STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë 2 No 2...Studime Sociale Nr. 2 7 Vëll. 2 Amerikën Veriore që nga fillimi i viteve ‘80-të, në shkencat sociale dhe në

STUDIME SOCIALERevistë e Institutit të Sociologjisë

DREJTORLEKË SOKOLI

KRYEREDAKTORSEJDIN CEKANI

BORDI BOTUES:

ALEKSANDRA ÅLUNDUniversity of Linköping, Suedi

MARTIN BERISHAJUniversiteti i Lubjanës, Slloveni

JUDITH BLAUUniversity of North Carolina - Chapel Hill, SHBA

MIRELA BOGDANIOxford University, Angli

GIOVANNA CAMPANIUniversity of Florence, Itali

ALBANA CANOLLARIUniversiteti “Kristal”, Shqipëri

LIQUN CAOEastern Michigan University, SHBA

BLENDI ÇEKAUniversiteti i Tiranës, Shqipëri

MARINA DALLAUniversiteti i Athinës, Greqi

ISMET ELEZIInstituti i Sociologjisë, Shqipëri

KRISTO FRASHËRIAkademia e Shkencave, Shqipëri

ILIR GËDESHIQendra e Studimeve Ekonomike e Sociale, Tiranë

KLARITA GËRXHANI University of Amsterdam, Hollandë

EGLANTINA GJERMENIQendra Aleanca Gjinore për Zhvillim, Shqipëri

ARJAN GJONÇALondon School of Economics, Angli

BARBARA HEYNSNew York University SHBAANJEZA HOXHALLARIUniversiteti Bogazici Stamboll, TurqiITENA HOXHALLARIInstituti i Sociologjisë, ShqipëriDUSHAN JANJICThe Instituite for Social Sciences, BelgradeKARL KASERUniversiteti Karl Franzes i Gracit, AustriSABRI KIÇMARIUniversiteti i Bonit, GjermaniZEF MIRDITAUniversiteti i Zagrebit, KroaciIRENA NIKAJUniversiteti Fan Noli, Korçë, ShqipëriPAJAZIT NUSHIUniversiteti i Prishtinës, KosovëENRIKETA PANDELEJMONIUniversiteti Gracit, AustriJAN NEDERVEEN PIETERSEUniversity of Illinois, SHBAROLAND SEJKOBota shqiptare, Romë, ItaliZAMIRA SINOIMERIUniversiteti Marin Barleti, ShqipëriENKELEIDA TAHIRAJUniversity College London, AngliJAY WEINSTEINEastern Michigan University, SHBAOLTA XHAÇKA,New York University of Tirana, Shqipëri

SERVET PËLLUMBIKryetar

APOLLON BAÇEALBANA CANOLLARI

FATBARDHA GJINI

NORA MALAJNenkryetareKOZETA HOXHAENIS SULSTAROVAALFRED UÇIBRUNILDA ZENELAGa

Instituti i Sociologjisë

BORDI AKADEMIK:

Instituti i Sociologjisë• 102 anëtarë, nga të cilët:

• 75 anëtarë të asamblesë• 19 anëtarë korrespondentë

në SHBA, Angli, Austri,Gjermani, Itali, Suedi,Hungari, Turqi, Greqi,Maqedoni, Kosovë etj.

• 8 Anëtarë Nderi• Degë në të gjitha

rrethet që kanëuniversitete

STUDIME SOCIALERevistë e Institutit të Sociologjisë

Vëll. 2, Nr. 2, 2008

K O M U N I T A R I Z M I

Përmbajtja:

Sabri KIÇMARI

Servet PËLLUMBINora MALAJ & Kozeta HOXHALekë SOKOLIEnis SULSTAROVA

Tonin ÇOBANI

Gezim TUSHI

Luan SHAHOLLARI

Brunilda ZENELAGA

Fatbardha GJINI

Jeta shkencore dhe veprimtariae Institutit të Sociologjisë

Ideja, qëllimi dhe zbatimi praktiki teorisë komunitariste ................................ 5Komunitarizmi dhe zëri i moralit ............ 15Gruaja në perspektivë komunitariste ......... 27Komunitarizmi dhe realiteti shqiptar ....... 35Kritika komunitariste ndaj liberalizmitdhe “zgji(e)dhja” e Dyrkaimit .................. 51Komuniteti i sotëm urban përballësfidave të pritshme të globalizmit ............. 59Komuniteti, nevojat socialedhe shërbimi komunitar ........................... 65Thellimi i decentralizimit dheefektiviteti i qeverisjes në komunitet .......... 77Emigracioni dhemarrëdhëniet komunitare ........................ 91Ideja e komunitarizmit me studentëtdhe edukimi i një humanizmi të ri ........ 103

............................................................. 109

Në vitet tetëdhjetë të shekullit XX,në SHBA u zhvillua një debatinteresant mes përfaqësuesve tëteorisë së drejtësisë dhe teoricienëve ko-munitaristë. Shkas i debatit ishte libri iJohn Rawls-it me titull: “Një teori e drejtë-sisë”. Rawls-i mbronte pikëpamjen se

drejtësia ka një përparësi absolute parajetës së mirë. Sipas tij, asnjë e drejtë indi-viduale nuk duhet të sakrifikohet përmirëqenien e përgjithshme. Ai e përkufi-zonte drejtësinë si “virtytin e parë të insti-tucioneve sociale, siç është e vërteta në siste-met e të menduarit”.1

IDEJA, QËLLIMI DHE ZBATIMI PRAKTIKI TEORISË KOMUNITARISTE

SABRI KIÇMARI* – Kolegji universitar “Victory”, Prishtinë;anëtar correspondent i Institutit të Sociologjisë

Studime Sociale 2008, 2 (2): 5-14

PËRMBLEDHJE

Nga vitet tetëdhjetë e këtej, janë zhvilluar debate interesante mbi komunitarizmin, sidomosmbi raportet individ – shoqëri. Por rrënjët e komunitarizmit gjenden që në teoritë e Aristo-telit, Akuinit, Hegelit, Tokëvilit etj. Komunitaristët mendojnë se individualizmi i viteve të‘70-të dhe ‘80-të, i shkaktuar përmes politikës ekonomike të M. Theçerit e R. Reaganit,shkaktoi humbjen e moralit privat dhe publik, zbehjen e familjes, kriminalitet të lartë, rritje tëkorrupsionit në shtet etj., si dhe rrezikoi bashkëjetesën e anëtarëve të shoqërisë. Kjo gjendje,sipas tyre, duhet ndryshuar përmes “zërit të moralit” të bashkësive tradicionale. Për të arriturkëtë qëllim ata synojnë forcimin e vetëdijes mbi përgjegjësinë qytetare, si dhe forcimin einstitucioneve të tilla, si: familja, shkolla, bashkësitë dhe shteti. Komunitarizmi nuk ështëvetëm një rrymë teorike. Ai përfaqëson edhe një lëvizje politike. Lëvizja komunitariste kagjetur mbështetje te një numër politikanësh, në SHBA dhe në Europë....

* Sabri Kiçmari është anëtar i Institutit të Sociologjisë nga themelimi i tij më2006. Ka kryer studimet për filozofi, sociologji dhe politologji në Universitetet eBochumit dhe të Bonit në Gjermani. Me “Ideja e komunitarizmit...” të Amitai Etzi-onit ka fituar gradën shkencore magjistër. Është doktor i shkencave dhe aktualishtpunon si dekan në Kolegjin Universitar “Victory” Prishtinë.

1 John Rawls: ’’Eine Theorie der Gerechtigkeit’’, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1998, f.19

6 Ideja, qëllimi dhe zbatimi praktik i teorisë komunitariste

Pikëpamjet e John Rawls-it do të kri-tikoheshin më vonë në mënyrë masive nganjë varg filozofësh, të cilët do të klas-ifikohen si përfaqësues të idesë së ko-munitarizmit në filozofinë politikebashkëkohore, si: Michael Sandel, Alas-dair MacIntyre, Michael Walzer, CharlesTaylor dhe Amitai Etzioni etj.

Ky debat ë mes të liberalizmit dhekomunitarizmit po e përcjell për mëshumë se dy dhjetëvjeçarë filozofinë poli-tike bashkëkohore. Shenjë dalluese për tëgjitha variantet e liberalizmit është përqen-drimi në nevojën e autonomisë dhe reduk-timi i interesimit në domosdonë e rreg-ullimit shoqëror. Individualistët (liber-alët) nuk e mohojnë nevojën e rregullim-it shoqëror, por ata e parapëlqejnë njërregullim të shkriftë. Pozicioni komuni-tarist përfaqëson tezën e një rregullimishoqëror, i cili karakterizohet nga një sërëvlerash të ndara bashkërisht, karakteri ob-ligativ i të cilave do të duhej ndarë mesindividëve të veçantë.

Në kohën e sotme nocionet individdhe shoqëri luajnë rol të rëndësishëm nëfilozofi dhe në shkencat e tjera sociale.Nëse nocioni individ luan funksionin e tëshprehurit të autonomisë së secilit njeridhe paraqet dallueshmërinë nga njëri tektjetri, nocioni shoqëri paraqet të përbash-ktën, lidhjet dhe bashkëpjesëmarrjen e dyose më shumë unë-ve. Cili peshon mbitjetrën: unë-identiteti apo ne-identiteti?Një krahasim mes hulumtimeve të idesësë komunitarizmit tek Amitai Etzioni dheteorisë së civilizimit te Norbert Eliasi nashpie në një rezultat interesant: të dypërpiqen të gjejnë një drejtpeshim në mestë unë-identitetit dhe ne-identitetit. Porata përdorin rrugë të ndryshme, poredhe pikëvështrime të ndryshme. PërEtzionin pikëmbështetje është bashkë-sia. E kundërta vlen për Norbert Elia-sin, i cili është i mendimit se unë-identi-teti mbipeshon ndaj ne-identitetit.

Unë e mbroj tezën se nevoja për bash-

kësi gjendet në vetë natyrën e njeriut. In-dividi nuk mund të mbijetojë i izoluar, ivetmuar dhe i palidhur. Që nga çasti ilindjes, mësimi i të folurit, formimi dhezhvillimi në punë, dhe deri në vdekje nje-riu është i detyruar të bashkëjetojë me tëtjerët. Por secili njeri është një individmë vete, subjekt më vete. Ai mund t’izhvillojë aftësitë e tij krijuese vetëm siindivid i lirë. Ai nuk duhet t’i nënsh-trohet tërësisht presionit të bashkësivetë organizuara. Detyrë e shoqërisë, sibashkësi e bashkësive, është që ajo tësigurojë një drejtpeshim të qën-drueshëm në mes të bashkësive të orga-nizuara dhe individit si subjekt më vete.

Përfaqësuesit e liberalizmitdhe komunitarizmit

Dallohen dy grupe kryesore të pjesë-marrësve në debatin mes komunitarizmitdhe liberalizmit: liberalistët dhe komuni-taristët.

Liberalistët. Në grupin e klasikëve tëliberalizmit mund të numërohen: JohnLocku, John Stuart Milli dhe AdamSmithi, si dhe mendimtarët bashkëkohorëJohn Rawls, Ronald Dworkin, T. M. Scan-lon, Stephen Holmes dhe Thomas Nagel.

Komunitaristët. Në mesin e klasikëvetë komunitarizmit bëjnë pjesë: Aristoteli,Thomas von Aquin, G.W.F. Hegel, Alexisde Tocqueville dhe Ferdinand Tënnies, sidhe mendimtarët bashkëkohorë AmitaiEtzioni, Alasdair MacIntyre Charles Tay-lor, Michael Sandel dhe Michael Walzer.

Por rrënjët e komunitarizmitgjenden në teoritë e Aristotelit, të Tho-mas von Aquinit, të G.W.F. Hegelit, tëAlexis de Tocquevillit dhe të FerdinandTënniesit. Kemi të bëjmë, pra, me modelqë nuk lidhet me klasikët modernë(Locke, Rousseau, Kant).

Dieter Nohlen e përcakton komuni-tarizmin si një “grumbull të mbledhur no-cionesh për një rrymë, të identifikuar në

7Studime Sociale Vëll. 2 Nr. 2

Amerikën Veriore që nga fillimi i viteve ‘80-të, në shkencat sociale dhe në filozofinë poli-tike”, e cila përfaqëson “një lëvizje politiketë formuar nga idetë komunitare.”2 Sipaspikëpamjeve të Amitai Etzionit, përmesidesë së komuntarizmit synohet “rikon-struktimi i bashkësisë, të Community, meqëllim që të rivendosen virtytet qytetare, përnjë vetëdije të re përgjegjësie të njerëzve, përnjë forcim të bazave morale të shoqërisë sonë.”3

Resse - Schäfer e përcakton të mend-uarit komunitarist si mëtim “për t’ia nën-shtruar, brendapërbrenda, konceptet mbi-zotëruese filozofike dhe politike të shoqërive tonaperëndimore një vetëreflektimi themelor dhenjë kritike rrënjësore.”4 Sipas kuptimit tëAxel Honnethit, komunitarizmi u qua-jt kështu sipas “idesë së drejtuar kundërRawlsit, se gjithnjë ka nevojë për një rik-thim të vetëdijes paraardhëse drejt një hor-izonti të vlerave të ndara përbashkësisht,nëse duhet vendosur, në mënyrë të kuptim-shme, rreth çështjes së rregullimit të drejtëtë një shoqërie.”5

Përkufizimi i nocionit komunitarizëmnga Otto Kallscheuer duket më i qëlluari.Ai komunitarizmin (në amerikanishtecommunitarism) e përkufizon përcaktimdrejt ’ ’një qëllimi të përbashkët’’ ose’’qëllim përbashkësie’’, “qoftë si kategoridiagnostike e analizës sociologjike, qoftë siqëllim normativ i teorisë politike.”6 Ai ko-munitarizmin në aspektin e drejtimitfilozofik e radhit në “fazën pasanalitiketë filozofisë anglo-amerikane.”7

Komunitarizmi nuk është vetëmrrymë teorike. Ai është edhe lëvizje poli-tike. Programi komunitarist i është para-qitur opinionit publik më 18 nëntor 1991nga një numër shkencëtarësh disiplinashtë ndryshme. Ithtarët e komunitarizmitmendojnë se ndividualizmi i viteve të ‘70-të dhe ‘80-të (i shkaktuar përmes politikësekonomike të M. Thatcher dhe R. Re-agan), kishte shkaktuar humbjen e mo-ralit privat dhe publik, zbehjen e familjes,kriminalitetin e lartë, rritjen e korrupsionitnë shtet dhe, kështu, kishte rrezikuar bash-këjetesën e anëtarëve të shoqërisë (jo vetëmnë SHBA, por edhe në Europë). Kjogjendje, sipas tyre, duhet ndryshuarpërmes dhurimit të “zërit të moralit” tëbashkësive tradicionale dhe solidare tëAmerikës, shoqërisë “së sunduar pa nor-ma, që po bëhet gjithnjë e më egocentrikenga lakmia, interesat partikulare, preten-dimet turinjftohta”8 Për të arritur këtëqëllim ata synojnë forcimin e vetëdijesmbi përgjegjësinë qytetare, s i dheforcimin e institucioneve të tilla, si:familja, shkolla, bashkësitë dhe shteti.

Lëvizja komunitariste ka gjeturmbështetje te një numër politikanësh, siBill Clinton dhe Al Gore në SHBA,Tonny Blair dhe Peddy Ashdown në Bri-taninë e Madhe, Joschka Fischer dheRudolf Scharping në Gjermani, JacquesDellors në Francë etj. Disa prej tyrekanë treguar simpati të hapur përlëvizjen komuntariste, kurse të tjerët

2 “Lexikon der Politik’’, Hrg. Dieter Nohlen, Band 7, Verlag C.H. Beck München, f. 314.3 Amitai Etzioni: ’’Die Entdeckung des Gemeinwesens’’, Fischer Taschebuch Verlag, Frankfurt am Main,

1998, f. XI.4 Walter Resse-Schäfer: ’’Was ist Kommunitarismus’’, Campus Verlag, Frankfurt am Main, 1995, S.7.5 Axel Honneth: ’’Kommunitarismus. Eine Debatte über die moralischen Grundlagen moderner Gesell-

schaften’’, Campus Verlag, Frankfurt am Main, 1995, f. 8.6 Otto Kallscheuer: ’’Was heißt schon Kommunitarismus?’’ in ’’Forschungsjournal – Neue Soziale Bewe-

gungen’’, Jg. 8, Heft 2, 1995, f. 17.7 Otto Kallscheuer: ’’Was heißt schon Kommunitarismus?’ in ’’Forschungsjournal – Neue Soziale Bewe-

gungen”, Jg. 8, Heft 2, 1995, f. 24.8 Amitai Etzioni: ’’Die Entdeckung des Gemeinwesens’’, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main,

1998, f. 282.


kanë përfaqësuar ide komunitariste, pa epërdorur nocionin komunitarizëm në de-klarimet e tyre publike.

Mbi debatin mes të komunitarizmitdhe liberalizmit

Shkak i debatit ishte libri i JohnRawlsit me titull: “Një teori e drejtësisë”.Teoria e John Rawlsit bazohet në dy pa-rime të barazisë: Parimi i parë: çdo individka të drejtë të barabartë brenda sistemit tëpërgjithshëm e gjithëpërfshirës të lirivethemelore të njëjta, i cili është i mundshëmpër të gjithë. Parimi i dytë: pabarazitë so-ciale dhe ekonomike duhet të krijohen në atëmënyrë mënyrë që (1) ato duhet, brenda kufi-zimit të parimit të kursimit të drejtë, t’u sjell-in më pak të privilegjuarve përparësi sa më tëmëdha të mundshme dhe (2) duhet të jenë tëlidhura me detyra dhe pozita, të cilat janë tëhapura për të gjithë, bazuar në kushtet e njëmundësie të barabartë për të gjithë.”9

Pikëpamjet e John Rawlsit do të kri-tikohshin më vonë në mënyrë masive nganjë varg filozofësh të politikës, të cilët dotë klasifikohen si përfaqësues të idesë sëkomunitarizmit në filozofinë politikebashkëkohore, si Michael Sandel, AlasdairMacIntyre, Michael Walzer, Charles Tay-lor dhe Amitai Etzioni etj.

Michael Sandel

Diskutimet e debatit komunitaristkanë filluar me veprën e Michael Sandelit(1982) “Liberalism and the Limits of Jus-tice”, në të cilën Sandel-i synon ta vërë nëmënyrë parimore në pikëpyetje teorinë edrejtësisë të John Rawlsit përmes një kri-tike të koncepteve të tij për njeriun.10

Sandel nuk beson se është e mund-

shme ndarja e drejtë e të mirave, pa shqyr-tuar më parë faktorë të tillë, si: prejardhjae njeriut, edukimi dhe përvoja në bash-këjetesë. Sipas pikëpamjeve të tij, indi-vidi është i lidhur me rregullat e bash-kësisë. Këto rregulla përcaktojnë indi-vidualitetin e personit. Ai e akuzonJohn Rawlsin se këto lidhje të individitnuk i vëren. Ai argumenton se nocionii “vetes” te Rawlsi është një vete “epalidhur”, teoria e t i j është një“antropologji filozofike”, e cila është e ori-entuar në përshkrimin e partive raciona-le egoiste të gjendjes fillestare, se kemi tëbëjmë me një koncept të thatë të vetes, icili është i paracaktuar të dështojë.

Teza themelore e Sandelit është se nukka subjekte pa kontekst dhe rrjedhimishtnuk mund të ketë as moral pa kontekst.Në pyetjen nëse ne mund ta sodisim vet-en si të pavarur, përgjigjet:

“Unë nuk mendoj - vetëm nëse kemitë bëjmë me çmimin e besnikërisë ose tëbindjeve, forca morale e të cilave mbësh-tetet pjesërisht në faktin se ato janë tëlidhura në mënyrë të pandashme në jetëntonë, me vetëkuptueshmërinë tonë,d.m.th. me ne si anëtarë të kësaj familje-je, të kësaj bashkësie, të këtij kombi osetë këtij populli, me ne si përfaqësues tëkësaj historie, si qytetarë të kësaj repub-like. Besnikëri të tilla nuk bëjnë pjesënë vlerat e siguruara nga unë rastësishtdhe që mbahen në një distancë të cak-tuar. Ato i tejkalojnë si detyrimet, tëcilat unë ia ngarkoj vetes vullnetarisht,po ashtu edhe “detyrimet natyrore”, tëcilat unë i kam përballë njerëzve të tjerësi të tillë. Ato shpien deri aty sa unë dis-ave u kam më shumë borxh nga ç’kërkondrejtësia ose se sa ajo lejon; dhe kjo jovetëm për shkakun e marrëveshjeve të

9 John Rawls: ’’Eine Theorie der Gerechtigkeit”, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1998, f. 33610 Reiner Forst: ’’Kommunitarismus und Liberalismus – Stationen einer Debatte”, në: Axel Honneth

(Hrg): ’’Kommunitarismus. Eine Debatte über die moralischen Grundlagen moderner Gesellschaften”, Cam-pus Verlag, Frankfurt am Main, 1995, f. 183


vendosura nga unë, por për shkakun emë shumë ose më pak lidhjeve ekzistuesedhe detyrimeve, të cilat, marrë së bash-ku, e përcaktojnë, së paku pjesërisht,personin tim.”11

Alasdair MacIntyre

MacIntyre bën pjesë në radhën e so-cialkonservatorëve moderatorë. SipasReiner Forst, në kritikën e teorive de-ontologjike të barazisë nga Alasdair Ma-cIntyre “gjendet, në të katër shkallët e dis-kutimit të debatit mes liberalizmit dhe ko-munitarizmit, pozicioni më konsekuent ikritikës ndaj liberalizmit të lidhjes së njëpikëpamjeje të caktuar të identitetit per-sonal me kritikën ndaj neutralitetit etiktë parimeve të së drejtës, mbrojtjen e një‘morali substancial’ të bashkësive politikedhe, përfundimisht, të një teorie të arsyespraktike dhe të racionalitetit të traditave.12Më tutje, Forst vëren se bazë e MacInty-res është pikëpamja se personat e gjejnëvetëkuptueshmërinë e tyre, konceptet etyre për të mirën dhe të drejtën, si dheaftësinë e tyre për të gjykuar në mënyrënormative vetëm në kontekstet e një bash-kësie të caktuar, të një tradite të caktuar.

Sipas MacIntyres, vetja, identiteti im,banon në një karakter, njësia e të cilit jepetsi një njësi e një karakteri. Njeriu nuk ësh-të në gjendje ta kërkojë të mirën vetëm nëveçoritë e tij si individ ose t’i vërë në zba-tim virtytet. Ne jemi bartës të një identi-teti të caktuar social. Individi është djalëose vajzë e prindërve të caktuar, ështëqytetar i një qyteti të caktuar, anëtar i një

grupi profesionist, i një fisi, i një kombi.Individi trashëgon nga familja, qyteti, fisi,kombi, një sërë borxhesh, trashëgimesh,pritjesh dhe detyrimesh. Këto e “konsti-tuojnë të dhënën e jetës sime, pikëvështrimintim moral. Kjo i huazon jetës sime një pjesëtë veçantisë së saj morale.”13

Nga konceptet më të rëndësishmekomunitariste të Alasdair MacIntyresështë pikëpamja e tij teorike për patri-otizmin. Ai patriotizmin e kupton sivirtyt, nëse plotësohen tri parakushte:nëse, së pari, kemi të bëjmë me rastinkur unë kam mundësi t’i pranoj rregul-lat e moralit vetëm në version të tillë,me atë si trupëzohen ato në një bashkë-si të caktuar; dhe nëse, së dyti, kemi tëbëjmë me rastin kur morali duhet tëpërligjet në nocionet e të mirave të cak-tuara, të cilat mund të shijohen brendajetës së bashkësive të caktuara; dhe nëse,së treti, kemi rastin kur unë mund tëbëhem një veprimtar moral dhe të ekz-istoj si i tillë në mënyrë tipike, vetëmpërmes mënyrave të veçanta të mbështetjesmorale, të cilat m’i siguron bashkësia ime;atëherë është e qartë se unë, pa këtë bash-kësi, mezi mund të zhvillohem si vep-rimtar moral.14 Të veprosh në mënyrë pa-triotike do të thotë, sipas MacIntyres, tëangazhohesh për pavarësinë politike tëkombit tënd ose, kur vendi pushtohet, tëluftosh për rifitimin e pavarësisë.

Michael Walzer

Michael Walzer bën pjesë në mesin ekomunitaristëve që e mbrojnë mendimin

11 Michael Sandel: ’’Die verfahrensrechtliche Republik und das ungebundene Selbst”, në: Axel Honneth(Hrg): ’’Kommunitarismus. Eine Debatte über die moralischen Grundlagen moderner Gesellschaften”, Cam-pus Verlag, Frankfurt am Main, 1995, f. 29.

12 Reiner Forst: ’’Kontexte der Gerechtigkeit. Politische Philosophie jenseits von Liberalismus und Kom-munitarismus”, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1996, f.306.

13 Alasdair MacIntyre: ’’Der Verlust der Tugend”, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1995, f. 294.14 Alasdair MacIntyre: ’’Ist Patriotismus eine Tugend”, në: Axel Honneth (Hrg): „Kommunitarismus.

Eine Debatte über die moralischen Grundlagen moderner Gesellschaften”, Campus Verlag, Frankfurt amMain, 1995, f. 92.


liberal me argumente komunitariste. Aie quan veten liberal.15 Rolin e komuni-tarizmit Walzeri e sheh në korrigjimin eliberalizmit. Libri i Michael Walzerit“Sferat e drejtësisë” llogaritet, megjith-atë, ndërmjet librave më të rëndësishëmtë idesë së komunitarizmit. Walzer ekupton shoqërinë si botë të ndarë nësfera. Të mirat duhet të analizohen dhetë vlerësohen në kuadër të këtyre sfer-ave, në bazë të vetive të tyre dhe duhettë shpërndahen në mënyra të ndryshme.

Sipas Walzerit, qytetarët e njëdemokracie moderne industriale kanëshumë arsye ta falënderojnë njëri-tjetrin,përkatësisht i kanë borxh njëri-tjetrit. Mbibazën e këtij konstatimi ai i zhvillon triparime të përgjithshme:

“Çdo bashkësi politike duhet të përm-bushë nevojat e anëtarëve në kuptimin e sh-timit të përbashkët për të gjithë.

Të mirat e siguruara për t’u shpërn-darë duhet të shpërndahen sipas nevojave.

Shpërndarja duhet të njohë dhe të sigurojë,deri në themel, barazinë e anëtarësisë.”16

Charles Taylor

Profesori i shkencës politike dhe ifilozofisë në Universitetin Mc Gill nëMontreal, Charles Taylor, shpreh dy-shim në punimin e tij “Pranë njëri-tjetrit: debati mes liberalizmit dhe komu-nitarizmit”17, në paraqitjen përballënjëri-tjetrit të emërtimeve liberal dhekomunitarist. Taylori nuk e quan vetenkomunitarist. Mirëpo, përmes kritikës sëtij ndaj liberalizmit, i ka bërë një shër-

bim shumë të qëlluar dhe të qartë ko-munitarizmit.

Taylor e kritikon teorinë e kontratëstë kohës së re në librin e tij “Burimet evetes”. Pikëpamja e Taylorit qëndron në atëse nuk mund të ketë jetë atomistike pashoqëri. Ai drejtohet kështu kundër men-dimit se njeriu ka të drejta të caktuara, tëcilat kanë përparësi para pretendimeve tëbashkësisë. Vetë dinjiteti i njeriut nukmund të ekzistojë jashtë shoqërisë dhe ipavarur nga ajo. Ruajtja e dinjitetit ështëe mundshme vetëm përmes lidhjeve dhenjohjes së ndërsjellë të njerëzve. E drejtadhe pretendimi për të drejtën mund tëekzistojnë vetëm brenda rrethanave kurekzistojnë lidhje sociale. Një gjë e tillëmund të quhet edhe teza sociale e së drejtësnga Taylor. Kjo e drejtë ka parakushtanëtarësinë e individit në një kontekst so-cial. Liria e njeriut varet, pra, pjesërishtnga shoqëria në të cilën ai jeton. Individëtmarrin pjesë në zhvillimin e shoqërisë dhetë kulturës. Vetë institucionet politikeTaylor i quan pjesë të identitetit individ-ual. Ai e përkufizon veten si “një vete nëmesin e shumë veteve. Nuk është asnjëherë emundshme të përshkruhet një vete, pa iu refer-uar edhe atyre që e përbëjnë mjedisin e tij.”18

Njësoj si edhe MacIntyre, Taylori nuke lë pothuajse fare fushën e teorisë.Megjithatë, ai thekson katër parakush-te, të cilat e mundësojnë një qeniedemokratike: ndjenjën e solidaritetitpërballë qenies së përbashkët, mundës-inë e participimit në vendime, ndjenjëne respektit të ndërsjellë dhe një rregullimfunksional ekonomik.

15 Michael Walzer: ’’Die kommunitarische Kritik am Liberalismus”, në: Axel Honneth (Hrg): ’’Kommu-nitarismus. Eine Debatte über die moralischen Grundlagen moderner Gesellschaften”, Campus Verlag, Frank-furt am Main, 1995, f. 161.

16 Michael Walzer: “Sphären der Gerechtigkeit. Ein Plädoyer für Pluralität und Gleichheit”, CampusVerlag, Frankfurt/New York, 1994, f.134.

17 Charles Taylor: “Aneinander vorbei: Die Debatte zwischen Liberalismus und Kommunitarismus”, në:Axel Honneth (Hrg): “Kommunitarismus. Eine Debatte über die moralischen Grundlagen moderner Gesell-schaften”, Campus Verlag, Frankfurt am Main, 1995.

18 Charles Taylor: “Quellen des Selbst”, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1999, f.69.


Po ashtu, Taylor e miraton nocionine patriotizmit, të cilin ai e radhit dikundërmjet shoqërisë dhe ndjenjës familjare,në njërën anë, dhe vetëmohimit altruis-tik, në anën tjetër. Ai e përkufizon patri-otizmin si një “identifikim të përbashkët menjë bashkësi historike të ndërtuar mbi bazëne vlerave të caktuara.”19 Taylor profetizonrolin e patriotizmit edhe për të ardhmen,si një “kështjellë të fortë të lirisë... pa mun-dur të zëvendësohet me diçka tjetër.”20

Qëllimet dhe kërkesat praktike të idesësë komunitarizmit

Një përmbledhje e qëllimit të idesësë komunitarizmit mund të gjendet më sëmiri e formuluar në librin programatik tëAmitai Etzionit “Zbulimi i qenies së për-bashkët”. Qëllimet e komunitaristëve, si-pas pikëpamjeve të Amitai Etzionit, janë:

- rinovimi moral i shoqërisë, pa pu-ritanizëm;

- kujdesi për të drejtën dhe rreg-ullimin në shoqëri, pa e bërë shtetin njështet policor;

- shpëtimi i familjes, pa i lënduar tëdrejtat e grave;

- edukimi moral në shkolla, pa i in-doktrinuar nxënësit;

- mundësi të reja të jetës në bashkësi,pa u shikuar armiqësisht me njëri–tjetrin;

- t’i japësh njeriut sa më shumëpërgjegjësi sociale, pa ia kufizuar tëdrejtat individuale;

- mundësimi i pretendimeve në suk-ses individual në pajtim me qëllimin epërbashkët, pa i detyruar njerëzit të jetojnënë askezë, altruizëm dhe vetësakrifikim;

- krijimi i një rregullimi të ri moral,social dhe publik, i cili të ndërtohet mbibazën e bashkësive të rinovuara rrënjësisht,pa puritanizëm dhe shtypje.21

Ndërsa kërkesat themelore për zbatimpraktik të platformës komunitariste janë:

Zëri i moralit duhet fituar përmesedukimit dhe bindjes, e jo përmes detyrimit.Nëpërmjet kësaj do të sillet në arsye sho-qëria egocentrike e sunduar nga preten-dimet pushtetore.

Raporte të matura mes të individit dheshoqërisë. Duhet të arrihet një raport idrejtë dhe i peshuar mes të individit dhegrupit, mes të së drejtës dhe detyrimeve,mes institucioneve të shtetit, tregut dheshoqërisë civile. Në këtë kërkesë komuni-taristët diferencojnë qartë: ata kërkojnë,për shembull, për shoqërinë kineze mëshumë të drejta qytetare, dhe për shoqërinëamerikane më shumë detyrime sociale.

Shteti komunitar. Komunitaristët dis-tancohen në platformën e tyre nga diktatu-ra e shumicës. Ata synojnë vendosjen e vler-ave të përbashkëta, të shprehive dhe të prak-tikave që respektojnë të drejtat e tjetrit dheplotësojnë detyrimet personale, shtetërore,qytetare dhe kolektive. Pamja ideale e sh-tetit është për ta një shtet përfaqësues, pjesë-marrës dhe komunitar, i cili u jep qyteta-rëve më shumë mundësi informimi dhe tëdrejta pjesëmarrjeje.

Bashkësia komunitare. Bashkësitë nukjanë a priori të moralshme, të përgjegjshmedhe komunitare. Bashkësitë duhet të ori-entohen kundër diskriminimit, të njohinbarazinë e anëtarëve, të jenë të legjitimuarapërmes kategorive që janë të kuptueshmepër të gjithë anëtarët; ato duhet të pra-

19 Charles Taylor: “Aneinander vorbei: Die Debatte zwischen Liberalismus und Kommunitarismus”, në:Axel Honneth (Hrg): “Kommunitarismus. Eine Debatte über die moralischen Grundlagen moderner Gesell-schaften”, Campus Verlag, Frankfurt am Main, 1995, f.125.

20 Charles Taylor: “Aneinander vorbei: Die Debatte zwischen Liberalismus und Kommunitarismus”, në:Axel Honneth (Hrg): “Kommunitarismus. Eine Debatte über die moralischen Grundlagen moderner Gesell-schaften”, Campus Verlag, Frankfurt am Main, 1995, f.122.

21 Amitai Etzioni: „Die Entdeckung des Gemeinwesens”, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt amMain, 1998, f. 1.


nojnë tërë spektrin e nevojave legjitime,pikëpamjet për vlerat, dhe të mos përqen-drohen vetëm në një kategori të caktuar.

Familja komunitare. Familja ka për detyrëjo vetëm plotësimin e nevojave materiale tëfëmijëve, por është e detyruar gjithashtu tëpërcjellë te gjeneratat e ardhshme edukiminmoral dhe krijimin e karakterit.

Shkolla komunitare. Komunitaristët ubëjnë thirrje institucioneve të edukimit, ngaçerdhet e fëmijëve e deri tek universitetet, qëtë marrin përsipër përgjegjësinë për edukiminmoral të gjeneratave të reja. Synim i komuni-taristëve është t’u mësohen fëmijëve vlerat epërbashkëta (dinjitetin e njeriut, tolerancën,zgjidhjen paqësore të konflikteve, të vërtetën,demokracinë, arsyen etj.) nga edukatorët nëshkolla, si dhe mësimi i sjelljes së fëmijëve jas-htë kohës mësimore, si: mirësjelljen, gatish-mërinë për të ndarë me të tjerët të mirat,vetëdijen komunitare të përgjegjësisë.

Informimi politik. Komunitaristët equajnë obligimin e informimit politik sinjë parakusht themelor, që të “mund tëmbrohet shteti nga ndikimi i demagogëve.”22

Një lëvizje e re sociale. Një nga qëllimete platformës komunitariste është rinovimidhe rigjallërimi i jetës publike, e cila do tëmund të bëhej përmes një lëvizjeje të resociale. Detyrë e kësaj lëvizjeje komunitaristeneoprogresive do të ishte çlirimi i përfaqë-suesve të popullit nga presioni i lobistëve.

Liria e mendimit. Komunitaristët dek-larohen kundër ndalimit të deklarimevepublike. Këtë qëndrim ata e përligjin me atëse ndryshe do të rrezikohej liria e mendimit.Ata përmendin mundësi të tjera, që t’ukundërvihen parullave që nxisin urrejtje.

Drejtësia sociale. Komunitaristët an-gazhohen për drejtësi, e cila kërkon indi-vidë të vetëdijshëm për përgjegjësinë në një

bashkësi të përgjegjshme. Çdo anëtar i dety-rohet bashkësisë, si dhe çdo bashkësi për-ballë individit. Kjo ide reciprociteti nuk kaparasysh vetëm dinjitetin e njeriut, por edhedallueshmërinë e indidividëve.

Siguria publike. Rivendosja e njëraporti të peshuar në mes të të drejtave tëindividit dhe nevojës për mbrojtje tëopinionit publik bën pjesë në mesin eqëllimeve më të rëndësishme të programitkomunitarist. Aprovuesit e tij synojnë përinstrumente kushtetuese të nevojshme përtë mbajtur nën kontroll rrugët, parqet dhelagjet e banimit nga tregtarët e drogës, parrezikuar të drejtat themelore të qytetarëve.

Shëndetësia. Komunitaristët synojnëpër frenimin e përhapjes së mëtejme tësëmundjeve seksualisht të transmetueshme.Një gjë e tillë duhet bërë përmes informim-it më të mirë të personelit mjekësor dhe tëpartnerëve potencialë seksualë për sëmund-jen e SIDA-s. Bashkësia njerëzore. Platformakomunitariste synon për një përhapje nënivel botëror të bashkësive demokratike, ecila do të mundësonte krijimin e një “bash-kësie globale, që do t’u përvishej problemeve tënjerëzimit me forca të bashkuara.”23

Këto janë kërkesat kryesore të plat-formës komunitariste. Kjo platformë polëviz vitet e fundit nëpër ndërtesat e univer-siteteve të Europës dhe të SHBA-ve. Nëdisa shtete të Europës janë formuar edherrjete komunitariste, të cilat angazhohen përzbatimin praktik të kësaj ideje në jetën prak-tike politike. Vetë autorët e këtij manifestishohin në programin komunitarist vetëm“një fazë në dialog”, e cila do të duhej tëishte “pjesë e një procesi sqarues afatgjatë.”24Ata e quajnë programin e tyre projekt, icili nuk përmban zgjidhje përfundimtare,por vetëm dije për diskutim të mëtejmë.



24 Amitai Etzioni: ’’Die Entdeckung des Gemeinwesens”, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main,1998, f. 299.


Kritikë komunitarizmit

Përmes konceptit të tyre të “rrugës sëtretë” shumica e komunitaristëve mëtojnëtë përfaqësojnë një pozicion të mesëmanash socializmit dhe kapitalizmit. Në këtëmënyrë ata mundohen të tejkalojë linjënideologjike të demarkacionit dhe skemëndjathtas-majtas. Kjo gjë është e kup-tueshme pas një krize të thellë të së majtësdhe zhgënjimit të së djathtës konservatorenë vitet nëntëdhjetë të shekullit të kaluar.Sipas mendimit të sociologut gjermanRalph Dahrendorf, mëtimi për të gjeturnjë rrugë të mesme paraqet vetëm një “for-mulim të një politike neosocialdemokratike.”25

Konstatimi i Dahrendorfit është ibazar në dy karakteristikat themelore tërrugës së tretë: qëndrimin optimist mbisfidën e globalizmit dhe pranimin pari-mor të politikës ekonomike neoliberale.

Në teorinë komunitare janë për t’u kri-tikuar nocionet barazi dhe parimi i subsid-iaritetit (ndihmës – shën. ynë). Disa ngakomunitaristët ngulin këmbë fare pak nëbarazi. Për disa prej tyre barazia nuk paraqetvlerë themelore. Kjo shmangie nga përcak-timi i barazisë si një vlerë themelore mundtë kuptohet nga përpjekja e tyre për t’iushmangur sistemeve antidemokratike. Kjogjë na përkujton konceptet e klasikut të lib-eralizmit, John Rawls, i cili do ta pranontepabarazinë, nëse ajo do t’i sillte më pak tëprivilegjuarve përparësi më të madhe. Ndry-she nga Rawlsi, disa nga komunitaristët nukshkojnë më tutje në argumentimin e tyrepërse barazia nuk është vlerë themelore.Mungesa një argumentimi më të zgjeruar për-ballë një nocioni të tillë të rëndësishëm si bara-zia, është e pakuptueshme. Mungesa e barazisëdhe e të drejtave të barabarta në raportet e njëgrupi (familje, bashkësi ose shoqëri), paraqetvazhdimisht rrezikun e mungesës së stabilitetit.

Dy nga përfaqësuesit më të përmen-dur të teorisë komunitare, Amitai Etzioni

dhe Michael Walzer, pareapëlqejnë një modeltë ngjashëm drejtësie sociale, të bazuar nëparimin e subsidiaritetit. Në të kundërtën,Walzeri kërkon nga shteti të sigurojë drejtës-inë e shpërndarjes gjithështetërore, ndërsaEtzioni ia përcjell këtë detyrë shoqërisë (bash-kësive të bashkësisë). Pozicioni i Etzioni duketshumë më konservativ. Nëse njerëzit duhet tëjetojnë në marrëdhënie sociale dhe shteti për-bën një bashkësi të bashkësive, atëherë ështëpikërisht detyrë e shtetit të sigurojë minimumine të ardhurave për secilin.

A mund të luftohen prirjet egoiste tënjeriut përmes pikëpamjeve të komuni-taristëve për rregullimin? Duket se kjo nukështë e mundshme. Çdo rregullim shoqërornuk mund të sjellë garanci kundër individëveqë janë të prirur drejt egoizmit, papërgjegjë-sisë, gatishmërisë për dhunë, kriminalitetit,korrupsionit, veseve dhe kokëthatësisë. Ësh-të detyrë e shtetit të angazhohet që qyteta-rëve të tij t’u garantohet autonomia vetjakedhe pastaj t’u krijohet mundësia për të ven-dosur për veten dhe për t’u bashkuar nëlidhje komunitare. Individët duhet të ven-dosin vetë për hapat e tyre. Duket se ko-munitaristët e vënë në pikëpyetje këtë difer-encë mes të shtetit dhe shoqërisë, mes tëpersonit të së drejtës dhe personit etik.

Çdo bashkësi dhe shoqëri ka shkallët esaj të integrimit. Shteti nacional është, sipaspikëpamjes së autorit të këtij punimi, shkallamë e rëndësishme e jetës së përbashkët poli-tike, ekonomike, sociale dhe kulturore. Me këtënuk vihen në pikëpyetje shkallët e tjera mbi-nacionale, siç janë: në fushën ekonomike -Tregu Botëror; në fushën politike - OKB-ja;në fushën ekonomiko-politike - BE-ja; ose nëatë vendore - bashkësitë religjioze; në fushën eedukimit – shkolla; në atë kulturore - teatrietj., por vetëm po ritheksojmë se fushat e aftë-sisë vendosëse të shtetit janë shumë më të gjerase ato që u përmendën më lart.

Jam i mendimit se në secilin koncepttë rregullimeve shoqërore janë të rëndë-

25 Ralf Dahrendorf: ’’Ein neuer dritter Weg”, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 1999, f. 22.


sishme të drejtat e institucionalizuara të lirisë,pa të cilat nuk mund të ketë zhvillim të lirë tëpersonalitetit; të drejtat e pjesëmarrjes poli-tike, pa të cilat nuk mund të ketë demokracinë shoqëri; dhe të drejtat themelore socialedhe ekonomia e tregut, pa të cilat nuk mundtë ketë drejtësi shoqërore dhe barazi. Një kush-tetutë që nuk i formulon si qëllime të zbatim-it të saj praktik vlerat themelore politike:barazinë, drejtësinë, sigurinë, vetërealizimin,solidaritetin dhe mbrojtjen e jetës e të dinji-tetit të njeriut, është jodemokratike dhe epadëshirueshme. Këto vlera duhet të jenë bazae një bashkëpëlqimi në sistemin shtetëror.

Diferencimi mes të unë-identitetit dhene-identitetit na duket i pranueshëm, nëformën se si ata analizohen nga komuni-taristët. Ajo që mungon në analizën e tyreështë shkalla e ndikimit të zhvillimitekonomik në dobësimin e ne-mar-rëdhënieve. Duket se, me pak përjashtime(p.sh. Japonia), ky do të ishte një faktor irëndësishëm për analizën e komunitaristëve.Mund të vihet re lehtë se në vendet dheshoqëritë më pak të zhvilluara, lidhja mefamiljen, fqinjët dhe komunën është shumëmë e ngushtë sesa në vendet me zhvillim tëlartë, ku theksi është vendosur në mënyrëtë qartë në unë-identitetin.

Komunëitaristët nuk vërejnë edhe njëkarakteristikë të njohur dalluese të shoqërive

komunitare: mundësinë e korrupsionit nënjë shoqëri të tillë. Përqendrimi i vendim-marrjes në bashkësi paraqet rrezikun eardhjes deri te vendimet në bazë të “obligi-meve” farefisnore. Përvojat në vendet mëpak të zhvilluara tregojnë se marrëdhëniet etilla familjare kanë për pasojë korruptimine bartësve të vendimmarrjes. Hulumtimi imundësisë për ta evituar këtë sëmundje dotë duhej të trajtohej si një nga detyrat mëtë rëndësishme të teorisë komunitariste.Për këtë arsye autori i këtij punimi për-caktohet për forcimin e procesit të indi-vidualizimit në shoqëritë më pak të zhvil-luara. Por ky proces duhet të mos shkojëaq larg, sa që shoqëria të zhytet në një in-dividualizëm ekcesiv.

Me gjithë mëtimet teorike të komu-nitaristëve, komunitarizmi nuk paraqitetsi shkollë më vete e të menduarit filozo-fik. Në aspektin metodik komunitaristëtpërqendrohen më shumë në fiksione të“atomizmit”, pra në individët joshoqërorëose parashoqërorë, për rifitimin e zërit tëmoralit dhe të sferave të shoqërisë. Kemitë bëjmë, pra, më shumë me argumenteracionaliste-kritike. Megjithëse një synimme rëndësi jo të vogël, paradigma komu-nitariste nuk mjafton për të sqaruar derinë fund problemet heterogjene të sho-qërive bashkëkohore.

Since the 80s and up until today there have been many interesting debates on the commu-nitarian theory, in particular with regard to the individual/society relations. But, the roots ofcommunity go back to the theories of Aristotle, Akuin, Hegel, Tokëvil etc. The communitar-ians believe that the individualism of the 70s and the 80s (which was the end result of theeconomic policy of Margaret Thatcher and Ronald Reagan) brought about the loss of theprivate and public morale, diminishing of family ties, high crime rates, increased state corrup-tion etc., as well as endangered the co-existence of the members of the society. According tothem, this situation should change through “the voice of the morale” of the traditional commu-nities. In order to achieve this, they aim at empowering self-conscience over the civic respon-sibility, alongside with strengthening institutions such as: the family, the school, communitiesand the state. The communitarian theory is not only a theoretical movement. It represents apolitical movement as well. The communitarian move has found the support of a number ofpoliticians in USA and Europe.

ABSTRACTS

Si pikënisje dhe si nxitje për studimin dhe përgatitjen e referatit “Komunitarizmi dhe zëri i moralit”, kashërbyer nevoja praktike e qartësimit tëdisa koncepteve që kanë lidhje të drejt-përdrejtë me kuptimin e faktorëve që kush-tëzojnë kalimin me ritme më të shpejtanga stadi i një demokracie në thelb imi-tuese, që kemi sot, drejt demokracisë sëkonsoliduar dhe sistemit të vlerave të“epokës demokratike”, që kërkon doem-os një nivel më të zhvilluar të aftësisë sëqytetarëve për t’u vetorganizuar në bash-kësi dhe për të qenë pjesëmarrës aktivë përzgjidhjen e problemeve që ka vendi dheata vetë. Për këtë studim, përveç të dhënavetë sondazheve janë përdorur edhe vëzh-gimet e drejtpërdrejta në nivele të qever-isjes vendore, forumet e organizuara nëpesë rrethe të vendit: Durrës, Korçë,Vlorë, Gjirokastër dhe Elbasan. Po ashtu

është konsultuar një literaturë e gjerë, si-domos për komunitarizmin, si pjesë e vler-ave të kulturës së sotme demokratikeperëndimore, për të cilën te ne vazhdontë ketë paqartësi dhe përvojë të pakët.

Demokracia dhe modernizmi

Në referatin e mbajtur në Konfer-encën e Parë vjetore të Institutit të So-ciologjisë (qershor, 2007), duke veçuartranzicionin politik paskomunist, tashmëtë kapërcyer, nga periudha e sotme e kon-solidimit dhe modernizimit të demokra-cisë, u nënvizua se funksionimi i institu-cioneve dhe bashkëjetesa politike e qyteta-re vazhdojnë t’u përngjasin më tepër njëdemokracie imituese, që reflekton dobësi tëinstitucioneve dhe pasojat e mungesës sënjë klase të mesme të formuar, e cila endevazhdon të jetë nën shifrën dhjetë për

KOMUNITARIZMI DHE ZËRI I MORALITSERVET PËLLUMBI* - Instituti i Sociologjisë


“Ose njerëzimi me të vërtetë do të bashkohet, ose nuk do të ekzistojë më”. Klod Levi-Straus

* Servet Pëllumbi është kryetar i bordit akademik të Institutit të Sociologjisë ngathemelimi, më 2006, e në vazhdim. Ndër të tjera, është autor i librave: Dritëhijet etranzicionit, Të mendosh ndryshe, Gjurmime sociologjike, Sprovë në sociologjinëpolitike, Edhe politika do moral, Pluralizmi politik – përvoja dhe sfida, Bashkëbisedimpër politikën dhe Demokracia dhe zëri i moralit. Ka qenë deputet i Kuvendit të Sh-qipërisë në disa legjislatura, si dhe Kryetar i Kuvendit të Shqipërisë (2001-2005).

16 Komunitarizmi dhe zëri i moralit

qind. Po ashtu, niveli ende i lartë i varfërisëndikon negativisht për normalitetin dhepjekurinë e demokracisë. Me këtë mundtë shpjegohet fakti që demokracia te nenuk funksionon si duhet as si formë qever-isjeje e jo më edhe si një mënyrë jetese përqytetarët. Në pamje të parë apo nga aspe-kti formal, duket sikur nuk mungon as-gjë: kemi kushtetutë, ligje të miratuara ngalegjislativi, zgjedhje që realizohen mbibazën e “rregullave të lojës”, ndarje tëpushteteve, sanksionim të lirive dhe të tëdrejtave të njeriut, sindikata, opozitë le-gale, rotacion pushteti mbi bazën e rezu-ltateve të zgjedhjeve popullore etj.

Ndërkohë, mbi bazën e kriterit sipastë cilit demokracia nënkupton një qeveritë dalë nga vota e qytetarëve që mund tëvotojnë, Freedom House, me të drejtë, epërfshin Shqipërinë në 62 përqindëshin evendeve demokratike të botës. Ky përbënnjë avantazh politik për të ardhmen e për-bashkët në botën demokratike dhe, padyshim, një arritje jo të vogël në krahasimme pikën “ishullore” të nisjes. E megjith-atë vendi ynë realisht vazhdon të jetë largdemokracisë së konsoliduar, ku qytetarëtta ndienin veten të përfaqësuar në institu-cionet dhe proceset demokratike, të kish-in një jetesë më të mirë dhe, njëherësh, tëishin pjesëmarrës aktivë në zgjidhjen eproblemeve të tyre personale apo të bash-kësisë. Në këtë rrafsh, nuk është e vështirëtë zbulohen “anët e errëta” apo pikat edobëta të demokracisë shqiptare, përball-ja me të cilat përbën sot një nga sfidat mëtë mëdha të modernizimit dhe të integrim-it në Bashkësinë Europiane. Ndër faktorëte shumtë ekonomikë, socialë, politikë dhemoralë që kushtëzojnë një zhvillim të tillë,meriton të veçohet pjesëmarrja e qyteta-rëve si individë të lirë apo si bashkësiqytetare në nivelet e ndryshme të vendim-marrjes dhe kontroll-balancimit të push-teteve. Kuptohet, demokracia dhe pjesë-marrja e qytetarëve në bashkësi vetorga-nizuese - si forma më e lartë e marrjes dhe

e mbajtjes përgjegjësi nga qytetarët - edhenë sistemin e vlerave perëndimore nuk kandonjë “përsosuri të fundme” (G. Vatti-no, 2007: 34). Por, gjithsesi, në vendetme demokraci të zhvilluar të Perëndimitzbatimi i ligjësisë që rregullon raportetndërmjet tyre garanton në mënyrën mëtë mirë të mundshme lirinë e fjalës, di-versitetin e mendimit dhe vullnetar-izmin në krijimin e një rrjeti klubesh ebashkësish dinamike “vetëqeverisëse”,që në kushtet tona të demokracisë imi-tuese vazhdojnë të jenë sporadike dhe pambështetjen e nevojshme.

Ngritja në stade më të zhvilluara ekëtyre raporteve do të kërkonte: së pari,modernizim, përsosje dhe standardizim tëformave tashmë të njohura, të procesitdemokratik, si pjesëmarrja më e madhe eqytetarëve në zgjedhjet periodike të për-faqësuesve të vet për organet e pushtetitqendror e vendor për realizimin e tëdrejtës së kontrollit ndaj të zgjedhurve,në protesta masive për të shprehur zh-gënjimet dhe pakënaqësitë për gjendjene punëve, forma që e bëjnë demokracinëtë jetë një “virtyt publik”; së dyti, mod-ernizimin e partive politike, që shërbejnësi hallka ende të rëndësishme ndërmjetë-suese në procesin demokratik, rritje tëkujdesit të tyre ndaj disa dukurive që klas-ifikohen “si topitje politike” dhe si “ko-mplot i heshtjes qytetare”, që e skleroti-zojnë demokracinë që në moshën e ado-leshencës së saj, sepse pa pjesëmarrjenaktive të qytetarëve në jetën politike, nëprocesin e realizimit të lirive dhe të tëdrejtave të tyre, ajo rrezikon të shndër-rohet nga substanciale (“pushtet i popu-llit dhe për popullin”) në procedurale, pranë të drejtën vetëm për zgjedhjen e liderëvedhe përfaqësuesve politikë, të cilët mar-rin vendimet për zgjedhësit e tyre,shpesh pa i pyetur ata as formalisht.

Në një rast të tillë, në vend që tëmodernizohet demokracia rrëshqet drejtelektrokracisë dhe qytetarët vlerësohen


vetëm për votën e tyre, pra vetëm gjatëfushatave elektorale, ndërsa politikanëtnuk ngurrojnë të vetëshpallen “premtim-mbajtës”. Pasoja më e afërt e një “shkarje-je” të tillë është komplekse: nga njëra anëdo të kishim forcimin e paternalizmit sh-tetëror, ndërsa nga ana tjetër një shkallërelativisht të ulët të vartësisë së qeverisënga zgjedhësit, nga vota dhe kontrolli ityre. Kuptohet, në kushtet e mungesës sënjë integrimi të mirëfilltë social për çësh-tje të tilla substanciale, zbehet më tej edheaftësia e shoqërisë civile për të nxitur dhembështetur bashkësitë vullnetare tëqytetarëve, iniciativat dhe shpirtin e tyrekrijues për të cilin demokracia ka e do tëketë nevojë në të gjitha stadet e zhvillimitdhe të modernizimit të saj, aq sa të mosketë vend për të thënë se demokracia “ungjall nga idealistë, u ruajt nga rastet, uvra nga politikanët” (F. Konica - Kome-dia e partive politike).

Gjithsesi, me gjithë mangësitë, disaprej të cilave janë mangësi të rritjes e shu-mica për faj të politikës dhe të vetëdijesrelativisht të ulët të qytetarëve për të mar-rë e mbajtur përgjegjësi, demokracia edhete ne është formula e progresit social, qëluan dhe do ta luajë më shumë në të ardh-men rolin e një force lëvizëse të zhvillim-it. Veçse, pa harruar se demokracia ka kup-tim dhe vlera të shumta vetëm duke umodernizuar e duke iu përgjigjur kritikëve,duke stimuluar solidaritetin dhe vullne-tarizmin në organizimin e bashkësive tëqytetarëve (që shpesh janë më me efektiv-itet e më moderne se ato zyrtare), si dheduke “mësuar” nga krizat, topitjet, zhgën-jimet apo nga përvojat dhe zhvillimet his-torike të vendeve të tjera.

Komunitarizmi si lëvizjehistoriko-botërore e së ardhmes

Demokracia, qoftë dhe në nivelin qëe kemi sot, ka edhe një dimension tjetërvlerash, që e bën vendin tonë pjesë të pro-

ceseve, lëvizjeve dhe integrimeve rajonalee botërore. Në këtë rrafsh, nuk kërkohetqë të shpiket diçka e veçantë shqiptare, ekundërt me vlerat universale të demokra-cisë dhe të komunitarizmit, që në trajtëne tyre më të zhvilluar i përkasin Perëndimit(ku edhe matematika prej vitesh mësohetduke filluar nga bashkësitë), por që ato tëbëhen pjesë e qenësishme e mendimevedhe e psikologjisë së popullit tonë përmesnjë procesi aktiv emancipimi, ndryshimie modernizimi të gjithanshëm, që vendosnë një “baraspeshim dinamik individin mebashkësinë” (S. Kiçmari). Duke qenëkundër çdo trajtimi të demokracisë “si pikëfundore e evolucionit” (F. Fukujama), evlerësoj posaçërisht teorinë dhe lëvizjenbashkëkohore të komunitarizmit, së pari,si alternativën më racionale të moderniz-imit të demokracisë dhe, së dyti, si shkallënmë të lartë të përgjegjësisë qytetare përfatet e vetë shoqërisë njerëzore përballësfidave dhe rreziqeve të përmasave globale.

Ndërkohë, për të parë përtej dukjessë këtyre raporteve dhe për vazhdimin mëtej të analizës, e vlerësoj si të dobishmeqartësinë rreth koncepteve bazë - “global-izim” dhe “komunitarizëm” - që përfaqë-sojnë një problematikë të re ende në zh-villim intensiv dhe që për këtë arsye,shpesh, ose identifikohen, ose vendosetnjë “mur” midis tyre. Kështu, globalizi-mi herë përcaktohet si ideologji etregtisë botërore (Ulrih Becky), herë simargjinalizim i politikës nga dominimiabsolut i logjikës së hekurt ekonomike(Alain Fnkiekraut) dhe herë si globaliz-im ekonomik e si monopolizim i fuqisëvendimmarrëse (Anthony Giddens) përtë shkuar deri tek trajtimi i politizuar, qëe sheh si një “fazë e re e kolonializmit”.

Në rrafshin politologjik e sociologjik“globalizimi” trajtohet si niveli më i lartëi integrimit, si proces i krijimit të një botetë ndërvarur, në të cilën popujt dheekonomitë e tyre nuk janë të ndarë mekufij e barriera shtetesh të veçanta. Bëhet


fjalë, pra, jo thjesht për shkrirje tëekonomive kombëtare në një sistemekonomik botëror, por dhe për një tëardhme cilësisht të re të shoqërisë, ku sub-jekt do të jetë gjithë njerëzimi i bashkuardhe i vetëdijshëm për alternativën e for-muluar nga Klod Levi-Straus, sipas sëcilës, ose njerëzimi me të vërtetë do të bashko-het, ose nuk do të ekzistojë më. Pikërisht njëalternativë e tillë, sipas mendimit tim, sin-tetizohet më mirë në konceptin “komu-nitarizëm”, i kuptuar si lëvizje historiko-botërore e njerëzimit drejt një shoqërie tëlirë, të drejtë e solidare, që në thelbin evet synon zgjidhjen e problemit të njeri-ut, të vazhdimësisë dhe të zhvillimit tëgjithanshëm të tij si qenie sociale në njëbotë që ndryshon me shpejtësi përmesrreziqesh globale.

Në këtë vështrim mund të gjendet epërbashkëta midis koncepteve “globaliz-im” dhe “komunitarizëm” dhe mundësiaqë këto dy koncepte të përdoren në har-moni me njëri-tjetrin. Megjithatë do tëmendoja se do të ishte më e frytshme qënë proces të diferencoheshin duke sinteti-zuar në secilin prej tyre një përmbajtje mëspecifike. Më konkretisht, duke e përdorurkonceptin “globalizim” për të treguar sh-krirjen e ekonomive kombëtare në njësistem ekonomik botëror, ndërsa koncep-tin “komunitarizëm” për të treguar një etapëcilësisht të re të integrimit të shoqërisë njerë-zore apo një bashkësi mbarëbotërore, një“bashkësi të bashkësive”(Etzioni). Në këtërast, kuptohet, lëvizja është më e rëndë-sishme se destinacioni.

Një konceptim i tillë, të cilit i jampërmbajtur në librin “Demokracia dhe zërii moralit” (2008), më duket më adekuat,sepse i hap rrugën rrokjes së thelbit, tra-jtimit të komunitarizmit jo thjesht silëvizje për të nxjerrë nga krizademokracinë politike liberale, por, para sëgjithash, si parim moral, si një humanizëmi ri, si hapësirë për një realizim tërësor tënjeriut apo si një stad i tillë i shoqërisë në

të cilin “zëri i moralit” do të luajë rolin erregullatorit të përgjithshëm të sjelljes dhetë bashkëjetesës së gjinisë njerëzore dhe qëdo të bëjë të mundur tejkalimin e formavetradicionale të bashkësive të formuara his-torikisht mbi bazën e lidhjeve të gjakut,të territorit, të interesave ekonomike epolitike, të gjuhës dhe të tipareve të tjeratë kombeve-shtete etj. Bëhet fjalë, pra, përnjë proces historiko-botëror që do të ga-rantonte vazhdimësinë e jetës mbi tokë,që pritet të ketë zhvillime të reja dhe tëpandalshme gjatë shekullit të 21-të. Eu-ropa përbën sot laboratorin e një zhvilli-mi të tillë që synon krijimin e një tipi të ribashkësie, që në themelet e veta do të ketënorma morale, ligje, struktura dhe stan-darde transnacionale.

“Zëri i moralit” dhe larmiae këndvështrimeve

Është fakt se jo vetëm në mjedise ak-ademike e politike, por edhe në ato të sho-qërisë civile e në biseda spontane tënjerëzve, po flitet më tepër për rreziqetglobale që e kërcënojnë njerëzimin sesa përalternativat e përballimit të tyre. Shpeshharrohet se zhvillimi i shoqërisë njerëzore,si në të kaluarën edhe sot, ka pasur dhevazhdon të ketë karakter kontradiktor.Liria e pakufizuar e ekonomisë së tregut,që disa dekada më parë u quajt nga nobe-listi Fridman si çelësi çudibërës për të rriturprodhimin dhe për të dëshmuar vitalitetine kapitalizmit, po rezulton e ekzagjeruar dhemund të radhitet sot ndër shkaqet e krizaveglobale dhe të ndryshimit dramatik tëraporteve globale të fuqisë ekonomike.

Problemi i jetës dhe i vazhdimësisë sësaj tashmë ka dalë nga kufijtë e vendeve tëveçanta dhe ka marrë karakter global për-ballë rrezikut nga armët e shkatërrimit nëmasë, që vazhdojnë të përsosen dhe tëpërhapen. Përmasat e krizave energjetikedhe ekologjike po e bëjnë jetën mbi tokëgjithnjë dhe më të rrezikuar, aq sa të duket


se degradimi i qytetërimit dhe i racësnjerëzore të mos njohin kufij. Dështimetnë luftën kundër varfërisë dhe urisë në botëapo për zbutjen e dallimeve të thella mi-dis “qendrës dhe periferisë” në zhvilliminbotëror, mund të çojnë në ashpërsimin ekonflikteve, të tensioneve sociale apo dhenë luftëra të reja. Vërtet sot bota nuk ësh-të më bipolare, por shumëpolare, emegjithatë, përsëri po duken shenjat e një“lufte të re të ftohtë” apo të një “ColdPeace” (term i J. Bugajskit).

Rreziqe të tilla janë të natyrës glo-bale ngaqë kanë të bëjnë me sigurinë dheinteresat e të gjithë popujve dhe shteteve,çka kërkon një vetëdijesim të ri, një men-dim e moral të ri, një humanizëm të riadekuat me epokën që i zgjeron kufijtëderi te lidhja e ekzistencës së jetës dhe “sh-tëpisë” së secilit me jetën e të gjithëve nënjë “shtëpi botërore”. Në këtë kuptim,problemet e natyrës globale përbëjnë edhenjë sfidë demokratike drejt një hapjeje tëre të politikës për të kapërcyer konceptettashmë të vjetruara për shoqërinë në tëcilën duam të jetojmë, për shtetin qëduam të jetë më racional e në harmonime të drejtën, për moralin si parim i vetëjetës dhe larg çdo lloj moralizimi arkaik eindividualizmi të skajshëm. Në këtë rrafsh,koncepti “modernizim” mbase mund të ish-te më i përshtatshëm, më gjithëpërfshirësnga koncepti “demokratizim”, që ka njëkuptim më të ngushtë dhe duket sikur lenë harresë sidomos rritjen e nivelit të jetesëspër popullsinë dhe sigurinë e jetës së tyre.

Në disa nga sondazhet, bisedat dheforumet e zhvilluara në funksion të temëssonë, çështje të tilla disa prej pjesëmarrësveiu dukën si larg realitetit e shqetësimevetona të sotme. Dhe të tilla mund të dukenvërtet, nëse nisemi nga tradita individual-iste e sintetizuar në shprehjet tradicionale“larg shtëpisë sime” dhe “avash-avash”.Veçse kjo, gjithsesi, flet tërësisht në favortë idesë se duhet një angazhim më i madhedhe i shkencave sociologjike për të zgjeru-

ar kuptimin e integrimit të vendit tonënë botën e qytetëruar, sepse jemi ende larggjykimit me realizëm të problematikës metë cilën do të shoqërohet përfshirja e katër-pesë milionë shqiptarëve në bashkësinëpesëqind milionëshe europiane. E kjo ësh-të tepër larg përfytyrimit semplist të këtijprocesi vetëm si bashkim territorial e heqjekufijsh, vetëm si lëvizje e lirë e pa viza nëpërkontinent apo vetëm si përkthim i disamijëra faqeve me ligje të gatshme të BE-së.

Kuptohet, përfshirja në një bashkësitë tillë, e vetmja sot për sot në rrugën egjatë të njerëzimit drejt një “bashkësie tëbashkësive”, është alternativa më e mirë,më vizionarja, më progresivja. Dhe meri-ton të vlerësohet që mbi 90 për qind eshqiptarëve janë shprehur pa lëkundje përintegrimin në Bashkësinë Europiane. Veçsedukuri jo të pakta flasin për një vetëdijeende tribale, shoqëruar me kohezion tëdobët social e kombëtar, me shfaqje tëpërçarjeve krahinore e partiake, me konf-likt brezash, me mungesë të konsensusitedhe për interesa të përgjithshme dhe afat-gjata kombëtare. Politika duket sikurnoton në eufori dhe e paraqit të shpejtëdhe pa shumë probleme integrimin në BE,duke i minimizuar deri dhe vërejtjet jo tëpakta që përmbajnë raportet e institucion-eve europiane që na monitorojnë. Po ash-tu, duket sikur çdo gjë ecën normalisht,se korrupsioni nuk është aq problem samë parë, se niveli i jetesës po rritet meshpejtësi, se brezi i ri po arsimohet eedukohet sipas standardeve bashkëkohore,se Shqipëria është bërë kantier ndërtimi,se imazhi i saj ka ndryshuar vetëm për mirëdhe se të gjithë shqiptarët janë të lumtur,ndonëse vazhdojmë të kemi GDP- në mëtë ulët në Europë dhe me ritmet e sotmedo të na duheshin mbi 50 vjet për t’iuafruar mesatares së sotme të vendeve eu-ropiane. Ndërkohë, për tragjizmin që poshoqëron jetën e shumë familjeve sh-qiptare si rrjedhojë e varfërisë, e papunë-sisë, e detyrimit për të marrë rrugët e


mërgimit, e rritjes së kriminalitetit, e fak-tit që qindra familje qëndrojnë të ngujua-ra për t’i shpëtuar gjakmarrjes apo si rrjed-hojë e rritjes së pasigurisë për jetën, që vjennga ndotja e ajrit dhe e mjedisit, ngaerozioni i lënë në “liri të plotë”, nga sh-katërrimi i pyjeve dhe deri te rreziqet etipit Gërdec, politika vazhdon të trego-het e pavëmendshme, shpesh e paaftë dhekonfuze. U mendua se tragjedia e Gërdecitdo të luante rolin e një shkundjeje tëpërgjithshme. Dhe jo vetëm të politikës.Por përsëri politika sfidoi moralin, mbasedhe drejtësinë. U mendua se ajo do tësillte një nivel të ri solidariteti, por ështëpër të ardhur keq që solidariteti u dukkryesisht në pjesëmarrjen e paparë tënjerëzve në disa nga varrimet e viktimave.Duket sikur vazhdon inercia e një lloj kultitë vdekjes, edhe pse ka ardhur koha që tëmendojmë më shumë për jetën dhe paran-dalimin e rreziqeve e të tragjedive, në fillimkëtu në Shqipëri e më pas të mendojmëedhe për përgjegjësitë tona si shqiptarëedhe për Bashkësinë Europiane, ku syn-ojmë të bashkohemi për t’u bërë qytetarëeuropianë. Ky mbase do të ishte moraliapo, thënë ndryshe, “përkthimi” i asaj qëdo të kërkonte një lëvizje për ngritjen nënjë stad të ri të demokracisë dhe të orga-nizimit komunitar në Shqipëri.

Ndërkohë duhet kuptuar se zhvilli-mi dhe modernizimi kanë të kundërtat dherreziqet e tyre. Po i referohem një shem-bulli konkret nga një fushe tjetër. Studi-uesja amerikane Suzan Jakobi në librin“The Age of American Unreason”(2008),shpreh shqetësim për rënien e “kapitalitkulturor” si rezultat i rënies së përgjiths-hme të sistemit arsimor, i rrezikut tëshndërrimit të internetit nga burim dijeshnë “gatim të injorancës”, në rënie tëdëshirës për të lexuar, për të komunikuarnormalisht me njëri-tjetrin etj. Mbase kjoe ka shtyrë nobelistin Zhose Saramangotë vërejë me mprehtësi se interneti “na bënmë të zgjuar e më të ditur vetëm në rast se

na afron me njerëz të tjerë”, ndërsa RomanMagdonald-in që të shprehet pesimist rrethmundësive për t’i prerë rrugën “triumfit tëbanaliteteve që mbytin çdo mëngjes postënelektronike”(“Vdekja e kritikut”).

Prognoza te ne mbase mund të jetëedhe më e zymtë. Njerëzit, sipassondazheve, po lexojnë gjithnjë e më pak,përfshi edhe ata më të arsimuarit. Po dom-inon mendimi se është e mjaftueshme tëdish, dosido, një gjuhë të huaj “integruese”apo se pop-kultura na bën më të zgjuar emë të shkathët, më modernë, më të aftëpër t’u integruar në “botën e qytetëruar”.Mjaft prindër, siç del nga sondazhet e bise-dat, e quajnë veçanërisht të zgjuar fëm-ijën e tyre nëse di të përdorë kompjuterindhe rri orë të tëra para ekranit të vogël, pau interesuar më tej se çfarë sheh e lexon nëtë apo për atë që vazhdon të bëhet mëpak social e që mbingarkohet me strese.Shembuj të shumtë mund të sillen edhenga auditorët universitare, që vërtetojnë senjohja individuale me realitetin virtual qëofrojnë mediat dhe interneti nuk është rru-ga më e mirë për t’u bërë qytetar i mirinfor-muar, njeri social dhe i kulturuar, për t’uorientuar në botën e sotme e për të qenë idobishëm për vete dhe për komunitetin.

Mendimi kritik, filozofik e so-ciologjik bashkëkohor, që disa dekada mëparë ka shtruar me shqetësim të përligjurçështjen se ç’duhet bërë, ç’rrugë duhenndjekur për të pasur një të ardhme të sig-urt të njerëzimit, i kuptuar jo si një grum-bull spektatorësh dhe as si një aleancë sh-tetesh apo lidhje kombesh, por si një sub-jekt unik i përbërë nga njerëz të lirë e pjesë-marrës aktivë në një rrjet klubesh e bash-kësish të organizuara vullnetarisht, pa pri-tur përgatitjen më parë të “liderëve”. Kup-tohet, zhvillimi ekonomik ka vendin dherolin e vet të pazëvendësueshëm e që iparaprin procesit, por ndërkaq rezulton ipamjaftueshëm për një kohezion të ri so-cial të shoqërisë në të cilin subjekt bëhet igjithë njerëzimi. Varianti për të vënë në


themel të peripecive mbarënjerëzore dhetë shpëtimit mbarëbotëror “Shkrimin eShenjtë”, për të krijuar “botën e dashu-risë”, është kundërshtuar me të drejtë,madje edhe nga teologë të njohur, me ar-syetimin se uniteti mbarëbotëror nukmund të mbështetet te feja jo vetëm sepseajo e “transferon” shpëtimin dhe botën edashurisë “në qiell”, por edhe sepse në“globin tokësor ekziston një polifoni fetaredhe nuk duket se kjo polifoni mund të zh-duket me mbizotërimin e njërës apo tjetrësfe ose me zhdukjen e fesë në përgjithësi”(Anastasi, “Globalizmi dhe orthodhoksia”,2004). Në përputhje me një logjikë të tillë,edhe strukturat drejtuese eeropiane vepru-an drejt kur e hoqën nga projektkushtetutaeuropiane cilësimin e kristianizmit si bazëtë identitetit europian.

Në SHBA, siç vëren Fareed Zakarianë librin e mirënjohur “E ardhmja e lir-isë”, dekada më parë u varën shumë shpre-sa për të gjetur një “fill përbashkues” tedemokratizimi i traditës evangjeliste, dukee bërë atë një teologji popullore për tëtërhequr audiencën masive, për të imitu-ar vlerat e kulturës mbizotëruese dhe përt’u dhënë njerëzve “atë çka donin për tëqenë në harmoni me Amerikën modernekonsumiste”. Slogani mbizotërues - “për-shtatu për të mbijetuar” - çoi në një liber-alizim të tillë të besimit fetar saqë e shpal-li atë çështje tejet personale, pa urdhëresaapo detyrime, duke ia lënë në dorë vetëpersonit që ta ndërtojë besimin e tij si tëdojë. Veçse, kuptohet, as pluralizmi i sek-teve dhe as demokratizimi i feve botërore,edhe pse janë risi dhe shprehje e një shqetë-simi real, nuk mund të shërbejnë si“udhërrëfyes të rinj” apo si “amortizatorë”të problemeve me të cilat po ndeshen dhedo të ndeshen edhe më tepër në të ardh-men “kohët moderne”. Aq më pak mundtë shërbejnë si bazë për “bashkësinë e bash-kësive”, si alternativë e vetme pozitive esë ardhmes përballë rrezikut të vetasgjë-simit gradual nga “egoizmi ekonomik” dhe

mungesa e përgjegjshmërisë. Në sfondine kërkimeve të imponuara nga imperativii “kohëve moderne” lindën dhe teoritëkomunitariste dhe lëvizja me të njëjtinemër e iniciuar nga Amitaj Etzioni po nëSHBA, që pa dyshim ka një superioritettë dukshëm në krahasim me këndvështri-met e parashtruara. Ndër të tjera, sepserrënjët i ka në traditën më të mirë të filo-zofisë kritike, që lidhet me një plejadë tëtërë mendimtarësh të shquar, duke filluarnga Kanti, që ka meritën e padiskutueshmese ishte i pari që përcaktoj natyrën e ligjitmoral dhe nënvizoi se detyrë e filozofisëmorale dhe e shkencës në përgjithësi nukështë aq zgjerimi i njohurive tona mbibotën, sesa thellimi i njohjes mbi njeriundhe aftësimi i tij për t’u vetërealizuar, për të“mësuar harmoninë dhe jo të kundërtën”.

Çdo individ i zhvilluar moralisht, si-pas Kantit, është me dinjitet, i pavarur, iaftë për të qenë zot i vetvetes, ka vleratdhe “porositë” e veta morale dhe nuk kaarsye që të bëhet vegël e realizimit të qëlli-meve dhe interesave që nuk janë të tijat.Po ashtu Kanti ishte i pari që e kuptoi seçështja e realizimit tërësor të njeriut është epërmasave historiko-botërore dhe që har-toi projektin e tij “të bashkimit paqësor tëpopujve” (“Traktati...”, Zum EwigenFrieden, 1795). Nuk është e rastit që njëtraditë e tillë thellësisht humaniste ka pasurvazhdues të tjerë gjenialë dhe vjen deri nëditët tona me përfaqësuesit më në zë të filo-zofisë kritike bashkëkohore (J. Habermas,M. Fuko, A. Valmar, T. Makart, Sh. Ben-habib, N. Frezer, M. Poster, K. Kelhuno etj).

Ndërkohë, Amitaj Etzoni, me lëvizjenkomunitariste (e shpallur më 18 nëntor1991), “dëshiron të bëjë për shoqërinë atëqë lëvizja për mjedisin kërkon të bëjë menatyrën” (Edward W. Younkins, 2004).Pra qëllimi i lëvizjes së tij është i natyrëssë “arsyes praktike”, për të gjetur “fillinpërbashkues” të ristrukturimit të bashkë-sisë, tek edukimi dhe rivendosja e virtyteveqytetare, te krijimi i një vetëdije të re dhe


i një niveli më të lartë përgjegjësie përforcimin e bazave morale të shoqërisë.

Edhe pse teoritë komunitariste nëvetvete nuk janë të ndërlikuara, përsëri,siç del nga kontaktet, sondazhet dhe for-umet e zhvilluara për këtë çështje, njohu-ritë për to janë të cekëta dhe të shoqëru-ara me keqkuptime deri dhe të natyrësideologjike. Kështu, ka raste që grupe tëcaktuara, sidomos të grupmoshës 20-29vjeç, të kërkojnë një emërtim tjetër tëlëvizjes sepse, sipas tyre, komunitarizmiduket si një emër tjetër i komunizmit,meqë kanë edhe një rrënjë të përbashkët,“komunën”. Madje, ndonjë me njohurimë të gjëra, sheh ngjashmëri edhe nëemërtimin programor të lëvizjeve komu-niste dhe asaj komunitariste, respektivishtmidis “Manifestit komunist” të Marksitdhe Engelsit dhe “Manifestit komunitarist”të Etzionit. Në të vërtetë, edhe pse nukpërjashtohen ngjashmëritë, që nuk janëthjesht nominale, fjala është për teori dhelëvizje krejt të ndryshme. Në “Manifestinkomunist” nuk bëhet fjalë për reformim-in e shoqërisë, por për revolucion medhunë, për lidhje të fatit të njerëzimit me“misionin historiko-botëror të proletari-atit”, mision që duhej të realizohej përmesnjë lufte të ashpër klasore dhe diktaturëssë proletariatit. Jo vetëm kaq. Tashmë njo-him edhe një eksperiment komunist tësurrogateve të bashkësive kolektive të dësh-tuara plotësisht në praktikën e vendeve ish-socialiste, të shoqëruara me viktima tëshumta, eksperiment të cilit askush nukdo që t’i rikthehet.

Për problemet që ka sot njerëzimiduhen alternativa të reja, që i përshtatennatyrës së zhvillimit të sotëm dhe të ardhs-hëm botëror, si dhe mundësive reale përzgjidhje, që i bëjnë thirrje jo forcës, joluftës, por vlerave, informacionit, mendjesdhe virtyteve morale të njerëzve pa dal-lim kombësie, race, moshe, seksi e religjio-ni, aftësive të tyre për të krijuar me vull-net të lirë bashkësi rajonale e globale, në

të cilat individët gjejnë mbështetje socialedhe mundësi për realizimin e tyre si njerëztë lirë dhe me zhvillim të gjithanshëm.Kështu individi dhe bashkësia në mënyrëtë ndërsjellë formojnë dhe kushtëzojnënjëri-tjetrin. Një reformim të tillë të njerë-zimit si subjekt unik, që ka si fill udhëheqësnga më të hershmit “zërin e moralit” qënuk mohon individualitetin apo diversite-tin dhe larminë e këndvështrimeve, Etzi-oni e quan thjesht “shoqëri e mirë”. Veçsemjaft nga të pyeturit dhe nga ata me tëcilët është biseduar, si në forumet e or-ganizuara posaçërisht, ashtu dhe nëtakime individuale, shprehen skeptikëpër një forcë të tillë “çudibërëse” të qua-jtur “zërit i moralit”.

Kuptohet, duke iu referuar përsërivështirësive të jetës, varfërisë, papunësisë,polarizimit pasuror që sa vjen e thellohet,korrupsionit, kriminalitetit në rritje,trafiqeve të llojeve më të ndryshme, porgjithnjë të pranishëm, deri paaftësisë sëinstitucioneve shtetërore për t’i luftuar eshëruar plagë të tilla të shoqërisë, ku vësh-tirë të gjesh gjurmë të një morali të shën-doshë, natyrshëm lind një lloj pesimizmii përligjur dhe mungesa e besimit se njëmoral i ri e një rol i ri i bashkësisë mundtë luajnë rolin e kurës, të ribëjnë njeriune shoqërinë dhe, si një forcë e re lëvizëse,t’i shtyjë përpara dhe t’u prijë drejt tëmirës, të arsyeshmes, racionales, drejt njëtë ardhmeje më të zhvilluar e më të sig-urt për të gjithë. Kjo, sipas mendimittim, ndodh ngaqë tradicionalisht njerëzitmoralin e barazojnë me moralizimin, medyzimin që ndodh rëndom në sjelljen enjerëzve, që tjetër thonë dhe tjetër bëjnë,me përdorimin e retorikës për një mor-al të shëndoshë nga ata që nuk njohinskrupuj të moralit politik e qytetar etj.Por paragjykimet asnjëherë nuk mundtë përbëjnë argument.

Prandaj është rasti që të rikthejmë, përta mbushur me një përmbajtje të re, kon-ceptin e hershëm “zëri i moralit” (më i


hershëm madje edhe nga gjuha e shkruarnjerëzore), që nuk mund të zëvendësohetme asgjë tjetër. Këtë po synon të arrijë, nëthelb, lëvizja komunitariste përmes njëprogrami konkret masash e hallkash eduki-mi. Me fjalë të tjera, për të gjithë krahët esotëm të politikës, për të gjitha brezat ekombet, për të pasurit dhe për të varfrit,për metropolet dhe periferitë, përzgjedhësit dhe të zgjedhurit e të gjithaniveleve, apeli i gjenisë së Levi-Strausit -ose njerëzimi me të vërtetë do të bashkohet,ose nuk do të jetë më- nuk ka alternativëtjetër, sepse e kundërta do të ishte vetëshkatërrimi. Dhe kjo tashmë nuk ështëvetëm hipotetike.

Për konkretizim do t’u referoheshadisa ideve e koncepteve të përpunuara vitete fundit nga filozofia kritike bashkëkohorepër realitetet e reja të një bote që po ndry-shon me shpejtësi pas mbarimit të epokësbipolare dhe shpalosjes së globalizimit.Kanë lindur plot çështje me interes tëpërgjithshëm, që përbëjnë hapësirën eformësimit të solidaritetit social dhe tënjë morali të ri. Analiza e sferave pub-like transnacionale, i bashkësisë 500milionëshe europiane për një projektpolitik të përbashkët dhe i BE-së sishembulli i qeverisë transshtetërore, eçon Habermas-in në formulimin e njëparimi udhëheqës moral, të cilin e emër-ton “patriotizmi konstitucional”, i kup-tuar si një kod që sintetizon metodatdhe parimet e përgjithshme të kulturëspolitike demokratike të bazuara mbi li-rinë dhe solidaritetin. Nëse periudhëssë shteteve-kombe u korrespondontepatriotizmi klasik si parim moral, sfer-ave transnacionale, formave autonometë socialitetit pa subjekt dhe me “sov-ranitet të shkrirë” do t’u përshtatet mëmirë patriotizmi konstitucional, legjit-imiteti i demokracisë dhe shteti ligjorprej të cilëve fitojnë të gjithë. Dinamika ezhvillimit është e tillë sa që, siç vëren Bar-roso, presidenti i Komisionit Europian,

“ne nuk mund ta përballojmë me suksesglobalizimin e shekullit të 21-të me insti-tucione të shekullit të 20-të.”(“BashkimiEuropian dhe rendi botëror”, maj 2008).

Mbi bazën e një vizioni të tillë, J.Habermas-i propozon për ta parë Europëne Bashkuar si laborator komunitarizmi, sinjë formë të veçantë të solidaritetit mbi-nacional dhe të legjitimitetit të renditpolitik mbinacional, prototipin e të cilite sheh te zgjerimi dhe zhvillimi i mëte-jshëm i integrimit evropian, pjesë e tëcilit po synojmë të jemi edhe ne. Natyr-isht, pa burokracinë e fryrë të Brukselit,që nuk del nga zgjedhjet e lira të qyteta-rëve europianë.

Ndërsa Ulrik Beck-u, Fareed Zakar-ia, Kregon Kelhunom etj., vërejnë se ale-anca historike e disa dekadave më parëndërmjet kapitalizmit, mirëqenies sh-tetërore dhe demokracisë është prishur dhekërkohen zgjidhje të reja, si dhe një zh-villim i mëtejshëm i “patriotizmit kon-stitucional”, që qytetarët të jenë të mo-tivuar moralisht për hapat e mëtejshmetë integrimit, si dhe për t’u ngritur nënivelin “world making”.

Ky, sipas mendimit tim, mund tëjetë një variant teorik i zbërthimit tëkonceptit “zëri i moralit”, që shqetësim-et e bashkësisë i bën shqetësime për tëgjithë njerëzit si individë të përfshirë nëstruktura mbinacionale, në organizime,lëvizje vullnetare aktivistësh të çliruaranga vartësia prej vizionit dhe moralit tëkombit-shtet. Ende jo të gjithë i kup-tojnë përmasat e një zhvillimi të tillë tëfilozofisë politike të mijëvjeçarit të ri,që mbështetet mbi ndjesinë epërgjegjshmërisë së lartë qytetare se egjithë gjinia njerëzore është pjesë e tënjëjtit komunitet që, hap pas hapi, du-het të marrë përsipër vetëqeverisjen e ba-zuar mbi parimet e moralit mbarënjerë-zor, mbi të drejtat dhe liritë e individit, tëlidhura organikisht e të harmonizuara meato të bashkësisë.


Vërtet sot flitet shumë për Konventëne Lirive dhe të të Drejtave të Njeriut, dukee quajtur si një arrit je e madhe emijëvjeçarit që kaloi, por ende nuk kup-tohet si duhet se është pikërisht zëri imoralit që duhet të prijë në procesin eartikulimit të urtësive, parimeve, ligjeve,strategjive politike, normave, rregullavee porosive, por sidomos për më shumëvullnet për të kërkuar ndryshimin ebotës dhe realizime praktike, reforma epërmirësime, që në masën më të mad-he, sot për sot, varen jo nga vetë indi-vidët, por nga sistemet politike, ngandërhyrja e shtetit, nga niveli dhe legjit-imiteti i demokracisë, nga standardetligjore dhe respekti i publikut për poli-tikën, nga familja, nga shkolla, nga për-katësitë dhe institucionet fetare, nga af-tësitë tona sociale për të jetuar në ko-munitet, që nuk mund të identifikohetme demokracinë e drejtpërdrejtë në kup-timin që ajo ka sot.

Pra, një kompleks arsyesh e fak-torësh na shtyjnë të mendojmë se nukështë fjala për standardet formale tëmoralit, të diktuara nga e kaluara, por,e përsëris, për një moral dhe humanizëmtë ri, për artikulime e përthyerje prak-tike që e bëjnë zërin e moralit “boshtine botës”, një trase të së ardhmes , njëthirrje dhe mesazh për integrim, që udrejtohet të gjithëve anembanë globit,që politika të zhvishet nga mëkatet dheegoizmi i pafre, për t’u shndërruar nëkategori morale, kurse morali në “poli-tikë” të bashkësisë së bashkësive. Arrit-jet jo të pakta të globalizimit dhe të ko-munitarizmit në rrafshin botëror nabëjnë të besojmë se edhe për ne kjo nukështë një utopi, por një kondicion njerë-zor për të qenë të ndryshëm, por bash-kë, një lëvizje sociale për ndryshimin ebotës së brendshme dhe të jashtme, qërealizohet në kohë dhe në hapësirë. Kup-tohet, ne nuk mund të qëndrojmë mën-janë lëvizjeve dhe zhvillimeve të tilla his-

toriko-botërore, por duhet të bëhemipjesë e saj. Sa më shpejt, aq më mirë.

Rekomandime

1. Për një njohje më të thellë të ar-ritjeve në fushën e komunitarizmit, sido-mos për fuqizimin e një lëvizjeje komuni-tariste edhe në Shqipëri, për rritjen e nd-jenjës së përbashkësisë, të vullnetarizmit etë kontributeve qytetare për të përmirë-suar vetëqeverisjen vendore dhe cilësinë ejetës në komunitet, e quaj të nevojshmedhe të mundur krijimin pranë Institutittë Sociologjisë të një seksioni të veçantëpër të bashkëpunuar me degët e tij në rre-thet e vendit, si dhe për t’u asociuar melëvizjet homologe në rajon dhe më gjerë.

2. Mbi bazën e arritjeve të Konfer-encës së Dytë vjetore të Institutit të So-ciologjisë (qershor 2008), mund të orga-nizohen, nën kujdesin e pushtetit vendor,forume sensibilizuese edhe në qytetet etjera të vendit, ashtu siç u eksperimentuanë fillim të qershorit në pesë prej tyre.

3. Po ashtu, në mirëkuptim me rek-toratet përkatëse, forume të tilla mund tëzhvillohen, duke filluar nga vjeshta e ardhs-hme, edhe në universitete publike e jo-publike. Ndërsa në degën e sociologjisëtë universitetit “Kristal”, që pritet të çeletdhe të jetë nën kujdesin akademik të In-stitutit të Sociologjisë, mund të përfshi-het një kurs special për komunitarizmin.

4. Problematika e komunitarizmitmund dhe duhet të zërë një vend qendrornë median e shkruar dhe atë elektronike,jo vetëm për zbërthimin e konceptevebazë, por sidomos për t’u bërë jehonë ini-ciativave qytetare, modeleve të organiz-imit vullnetar në komunitet, për tëzgjidhur probleme konkrete apo për tëbërë presion pozitiv dhe për të ushtruarkontroll mbi pushtetin vendor dhe tëzgjedhurit e të gjitha niveleve, nën mo-ton: “Mos e prit demokracinë, por kërkojedhe realizoje atë”.


5. Në numrin e radhës të revistës“Studime Sociale” të botohen të gjithareferatet dhe diskutimet e konferencës dhet’u shpërndahet falas bashkive, institucion-eve kryesore dhe universiteteve që kanë

degë të studimeve sociale, politike,psikologjike apo të profileve të tjera hu-manitare, si dhe redaksive të medias sëshkruar dhe elektronike.

BIBLIOGRAFIA

Appaduraj, A. 2006. Moderni at Large CulturalDimension of Globalization, Minneopolis:London University Press.

Barroso, J. “Bashkimi Europian dhe rendi botëror.”Fjalim i mbajtur në Qendrën Europiane të Poli-tikave, 26 maj 2008.

Bay Joy Weinshtein. 2007. “Anti - social science,dehumanization and Social Policy: The Le-gitimation of Social injustice” In :SociologikalAnalysis ,Volume 1, Autum 2007.

Benoir, M. Andre. 2003. “Demokracia, themelet,historia dhe zbatimi i saj”. Qendra e Studi-meve Europiane.

Bugajski, J. 2008. Cold Peace, New York.Calhoun, C. 1996. ConstituotionalPatriotism and

publik sphere. ED. Pablo De Greiff CloranCronin. Cambridge Mass: MIT Press.

_____. 1992. Habermas and Publik sphere, Cam-bridge: MIT-Press.

Eric Fromm. 2006. Përtej robërisë së iluzioneve, Ti-ranë: Fan Noli

Fareed Zakaria. 2007. E ardhmja e lirisë - demokra-cia joliberale brenda dhe jashtë vendit, Tiranë:Instituti i Dialogut dhe Komunikimit.

Franz,L., Altman. 2003. “Dialog në vend të për-plasjes”, libri Fetë dhe qytetërimet nëmijëvjeçarin e 21-të, Tiranë: Qshdnj.

Giddens, A. 1998. Sociologjia, Tiranë: Çabej.Hatington, S. 2004. Përplasja e qytetërimeve, Shk-

up: Logos A.Janullatos, A. 2004. “Globalizmi dhe Orthodhok-

sia, TiranëJozef Hëfner. 2003. Parimet sociale të qytetërimit të

krishterë., Tiranë: Dritan.Kant, E. 1995. Kritika praktiçeskovo razuma.

Moskë.Karta e Kopenhagenit. Tiranë, 1993.Kiçmari, Sabri. 2004. Drejtpeshimi. Tiranë: Koçi.Konica, Faik. Komedia e partive politike, 1924.Lord Griffiths of Florestfach. 2006. “Forcimi i

demokracisë në Shqipëri”, në Ndërlidhësi ko-munitar në demokracinë vendore”, Tiranë:IDN.

Marks – Engels, Manifesti komunist, Vepra tëzgjedhura, vëll. 1, Tiranë: 8 Nëntori.

Pëllumbi, Servet. 2008. Demokracia dhe zëri i mo-ralit, Tiranë: Instituti i Sociologjisë.

Sokoli, Lekë. 2006. “Komunitarizmi, modelet eorganizimit dhe ndërlidhësit komunitarë”, nëNdërlidhësi komunitar në demokracinë vendore.Tiranë: IDN.

Tushi, Gëzim. 2006. Politika dhe qytetari, Tiranë:Emal.

Vattino, G. 2007. Nihilizmi dhe emancipimi. Ti-ranë: Dita 2000.

The handbook of critical theori. Ed. By D. Ras-musen: Oxford, Cambridge: MassBlocwel,1996. d.

Në këtë artikull mbi çështjen “gruaja në perspektivë komunitariste”do t’u referohemi disa tëdhënave sasiore lidhur me perceptimin edemokracisë, prirjen drejt fuqizimit tëkomuniteteve dhe pjesëmarrjen e gravenë vendimmarrjen publike (komunitareapo në nivele më të larta). Qëllimi i këtijartikulli është që të dhënat e marra tëjenë një shtysë drejt diskutimit të kësajtrajtese, që ka në fokus gruan në pers-pektivën komunitariste. Të dhënat janëmarrë nga një studim i realizuar ngaInstituti i Sociologjisë gjatë vitit 2007,

i ci l i disponon edhe bankën e tëdhënave. Për shkak të hapësirave të kufi-zuar të një artikulli, nuk po shpjegojmëimtësisht metodologjinë e këtij studi-mi. Marrim të mirëqenë faktin se studi-mi është realizuar nga një grup profe-sionistësh dhe se ai përbën një bazë përvlerësimin e gjendjes së sotme.Njëherësh, ai përbën edhe një bazë përstudime krahasuese në të ardhmen. Mjaf-tohemi me pohimin se gjithsesi bëhetfjalë për një studim të bazuar në të dhë-na sasiore dhe cilësore. Të dhënat sasi-ore janë grumbulluar nga një anketim i

GRUAJA NË PERSPEKTIVË KOMUNITARISTENORA MALAJ* – Universiteti “Kristal”; Instituti i SociologjisëKOZETA HOXHA** – Radio - Tirana; Instituti i Sociologjisë


* Nora Malaj është anëtare themeluese e Institutit të Sociologjisë dhe nënkry-etare e bordit akademik të tij. Është pedagoge në “Sociologjinë e së drejtës”, nëUniversitetin “Kristal” dhe Fakultetin “Luarasi”. Ka qenë lektore në Universite-tin e Evropës Jug-lindore të Tetovës. Ajo ka qenë, gjithashtu, kryetare e Komi-tetit Shtetëror për Mundësi të Barabarta etj.

** Kozeta Hoxha është anëtare e bordit akademik të Institutit të Sociologjisë.Ajo ka kryer Fakultetin e Shkencave Politiko-Juridike, në Universitetin e Tiranës,dega filozofi. Ka qenë pedagoge e shkencave sociale në Universitetin “AleksandërXhuvani”. Ka punuar prej vitesh dhe vazhdon të punojë në Radio-televizioninPublik shqiptar.

26 Të dhënat mbi kampionin e studimit mund të gjenden edhe në: Sokoli, 2007, fq. 17-34.

“Të edukosh një burrë, ke edukuar një familje; të edukosh një grua, ke edukuar një komb.”Rabindanat Tagora (mendimtarë indian)

28 Gruaja në perspektivë komunitariste

realizuar në shkallë kombëtare26. Zonate përzgjedhura ishin në rrethe të tilla,si: Kukësi, Shkodra, Tirana, Durrësi, El-basani, Vlora, Korça dhe Gjirokastra,pra rrethe përfaqësuese. Na intereson tëthemi se të anketuarit ishin më shumëfemra se meshkuj (53 me 47 për qind),se ata ishin me një moshë mesatare rreth40 vjeç, me nivel të mirë shkollimi (me-satarisht rreth 11 klasë shkollë), me niveletë ndryshme punësimi e përkatësi të tjera(etnike, fetare, civile etj.) afërsisht si nëraportet e popullsisë shqiptare.

Vendimmarrja publike, përfaqësimigjinor dhe komunitetet

Nisur nga proceset e reja demokra-tizuese, sidomos ato që kanë të bëjnëme decentralizimin e pushtetit sipasmodelit të demokracive perëndimore,arrihet në përfundimin se angazhimikomunitar përbën një nga sfidat më tëmëdha të shoqërisë shqiptare në të ardh-men. Decentralizimi është në të vërtetënjë proces i decentralizimit të vendim-marrjes, njëfarë urbanizimi ose lokaliz-im i vendimmarrjes. Ai do të theksojëgjithnjë e më shumë pjesëmarrjen realetë komunitetit në vendimmarrje. Nëkëtë vështrim legjitimohet interesi ynëpër të trajtuar nivelin e angazhimit ko-

munitar dhe raportet gjinore. Theksimii politikave komunitare do të thotë nëvetvete rivlerësim i rolit të disa institu-cioneve tradicionale në vendimmarrje(siç janë familja, fqinjësia, virtyti, mor-ali etj.), në të cilat gruaja/femra ështëmë e pranishme. Këto, në epokën e li-rive individuale të grave, do të krijojnëobjektivisht kushtet për rritjen e rolit tëtyre në vendimmarrje, në një vendimmar-rje tanimë lokale ose, thënë ndryshe, nënjë vendimmarrje komunitare etj.

Komunitaristët e sotëm vlerësojnëdisa “tipare” të politikës dhe politi-kanëve, të cilat mishërohen ndoshta mëshumë në figurën e gruas. Si e percep-tojnë shqiptarët e sotëm politikaninideal (mashkull) dhe politikanen ideale(femër).

Nga të dhënat e tabelës arrijmë nëpërfundimin se, nga njëra anë gratë per-ceptohen nga opinioni, si mjaftuesh-mërisht të afta

Documents

STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë 2 No 2...Studime Sociale Nr. 2 7 Vëll. 2 Amerikën Veriore që nga fillimi i viteve ‘80-të, në shkencat sociale dhe në