më parë, ndoshta 3-4 muaj mëparë se të shembej Muri i Berlinit, pikër-isht kur Nënë Tereza arriti të hynte nëShqipëri, më 15-18 gusht 1989. Pyetjaqë vjen, riformulohet: a ka mure të tjerëtiranas që ndajnë një shqiptar a një grupshqiptarësh nga gjiri i familjes së vet dhe ikombit për motive biografike, fetare,ekonomike apo botëkuptimore? Unëthem se po. Dhe, nëse kjo “po” është sa-dopak e vërtetë, atëherë entuziazmit tonë,përvjetor pas përvjetori për rënien e Mu-rit të Berlinit (apo të Tiranës), duhet t’ivëmë fre. Duhet të thellohemi edhe mënë shkaqet e ngritjes së mureve të tilla nëBerlin e gjetkë, pavarësisht nga teknologjiae sofistikuar e ndërtimit të tyre: që i bëjnëato mure të dukshme, më pak të dukshmeapo krejtësisht të padukshëm në sytë tanëtë vjetruar qysh nga krijimi i gjallesave mbitokë, apo diçka më vonë, qyshkur jeta eqenieve njerëzore u shoqërizua. NënëTereza është syri i hapur i mbarë njerëz-imit, syri që depërton çfarëdolloj muriqë e vetmon njeriun prej njeriut, pran-daj, ndoshta, ka reagime ndaj veprës sësaj prej atyre që ushqehen ose, me sak-të, majmen duke veçuar kombe, dukendarë popuj apo duke e kacagjeluar nje-riun kundër njeriut.

Ngërç sociologjik shqiptar

Ceka më sipër se 20 vjet më parë, melejimin e Nënë Terezës për të vizituarvarrin e nënës dhe të motrës në Tiranë,shënohet fillimshembja e murit të Berlin-it në Shqipëri. Më pas ajo erdhi dhe ngri-ti disa qendra të misioneve të saj në Sh-qipëri, madje u lartësua emri i saj dhe ungritën monumente si për asnjë shqiptartjetër më parë. Por të gjitha këto nuk dotë thonë se qenka shembur perdjaideologjike ndër shqiptarë. Unë nuk dotë përmend fakte të tilla, si debati që u bëpër ngritjen e katedrales me emrin e saj në

Prishtinë, për ngritjen e monumentit nëShkodër apo për fshehjen e monumentittë saj në Tiranë. Ajo që më shqetësonështë qëndrimi ndaj veprës së saj, si për-vojë dhe mendësi e re për menaxhimine shoqërisë së sotme njerëzore. Unëshoh një mur të ri të Tiranës (jo më tëBerlinit) në këtë qëndrim: indiferen-tizmi ndaj veprës së saj dhe tendenca përta lënë atë në “shenjtërinë” e vet muzealekrijojnë atë mur të sofistikuar që shpre-het me një ngërç jo të vogël edhe nëmendimin sociologjik shqiptar.

Edhe sikur të mos ishte fare shqiptare,përvoja e gjallë e Nënë Terezës dhe sen-tencat e saj në përballjet realiste me teori-zimet fraziste të të gjithë globit përbëjnënjë kontribut universal në studimet so-ciologjike, së cilës medoemos do të duhejt’i referoheshin shqiptarët. Asnjë teori so-ciologjike nuk do të funksiononte nësenuk do t’i shërbente realisht shoqërisë e,aq më pak, një koineje të caktuar ku ap-likohet ajo teori, ashtu si vepronte NënëTereza dhe motrat e saj. Pikërisht ky thelbi shmangur, që buron nga veprimtariapraktike dhe sintetizohet në aforizmat esaj, shpjegon atë që në krye të kësaj kum-tese e quajta keqinterpretim të simbolikëssë rënies së Murit të Berlinit (dhe të Ti-ranës). Thënë troç, megjithëse 20 vjet mëpara ra perdja e Tiranës që e pengonteNënë Terezën të hynte në Shqipëri, kambetur ende më këmbë një mur tjetër qëpengon mendësitë e saj të shtrohen, qoftëedhe si alternativë e mendimit tonë so-ciologjik për një menaxhim më human tëshoqërisë së sotme shqiptare, nevoja e tëcilit përflitet prej ne të gjithëve.

Tullat njëzetvjeçare

Veprimtaria dhe mendimi sociologjiki Nënë Terezës nuk mund të shqyrtohetjashtë doktrinës sociale të Kishës (dottri-na sociale della Chiesa). Së pari, sepse in-stitucioni i Nënë Terezës asnjëherë nuk ka

42 1989: Rënia e mureve dhe ardhja e parë (jo)rastësore e Nënë Terezës në Shqipëri

bërë ndonjë përpjekje për t’u shkëput ngambikëqyrja e Kishës dhe, së dyti, sepseKisha, nga ana e vet, nuk u ështëkundërvënë ndonjëherë institucioneve tëmotrave të saj, por i ka pranuar ato edhekur i tejkalonin dukshëm praktikat e deri-atëhershme të teorive të saj sociale. Mad-je, qyshkur autoriteti i institucioneve tëNënë Terezës u bë i njohur në shkallëbotërore, Vatikani u përpoq ta përfshinteveprimtarinë e tyre në misionin e Caritas-it. Por të gjitha këto përfshirje nuk mundtë jenë tulla të një muri të ri në mes tëshqiptarëve, siç është vënë re në shk-rimet e ndonjë intelektuali të respektu-ar, i cili nuk ka marrë parasysh edhe njëmotiv laik të deklaruar prej saj në disaraste: “Për ne nuk ka rëndësi të cilës fejanë personat që u shërbejmë. Kriteri ynë indihmesës nuk bazohet në besimin enjerëzve, por në nevojat e tyre.”10

Gjithsesi, nuk është qëllimi i këtijkumti të gjykojë marrëdhëniet e institu-cionit të Nënë Terezës me besimin e saj,për të cilin ajo pohonte: “Do të isha e gat-shme të hiqja dorë nga jeta ime, por jo ngabesimi im”.11 Unë dua vetëm të sqaroj seveprimtaria dhe teoritë e Nënë Terezës,sado që nuk mund të shqyrtohen pavarë-sisht doktrinës sociale të Kishës, në kënd-vështrimin sociologjik nuk mund të jenënjë perde ndarëse për intelektualët sh-qiptarë, sepse, në krahun tjetër, individu-aliteti i veprimtarisë dhe i mendimit të

Nënë Terezës i tejkalon shumë herë prak-tikat e Caritas-it dhe rezultatet e dok-trinës sociale të Kishës prej nga rrjedhCaritas-i, për të mos thënë se Caritas inVeritate, doktrina më e re sociale e Va-tikanit, që për shumë teoricienë e përa-fron atë me teoritë më të funditekonomike të një “shteti social”12, kamarrë prej veprimtarisë dhe ideve të saj13,kur thoshte: “Nuk kemi të drejtë të gjykojmëtë pasurit. Nga ana jonë, ajo që dëshirojmënuk është një ndeshje klasore, por një takimqë të pasurit të shpëtojnë të varfrit dhe tëvarfrit të shpëtojnë të pasurit.”14

Përfundim

Mund të argumentohet edhe mëgjerësisht se muret do të jenë realisht tëshembura kur mendimi sociologjik sh-qiptar të bëjë objeksion parësor veprim-tarinë e Nënë Terezës dhe mendimin e saj,duke zbuluar në të universalitetin dhe atëqë është e dobishme për shoqërinë e sot-me shqiptare. Dhe këto mure duhet tëfshihen tani. Në këtë pikë, për simbolikëne imperativit tani të “rënies së Murit tëBerlinit, rasti shqiptar”, dua të përfundojme një sentencë filozofike të vetë NënëTerezës: “Dje është tanimë e shkuar dhe nesërdo ende kohë që të vijë. Mua më interesonvetëm e tanishmja. Dhe sot shoh njerëz që povdesin, duhet t’i ndihmoj që të jetojnë. Nësenuk i ndihmoj sot, ata vdesin.” 15

10. Po aty, fq. 119.11. Po aty, fq. 11.12. Cardinale Angelo Scola, “Crisi, occasione per un nuovo welfare”, ZENIT.org.- sabato, 1° novembre 200913. Pranay Gupte “Voice For the Poor”http://209.85.229.132/search?q=cache:06_KVgcldTwJ:www.cyberindian.com/mother-teresa/special-

voice-of-poor.php+mother+teresa+social+justice&cd=1&hl=en&ct=clnk “They will cogitate over policy,and they will issue grave commentaries on sustainable development. They might do better to study how onesmall woman, in a simple white cotton sari, didn’t bother much with reports and theories; instead, she simplywent out into the world and changed the lives of millions.”.

14. “Me shumë dashuri - mendime të Nënë Terezës”, përkthyer në shqip nga Laureta Çobani, botimdygjuhësh: shqip-italisht, TOENA, Tiranë, 2003,f. 142.

15 Po aty, f.66.

Hyrje

Disa psikologë dhe sociologë, zhvil-limin e njeriut nga dita që lind e deri savdes e krahasojnë me një ndërtesë dh-

jetëkatëshe, ku tetë katet e para hidhen derinë moshën gjashtë vjeç.16 Ky krahasimdomethënës na bën të kuptojmë rëndësinëe madhe që ka mosha parashkollore përformimin dhe rritjen e individit të lirë dhe

EDUKIMI GJINOR

NË ARSIMIN PARASHKOLLOR

Ma. Ermioni CEKANI - Instituti i Sociologjisë


ABSTRAKT

Ky punim ka si objekt vlerësimin e ndryshimeve që ka pësuar arsimi parashkollor nëvite, analizon mënyrën si është realizuar deri tani dhe si mund të bëhet ndrysheedukimi gjinor në arsimin parashkollor. Me këtë rast, do të përpiqemi të bëjmë njëanalizë të modeleve alternative të edukimit për të parë se si realizohet edukimi gjinorgjatë veprimtarisë mësimore-edukative, rolet gjinore dhe trajtimi i fëmijëve nga eduka-toret, mjetet didaktike dhe materialet mësimore që përdoren në arsimin parashkol-lor, përbërja e personelit mësimor dhe ndihmës, si dhe ndikimi i tyre në krijimin estereotipave gjinore.

16. Standardet e Përmbajtjes në Arsimin Parashkollor, ribotim, Tiranë 2005, botim i Institutit të Kur-rikulës dhe Standardeve, f. 3.

Ermioni CekaniErmioni CekaniErmioni CekaniErmioni CekaniErmioni Cekani, anëtare e Institutit të Sociologjisë, është specialiste e shërbimeve so-ciale në Bashkinë e Tiranës. Është mastër ne mësuesi dhe pedagoge me kohë të pjesshme nëlëndën “Sociologjia e arsimit” në Universitetin “Kristal”. Është autore e shtatë librave meto-dikë, botime të Instituti i Sociologjisë dhe Shtëpisë botuese “Polis”, që janë: “Libri i më-sueses së arsimit parashkollor”, “Fletore vlerësimi (grupi i parë, i dytë dhe i tretë)”, “Testepër mua (grupi i parë, i dytë dhe i tretë)”, “Mësime e lojëra inteligjente”, “Veprimtari prak-tike sipas fushave të zhvillimit”, “Mësojmë shkronjat një nga një – Abetare për fëmijëtparashkollorë” dhe “Metodika për mësueset e arsimit parashkollor”.

44 Edukimi gjinor në arsimin parashkollor

të përgjegjshëm, sepse duhet ta kemi tëqartë që fëmijëria e hershme nuk mund tëshkëputet nga i gjithë procesi i arsimimittë individit në vitet që pasojnë.

Arsimi parashkollor është një shërbimqë u ofrohet fëmijëve të moshës 3-6 vjeçdhe ka si objektiv kryesor socializmin e tyre,duke mbështetur, mundësuar e lehtësuarzhvillimin e gjithanshëm. Kopshtet, siniveli i parë i arsimimit, përbëjnë njëobjekt të rëndësishëm për kërkime tëndryshme shkencore, ku fëmijët konsi-derohen si individë që janë pjesë e njësistemi edukativ kompleks. Thënë ndry-she, procesi i edukimit në arsiminparashkollor ka si qëllim të realizojë njëpërvojë dhe mënyrë edukimi të veçantëe personale për çdo fëmijë dhe për çdogrup fëmijësh.

Konferenca e Jomtienit, që u mblodhnë vitin 1990, arriti në përfundimin se,nëse bota dëshiron të realizojë objektivate Arsimit për të Gjithë, fëmijëria e her-shme (3-6 vjeç) është pikërisht mosha mëkritike për të ndërhyrë. Duke pasur para-sysh aftësitë e jashtëzakonshme të të nxënitnë këtë moshë, fëmijëria e hershme vlerë-sohet si guri i themelit për reformën arsi-more dhe aktualisht përbën objektivin eparë në kuadrin e 6 objektivave të për-caktuara në nismën botërore Arsim përtë Gjithë. Ka ardhur koha që arsimiparashkollor të mos ketë vetëm një rolndihmës, sepse ndërhyrja cilësore në fëm-ijërinë e hershme ka një normë të lartëkthyeshmërie në gjithë sistemin e arsimittë detyrueshëm dhe për të gjithë personat qëpërfitojnë nga kjo ndërhyrje.17

Një studim i bërë në ShBA, katreguar se, në moshën 27-vjeçare, përçdo dollar të investuar në arsiminparashkollor, kthyeshmëria e përllogari-

tur sipas disa aspekteve është 7.16 USD,ndërsa në moshën 40 vjeçare shkon derinë 12.90 USD.

Përvoja botërore e dekadave të fun-dit ka nxjerrë në pah rëndësinë e viteve tëpara të jetës (a) në aspektin e zhvillimitoptimal fizik, psikologjik dhe social tëfëmijës, (b) në aspektin e përfshirjes sëpotencialit të femrës në zhvillimin e sho-qërisë dhe (c) për faktin se kombinimi ikëtyre dy faktorëve ka ndikim të pazëv-endësueshëm në luftën kundër varfërisë.

Elemente të edukimit gjinor nëarsimin parashkollor

Ashtu si kemi thënë edhe më lart, vitete fëmijërisë së hershme - që përmbledhinperiudhën nga 0-6 vjeç - përbëjnë njërënnga periudhat më të rëndësishme për zh-villimin e njeriut. Gjatë këtyre viteve fëm-ija formon personalitetin e tij, zhvillonaftësitë sociale, zhvillon të folurit, të men-duarit etj. Këto realizohen si në familje,në komunitetin ku fëmija bën pjesë, porsidomos nëpërmjet programeve që zhvil-lohen në arsimin parashkollor. Ngamënyra se si paraqiten rolet gjinore nëprogramet e këtyre grupmoshave, varet nënjë masë të madhe edhe përfytyrimi që dotë krijojnë fëmijët për të ndërmarrë roline tyre në shoqëri në të ardhmen.“Përgjithësisht është pranuar se socializi-mi i roleve gjinore fillon në familje dhe sekopshti dhe shkolla nëntëvjeçare e vazh-dojnë këtë proces duke luajtur një rol tërëndësishëm për ndërtimin e përkatësisëgjinore përmes mënyrave të organizimittë praktikave të tyre… Njëkohësisht, me-dia dhe ndërveprimi me fëmijë të tjerëkontribuojnë në mënyrë të dukshme nëprocesin e socializmit.”18

17. Shtojcë e Strategjia Kombëtare e Arsimit për zhvillimin e integruar të fëmijërisë së hershme në Shqipëri, A.6.2 – Rëndësia e fëmijërisë së hershme, faqe 2.

18. Measor dhe Sikes, 1992 – Integrimi gjinor në arsim, Botim i qendrës “Aleanca Gjinore për Zhvillim”,Tiranë 2004.


Nëse do t’i bënim një analizë çastit tëparë kur diskutohet për ekzistencën e njëfëmije ende pa u bërë i qartë seksi i tij, qëkëtu vihen re ndarjet gjinore. Ndërsa, pot’u referoheshim zakoneve dhe traditavenë vendin tonë, do të vërenim se që nëfillim bëhet urimi: “Me një djalë!” Edhepse mendësia e të paturit të një djali përtrashëgimtar tanimë duket se ka pësuar njëlloj përthyerjeje, gjithsesi ajo vijon tëmbetet ende një ide e ngulët. Prirja përnga mashkullorësia, që më së shumti kaardhur si rrjedhojë e faktorëve historikë,ekonomikë dhe socialë, haset edhe në kr-ijimtarinë gojore të popullit, kur bëhetfjalë për fëmijën që pritet të lindë. Undalëm jo rastësisht te parapëlqimi gjinornë shoqërinë dhe familjen tradicionale,por për të nënvizuar idenë se edhe në ditëte sotme kanë një ndikim të dukshëm forcadhe inercia e “normave kulturore” tëtrashëguara nga e kaluara. Natyrisht, kashumë norma të tilla në shoqërinë sh-qiptare, të cilat, ngaqë kanë ndikim tëfortë, marrin edhe trajtën e rregullit apotë masës kur bëhet fjalë për përkatësinëmashkull-femër, duke filluar me sjelljen,mënyrën e veshjes, marrëdhëniet me tëtjerët, paraqitjen në publik etj.

Si rregull, këto “norma kulturore”ushtrojnë trysni dhe kërkojnë të bëhen tëdetyrueshme për t’u zbatuar në jetën so-ciale dhe në stereotipet gjinore të përdit-shme. Shpesh, për fat të keq, falë mjedisitfamiljar apo mikromjedisit, ato zënë vendedhe në psikologjinë, vetëdijen dhe men-talitetin e fëmijëve. Pra, që herët ushqe-het ideja e dallimit thelbësor lidhur mepërkatësinë gjinore. Po sjellim një shem-bull. Që në çastin kur merret vesh seksi ifëmijës, prindi përgatitet për një lloj ndry-shimi apo dallimi, që nis me ngjyrën errobave që do të përgatiten: rozë për va-jza dhe bojë qielli për djemtë. Por dal-limet midis meshkujve dhe femrave vijnëduke u theksuar me kalimin e viteve dhevaren në një masë të madhe nga qënd-

rimet që mbajmë ndaj të dyja sekseve,nga toleranca në lidhje me sjelljen e tyreetj. Këto probleme krijohen dhe vijnëduke u thelluar akoma më shumë në vitete kopshtit, duke qenë se këto janë vitetkur “zë rrënjë” formimi i tyre, pa anash-kaluar këtu edhe familjet dhe mjedisinsocial ku rriten këta fëmijë. Përvoja na tre-gon se pabarazia gjinore shfaqet edhe nëarsimin parashkollor. Dhe nuk vërehetvetëm te mënyrat e sjelljes dhe këndvësh-trimit të fëmijëve të këtyre grupmoshave,por edhe në përmbajtjen e programeve qëzbatohen apo edhe te mësueset.

Pra, si padashur, krijohen “standarde”dhe “norma” të sjelljes dhe qëndrimitfemëror, të sjelljes gjinore, që së bashkupërbëjnë “idenë” dhe “modelin” mbi-zotërues që shoqëria ka për femrën dhefemëroren. Më pas, këto “norma” apo“zakone” kanë ndikim të fortë në de-formimin e realitetit social, që e marrinfillesën e vet te mënyra e sjelljes që nështëpi apo në kopsht, që në rastin tonëpërbën mjedisin social.

1. Do të ishte mirë që mësueset e ar-simit parashkollor vazhdimisht të reflek-tonin dhe ta vlerësonin pozicionin e tyrenë punë përmes qëndrimit që duhet tëmbajnë në lidhje me fëmijët në kopsht.Por, gjithsesi, ende nuk mund të pritetshumë prej tyre, nisur nga fakti i thjeshtëse ato kanë pak njohuri për integrimingjinor në sistemin arsimor në përgjithësie për sistemin parashkollor në veçanti.Megjithëse përfshirja e elementeve të për-katësisë gjinore në arsimin parashkollorparaqitet më mirë se në nivelet e tjera tëarsimit, përsëri ka ende punë për të bërë.Ndaj dhe kërkohet shumë më tepër ndë-rhyrje si në nivel politikash, institu-cionesh, botimesh por edhe një llojvetëdijesimi të të gjithë aktorëve që kanërol dhe ndikim te fëmijët e kësaj moshe.Është fakt se edukatoret e kanë të vështirëta pranojnë ndryshimin e rolit dhe pozi-


cionit të tyre. Ndërkaq, të gjithë e dimëqë figura e mashkullit (ashtu si dhe e fem-rave) është e pazëvendësueshme për këtëgrupmoshë, por në arsimin parashkollornuk gjejmë asnjë burrë në rolin e mësues-it. Dhe jo vetëm mësues, por as drejtues,kuzhinierë etj. Për fëmijët, në këtë peri-udhë vendimtare të formimit të tyre, dotë ishte mirë edhe përvoja dhe angazhimii një mësuesi. Përderisa në ciklin e ulët kapasur dhe ka mësues, atëherë kjo mund tëkorrigjohet dhe të vendosen mësues edhenë arsimin parashkollor. Pra, nuk ka psetë mos themi se ka ardhur koha që edhe nëarsimin parashkollor të zërë vend figura emësuesit ose drejtuesit.

Nëse do t’i referoheshim Raportit Vje-tor Statistikor të Arsimit, 2006 – 2007, bot-im i MASh, do të vinim re se në arsiminparashkollor japin mësim dhe janë në roledrejtuese gjithsej 3 564 edukatore (fem-ra) dhe asnjë edukator (mashkull).

emigrimit apo migrimit të popullsisë, nukmund të kemi një shifër të saktë tëfrekuentimit të këtij niveli arsimi nga va-jzat dhe djemtë. Kjo e dhënë, për arsiminparashkollor, mungon edhe në RaportinVjetor Statistikor të MASh.

2. Po të analizonim me hollësi pro-gramin që zbatohet gjatë veprimtarisëmësimore-edukative në arsimin parashkol-lor, mjetet dhe materialet që përdoren gjatëzhvillimit të saj, do të vinim re se këtotransmetojnë “mesazhe” të dukshme osetë padukshme, duke iu krijuar idenë va-jzave dhe djemve se ka fusha ku ata mundtë jenë ose mund të mos jenë të suk-sesshëm. Dhe kjo vetëm për shkak të për-katësisë së tyre gjinore. Gjatë analizës, has-en elemente që tashmë janë bërë stereoti-pe dhe janë të pranishme në arsiminparashkollor. P.sh., dita në kopsht fillonme ngrënien e mëngjesit dhe, zakonisht,

Ashtu siç shihet edhe nga tabela dhegrafiku i mësipërm, e veçanta në arsiminparashkollor është se 100 % e edukator-eve janë femra, raport ky që nuk vihet renë asnjë nga nivelet e tjera të arsimit.

Nëse do të kishim të dhëna të saktapër numrin e popullsisë në përgjithësi dhepër numrin e fëmijëve të moshës 3-6 vjeç,të ndarë në femra dhe në meshkuj, atëherëdo të mund të analizonim (duke u bazuarnë shifra), frekuentimin apo regjistrimine vajzave dhe djemve në arsimin parash-kollor, si një element i edukimit gjinor nëkëtë nivel arsimimi. Por edhe për shkak të

si kujdestare të ushqimit mësueset zgje-dhin vajzat, të cilat kanë për detyrë të sh-trojnë tryezën, ta pastrojnë atë, ta vendosinçdo gjë në vendin e vet pas përfundimittë ushqimit etj.

Dhe po ashtu, djemtë zakonisht zgjid-hen “komandantë”. Për të vijuar më tej:te këndi i konstruksionit luajnë djemtë,ndërsa këndi i kuzhinës dhe ai i kukullaveështë “pronë” e vajzave. Nëse ndonjë djalëdo të shkojë të luajë me kukulla, shpeshmësueset janë të parat që i thonë: “Ti jedjalë dhe një djalë nuk luan me kukulla”.Këto dhe të tjera si këto, të përsëritura

Tabela 1: Numri i edukatoreve

Nr. i edukatoreve/ Nr. i edukatoreve/ Nr. i edukatorëve/drejtuesve gjithsej drejtueseve femra drejtuesve meshkuj

3 564 3 564 0100 % 100 % 0 %

Burimi: Raporti Vjetor Statistikor i Arsimit, 2006-2007, botim i MASH


shumë herë në familje, në mjedisin socialku fëmijët jetojnë dhe në kopsht, krijojnënjë stereotip gjinor të caktuar dhe ndikojnënë zgjedhjet e mëvonshme, qoftë tëdjemve apo të vajzave. Stereotipet gjinoreformohen te fëmijët që në moshën 3-5vjeçare, sepse të gjithë e dimë që fëmijët3, 4 apo 5-vjeçarë përpiqen ta modelojnësjelljen e tyre në përshtatje me atë të tërriturve me të cilët jetojnë dhe reagojnënë përshtatje me atë se çfarë presinprindërit e tyre nga ata. Çdo ditë, në jetëne përditshme, ata ndeshen me dukuri tëtilla, si: vajzat shpesh nxiten të mësojnëtë bëjnë punë shtëpie dhe të kujdesen përtë tjerët duke ndihmuar nënat, ndërsadjemtë në të njëjtën kohë nxiten të mer-ren me sporte apo aktivitete të tjera, tëshoqërojnë baballarët jashtë shtëpisë etj.Pra, në këtë moshë e më tej vajzat nxitentë jenë më pasive se meshkujt, si në shtëpiashtu dhe në kopsht. Shpesh dëgjojmëmësuese që thonë: “Mos u hidh ashtu, senuk je çun”. Apo “Kështu veprojnë va-jzat?” Ky pasivitet që kultivohet te vajzat,më vonë mund të shfaqet si mungesë ak-tiviteti, si varësi ndaj të tjerëve apo si mung-esë interesi. Dhe kështu krijohet përshtyp-ja se femrat janë më pasive se meshkujt ekjo ndikon pastaj gjatë gjithë jetës së tyre.Megjithëse vajzat ndryshojnë nga djemtëqë në gjene, këto ndryshime thellohen mëshumë gjatë viteve të para të jetës. Shpesh-herë, si në familje, po ashtu dhe në kop-sht, agresiviteti i djemve justifikohet mefjalët: “Fundja, ai është djalë”. Ndërkaq,frika te një djalë nuk mund të tolerohetdhe atij i thuhet: “Ti nuk je vajzë!” Pra,që në këtë moshë djemtë nxiten që të jenëtë fortë emocionalisht dhe kur një djalë ishpreh emocionet e tij duke qarë, men-jëherë ndërhyn edukatorja duke i thënë:“Ti nuk je qaraman si vajzat”. Në tëkundërt, nëse nja vajzë i shpreh emocio-net e çastit duke qarë, kjo është e pran-ueshme, ngaqë ato janë më të buta, “nukdinë gjë tjetër veçse të qajnë” etj. Kësisoj,

sjelljet e djemve modelohen drejt vepri-meve të rrezikshme e të pallogaritura, përtë treguar se nuk janë frikacakë. Ndërsa ekundërta duhet të ndodhë me vajzat, tëcilat, kur munden, do të tërhiqen, sepseato “janë vajza”.

Këto devijime në sjellje ndikojnë nëformimin e personalitetit të fëmijëve, çkasjellin edhe ndryshime në fushën e ko-munikimit. Dhe të gjitha këto për sh-kak të edukimit të diferencuar gjinor, tënxitur që në kopsht.

Për të parë se si veprohet në arsiminparashkollor dhe se si realizohet edukimigjinor, do të përpiqemi të analizojmë pro-gramin që zbatohet në kopshte, si dhepraktikën e përditshme të aktivitetevemësimore-edukative. Më poshtë po japimnjë vjershë, që mësohet në grupin e dytëme fëmijë të moshës 4-5 vjeç për zhvil-limin e tyre gjuhësor:

Një të diel në mëngjes,/ lau Albanasytë e zes,/ lidh shaminë, ve një futë,/ngjan tamam si një mama./ Si një flu-tur punët nis,/ bën pastrimin e shtëpisë,/lan, fshin e shkund, /s’le një pluhur as-gjëkund. /Hyn dhe Beni me nxitim, /me këpucët mbi qilim,/ vjen e shkon eshkon e vjen,/ kërkon topin por s’egjen./ I thotë motra: - Ki kujdes, /ejamerr dhe ti një fshesë./ Qeshi Beni:ha,ha,ha,/nuk më sheh? Unë jam baba.

Në këtë vjershë duket qartë roli i des-tinuar gjinor i Albanës (të fshijë, të lajë,të marrë pluhurat, madje duke vënë edheshaminë e përparësen: ngjan tamam si njëmama) dhe i Benit (të luajë me top, tëshkelë me këpucë mbi qilim dhe, si për-fundim, ai është... një baba).

Ose një këngë për fëmijët e grupittë tretë, që thotë: “Të shoh në ekran,/ tëshoh në stadium,/ forca babi im, /me tymburrem unë…”

Po vazhdojmë më tej me programine zhvillimit gjuhësor të fëmijëve të grupittë parë: “Kush tha se jam e vogël,/ dhes’ditkam të bëj punë,/ ja, prisni të lidh flokët,


/ të vë përparësen unë./ Kur nis të fshijkuzhinën, /te çezma fshesën laj,/ pastaj menjë leckë, /gjithë pluhurat i marr. /Mbi tav-olinë kurrë,/ s’harroj të ve dhe lule, /kush thase jam e vogël/ dhe s’ditkam të bëj punë?”

Këto janë elemente të stereotipeve nëpërkatësinë gjinore, të cilat formohen pake nga pak që në grupmoshat 3-6 vjeç.

Por, përveç vjershave (dhe të tjera siato) që përmendëm më sipër, në arsiminparashkollor, fëmijëve u mësohen edhevjersha të këtij lloji: “Unë dhe motra nështëpi,/ punët kurrë nuk i ndajmë,/ bashkëkrevatet rregullojmë,/ edhe enët bashkë ilajmë. /Unë me fshesë fshij shtëpinë, / ajo meleckë pastron,/ kur unë lyej këpucët,/ ajomamin e ndihmon.” Ashtu siç kuptohetnga teksti i kësaj vjershe, rolet gjinore nukjanë të ndara, të përcaktuara.

Ndërsa, po të analizonim figurat e fle-toreve që përdoren në arsimin parashkol-lor, vihen re pak dallime gjinore. Nëpërgjithësi rolet gjinore të djemve dhevajzave janë të shkrira, por përsëri, nësedo të shikonim me vëmendje “Librin eparashkollorëve” për grupin e dytë, nëfaqen 4, tek tema “Miq të rinj”, në të dyjafigurat, lodrat janë ndarë: djemtë kanë nëdorë topa, ndërsa vajzat kukulla. Kjo ethekson dallimin gjinor midis tyre, përveçveshjes, që e bën të qartë se cilët janëdjemtë në figurë e cilat janë vajzat. Ndër-sa e njëjta fletore, por për grupin e parë,në faqen 8, tek tema “Mjetet e komunika-cionit, lëvizja drejtvizore”, shoferi i mak-inës është burrë, ndërsa pasagjerët janëedhe djem, edhe vajza. Ndërsa te fletorjapër parashkollorët e grupit të tretë, “Vep-rimtari gjuhësore”, në faqet 8-9, tek tema“Sa na pëlqejnë lojërat me top!”, të gjithafigurat që ilustrojnë këtë temë tregojnëdjem që luajnë me top lojëra të ndryshme.

Po kështu, në arsimin parashkollorpërdoren edhe kartolina për zhvillimingjuhësor të fëmijëve sipas grupmoshave.Në bazë të figurave që paraqiten atje, bise-dohet midis edukatoreve dhe fëmijëve dhe

përveç zhvillimit të të folurit, krijohenkoncepte të reja. Nëse do t’i analizonimme kujdes kartolinat, do të vinim re se nëto janë të ndara në mënyrë të qarta roletgjinore. P.sh., vetëm gra duke vjelë rrushinose domate; një gjysh që lexon gazetënose që ngrohet; një gjyshe që bën trikoose gatuan gjellën; një babi marangoz osetraktorist; një vajzë që shtron tryezën; njëmami që kujdeset për beben etj.

Në modelin edukativ të Rexhio-Emilias, analizuam projektin “Ne dhetoka”, të realizuar me fëmijët e grupit tëtretë, 5-6 vjeçarë, në kopshtin nr. 39 nëTiranë. Një nga pikat e projektit ishte:Identiteti i planetit tonë. Shumë interesantejanë këndvështrimet e fëmijëve, që ndry-shojnë nga djemtë tek vajzat dhe ndihetndikimi i sterotipeve gjinore të krijuaranë familje, në kopsht ose në mjedisin so-cial ku jetojnë. Ja si shprehen ata për tokën- shoqëruar me vizatimet përkatëse.

Fabio: Ngaqë toka është më e mad-he, ajo është gjysmë djalë e gjysmë vajzë.

Mateo: Është djalë, se ka ngjyrat e djemve.Laurenti: Është çun, se ka dete e male.Dea: Mund të jetë edhe vajzë, se ka lule.Fertili: Toka është djalë, sepse rrot-

ullohet, nuk rri në vend.Po të analizojmë me kujdes përgjig-

jet e tyre, djemtë mendojnë se toka ështëdjalë meqenëse ka më shumë dete e male(ngaqë detet e malet janë të forta sidjemtë). Ndërsa vajzat, meqë në tokë kaedhe lule (që janë të buta si vajzat) atëherëmund të jetë edhe vajzë.

Këtu shihet qartë ndikimi i edukimitgjinor edhe në arsyetimin e fëmijëve tëkësaj grupmoshe.

Rekomandime

Nga kjo analizë e programeve dhe ematerialeve didaktike që përdoren në ar-simin parashkollor, dalim në përfundiminse: prindërit dhe edukatoret kanë nevojë tëmësojnë t’i trajtojnë fëmijët mbi bazën e dal-


limeve individuale dhe jo mbi bazën e dalli-meve gjinore të paragjykuara. Kjo gjë vjennga mungesa e njohurive të prindërve dheedukatoreve për çështje të përkatësisë gji-nore. Për të ndryshuar këtë situatë, lipsettë ndërtojmë strategji duke vlerësuar mëparë situatën, duke bërë trajnime të eduka-toreve dhe prindërve për probleme tëedukimit gjinor, duke shpërndarë infor-macion nëpërmjet fletëpalosjeve, poster-ave, literaturës etj. Më tej, edukatoret du-het të qartësojnë dhe të thellojnë kuptimet

e koncepteve themelore në lidhje me për-katësinë gjinore dhe zhvillimin në arsim.Pra, të vetëdijesohen në lidhje me inte-grimin gjinor në arsim, duke ofruar me-toda dhe strategji për të lehtësuar përfshir-jen e perspektivës gjinore në programetmësimore-edukative. Dhe, që të realizo-hen të gjitha këto, edukatoret kanë nevojëpër më shumë informacion, të cilin, përveçliteraturës përkatëse, mund ta plotësojnëme trajnime nga specialistë të fushës sëedukimit gjinor.

REFERENCAT

Standardet e përmbajtjes në arsimin parashkollor, Ti-ranë 2002.

Standardet e arritjes në arsimin parashkollor, Tiranë2004.

Strategjia kombëtare e zhvillimit të arsimit parauni-versitar 2004- 2015, Tiranë, qershor 2004.

Arti i rritjes së fëmijëve, UNICEF dhe Ministria eShëndetësisë, Tiranë 2005.

Zhvillimi i fëmijërisë së hershme në Shqipëri, Qendra eZhvillimit Human & Save the Children,2002

Psikologjia e prindërve, kapitulli VI.

Integrimi gjinor në arsim, botim i Qendrës “Alean-ca Gjinore për Zhvillim”, Tiranë, 2004.

Paketë burimore mbi përkatësinë gjinore. Për mësuesite ciklit fillor, botim i Qendrës “Aleanca Gji-nore për Zhvillim”, Tiranë, 2007

Përkatësia gjinore dhe zhvillimi. Koncepte të avanc-uara. Publikim i Qendrës së Gruas.

Integrimi gjinor. Praktika dhe perspektiva, botim iQendrës së gruas, Tiranë 2002.

Raporti Vjetor Statistikor i Arsimit, 2006-2007,botim i MASH

Familja ballkanike, që ruan tiparekryesisht të pandryshueshme derinë fillimet e shek. XX, konsidero-

het si një lloj i veçantë i familjes që ndry-shon edhe nga strukturat komplekse tëfamiljes së Europës Lindore, pjesë e së cilësështë edhe Shqipëria.

E drejta zakonore në vendin tonë kaluajtur rolin e një rregullatori në mar-rëdhëniet famil jare dhe shoqërorendërmjet individëve. Ajo në literaturëpërcaktohet si tërësi e normave (rregul-lave të sjelljes) të pashkruara, të përcjellanë marrëdhëniet që buronin nga marte-sa e gjinia, si ato midis prindërve e fëm-ijëve dhe ndërmjet pjesëtarëve të tjerëtë familjes, tradita gojore nga një breznë tjetrin e që kanë shërbyer për rreg-ullimin e marrëdhënieve juridike e nëfusha të ndryshme të jetës shoqërore.

Megjithëse ishte e tipit feudal dhekishte natyrë të dyfishtë, ajo ishte një e

drejtë popullore e pashkruar, që ishtepërcjellë nga një brez në tjetrin nëpërmjettraditës gojore, çka u jepte njëfarëmbrojtjeje shtresave të ulëta të popullsisë.Kjo e drejtë vepronte në një shoqëri melidhje të forta fisnore. Struktura bazë e sajishte familja, zgjerimi i së cilës përbëntevëllazërinë dhe disa prej tyre së bashkupërbënin fisin. Në funksionimin e sëdrejtës zakonore në vendin tonë kanëndihmuar organe të vetëqeverisjes, si:kuvendet, pleqtë, këshillat etj. Parimetqë e kanë udhëhequr të drejtën zakonoreshqiptare dhe kanunet që e kanë përfaqë-suar atë kanë qenë: barazia e njerëzvenga gjaku, nderi vetjak e shoqëror, bur-rëria, besa, mikpritja etj.

Tiparet kryesore të së drejtës zakonoreshqiptare janë konservatorizmi dhe par-tikularizmi i saj. Kjo e drejtë ka karakterkonservator, si rrjedhojë e ekzistencës përnjë kohë të gjatë e marrëdhënieve patri-

FAMILJA SHQIPTARE DHE EVOLUIMI I

LEGJISLACIONIT SHQIPTAR MBI FAMILJEN

Rudina HOXHA - Universitetit “Aleksandër Moisiu” i Durrësit;Instituti i Sociologjisë


Rudina Hoxha,Rudina Hoxha,Rudina Hoxha,Rudina Hoxha,Rudina Hoxha, anëtare e Institutit të Sociologjisë është master në sociologji si dhe ped-agoge pranë departamentit Sociologji-Filozofi në Fakultetin e Edukimit të Universitetit “Ale-ksandër Moisiu” të Durrësit. Ajo është lektore e lëndëve “Sociologji”, “Histori e qytetëri-meve”, “Filozofi” “Sociologji e edukimit” dhe “Studime gjinore”, në Universitetin e Durrësit,në Universitetin e Tiranë etj.

52 Familja shqiptare dhe evoluimi i legjislacionit shqiptar mbi familjen

arkale-fisnore, në të cilat është sanksionu-ar pabarazia ndërmjet gruas dhe burrit nëjetën familjare, shoqërore, ekonomike dhepolitike. Tipari partikularist i kësaj të drejtezakonore shqiptare vërehet në ekzistencëne kanuneve të ndryshme, që kanë rregul-luar jetën shoqërore në lokalitete të ndry-shme, si: Kanuni i Lekë Dukagjinit, i La-bërisë, i Skënderbeut, i Maleve etj.19

Familja patriarkale, si bërthama egjithë strukturave më të mëdha shoqërore,shfaqet si dukuri historike e shoqërore.Ajo shfaqet me lindjen e pronës privatedhe zhvillohet e forcohet në varësi të mar-rëdhënieve në prodhim, që bazohen nëpronën private. Te iliro- shqiptarët,familja patriarkale ka ekzistuar në shek-uj, qysh nga koha e bronzit, kur lindi sëpari familja monogame, e deri në shekul-lin XX. Jetëgjatësia e familjes patriarkalete shqiptarët shpjegohet me vendin qëkanë zënë bujqësia dhe blegtoria në eko-nominë e tyre dhe me kushtet e veçantahistorike. Kjo formë ka qenë tipike te sh-qiptarët deri në Luftën e Dytë Botërore,sepse pas kësaj periudhe kemi ndryshimenë rendin ekonomiko-shoqëror.

Në të drejtën zakonore shqiptarefamilja patriarkale paraqitet jo vetëm sidukuri historike në zhvillimin e saj diale-ktik, por edhe si njësi themelore e organi-zimit shoqëror. Ajo kishte disa tipare. Ishtenjë bashkësi njerëzish me lidhje gjaku nëvijë mashkullore (patrilineale) ose të bash-kuar me anë martese. Familja patriarkaleshqiptare kishte një ekonomi të përbashkët,ku ajo karakterizohej prej një organizimitë brendshëm dhe punët në familje ishintë ndara sipas aftësive të gjithsecilit. Den-ich e përcakton një shoqëri të tillë si sho-qëri patricentrike, thelbi kryesor i së cilësishin lidhjet agnatike përmes burrave.20

Pra, një familje ku në qendër të saj ishte

babai dhe që funksiononte në bazë tëlidhjeve të gjakut përmes burrave.

Me familje - sipas së drejtës zakonorefamiljare që vepronte në Labëri, Duk-agjin e në krejt Shqipërinë - kuptohetajo bashkësi njerëzish të lidhur ndërm-jet tyre me gjak ose me martesë, si dhepersona të tjerë që nuk kishin lidhjegjaku, po që jetonin së toku me një bazëekonomike të përbashkët, të bazuar nëpronën private dhe që mbështeteshin nëmarrëdhëniet ekonomike, morale e ju-ridike me karakter patriarkal.

E drejta zakonore i njihte tagra tëshumta kryefamiljarit. Pushteti dhe tagrate tij shpreheshin para së gjithash në tëdrejtën ekskluzive të pronës, sepse vetëmai kishte të drejtë ta blinte e ta shistetokën, bagëtinë ose çdo pasuri tjetër, mepërjashtim të pasurisë së veçantë, ku hy-nin dhe dhuratat që kishte gruaja, si dhetë jepte e të merrte hua. Martesa ishtenjë marrëveshje që kishte një elementthelbësor, që ishte shpërblimi për mar-tesë, që familja e djalit ia jepte asaj tëvajzës. Gjatë bisedimeve, me ndërmjetës-inë e shkuesit, palët binin në ujdi përshumën që duhej të paguante pala e djalit.Ky shpërblim përbën faktin më poshtërues tëpozitës inferiore dhe nënshtrimit të gruas nëmarrëdhëniet familjare dhe skllavërimit të sajnë familjen patriarkale.

E drejta zakonore rregullonte edhemarrëdhëniet ndërmjet bashkëshortëvepas martesës. Këto marrëdhënie ndaheshinsipas të drejtës zakonore familjare, në pa-rimin e mosbarazisë (ndërmjet burritdhe gruas) dhe ishin marrëdhënie pa-triarkale. Me gjithë marrëdhëniet dis-kriminuese që vendoste ndërmjet burr-it dhe gruas, e drejta zakonore shqiptareka luajtur një rol të rëndësishëm në rreg-ullimin e marrëdhënieve familjare dhe sho-

19. Për zhvillimin e kësaj pjese të punimit jam mbështetur në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe Labërisë.20. Kera, Gentiana dhe Papa, Enriketa: Familja, feja dhe e drejta zakonore në Shqipëri deri në gjysmën e

parë të shekullit XX, Rev. “Politika & Shoqëria”, nr.1 (11), 2003, fq. 32.


qërore në vendin tonë në periudhën eMesjetës, mbeturina të së cilës i gjejmëedhe sot. Në shek. XIX-XX, kur u regjis-trua e drejta zakonore shqiptare, famil-ja patriarkale e kishte kryer gjatë shek-ujve evolucionin e saj historik dhegjendej në pragun e dekompozimit.

Familja shqiptare në vitet ‘20-‘30përshkohej prej të njëjtave tipare prejtë cilave karakterizohej në periudhën esundimit të së drejtës zakonore.Meqenëse kjo ka ekzistuar deri në fillimtë shekullit të XX, shpesh i referohemLuftës së Dytë Botërore si kufi ndarës, pormbeturina të kësaj forme të familjes i gje-jmë deri vonë. Tiparet e saj ishin të njëjta,si roli i madh i babait në familje, patri-arkaliteti, patrilokaliteti, patrilianealitetiapo dhe karakteri ekzogam i saj. Gjatëviteve ’20-’30, janë bërë thirrje të intelek-tualëve shqiptarë për ndryshimin egjendjes së familjes shqiptare dhe ndry-shimin sadopak të pozitës inferiore dheskllavëruese të gruas në të.

Problematikë e viteve ’30, e ngriturshpesh nga intelektualë të ndryshëm tëkësaj periudhe me në krye Branko Merx-hanin, doktrina e të cilit, neoshqiptariz-ma, ishte një mënyrë zhvillimi e shoqërisëqë ndërthurte modernitetin me tradi-cionalen, pra një rrugë origjinale zhvilli-mi, që e bënte Shqipërinë moderne pahumbur identitetin vetjak. Merxhani ekërkon reformimin e shoqërisë te reformi-mi i familjes. Sipas tij, familja shqiptareështë e kalbur dhe duhet ngritur mbi bazatë reja. Këtë kalbje të shoqërisë dhe famil-jes ai e shihte në rivlerësimin e rolit të gruasnë familje dhe shoqëri. Në Parlamentin e1921, deputetët shqiptarë të kësaj kohe,sigurisht, të ndikuar prej vendeve më tëpërparuara europiane, kërkuan që tëdrejtat e gruas në familje, në fushënekonomike, politike dhe shoqërore tësanksionoheshin në ligje të veçanta. Që

në seancat e para, qeveria i paraqiti Parla-mentit një projektshtojcë të nenit 200,qëllimi i së cilës ishte që çështjet civile,që deri në atë kohë shqyrtoheshin prejzyrave fetare, t’u kalonin gjyqeve civileshtetërore. Që në nenin e parë paraqitejse martesa duhej të regjistrohej në zyrate gjendjes civile. Pas kryerjes së for-maliteteve, çifti mund të kryente edheceremonitë fetare.21

Nga sa u paraqit më lart, arrijmënë përfundimin se diskutimi në Parla-ment i të drejtave e lirive të gruas nëfamilje e shoqëri, pavarësisht nga kufiz-imet, patën shumë rëndësi, sepse çuannë hartimin dhe miratimin e rregullor-eve për të drejtat e gruas dhe burrit nëfamilje dhe për përmirësimin e pozitëssë gruas në familje.

Më 1 prill 1929, hyri në fuqi KodiCivil i Mbretërisë së Shqipërisë, që u har-tua mbi bazën e kodeve më të përparuaratë asaj kohe, si Kodi Civil francez i Napo-leon Bonapartit i vitit 1804, Kodi Civilitalian dhe ai zviceran. Ky kod çoi më tejlegjislacionin për rregullimin e mar-rëdhënieve familjare. Në Kodin Civilshpallej se gruaja kishte kapacitet të plotëcivil, por nga ana tjetër, kjo e drejtë mbetejformale dhe kufizohej, sepse për të ush-truar një profesion ose industri (zanat),ajo duhej të merrte pëlqimin e burrit (neni191 i KC). Në rast se burri nuk pranontet’i jepte pëlqimin, çështjen duhej tazgjidhte gjykata e paqit. Një hap pozitivishte ndalimi i poligamisë, ku burrit indalohej martesa me më shumë se një gruanë të njëjtën kohë, e përcaktuar kjo nënenin 9 të Kodit Civil. Po ashtu, sank-sionohej martesa civile e detyrueshme,duke caktuar edhe masa penale për mosz-batimin e saj. Mosha e martesës ishte 18vjeç për burrin dhe 16 vjeç për gruan.Mbreti mund të lejonte lidhjen e martesëspër meshkujt deri në 15 vjeç dhe për va-

21. Musaj, Fatmira, “Gruaja në Shqipëri (1912- 1939),” Rev. “Sfinga”, nr. 7, bot. Prograf, Prishtinë, 2004, fq 273.


jzat deri në 14 vjeç, me kusht që ta kishindhënë pëlqimin e tyre prindërit dheparaardhësit, sepse në të kundërt martesanuk quhej e ligjëruar dhe individët konsi-deroheshin se jetonin nën një bashkëjetesëilegale. Pra, siç vërehet, është bërë një hapmbrapa me uljen e moshës së vajzës përmartesë, ku projektshtojca 200 e miratu-ar në Parlamentin e vitit 1921 përcakton-te moshën 18 vjeç për djalin dhe 16 vjeçpër vajzën. Ky kod lejonte zgjidhjen gjyqë-sore të martesës (shkurorëzimin) së shteta-sve, pavarësisht nga përkatësia fetare.

Nëpërmjet parimit të monogamisënë martesë, që shënoi kalimin përfun-dimisht në epokën e martesës monoga-me, ky kod përbën një moment tërëndësishëm në abrogimin e poligamisë,që ishte një praktikë e njohur në marte-sat e popullsisë myslimane, për shkak tëzbatimit të sheriatit22.

Në Kodin Civil të vitit 1929 rreg-ullohen marrëdhëniet për institutin efejesës, që shihej si mjaft i rëndësishëm,sepse ishte një hallkë që çonte drejt mar-tesës, ndaj dhe prishja pa shkaqe e tij sh-kaktonte pasoja juridike. Pra, siç vërehet,me miratimin e këtij kodi janë hedhuredhe themelet e miratimit të legjislacion-it në vend. Ky përbën një hap përpara përkohën, që ka të bëjë me përmirësimin emarrëdhënieve familjare dhe përmirësimine pozitës së gruas në familjen patriarkale etë kohës, me gjithë kufizimet që mbarteky kod në vetvete.

Kur Partia Komuniste e Shqipërisëerdhi në pushtet më 1944, ajo zyrtarishtshpalli luftën ndaj mentalitetit “reaksio-nar” patriarkal, skemave patriarkale tësjelljes dhe formave të jetës sociale.Megjithëse sapo erdhën në pushtet ko-munistët u përpoqën t’i shkatërroninstrukturat dhe institucionet fisnore, talargonin familjen prej zakoneve të vje-tra e prapanike, prej traditave të peri-

udhës së mëparshme etj., ata nuk mundëntë ndryshonin ideologjinë tradicionale tëfamiljes dhe strukturave të saj. Shndër-rimet në marrëdhëniet familjare në këtëperiudhë kanë të bëjnë me shndërrimin esistemit dhe të politikave. Megjithatëmeriton vëmendje të veçantë baraziandërmjet burrit dhe gruas, përkujdesjapër nënën, krijimi i sistemit shëndetë-sor dhe arsimor. Familja ka pësuar ndry-shime në këtë periudhë shoqërore, e cila,përgjatë këtij punimi paraqitet si njëfenomen shoqëror që varet prej struk-turave shoqërore, por edhe në marrjen evendimeve, ajo ka një pavarësi relative.

Familja në periudhën socialiste nuktrajtohej si një institut thjesht privat, porsi një institut shoqëror dhe lidhej ngush-të me funksionet e rëndësishme që duhejtë kryente. Sipas materializmit historik,familja është një dukuri shoqërore dhe, sie tillë, ka pësuar ndryshime në përshtatjeme fazat e zhvillimit historik. Karakteris-tikë dalluese e saj është simpatia dhe dashu-ria e ndërsjellë e anëtarëve të saj, ndersh-mëria, thjeshtësia dhe patriotizmi, bash-këpunimi shoqëror dhe ndihma për njëri-tjetrin, uniteti i interesave të të gjithëanëtarëve të saj me ato të shoqërisë, bara-zia e të drejtave të burrit dhe të gruas nëmarrëdhëniet midis tyre, si dhe në mar-rëdhëniet më anëtarët e tjerë. Këto ish-in ato çka propagandonte qeveria ko-muniste në pesëvjeçarin e parë të qever-isjes së saj. Për të zgjidhur çështjet famil-jare, pra që ato të zgjidheshin me pajtimose të përmbushnin detyrimet ligjore nëmënyrë vullnetare, ndërhynin këshillatpopullore ose organizatat shoqërore, tëcilat, nëpërmjet, aktivizimit të personavetë zgjedhur, bënin përpjekje për parandal-imin e mosmarrëveshjeve civile.

“Gjithë ky interesim jo vetëm që s’dotë thotë politizim i problemeve familjare,por, përkundrazi, zbërthim i mëtejshëm i

22. Ligji më i lartë mysliman; njihej si kushtetutë e myslimane e që rregullonte marrëdhëniet ndërmjet popullsisë.


kujdesit të shtetit socialist e të shoqërisë përruajtjen sa më të shëndoshë të qelizës bazë tëshoqërisë, të familjes.”23

Kushtetuta e 14 marsit të vitit 1946sanksionoi, ndër të tjera, edhe parimet mëkryesore mbi të cilat do të ndërtohej edrejta familjare, si degë e re dhe e veçantëe së drejtës socialiste. Kjo Kushtetutë sank-sionoi sërishmi “barazinë e gruas me burr-in në çdo fushë të jetës politike e shoqërore (neni17), si dhe shpalli njëkohësisht se martesa dhefamilja gëzonin “mbrojtjen e shtetit”, se eligjshme ishte vetëm martesa që lidhej paraorganeve përkatëse të shtetit dhe se përshqyrtimin e zgjidhjen e të gjitha çështjeveqë kishin të bënin me martesën ishin kompe-tente vetëm gjykatat shtetërore (neni 19).

Mosha për martesë për të dy bash-këshortët e ardhshëm u caktua 18 vjeç dhenuk kërkonte pëlqimin e prindërve. Vetëmpër shkaqe të arsyeshme, gjykata mund talejonte martesën edhe para kësaj moshe.Pra, është bërë një hap përpara në legjis-lacionin e kohës për barazinë në moshëtë burrit dhe gruas të parashikuar nëKodin e mëparshëm Civil - 18 vjeç përdjal in dhe 16 vjeç për vajzën. Kyunifikim në moshën e të dyve kryhej përpërmbushjen e politikës së kohës përbarazi ndërmjet burrit dhe gruas dhe mad-je ka qenë shkaku themelor për unifikimine moshës për martesë.

Në nenin 17 të saj, shpallej se “grua-ja është njësoj me burrin në çdo fushë të jetësprivate, politike dhe shoqërore”. Gruaja ishtee dyzuar ndërmjet punës dhe familjes. Epërkthyer ndryshe, ajo gjendej ndërmjetdy fronteve dhe i duhej t’u përgjigjej mësë miri të dyve. Duke u përpjekur të ish-te e zonja në të dy pozicionet, roli inënës në familje u reduktua duke qenëse sistemi i punës me tri turne bëri qëajo të shndërrohej në “gruan e mashk-

ullarizuar”. Por, në anën tjetër, roli qëajo luante në familje u reduktua Funk-sionet që kishin të bënin me përkujdesjene fëmijëve, që i përmbushte familja, tash-më kryheshin prej institucioneve të spe-cializuara, si çerdhet, kopshtet dhe arsimi8-vjeçar i detyrueshëm.

Një normë tjetër e moralit komunistdhe e një tradite të lashtë familjare sh-qiptare gjen shprehjen e vet në nenin 8 tëKodit të Familjes, në të cilin thuhet: “Fëm-ijët kanë për detyrë të respektojnë prindërit etë kujdesen për ta, sidomos kur janë të paaftëdhe pa mjete të mjaftueshme jetese.”24

Sipas Kushtetutës së vitit 1946,fëmijët e lindur jashtë martese barazo-heshin me fëmijët e lindur nga martesadhe prindërit e tyre ngarkoheshin mepo ato detyrime që kanë prindërit e fëm-ijëve të lindur nga martesa (neni 19).Kjo ishte një përpjekje e kotë propagan-distike e kohës, pasi këta fëmijë nuk ar-ritën të integroheshin në shoqëri, siçpropagandonte regjimi, ngaqë mbaninmbi shpinë vulën e jetimit.

Më 1 janar 1966 u miratua Kodi iFamiljes i Republikës Popullore të Sh-qipërisë, i cili u ndërtua në bazë të pari-meve të larta të moralit komunist. Nënenin e parë të këtij kodi vihej në dukjerëndësia e madhe e familjes, si bërthamëbazë, si vatër e rëndësishme e edukimit tëbrezit të ri me tipare të larta të moralitkomunist. Në nenet vijuesu u sintetizuannjë sërë parimesh themelore të së drejtësfamiljare, si parimi i lirisë së shprehjes sëvullnetit të bashkëshortëve të ardhshëmnë lidhjen e martesës, parimi i ndjenjavetë shëndosha të dashurisë mbi të cilinduhej të mbështetej martesa, parimi ibarazisë, i bashkëpunimit, i ndihmës dhei respektit reciprok që duhej të karakteri-zonte marrëdhëniet bashkëshortore.

23. Begeja, Ksanthipi, E drejta familjare e RPS të Shqipërisë, bot. Universiteti i Tiranës, Fakulteti iShkencave Politike dhe Juridike, Tiranë, 1984, fq 34.

24. Kodet e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1982, fq 61.


Ligji nr. 223, datë 29.3.1946 “Mbi disadispozita të posaçme të shkurorëzimit” udha mundësi bashkëshortëve, që ishin tëndarë nga njëri-tjetri, të zgjidhnin martesën.Në bazë të tij, për t’u shkurorëzuar, duhejqë ndarja në fakt të kishte vazhduar të pak-tën një vit. Ligji u tregua i ashpër ndaj per-sonave që bashkëjetonin. Ata ndëshko-heshin nëse nuk e legalizonin lidhjen e tyredhe për këtë arsye këto lidhje mbaheshinnë fshehtësi të plotë.

Një pamje krejt e kundërt ishte nëvendet perëndimore, ku bashkëjetesa ish-te një dukuri që spikaste në kolegjet uni-versitare. Megjithëse, siç e pamë edhe mëlart, normat ligjore në fuqi nuk i ndalo-nin në mënyrë të prerë bashkëjetesat.Strukturat partiako-shtetërore dhe orga-nizatat e masave në shërbim të tyre mba-nin nën kontroll të rreptë aspektet socialetë jetës bashkëshortore të të martuarve,sidomos të atyre që bashkëjetonin.

Ndërkaq, siç e thamë edhe më lart, megjithë legjislacionin dukshëm të përmirësuarnë këtë drejtim dhe përpjekjen demagogjiketë rendit socialist për trajtimin e fëmijëve tëlindur nga martesa ose nga lidhje jashtë-martesore, ata nuk arritën të integroheshinasnjëherë në shoqërinë e kohës, sikundër upropagandua. Ata u bënë objekt i letërsisëartistike të kohës dhe kinematografisë. Tëgjitha këto qëndrime sociale, nuk e ndalu-an bashkëjetesën si dukuri shoqërore.

Në periudhën socialiste të familjes sh-qiptare, nga këndvështrimi social ajo nda-hej në familje që ndaheshin në bazë të për-katësisë social-klasore të saj, familje që difer-encohen në bazë të strukturës së tyre fiziko-demografike; pra, duke u ndarë në familjeme një apo me shumë kurora. Por, si kriterpër ndarjen e familjeve mund të shërbejë edhekarakteri i lidhjeve familjare, duke dalluargrupin e familjeve autoritare (mikroborgjeze,feudale, borgjeze etj.) dhe grupin e familjeveegalitare (u referohemi familjeve punëtore,qytetare, intelektuale, fshatare etj). Siç vëre-het, në klasifikimin e familjeve merret në

konsideratë edhe aspekti kulturor arsimore profesional, rajonal etj.

Ndryshimet politike dhe ekonomikenë shoqërinë shqiptare paskomuniste pas-qyruan në radhë të parë ndryshimet në famil-jen shqiptare. Në këtë faqe të re të historisësë shoqërisë sonë dhe familjes shqiptare,jetës intensive familjare dhe kohës së lirë qëofronte sistemi komunist tashmë i kishteardhur fundi. Familja filloi t’i përshtatej siste-mit ekonomiko-shoqëror, filloi t’u përsh-tatej strukturave të tregut dhe kapitalizmit,madje edhe kushteve të reja, duke u bërëpromovuese e bizneseve të vogla familjare.

Kalimi nga ekonomia socialiste e cen-tralizuar në ekonominë e tregut u shoqëruame shkatërrimin e kooperativave bujqësoredhe të ndërmarrjeve industriale të mëdha,me krijimin e njësive të vogla prodhuesedhe të shërbimit në qytete dhe të ekonomivetë vogla bujqësore në fshatra.

Familja është një institucion në ndry-shim, në evolucion të vazhdueshëm, pornë vendin tonë ajo ka kaluar nëpërmjet njërevolucioni që erdhi si pasojë e këtyre vitevetë tranzicionit. Ajo ndryshon kur shtohetnë numër ose kur anëtarët e saj rriten,lëvizin, largohen; pra, është në një evoluimtë vazhdueshëm. Megjithatë kjo nuk napengon ta identifikojmë familjen si njëgrupim ku pjesëtarët e saj kanë lidhje tëveçantë ndërmjet tyre. Duke marrë në kon-sideratë Kushtetutën e Shqipërisë, Kodin eFamiljes dhe konventa të tjera që janë pjesëe legjislacionit tonë, më poshtë poparaqesim aktet normative që rregullojnëmarrëdhëniet familjare dhe martesore nëRepublikën e Shqipërisë pas viteve ’90.

Në Kushtetutën e Republikës së Sh-qipërisë shkruhet:

Neni 531. Kushdo ka të drejtë të martohet

dhe të ketë një familje.2. Martesa dhe familja gëzojnë

mbrojtjen e veçantë të shtetit.3. Lidhja dhe zgjidhja e martesës

rregullohen me ligj.


Neni 541. Fëmijët, të rinjtë, gratë shtatzëna

dhe nënat e reja kanë të drejtën e njëmbrojtjeje të veçantë të shtetit.

2. Fëmijët e lindur jashtë martesekanë të drejta të barabarta me fëmijët elindur nga martesa.

3. Çdo fëmijë ka të drejtë të jetë imbrojtur nga dhuna, keqtrajtimi, shfrytëz-imi dhe përdorimi për punë dhe veçanër-isht nën moshën minimale për punën, qëmund t’i dëmtojë shëndetin, moralin osetë rrezikojë jetën a zhvillimin e tij normal.25

Sipas nenit 217 të Kodit të Familjes:4. Prindërit dhe fëmijët, reciprokisht,

duhet të ndihmojnë, të duan dhe të res-pektojnë njëri-tjetrin.26

Mosha e lidhur e martesës në Kodine Familjes (2003), është 18 vjeç për të dysekset (në Kodin e mëparshëm, vajza 16vjeç). Ky ndryshim u bazua në Konventëne të Drejtave të Fëmijëve për trajtimin enjëjtë të të dy sekseve.

Në nenin 53 të Kushtetutës së Sh-qipërisë sanksionohet:

1. Kushdo ka të drejtë të martohetdhe të ketë familje.

2. Martesa dhe familja gëzojnëmbrojtje të veçantë nga shteti.

3. Lidhja dhe zgjidhja e martesësrregullohet me ligj.27

Në ndryshim nga Kodi i mëparshëmështë përfshirë dhe shpallja e martesës.Shpallja e martesës bëhet para lidhjes sëmartesës nga nëpunësi i gjendjes civile dhenënkupton afishimin në vende të caktu-ara nga bashkia ose komuna të një doku-menti ku tregohet identiteti, profesioni,vendbanimi dhe vendqëndrimi i bash-

këshortëve të ardhshëm, si dhe vendi kudo të lidhet martesa. Diversiteti i seksevetë bashkëshortëve të ardhshëm nuk për-mendet në mënyrë të veçantë as si kusht,as si ndalesë e veçantë në disiplinën e mar-tesës dhe kjo vërtetohet prej formulimittë martesës në Kodin e Familjes:

“Martesa, si një bashkëjetesë ligjore,mbështetet në barazinë morale dhe juridiketë bashkëshortëve, në ndjenjën e dashurisë,respektit dhe mirëkuptimit reciprok, si baza eunitetit në familje”28

Heteroseksualiteti është një parim dheparimet kanë përparësi, sepse shkelja etyre ia humbet kuptimin në thelb insti-tutit përkatës. Megjithëse, kur i refero-hemi homoseksualitetit si dukuri sho-qërore, pa dyshim që këndvështrimindaj kësaj dukurie ka pësuar ndryshimqë prej ’91 (i panjohur masivisht) e në2009 ku ka ngacmime të vazhdueshmetë politikës për ligjërimin e tij.

Për herë të parë trajtohet në Kodin eFamiljes bashkëjetesa, e ndaluar në Sh-qipëri deri pas viteve ’90, dukuri që për-caktohet në nenin 163: “Bashkëjetesa ësh-të një bashkim fakti mes burrit dhe gruasqë jetojnë në çift, e karakterizuar nga njëjetë e përbashkët, që paraqet një karakterstabiliteti dhe vazhdueshmërie”. Si një al-ternativë jo e re e martesës, ajo dënohejprej të drejtës zakonore shqiptare (marte-sa me provë) dhe dënohej në periudhën eregjimit socialist, por mori përmasa të tjeranë shoqërinë e pas viteve ’90. Dilema“martesë apo bashkëjetesë” është një prejzgjedhjeve të shoqërisë së sotme, ashtusikundër dukuri të tjera, siç janë familjetme prindër të divorcuar, vajzat-nëna etj.

Siç e pamë, familja shqiptare ka evolu-ar jo vetëm ligjërisht, ashtu sikundër ajo

25. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 1998, fq 18.26. Kodi i Familjes dhe Legjislacioni për Birësimet i Republikës së Shqipërisë, Qendra e Publikimeve

Zyrtare, Tiranë, 2007, neni 217, fq 73.27. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 1998, fq 18.28. Kodi i Familjes dhe Legjislacioni për Birësimet i Republikës së Shqipërisë, Qendra e Publikimeve

Zyrtare, Tiranë, 2007, Neni 1, fq 9.


europiane dhe botërore, pa ndonjë ndry-shim në rrjedhën e zhvillimit të saj. Edhenëse jo, ajo mbart defekte e probleme,sikundër institucionet analoge në botës.Familja ka ndryshuar në strukturë, përbër-je, qëndrueshmëri dhe është rivlerësuarpozicioni i saj në shoqërinë tonë, e cila

mbart në vetvete një tërësi problematikashe fenomenesh negative që bëhen pengesëpër zhvillimin e saj, ngaqë familja, siç ekemi emërtuar edhe më lart, është qelizabazë e shoqërisë apo themeli prej të cilitnjë shoqëri përcaktohet si e shëndetshmeapo shëndetligë.

REFERENCAT

Alia, Zana, Familja socialiste dhe struktura e saj,8 Nëntori, Tiranë, 1988

Balili. Arta. 2002. “Shkurt mbi të DrejtënFamiljare, Kushtetutën e Republikës sëShqipërisë dhe projektin e Kodit të ri tëFamiljes”, Rev. Newsletter, Nr.4, Tiranë,2002, fq 19- 29.

Begeja, Ksanthipi, E drejta familjare e RPS tëShqipërisë, bot. Universiteti i Tiranës, Fakul-teti i Shkencave Politike dhe Juridike, Ti-ranë, 1984

Begeja, Ksanthipi, E drejta familjare e RP të Sh-qipërisë I, Tiranë, 1973.

Birko, Edlira: “Modelet gjinore dhe modeletqë ofron realiteti shqiptar (media nëfokus)”, Revista Gaia, Nr.3, Tiranë, 2008,fq 33- 39.

Bisedimet e Këshillit Kombëtar, 1922, nr. 23,f. 411.

Durham, Edith: Brenga e Ballkanit dhe vepra tëtjera për Shqipërinë dhe shqiptarët, 8 nën-tori, Tiranë, janar 1991.

Elezi, Ismet: E drejta zakonore e Labërisë në pla-nin krahasues, Libri Universitar, Tiranë,1994.

Elezi, Ismet: E drejta zakonore penale e sh-qiptarëve, 8 Nëntori, Tiranë,1983.

Engels, Friedrich: Origjina e familjes, e pronësprivate dhe e shtetit, Instituti i Shkencave,Tiranë, 1949.

Gjeçovi, Shtjefën: Kanuni i Lekë Dukagjinit,bot. Albinform, Tiranë, 1993.

Gjergji, Lush: “Gruaja shqiptare në të drejtënzakonore të Lek Dukagjinit”, Revista Sf-inga, nr. 5, bot. Prograf, Prishtinë, 2001,fq 231-243.

Kaser, Karl: “Historia e familjes në Shqipëri nëshekullin XX. Një profil i parë”, përkthy-en Gentiana Kera dhe Enriketa Papa Re-vista Politika & Shoqëria, nr. 2 (12), 2003,fq 65- 75.

Kera, Gentiana dhe Papa, Enriketa: “Familja, fejadhe e drejta zakonore në Shqipëri deri nëgjysmën e parë të shekullit XX”, revista Poli-tika & Shoqëria”, nr. 1(11), 2003, fq 31-44.

Kodi i Familjes dhe Legjislacioni për Birësimet iRepublikës së Shqipërisë, bot i Qendrëssë Publikimeve Zyrtare, Tiranë, 2007.

Kodet e Republikës Popullore Socialiste të Sh-qipërisë, Tiranë, 1982.

Krasniqi Luljeta, “Edith Durham në mesin ezakoneve shqiptare”, Rev. Sfinga, Nr.6,bot. Prograf, Prishtinë, 2003, fq 243- 251.

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Tiranë,1998.

Luarasi, Aleks: Marrëdhëniet familjare, Luarasi,Tiranë, 2001.

Lloyd, Saxton, The individual marriage and thefamily, Wodsworth Pub.Comp, Belmont,California, U.S.A, 1980, pp 409- 505.

Mandro-Balili, Arta; Meçaj, Vjollca; Zaka, Tef-ta; Fullani, Arjana: E drejta familjare, bot-im i Departamentit të së Drejtës Civile,Fakulteti i Drejtësisë, Kristalina KH, Ti-ranë, 2006.

Marku, Mark:”Debati për gruan në shtypin sh-qiptar të viteve ’30, pjesë e debatit për mo-dernitetin”, Revista Gaia, Nr.6, Tiranë,qershor 2008, fq 16-19.

Martesa dhe familja në socializëm, bot. LidhjaSocialiste e Popullit për Kosovë- Metohi,


Prishtinë, 1958.Merxhani, Branko: Formula të Neoshqiptarizmës

(përgatitur nga Dr. Aurel Plasari), Apol-lonia, Tiranë, 1996.

Musaj, Fatmira: “Gruaja në Shqipëri (1912-1939)”, Revista Sfinga, Nr.7, bot. Pro-graf, Prishtinë, 2004, fq 273- 309.

Sokoli, Lekë, Analiza sociologjike, Instituti i So-ciologjisë & Rinia, Tiranë, 2006, f 6- 24.

Stewart Elbert W.: Sociology, the human science,McGraw-Hil l Book Comp., 1981,U.S.A, fq 325-358.

Taylor, Steve, Sociology, issues and debates, Mac-Millan, London, 1999,pp 158- 179.

Zaka, Tefta. 2003. Të drejtat e njeriut, , Kodi i

Ri i familjes- një hap në zhvillimin e mar-rëdhënieve sociale dhe pasurore”, QendraShqiptare për të Drejtat e Njeriut, 2(34)Tiranë, qershor.

UNICEF. 2005. Trajtesa juridike dhe sociale përmbrojtjen nga dhuna në familje, botimUnicef, Tiranë: Pegi.

Uçi, Alfred, “Mbi disa aspekte të marrëdhënievefamiljare dhe martesore”, Revista Politika& Shoqëria, Vëll 6, Nr. 1(11), Tiranë,2003, fq 17-30.

Zaçe, Valentina, Marrëdhëniet martesore sipaslegjislacionit shqiptar, Logoreci, Tiranë,1996.

Studimi i martesës, përbën një ngafushat më të rëndësishme të shkencave shoqërore e veçmas të so-

ciologjisë dhe demografisë. Martesa dhefamilja si institucion shoqëror luajnë roletë rëndësishme në zhvillimet e popullsisë.

Martesa synon krijimin e familjes,krijon bazë të mirë të qëndrueshmërisësë individit, çiftit, familjes dhe sho-qërisë. Martesa e qëndrueshme mundë-son familje të qëndrueshme dhe shoqëritë shëndoshë. Kur dy njerëz martohen,ata bëhen të afërt për njëri-tjetrin; mar-

tesa gjithashtu lidh së bashku një gruptë madh njerëzish.

Ndryshimet shoqërore, në një mënyrëapo në një tjetër, ndikojnë në martesë. Nëpërcaktimin e saj, ajo ndjek hap pas hapindryshimet e jetës shoqërore. Megjithatëduhet të theksuar se këto të fundit nuk pas-qyrohen menjëherë ne martesë, prandajshpeshherë, si në lidhjen martesore29, ashtuedhe në moshën e martesës sjellin ndryshimeqë u përkasin stadeve të ndryshme të zhvil-limit ekonomik-shoqëror, si dhepsikologjisë e mentalitetit të popullit.

EVOLUCIONI I MARTESËS

NË KOSOVË

Besim GOLLOPENI - Sociolog, demograf


PËRMBLEDHJE

Në shekullin e kaluar, Kosova është ballafaquar me sfida të mëdha; në njërën anë ngafaktori politik e ushtarak (luftërat, eksodi, diskriminimi, etj.) dhe në anën tjetër faktorisocio-ekonomik (mungesa e ushqimit, kushte të këqija shëndetësore, niveli i ulët iarsimimit, kushte jo të mira për banim, etj), për të vazhduar me gjendje jo të mirë derinë fund të shekullit XX, përkatësisht deri në luftën e fundit në vitin 1999. Me hyrjene ndërkombëtarëve në Kosovë, pas vitit ’99 u krijuan kushtet më të mira për lëvizje tëlirë të qytetarëve, qasje në shërbime informative, përparimi në shkencë dhe teknologji,pavarësimi ekonomik i të rinjve etj. Paralelisht me të gjitha këto zhvillime, nga fillimi ishekullit të kaluar e deri më sot, martesa sipas moshës dhe gjinisë ka pasur ndryshime tëvazhdueshme drejt rritjes të moshës së martesës.

29. Yllka Selimi, Jetë familjare, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore,(Tiranë, 2007), f. 77.

62 Evolucioni i martesës në Kosovë

Gjatë shekullit XX dhe në fillim tëshekullit XXI, në Kosovë, martesa sipasmoshës dhe gjinisë ka pasur ndryshime.

Varësisht nga kushtet shoqërore-ekonomike të familjes ndryshonte edhemosha e martesës, sikurse edhe diferencae moshës së partnerëve30.

Në fillim të shekullit XX, shoqëriakosovare ishte nën ndikimin turk dhegjendja shoqërore-ekonomike ishte tepëre rëndë. Në këtë kohë kemi të bëjmë mefamilje agrare, ku aktiviteti kryesor ifamiljes ishte i lidhur kryekëput metokën. Edhe në vitet e mëvonshme,gjendja shoqërore-ekonomike e popu-llsisë së Kosovës nuk ndryshoi, por savinte dhe përkeqësohej nga okupimihegjemonist serb.

Kjo kohë ndërlidhet me kushtet erënda shoqërore-ekonomike. Shkalla elartë e mortalitetit ishte e kushtëzuar ngagjendja e pavolitshme socio-shëndetë-sore, jeta dhe ekonomia e mbylluragrare-blegtorale, shkalla shume e ulëte arsimimit, niveli i ulët i urbanizim-it, sëmundjet endemike, luftërat endryshme që merrnin jetë të shumtanjerëzish, si dhe mortaliteti shumë ilartë, që sillej rreth kufijve ekstremë.Duke vazhduar deri në gjysmën e dytëtë shekullit XX, martesat ishin të her-shme dhe gratë shqiptare arrinin ku-firin maksimal të mbarsjes.

Nga vitet 1950 e këndej, martesa nëKosovë, si për nga mosha ashtu dhe gjin-ia, filloi të ketë stabilitet, por me tendencëtë rritjes së moshës së martesave për të dygjinitë. Pas viteve ‘80 dhe ’90, martesa nëKosovë mori një goditje të rëndë për sh-kak të gjendjes së përkeqësuar, sidomos asajpolitike dhe socio-ekonomike. Në de-kadën e fundit të shek. XX, për arsye tan-imë të njohura (përndjekjes së sh-qiptarëve), martesa ne Kosovë e humbstabilitetin e vet. Gjatë kësaj periudhe

kohore migruan shumë shqiptarë për nëvise të ndryshme të botës. Migrimi përf-shinte kryesisht popullsinë në moshë tëre (popullsinë mashkullore). Gjatë këtyreviteve vonohen martesat dhe në këtëmënyrë paraqitet rritja e moshës së mar-tesave për të dy gjinitë. Ndërsa pas për-fundimit të luftës së fundit në Kosovë(1999), popullata u dha pas ndërtimeve,meqë kishin ndodhë dëmtime të mëdha.Në dekadën e fundit, rinia kosovare eka vënë në rend të parë stabilitetin jetë-sor afatgjatë (shkollimin, avancimin ekarrierës etj.) e më pas krijimin e famil-jes. Ndërsa mosha e martesës shkonvazhdimisht duke u rritur.

Hulumtimi i evolucionit të martesësnë Kosovë sipas moshës dhe gjinisë ështëme rëndësi të veçantë, sepse na mundë-son të njihemi me rrjedhat e saj sipasmoshës dhe gjinisë nëpër vite, por edhena ndihmon për të përcaktuar prirjet nëtë ardhmen. Për hulumtimin e kësajteme mbështetemi në këto çështje hu-lumtuese: prirja e martesës sipas moshësdhe gjinisë në Kosovë, efektet dhe fak-torët që kanë ndikuar në ndryshimin emartesave sipas moshës dhe gjinisë.

Ndërsa çështjet kyçe të këtij hu-lumtimi janë: a) Çfarë ndryshimeshkohore kanë ndodhur në martesën nëKosovë, sipas moshës dhe gjinisë, dhecilat janë efektet e saj? b) Cilët janë fak-torët që kanë ndikuar në martesë, sipasmoshës dhe gjinisë?

Për realizimin e këtij hulumtiminisemi nga hipoteza se në Kosovë, gjatëshekullit XX, ka pasur prirje për rritjen emoshës së martesave sipas gjinisë, por melëvizje të vogël, ndërsa në fund të shekul-lit XX dhe fillim të shekullit XXI, mosha emartesave sipas gjinisë në Kosovë ka shënu-ar rritje të theksuar.

Faktorët që kanë ndikuar në rritjen emoshës së martesave sipas moshës dhe

30. Asllan Pushka, Aspektet gjeopopullative në Kosovë dhe rreth saj, (Prishtinë, 2000), f. 215.


gjinisë ne Kosove janë: politikë, socio-ekonomikë dhe të jashtëm (luftërat).

Mosha e hyrjes në martesëpër djem dhe vajza nga fillimii shekullit XX e këndej

Mosha e hyrjes në martesë, veçanër-isht në martesën e parë, ka rëndësi të mad-he për riprodhimin e popullsisë. Hyrja ehershme në martesë mundëson shfrytëz-imin e periudhës së riprodhimit që ngaperiudha më e hershme riprodhuese(mosha më të hershme) të popullsisë.

Në Kosovë, në fillim të shek. XX,martesa realizohej në moshë të re për tëdyja gjinitë. “Martesa bëhej më herët, përvajzat në moshën 13-16 vjeçare, kurse përdjemt 15-18 vjeçare. Martesa e vajzavepërtej 20-vjeçare ishte shumë e rrallë,sikurse edhe e meshkujve, që nuk duhejtë kalonte moshën 25-vjeçare. Vajza më evjetër se 20 vjet trajtohet si e “moçme”,ndërsa djali mbi 25 vjet “plak”. Nga gjys-ma e shekullit të kaluar (XIX) dhe në këtëshekull (XX), u ngrit mosha mesatare emartesës prej 15-17 vjet për femra dhe 17-20 vjet për meshkuj. Martesat e hershmebëheshin për shkak të nevojave për punënë familje, kujdesin e fëmijëve etj”31.

Në këtë periudhë kohore, kushtetsocio-ekonomike në Kosovë ishin të rën-da. Për të siguruar ekzistencën, nevojitetkrahu i punës. Meqë aktiviteti i njeriutishte i varur nga dora e tij dhe ushqimisigurohej me anë të përdorimit tëveglave të thjeshta të punës, martesa ehershme dhe numri i madh i lindjeveishin të domosdoshme. Në këtë gjendjetë rënd socio-ekonomike përfshiheshinedhe sëmundjet ngjitëse (kolera, lia, tu-berkulozi, etj.) apo luftërat, që merrninjetë të shumta njerëzish. Në këtë situ-atë, hyrja në moshë të re në martesë e

popullsisë ishte përparësi, sepse mundë-sonte shfrytëzimin e plotë të periudhëssë riprodhimit dhe në këtë mënyrë edhepërkundër fatkeqësive të lartpërmen-dura, familja arrinte të mbijetonte dhetë sigurohej fuqia punëtore.

Në modelin patriarkal të familjes,martesa e hershme nënkuptonte lindjen eshumë fëmijëve, disa prej të cilëve vdis-nin nga sëmundjet e ndryshme ngjitëse.Kriter i martesës ishte pjekuria biologjike,por jo edhe ajo sociale dhe psikologjike.Personat e martuar, në pikëpamje sociale-psikologjike, formoheshin nënpërkujdesjen familjare32.

Për të parë më mirë rrjedhën e moshëssë martesave sipas gjinisë në Kosovë, dotë analizojmë nëpër vite martesën si mëposhtë. Në bazë të analizës së martesavesipas moshës dhe gjinisë në studimin ngaviti 1950 e deri në vitin 2007, del se prir-ja e përgjithshme (shih tabela 1) synondrejt realizimit të martesës (për djem ) nëmoshën 25-29 vjeç.

Prej viteve 1955 e deri më 1996, ngatë gjitha martesat e djemve vetëm një rastishte nën moshën 15 vjeç. Kështu, përvitin 1955, martesat e djemve në moshën15-19 vjeç zinin 17.1% të të gjitha mar-tesave. Në këto vite mbizotëronin marte-sat në moshën 20-24 vjeç (36.2% të mar-tesave). Ndërkaq, martesat në moshë 25-29 vjeç zinin 26.6% të martesave, e pa-suar nga mosha 30-34 vjeç me 8.4% tëtyre. Kurse të gjitha martesat mbi 35 vjeçpërbënin 11.6%.

Karakteristike e të gjitha martesave si-pas moshës së djemve për periudhën 1955e deri në vitin 1986 është lëvizja e përqindjessë grup-moshave të martesave; disa me pr-irje rënieje, pjesa tjetër në rritje. Mosha emartesës nga 15-19 vjet (1955) nga 17.1%që ishte atë vit, shënoi rënie të vazhdueshmederi në vitin 1986, kur kjo moshë u zvogëlua

31. Ibid. f. 215.32. Ibid. f. 216.


në 3.1%. Ndërkaq, mosha e martesave 25-29 vjeç për djem (1955), nga 26.5% shënoirritje deri në 42.1% (1986). Rritje shënoiedhe mosha 30-34 vjeç (më 1955 ishte8.3%; më 1986 ishte 13.9%).

Ndërsa mosha martesave mbi 35 vjeçshënoi rënie të vazhdueshme (më 1955ishte 11.6%; më 1986 ishte 7% ).Megjithatë, kemi vënë re se të gjitha grup-moshat e martesave te djemtë për peri-udhën rreth 50-vjeçare kanë ndryshuar. Eveçanta e kësaj vihet re në fillim të gjysmëssë dytë të shek. XX, ku mbizotërontemosha e martesës së djemve 20-24-vjeçarë,ndërkaq, nga fundi i këtij shekulli arriti tëmbizotëronte mosha e martesës 25-29vjeç. Po ashtu, sipas analizave të bëra për

periudhën më të re të moshës së martesës,kemi këto rezultate (shih tabelën 2).

Të dhënat për periudhën më të re përmartesat sipas moshës së djemve tregojnëse nga viti 2002 e këndej kemi lëvizje tëmartesave sipas moshës, ku mosha edjemve 15-19-vjeçarë në vitin 2002 ishte1.19% dhe për të shkuar vazhdimisht nërënie, deri në vitin 2007 (1.08%). Në këtëmënyrë, të gjithë grup-moshat e marte-save për djem për periudhën më të re kanëpasur rënie. Përjashtim bën mosha mbi 35vjeç, që vazhdimisht është rritur nga18.42% (2002) në 23.61% (2007).

Për periudhën që është marrë në stu-dim, kemi vënë re se mosha e martesës përdjem është rritur. Në këtë kohë nuk kemi

33. Vjetari statistikor i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Statistikat vitale të Kosovës ( prej vitit1950 deri 1988, Prishtinë).

34. Enti Statistikor i Kosovës, Statistikat vitale të Kosovës, (për vitin 2002 deri 2007, Prishtinë).

Tabela 1: Mosha e martesës së djemve për periudhën e dytë të shekullit XX33

Viti Mosha e martesës për djemMartesa 15-19 vjeç 20-24 vjeç 25-29 vjeç 30-34 vjeç Mbi 35 vjeçGjithsej Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %

1955 6815 1167 17.12 2471 36.25 1812 26.58 570 8.36 794 11.651966 8246 487 5.9 2905 35.22 3048 36.96 1046 12.68 752 9.111976 10268 432 4.2 4141 40.33 3544 34.51 1063 10.35 1037 101986 11623 363 3.12 4075 35 4900 42.15 1616 13.9 825 71996 12244 … … … … … … … … … …

Burimi: Enti Statistikor i Kosovës, analizuar nga autori.

Tabela 2: Mosha e martesës së djemve për periudhën më të re34

Viti Mosha e martesës për djemMartesa 15-19 vjeç 20-24 vjeç 25-29 vjeç 30-34 vjeç Mbi 35 vjeçGjithsej Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %

2002 18280 218 1.19 3738 20.45 6147 33.62 4809 26.03 3368 18.422004 16989 228 1.34 3256 19.16 5295 31.16 4263 25 3947 23.232006 15825 182 1.15 3113 19.67 4987 31.51 3980 25.15 3563 22.512007 16824 182 1.08 3265 19.4 5260 31.26 4145 24.63 3972 23.61



të bëjmë më me martesa nën moshën 15vjeç, sa ishte në gjysmën e parë të shek. XX,ndërsa mosha 15-19 vjeç ka shënuar vazh-dimisht rënie nga 17.12 (1955) në 1.08%(2007). Rritje kanë shënuar mosha 30-34vjeç, përkatësisht mosha mbi 35 vjeç; më1955 (11.65%) në vitin 2007 (23.61%).

Ndërsa të dhënat për moshën e mar-tesës për gjininë femërore për periudhën edytë të shekullit XX kemi këto rezultate(shih tabelën 3).

Gjatë gjysmës së dytë të shek. XX,mosha e martesës së vajzave ka pasurlëvizje drejt rritjes. Gjatë kësaj periudhekohore, martesa të realizuara për vajzat nënmoshën 15 vjeçare ishin 13 raste. Moshae martesës 15-19 vjeç vazhdimishtzvogëlohej nga 43.78% më 1955 në

23.97% në vitin 1986. Ndërkaq mosha20-24 vjeç e martesave vazhdimisht u rritnga 41.54% që ishte në vitin 1955 në50.62% në vitin 1986. Po ashtu edhemosha 25-29 vjeç shënoi rritje prej 8.62%më 1955 në 17.56% në vitin 1986. Ndër-sa moshat e tjera nuk patën lëvizje të thek-suar në drejtim të rritjes.

Gjatë gjithë kësaj periudhë kohore upa se mosha e martesës së vajzave ka shënu-ar rritje. Përderisa në vitin 1955 dominon-te mosha e martesave 15-19 vjeç (43.78%),në fund të gjysmës së dytë të shek. XX, për-katësisht në vitin 1986, dominon mosha emartesës 20-24 vjeç (50.62%).

Për periudhën më të re të martesëssipas moshës së vajzave, kemi këtë pasqyrë(shih tabelën 4).

Tabela 3: Mosha e martesës së vajzave për periudhën e dytë të shekullit XX35

Viti Mosha e martesës për vajzaMartesa 15-19 vjeç 20-24 vjeç 25-29 vjeç 30-34 vjeç Mbi 35 vjeçGjithsej Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %

1955 6815 2984 43.78 2831 41.54 588 8.62 227 3.33 178 2.611966 8246 2744 33.27 3793 45.99 1121 13.59 304 3.68 280 3.391976 10268 3177 30.94 4912 47.83 1237 12.04 347 3.38 594 5.781986 11623 2787 23.97 5884 50.62 2042 17.56 413 3.55 497 4.271996 12244 … … … … … … … … … …


Tabela 4: Mosha e martesës së vajzave për periudhën më të re36

Viti Mosha e martesës për vajzaMartesa 15-19 vjeç 20-24 vjeç 25-29 vjeç 30-34 vjeç Mbi 35 vjeçGjithsej Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %

2002 18280 1819 9.95 6879 37.63 5364 29.34 2523 13.8 1695 9.272004 16989 1880 11 5819 34.23 4629 27.24 2508 14.76 2155 12.682006 15825 1730 10.9 5800 36.65 4068 25.7 2304 14.55 1923 12.152007 16824 1716 10.19 6032 35.85 4375 26 2453 14.58 2248 13.36


35. Vjetari statistikor i KSA të Kosovës, Statistikat vitale të Kosovës, (prej vitit 1950 deri 1988,Prishtinë).36. Enti Statistikor i Kosovës, Statistikat vitale të Kosovës, ( për vitin 2002 deri 2007, Prishtinë).


Për këtë periudhë të shkurt kohore,mosha e martesës së vajzave nuk ka pasurndonjë ndryshim të madh në drejtim tërritjes apo e kundërta e saj. Në këtë rast për-jashtim bën mosha e martesave të vajzavembi 35 vjeç, me rritje të vogël nga 9.27%që ishte në vitin 2002 në 13.36% në vitin2007. Por, nëse analizojmë moshën e mar-tesës së vajzave gjatë periudhës më të funditme atë të viteve ‘50 të shekullit të kaluar,kemi të bëjmë me ndryshime të mëdha. Nëvitin 1950 mosha e martesës së vajzave 15-19 vjeç ishte e përfaqësuar me 43.78%,ndërsa në vitin 2007 e njëjta moshë ështëpërfaqësuar me 10.19%, pra ka shënuarrënie. Ndërkaq, mosha 20-24 vjeç në vitin1955 ishte 41.54% dhe e njëjta moshë nëvitin 2007 është e përfaqësuar me 35.85%;kurse mosha e martesave 25-29 vjeç në vitin1955 është 8.62%, në vitin 2007 ka shënu-ar rritje në 26%. Në këtë kohë kanë shënu-ar rritje edhe moshat mbi 30 vjeç, përkatë-sisht 35 vjeç, aq sa ishte në vitin 1955(2.61%) në 13.36% (2007).

Në fillim të gjysmës së dytë të shek.XX dominonte mosha 20-24 vjeç(36.25%) për meshkuj, kurse për femramosha 15-19 vjeç (43.78%) për t’u rri-tur të dyja grup-moshat sipas gjinisë mëvonë. Në vitin 1986 dominonte mosha 25-29 vjeç (42.15%) për meshkuj dhe 20-24vjeç (50.62%) për femra. Ndërkaq, deri nëvitin 2007 dominimi i moshës së marte-save 25-29 vjeç për meshkuj dhe 20-24 vjeçpër femra mbeti e njëjtë, por shënoi rritjetë konsiderueshme mosha mbi 30 vjeç, për-katësisht 35 vjeç (23.61%) për meshkujdhe (13.36%) për femra.

Me këtë prirje, nga shekulli i kaluar ederi më sot martesat sipas grup-moshavetë reja për të dy gjinitë vazhdimisht kanëpasur rënie, ndërsa grup-moshat e mëdhatë martesave për të dyja gjinitë janë rritur.

Për të parë edhe më mirë evolucionin emartesës sipas moshës dhe gjinisë në Kosovë,kemi paraqitur grafikun më poshtë, që paraqetmoshën mesatare të hyrjes në martesë për tëdyja gjinitë (shih grafikun 1).

Grafiku 1: Mosha mesatare e hyrjes ne martesë për periudhën e dytë të shekullit XX dhefillimin e shekullit XXI37


37. Vjetari statistikor i KSA të Kosovës, Statistikat vitale të Kosovës, (prej vitit 1950 deri 1988, Prishtinë) &ESK, Statistikat e kurorëzimeve dhe shkurorëzimeve në Kosovë, (Prishtinë, 2007).


Për periudhën rreth gjashtëdh-jetëvjeçare, mosha mesatare e martesës urrit 4.7 vjet për djem dhe 5.7 vjet për fem-ra. Sipas analizës së të dhënave, vërehet semosha e martesës te femrat është rritur mëshumë se ajo e djemve. Ndërkaq, moshamesatare e martesës për të dyja gjinitë urrit për 5.3 vjet.

Diferenca në moshë e martesës nëvitin 1950 ishte 5.1 në favor të burrit,por kjo moshë shkoi duke u zvogëlua derinë 4.1 në vitin 2007. Diferenca në moshënë mesë burrit dhe gruas, për periudhën emarrë për studim, sillej rreth 0-6 vjet.

Nëse shikohen martesat sipas për-gatitjes shkollore në Kosovë, sipas tëdhënave të vitit 1987, dominojnë marte-sat me e meshkujve me shkollë të mesme- më tepër se 50% - ndërsa te femrat, njënë katër që kishte lidhur martesë atë vitishte me shkollë të mesme. Me shkollë tëlartë ishte 1.7% e femrave të martuara38.Ndërsa për periudhën më të re, përkatë-sisht vitin 2007, kemi rritje të nivelit tëarsimimit të të martuarve. Në vitin 2007,të martuar me shkollim të mesëm janë73.6% meshkuj dhe 58.9% femra.Ndërkaq, me shkollim të lartë janë 4.9%e të martuarve meshkuj dhe 3.8% femra.Sa për martesat ku partnerët janë me niv-el të ulët arsimimi (pa shkollë, shkollë fil-lore të pakryer dhe me shkollë fillore), atoshënuan rënie të vazhdueshme.

Sa i përket përkatësisë etnike, gjatëgjithë kohës kanë dominuar martesa tëkombësisë shqiptare mbi 90% (vitit2007) më pas boshnjake, turke, serbe etj.

Duhet thënë pa mëdyshje se shtyrjae moshës së martesës (rritja) përcillet meefekte të theksuara në rrjedhat de-mografike. Nëse e analizojmë rrjedhën e

natalitetit sipas grup-moshave të femravenga viti 1950 e deri në 2007, kemi ndry-shime të theksuara.

Nga të dhënat (tabela 9) vërehetqartë rënia e mundësisë së riprodhimitnë periudhën dyzetvjeçare (1950-1990). P.sh., grupi i grave 45-49 vjetnë vitin 1990 kishin lindur afro 16 herëmë pak fëmijë se grupi i moshës së njëjtënë vitin 1950, ose rreth 40 herë më paknë vitin 1996 në raport me vitin 1950.Ulja e mundësisë së riprodhimit është ekonsiderueshme edhe te breznitë e rejatë femrave kosovare39.

Te femrat më të reja se 40 e 35 vjet(brezat e lindur pas vitit 1950 dhe 1955)vërehet një rënie e madhe e riprodhimit,që tregon procesin e tranzicionit të shpe-jtuar demografik në sferën e lindshmërisë.Procesi i rënies së lindshmërisë tek të gjithagrup-moshat është më intensiv pas viteve‘70, kur fillon të rritet edhe mosha me-satare e nënës me rastin e lindjes së fëm-ijës së parë, që do të bëhet tashmë veçorie lindshmërisë së popullsisë së Kosovës,veçanërisht te femrat e shkolluara, tëpunësuara dhe te ato qe jetojnë në vend-banime urbane40.

Nga të gjitha grup-moshat e nënave,në lindjen e parë kishte ndryshime. Nëkëtë mënyrë zvogëlohet periudha e ripro-dhimit të femrës dhe kjo ndikon në uljene numrit të lindjeve. Sa më e vonshme tëjetë mosha e hyrjes në martesën e parë,përqindja e sterilitetit është më e madhe.Dushan Brezniku, në bazë të të dhënavepër popullsinë jugosllave ka vlerësuar se:femrat, të cilat për herë të parë martohennë moshën 20-vjeçare karakterizohen mepërqindjen më të vogël të sterilitetit(vetëm 5.40%), ndërsa numri i femrave

38. Tefik Basha, Martesa dhe shkurorëzimet në KSA të Kosovës, Studimi etnografik i ndryshimeve bashkëko-hore në kulturën popullore shqiptare, Materiale nga Sesioni shkencor i mbajtur në Prishtinë më 7 dhe 8dhjetor 1989, (Prishtinë 1990), f. 479.

39. Hivzi Islami, Studime demografike, 100 vjet të zhvillimit demografik të Kosovës, Akademia e Shkencavedhe Artëve të Kosovës, (Prishtinë 2005), f. 89.

40 Ibid.


sterile është më i madh tek ato që bash-këshortësinë e parë e kanë lidhur nëmoshën 30-vjeçare (17.23%). Femrat qëe lidhin bashkëshortësinë më vonë, respe-ktivisht në moshën 40-vjeçare, më tepërse gjysma mbeten sterile (55.05%), pranuk janë të afta të marrin pjesë në proces-in e riprodhimit41. Pra, ekziston një lidhjee ngushtë mes moshës së femrës, lidhjessë martesës dhe lindshmërisë.

Në ndryshimin e rrjedhave de-mografike, në këtë rast mosha e hyrjes nëmartesë, lidhjen e martesës, ndikojnë njëmori faktorësh socio-ekonomikë, politikëetj. Për të parë më mirë se cilët janë fak-torët që kanë ndikim në rritjen e moshëssë martesës, do të shpjegojmë më poshtë.

Faktorët që ndikuan në rritjene moshës së martesës sipasgjinisë në Kosovë

Nga analiza e të dhënave të parash-truara më lart del në pah se mosha e mar-tesës, si për djemtë dhe për vajzat, ka prir-je të përgjithshme për t’u rritur nga vitinë vit në krahasim me periudhën e shek-ullit XX. Studimi i martesës sipas moshësdhe gjinisë në Kosovë, nuk është i rastit,por ka shkaqet e saj.

Shpërbërja e familjes patriarkale. Kjo ësh-të një ndër shkaqet që ka ndikuar në rritjene moshës së martesave. Gjatë gjithë shekul-lit të kaluar, familja kosovare ishte e organi-zuar mbi bazën e familjes patriarkale, kuprindi (babai sidomos e në raste të rrallaedhe nëna) dhe i zoti i shtëpisë kishinpërgjegjësi të plotë për fejesën dhe martesëne fëmijës së tyre. Në atë kohë, martesat real-izoheshin në moshë të re, pikërisht se prin-di ose i zoti i shtëpisë e ndiente si detyrimmartesën e fëmijëve. Por, me kalimin e viteve,gjithnjë e më tepër martesa po bëhej prob-lem i vetë të rinjve.

Ngritja e nivelit të arsimimit. Faktor

tjetër që ka ndikuar për rritjen e moshëssë martesës është ngritja e nivelit të ar-simimit. Në gjysmën e dytë të shekullitXX, zuri vend përhapja e institucioneveshkollore (shkolla fillore, të mesme dheuniversitare), ku arsimi fillor u be idetyrueshëm dhe kjo pati ndikimin e vetnë shtyrjen e moshës së martesave. Dëshirapër të arritur më shumë në fushën e ar-simimit dhe avancimin e karrierës së tyre,shpesh i bënë të rinjtë që ta shtynin mar-tesën për vite më vonë.

Pavarësia ekonomike. Në rritjen emoshës së martesës ka ndikuar edhe pa-varësia ekonomike e të rinjve. Në shekul-lin e kaluar, familja përbëhej nga numër imadh anëtarësh, ku vetëm njëri punontepër të mbajtur pjesëtarët e tjerë. Më pas,kjo ndryshoi dhe çdo anëtar i familjes syn-onte për të ardhura individuale. Por gjend-ja e rëndë ekonomike bën që të rinjtë tashtyjnë martesën për më vonë.

Faktori i jashtëm. Gjatë analizës qëbëmë më lart, vihet re se në fillim të shek-ullit XX, mosha mesatare e hyrjes në mar-tesë ishte 20 vjeç për djemtë dhe 17 vjeçpër vajzat. Pas përfundimit të Luftës së DytëBotërore (1945), mosha e hyrjes në mar-tesë për të dyja gjinitë ishte rritur në 26.5vjeç për djemtë dhe në 21.4 vjeç për vajzat(1950). Por duhet thënë se martesa morigoditje të rëndë në vitet ‘’80 e sidomos në‘90, kur ndodhi emigrimi i popullsisë mash-kullore, sidomos të rinjtë, për shkak tëpërndjekjes nga pushteti serb. Ndërsa mëtej, ndryshime në rrjedhat demografike eveçanërisht në martesa dhe shkurorëzimesolli lufta e fundit (1999) në Kosovë. Përnjë periudhë relativisht të shkurtë kohore(rreth 10 vite), mosha e martesës u rrit merreth 4 vjet. Ndërkaq, që nga viti 1950 ederi me 2007, mosha e martesës u rrit merreth 6 vjet (shih grafikun numër 1).

Migrimet e popullsisë. Këto u shkaktu-an nga lufta dhe situata e pavolitshme në

41. Ibid. Tefik Basha, f. 477.


Kosovë, ku shumë të rinj e lanë vendlind-jen e tyre për të kërkuar punë, arsimim ebanim në zona më të mëdha urbane. Nëkëtë kohë, Prishtina, si kryeqendër, u shndër-rua në një gjenerator për tërheqjen e të rin-jve drejt saj. Kjo kishte ndodhur për disaarsye, si: vendosja e administratës qendrore,universiteti publik dhe hapja e shumë uni-versiteteve private, vendosja e selive ndërko-mbëtare, hapja e më shumë vendeve të punësnga bizneset e ndryshme etj. Po ashtu, njënumër i madh i të rinjve nga vise të ndry-shme të Kosovës, për shkak të kushteve jotë mira ekonomike, emigruan në vende tëndryshme të botës. Studime të ndryshme kanëbërë të ditur se gjithkush që ndërron vendba-nimin përballet me rrethana të reja, andaj inevojitet kohë për t’u ambientuar me rrethine ri. I tëri ky proces merr një kohë të gjatëqoftë shkollimi, punësimi, banimi, etj, çkabën që të shtyhet edhe martesa.

Përveç faktorëve të përmendur mëlart, në rritjen e moshës së martesësndikojnë edhe faktorë të tjerë socialë,ekonomikë, politikë etj, të cilët kërkojnëstudime të mëtejshme.

Përfundime

Në këtë studim jemi munduar tëanalizojmë moshën e martesës dhe të iden-tifikojmë disa prej efekteve të kësaj rritjejenë rrjedhat demografike dhe shoqërore, sidhe shkaqet që lidhen me këto ndryshime.

Rezultatet tregojnë se mosha e mar-tesës ka shënuar rritje gjatë gjithë kohës së

marrë për studim. Në fillim të shekullitXX, mosha mesatare e martesës ishte 15-17 vjeç për femra dhe 17-20 vjeç për mesh-kuj. Ndërkaq, në gjysmën e dytë të po këtijshekulli, përkatësisht në vitin 1986, moshae martesës sipas gjinisë u rrit dhe dominoimosha 20-24 vjeç (50.62%) për femra dhe25-29 vjeç (42.15%) për djem. Kurse nëperiudhën më të re, përkatësisht në vitin2007, dominimi i moshës mbeti i njëjtëpër të dyja gjinitë me atë të vitit 1986, poru rrit mosha e martesës mbi 35 vjeç; nga7% për djem dhe 4.27% për femra, që ish-te në vitin 1986 në 23.61% për djem dhe13.36% për femra në vitin 2007. Ndërsamosha 15-19 vjeç shënoi rinie të vazh-dueshme për të dyja gjinitë - nga 17.12%për djem dhe 43.78% për femra në vitin1955, për të vazhduar me rënie deri në1.08% për djem dhe 10.19% për femra nëvitin 2007. Mosha mesatare e hyrjes nëmartesë për periudhën rreth gjashtëdh-jetëvjeçare u rrit me rreth 6 vjet.

Gjatë studimit u pa se hyrja e von-shme në martesë krijon efekte të ndryshmenë rrjedhat demografike, si zvogëlimin enumrit të lindjeve, zvogëlimin e periudhësriprodhuese, rritja e shkallës së sterilitetitdhe efekte tjera.

Shkaqet që kanë çuar në rritjen emoshës së martesës janë të ndryshme, pormë kryesoret janë shkaqet shoqërore-ekonomike, shpërbërja e familjes patri-arkale, ngritja e nivelit të arsimimit, pa-varësimi ekonomik i të rinjve, luftërat,migrimet e popullsisë dhe faktorë të tjerë.

BIBLIOGRAFIA

Basha, Tefik. “Martesa dhe shkurorëzimet në KSAtë Kosovës”. Materiale nga Sesioni shken-cor i mbajtur në Prishtinë më 7 dhe 8dhjetor 1989, Instituti Albanologjik iPrishtinës. Prishtinë:1990.

Brada, Riza. Pedagogjia Familjare, Pejë: 1995.Devolder, Daniel. Effects of the European late

marriage pattern on kinship . Centred’Estudis Demographics. Italy: 1998.

Engelen T. & Kok J. Permanent Celibacy andLate Marriage in the Netherlands. 1890-1960. Population, 2003/1.

Giddens, Anthony. Sociologjia. Çabej. Tiranë:2004.


Islami, Hivzi. Fshati i Kosovës kontribut për stu-dimin sociologjiko-demografik të evolucionitrural. Rilindja. Prishtinë: 1985.

Islami, Hivzi. Studime demografike, 100 vjet tëzhvillimit demografik të Kosovës. ASHAK.Prishtinë: 2005.

Meçi, Xhemil. Kanuni i Lekë Dukagjinit. Tiranë:1997.

Mensch, Barabara. Singh, Susheela. & Caster-line, John. Trends in the timing of first mar-riage among men and women in developingWorld. Population Council. No. 202.2005.

Pushka, Asllan dhe Nazife. Analiza e statistikavevitale të Kosovës për periudhën më të re. ESK.Prishtinë: 2008.

Pushka, Asllan. Aspektet gjeopopullative në Kos-ovë dhe rreth saj. Prishtinë: 2000.

Savezni Zavod za Statistiku, Demografska Statis-tika 1960. Socijalisticka Federativna Re-publika Jugoslavija. Beograd: 1963.

Selimi, Yllka. Jetë familjare. ASHSH. Institutii Kulturës Popullore. Tiranë: 2007.

Statistikat e kurorëzimeve dhe shkurorëzimeve nëKosovë 2007. Enti Statistikor i Kosovës.Prishtinë: 2007.

Statistikat vitale të Kosovës. Enti Statistikor i Ko-sovës. Prishtinë: 2002-2007.

Tsutsui, Junya. Factors of Late Marriage. Japan:2002.

Vjetari statistikor i KSA të Kosovës. Statistikat vi-tale të Kosovës. ESK. Prishtinë: 1950-1988.

Sociologjia e një filmi: demokracia evitit 1936

Rreth filmit “Koncert në vitin 1936”Prof. dr. Hasan Jashari,Universiteti i Europës Juglindore,Tetovë- Maqedoni

More toger, të kam rixha...

Ky shkrim merret me sociologjinë efilmit “Koncert në vitin 1936”, realizuarnga kinostudioja “Shqipëria e re”. Filmiparaqet një vendbanim tipik fshatar tëkohës së Migjenit, siç ka qenë Lushnja eatyre viteve. Në film mund të vërehen këtoçështje karakteristike të kohës:

1. Realiteti i atëhershëm i shoqërisë,një përzierje feudalo-kapitaliste me sh-tresim të theksuar social. Jeta e përditshmenë një mjedis ku urbanizimi ishte njëfenomen ende i panjohur jo vetëm si kon-cept, por edhe si praktikë shoqërore.

2. Ardhja e dy këngëtareve në Lushnjënuk është vetëm një mision kulturor, poredhe një porosi filozofike e kohës, që tëshprehin kulturën e Oksidentit, pra Perën-dimit: piano Hartman, Paris,Vjenë etj.

3. Orvatja e autorëve të filmit që tëvenë në lojë vitet dhe demokracinë embretit Zog.

4. Pikëpamjet demokratike të push-tetit të kohës së mbretit për rikthim ngaPerëndimi nëpërmjet ngritjes së idesë së

progresit nëpërmjet vlerave të Europësdhe demokracisë: “Europa, aleatja e jonëe madhe...”

4. Porositë filozofike të pushteta-rëve të atëhershëm properëndimorë (ko-hës së Zogut) përputhen me idetë e in-tegrimeve dhe vlerave europiane që re-citohen me entuziazëm e mburrje sot nëShqipëri dhe Ballkan.

5. Nga të dhënat, nga skenari, naparaqiten dy identitete kulturore: njërilokal, që është një përzierje e kulturësorientale dhe traditës që është domin-uese, si dhe identitetit të ri aksidental,që është në zanafillë.

** *

Qasja shkencore e një prodhimi kul-turor nuk është një çështje e lehtë. Ajo,në esencën e saj, është një ndërmarrje te-jet delikate. Ngaqë kultura sot është for-ma bazë e shfaqjes së jetës sonë, logjikishtrrjedh se edhe ndikimet e saj në jetën so-ciale të njerëzve dhe më gjerë janë tëmëdha. Që në fillim duhet të përballemime një dilemë fundamentale: a thua seregjisori i filmit pati një porosi mobiliz-imit ideologjik për sajimin e filmit njëllojsikur edhe pushtetarët e mbretit që mun-doheshin të jetësonin ideologjinë e tyrete qytetarët me anë të fjalorit, gjesteve,

RECENSIONE, ANALIZA VEPRASH


72 Recensione, analiza veprash

simboleve, ligjeve, vlerave të reja...Mund të thuhet se filmi përshkruan njësituatë tejet dramatike kur në horizontshihet një identitet i ri kulturor, ai ok-sidental, përbri identitetit ekzistues tepërtë fuqishëm dhe i shtrirë thellë në pop-ullatë, identiteti oriental. Kjo, pra, ështënjë analizë e ndërlikuar e krijimit të pokëtij identiteti të ri.

Në kësi rrethanash mund të flasim përatë që në sociologjinë e kulturës e quajmëevolucioni kulturor. Në situatën e Sh-qipërisë në prag të Luftës së Dytë Botërore,kjo ecje ishte e ngadaltë, madje edhe emundimshme. Duhet të theksohet se poli-tika, si veprimtari që drejton të gjitha ve-primtaritë e tjera, edhe kësaj radhe para-qitet si nxitëse e shndërrimeve kulturore.

Shikuar më gjerë, nuk ka gjë më tëdevotshme në jetën e njerëzve se puna etyre për të mirën e të gjithëve. Historia enjerëzimit është përplot me diktatorë, poredhe me bamirës. Pushtetarët e të gjithakohërave dhe shoqërive kanë qenë vazh-dimisht në kërkim të asaj që ka qenë e mirëpër veten e tyre, për bashkësundimtarëtdhe popullin. Mirëpo, historia, si mësuesee jetës që është, na mëson se vazhdimishttë këqijat e eksperimenteve me popullinjanë bërë në kurriz të tij.

Duke parë filmin Koncert në vitin 36,na nxiten disa përsiatje, mendime dhe dile-ma. Ky film është plot e përplot me kon-cepte sociologjike: çështje të shtresave,grupeve, rivalitetit, stereotipave, vleravee normave morale, mentalitetit patriarkal.Në shpjegimin e filmit mund t’u refero-hemi lirisht Durkheimit, Max Veberit,Aleksis de Tocqvill-it, Marksit etj. Ndosh-ta për një çast filmi na motivon që tëbëjmë një risistematizim të kohës dhe tëvlerave të shkuara dhe të tashme. Ndosh-ta kjo do të na detyrojë që në mënyrë re-ale të shikojmë përreth dhe ne, që e kemitani gojën plot Europë dhe Perëndim,gjykoj se nuk jemi të parët që kemi zbu-luar një gjë të tillë, nuk jemi as edhe pi-

onierë të demokracisë, siç pretendojmë.Pra, ajo që dua të theksoj është fakti sekëtu e vërteta ka një karakter elementardhe nëpërmjet filmit ne mund të vijmënë përfundim se karakteristikë më e thek-suar e tij është vetë regjimi i mbretit, i cilii ka vënë vetes disa qëllime madhore përnjë transformim social të shoqërisë sh-qiptare. Këto synime janë filozofi vepri-mi e pushtetarëve, përderisa populli vësh-tirë se i kupton dhe i pranon në një mje-dis të varfër dhe pa perspektiva qytetare.Është tepër e vështirë që një kulturë tradi-cionale të ndërrohet në kushtet e një zonerurale të izoluar dhe të varfër.

Ngjarja zhvillohet në qytetin e Lush-njës, i cili i ngjan një fshati tipik shqiptartë asaj kohe. Skenari është i Kiço Blushit,bazuar në tregimin “Në baltërat eMyzeqesë” të Dhimitër Shuteriqit, një ngatregimtarët më të mirë të socrealizmit. Dyartiste të reja, Donika Prokopi, këngëtare(sopranoja Tefta Tashko Koço, e sapok-thyer nga Parisi aso kohe) dhe Eleni Jan-kollari, pianiste, nisen drejt Lushnjës, kuduhet të japin një koncert. Një rrugëtimme peripeci mes baltërave të Myzeqesë, qëvijoi me një pritje të ftohtë dhe të çudit-shme nga drejtuesit lokalë me mendësiinjorante dhe burokratiko-feudale. Push-tetarë që pianon Hartman e konsiderojnësi shqetësim, sepse mendojnë se është njeriqë vjen në Lushnjë pa i informuar ata.Njerëz të papjekur dhe jo në nivel tëfunksionit të tyre shoqëror. Zaten nëzonat rurale e reja gjithherë depërtonshumë vonë dhe me shumë vështirësi.Lushnja e atyre viteve ishte një zonë mepabarazi të mëdha shoqërore, do të thosh-te Emil Dyrkhemi, ngaqë pjesa dërmues epopullsisë ishte e papunë, e varfër. Ndosh-ta duke e shikuar panoramën e fshatitdiku në humbëtirë, mund të pajtohemime tablotë e trishtueshme të Shqipërisëtë asaj kohe, shkruar nga Karl May në li-brin e udhëpërshkrimeve të tij Durch dasLand der Skipetaren.


Bëhet pyetja: a mund ta përshkrua-jmë më mirë se në film një vendbanim tëasaj kohe, me gjithë ato figura njerëzish,pamje fshati, ndodhi të ndërlikuara dhetepër autentike? Materiali burimor i grum-bulluar dhe i shfaqur me mjeshtëri të rrallëdëshmon se pushteti mundohet të ketë njëraport demokratik me popullatën e shtre-save të ndryshme, religjioneve, gjinive,profesioneve të ndryshme. E gjithë kjo nëfilm - bota e asaj kohe - paraqitet më shpejtse ç’zhvilloheshin në të vërtetë gjërat. Au-torët e filmit i janë qasur një raporti tejettë ndërlikuar shoqëror të asaj kohe, kupushteti nuk jepte asnjë shërbim social,por kërkonte lojalitet të plotë nga qyteta-rët. Skenari i filmit në përgjithësi na jeptë dhëna të bollshme për të kuptuar njërreth tipik patriarkal, ku kemi seksizëm tëtheksuar. Kjo vërehet nga ajo që vetëmmeshkujt mund të lëvizin lirshëm jashtështëpisë dhe të frekuentojnë akçihanet(kafenetë, gjellëtoret).

Ndikimi i faktorëve të jashtëm

A e çrregulloi jetën në komunitetardhja e dy këngëtareve? Sa mund të dal-lohet në këtë rast ndikimi i një faktori tëjashtëm? Çfarë shkeljeje morale bënë ato?Janë vetëm disa pyetje, që përkojnë mekompleksitetin e jetës së njerëzve në njëprovincë shqiptare të viteve para Luftëssë Dytë Botërore. Këngëtaret që shkojnënë Lushnjë përplasen me një botë tepër tëmbytur në arkaizma, turqizma dhe kul-turë orientale, me fjalor me huazime dhevlera të osmanlinjve, pra, të PerandorisëTurke e cila kishte sunduar 500 vjet, porkoha e ikjes së saj ishte ende e freskët. Rre-thi është tipik konservator dhe injorant.Përplasja e dytë është mes pushtetarëvedhe popullit, qytetarëve. Përplasja e tretëështë mes vetë mbretërisë dhe pushteta-rëve të saj. Përderisa mbretëria kishte ideproperëndimore, mënyra e prezantimitdhe ushtrimit të këtyre vlerave ishte jo

bindëse, jo e denjë, ndërsa në zonat ruralepushtetarët e brutalizonin zbatimin e tyre.Kjo domosdo krijonte një konflikt socialmes popullit fukara dhe pushtetit që nukofronte asgjë për ta, përveç ideve europi-ane. Pra, domosdo imponohet një konf-likt mes komunitetit fshataresk, sociokul-turës lokale dhe modernizimit të Sh-qipërisë si ide e Lartmadhërisë. Kemi poashtu një konflikt në mes Turqisë mod-erne të reformuar nga Mustafa KemalAtaturku dhe Shqipërisë, që këmbëngultetë mbetej në padituri dhe kundërshtontendryshimet duke u munduar që të ruantraditën e osmanlinjve, një traditë që vetëturqit e kishin reformuar.

Filmografia - ditar i kohës.Provinca - vendi ku ka ndaluar ora

Filmi na ofron material faktografik përnjerëzit e Shqipërisë së atëhershme. Përstilin e jetës, zakonet e tyre. Por, njëkohë-sisht, në film kemi edhe një seleksionimdhe interpretim të mirëfilltë sociologjik efilozofik të këtyre të dhënave, indikatorëvetë ndryshëm. Mentaliteti, fjalori, vlerat egjithmbarshme janë dëshmi e një rrugetejet të vështirë dhe të mundimshme tëShqipërisë. Një fshat i madh, pa kaluarende në kapitalizmin industrial, me el-emente feudale të organizimit shoqërordhe vlerave të reja të paartikulluara saduhet. Një përzierje fesh e interesash tëndryshme lokale, qeveritare, interesabejlerësh, por edhe interesi i theksuaraksidental i qeveritarëve.

Elementi turk, veçmas ndikimi i fesëislame dhe koha shumë e afërt me më ikjene pushtimit, vetëm 24 vite, na sjellin nënjë gjykim se jeta sociale e njerëzve ështëe zymtë. Fjalori i popullatës dhe i push-tetarëve lokalë është: lepe, peqe, akçihane,estekfurllah etj. Nga filmi mund të kup-tojmë sociologjinë e Lushnjës dhe Sh-qipërisë së asaj kohe: jeta e njerëzve në fs-hatrat e Shqipërisë, punët, profesionet e


tyre si shitës të kininave, farkëtarë, bujqqë kërkonin reformë agrare. Ekonomia fs-hatare paraqitet si e këputur dhe e pashpresë. Pra, qartë mund të formësohet dhetë ndërtohet mozaiku hapësinor i jetës nëMyzeqenë e kërcënuar nga malaria. Porçështje në vetvete është funksioni kultur-or i bashkësisë lokale. Ajo, siç thotë KlodLevi Stross, është robi i kulturës së saj.Institucionet lokale janë të pazhvilluara,funksionojnë jo të bazuara në interesa,mirëkuptim dhe në parimin e bash-këpunimit, por me dhunë. Bejlerëtbëjnë një pushtet paralel me shtetin.Grupet sociale janë të zhvilluara dobët,kurse stratifikimi social, pabarazia janëtepër të shkallëzuara. Vërehet një shtresëe vogël e lartë, e përbërë nga pushteta-rët lokalë, bejlerët dhe njerëzit e tyre.Kjo shtresë kontrollon jetën sociale,jetën kulturore, postën, telegrafin, po-licinë, gazetat. Një shtresë e mesme epadukshme, me pak mësues, punëtorë,qeveritarë dhe zanatçinj, si dhe një shtresëe ulët, numerikisht tepër të madhe.

Sociologjia e filmit dhe një stil itipik i jetës

Ideja e këtij shkrimi është që të foku-sohemi te çështja bosht e filmit. Kjo ësh-të kritika që i bëhet ideologjisë zogiste ngapushteti i Enver Hoxhës. Filmi është xhiru-ar në vitin 1978 dhe ideja ka qenë që tëvihej në lojë politika publike e mbretitZog. Shqipëria atëherë ishte në dashurime Kinën dhe Revolucionin e saj Kultur-or. Dhe kjo bëhet vërtet me të qeshura, sesi mbreti ka nxjerrë ligje për heqjen e fer-exheve, festeve dhe çarçafëve për gratë dhevajzat. Kishte edhe ligje për vagabondëtdhe lypësit, ligj për karrocierët, që të mba-nin uniforma të pëlqyeshme dhe të mos irrihnin kuajt. Realisht, këto mund të jenëçështje të debatueshme, por një pjesë etyre, tani, në Ballkanin Perëndimor, janëpjesë e kulturës perëndimore dhe i punës

që bëjnë një numër i madh i organizatavejoqeveritare dhe qeveritare.

Bëhet një pyetje: a ishte Zogu në as-pektin ideologjik properëndimor në vitin1936? Gjithsesi po. Pyetja tjetër është:pse Enveri e ndaloi fenë plotësisht, bash-kë me të edhe ferexhetë? Këtu ndoshtaironia e paraqitur në film bazohet nëfaktin se kjo orvatje e Zogut nuk reali-zohej sa duhej, por të mos harrojmë sekemi të bëjmë me 30 vjet përpara dheme një nismë tepër fisnike. Hoxha ekishte rrugën të hapur kur e filloi pro-jektin e tij të heqjes së fesë nga roli i sajshoqëror dhe atë e bëri me dhunë.

Sytë nga Oksidenti

Nëpërmjet protagonistëve kryesorëlexojmë të dhënat e kohës, sjelljen indi-viduale dhe kolektive të figurave të rëndë-sishme në bashkësi. Informimi publikbëhet nga tellalli, zëdhënësi, zyrtarilajmëtar i sotshëm i bashkisë apo i një in-stitucioni. Kërkesa e prefektit Xhevo dhenënprefektit Fotaq që populli të drejtojësytë nga Oksidenti janë pra integrimet esotme europiane, Bashkimi Europian simetaforë e të gjitha politikave qeveritarepas vitit 1991. Pra, vlerat europiane nëshoqërinë shqiptare; heqja e ferexheve poashtu. Duhet thënë se ideologjia komu-niste e viteve 70-80 të shekullit të kaluar,ndërsa kritikonte deri në tallje ideologjinëe Zogut, në esencë i ka bërë asaj një shër-bim të mirëfilltë. Nga fjalori i pushteta-rëve fitojmë përshtypjen dhe bindemithellë se Zogu ka qenë vizionar. Ngjarja efilmit është një ndodhi dhe njëkohësishtnjë porosi e fortë e kohës për popullatëndhe gjithë Shqipërinë. Ajo dëshmon përnjë nismë të rilindjes kulturore eekonomike nëpërmjet Perëndimit. Dhe mekëtë rast vijoj të këmbëngul se ajo kandodhur në një kohë tejet të vështirë edhepër popullatën edhe për qeverinë e atëher-shme. Koha e dëshpërimit të madh, kur


njerëzit e atjeshëm, siç shprehen, nuk ekanë parë as Tiranën. Me sa duket,qytetarët në Shqipërinë e atëhershme,përkundër ngulmimeve për kulturën eRomës e Parisit, ishin të papërgatitur përkëto lëvizje kulturore.

Natyrisht, krejt padashur, filmi ixhiruar ne kohën e komunizmit nxjerr nëpah vlerat e demokracisë shqiptare në vitin36. Këto janë vetëm disa vlera të kohës,synime që paraqesin një nismë të rikthimittë Shqipërisë në Europë dhe imazhit të

saj properëndimor. Filozofi politike, prae mbretërisë. Krejt tjetër është ajo se sa,në ato kushte, mbretëria ka mundur dheka realizuar këto përcaktime politike nëpraktikë. Mund të themi lirisht se euro-pianizimi i atëhershëm i Shqipërisë ish-te një çështje e pashpresë, por qeveria enxiti këtë proces.

Si përfundim, ky film paraqet njëanalizë të mirëfilltë sociologjike të kohësnë të cilën është zhvilluar ngjarja, si dhejetën sociale të njerëzve.

REFERENCAT

Carol Hodge &, Marc Almond, Europës Bac-quardËar, Heinemann,1994.

Fisk D•on, Popularna kultura, Clio, Beograd,2001.

Amato, Paul R., Booth, Alan.- A generation atriske. Harvard University Press, 1997.

Abdulati, Hammudah.- The Family Structurein Islam. Indiana, 1997.

Davutoglu, Ahmet.- Kriza globale.Shkup: Log-os A, 2005.

Fukujama, Francis.- Amarecan Cros –Roads.Berlin: Vertblum, 2006.

Giddens, Anthony.- Sociologja, Tirana, 1997.Alfred Kreber- „O Kulturi”, Teorije o drustvu,

V. Karadzic, Beograd, 1984.Sociology Goes to the Movies. New Delhi: Sage,

2006.Inglehart, R.- Modårnization and Postmodern-

ization. Cultural, Economic and PoliticalChanges in 43 Societies”, Princeton: Princ-eton University Press, 1997.

Jashari, Hasan.- Sociologjia e arsimit.Shkup: In-terlingua, 2005.

Jashari, Hasan.- Familja dhe bashkesia.Tetovë:UEJL, 2006.

Jary, David, Jary Julia.- Hyman Dictionary ofSociology. HarperCollins Publisher.

Latifi, Veton.-Lidershipi politik, AcademikPress,Shkup,2009.

Laifi, Veton.-Konceptet e demokracisë, Aca-demik Press, Shkup, 2009.

Laswell H. D.- The structure and function ofcommunication in society.Bloomington: Il-linois state university, 2002.

Micel, X. Vilijam.- E –topija. Massacuscst Insti-tut of Technology, 2000.

Ruano, Jean-Claude.- Borbalan Lëidentite, Lëin-dividu, le groupe, la societe. Edition Scienc-es humaines, 1998.

Sokolwicz, Lech Mroz Zofia.- Betveen Tradi-tion and Postmodernity. Warsaw: DiG,2003.

Jukka Grunow.-Sociologija ukusa ,Jesenski i Turk,Zagreb, 1999.

Norbert Elias.- O procesu civiliziranja, Antibar-barus, Zagreb, 1996.

Mike Featherstone. -Konsumer culture and post-modernism , SAGE, London, 1990.

Terry Eagleton.- Ideja kulture, Jesenski i Turk,Zagreb, 2002.

Inga Tomiæ-Koludroviæ ,Anèi Leburiæ,-So-ciologija zivotnog stila, Jesenski i Turk,Zagreb, 2002.

Manuel Castells.- Uspon umreznoga drustva,Golden Marketing, Zagreb, 2001

Rajinder Kumar.- Dudrah, Bollywood: its Films.Hong Kong: The Chinese UniversityPress, 2005.


Servet Pëllumbi midis filozofit dhepolitikanit

Rreth librit “Filozofia e aktualitetit”të prof. Servet PëllumbitGëzim Tushi, Instituti i Sociologjisë

Servet Pëllumbi njihet për poliva-lencën e tij në jetën politike dhe shoqëroretë vendit. Ai është, pa dyshim, jo vetëmpolitikan dhe intelektual i njohur me kon-tribute brenda vendit dhe përtej tij, pornjëherësh është, dhe me siguri do të mb-esë, njëri nga filozofët më të mirë të ple-jadës së tij, një “gur themeli” i historisë sëmendimit filozofik dhe sociologjik sh-qiptar. Libri i tij më i fundit, “Filozofia eaktualitetit”, është një rast që të lejon tëthuash shumë gjëra të merituara, që janëvlera permanente teorike, morale dhe in-telektuale për autorin e saj.

Sot është kohë e vështirë të merreshme filozofi dhe ca më e vështirë të shkru-ash dhe të hedhësh ide në fushën e men-dimit filozofik, sepse në kohën tonë kashumë “mirazhe deformuese”, që të kri-jojnë idenë e gabuar e sempliste se ajo, filo-zofia, në pamje të parë duket e “paaftë”për t’u përzierë me problemet e ngatërru-ara të modernitetit. Por, në të vërtetë, nukështë kështu. Këtë e kupton kur mbaronsë lexuari librin e prof. Pëllumbit, i cili jovetëm që të krijon përshtypje tjetër, pordhe bindesh se në shoqërinë modernehapësira e filozofisë jo vetëm që nuk ështëngushtuar, por përkundrazi është zgjeru-ar edhe më shumë.

Servet Pëllumbi është autori që, sifilozof, i ka gjithnjë merak jo vetëm kon-tekstet e mendimit, por veçanërisht për-caktimet, nevojën për definicione të sak-ta, idetë sa më të shtjelluara dhe teorik-isht të qarta, sa më adekuate, sa më afër sëvërtetës objektive, qoftë kjo sociale aposhpirtërore. Njeri me skrupulozitet intele-ktual, moralisht sqimatar dhe filozofikishtelegant, ai të bind me librin e tij të fundit

për disa të vërteta që janë fondamentaledhe për të cilat shoqëria dhe njerëzit tanëkanë nevojë më shumë se kurrë. Mendimiteorik dhe përsiatjet filozofike të tij dësh-mojnë atë të vërtetë që autori nuk e thotëtekstualisht, por që nënkuptohet në tëgjitha faqet e librit të tij, se shoqëria jonënë fazën e tanishme të zhvillimit tëqytetërimit demokratik, ka nevojë mëshumë se kurrë për koncepte të qarta, përoptika filozofike realiste dhe optimiste,ndërsa njerëzit tanë kanë nevojë imediatepër ide të qëndrueshme.

Libri i prof. Servetit është pasqyrimadekuat i faktit se shoqëria jonë ka shumëprobleme që nuk zgjidhen vetëm me parádhe mendim konsumist, me perceptimetë thjeshtëzuara utilitariste dhe pragma-tiste të jetës. Por duket se shoqëria dhenjerëzit tanë sot kanë nevojë për më shumëqartësi ontologjike, për struktura mendorekonceptuale dhe aftësi të gjëra episte-mologjike. Në libër ka shumë fakte, anal-iza e përsiatje filozofike të shkëlqyera, qëna bindin se shoqëria shqiptare është embushur me probleme që duhen kon-ceptuar më parë se të zgjidhen. Nga anatjetër, koha moderne në shoqërinë tonëështë “kohë hamletiane”, e mbushur menjerëz që kanë shumë dilema sociale,vakume të thella ekzistenciale, humnerashpirtërore, paqartësi të forta, “tërmete”të fuqishme emocionale. Të gjitha këtonuk zgjidhen pa ndihmën e mendimitfilozofik teorik, pa trajtimet konceptu-ale për të cilat ka fuqi, pushtet dhe au-toritet filozofia teorike.

Në këtë rast, libri “Filozofia e aktual-itetit” dhe autori i saj përbëjnë një “ent-itet krijues” dhe janë të lidhur pazgjidhs-hmërisht. Në këtë kontekst, libri është njëtjetër dëshmi për fizionominë krijuese tëautorit, e potencës, karakterit, merakutintelektual dhe rolit të përjetshëm të mis-ionarit, që ky njeri e ka patur konstantene pandryshuar morale dhe qytetare të per-sonalitetit të tij. Ndaj, megjithëse i aftë të


bëjë edhe “filozofin e kabinetit”, por dhepolitikanin e jetës empirike, ai, në librat eveta, gjithnjë ka merak që idetë e vështirat’i trajtojë me kujdes, me sens mase dheme merakun që ato të mos mbeten si“zbukurim intelektual” apo tregues për tëbërë ekzibicion personal. Ai, me shumësukses, i tregon lexuesit, qytetarit dhepublikut profesionalisht të interesuar seështë filozof që di të ndërtojë me sensmase edhe “teori të kulluara”, kur du-het apo kur nevojat e shtrimit të prob-lemeve është thellësisht konceptuale,por në të njëjtën kohë është i zoti tëbëjë edhe vëzhgime të holla të realitetittonë (kjo është veçori e natyrshme efilozofit). Pse ka këtë merak krijues, pran-daj është më i zoti kur bën deduksionekontekstuale të realitetit tonë social, tëcilat, të trajtuara në mënyrë filozofike, elejojnë Servet Pëllumbin të bëjë konkluz-ione me vlerë orientuese dhe në shumëraste edhe definitive për realitetet tona.

Po të lexosh me vëmendje librin, e kup-ton fare qartë aftësinë e autorit për të për-dorur “armën e filozofisë” në kontekste tëlarmishme dhe të diversifikuara nga pikë-pamja tematike dhe sociale. Dhe këtë e kup-ton edhe kur ai është në fushën e tij të prefer-uar të “teorisë së kulluar”, në zonën e tëmenduarit akademik apo kur shikon dhetrajton “epifenomenet sociale” si filozof.

Servet Pëllumbi ka ca arsye të jetësdhe të karrierës së vet politike e profesio-nale që ia kanë mësuar artin e përshtatjes“par excellence” me realitetin teorik dheempirik. Kur është akademik, ai bën aka-demikun, kur është në politikë luan roline politikanit dhe kur merret me problemete filozofisë, është filozof. Profesori ka mer-itë sepse, si filozof, ka treguar se ka forcëqë ta largojë teorinë filozofike nga “klish-etë e vdekura”, puna e ngurtë dhe e ftohtëe specialistit dogmatik të filozofisë. Dheprandaj ai ka gjithnjë aftësinë që prob-lemet në dukje të “ngushta” të filozofisënë librin e vet “Filozofia e aktualitetit”, i

bën çështje të interesit të përgjithshëm.Në këtë libër ka analiza shumë të thel-

la, disa prej të cilave përtej kufijve të reali-tetit tonë social dhe interpretimit filozo-fik, që e ridëshmojnë autorin e saj si njëanalizues që ka skrupulozitetin dialektikpër parë dhe vlerësuar sendet, gjërat dhedukuritë sociale në thelbin e kundërshtive.Kjo aftësi polivalente e njohur duket teky autor edhe kur është pedagog dhe bënleksione të shkëlqyera, edhe kur është poli-tikan dhe luan rolin e burrit të mençur tështetit, por edhe kur është filozof, që bënfilozofi teorike të klasit të parë.

Profesori e ka në natyrën e vet që tëjetë i qetë, i matur, qoftë kur është në ro-lin e filozofit apo në atë të politikanit. Porbrenda natyrës së tij të qetë, në këtë libërai ka shfaqur një “verb filozofik” gjithënerv, ngaqë shumë gjëra, sipas tij, kanëdevijuar subjektivisht nga normat dhestandardet e qytetërimit demokratik eliberal. Pa dyshim që jetojmë në “epokëtjetër”, jemi në valët realiteteve të jetësmoderne dhe doemos që relativizmiedhe në filozofi është bërë prirje glo-bale. Është kohë e vështirë, sepse tanijetojmë në një epokën moderne, kur nukka më “besime” të mëdha, të përher-shme, të qëndrueshme dhe të pandry-shueshme. Nuk ka më doktrina filozo-fike që të jenë të “patejkalueshme”.

Ndaj në këtë libër më duket se, sirrallë herë në veprat e tij, dikotomia e au-torit midis “qetësisë platonike” të filozo-fit dhe verbit të intelektualit dhe qytetar-it të angazhuar është shumë e fortë, përtejnatyrës së tij. Dhe kjo tregon se ai ka ar-sye të forta intelektuale, morale, filozo-fike dhe qytetare.

Autori mund të ketë dashur t’i thotëopinionit publik dhe studiuesve të filoz-ofisë shumë gjëra. Por ajo që kuptohetqartë është mesazhi i tij se shoqëria, njerëzitdhe jeta jonë, si kurrë më parë, për shkaktë ndryshimeve epokale kontekstuale dhekonceptuale që kanë ndodhur në këto


dy dekada të jetës demokratike, keminevojë urgjente për mendimin e kuali-fikuar dhe elitar filozofik. Ky është njëimperativ i madh intelektual, social dhefilozofik, në të cilin autori e vuri “gurine vet” edhe me veprën “Filozofia e ak-tualitetit”, që është një galeri e prob-lematikave kryesisht të filozofisë poli-tike që ka tani shoqëria shqiptare.

Filozofi i shquar francez Zhak Derr-ida ka thënë se filozofia është gjithnjë, prajo vetëm në histori, por edhe në aktuali-tetin tonë. Ajo nuk ka “vdekur”, por je-ton dhe për të, me sa duket, koha mod-erne ka sjellë “materie të bollshme”. Këtëe vërteton edhe Servet Pëllumbi në librine vet “Filozofia e aktualitetit”, që lexuesite kanë në dorë nga një botim i shkëlqyer iShtëpisë Botuese “Dudaj”.

Kombi dhe era globale

Recensë e veprës “Kombet dhenacionalizmi në erën globale”Të A. D. Smith, Instituti përStudime Publike dhe Ligjore &Dudaj, Tiranë 2008Nga Enis Sulstarova, Universitetitii Tiranës, Fakulteti i ShkencaveSociale; Instituti i Sociologjisë

Qëllimi i Smithit në librin e tij Ko-mbet dhe nacionalizmi në erën globale ështërivlerësimi i këndvështrimeve që ai ka përnacionalizmin dhe, brenda teorisë së tij, tëanalizojë tendencat e globalizimit dhe ring-jalljen e lëvizjeve nacionaliste e etnike kudonë botë. Sipas tij, ka tri këndvështrime teor-ike, që përpiqen ta rrokin këto procese.

I pari thotë se nacionalizmat bashkëko-hore janë dukuritë e fundme të një periud-he që e ka kryer ciklin e saj. Nacionalizminuk është më një ndër lëvizjet e mëdha his-torike të tanishme dhe kombet do të sh-kojnë drejt zhdukjes, për t’u zëvendësuarnga njësi më kozmopolite.

Këndvështrimi i dytë thotë se kombetdhe nacionalizmi janë produkte të pash-mangshme të modernitetit dhe nuk kanëpër t’u zhdukur për aq kohë sa të gjithazonat e botës ta kenë kryer tranzicionin drejtmodernitetit.

Këndvështrimi i tretë thotë se kombetdhe nacionalizmi janë të lashtë. Era e tan-ishme moderne, ose pasmoderne, është ajoqë do të zhduket, por kombet do të vazh-dojnë të jenë themele të shoqërisë njerëzore.

Smith nuk bie dakord me asnjërin prejkëndvështrimeve dhe në tre kapitujt e parëtë librit angazhohet në kritika ndaj tyre.Mbrojtësi i këndvështrimit të parë është ErikHobsbaum [Eric Hobsbawm]. Sipas tij, triprocese po ndodhin sot në botë, që po eçojnë shtet-kombin drejt fundit: çpolitizi-mi i shtet-kombit, që do të thotë ndarja esferave politike dhe kulturore; çmilitarizi-mi i shtet-kombit; rutinizimi i nacional-izmit dhe marrja përsipër prej organizatavendërkombëtare të shumë prej funksionevetë shtet-kombit. Smithi i kundërshton këtoargumente duke thënë se, së pari, contraGellnerit, nacionalizmi nuk mund të reduk-tohet në parimin se njësia kombëtare du-het të përputhet me atë politike. Ai ështënjë lëvizje që kërkon edhe të rigjenerojë ngaana kulturore dhe morale bashkësinë ko-mbëtare, përveç se kërkon realizimin e mo-bilizimit politik dhe vetëvendosjen e ko-mbit. Së dyti, nuk është e vërtetë se ko-mbet po çmilitarizohen dhe, siç e treguanluftërat në ish-Jugosllavi, ushtritë konven-cionale vazhdojnë të luajnë rol të rëndë-sishëm. Së fundi, në rendin e tanishëmndërkombëtar, shtet-kombi është i legjit-imuar nga e drejta e vetëvendosjes, e parash-ikuar nga Karta e OKB-së.

Më pas autori e kthen vëmendjen tesupozimi i ekzistencës së një shoqërie koz-mopolite. Në histori të gjitha shoqëritë eshpallura kozmopolite i kanë pasur rrën-jët tek imperializmi i shteteve të fuqishme.Prirja e kohëve të fundit, të përmbledhu-ra nën termin e “globalizimit”, mund të


shihen nën këtë dritë si imponimi i hegje-monisë së disa shteteve të Perëndimit mbipjesën tjetër të botës. Sipas Smithit, njëkulturë me të vërtetë kozmopolite nëepokën e sotme duhet të jetë universale,në kuptimin e të qenit më universale se sakanë qenë të gjitha perandoritë deri tani.Ajo duhet të jetë një kulturë joetnike, nëkuptimin që përdorimi prej saj i element-eve etnike apo kombëtare të jetë neutral.Ajo duhet të jetë edhe një shoqëri e pa-kohë, në kuptimin që nuk duhet të ketënjë sfond historik, nuk duhet të ketë njëritëm të vetin, as një sens të kohës aposekuencës. Edhe nëse një kulturë e tillëmund të jetë në formim e sipër, ajo nukmund t’i kënaqë nevojat njerëzore, siçbënin kulturat e së shkuarës.

Për sa i përket këndvështrimit të dytë,sipas të cilit kombet janë konstrukte elitarepër t’iu përgjigjur nevojave të modernizimit,Smithi vëren disa dobësi të përgjithshmetë argumenteve të tij. Është e vërtetë se na-cionalizmi si ideologji dhe lëvizje politikeështë një dukuri e vonë e shek. XVIII, porështë e mundur që ndjenjat kombëtare tëgjurmohen në shek. XIII-XVI në disa vendetë Europës Perëndimore. Dështimi i shumështeteve të reja të Afrikës dhe Azisë dësh-mon për dobësinë e identiteteve dhe insti-tucioneve kombëtare, që nuk marrin para-sysh apo përpiqen të kapërcejnë lidhjet et-nike. Modernistët, siç i quan Smithi mbësh-tetësit e këtij këndvështrimi, nuk arrijnë tëshpjegojnë për se njerëzit zgjedhin etnicite-tin apo nacionalizmin si mjete të moderni-zimit dhe jo klasën apo rajonin. Modern-istët fokusohen te manipulimi i masave ngaana e elitave dhe anashkalojnë dinamikat emobilizimit masiv për se, që flasin përpërgjigjet nga ana e masave. Modernistët nukmarrin siç duhet në konsideratë fuqinë elidhjeve paramoderne etnike dhe faktin seshtete të fuqishme dhe të rëndësishme ko-

mbëtare u formuan pikërisht rrethbërthamave etnike (p.sh. anglezët, francezët,kastilianët, suedezët).

Këndvështrimi i tretë është ai i pere-nialistëve (nga perennial, i vazhdueshëm,diçka që është për një kohë të gjatë), qëthonë se nuk ka asgjë të re te kombet mod-erne, veç teknologjisë dhe aparatit admin-istrativ, që mund të përdorin elitat e tyre.Smithit i duket i pakënaqshëm ky kënd-vështrim, sepse lë mënjanë analizës dallimetë rëndësishme që ekzistojnë midis bashkë-sive paramoderne dhe atyre moderne. Ko-mbet moderne janë “kombe të masave” dhendryshojnë prej grupeve elitare që, në lash-tësi apo mesjetë, thirreshin me termin na-tion. Kombet moderne janë bashkësi ligjoredhe politike, që nënkuptojnë të drejtat eqytetarëve, si dhe sovranitetin e tyre, që nukishte dukuri e zakonshme në mesjetë. Ko-mbet moderne legjitimohen nga njëideologji universale, nacionalizmi, i cilimungonte në kohët e shkuara.

Së fundi, kombi modern është territo-rial në një kuptim më të fortë se ç’ishin bash-kësitë paramoderne.

Në krerët vijues të librit, Smithishqyrton krizën e shtetit kombëtar (kreu4), mundësinë e një mbi- apo tej-na-cionalizmi (kreu 5) dhe ofron njëmbrojtje të kombit (kreu 6).

Në kreun e fundit të librit, Smithi ar-gumenton se kombet dhe nacionalizmimbeten baza e vetme reale për një shoqëritë lirë të shteteve në botën moderne. Ko-mbet dhe nacionalizmi janë të nevojshëm,sepse vetëm ata mund të rrënjosin rendinndërshtetëror te parimi i sovranitetit pop-ullor dhe identiteti kombëtar përbën ba-zën e vetme për kohezionin social. Veçsekjo nuk duhet të bëjë të harrojmë se ko-mbet janë të trupëzuar historikisht: atajanë trashëgimtarë dhe shndërrime mod-erne të etnive paramoderne.

PROCEEDINGS - ABSTRACTS

ISBN: 978-99956-795-7-6


The macroeconomic frameworkin Albania during 1989-2009:performance and problems

Luan SHAHOLLARI MA, Alba-nian Institute of Sociology.

The stabilization of the macroeco-nomic indicators is a condition for thesustainable development of every coun-try. This is a essentially necessary processtoward a democratic and market econo-my system especially for Albania, as an ex-communist country. The analysis presentsprogressive achievements, though withsome fluctuations, since the Berlin Wallfalling. Liberalization and privatization areessentially economic processes but theywere not accomplished by coherent pro-grams. As a result, GDP in 1991-1992decreased to 27 %, inflation increased to

237 %, unemployment level 26.5 %, bud-get deficit toward GDP -58.6 %, etc. Re-forms showed their effectiveness only af-ter 1993. GDP increased to 13.3 %, in-flation decreased to 6 % in 1995. But, inthe same time, were expanded informaleconomy, corruption and pyramidalschemes that collapsed in the end 1996and in the beginning of 1997. As conse-quence of this collapse, thousands of Al-banian households wasted over $1.5 bil-lions, GDP decreased 10.2 % in 1997;inflation increased to 42.1 %, budget def-icit reached 13 % of GDP, unemploymentlevel 14.9 %. Unlike the first deprecia-tion (1991-1992) that was caused bothby objective and subjective factors, thesecond came mostly by unpropriate gov-ernmental policies. The program of thenext government that came in power af-ter the 1997 crisis resulted successfully in

Në këtë botim janë përfshirë punimet (ose pëmbledhje të tyre), të prezantuara në konfer-encën shkencore ndërkombëtare: “Njëzet vjet transformime demokratike; Shqipëria në konteksteurolindor” organizuar nga Instituti i Sociologjisë, Universiteti “Aleksandër Moisiu” i Durrësitdhe Fondacioni “Fridrich Ebert Stiftung”, mbajtur në Tiranë (Tirana International Hotel),më 20-21 dhjetor 2009.

Ato janë pranuar në bazë të një vlerësimi paraprak shkencor dhe botohen si Proceedings, nëpëputhje me Vendimin e Këshillit të Ministrave Nr. 467, datë 18. 07. 2007 “Për përcaktimin ekritereve dhe të procedurave për kualifikimin shkencor e pedagogjik të personelit akademik”.

82 Abstracts in english - përmbledhe në anglisht

the economic reforms. The macroeco-nomic stabilisation came in improvingyera after year during 1998-2008. GDPhas resulted in average over 6% per a year,reaching 3 963 usd per capita in 2008, 5times more then in 1989. Mostly of stateown enterprises in mobile and fix tele-communication, aeroports, bank system,in the minerar ,cemento, food industry,SME-s, were privatized. Since year 2005about 80 per cent of GDP was providedby privat sector. Privatization and fiscalpolicies deepened the economicfreedom.All these impacted in the open-ing of negotiations Albania-EU for Sta-bilization Association Agreement on Jan-uary 31,2003 as well as for the signing ofthis Agreement on June 12, 2006. Theacceptance of Albania in the OTAN onApril 4,2009 was the next important in-tegration step to the euroatlantik struc-tures. Though Albania was not directlyimpacted from the world financial crisis ,it is not able to avoid her effects. The de-creasing of remmitances, export-imports,exhange rate are impacting the growingof GDP, deficit budget, unemploymentlevel, etc. These effects will continue inthe year 2010 too, but I think that nowwe have all the necessary capacities andexperiences to maintain the macoreco-nomic stability within estimated limits.

NGO-s and Civil Society:Where we have been, Where we areand where are we going...

Dr. Eglantina Gjermeni, Deputy,Member of Albanian Institute of Sociology;

Dr. Lori E. Amy USA; FulbrightScholar Tirana, Albania, 2009 – 2010

We want to situate a discussion of therole of the NGO sector in developing civilsociety within the larger conflicts aboutthe role of the state in the post cold war

era. In the twenty years since the disman-tling of the Berlin wall – the symbol parexcellence of cold war politics – we haveseen the euphoric belief in the power ofthe global free market give way to the so-ber realities that un-checked markets leadto economic collapse, as for example withthe 1997 economic collapse from Pyra-mid schemes in Albania and the 2008 glo-bal economic crisis precipited by bankingpractices in the United States. This con-text is extremely important as it raisesquestions about the practices of decentral-ization in Albania after the fall of the com-munist government. The NGO sector hasbeen, by and large, responsible for address-ing social sector problems resulting fromthe large-scale dis-investment in the pub-lic sphere under the dictates of privatiza-tion. Especially in the realm of social ser-vices, the state has been virtually invisi-ble. Assisted by the international agen-cies structuring development aid, theNGO sector has been largely responsiblefor defining and addressing the many so-cial problems accompanying transition –domestic and family crises of internal mi-gration and displacement, violence againstwomen and childern, human rights abus-es, sexual violence and trafficking, the in-creased insecurity of the individual andfamily in states of emergency (the Kosovawar, the economic collapse and resultingcivil crisis). As Albania moves towardsintegration with the European Union, wemust begin to re-imagine the responsibil-ity of the state to the individual and thefamily and restructure the means by whichsocial-sector services are provided. It isin this context that we analyze the histo-ry of the Gender Alliance for Develop-ment Center (GADC), a non-governmen-tal organization promoting women’s hu-man rights and equality of women andmen in Albania. We will use the GADCas a case study that can help us map thenature and scope of the work that NGOs


have been doing since the transition to de-velop the structures of civil society. Thismapping allows us to more closely analyzethe key role the NGO sector has played inadvancing civil society during the years oftransition; our goal is to use this analysisto think about the frameworks necessary forevolving governmental structures that canbegin to assume the civil society responsi-bilities that have, until now, been primari-ly carried out by the NGO sector.

Social differentiation and poverty:Albania in East European context

Dr. Lekë Sokoli, Albanian Instituteof Sociology; Head of Department of Sociologyat “Kristal” University, Tirana

The perspective “Albania in East-Eu-ropean context offers a comparative ap-proach of the transformations happenedin ex-communist countries during lasttwo decades. Comparatively this paper isinclude the transformations happened inCentral and East European Countries vs.the West European Countries (1); thetransformations happened in Albania vs.other ex-communist countries of Europe(2) and the comparison of different vari-ables regarding the social differentiationand poverty (3). The author argues that theinitial start toward democracy of the years1989-1990 was quite different. The Alba-nian state at the eave of democratic trans-formation was the only owner and the onlyemployer. The Albanian communism re-minds “a heavy communism” up to the end.So the transformations towards democra-cy were more difficult. 20 years after thefall of Berlin Wall, the social differentiationin Albania is about tree time more than inother ex-communist countries. About onethird of population is poor and about 6per cent of them are or extremely poor.Based on a national survey on poverty and

social differentiation, the author drawsconclusions and recommendations….

The role of the Albanian politicalelite in the country’s integrationinto Euro-Atlantic structures

Dr. Mirela Bogdani, Head of Depart-ment of Politics at “Marin Barleti” Univer-sity, Tirana, Albania

Accession to the EU and NATO has

been Albania’s priority since the collapseof communism. During the transitionyears, they have been not only the coun-try’s most important foreign policy’s goals,but also a priority for domestic politics.In particular EU membership has turnedout to be a matter of national interest,because it offers tremendous political, eco-nomic and other benefits to the Albanianpeople. However, the journey towards EUaccession has been long and difficult. Theprospect of EU membership relies to agreat extent on the political class of thecountry, since it is the most powerful andinfluential of all the domestic actors. Un-fortunately, instead of being a reliable andresponsible factor in the process of democ-ratization and EU accession, the politicalelite has shown a chronic lack of respon-sibility, willingness, professionalism andcommitment to tackle the country’s ma-jor problems. Its primary objective seemsto be its own self-interest and self-preser-vation. The paper argues that even theacceptance to NATO last year was not aresult of the good work from the politi-cal class with regard to domestic reforms,but for geo-political reasons based onthe interest of world powers. Therefore,crediting itself for this “achievement” isa fiction. Similarly, the EU membershipapplication in spring this year, or promis-es for visa liberalization were used as mar-keting slogans for the parliamentary elec-


tions of June. The transition period is farfrom over and there are still major challengesin many areas. However, as long as this po-litical class will continue to govern Alba-nia, as long as the same leaders and politi-cians unchanged in 20 years of transitionwill be in power, the accession to the EUwill remain a distant dream for Albanians.What Albania needs and will make its de-mocratization journey shorter and lessbumpy is a new political class, a new gen-eration of leaders, reformers and visionar-ies, free from the old mentality, equippedwith real democratic principles and the val-ues of integrity, decency and honesty, andabove all committed and willing to sacri-fice and make a difference for the countryand its citizens, for a country which deservesmore and which has lost a lot of time.

Private and public person: some of thequalities of change introduced bydemocracy in Albania

(An anthropologic and philosophicreflection on a number of visible changesoccurred in Albania following the fall ofthe Berlin Wall).

Dr. Adriana Anxhaku, University ofTirana; Faculty of Social sciences

Merita Poni MA, University of Tira-na; Faculty of Social sciences

This article is an anthropological andphilosophical reflection on some signifi-cant changes that have occurred in Alba-nia after the fall of the Berlin Wall. Notionsof “private person” and “public person”based on the views of some authors whojoin at qualities of this person, who replacedthe previous young man. Hannah Arendt,Walter Benjamin, Herbert Marcus, and alsoArnold Gehlen, provide some applicablearguments also useful in our reality, whenwe want to describe today’s Albanian citi-zen. Certainly, many changes of this person

are conditioned by processes that have oc-curred in private and public sphere in theperiod in question. The change of owner-ship, its importance and its sanctificationdoes recreate several human relations, em-phasizing once again the need for privatespace. An important role seems to have also,the return of society in an open society, theincreasing of consumerism, the architecturalchanges, the free movement of people etc.These changes despite some common sideswith east countries, preserve some originfeatures of the Albanian “life world”, whocome from cultural traditions within wegrow up. The snobbery is associated withthe monotony of café, the curiosity to knowmore is accompanied with the selfishnessthat we can do everything we want, thehigh buildings and their transparent win-dows are accompanied with provincial gos-sip etc.., these are some pieces of this newAlbanian reality.

1989: The fall of walls and(non)occasion first coming of MotherTereza in Albania

Tonin Çobani MA, Albanian Insti-tute of Sociology & Albanian NCRT

Symbolism of fall of “Berlin Wall” canbe interpreted in a good or bad way, de-pending on the point of view. The firstcriterion is the establishment of “BerlinWall”, what is the meaning of this forEuropeans, people around the world andespecially for German people. Not themeaning of two opposing camps or sys-tems, their antagonism is one of the mainreasons to build the wall and now forkeeping it standing. The second criterioncan be formulated as a question: are thereother walls within the German society,“walls” between intercontinental Europe-an nations, whose consequences perhapsshould be read in this last global crisis?


For us Albanians, the meaning of the Ber-lin Wall and his collapse, is being expressedon the so-called class struggle, which was aseparating curtain between the Albaniansin their state, the separation of Albanianswith one another in the region and in theirDiaspora, the isolation of the Albanianswithin the borders of their state from aroundthe world. One of the most absurd evidenceof the wall,( what we now call the Tirana’swall), the ongoing refusal of introductionof Mother Teresa in Albania, while she wasbeing introduced around worldwide, re-fusing her to meet with her mother andsister in Tirana, to be there for them at thelast moments of their lives, while one ofher challenges of her missionary was to notabound any human being on the globeuntil the last moment of their life, regard-less of their national, class, political, ideo-logical, religious or family status.

Twenty years ago, allowing MotherTeresa to visit the graves of mother andsister in Tirana, the falling of the “BerlinWall” in Albania was marked. Afterwardsshe came and raised several of her missionsin Albania, her name was elevated up highand monuments of hers were raised liketo no other Albanian before. But all thisdoes not mean that ideological curtaincollapsed among Albanians too.

A pilot study on parents’ social repre-sentations on their children’s schooling:The case of Albanian Emigrants, Non-Emigrants and Returned Emigrants

Albana Canollari MA, Head of De-partment of Psychology at “Kristal” University;PhD Candidate Oxford Brookes University,

Guida De Abreu PhD, Oxford BrookesUniversity.

The aim of this qualitative study isto examine the impact of socio-culturalchange on Albanian parents’ social repre-

sentations of their children’s schooling.Albania, a small Balkan nation, was re-leased from the communist dictatorshipregime only 18 years ago. In the interven-ing years, transformation has occurred inmany areas of socio-cultural and economicdevelopment. Especially relevant for thecurrent research, the education system hasundergone radical changes. The impact ofthese macro-social changes on parents’representations of their children’s educa-tion is the focus of this project. Social rep-resentations are “images that condensemanifold meanings that allow people tointerpret what is happening; categorieswhich serve to classify circumstances, phe-nomena and individuals with whom wedeal, theories which permit us to estab-lish facts about them” (Jodelet, 1991).Albanian parents, children and teachersbelonging to three different socio-cultur-al settings, as Emigrants (10), Non-emi-grants (10) and Returned emigrants (14)were individually interviewed on educa-tion. This report discusses parents’ per-spective on education and their socialrepresentations on children’s schooling.

From Ideology to Utopia:Invigorating Democracy in Albania

Enis Sulstarova, MA in Political Sci-ence and Public Administration,

Departament of Sociology University ofTirana & Albanian Institute of Sociology

Twenty years after the fall of BerlinWall democracy’s promises remain unful-filled in Albania. The last general electionswere again contested by the main partiesof the opposition and the internationalobservers, despite considering them asacceptable, pointed out that the interna-tional standards were not met. While thedemocratic discourse is prominent in thepolitical debates and self-legitimation of


the state institutions, the ideals of democ-racy seem to be spent and cynicism is pre-dominant among the common people.Following the Hungarian sociologist KarlMannheim’s book Ideology and Utopia, thissituation in Albania can be described as ademocracy that is turned into the ideologyof the ruling elite after having lost its uto-pian potential of bringing real change inthe lives of the people. This paper will in-vestigate the possibility of invigoration ofdemocracy in Albania, through referring tothe utopian dimension of democracy. Ananalogy to this aim is offered by the dis-courses of the dissident intellectuals in EastEurope and by the peaceful democratic rev-olutions in 1989. A similar practice of dem-ocratic ideas by contemporary Albanianintellectuals and civil society can contrib-ute to the appearance of a new popularmovement in the country.

The index of Democracy: Albania vs.other Eastern European Countries

Miranda Rira MA – “AleksanderXhuvani” University of Elbasan & AlbanianInstitute of Sociology

The aim of this article is to analyze theindex of democracy in Albania. The processof democratization itself has played a key rolein the metamorphoses of the Albanian post-communist society. Hence, this article willtry to give a prospective and evaluation ofthe democracy by explaining why democ-racy can not simply be transplanted into acountry with political instability and lowpolitical culture. Every year, the prestigiousnewspaper “The Economist”, displays theresults of the index of democracy referringto 167 different countries. The unit of in-telligence is based on five categories: theelectoral process, the political participation,the civil freedom, the functioning of thegovernment and the political culture. A the-

oretical approach will be employed to dis-play the backbone of this work. The hypo-thetical question will be if Albania is a fulldemocracy or a hybrid regime, comparedto other countries in Europe and beyond.Apart form the Economist, some data fromFreedom House will be employed. Thispaper will try to give an outline of the par-adigm of democracy according to human rightsand political rights of the Albanians. A com-parative approach will bring a vivid pan-orama of the other Eastern European coun-tries and why Albania sways behind them.

Post Communist Model of AlbanianCivil society

Marjana Papa MA - Department ofSociology, Faculty of Social Sciences, Univer-sity of Tirana

The civil society in post-communistcountries: From transmission belts of theparty to transmission belts of the powers.In between the two main models of civilsociety the opposition one, critical of thegovernment and the complementary onethat fill the gap between private sector, stateand society, civil society developed in theformer communist countries informally re-surged, but after nearly 20 years and suc-cessfully, within the old scheme of the trans-mission belts. Those of the democratic fa-cades through which the totalitarian regimesin their last throes, in the ’80-ies, tried tocope with mass discontent and criticism forlack of participation in the decision-mak-ing of party and state. Despite their ridicu-lous forms, the professional unions, wom-en’s and your organizations never gainedany legitimacy, until the fall of the commu-nist system shattered them for good. Thenon-governmental or so called for non-profit organizations blossomed thanks tofinancial support of foreign aid and thepolitical support of the parties and indi-


viduals in power. Soon, they become toolsin creating a powerful hegemonic imageneeded to cover up the absence of genuinepluralism of ideas, a concept without whicha democracy can not exist. Since Walesa andto Velia post-communist civil society failedin providing a model that advocate the in-terests of public toward the merciless pres-sure of liberalism on one side and an anti-social and corrupt state on the other. Clos-er than ever to the power, civil societyserved as incubator of the politics, supply-ing it with new blood whenever it was need-ed to change the horses tired of electoralbattles, more than an incubator of ideas andsuccessful models in the benefit of the en-tire society.

Information and communicationTechnology in education and society

Jozef Bushati MA, University ofShkodra “L. Gurakuqi”

Migena Kapllanaj MA, University ofShkodra “Luigj Gurakuqi”

One of the most significant changesof recent decades that have strongly influ-enced the way of interaction and thereforedevelopment of human society was infor-matics. Today it is considered as ICT (In-formation and Communication Technolo-gy). If in the beginning the computer spec-trum of its impact was very small, none ofus today thinks of working without a com-puter, internet, phone, even we are amazedwhen we think how we managed to “live”previously without them. Today the im-pact of ICT has been extended to almostevery aspect of daily life, and takes a specialimportance in academic and research stud-ies. From year to year improvement of com-munication through ICT progress is verysensitive and returns immediately to neces-sity. In fact, such an interaction, many timesfaster and more efficient than the old meth-ods of communication and interaction, has

a heady contribution in the process of so-cial change, in every society. The focus ofthis article is based on the impact that thedevelopment of information and commu-nication technologies has in social changewith a narrow focus on academic sphere.Examples such as communication, inform-ing, work in the network, communicationthrough electronic journals, electronic re-minders, and public access to the Internetwill be used to illustrate key issues researchabout what is today known as “social in-formatics.” How much and how affects ac-ademic performance of social informatics?How much access they have and how stu-dents today use ICT. How could improvethe process of teaching and other fields with-in the academic sphere through the use ofsocial informatics. It will be drawn out at-titudes towards social informatics and itsimpact on the development of academicachievement in universities.

The need of computer technology forthe academic management in AlbanianUniversities

Dr. SofokliGaro, “Aleksander Moi-siu” University of Durrës

Although universities in Albania con-tinue to expand in number and variety,when it comes to administration, they stillcontinue to rely on old traditional meth-ods. The European integration of ourcountry requires an enhanced universitysystem inclined to abandon the old meth-ods and embrace computational tech-niques that save time, energy, efforts, andresources. Such technologies are especial-ly needed for those universities that em-ploy flexible curricula, designed to fulfill theincreasing needs of students for a variety ofcourses and sections. The main areas thatmay benefit from these technologies arepresented in this paper. These areas consistin: (1) identification and selection of re-


sources (such as faculty members, physicalspaces, appropriate correspondence ofcourses and time schedule to the needs oflecturers) offered for teaching; (2) registra-tion of students in appropriate courses andsections; and (3) academic record keeping(such as students’ grades, payments and fees,as well as diploma preparations and arrange-ments). The paper suggests those compu-tational techniques that effectively satisfy theneeds in the mentioned above areas. Theuse of computational methods would en-sure a better exploit of academic and phys-ical resources, a better administration plan-ning, an enhance of information keepingand reporting as well as a system that min-imizes manual efforts for students’ registra-tion in academic courses and sections. Inthis paper are also presented pilot phasesand implementations of the suggestedmethods as well as the integration of thesystem into the university web page. Theproposed topic concludes with a series ofrecommendations for students and facultytraining in order for them to practice andbecome familiar with the presented system.

Social and Cultural Dimensionsof the Transformation of HigherEducation in Albania

Dr. Kseanela Sotirofski, “AleksanderMoisiu” University of Durrës

The thesis of this article is that the mainfactors contributing to the need to rethinkhigher education institutions today arelinked to the advent of the global age. Al-though Albania is not yet feeling the fullforce of the ensuing pressures, higher edu-cation here is likely to be affected very soonby globalization-relate d processes. Highereducation all over the world, includingAlbania, is no longer the unique part of thepublic sector that it used to be, either inexplicit political declarations, in public per-

ceptions, or in practical terms. Higher edu-cation is doubly affected by the local post-1989 transformations and by more pro-found and more long-lasting global trans-formations . To neglect either of the twolevels of analysis is to misunderstand a de-cade of failed attempts to reform highereducation systems in the country. The mainpurpose of this study is to carry out themain issues related to the social and cultur-al dimensions of the transformation pro-cess of the Albanian Higher Education andtheir impact to the globalization process.The transformation of the higher educationsystem consists on reflecting the changes thatare taking place in our society, strengthen-ing the values and practices of our new de-mocracy, redressing the past inequalities,serving a new social order, meeting the na-tional needs and responding to new reali-ties and opportunities. Higher educationplays a central role in the social, cultural andeconomic development of modern societies.In Albania today, the challenge is to redresspast inequalities and to transform the highereducation system to serve a new social order,to meet pressing national needs, and to re-spond to new realities and opportunities.

A brief summary of related literaturereview will be presented. Among all tradi-tional factors that determine social and cul-tural dimensions of transformation processand itës positive impact, it is thought thatgovernment politics related to higher edu-cation, the students’ choice chance, the ex-istence of a lot of universities that can beaccessed, the changing curricula, the stu-dents exchange, the openess to the wordare important and all the factors above af-fect the social and cultural dimensions ofhigher education transformation process inin Albania. This paper also attempts to as-sess the likely evolution of Albanian highereducation social and cultural transormationand itës effects in the future, based on thethought that the tranformation process toa global world has not yet been completed


and transitional dynamics and other globalfactors will influence further evolution ofthese dimensions.

Key Words: cultural, social, transforma-tion, higher education, globalization

Albanians Studying in Western Euro-pean Countries: a Real Factor ofSocial Transformations

Brunilda Zenelaga MA, “AleksanderMoisiu” University of Durrës & AlbanianInstitute of Sociology

The main aim of this study is analyz-ing the correlation between the educationof the Albanian people in western coun-tries of Europe on one hand, and as theseeducation systems produced their effects onthe social transformations in Albania dur-ing the last 20 years one the other hand.Social transformation refers to large scalesocial change as in cultural, economical,political reforms or transformations. In thiscontext, social transformation requires ashift in collective consciousness of a societyso that reality is refined by consensus. Thisoften happens by external stimulus andsometimes intentionally. A brief summaryof related literature review and some em-pirical results are provided. Data collectedfrom a qualitative research which sampleconsists in depth interviews by the aid of54 young Albanians who have studied inEuropean countries is evaluated. The ana-lyze of the results showed a closed correla-tion between the education of the Alba-nian youth in Western Europe and socialtransformations in Albania during the last20 years. The results of the study showedthat the “open-mind-ness” of the young peo-ple who have studied in Western Europeancountries and who turned back in Albania,served as a contribution that stimulatedsocial transformations in Albania. But, the

self-perception of the people who studiedabroad is pessimist about the spaces of theirinfluence. They found difficulties on theimplementation of new ideas because of thebarriers, mostly in the sphere of values inthe Albanian society. Anyway, the researchresults showed that young people fromAlbania who studied in Europe from thebeginning of the 90-s until nowadaysbrought in Albania, in a direct or indirectway, elements of the western democraticculture, efficient models of social organiza-tion, new ways of thinking and living thatproclaim from one side freedom of behav-ing and on the other side respect for thelaw and institutions.

KEYWORDS: Social transformation.Social Remittances, Education, WesternEuropean Countries.

Albanian family and the evolution ofthe accompanying legislation

Rudina Hoxha, MA “AleksanderMoisiu” University of Durres

& Albanian Institute of Sociology

Albanian society as other societies inEast Europe during this years of democ-racy in transition has carried different so-cial problems. One of the most fragile is-sues, because of its crucial role of having ahealthy society is the family and its rela-tionships. The evolution of Albanian fam-ily is a springy thesis among authors. Whena politic, economic or social system chang-es, other institutions like family incur thesechanges in its relationships, relation be-tween gender and generations as changesits structure. How has changed the role ofthe family or the familiar relationships basedon the evolution of the Albanian legisla-tion. A sociological analysis of the contem-porary tendencies of the family and its al-ternatives, but also of social phenomenon


like cohabitation, divorce, domestic vio-lence etc. How it is conceptualized the fam-ily law in the confines permitted from theAlbanian legislation. A passing through themorals law, the legislation of the ’20-’30-ies, the changes of the legislation in the com-munist period. How does the Constituteof Albania and the new Code of the familypreset the familiar relationships. How doesthis legislation permits new social modelsand how are they accepted from the soci-ety in this years of transition. This projectis very interesting and also important in thisarea, reflecting the changes of the Albanianlegislation. In this proceeding the family isshown as the sociological axle, but also asthe basis of the society of which it is condi-tioned. The transition from patriarchal fam-ily to nuclear family is done with the ar-rangement of the legislation and has reflect-ed the changes of the Albanian society.

The challenges of the AlbanianUniversities to the european space

Juljana Laze MA, “Aleksander Moi-siu” University of Durrës & Albanian Insti-tute of Sociology

The participant of Albania in the pro-cess of Bologna is attended with too manypositive development in the field of securi-ty quality, which are reflected in the com-position law and in the system of nationalquality of security. But, on the other handthe organization and the quality of the uni-versity education is in the center of analyz-es and critic discourses. The goal of thisproceeding is to evident and analyze thechallenges of Albania universities to theEuropean space area) to emphasize andanalyze the challenges of Bologna processas the society sees it. b)to show some pos-sible scenarios of education in the Centreand West Europe. c) the aim of public andprivate universities to the European space

and the problems they may have. The exer-tion of this proceeding is connected tosome conclusions and recommendationthere are considered as an essential part ofit. In this great time of globalization, thefragile economy of Albania, except the dif-ferent reforms that are done during theselast years, has tried hard to support eventhe sector of university education, accord-ing to the great values of these public util-ities to the preparation of the youth to runthe future of our country. The universityeducation in Albania is faced with the chal-lenges of the new philosophy of life andthe challenges of the market economy andalso with the ascending demands for a qual-ify generation, that will guarantee sustain-able development, supporting the Europe-an integration of the Albanian economyand society. In a world that change to fast,the existence of different problems is accept-able. They are considering part of the pro-cess of development. So the new centurypresent challenges and possibilities for theuniversity education in Albania.

Social transformations in Albaniaduring the democratization process.The case of Egyptian community(Minority)

Kalie Kërpaçi MA, “Aleksander Moi-siu” University of Durrës & Albanian Insti-tute of Sociology

Holta Koçi MA, Executive Directorof ACA & Albanian Institute of Sociology

Albanian Egyptians claim to have orig-inated in Egypt: they arrived in the Bal-kans from Egypt in the third century B.C.Eor arrived in the fourth century C.E. or theydescended from Egyptian slaves in the Ot-toman army in Balkans. The substantialEgyptian community, known as Jevgs, is adistinct community. Egyptians are not rec-ognized as a separate minority in Albania,


but as community. They are applying toqualify for minority status under Albanianlaw. Egyptians speak Albanian. There areno up-to-date figures for the numbers ofEgyptians (Jevgits or Jevgs) in Albania.Egyptians Organizations in Albania claims200,000–250,000 Egyptians – a figure of-ficially disputed. The government denies theexistence of Egyptians as a separate group –claiming they are completely integrated withthe mainstream Albanian society. The pur-pose of our paper is to put in evidence thedifferentiation of social economic and po-litical situation of Egyptian community be-fore and after the communist regime fall.The institutional practices followed duringthe communist were the equality of otherethnic and Albanian communities on so-cial, health, education and economic sys-tem, and the assimilation of these ethnicgroups. The democratic transformationssubverted previous Egyptians’ life, increas-ing stigma and discrimination towardsthem and bringing negative consequencesin their economical, social, health and edu-cation situation. The research is approachedby the phenomenological and symbolicintegrationist theory and the data is collect-ed through semi-structured interviews.

The changed lifestyles models and thesocial integration challenges of theRoma groups resident in the communeof Levan, Fier, South of Albania.

Doc. Nevila Koçollari, University ofVlora & Albanian Institute of Sociology

The paper presents an attempt to builda social profile of Roma groups resident inSouth of Albania, their place and space per-ception, transition in post-communist so-ciety by one side, and by another, to ana-lyze the situation and the life models of twobig tribes: meçkara, more connected withintegration and kallbuxhe, traditionally itin-

erant, today less. Showing the strengths andweaknesses of Roma culture and lifestyle, isthe main perception to accommodate them.The contribution highlights the post-com-munist and actual situation and perceptionof place and space as well as the barriersthat seem to challenge the integration ofRoma population, faced with the strongpoints that promote social integration forthem. These Roma groups, belong to dif-ferent life experiences and this helps to un-derstand the fundamental parts of their pro-file, as the basis of their integrating expecta-tions. Findings show that the biggest chal-lenges that this community continues toreport in the front of integration, is beg-ging, which apparently provides a majorityof Roma families with favorable incomethan a working relationship. Work, educa-tion and “the art of begging” as the bigpost-communist challenge of their socialintegration, distinguished groups from eachother. Coexistence of Roma experienceswith the rest of the population, are a goodmodel where we can rely on to test andimplement the national strategy for theirrehabilitation and noted the need for socialservices organized to help this target in need.Coexistence of Roma tribes with differentsocio-economical experiences, brings a goodopportunity to compare the patterns of lifeand serves as indicator of velocity integra-tion of each group.

Key words: Roma people, begging, integra-tion, strategy, prejudices.

Durres – Kukes road: a regional fallenwall that will break a myth

Enkelejda Cenaj, “Aleksander Moi-siu” University of Durrës & Albanian Insti-tute of Sociology

The population of Kukes Region suf-fers from several social and economical


problems that disturb their daily life like:poverty, unemployment, school dropouts,migration of the population (especiallyyouth) in other cities or abroad, lack of in-vestments, lack of quality of the servicesoffered (like medical, educational, socialservices), etc. The long and dangerous geo-graphical distance between this region andother regions in Albania, especially fromthe capital Tirana, is usually seen as a fac-tor that has a great impact on the aggra-vation of these socio-economical prob-lems. This article is about the importanceand the role of Durres-Kukes road on thelife of the people that live in Kukes Re-

gion. In this article I argue that people ofthis region are very optimistic about theimpact the road construction will have intheir life and they expect that importantpositive changes will affect the quality oftheir life. On the other hand, they admitthat their biggest fear that dims their ex-citement is the possibility that the roadwill not bring what they have dreamed offor so long but instead of this may trans-form the Region (as they say) in another“Fushe-Arres”. In my opinion, most of all,this road will break the “myth of Tirana”that is deep-rooted in the minds of the peo-ple of Kukes Region.

JETA SHKENCORE DHE VEPRIMTARIA

E INSTITUTIT TË SOCIOLOGJISË

Në këtë rubrikë do të pasqyrohen veprimtaritë shkencore (konferenca, simpoziume, promov-ime etj.) të Institutit të Sociologjisë; veprimtaritë shkencore të zhvilluara në Shqipëri apo jashtësaj, në të cilat kanë marrë pjesë përfaqësues të Institutit te Sociologjisë; njoftime për botimeshkencore të Institutit të Sociologjisë; njoftime për botime nga botues të tjerë, në të cilat anëtarëte Institutit të Sociologjisë janë autorë apo bashkautorë; veprimtari e zhvillime të tjera që vlerëso-hen si ngjarje shkencore; si dhe veprimtaritë kryesore të Institutit të Sociologjisë.


U mbajt Kongresi XVII Botëror i Sociologjisë

Nga 11 deri 18 korrik 2010, në Goteborg të Suedisë u mbajt Kongresi XVIIBotëror i Sociologjisë. Ishte kongresi i radhës i Shoqatës Ndërkombëtare të Sociologjisë(International Sociological Association, ISA), anëtar i rregullt dhe kolektiv i së cilësështë, nga prilli i vitit 2009, edhe Instituti i Sociologjisë. Ky kongres shënoi njërekord në pjesëmarrje dhe prezantime. Në të morën pjesë mbi 5 mijë studiues tësociologjisë dhe shkencave sociale, thuajse nga të gjitha vendet e botës. Në 55 sesio-net tematike të kongresit (aq sa janë seksionet tematike të ISA), u bënë plot 3032prezantime. Kongresi zgjodhi edhe organet drejtuese për periudhën 2010-2014.

Komiteti Ekzekutiv i Shoqatës Ndërkombëtare të Sociologjisë (ISA) për peri-udhën 2010-2014, i zgjedhur në kongresin XVII:

President i ISA:Michael BURAWOY, SHBA

Zëvendëspresidentë të ISA:Margaret ABRAHAM, SHBA - për kërkimin shkencorTina UYS, Afrika e Jugut – për organizatat kombëtareRaquel SOSA, Meksikë - për programinJennifer PLATT, Angli – për botimetRobert VAN KRIEKEN, Irlandë - për financat dhe anëtarësimet

94 Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Marrëveshje institucionale e Institutit të Sociologjisë me Universitetin “Marin Barleti”

Më 24 prill 2010 u organizua ceremonia e nënshkrimit të marrëveshjes institu-cionale midis Institutit të Sociologjisë dhe Universitetit “Marin Barleti”. Kjo ështëmarrëveshja e dytë institucionale që Instituti i Sociologjisë ka nënshkruar me univer-sitetet jopublike shqiptare, pas asaj me Universitetin “Kristal” në vitin 2008.

Marrëveshja u nënshkrua nga prof. Servet Pëllumbi, drejtor akademik i Insti-tutit të Sociologjisë dhe prof. Dritan Zela, prorektor akademik i Universitetit“Marin Barleti” (shih përmbajtjen në fillim të këtij numri të revistës).

Anëtarë të komitetit ekzekutiv të ISA:

Louis CHAUVEL, FrancëDilek CINDOGLU, TurqiTom DWYER, BrazilJan Marie FRITZ, SHBASari HANAFI, LibanJaime JIMÉNEZ, MeksikëHabibul KHONDKER, Emiratet e Bash-kuara ArabeSimon MAPADIMENG, Afrika e JugutIshwar MODI, Indi

Nikita POKROVSKY, RusiEmma PORIO, FilipineYoshimichi SATO, JaponiVineeta SINHA, SingaporBenjamin TEJERINA, SpanjëChin-Chun YI, TaivanElena ZDRAVOMYSLOVA, Rusi

Sekretare ekzekutive e ISA:

Izabela Barlinska, Poloni

Kongresi i XVIII botëror i sociologjisë do të mbahet në Yokohama, Japani, në korrik2014


Prezantohet seria e librave të prof. Servet Pëllumbi, drejtor akademik i Institutittë Sociologjisë

Instituti i Sociologjisë organizoi prezantimin e serisë së librave të prof. ServetPëllumbi, drejtor akademik i Institutit të Sociologjisë (10 libra të periudhës 2000-2010). Në një “U-table” u debatua sidomos mbi mendimin filozofiko-sociologjik tëdy botimeve të fundit “Globalistika – refleksione filozofike për një epokë” dhe “Filo-zofia e aktualitetit” të prof. Servet Pëllumbit, botime të Shtëpisë Botuese “Dudaj”.

Zhvillohet Java e librit 2010"

“Java e Librit” u organizua më 19-24 prill 2010, në kuadrin e “Ditës Botëroretë Librit”, nga Instituti i Sociologjisë, Universiteti “Marin Barleti”, Universiteti iEuropës Juglindore të Tetovës dhe Shtëpia Botuese “Dudaj”. Me këtë rast u çelsalloni javor i librit, u zhvilluan aktivitete të veçanta në universitete dhe institu-cione të tjera, si dhe aktiviteti njëditor përmbyllës (datë 24 prill).


Promovohet“Fjalori i Sociologjisë” idr. Ali Pajaziti

Instituti i Sociologjisëdhe Universiteti i EuropësJuglindore të Tetovës organi-zoi promovimin e veprësmadhore “Fjalori i So-ciologjisë”, të dr. Ali Pajazitit,profesor i sociologjisë nëUEJT, anëtar korrespondenti Institutit të Sociologjisë

dhe kryetar i degës së këtijinstituti në FYROM.

Prezantimi i kësaj veprevoluminoze, me mbi 800faqe, u bë nga dy prej re-censentëve shkencorë të tij,prof. Servet Pëllumbi dhedr. Lekë Sokoli. Promovimiu shoqërua me vlerësime,komente të studiuesve so-cialë nga Shqipëria, FY-ROM etj., si dhe nga fjala eautorit.


08 30: Regjistrimet/Registration09 00: Përshëndetjet/Greetings:

Prof. Servet Pëllumbi, Drejtor Akademik i Institutit të Sociologjisë/Academic Director of Albanian Institute of SociologyProf.dr. Agim Kukeli – Rektor i Universitetit “A. Moisiu” Durrës/Rector of “A. Moisiu” University of DurrësZnj. Nora Malaj - Zëvendësministre e Arsimit dhe Shkencës/Viceminis-ter of the Ministry of Education and Science

09 20 - 10 50: SESIONI I PARE / FIRST SESSION

Moderator: Prof. dr. Mark Tirta, Kryetar i Institutit të Sociologjisë/Chairman of Albanian Institute of Sociology;

Kuadri makroekonomik në Shqipëri gjatë viteve 1989-2009: dinamikadhe problemet/The macroeconomic framework in Albania during 1989-2009: performance and problems;

Luan Shahollari MA, Instituti i Sociologjisë /Albanian Institute of Sociology.

OJF-të dhe shoqëria civile: Ku ishim, ku jemi, ku po shkojmë…/NGO-sand Civil Society: Where we have been, Where we are and where are wegoing...

Dr. Eglantina Gjermeni, Deputete, anëtare e Instituti i Sociologjisë/Deputy, Member of Albanian Institute of Sociology;

Dr. Lori E. Amy USA; Fulbright Scholar Tirana, Albania, 2009 – 2010

Diferencimi social dhe varfëria: Shqipëria në kontekst Eurolindor/Socialdifferentiation and poverty: Albania in East European context.

Dr. Lekë Sokoli, Instituti i Sociologjisë; Përgjegjës i Departamentit tëSociologjisë në Universitetin “Kristal”/ Albanian Institute of Sociology; Head of

Department of Sociology at “Kristal” University, Tirana

NJËZET VJET TRANSFORMIME DEMOKRATIKE:SHQIPËRIA NË KONTEKST EUROLINDOR

TWENTY YEARS OF DEMOCRATIC TRANSFORMATIONS:ALBANIA IN EAST EUROPEAN CONTEXT

Tirana-Albania, 10th December 2009Tirana International Hotel (Consortium)


Roli i elitës politike në integrimin e Shqipërisë në strukturat Euroatlan-tike/The role of the Albanian political elite in the country’s integrationinto Euro-Atlantic structures

Dr. Mirela Bogdani, Shefe e Departamentit të Politikës nëUniversitetin “M. Barleti”/ Head of Department of Politics at

“Marin Barleti” University, Tirana

Western Balkans towards the Adherence to the European Union; Thecase of Albania

Dr. Vasillaq Kureta, Universiteti “Kristal” i Tiranës/“Kristal” University of Tirana

Edvana Tiri MA, Universiteti Perëndimor i Timishoarës,Rumani/West University of Timisoara, Romania

1989: The fall of walls and (non)occasion first coming of Mother Terezain Albania/1989: Rënia e mureve dhe ardhja e parë (jo)rastësore e NënëTereza në Shqipëri.

Tonin Çobani, MA – Instituti i Sociologjisë & KKRT/AIS & Albanian NCRT

11 20 - 12 50: SESIONI I DYTË / SECOND SESSION

Moderatore: Prof. Fatbardha Gjini Kryetar i Institutit të Sociologjisë;Universiteti “A. Xhuvani” i Elbasanit/Albanian Institute of Sociology;Vice-president of Albanian Institute of Sociology;

Përfaqësitë sociale të prindërve rreth shkollimit të fëmijëve të tyre: Rastii emigrantëve, jo-emigrantëve dhe emigrantëve të kthyer shqiptarë/Parents’ Social Representations on their children’s schooling: The case ofAlbanian Emigrants, Non-Emigrants and Returned Emigrants

Albana Canollari, Përgjegjëse e Departamentit të Psikologjisë nëUniversitetin “Kristal”; Doktorante Universiteti Oxford Brookes,

Angli/ Head of Department of Psychology at “Kristal” University;PhD Candidate Oxford Brookes University,

Dr. Guida De Abreu, Oxford Brookes University.

Nga ideologjia në utopi: gjallërimi i demokracisë në Shqipëri / FromIde-ology to Utopia: Invigorating Democracy in Albania

Enis Sulstarova MA, Departamenti i Sociologjisë i Universitetit tëTiranës / Departament of Sociology University of Tirana

Indeksi i demokracisë: Shqipëria vs. vendeve të Lindjes Europiane /Theindex of Democracy: Albania vs. East European Countries

Miranda Rira MA – Universiteti “A. Xhuvani” Elbasanit/”A. Xhuvani University of Elbasan.

Njeriu publik dhe privat – disa tipare të ndryshimeve të tij në procesin edemokracisë në Shqipëri/Private and public man - some qualities of hischange in the course of democracy in Albania

Dr. Adriana Anxhaku & Merita Poni MA, Tirana University


Modeli post-komunist i shoqërisë civile shqiptare / Post CommunistModel of Albanian Civil society

Marjana Papa MA - Departamenti i Sociologjisë, Universiteti i Tiranës/Departament of Sociology University of Tirana

Liria e mendimit intelektual pas rënies së murit të Berlinit; Rastishqiptar/The freedom of Intellectual thought after the Berlin wall;Albanian case.

Dr. Lavdosh Hametaj, Universiteti “Kristal” i Tiranës/”Kristal” Universityof Tirana

Teknologjia e informacionit dhe e komunikimit në arsim dhe në shoqëri/Information and communication Technology in education and society.

Jozef Bushati MA, Universiteti “Luigj Gurakuqi” i Shkodrës/University of Shkodra “L. Gurakuqi”

13 00 - 14 30: SESIONI I TRETË / THIRD SESSION

Moderatore: Julinda Cilingiri MA, Universiteti “A. Moisiu” i Durrësit/”A. Moisiu” University of Durrës

Nevoja e teknikave kompjuterike në administrimin mësimor në univer-sitetet shqiptare / The need of computer technology for the academicmanagement in Albanian Universities

Dr. Sofokli Garo, Universiteti “A. Moisiu” i Durrësit/”A. Moisiu” University of Durrës

Dimensionet social-kulturore të transformimit të arsimit të lartë nëShqipëri/ Social and Cultural dimensions of the transformations ofHigher Education in Albania

Dr. Kseanela Sotirofski, përgjegjëse e Departamentit të Edukimit,Universiteti “A. Moisiu” i Durrësit / Head of Department of Education

at “A. Moisiu” University of Durrës

Shqiptarët që studiojnë në vendet e Europës Perëndimore; një factor reali transformimeve sociale / Albanians Studying in Western EuropeanCountries; a Real Factor of Social Transformations;

Brunilda Zenelaga MA, Universiteti “A. Moisiu” i Durrësit& Instituti I Sociologjisë / “A. Moisiu” University of Durrës


Familja shqiptare dhe evoluimi i legjislacionit shqiptar / Albanian familyand the evolution of Albanian legislation

Rudina Hoxha MA, Universiteti “A. Moisiu” i Durrësit / “A. Moisiu”University of Durrës

Sfidat e universiteteve shqiptare drejt hapsirave europiane/The challengesof the Albanian Universities to the european spaceJuliana Laze MA, Universiteti “A. Moisiu” i Durrësit/”A. Moisiu” Universi-

ty of Durrës


Transformimet sociale në Shqipëri gjatë procesit të demokratizimit. Rasti ikomunitetit egjyptian/Social transformations in Albania during the democ-ratization process. The case of Egyptian community (Minority).

Kalie Kërpaçi MA, Universiteti “A. Moisiu” i Durrësit/“A. Moisiu” University of Durrës

Holta Koçi MA, Drejtore Ekzekutive e ACA / Excecutive Director of ACA

Ndryshimi i mënyrës së jetesës dhe sfidat e integrimit social të komuni-tetit rom të komunës Levan, Fier / The changed lifestyles models and thesocial integration challenges of the Roma groups resident in the com-mune of Levan, Fier

Nevila Koçollari (Furxhiu) MA, University “Ismail Qemali” ofVlora, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë

Gender education in preschool education/Edukimi gjinornë arsimin parashkollor

Ermioni Cekani MA - Albanian Institute of Sociology

Durres – Kukes road: a regional fallen wall that will break a mythEnkelejda Cenaj MA, “Aleksander Moisiu” University of Durrës


Documents

STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë Vëll. 4, Nr. 1, … 4 No 1 2010.pdf · STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë Vëll. 4, Nr. 1, 2010 DREJTOR