SULAMADA KULLANILAN TEMEL TERİMLER ve KAVRAMLAR … · 2013-11-02 · tutunmasını sağlar. Bir sıvı ile katı kap arasındaki adezyon kuvveti sıvı molekülleri arasındaki

SULAMADA KULLANILAN

TEMEL TERİMLER ve KAVRAMLAR

Prof. Dr. Öner ÇETİN

Dicle Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,

Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Diyarbakır

E-mail: [email protected]

Bitki Yetişme Dönemi : Tek yıllık bitkilerde (pamuk, mısır , buğday v.b.)

tohum ekiminden hasata kadar, çok yıllık bitkilerde (yonca, bağ, meyve ağaçları) ilk don tarihinden son don tarihine kadar olan süre veya periyottur. Buna «bitkinin vejetasyon süresi »denir.

Öner ÇETİN, Dicle Üni. Ziraat Fak. Diyarbakır

Toprak derinliği: Horizonları gelişmiş bir toprakta A ve B

horizonlarına denir. Genç topraklarda (B horizonu olmayan) yalnız A

horiznonu derinliğidir.

Bitki etkili kök derinliği : Bitkilerin normal gelişmeleri için ihtiyaç

duydukları su ve besin elementlerinin yaklaşık % 80 inin alındığı kök

derinliğine "Etkili Kök Derinliği" denir. Bu değer sulamada ıslatılacak toprak

derinliğini oluşturur ve bitki cins ve çeşidine göre genellikle 30- 180 cm

arasında değişir.

Bitki kök bölgesiBitki kök bölgesi


Tarla kapasitesi: Serbest drenaj koşullarında bitki kök bölgesinde toprağım

1/3 atm basınç altında tutabildiği maksimum nem (su) yüzdesidir. Başka bir anlatımla, toprağın drenaj üst limitidir. Tarla kapasitesinin üstündeki su içeriği artık yerçekimi etkisi ile serbest drene olan sudur.

Solma noktası: Bitkilerin topraktan su alamdıkları ve solmaya başladıkları

anda (15 atm basınç altında) tutulabilen toprak su (nem) miktarıdır.

Elverişli su tutma kapasitesi : Tarla kapasitesi ile solma noktası

arasındaki nem miktarıdır. Bitkiler bu su düzeyinden yararlanabilirler.

Kapillarite

Saturasyon

Tarla kapasitesi(Drenaj üst limiti)

(pF=2.54)

Solma noktası(Kullanılabilir su alt limiti)

(pF=4.2)

Toprakta bulunan suyun grafiksel gösterimi (Allen, 1998-a)

Yarayışlısu

Kapillarite

Saturasyon

Tarla kapasitesi(Drenaj üst limiti)

(pF=2.54)

Solma noktası(Kullanılabilir su alt limiti)

(pF=4.2)

Toprakta bulunan suyun grafiksel gösterimi (Allen, 1998-a)

Yarayışlısu

Öner ÇETİN, Dicle Üni. Ziraat

Fak. Diyarbakır

Kapilarite :Kılcallık bir sıvının çok ince (kılcal) borularda veya toprak

partiküllerinde olduğu gibi küçük aralıklarda yükselme eğilimidir. Kapilarite,

katı ve sıvı olmak üzere iki farklı malzeme içerisindeki moleküller arası etkileşimin

diğer bir deyişle çekimin sonucunda gerçekleşir.

Su ve camdan bir kabın molekülleri gibi farklı cins iki malzemenin molekülleri

arasındaki çekim kuvvetinin adı ise adhezyondur. Adhezyon suyun cam kaba

tutunmasını sağlar. Bir sıvı ile katı kap arasındaki adezyon kuvveti sıvı molekülleri

arasındaki kohezyon kuvvetinden büyük olursa sıvı kabın yüzeyini ıslatır ve sıvı

yüzeyi kaba yakın kısımlarından yukarı doğru ağzı açık bir eğri çizer. Toprak içinde

de, su belirtildiği şekilde aşağıdan yukarı kapilarite ile yükselebilir.


Yerçekimi Suyu : Toprak gözeneklerinin su ile tam olarak dolması sonucu,

toprak içindeki su yerçekimi etkisi ile aşağı katmanlara doğru hareket eder,

veya yüzeyden yerçekimi etkisi ile hareket eder. Buna yerçekimi suyu denir.

Toprağın tüm gözeneklerinin su ile dolu olması durumuna sature (doygunluk)

denir.


Bitki su tüketimi: Bir bitkinin bütün yetişme dönemi içinde yağışla toprağa

geçen ve sulama ile verilen suyun bitki tarafından terleme ve topraktan olan buharlaşma yoluyla atmosfere geçen su miktarıdır. Buna aynı zamanda evapotranspirasyon denir. Bitki su tüketimi : terleme + buharlaşma+bitkinin bünyesinde kullandığı sudur. Günlük aylık ve mevsimlik olarak verilir ve mm olarak gösterilir. Hassas çalışmalarda günlük ve saatlik değerler de kullanılır.

Örnek:

Günlük: 7 mm/g,

Aylık : 240 mm/ay

Mevsimlik: 782 mm/mevsim


Sulama suyu: Bir bitkinin yetişme süresi boyunca, yağışlarla karşılanamayan su

ihtiyacının sulama suyu olarak gerekli olan miktarıdır. Sulama suyu bitki su tüketimi içinde yer alan ve genellikle bitki su tüketim değerinden daha düşük değerlerdedir. Örnek: Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde buğday su tüketimi 750 mm olup, sulama suyu ihtiyacı ise 400 mm’dir.

Sulama dozu: Her sulamada eksik nem miktarına göre hesaplanıp verilen

sulama suyu miktarıdır. Örnek: Sapa kalkma döneminde buğdaya verilecek sulama dozu : 150 mm’dir.

Sulama aralığı : Ardışık sulamalar arasında geçen süredir.

Örnek: Pamukta sulama aralığı 10- 12 gündür.

Sulama periyodu : ilk sulama ile son sulama arasındaki gün sayıdır.

Örnek: Pamukta sulama periyodu yaklaşık 3 ay veya 90 gündür.


mm su yüksekliği: 1 m2 alanda suyun derinlik olarak yüksekliğidir.

1 m2’ye 1 kg veya 1 L su demektir. Örnek: 50 mm sulama suyu verildiğinde, bu 1 m2 için 50 kg veya 50 L, 1 dekar (1000 m2) için ise 50 000 kg veya 50 m3 sulama suyu demektir.


Sulama süresi : Önceden hesap edilerek bulunan ve bir seferde tarlaya

verilecek sulama suyunun uygulaması için geçen süredir. Genellikle saat olarak ifade edilir.


Proje alanı sulama suyu ihtiyacı

Bir sulama proje alanında farklı bitkilerin tarımı söz konusudur. Bu nedenle her

aya ait proje alanı ağırlıklı ortalama bitki su tüketimi değeri hesaplanır. Bunun

için her bitkinin aylık bitki su tüketim değeri elde edilir.

Günümüzde 10 günlük hatta günlük su tüketimi hesaplanabildiğinden, daha

doğru sonuçlar vermesi bakımından günlük ETc değerlerinin esas alınması

daha doğru olacaktır.

Proje alanında net ve toplam sulama suyu ihtiyacı:

Dn: ETort-R Dt= Dn/E

Dn: Net sulama suyu ihtiyacı (mm/ay)

ETort: Bitki su tüketimi (mm/ay)

R: Etkili yağış (mm/ay)

Dt: Toplam sulama suyu (mm/ay)

E: Proje alanı toplam sulama randımanı (%)


q= 10 Dt / 3.6 T

q: Sulama modülü (l/sn/ha)

Dt: Toplam sulama suyu (mm/ay)

T: Sulama süresi (saat)

Modül: 1 hektar araziye bir bitkinin veya tüm bitkilerin bütün yetişme dönemi

için devamlı akış halinde saniyede gerekli su debisidir. Birimi l/s/ha’dır.

Bu planlamada bize mevcut suyun yeterli olup olmadığını veya mevcut

sulanacak alan için gerekli olacak sulama suyu miktarı hakkında fikir verir.


Modül:

Örnek:

1. Bir ova için sulama modülü 0.95 L/s/ha ise, ovanın toplam alanı 28 000 ha

olduğuna göre gerekli olan sulama suyu debisi nedir ?

Q = q x A = 0.95 l/s/ha x 28 000 ha= 26 600 l/s = 26.6 m3/s gerekli olan sulama

suyu debisi

2. Mevcut 18 m3/s sulama suyu potansiyeli varsa, 0.8 l/s/ha bir sulama modülü

koşulunda kaç ha alan sulanabilir ?

A = Q/q = (18 000 l/s) / 0.8 l/s/ha = 22 500 ha alan sulanabilir.


Modül ve sulama ihtiyacı:

Bitki Modül

(l/s/ha)

Alan

(ha)

Gerekli su

(L/s)

Pamuk 1.1 15 1.1 x 15 = 16.5

Yonca 1.2 5 1.2 x 5 = 6

Buğday 1.0 20 1.0 x 20 = 20

Sebze 1.3 5 1.3 x 5 = 6.5

Toplam 45 49 L/s

Bir sulama işletmesinde yetiştirilen bitkiler ve sulama modülü aşağıda

verilmiştir. Buna göre sulamada gerekli debi kaç L/s olacaktır.


Sulama suyu debi zaman ilişkisi

A Dn = Q t (3.6) E

A: Sulanacak alan (da)

Dn: Araziye uygulanacak net sulama suyu (mm)

Q: Debi (L/s)

T: Sulama süresi (saat)

E: Su uygulama randımanı (%)


Sulama süresinin hesabı

D.A=3.6xQxT

Eşitlikte;

D:Uygulanacak toplam sulama suyu , mm

A: Sulanacak alan, da

Q: Debi, L/s

T: Sulama süresi, saat


Sulama süresinin hesabı

Örnek Çözüm:

Uzun tava yöntemiye buğday sulanacaktır. Border (tava) genişliği 12

m, uzunluğu ise 220 m’dir. Uygulanması gereken sulama suyu 90 mm

olup, mevcut debi 8.5 L/s olduğuna göre, sulama süresini

hesaplayınız?

A= 12x220 = 2640 m2 = 2.64 da

D.A=3.6xQxT

T= (DxA)/(3.6xQ) = (90x2.64)/(3.6x8.5) = 7.8 saat.


Bitkilerin suya en hassas dönemleri : Bitkilerin belirtilen

dönemlerde sulanmadığı zaman en yüksek verim kaybının olduğu dönem ya

da dönemlerdir.

Tahıllar Sapa kalkma, başaklanma

Meyveler Meyve gelişme boyunca

Yem bitkileri Kesimlerden ve otlatmadan

sonra

Pamuk Çiçeklenmeden koza açımına

kadar

Mısır Tepe püskülünden sert oluma

kadar

Patates Çiçekten hasata kadar

Çilek Meyvelerin gelişip

olgunlaşmasına kadar

Tütün Bitki boyu 40-50 cm’den

çiçeklenmeye kadar

Yonca Çiçeklenme başlangıcı ve

biçimden sonra


Fak. Diyarbakır

Debi: Akış halinde bir suyun, birim zamandaki miktarı/hacmidir. Yani

suyun, bir saniyede veya saatte aktığı litre veya m3 olarak ifadesidir.

Örnek: 10 L/s, 18 m3/s, 120 L/h veya 1563 m3/h

Öner ÇETİN, Dicle Üni. Ziraat Fak.

Diyarbakır

Verdi: Bir motopomp veya tribünden çıkan suyun saniye, dakika veya

saatte, litre veya m3 olarak ifadesidir.

Akış halinde bir suyun, birim zamandaki miktarı/hacmidir. Yani suyun, bir

saniyede veya saatte aktığı litre veya m3 olarak ifadesidir.


Karıklara verilecek maksimum sulama debisi

S

63.0Q=

Q: Karıklara verilecek maksimum debi, L/s

S: Karık eğimi (%)


Bitki deseni (paterni) : Bir sulama proje alanında, bir çiftlikte veya bir

ovada ekilen/yetiştirilen bitkilerdir. Bitkilerin ekiliş oranları % olarak gösterilir.

Sulama randımanı : Su kaynağından alınan suyun araziye iletildikten sonra ne derece yararlı olduğunu gösterir. Diğer bir deyişle, sudan yararlanma oranıdır. Araziye verilen suyun ancak belirli bir oranı bitki tarafından alınır. Geriye kalanı değişik yollarla kaybolur.

Etkili Yağış: Toprakta kök bölgesinde, bitkilerin yararlandığı yağış miktarıdır. Etkili yağış miktarının bilinmesi, bitki su tüketiminin sulama ile karşılanacak kısmının hesaplanması açısından önemlidir. Ölçülen yağış miktarı 25 mm’den az ise bu değer doğrudan etkili yağış olarak alınabilir. Ölçülen yağış miktarı 25 mm’den fazla olduğunda etkili yağış değerleri ilgili çizelgeden yararlanarak doğrudan bulunabilir.


İnfiltrasyon hızı : Suyun toprağa girme hızıdır, mm/h veya cm/h olarak gösterilir.

Yüzey sulamalarda karık ve uzun tava boyu, yağmurlama sulamalarda yağmurlama hızı ve başlık debisi, damla sulamada ise damlatıcı debisi ve damlatıcı aralığı tespitinde kullanılır.

TARLABAġI

KANALI

DRENAJ

KANALI

30-60 m

TAMPON KARIK

TAMPON KARIK

DENEME KARIĞIII. ĠSTASYON

I. ĠSTASYON

TARLABAġI

KANALI

DENEME KARIĞI

SĠFON

ORĠFĠS

HACMĠ

BĠLĠNEN

KAP

TARLABAġI

KANALI

DRENAJ

KANALI

30-60 m

TAMPON KARIK

TAMPON KARIK

DENEME KARIĞIII. ĠSTASYON

I. ĠSTASYON

TARLABAġI

KANALI

DENEME KARIĞI

SĠFON

ORĠFĠS

HACMĠ

BĠLĠNEN

KAP


Toprak bünyesine göre infiltrasyon hızı


Toprak bünyesi Su alma hızı, mm/h

Kum 25.0-250.0

Kumlu-tın 13.0-76.0

Tın 8.0-20.0

Killi-tın 2.5-15.0

Siltli-tın 0.3-8.0

Kil 0.1-5.0

Sulama oranı : Bir sulama proje alanında, fiilen sulanan alanın, projede

öngörülen/planlanan sulanması gereken alana oranıdır.

Yüzey akış : Sulanan alanlarda, toprağın infiltrasyon hızından daha yüksek

hızda veya aşırı yapılan sulamalarda, toprağa girmeyen ve akışa geçen fazla

sudur. Bu üst toprakta erozyona neden olabilir.

Proje sulama alanı: Bir sulama projesinde proje ile sulanması planlanan

sulama alanıdır.

Kuyruk suyu : Yüzey sulamalarda karık ve uzun tava sonunda yüzey

akışla meydana gelen sudur. Bu su tekrar sulamada kullanılabilir.


Topografya: Arazinin şekli olup, dalgalı veya düz olması ile eğim durumunu

gösterir.


Sulama eğimi: Tesviye ile araziye verilen ve erozyona neden olmayan sulama

suyunun hareket ettiği (aktığı) arazi eğimidir.

Tipik uzun tava (border) sulaması

Bazı yağmurlama sistemleri % 20 eğime kadar çalıştırılabilir. Ancak, karık

ve eğimli karık sulamasında ise maksimum eğim % 2-6 arasında sınırlıdır.

Damla sulama ise % 60 eğime kadar kullanılabilir. Yüzey sulamalarda

eğim % 1’in altında olması istenir.


Akış uzunluğu : Toprak infiltrasyonuna, arazi eğimine göre toprakta erozyon ve

fazla yüzey akış yaratmayacak uygun akış uzunluğudur. Karık ve uzun tava sulamalarında karık ve tavalara verilecek uygun uzunlukları olup, m ile gösterilir.

Uzun tava boyutları; eni 3 m uzunluğu 30 m’den, eni 100 m uzunluğu ise 800

m’ye kadar değişebilir.

Karık sulamada karık boyları ise, arazi eğimi, bünye ve infiltrasyon hızına bağlı

olarak değişir. Büyük ovalar için yapılmış gerçek verilerin yer aldığı «Sulama

Rehberi» yayınlarından yararlanılabilir.


Yeraltı suyu: Yeraltındaki durgun veya hareket halinde olan bütün sulardır.

Yer altı suyu deposu: Bünyesinde yeraltı suyu bulunan tabakalardır ki, bu

tabakaların her hangi bir noktasından su çekildiğinde, bütün su kütlesine tesir

edilmiş olur.


Diyarbakır

SAVAK:

1. Akan suyu ölçmeye yarayan aygıtlardır

Parshal savağı

Standart dikdörtgen savak

Kesik boğazlı savak

Parshal savağı

Standart dikdörtgen savak

Kesik boğazlı savak


Diyarbakır

SAVAK:

2. Sulamalarda, tarla başı kanalından suyun önünü toprakla tıkamak yerine, kanal

içine gerilerek suyun kanal içinde göllenmesine (şişirmeye) olanak veren ve

böylece sifonla suyun tarlaya alınmasını kolaylaştıran “savak” adı verilen gergiler

kullanılır. Bu savaklar, çadır bezi, çuval, naylon gübre torbalarından basit olarak

yapılabilir.

Bez veya naylonun

sabitlendiği sopa

Fazla suyun

akışına olanak

veren açıklık Suyu tutmaya yarayan

bez veya naylon

Şekil 3.10 Kanalda suyun önünü kesmeye

yarayan bir savak


Diyarbakır

Menba : Herhangi bir akarsuda suyun geldiği taraf,

baraj ve gölette ise suyun tutulduğu (hazne)

bölgeye denir.

Mansap: Herhangi bir akarsuda suyun aktığı taraf,

baraj ve gölette ise suyun boşaldığı-aktığı

bölgeye denir.

Menba

Mansap


Fak. Diyarbakır

Delikli boru: Karık veya tavalara suyun eşit verilmesini sağlayan eşit

mesafede ve eşit debide su verebilen alüminyum veya plastik borulardır.


Diyarbakır

Tüp: Tarla başı kanalından yine tarla başındaki seddenin altına yerleştirilen

iki ucu açık düz borularla (tüp) sulanacak tarlaya su geçişi kolaylıkla

sağlanabilir. Tüpler genel olarak tavalarda suyun bir diğerine geçişi gibi çeltik

sulamalarında kullanılır.

Sifon:Tarla başındaki sedde bozulmadan, sulama suyu tarla başındaki

sulama kanalından sedde üzerinden veya kanaletten özel yapılmış eğri

borularla (sifon) tarla başına, tava veya karıklara alınabilir.

Tarla başı

kanalı Tüp

Sulanan

arazi parseli

(a)

Tarla başı

kanalı

Sifon

Sulanan

arazi parseli

(b)

Şekil 3.9 Tarla başı kanalından suyun tüp (a) ve

sifonla (b) alınması


Eşel : Su yüksekliğini veya su yükünü ölçen basit bir aygıttır.

Su yükü ölçüm

çubuğu (eşel)


Su yükü : Durağan veya hareket halindeki suda, referans alınan nokta ile

su yüzeyi arasındaki mesafe, yani suyun derinliği/yüksekliğidir.

Basınç: Durağan veya hareket halindeki suda, suyun bulunduğu yerin

tabanına yaptığı yük etkisidir. Genel anlamda ise, birim alana düşen ağırlık

(yük)’tır. g/cm2 veya kg/cm2 ile gösterilir.

1 atm = 1033 g/cm2,

10 mSS ≈ 1 atm


Drenaj: Tarım alanlarında, havadar bir kök bölgesi ve tarımsal faaliyetler

için yeteri kadar kuru toprak yüzeyi oluşturmak için, kaynağı ne olursa olsun fazla

suyun araziden uzaklaştırılmasına drenaj denir.


Drenaj


http://translate.googleusercontent.com/translate_c?hl=tr&langpair=en%7Ctr&rurl=translate.google.com.tr&u=http://www.123rf.com/photo_400003_mini-digger-standing-in-a-field-next-to-a-newly-dug-trench.html&usg=ALkJrhhRASFY67WNk4OhQRtHv7xGDqyw1w

Yüzey drenajı : Su yüzeyde gölleniyorsa

Toprakaltı drenajı : Su toprak altında birikiyorsa

Mol Drenaj : Toprak altı borusuz drenaj yöntemine de Mol Drenajı denir


Dren Boruları


Tuzlu toprak : Elektriksel iletkenliği (EC) 4 dS/m (4 milimhos/cm) ve

üzeri olan topraklardır. Aşırı sulamalarla kurak ve yarı kurak bölgelerde

sıklıkla meydana gelir.

Çorak (alkali) toprak : Değişebilir sodyum yüzdesi 15’den fazla

olan topraktır. Toprak strüktürü bozuk, teksel yapıda ve su geçirgenliği

çok azdır.

Tuzlu topraklar Tuzlu-alkali topraklar


Damlatıcı debisi : Bir damlatıcıdan birim zamanda akan

su miktarıdır. L/h olarak gösterilir. Genel olarak 2-6 L/h

arasında değişir.


Fak. Diyarbakır

Damlatıcı Aralığı

• Sd=0.9

• Eşitlikte;

• Sd: Damlatıcı aralığı (m),

• q: Damlatıcı debisi (L/h),

• I: Toprağın su alma hızı (mm/h)

I

q

Lateral boyunca damlatıcı aralığı, bir damlatıcının ıslatma çapının

% 80’nini geçmemelidir.


Her meyve sırasına bir lateral (Ağaç başına 3 damlatıcı,

Pw= % 30)

Lateral aralığı: Yetiştirilen bitkinin sıra arası mesafesi esas

alınarak bulunan lateraller arasındaki uzaklıktır.


Fak. Diyarbakır

Yüzey ve yağmurlama sulama

(Silindirik)

Damla sulama

(Kesik elipsoid)


Islatılan alan : Damla sulamada ıslatılan alanın tüm alana

oranıdır. Meyve bahçelerinde bu oran % 33-67 arasında alınır.


FERTİGASYON

Fertigation : Fertilization + Irrigation ≈ Fertigasyon

Sulama ile birlikte gübreleme


Documents

SULAMADA KULLANILAN TEMEL TERİMLER ve KAVRAMLAR … · 2013-11-02 · tutunmasını sağlar. Bir sıvı ile katı kap arasındaki adezyon kuvveti sıvı molekülleri arasındaki