TableofContents-1-:TRẬNĐÒN-2-:BÁOTHƯCỪU-3-:HọcChữ-4--5--6--7--8--9--10-:HAICỤPHAN-11-:SỔLỒNG-12-:THƯGIẢTÌNHTHẬT-13-:MỒNG1THÁNG5NĂM1938-14-:SƠNLA-15-:SUỐIREO-16-:TÂNTRÀOHÀNỘI-17-:ĐAMANGNÊNPHẢIĐÈOBÒNG-18-:TRITHIÊNMỆNH-19-:“THI”ĐỖ!-20-:DỰCẢM-21-:CƠNLŨ-22-:LỊCHSỬ80NĂMCHỐNGPHÁP-23-:ÝKIẾN“GIÀ”,ĐIỀUKIỆN“NON”-24-:LÃONÔNGTRIĐIỀN-25-:CẢOXƯAGIỞLẠI-26-:VĨTHANHLỜINGƯỜIVIẾT

TRẦNHUYLIỆU–CÕIĐỜI***

TrầnChiến

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

-1-:TRẬNĐÒNNhàôngđồTrìnhđangcóviệc.Từsángsớm,bàđồđãlụcđụcdướibếpđồxôi,làmthịtgà.

Mọingườilặnglẽ,trangnghiêmhơnlệthường.Hìnhnhưtrờikhôngcógió,cảđếntàuchuốisauvườncũngimphắc,khôngưỡnlênreomừngkhicuLiệulòdòtừgiườngra,mắtnhắmmắtmởtèvàogốcnhưmọikhi.

Thườngnhàcócỗthìcontrẻphảimừng.NhưngLiệutalạibuồnrườirượi.Hômnaycụđồlàmlễkhaitâm([i])chocậuútvừatrònsáutuổi.Saubữaăn,LiệuphảilênHạnhLâmtrọhọc.XaanhĐích,anhHích,lấyaiđánhkhăngđánhđáocùng.Vànhấtlàtốiđếnkhôngcònđượcrúcvàotímẹhíthàmùimồhôinồngnàn,ngầyngậy.Bàđồyêucậuútnhấtnhà.Raýphảixacon,bàcứtầnngần,lẩmbẩmnhữngcâuchỉmìnhnghe.Lúcxócgạo,bàquênbỏcảmáyhạtmuối.Chõxôinhạthoét.

Khácvới vợ con, ôngđồgiữvẻnghiêmnghị.Những lời saibảophát rauynghihơn lệthường.Việctrọng,nghĩacả,sangvaithằngbésáutuổithìkhôngthểnhumìđểnóquenthóicontrẻ.Dứtkhoátnóphảigánhcáisứmạngmàôngmangváccảđờichảxong:thànhngườiđỗđạt.Vậynênmọithứcứphảirămrắp.Cấmbànlui.Ôngcăndặnvợnghiêmhơnmọingày,đừngđểnướcmắtlàmmềmlòngthằngbé.

Mâmcỗđãdọnlên.Ôngđồthắphương,thànhkínhkhấn.Đoạn,nhỏnhẹnhưngđủnghiêmkhắc,bảoLiệu:“Conkhấntiênsư,tổsưđi?”.

-Tiênsư,tổsưlàgìạ?-Cậubéngơngác.Ôngđồchỉvàobứctranhvẽcụgiàlùntịt,răngvổ,mũáogiốngcáccụmặckhitếngoài

đìnhlàng.Tiênsư,tổsưđấy.NhưngLiệulạihỏi:-Conkhấngìạ?-Conquênrồià?-ôngđồgằngiọng,nhưngđãkịpdịulại.-Conxincụchohọcgiỏi,đỗđạt,

sauralàmquan.Liệu“đọc”lầmrầmkhiếnôngđồphảinhắc“tolên”“.ĐếnlượtanhcảChướcthìkhôngphải

nhắcnhởgìcả.NgườithanhniênnổitiếngthôngminhấyđithiHươngtừnămmườibatuổi,đãquáquenvớinghilễ.Lúclâusau,cácthủtụccũngxong,cảnhàngồivàomâm:ôngđồ,bàđồ,anhChước,chịRiêu,chịTự.Liệuđượcưutiêngặmđùigà.RồianhChướclạigắpđầucánhbỏvàobátcậuút,nhỏnhẹ:“ănđirồicònbayxa”.Ôngđồcũngsẻsangbátconcáiđầugà,thứcậuútrấtthíchnhưngkhôngmấykhiđượcăn.

Đangcắmcúi gặmsồn sột, Liệunhận thấymọingười lặng lẽquá.Mọihômănđộn, látkhoaicõngdămbảyhộtcơm,màchuyệnràorào.Màbàđồchỉđưađẩyvàiđũarồichạyđâuđâu.Liệumòxuốngbếp,thấymẹđangngồicạnhôngđầuraulạnhngắt.

-Mẹkhôngănà?Conănhếtthịtgàbâygiờ.-Conănhếtđi.-Giọngbàđồnghènnghẹn.-Mẹsaothế?Saomắtmẹướt?Rơmẩmnênlắmkhói,mẹcaymắt.-Đungìmàcay…-Lênnhàkẻobốmắng.Mẹlênngayđây.Liệungồivàomâm,rấmrứtănhếtbátxôidướisựsoixétimlìmcủabố.Giườngbên,bàđồ

ngồigóitaynải,đútvàoconkhăngchođứatrẻđixa.-Mẹđểcáinàyvào.Nhưngchơiítthôi.Contrailớnrồiphảihọcchămnhá.Bànóivậyrồichạyvộirađầungõ,giảbộđithămngườiốm.Giờkhắcthằngbéđinặngnề

lắmđốivớibà.-Nào!Đi!ĐếnHạnhLâmrảohếtmộtbuổi,đigiờlàvừa.Liệusợhãinhìnquanhrồicocẳngphóngracổng,bịanhChướctúmlại.ÔngđồTrìnhđã

khoáctaynải,dứdứchiếcroimây:“Màycóđikhôngthìbảo?”.-ConkhôngđiHạnhLâm.Conkhôngđihọc.-Khôngđinày?KhôngănchữThánhhiềnthìânroinày…Mỗilần“khôngđinày”làmộtlầnsợimâyvútlẳnvàođít.ChịTự,chịRiêucũngchạyđâucả,

chỉcònanhChướcđứngngórachỗkhác.CuốicùngôngđồcũngrongđượcLiệurangõ.TrôngthấyanhHích,anhĐíchvàmấyđứabạnẵmemđứngnhìn,cậubéđuchặtlêncánhcổng,lằnroilạivútxuống.Cơnmưađònkéodàiquamỗilầnníukéo,mỗiroilàthúcthêmmươibướcxanhà.

Hếtbúitre,bụiduốilàcánhđồng,cuộcphảnkhángtạmthờingưnglại.Đãtrôngthấycâygạo,máicongcongphủDầythờbàChúaLiễu,nhữngchỗmọingàyLiệuđượcrongchơixanhất.Tacòncóthểnhởnnhơtrốntìmởđâykhông?Cócònđượcrúcvàobệthờẩmmốcđầymạngnhệnkhông?

KhôngcònđượccụtừhiềntừgọiracholộcThánhMẫunữaa?Vàkhôngcómẹđểnắnchân,nắnlưngchotanữa…Liệungồiphệtxuốngbờđầmkhôngnóikhôngrằng.Ôngđồcũngchẳngthèmthúcgiụcraroi,baonhiêucáugiậndồncảvàođôitaynhấcbổngthằngbélên.

“Ùm!”

Liệuluốngcuốnggiữabùnnước,cuốngcuồngvìbịsặc.Cũngmaylàbiếtbơinênkhông

đếnnỗinobụngnước.Lópngópvàođượcbờ,thìhàokhílàmloạntắthẳn.Liệucumcúpđitrênconđườngthiênlý.Xungquanh,nhữngbụicứtlợntrăngtrắngtỏamùingaingái.Đồnglúađangvàođòngthơmngàongạt.GầnđếnHạnhLâmthìcậuútđãquênhẳn,lạichuyệntròríuran.Khôngbiếtrằngđisau,ôngđồđangthởphàođútcâyroivàođẫy.Thằngbébướngnữa,chắcôngkhôngcònlòngnàoragan,đậnvềcũngchảthểkểhếtvớimẹnó.

Vàcậuútcũngkhôngthểngờtừđâyđếncuốicuộcđờisứmạngcủacậulàđènsách.Đãcólúctớitộtđỉnhcủadanhvọng,làmBộtrưởng,PhóChủtịchủybanDântộcgiảiphóngnăm1945,thìtrướcsau,chỉcóchữnghĩamớilàtrườngđắcđịacủacậu.

Năm1907,lênsáu,cậubékhôngthểngờmìnhsẽlàchứngnhân,candựvàonhữngsựkiệnlớnnhấtcủađấtnướctrongbảymươinămnữa.Đểsaunày,khikểlạivàđánhgiáchúng,TrầnHuyLiệucóthểnóivui,nhưnglạiđầytựhào:“Tôilàconngườicủathếkỷđây…”

<1width="33%">[i]chođihọcVỡlòng

-2-:BÁOTHƯCỪUỞtỉnhNamĐịnh,VụBảnlàmộthuyệnnghèobởithuầnnông.Trêncánhđồngđấtphacát,

lúangô,khoai,kê,đậu,lạiquanhnămgốivụ.ChengiữacánhđồngcómấyngọnđồiGôi,TiênHương,gọilà“núi”.Nhữngconsôngmángchảychậmchạp.Đóinghèo,cólẽlàmộtcáicớđểngườitatrọngsựhọcvàtinvàocõisiêunhiên.CólẽVụBảnđứngđầutỉnhvềsốcácvikhoabảngvàvềlượngđình,đềnchùacổkính.Ấylàngàyxưa.Cònbâygiờ,riêngmộtxãLiênMinh,xưagọi tổngHàoKiệt,đãsảnsinhracácnhàvănVũCao,VũTúNam,nhạcsĩVănKý,VănCao…,hàngchụchộiviêncácHộiVănhọcNghệthuật.

Xửa xưa xưa, thời vuaHùng, VụBản là huyệnBình Chương, sang thời Lý - Trần thànhhuyệnHiểnKhánh.Cócâu“Côisơnhảikhẩu”tứcnúiCôi(Gôi)hồiđóđãlàcửabiển,tronglòngđấthiệnthờicònnhiềuvỏhà,trai.Xaxa,giữasóngmặnnhôlênmộtvùngphùsa,càngngàycàngdầydầnlên.Khicồnđấtấynhậphẳnvàođấtliền,đãcóngườirakhẩnhoang,ngườitagọiluôntênnólàKẻDầy:Ngàynay,cóthểtưởngtượngrasựhìnhthànhlâudàivàthúvịnàykhiracửaBaLạtđằngGiaoThủy,nơisôngHồngđổrabiển.Cáchđộnửatiếngchèothuyềntay,tasangđếncồnXanh,nơiđãđượctrồngphilaochichít.Xahơn,thắmtrongtầmnhìnlàcồnMờ,cưdânnôngnghiệpchưakiếmlợinhờđượcchútnào.

ThiênBản-têncũcủaVụBản-cósáunhânvậtlạlùng,gọi“ThiênBảnlụckỳ”.ĐólàTamDanh(còngọiTamRanhhayTamBành)đại tướngcôhồnSừngSỏSắtở làngBảoNgũ, xãQuangTrungngàynay,CườngBạođạivươngởlàngBốiLa,xãCộngHòa,trạngLườngLươngThếVinhởlàngCaoHương,xãLiênBảo,bàchúaThôngKhêTrịnhtháiphiTrầnThịNgọcĐàiởlàngThôngKhê,xãCộngHòa,quậncôngNgôMinhĐiềnởlàngBảoNgũ,xãTrungThành,vàBàChúaLiễuHạnh.“ThiênBảnlụckỳ”ngườithìgiỏigiangthôngminh,làmnênviệclớnchođời,ngườicóphéplạtunghoànhkhắpđóđây.Hơnngườithìlạ,đãđành,họlạichảgiốngmấyvớinhữngthànhhoàngkỳnhânhằngđượcthờphụngtrongthiênhạ.Mangnhữngđặctínhcủangườibìnhthường,họhiểnthánhvớiđầyđủ“ưukhuyếtđiểm”,vừalớnlao,baodung,vừatịhiềmchấpnhặt.CườngBạođạivươngthươngmẹrấtmực,nhưngđiăncắpnuôibà,saunày“quên”cảcúnggiỗgia tiên lẫnbốmẹ.ThánhTamBành trừngphạtcác thànhhoàngcó lỗi(thànhhoàngmàcũngcólỗi!)quátaykhiếncácvịkêucứulênthiênđình,rồiPhậtTổNhưLaivàQuỷCốctiênsinhphảirataykiềmchế.CònBàChúaLiễuHạnhraoaivớitấtthẩy,cảnhữngaikhôngbiếtđếndanhtiếngcủamình,đểmuônchúngsinhphảinểsợmớithôi.

Chừngnhưlà,cómộtchútcái“máu”củanhữngkỳnhânấy,TrầnHuyLiệuphảivàongườicáitínhđộclậpbướngbỉnhkhôngchịukhépmìnhvàonhữngtrậttự,khuônkhổbìnhthườngmộtkhiôngkhôngthấynólàhợpnhẽ.Nhưngđólàchuyệnmãisaunày…

Ông sinh ở thôn Vân Cát, xã KimThái, không trù phú bằng Liên Bảo, LiênMinh trongnghiệp“trồng”nhântài,nhưnglạilàquêBàChúaLiễuHạnh,mộttrongTứBấtTửcủathầnthoạiViệt.

LàngVânCátgiángsinhthầnnữCõitrờiNambấttửhòathânVốnxưaĐệnhịcungtiênPhonglưucôngchúaởtrênthiênđình(VănchầuThánhMẫu)LàngườilàngBàChúa,nhưngLiệusớmkhôngđượcchòngghẹo,trêuđùaai,ngaycảlàm

nũngmẹcũngkhông.TuổithơcủacậuchấmdứttừnămlênsáuđểmangsứmạngBáoThưCừu,tứclàtrảmốihậnđènsáchchochavàanh.TrọhọcởHạnhLâm,CôngLuận,dùnhọcnhằnvớiTamTựKinh,Liệuvẫnđượcphépthảnghoặcchơitrậngiảbằnggươmgiáogỗbênchiếclògạch.NhưngôngđồTrầnHuyTrìnhmuốnconsớmhaychữ,sauđóđãbắthọctắtngaynhữngĐạihọc,Ngũkinh,TứthưvàBắcsử.Sớmxarờinhữngnghịchngợmhồnnhiên,LiệuphảisốngtheokiểuconcháuThánhhiền.Nămmườilămtuổi,cảnhnhàbíquẫn,cậubắtđầubánchữ,nghĩalàdạychữnhochobạncùngtranglứa,thậmchí“gàbài”chomấyhươngsinhlớntuổicòntheonghiệplềuchõng.

Mùađôngnămấyrétcắtdacắtthịt,nhưngtronglòngLiệuthìấmbừngngọnlửa.Hânhoankhôngtảđược.ÁpTết,bốchovềnhàđểdỏndòndonvớimẹ,đượcanhChước,chịRiêu,chịTựchoquà,gặplạianhHích,anhĐíchcùngchúngbạn.

Đôichânnhỏhồnghàocủacậubébướcthoănthoắttrênngọncỏtápđivìlạnh,chẳngkểđếnnhịpthởđằngsaucủaôngbố.

MồngmộtchơicủachơinhàMồnghaichơiđiếm,mồngbachơiđìnhMồngbônđichợQuaNinhMồngnămchợTrình,mồngsáunonGôiNghỉngàymồngbảymàthôiBướcsangmồngtámđichơichợViềngCứnghĩđếnmấycâucaấylàcảtỉnh,từtraithanhgáilịchđếncácvịhươngxã,cốngnghè

đềunaocảngười.ĐốivớiLiệu,niềmvuiđơngiảnlắm,chỉlàconcóntheováymẹ,lúcđượccontòhe,lúcchiếckẹobộtnhuộmngũsắcmútnhoẻnmồm.

Vậymànămnay,sángmồngmột,Liệubịkhuasớm.Ôngđồlệnh“Dậyănrồimàhọc”.Nằmrốnkhôngxong,cậubéđànhbòdậy,cậuchảmuốncảnămănroitẹonào.

Téralàcảnhàđãtươmtất.Mâmcơmcúngđangbốchơinghingúttrênbanthờ,cácanh

chịănvậntềchỉnh.Liệuđứngkhấntổtiên,trờiđất,cụtổđạoThánhhiền,rồiđượcngồivàomâm.Khôngkhísumvầythậtvui.Bàđồgắpchocon,bảotừngàyđihọcbiếtmờichào,nhưôngđồnonấynhỉ.Trênbanthờ,mùibưởichín,khóinhangđenvàhoahuệnganngátlàmlòngLiệubângkhuâng.Trongtúicậu,cỗtamcúcngọnguậy,thểnàotẹonữacũngsanganhHích,anhĐíchchơibôirâu.Chobõnhữngngàynhồichữnhưconvịttọngbánhđúc.

Ănxong,địnhtótracổng,ôngđồđãgiậtlại:-Sáchvởđâu?Lạiquênrồià?-Cha,hômnayTếtmà.-Liệunhănnhó.-Tếtcàngphảihọc?-Nămngoáimồngbảychamớibảohọc…Ôngđồgiởquyểnvở,chỉvàohaichữ“Trúckhai”:“Nămngoáikhác,nămnayngàykhaibút

làmồngmột”.Xungquanh,mẹ,haichịngoảnhrachỗkhác,anhChướcđứngnghiêmchỉnhsaubàn,Liệuđànhphụngphịuchuivàogầmánthư.

Đấylàcáixómàcậughétnhất.Tốitămvìxungquanhđóngkínván,cậuphảihọcnằmlòngcảbồchữ.Ngoàikiacólàngióđấy,nólàmconchimhót,làmquảbưởithơm.Nhưngtronggầmánthưkínnhưbuồngtằmchimồnmộtbachữ“BáoThưCừu”,nănnắncỗbàitrongtúimànẫuruột.

Mộtlát,quyểnsáchrơiphịch.Đầuvavàovángỗđauđiếngmàmắtvẫnnhắmnghiền.Khibàđồbếra,taychâncậubécòndămnốtmuỗiđốt,dãichảyướtcảsách.Bàxinchồngchocậuútcanhnốtgiấcsaysưa.Đượccáiôngđồ,vừachochữhàngxóm ( [i] )khá là caohứng, chỉtruyền:“Ờ,mồngmộtthếthôi.Cứviệcchămhọc,thiđỗlàcáigìcũngcóhết?”.

Mấycôchịngắmcậuemngủkhôngvẫytai,khúckhích:-Thiđỗrồivềlàngcóvõng,emnhá.-Mộtmairồilàmquan,lấyvợconquan,thahồcácchịđượcnhờ.Cườinóithếthôi,nhưngthấychanghiêmnétmặt,đậpthướcxuống“Chửađỗôngnghèđã

đehàngtổngà?”thìđốdámhohetiếp.“Cứphảiđenẹt,choroichovọtthìnómớikhá,cácconchưabiếtcáinhụcgiađìnhđâu!”.

ĐốivớiôngđồTrầnHuyTrình,quảlàchảcógìđaubằngnỗihậntamtrường.Đượchọchànhsớm,thônglàukinhsách,đốiđáp,giảnggiảithaychocảlàng,màthiHươngdămbảylầnôngchảđược lấymảnhcửnhântútài.Họctài thiphận,ôngnghĩ thếvàhếtmựcthờcúng,kiêngkhem.NămQuýMãolụtto,nướcngậpcảVănChỉ([ii]).Đếnkỳnướcrút,ônggiụcanhtrưởngcõngcậuútralauchùitừngbệđá,viêngạch,nghiêmtrangnhưđangphụcdịchởnướcLỗ([iii])xưa.BanămmộtkỳthiHương,trượtvỏdưacàngkhátnước.Canhbạccàng“vềsáng”,tứclúcđãcótuổi,ôngcàngcay.Mỗilầnyếtbảngkhôngthấytênmìnhtronghàngcửnhânhay

tútài,ônglạiđốtlềuchiếu,quăngtủsách,giãyđùngđùngrồingấtđi.Banămlạimộtkỳgiađìnhphảisốngnhữngngàyảmđạm,mộtổxoayhướngcũngkhôngđậuđược.Đếnlúcmỏimệt,ôngđànhphậngõđầutrẻ,chữnghĩasangvainhữnganhcònđangmongvinhhiển.

Nhưngbaonhiêuhậnnhụcdomongướckhôngthành,contraiphảigánhcả.AnhcảChướcmườibatuổiđãthiHương,nứctiếngthôngminh,màbamươimớiđượcmảnhtútài.Rủithay,TúChướcngãbệnhmấtsớm,cólẽcũnglàkếtquảcủahaimươinămlaotâmđènsách.

Bốđãvậy,anhđãvậy,thìLiệucàngphảivậychứsao.Vùngvằng,nũngnịu,giọtvắngiọtdàinỗigìnữa.

<1width="33%">[i]Tụcđixinnhữngchữtốtlànhvềtreotrongnhà.[ii]NơithờKhổngTửcủamỗilàng.[iii]NơidạyhọccủaKhổngTử.

-3-:HọcChữ“Tiềnlàmquan,đạtlàmthầy”“Vớimụcđíchhọcđểđi thi, người dạy cũngnhưngười họcđương thời có cần gì phải

nghiêncứuýnghĩacủanhữngquyểnsách,màchỉcầnthuộclòngtừngcâu,từngchữ,từngđiểntíchđểlàmbài.NhậnxétngườihaymộtviệckhácđềukhôngđượcphéprangoàiýkiếnphêpháncủaTốngNhovàHánNho”.

Nghĩvềsựlốbịch,vôtíchsựcủaviệchọchànhcửtửthờiđầuthếkỷXX,TrầnHuyLiệunhậnxétvậy.Nhưngđólàvàomãisaunày,khiôngnămmươituổi.Chứcònbâygiờ,hễmótayvàoviệcgìtrongnhà,cậuútđềunhậnnhữnglờingăncản:

-Cứđểđấy,đãcócácchị.-Họcđicon.Cónghecâu“chẳngthamruộngcảaoliền,chỉthamcáibútcáinghiênanhđồ”

chửa?Conphảiđỗđạtrồiralàmquanchocảlàng,cảtổngbiếttiếngchứ.Làmanhđồ,ôngquan,cậubévắtmũichửasạchchưađếnđoạnthíchthú.Nhưngnhữnglời

dạybảothấmvàocậunhưgiọtnướcngàyđêmnhỏvàođấtcát,cằncỗimấycũngcóngàysũngsịu.ĐếnnỗimảtrênđườngtừVânCátđiHạnhLâm,quacửahuyệnnhaVụBản,Liệugiởracáitròlàmôngbốvừasợvừabuồncười.Đứngtrướcmặtanhlínhgác,cậuưỡnngựcra,trỏvàocôngđường:“Ngàysauônglớnlênthiđỗlàmquantogấpmấycáiônghuyệnngồitrongkiaấychứ”.Chú lệ trònxoemắtvìngạcnhiên.Ôngđồvộivàngkéoconđi trong lòngkhôngphảikhôngthíchthú.

MỗiviệchàngngàyđềuđượcdẫnramộtcâuThánhhiềnlàmmẫumực.Sách“Luậnngữ”,thiên“Hươngđẳng”chépnhữngcửchỉthườngngàycủaKhổngTử,Liệuthuộcnằmlòng.

-Conbiếtkhông,-ôngđồbảo,-trướckiacóngườichuyênđinhặtgiấybẩncóchữThánhđemđốtđi,đếnlúcđẻcon,saulưngcóbốnchữbằngdấuchàm“Kínhtíchchỉtự”,ngườiconsaunàythiđậutiếnsĩ.

Nhữnglờirănấyngàymộtthấm,khiếnmảnhgiấycóchữtrởnênthiêngliêng,khôngdùngvàoviệcbẩnthỉu,đểrơixuốngđấtcũngkhôngdám.

Thôngthường,trẻmớihọcđềuphảiqua“Tamtựkinh”,cuốnsáchvỡlòng.“Nhânchisơ,tínhbảnthiện,tínhtươngcận,tậptươngviễn”([i]),tiếngtrẻkhaokhaotronglớphọcdướiluỹtre.Sau“Tamtựkinh”làhaiquyểnSửthượng,SửhạvàHánsử,nghĩalàtoànsửnướcngười.NhưngLiệu,giốngcáicâybịnhấclênchomaulớn,phảibắcngaysangcácsách“Đạihọc”,“Ngũkinh”,“Tứthư”và“Bắcsử”trứdanh.Nhainhải,nhồinhét,nhồmnhoàm,thậtchẳngkhácconvẹtmấytí.Nólàmcậubéraôngcụnon,kháchẳnchúngbạncùngtranglứa.Màthếthìđâucógìphảixấuhổ,cònlàmtấmgương,làmchỗđểtrẻkháchọctheoấychứ.

Trongvùng,ôngđồTrìnhnổitiếngvềcáchdạynghiêmkhắcvàhiệuquả.“Thứnhấthaychữ,thứnhìdữđòn”,cóthếmớinênthân,cáilũchỉxếpsau“quỷ”và“ma”ạ.Sángracáctròđếntrường,thầychỉđíchdanhanhnàongủsớmhaychịuthứckhuyanháchữ.Đêmmưatogiólớn,ôngxắnquần,bậnáotơiđituầnthủ”nhữngnhàcótròtrọhọc,bắtquảtanganhnàolười,anhnàolẩn.Đấylàviệcdạychữ,gọinhưbâygiờlàtruyềnbákiếnthứcđạitrà.Chứkhidạyphéptắcđithi,ônglạicónhững“móntủ”riêngchotròyêu,nhấtlàhaicontrai.Tỷnhưnhữngbàivănsáchquáhay,thườngđemrabìnhphẩmởtỉnh,huyệnthìnêntránhđikẻodễtrùnglặp,màhãychămrènnhữngbài loạinhì, loạiba thôi.Tỷnhư,cha “giải” sẵnnhữngđầuđềtrongsáchhọcđithirồichohọcthuộc,vàohạchkhảokhôngquánquâncũngtrúngtuyển.Đâylàmóngiatruyền“tửcôngphu”.Baonhiêucaycú,kinhnghiệmmộtđờithihỏng,ôngtruyềnchoconcả.

Nhồilắmthìchữphảiđầy.Liệu,giốnganhChước,sớmnổitiếngthôngminhhơnngười.Rấtkhổlàmỗikhicóbạnbèđến,ôngbốcứgọiconrađốilạinhữngcâungườitara.Đốiđáptrôichảynhưngđúnglàcựchình,dùnókíchthíchtínhháothắng,đợichờlờikhen.

“ThằngDinhàtôiđisaumótlấynhữngchữcậuLiệunhàbácbỏrơi,cómàcũngnhấttổngrồi”.

“Saunàyđỗđạtnênông,đivõngchelọngđừngquênchúngtôi,cậuLiệunhá”.Nhữnglời làmLiệutaphổngmũi,giáđứngngoàigiọtgianh,trờimưanướcchuicảvào

mũicũngnên.Ngườitamờicậuvềhọccùng,bảohọcchocon.Mườilămtuổi,cảnhnhàtúngquẫnLiệuđãđidạyhọcriêng,tuykhôngthành“cua”háiratiềnnhưcácthầygiáodạythêmbâygiờ,nhưngkhinảichuối,lúcdămquảtrứnggà,“lộc”đãlỗchỗ.

Chưabiếtsợ,tựtinvàliềulĩnhquá,bấtchấpluậtđịnh,cólầnLiệuđộitênngườikhácđithicáckỳtuyểnsinhvàkhóasinh.Bấygiờchưacóthẻthidánảnh,ngườithihộchỉnộpquyển,khaihọtên,quêquán,kýtên,điểmchỉlàlọtvàođượctrườngthi.Việclàmbàicàngdễ,vìbấynhiêuđòihỏicủađềchảđánglàbaosovớibồchữcậutíchcópnên.

Xongviệc,nếutrúngtuyểnsinh,LiệuđượcnămđồngbạcĐôngDương,trúngkhóasinhđượchaimươiđồng,cảmộtgiatàisovớicôngsứcdạyhọccủabố,làmruộngcủamẹvàcácchị.Nhưngmàlo,màhãilắm.Mỗilầnxonglạihúvía.Bịphátgiácra,cảngườithihộlẫnngườithuêthiđềutùcả.

ĐỨTGÁNHGIỮAĐÀNGĐangtậpchữchomấyngườisắpthi,LiệugiảcáchôngđồTrình,điđilạilạigườmgườm.

Chiếcroimâythỉnhthoảngvútvàokhôngkhí.-AnhSắc,khôngthuộcquyểncủatôithìtôikhôngchoanhgặpcôThắmnữa.-CảChươngđoảngquá.Chữ“trung”nàykhôngphảilàquảchuông.Phícôngtôinhậnlời

vớithầymẹanh.-AnhcuTừ,nhưcócongànhảylênbớichữtrongvởý.Tínữanhảylòcòanhcóchấptôi

mộtbànkhôngthìbảo…Vunvút!Vunvút.Họctròlấylàmvui,cườikhinhkhích.Ôngthầymặtnonbúngcònthích

thúhơn,vắngchúanhàthahồvọcniêutôm.Tậpviếtxongrađìnhkhăngđáo,dễtròbắtnạtlạithầylắm.Nhữngphútnônghịch,ăntrộmgiờhọc,bỏtiếtngàycànghiếmhoi,Liệuphải“trộn”chúngvàobuổidạy.Thầyđượclàđứatrẻ,đãđành,màđámtrẻcùngtranglứa-cóanhlớnhơn-cũngđượcthưnhàn.

Bỗng“chúanhà”về.Vẻvuinhộntắtphụt.Cảlớptrởlạinemnép.Ôngđồkhôngthèmliếcquađámtrẻ,lầmlầmphịchxuốngchõng.Liệumangbátchètươilại,hỏibốđinắngvềcómệtkhông,đượcmộttiếng“ờ”.Mặtôngđỏgay,lúcthìtáidại,phấtlấyphấtđểcáiquạt,bìnhsinhcóthểthayngọnroimây,họctròrấtsợ.Liệuđứngcạnhbố,mắtchămchămvàocủkhoaiđuôichuộtbuđầyruồi,mộtlúcquayvề“lớp”.Cảbọnêa:

ĐêmthanhthánhthótđồnghồTiếngainhưtuồnganhđồnhàtaChừng trưa thì rãđám.Liệukhoắngvạidưavétmấy tàu tháinhỏnghiến, chovàocơm

nguộirang lên.Khôngcómỡ,nhữnghộtcơmsănngay lại,khôkhốc,chẳngthấymùithơm.Liệubêmâmlên,thấyôngđồnằmquayvàotường,bènchắptaykínhcẩn:

“Conrangcơmrồiạ.Haychamệt,đểconluộcquảtrứng.NhàChắtthiếutiềnhọc,sángnayđưachụctrứngthể”.

Ôngđồphẩytay,raýcứ làm.Bữacơmimlìm,chỉconăn,ôngbốcứchốngđũathởdàithườnthượt.Cóchuyệnrồi.Khôngbiếtmắclỗigì.Rấtlomàchảdámhohe.Rồithậtbấtngờnghedịugiọng:

“Conăntrứngđi.Xongrồibốnóichuyện”.Tứcthịkhôngcólỗi.Khỏibịđòn.Chonên“cóchuyện”màquảtrứngvẫntrôituộttừhọng

xuốngbụngngaytắplự.-Conngheđây…Thờithếthayđổirồiconạ.Bâygiờcảnhàchỉcòntrôngvàocon.Chậmrãi.Nhữnglờiđãsắpxếprấtkỹ.Liệulùanốtbátcơm,cứlạsaobốchưaănmàđãxỉa

răngchemchép…Nhưngrồicậuphảinínthinthít.-Chavừalênhuyện.BảngyếtrằngnaylànămthiHươngcuốicùng.Khôngcònkỳnàokhác.

Vậynênconphảichuẩnbịchữnghĩa,rèntậpchuđáo.Thiđỗlàđạonhàđấyconạ.AnhChướcgiỏinứctiếngvậymàmớichỉđượccáitútài.Trôngvàocon…Chỉcòntrôngvàoconthôi…

“Ôhô…Ôhô…hờiơiời”.Ôngđồnứclên,nướcmắtnướcmũiướtchèmchẹp,chòmrâuthưagiầngiật.Đểmặcbộdạngchẳngchỉnchu,ôngnghẹnngào:

-QuânTâyDươngchómá”Đồcẩutrệ!GiốngDidịchlônglá!ChúngépvuatabỏVươngđạo,hànhtheobáđạocủachúng.Bỏkhoacử,bỏchữThánhhiềnlàđaukhôncùng,khôncùngconạ.Chúngbỏthilàđểbắtdântarậptheochữtây,văntây,tônthờtổbốchúngnóchứkhôngđược thờ Đức Khổng Khâu nữa. Đạo Nho khốn cùng rồi. Văn hiến đứt rồi. Không có luânthườngđạolýnữa.Chúngbắttasốngtheolốicầmthúđượclàvìcótàuđồngtàusắt!Nhụcơilànhục!Chathìhỏnghẳnrồi,-ôngđồđãkìmđượctiếngnấc-Anhconnămngoáiđỗnhưnglạisớmbỏcảnhàmàđi.Chỉcòncon,cònconthôi.Lầncuốicùng,conkhôngđỗthìsẽrasao.Hảcon?Hảcon?

-Thìhếtđườnglàmquanạ.-Saonữa?-Khôngtỏmặtđượcạ.-Saonữa?-Nhànghèotúng,ngườitacoithườngạ.-Hếtrồia?-Dạ,không“báothưcừu”được.-Đúngrồi.Đấylàmốihậntậnxươngtủy.Nhỡconcósao,chachếtkhôngnhắmmắt.Chảhiểuôngđồcòntruyềnnhữnggì,nhưngLiệuđãnínthinthít.Đithingay,cókhácnào

phảilấyvợtắplự.“Chẳngmay”đỗ,sớmlàm“ông”thìđứanàonókhăngđáocùngmình.Nhưngđượcgọi“cậutú,,thìoáchchứnhỉ.ĐậuHộinguyên,Đìnhnguyêncàng“chúa”,“võnganhđitrước…”.A,màlàmgìcó“nàng”mà“võngnàngđisau”.Nhưngcứthiđỗđãtỏlắmrồi,bốđỡđònvọt,màcókhikhôngphảihọcnữacũngnên.

Nhữngngàysau,Liệuđượctẩmbổ,ănuốngsướngtệ.Nhữngchuốitrứngcuốc,cốmđầumùa,trứnggàtươiaiaitrảchữ,ôngđồdànhcảchocon.Nhưngphảithứckhuyararảnhưcuốc,nhữngchữđãmònlìcứphải“luộc”lạikỹ,đánhchonhẵnbóng.

Ấylànăm1915,TrầnHuyLiệumườibốntuổi,cũngchảphảingườibénhấttrongkỳvượtVũMôncuốicùng.ChếđộkhoacửNhogiáohạnchếcáchtuyểnnhữngôngthôngôngphánnênnhànướcthựcdânbỏthi,đưavàotrườnghọccácmônkhoahọctựnhiênvàlốiđọcabêxêlợnxềbánhđúc,uxêúclàcụcmắmtôm.Điềuấylàmcácnhànhonướctatứcphátđiên,càngthêm

thâmthùbọnmũilõmắtxanh.Tiếnthânvàođâu?Lênquanngảnào?Vànhấtlàđạonhàđạonước,rườngcộtđãquadămbảytrămnămnay,phảichịunhìnchúnggácquamộtbên.

Theothểlệ,muốnthiHươngphảiquamấykỳhạchtrước.Kỳđầu,thituyểnsinhbằngmộtbàiluậnquốcngữ,Liệuvượtngonlành.Kỳkhóasinhlàmluậnbằngcảchữnholẫnquốcngữ,cậunhádễcònhơnthialiađượchònđáovàolỗ.Sứcvócấy,bồchữấy,quàthikhóasinhđểvàotrườngthiHương,cógìmàphảingại.

NhưngcóchuyệntrớtrêulàmchậmconđườngđếnMỹTrọng([ii])củaLiệu.Kỳthihạchđãqua,bảngyết lêncổngphủ.Trôngthấytênmình,Liệunhảy lên,chảkểnhữngkẻnướcmắtngắnnướcmắtdàixungquanh.Nhưngđámchứctráchlạiphátgiácrađềthiđãbịlộtừtrước.Kẻtrộmđềbịbắt,xửphạtrấtnghiêm.

Lộthìthilại,cógìmàngại.Bấtquámấtbuổichơivàtốnthêmhàoquàcủamẹ.Sángấy,tayômquyển,taycầmbútmực,LiệuquacánhđồngphủVânCátđếnđiểmthi.Gót

chândẫmlênvệcỏ,bờmươngsaongănngắt,ơnớnlạnh.Trậngiónhẹthổiquakhôngđủthổirụngmấybônghoagạođỏthắmtrêncao,màcậunổigaiốc.Đếncổngphủ,Liệudừnglại,theolờichalầmrầmkhấnBàChúa.

Tớinơithìđãmệtlắmrồi.Mắtđỏlên,sưnghúpdanónghầmhập,màngườilạirunnhưdẽ.Nhữngbạnthichạylạihồhởiđón,ngườinọgạtngườikia,tranhnhaunói:

-Liệuơi,tớcóconquaychoấy.Gỗthịhẳnhoi,khôngphảiổiđâu.-Đừngcólàmbàimộtmình.Phảichoanhemliếcvới-Trờiđãchotakỳthilại.Liệuạ,chỉ

còncậulàchotớchữđược,khôngbịtrượtnhưlầnvừarồi.Yếtbảngcótênlàtớtrảcôngcậungay.

Nghenhờvả,mơntrớn,khoáichíthật.Nhưngchỉmộtlúc,cơnrétrunngườilạiđến.Cậubéừàorồiđitìmchỗtránhgió,làmmấycậutútươnglainảnquá.

Xướngdanh.“Dạcó!”.Vàohàng.Lạixướngdanh,xếphàngvàonhậnchỗ.Nghenhữnglờidặndòkhôngđượcăncắpchữ,

khôngđượcgàbài,taiLiệucứùlên.Dặnlắmkhéotangãmất.Đềthixướnglên.Liệucắmcúichép.Yêntâmlớn.Gìchứmìnhđãthuộcnằmlòngcả,trước,

sauphảithếnào,chỉviệcviếtra.Xong,nộpbàichosớm,kẻoốmnặngmất.Nhưngsaomắtcứmờđi.Tayrunbắn,cốghìchặtlấybútmàchữvẫnxiêu.Cơnréttừtrong

ruộtđâmra,tòiquaxươngquathịt,làmbầnbậtcảbànvớighế.Đầunặngnhưailấycáiđỉnhúplên,mắtkhôngthểmở.Liệuđổvậtxuốngđất,coquắp,khôngcònbiếtđếnngườitađangkhiêngra,đổnướcgừngvàomiệng.

-Thậtkhổ,thằngbéhọcgiỏimàđâmhỏng.Tiếngailàoxàobêntai.Khônglẽmìnhkhônglàmđượchếtbài.Liệuvùngdậyxinthitiếp,

nhưngcơnsốtlạivậtcậuxuống,cànglúccàngácliệt.Mêman.Rừngrựcnhưhònthan.Bệnhtừanhbạncùngtrọhọclâysang,ngườiấybỏcuộcngaytừđầu,cònLiệulàmđượcnửabài.Ngườitamangcậuvềnhàđểmẹtrôngnom.

-Họctàithiphậnconơi!-ÔngđồTrìnhuấttímtáicảngười,mãiđếncuốingàymớihộcramấytiếng.

KỳthiHươngcuốicùngnămẤtMão1915diễnratrêncánhđồnglàngMỹTrọnggầncổngtỉnhkhôngcócậukhóaLiệu,tuyđãkhỏelạisautrậnốm.Khôngmuốnnhìnconnhàngườilềuchõnggánhđi,ôngđồTrìnhđắpchiếunằmrênhừhừ.

Mọihyvọngđềutiêutancảsaunhữnggắnggượngcuốicùng,chacondângđơnhếtcửanọđếncửakiatrìnhbàylýdo,xinđặcơndựkỳthirốtđềubịtừchối.Rủirocủangườinàylàmaymắnchongườikhácmà.

Thậtra,vẫncònmộtcơhộinữa.TrườngthiHươngởThanhHóađếnhainămsau(1917)còntổchức,Liệucóthể“mượnquê”trongđóđithi,gọilà“ngụthí”.Nhưngtiềnbạcđâuramàởtrọ,chạygiấytờ,đànhbỏ.KhốingườicùngtranglứathấtcơđãxoaysanghọctrườngPháp-Việt,nhưngđấylạichỉlàcửamaymắnchoanhcótiền.Cáitiềnđồhoạnlộôngđồnhắmchocậuútphảiđứthẳn,giốngnhưcánhđồngMỹTrọngkhônglàmtrườngthinữathìbiếnthànhsânbay.

CÀNHHỒNGLEOTRÊNTƯỜNG-Biểncảbắtđầutừđâu?-Từnhữngdòngsông.NhưsôngHồng,sôngNinhCơ,sôngĐào…,baonhiêunướcđềuđổ

racửaBaLạtdướiGiaoThủyấyconạ.Thếnênchảtrôngthấybờbaogiờ.-Saolạisinhradòngsông?-Đấylàdomuônvạnkhesuốinhỏsuốitorócráchtrênnguồn.Nhữngsuốiấylạicótừức

triệunhữngnguồnmạchrỉratừlòngđất,từáorừngnguyênsinh,nhữngrễcây,thảmlámụcẩmướtchephủnúiđồi.

Thế“đấtnước”làgì,màuhồnghayxanh,hìnhtrònhaychữnhật?-Cứtạmhiểuđấylàbờtre,chùmkhế,bóngđachemátmáiđìnhlàng.Làlànkhóibếpchiều

hôm,củkhoaimẹdànhchosaumỗilúcnônghịch.Từnhữnggìrấtnhỏbé,thânthuộcmàaicũngcó.

Đốivớingườiđihọc,đócònlàconchữ,tiếngnóicủangườimình,nhữngdángtượng,câuchầuvăn,nếpănnếpmặccủaquêhương.Đócònlànỗihậnbọnngườimũilõmắtxanhlàmđứtmạchvăncủagiốngnòi,chặnđứngmọingảđườngtiếnthân.

NhưngôngTrầnHuyTrìnhchưathểnhủchoLiệuthấmhếtđiềusâuxaấy.Cònlũncũn,cậubéchỉnhớđãbịmắngnênthânvìtộidámsanglàngBángGiàbêncạnhchơi.

-Maychocontôi-BàTrầnThịNhự,tứcbàđồTrình,vừathởvừalaumồhôichocon.-Ngườibênấyghétngườilàngmìnhlắm.Họđánhchothìkhốn.

-Saolạighétạ?-NgườiTâydạyBángGià,BángTrạitheođạo.-CáccụnghĩaquânVănThânnhàtaghétTây,đãbắtgiammấyngườilàngấybỏchochết

đói.Ôngnộiconđãgiấugiếm,mangcơmchohọ.-Vănthânlàgìạ?-Giờiơi,cómỗicáimồmmàhỏilắmthế.Nóiconcũngchảbiết.Nhưngnhiềucụcử,cụ

nghèđếnnhàtachơibànchuyệnbênhvuađánhTâylàVănThân.-ConcũngđánhTây!Liệunóirấtcaohứnglàmbàđồphìcười:-Chanhàanh,đánhbằngváyđụpà?Đểrồinólạiđốtcảlàng.CólầnquânPháptheochângiáodânđếncướplàngVânCát,đứngtừquánđầulàngbắn

vào.Saumộthồithìthụpmàkhôngquađượccánhcổnglàngtoàntređựcnguyêncâychúngnúngthế.Dânlànghănglên,mỗingườicầmmộtcâygậytầyxôngrađánh.Mộtthứáogiápaicũngkhoác lênngườiđểđạnphải tránhxa làchiếcváyđụp tẩmnướcđái.Cuộcphảncôngthắnglợi,giặcrútlui,làngchỉhaingườibịthương.Nhưngrồigiặcquaylạiđốtcảlàng.CụTrầnHuyLàn,-ôngnộiLiệu-bịbắtđi,mãimớichuộcrađược.

-Cóđúnglàváyđụptẩmnướcđáithìtránhđượcđạnkhôngạ?-Liệulạihỏi.-Mẹcũngkhôngbiết.Cáccụtinthế,nênđánhhănglắm.Cònnhàmìnhthànhtro.Bàđồtrảlờiconngọnngành,nhưngkhôngquênmáchchồngchuyệnLiệusangBángGià.

Mayđượcngàybốdễtính,cậuchỉbịmắngmỏchứkhôngphảiđòn.Bènđượcthểthắcmắctiếp:

-Thưacha,saotalạighétđạo?ConthấybênBánghọcũnglàmruộng,chạychợnhưbênđâythôi…

-VìngườiTâynúpsaubóngChúavàođánhnướcta.-Nướctarộngđếnđâu?-Ô,rộnglắm.-ôngđồphìcườinhưngsầmngaymặt.-Đihếttỉnhta,tỉnhTháilàđếnquả

núirấtdài,gọilàTrườngSơn.HếtnúiđếnsôngCửuLong,cátômnhiềuvôkể,lấyrổxúccũngnặngtay.NhưngnhữngđấtnhiềucáấycũngbịTâychiếmcảrồi.

“Xúcxuốngnướcmàcũngđượcrổcánặngtay”,thếnàomìnhcũngphảivàocái“làng”ấy”.Liệulơmơnghĩhỏitiếp:

-ThếvuacóđánhTâykhông?-Vịđánhvịkhông,đềukhônglại.ĐứcHàmNghitrốnlênrừnglậpđồntrại,chúngnóbắt

đượcđàyrabể.Khổchongài.Cácquancũngđánh,mấychụcnămròngrãcũngvẫnthua.“LớnlênconcũngđánhTây”Liệuđứngvụtdậynóilớnlàmbàđồphìcười.Kéoconvàolòng,bàâuyếm:-Chanhàanh.ĐánhTâynhưbốanh,làmthơchửichúngnóchứgì…-Bàthìbiếtcáigì?-ôngđồgằngiọng.-ThìtôithấyôngvớibácTúCương,bácCửKiểm,cậuKhóaNhàncứngồingâmthơ,Tâynó

cónghe,cóhiểuđâu.Bìnhthườngbàđồrấthiền,hômnaynóimấycâuđúngcả,màsaoLiệuthấythầyđỏlựng

cảmặt.Ôngđồnhỏmdậyngồithừmộtlúc,quaylại,rấtkhẽ:-Thếmìnhcóbiếtbáccảđiđâukhông?BáctheođềđốcTạQuangHiệnkhởinghĩabên

TháiBình.Tôivướngnhà,chứkhôngcũngtheorồi.Tâynóbiếtnênmớiđốtnhàmình.-Rathế.Khôngnóinêntôichảhay.-Bàđồrachiềubiếtlỗi.-Nhưngsúngống,tàuđồngtàu

sắtnóthế,saođánhnổi.-Quảcóthế.Đánhmãi,mấtngười,cháycảnhàmànócứtrơra.Nàymình,nhânthểtôinói

chuyệnnày…ÔngđồbảoLiệuđingủ,rồithìthầmrấtlâuvớivợ.Cótiếngthởdàicủabà,tiếnggiảithích

củaông,rồibàlạitấmtức.Sángrabảocon:-ThầybảođịnhchoanhChướcđihọcxa,sangNhật.Chảlàcáccụcácbácbànnhauđánh

Tâymãikhôngxong,thìphảiđihọcchogiỏihơnnó,đèlạinó.NgườiNhậtcùngdavàng,đồngchủngđồngvăn,họsẽgiúpmìnhviệchọctrước,sauchosúngvềđánhTây.

-MẹchoanhChướcđikhông?-Liệuhỏi.-Đấylàthầymớiýđịnh.NhưnganhChướcđãhoramáumấylần.Màđithìđểvợconai

trông…-Haylàconđi!Liệuhăngháiquálàmbàđồtứccười,vuốttócNhưngthầyđangđịnhlấyvợchoanh,lấy

conônglangOanhbênTháiLa.-Conchảthíchlấyvợxa.-Liệunguẩyra.-Làmgìmẹchảbiếtconthíchaitronglàng.-Bàđồbuồnbuồn.-NhưngbêncôLọcngười

tachêmìnhnghèo.KhônglấyđượccôLọcđâuconạ.Thôi,cứnghethầybuđi…Liệubuồnbã, ủ rũ, càng cám cảnhnghèo.Khoai chuột, cám rang thì cấtmình saonổi.

Tưởnglàđihọcsẽlênquan,đeothẻngà,thìđườngấyđãtuyệt.Nghĩđếnánhmắtđắmđuối,bướcchânconcóncủaaibênkiabờaomàđànhchịu.Phận

nghèothìphảihènthôi.

Đấylàngàytrước,khiLiệucònhaysàvàolòngmẹ,phảitrốnchađểđikhăngđiđáo.Chứmấynămsau,giacảnhcàngkhốnkhó,nỗibíbứchóathànhbiphẫn,thìcậuraôngcụnon.ĐêmđêmLiệunằmngâmnhữngcâuthơvímìnhnhưBàngThốngởđấtLôiDương,chứctrihuyệnkhôngthểphỉchí.NhữngbàithơđầutiêncậugửiđăngNamPhongtạpchíkýbúthiệu“ĐẩuNam”,sánhmìnhvớiĐịchNhânKiệttriềuĐườngbênTrungHoa,tàinănglỗilạcmàkhôngđượcdùng.

ÔngđồTrìnhốmnặng.Ngôinhàtấpnậpthoắtlặnglẽ.Sinhđồravàorónrén,âmthầmnénloâu.

Trongbuồngbàđồngồilặng,khôngthểkhócnổi.Đôimắtbàđãlòahẳntừkhingườiconcảrađi,láxanhđãrụngtrướclávàng.

Nhưngọnđèncạndầuthìbừnglên,trướclúchấphối,ôngđồgọiconútvào,dặntrôngnommẹ,đàncháuconanhChước.“Đờingườiaicũngđếnlúcnày.Thầyđitrướclàcóphúchơnmẹcon…Conphảichữngchạc,cứngrắnhơn.Đangđiđừngnhảylênnhưthế.

-Vângạ.-Thầybuồn làđếngiờchưa lođượcbếnđỗchocon.AnhChướcđãvậy.Nhàtachỉcòn

trôngvàocon.Khôngbiếtthầycólầmkhicholàchỉcóhọcthìcácconmớicấtđầulênđượckhông.Nhưngnhàtakhônghọcthìcònlàmgì…

-Khôngcầnnghĩnhiềunữađâu,thầyơi…Ôngđồhổnhểncốchốnglạicơnho,rồidịuhẳn:-Conlàngườitraingoannhưngđasự.Consẽvấtvảmất…Cậuthiếuniênmườilămtuổikhôngthểngờrằngmình,nhiềunămvềsau,chođếncảlúc

đãtộtbậcvinhhiển,lắmlúcsẽcònphảinghĩvềlinhnghiệmcủacâutrăngtrốiấy.

<1width="33%">[i]Ýnóiconngườitasinhracótínhtốtlành.dohoàncảnhmớiđổikhácđi[ii]NơithiHươngcủatrườngNam(NamĐịnh).

-4-“Tiềnlàmquan,đạtlàmthầy”“Vớimụcđíchhọcđểđi thi, người dạy cũngnhưngười họcđương thời có cần gì phải

nghiêncứuýnghĩacủanhữngquyểnsách,màchỉcầnthuộclòngtừngcâu,từngchữ,từngđiểntíchđểlàmbài.NhậnxétngườihaymộtviệckhácđềukhôngđượcphéprangoàiýkiếnphêpháncủaTốngNhovàHánNho”.

Nghĩvềsựlốbịch,vôtíchsựcủaviệchọchànhcửtửthờiđầuthếkỷXX,TrầnHuyLiệunhậnxétvậy.Nhưngđólàvàomãisaunày,khiôngnămmươituổi.Chứcònbâygiờ,hễmótayvàoviệcgìtrongnhà,cậuútđềunhậnnhữnglờingăncản:

-Cứđểđấy,đãcócácchị.-Họcđicon.Cónghecâu“chẳngthamruộngcảaoliền,chỉthamcáibútcáinghiênanhđồ”

chửa?Conphảiđỗđạtrồiralàmquanchocảlàng,cảtổngbiếttiếngchứ.Làmanhđồ,ôngquan,cậubévắtmũichửasạchchưađếnđoạnthíchthú.Nhưngnhữnglời

dạybảothấmvàocậunhưgiọtnướcngàyđêmnhỏvàođấtcát,cằncỗimấycũngcóngàysũngsịu.ĐếnnỗimảtrênđườngtừVânCátđiHạnhLâm,quacửahuyệnnhaVụBản,Liệugiởracáitròlàmôngbốvừasợvừabuồncười.Đứngtrướcmặtanhlínhgác,cậuưỡnngựcra,trỏvàocôngđường:“Ngàysauônglớnlênthiđỗlàmquantogấpmấycáiônghuyệnngồitrongkiaấychứ”.Chú lệ trònxoemắtvìngạcnhiên.Ôngđồvộivàngkéoconđi trong lòngkhôngphảikhôngthíchthú.

MỗiviệchàngngàyđềuđượcdẫnramộtcâuThánhhiềnlàmmẫumực.Sách“Luậnngữ”,thiên“Hươngđẳng”chépnhữngcửchỉthườngngàycủaKhổngTử,Liệuthuộcnằmlòng.

-Conbiếtkhông,-ôngđồbảo,-trướckiacóngườichuyênđinhặtgiấybẩncóchữThánhđemđốtđi,đếnlúcđẻcon,saulưngcóbốnchữbằngdấuchàm“Kínhtíchchỉtự”,ngườiconsaunàythiđậutiếnsĩ.

Nhữnglờirănấyngàymộtthấm,khiếnmảnhgiấycóchữtrởnênthiêngliêng,khôngdùngvàoviệcbẩnthỉu,đểrơixuốngđấtcũngkhôngdám.

Thôngthường,trẻmớihọcđềuphảiqua“Tamtựkinh”,cuốnsáchvỡlòng.“Nhânchisơ,tínhbảnthiện,tínhtươngcận,tậptươngviễn”([i]),tiếngtrẻkhaokhaotronglớphọcdướiluỹtre.Sau“Tamtựkinh”làhaiquyểnSửthượng,SửhạvàHánsử,nghĩalàtoànsửnướcngười.NhưngLiệu,giốngcáicâybịnhấclênchomaulớn,phảibắcngaysangcácsách“Đạihọc”,“Ngũkinh”,“Tứthư”và“Bắcsử”trứdanh.Nhainhải,nhồinhét,nhồmnhoàm,thậtchẳngkhácconvẹtmấytí.Nólàmcậubéraôngcụnon,kháchẳnchúngbạncùngtranglứa.Màthếthìđâucógìphảixấuhổ,cònlàmtấmgương,làmchỗđểtrẻkháchọctheoấychứ.

Trongvùng,ôngđồTrìnhnổitiếngvềcáchdạynghiêmkhắcvàhiệuquả.“Thứnhấthaychữ,thứnhìdữđòn”,cóthếmớinênthân,cáilũchỉxếpsau“quỷ”và“ma”ạ.Sángracáctròđếntrường,thầychỉđíchdanhanhnàongủsớmhaychịuthứckhuyanháchữ.Đêmmưatogiólớn,ôngxắnquần,bậnáotơiđituầnthủ”nhữngnhàcótròtrọhọc,bắtquảtanganhnàolười,anhnàolẩn.Đấylàviệcdạychữ,gọinhưbâygiờlàtruyềnbákiếnthứcđạitrà.Chứkhidạyphéptắcđithi,ônglạicónhững“móntủ”riêngchotròyêu,nhấtlàhaicontrai.Tỷnhưnhữngbàivănsáchquáhay,thườngđemrabìnhphẩmởtỉnh,huyệnthìnêntránhđikẻodễtrùnglặp,màhãychămrènnhữngbài loạinhì, loạiba thôi.Tỷnhư,cha “giải” sẵnnhữngđầuđềtrongsáchhọcđithirồichohọcthuộc,vàohạchkhảokhôngquánquâncũngtrúngtuyển.Đâylàmóngiatruyền“tửcôngphu”.Baonhiêucaycú,kinhnghiệmmộtđờithihỏng,ôngtruyềnchoconcả.

Nhồilắmthìchữphảiđầy.Liệu,giốnganhChước,sớmnổitiếngthôngminhhơnngười.Rấtkhổlàmỗikhicóbạnbèđến,ôngbốcứgọiconrađốilạinhữngcâungườitara.Đốiđáptrôichảynhưngđúnglàcựchình,dùnókíchthíchtínhháothắng,đợichờlờikhen.

“ThằngDinhàtôiđisaumótlấynhữngchữcậuLiệunhàbácbỏrơi,cómàcũngnhấttổngrồi”.

“Saunàyđỗđạtnênông,đivõngchelọngđừngquênchúngtôi,cậuLiệunhá”.Nhữnglời làmLiệutaphổngmũi,giáđứngngoàigiọtgianh,trờimưanướcchuicảvào

mũicũngnên.Ngườitamờicậuvềhọccùng,bảohọcchocon.Mườilămtuổi,cảnhnhàtúngquẫnLiệuđãđidạyhọcriêng,tuykhôngthành“cua”háiratiềnnhưcácthầygiáodạythêmbâygiờ,nhưngkhinảichuối,lúcdămquảtrứnggà,“lộc”đãlỗchỗ.

Chưabiếtsợ,tựtinvàliềulĩnhquá,bấtchấpluậtđịnh,cólầnLiệuđộitênngườikhácđithicáckỳtuyểnsinhvàkhóasinh.Bấygiờchưacóthẻthidánảnh,ngườithihộchỉnộpquyển,khaihọtên,quêquán,kýtên,điểmchỉlàlọtvàođượctrườngthi.Việclàmbàicàngdễ,vìbấynhiêuđòihỏicủađềchảđánglàbaosovớibồchữcậutíchcópnên.

Xongviệc,nếutrúngtuyểnsinh,LiệuđượcnămđồngbạcĐôngDương,trúngkhóasinhđượchaimươiđồng,cảmộtgiatàisovớicôngsứcdạyhọccủabố,làmruộngcủamẹvàcácchị.Nhưngmàlo,màhãilắm.Mỗilầnxonglạihúvía.Bịphátgiácra,cảngườithihộlẫnngườithuêthiđềutùcả.

ĐỨTGÁNHGIỮAĐÀNGĐangtậpchữchomấyngườisắpthi,LiệugiảcáchôngđồTrình,điđilạilạigườmgườm.

Chiếcroimâythỉnhthoảngvútvàokhôngkhí.-AnhSắc,khôngthuộcquyểncủatôithìtôikhôngchoanhgặpcôThắmnữa.-CảChươngđoảngquá.Chữ“trung”nàykhôngphảilàquảchuông.Phícôngtôinhậnlời

vớithầymẹanh.-AnhcuTừ,nhưcócongànhảylênbớichữtrongvởý.Tínữanhảylòcòanhcóchấptôi

mộtbànkhôngthìbảo…Vunvút!Vunvút.Họctròlấylàmvui,cườikhinhkhích.Ôngthầymặtnonbúngcònthích

thúhơn,vắngchúanhàthahồvọcniêutôm.Tậpviếtxongrađìnhkhăngđáo,dễtròbắtnạtlạithầylắm.Nhữngphútnônghịch,ăntrộmgiờhọc,bỏtiếtngàycànghiếmhoi,Liệuphải“trộn”chúngvàobuổidạy.Thầyđượclàđứatrẻ,đãđành,màđámtrẻcùngtranglứa-cóanhlớnhơn-cũngđượcthưnhàn.

Bỗng“chúanhà”về.Vẻvuinhộntắtphụt.Cảlớptrởlạinemnép.Ôngđồkhôngthèmliếcquađámtrẻ,lầmlầmphịchxuốngchõng.Liệumangbátchètươilại,hỏibốđinắngvềcómệtkhông,đượcmộttiếng“ờ”.Mặtôngđỏgay,lúcthìtáidại,phấtlấyphấtđểcáiquạt,bìnhsinhcóthểthayngọnroimây,họctròrấtsợ.Liệuđứngcạnhbố,mắtchămchămvàocủkhoaiđuôichuộtbuđầyruồi,mộtlúcquayvề“lớp”.Cảbọnêa:

ĐêmthanhthánhthótđồnghồTiếngainhưtuồnganhđồnhàtaChừng trưa thì rãđám.Liệukhoắngvạidưavétmấy tàu tháinhỏnghiến, chovàocơm

nguộirang lên.Khôngcómỡ,nhữnghộtcơmsănngay lại,khôkhốc,chẳngthấymùithơm.Liệubêmâmlên,thấyôngđồnằmquayvàotường,bènchắptaykínhcẩn:

“Conrangcơmrồiạ.Haychamệt,đểconluộcquảtrứng.NhàChắtthiếutiềnhọc,sángnayđưachụctrứngthể”.

Ôngđồphẩytay,raýcứ làm.Bữacơmimlìm,chỉconăn,ôngbốcứchốngđũathởdàithườnthượt.Cóchuyệnrồi.Khôngbiếtmắclỗigì.Rấtlomàchảdámhohe.Rồithậtbấtngờnghedịugiọng:

“Conăntrứngđi.Xongrồibốnóichuyện”.Tứcthịkhôngcólỗi.Khỏibịđòn.Chonên“cóchuyện”màquảtrứngvẫntrôituộttừhọng

xuốngbụngngaytắplự.-Conngheđây…Thờithếthayđổirồiconạ.Bâygiờcảnhàchỉcòntrôngvàocon.Chậmrãi.Nhữnglờiđãsắpxếprấtkỹ.Liệulùanốtbátcơm,cứlạsaobốchưaănmàđãxỉa

răngchemchép…Nhưngrồicậuphảinínthinthít.-Chavừalênhuyện.BảngyếtrằngnaylànămthiHươngcuốicùng.Khôngcònkỳnàokhác.

Vậynênconphảichuẩnbịchữnghĩa,rèntậpchuđáo.Thiđỗlàđạonhàđấyconạ.AnhChướcgiỏinứctiếngvậymàmớichỉđượccáitútài.Trôngvàocon…Chỉcòntrôngvàoconthôi…

“Ôhô…Ôhô…hờiơiời”.Ôngđồnứclên,nướcmắtnướcmũiướtchèmchẹp,chòmrâuthưagiầngiật.Đểmặcbộdạngchẳngchỉnchu,ôngnghẹnngào:

-QuânTâyDươngchómá”Đồcẩutrệ!GiốngDidịchlônglá!ChúngépvuatabỏVươngđạo,hànhtheobáđạocủachúng.Bỏkhoacử,bỏchữThánhhiềnlàđaukhôncùng,khôncùngconạ.Chúngbỏthilàđểbắtdântarậptheochữtây,văntây,tônthờtổbốchúngnóchứkhôngđược thờ Đức Khổng Khâu nữa. Đạo Nho khốn cùng rồi. Văn hiến đứt rồi. Không có luânthườngđạolýnữa.Chúngbắttasốngtheolốicầmthúđượclàvìcótàuđồngtàusắt!Nhụcơilànhục!Chathìhỏnghẳnrồi,-ôngđồđãkìmđượctiếngnấc-Anhconnămngoáiđỗnhưnglạisớmbỏcảnhàmàđi.Chỉcòncon,cònconthôi.Lầncuốicùng,conkhôngđỗthìsẽrasao.Hảcon?Hảcon?

-Thìhếtđườnglàmquanạ.-Saonữa?-Khôngtỏmặtđượcạ.-Saonữa?-Nhànghèotúng,ngườitacoithườngạ.-Hếtrồia?-Dạ,không“báothưcừu”được.-Đúngrồi.Đấylàmốihậntậnxươngtủy.Nhỡconcósao,chachếtkhôngnhắmmắt.Chảhiểuôngđồcòntruyềnnhữnggì,nhưngLiệuđãnínthinthít.Đithingay,cókhácnào

phảilấyvợtắplự.“Chẳngmay”đỗ,sớmlàm“ông”thìđứanàonókhăngđáocùngmình.Nhưngđượcgọi“cậutú,,thìoáchchứnhỉ.ĐậuHộinguyên,Đìnhnguyêncàng“chúa”,“võnganhđitrước…”.A,màlàmgìcó“nàng”mà“võngnàngđisau”.Nhưngcứthiđỗđãtỏlắmrồi,bốđỡđònvọt,màcókhikhôngphảihọcnữacũngnên.

Nhữngngàysau,Liệuđượctẩmbổ,ănuốngsướngtệ.Nhữngchuốitrứngcuốc,cốmđầumùa,trứnggàtươiaiaitrảchữ,ôngđồdànhcảchocon.Nhưngphảithứckhuyararảnhưcuốc,nhữngchữđãmònlìcứphải“luộc”lạikỹ,đánhchonhẵnbóng.

Ấylànăm1915,TrầnHuyLiệumườibốntuổi,cũngchảphảingườibénhấttrongkỳvượtVũMôncuốicùng.ChếđộkhoacửNhogiáohạnchếcáchtuyểnnhữngôngthôngôngphánnênnhànướcthựcdânbỏthi,đưavàotrườnghọccácmônkhoahọctựnhiênvàlốiđọcabêxêlợnxềbánhđúc,uxêúclàcụcmắmtôm.Điềuấylàmcácnhànhonướctatứcphátđiên,càngthêm

thâmthùbọnmũilõmắtxanh.Tiếnthânvàođâu?Lênquanngảnào?Vànhấtlàđạonhàđạonước,rườngcộtđãquadămbảytrămnămnay,phảichịunhìnchúnggácquamộtbên.

Theothểlệ,muốnthiHươngphảiquamấykỳhạchtrước.Kỳđầu,thituyểnsinhbằngmộtbàiluậnquốcngữ,Liệuvượtngonlành.Kỳkhóasinhlàmluậnbằngcảchữnholẫnquốcngữ,cậunhádễcònhơnthialiađượchònđáovàolỗ.Sứcvócấy,bồchữấy,quàthikhóasinhđểvàotrườngthiHương,cógìmàphảingại.

NhưngcóchuyệntrớtrêulàmchậmconđườngđếnMỹTrọng([ii])củaLiệu.Kỳthihạchđãqua,bảngyết lêncổngphủ.Trôngthấytênmình,Liệunhảy lên,chảkểnhữngkẻnướcmắtngắnnướcmắtdàixungquanh.Nhưngđámchứctráchlạiphátgiácrađềthiđãbịlộtừtrước.Kẻtrộmđềbịbắt,xửphạtrấtnghiêm.

Lộthìthilại,cógìmàngại.Bấtquámấtbuổichơivàtốnthêmhàoquàcủamẹ.Sángấy,tayômquyển,taycầmbútmực,LiệuquacánhđồngphủVânCátđếnđiểmthi.Gót

chândẫmlênvệcỏ,bờmươngsaongănngắt,ơnớnlạnh.Trậngiónhẹthổiquakhôngđủthổirụngmấybônghoagạođỏthắmtrêncao,màcậunổigaiốc.Đếncổngphủ,Liệudừnglại,theolờichalầmrầmkhấnBàChúa.

Tớinơithìđãmệtlắmrồi.Mắtđỏlên,sưnghúpdanónghầmhập,màngườilạirunnhưdẽ.Nhữngbạnthichạylạihồhởiđón,ngườinọgạtngườikia,tranhnhaunói:

-Liệuơi,tớcóconquaychoấy.Gỗthịhẳnhoi,khôngphảiổiđâu.-Đừngcólàmbàimộtmình.Phảichoanhemliếcvới-Trờiđãchotakỳthilại.Liệuạ,chỉ

còncậulàchotớchữđược,khôngbịtrượtnhưlầnvừarồi.Yếtbảngcótênlàtớtrảcôngcậungay.

Nghenhờvả,mơntrớn,khoáichíthật.Nhưngchỉmộtlúc,cơnrétrunngườilạiđến.Cậubéừàorồiđitìmchỗtránhgió,làmmấycậutútươnglainảnquá.

Xướngdanh.“Dạcó!”.Vàohàng.Lạixướngdanh,xếphàngvàonhậnchỗ.Nghenhữnglờidặndòkhôngđượcăncắpchữ,

khôngđượcgàbài,taiLiệucứùlên.Dặnlắmkhéotangãmất.Đềthixướnglên.Liệucắmcúichép.Yêntâmlớn.Gìchứmìnhđãthuộcnằmlòngcả,trước,

sauphảithếnào,chỉviệcviếtra.Xong,nộpbàichosớm,kẻoốmnặngmất.Nhưngsaomắtcứmờđi.Tayrunbắn,cốghìchặtlấybútmàchữvẫnxiêu.Cơnréttừtrong

ruộtđâmra,tòiquaxươngquathịt,làmbầnbậtcảbànvớighế.Đầunặngnhưailấycáiđỉnhúplên,mắtkhôngthểmở.Liệuđổvậtxuốngđất,coquắp,khôngcònbiếtđếnngườitađangkhiêngra,đổnướcgừngvàomiệng.

-Thậtkhổ,thằngbéhọcgiỏimàđâmhỏng.Tiếngailàoxàobêntai.Khônglẽmìnhkhônglàmđượchếtbài.Liệuvùngdậyxinthitiếp,

nhưngcơnsốtlạivậtcậuxuống,cànglúccàngácliệt.Mêman.Rừngrựcnhưhònthan.Bệnhtừanhbạncùngtrọhọclâysang,ngườiấybỏcuộcngaytừđầu,cònLiệulàmđượcnửabài.Ngườitamangcậuvềnhàđểmẹtrôngnom.

-Họctàithiphậnconơi!-ÔngđồTrìnhuấttímtáicảngười,mãiđếncuốingàymớihộcramấytiếng.

KỳthiHươngcuốicùngnămẤtMão1915diễnratrêncánhđồnglàngMỹTrọnggầncổngtỉnhkhôngcócậukhóaLiệu,tuyđãkhỏelạisautrậnốm.Khôngmuốnnhìnconnhàngườilềuchõnggánhđi,ôngđồTrìnhđắpchiếunằmrênhừhừ.

Mọihyvọngđềutiêutancảsaunhữnggắnggượngcuốicùng,chacondângđơnhếtcửanọđếncửakiatrìnhbàylýdo,xinđặcơndựkỳthirốtđềubịtừchối.Rủirocủangườinàylàmaymắnchongườikhácmà.

Thậtra,vẫncònmộtcơhộinữa.TrườngthiHươngởThanhHóađếnhainămsau(1917)còntổchức,Liệucóthể“mượnquê”trongđóđithi,gọilà“ngụthí”.Nhưngtiềnbạcđâuramàởtrọ,chạygiấytờ,đànhbỏ.KhốingườicùngtranglứathấtcơđãxoaysanghọctrườngPháp-Việt,nhưngđấylạichỉlàcửamaymắnchoanhcótiền.Cáitiềnđồhoạnlộôngđồnhắmchocậuútphảiđứthẳn,giốngnhưcánhđồngMỹTrọngkhônglàmtrườngthinữathìbiếnthànhsânbay.

CÀNHHỒNGLEOTRÊNTƯỜNG-Biểncảbắtđầutừđâu?-Từnhữngdòngsông.NhưsôngHồng,sôngNinhCơ,sôngĐào…,baonhiêunướcđềuđổ

racửaBaLạtdướiGiaoThủyấyconạ.Thếnênchảtrôngthấybờbaogiờ.-Saolạisinhradòngsông?-Đấylàdomuônvạnkhesuốinhỏsuốitorócráchtrênnguồn.Nhữngsuốiấylạicótừức

triệunhữngnguồnmạchrỉratừlòngđất,từáorừngnguyênsinh,nhữngrễcây,thảmlámụcẩmướtchephủnúiđồi.

Thế“đấtnước”làgì,màuhồnghayxanh,hìnhtrònhaychữnhật?-Cứtạmhiểuđấylàbờtre,chùmkhế,bóngđachemátmáiđìnhlàng.Làlànkhóibếpchiều

hôm,củkhoaimẹdànhchosaumỗilúcnônghịch.Từnhữnggìrấtnhỏbé,thânthuộcmàaicũngcó.

Đốivớingườiđihọc,đócònlàconchữ,tiếngnóicủangườimình,nhữngdángtượng,câuchầuvăn,nếpănnếpmặccủaquêhương.Đócònlànỗihậnbọnngườimũilõmắtxanhlàmđứtmạchvăncủagiốngnòi,chặnđứngmọingảđườngtiếnthân.

NhưngôngTrầnHuyTrìnhchưathểnhủchoLiệuthấmhếtđiềusâuxaấy.Cònlũncũn,cậubéchỉnhớđãbịmắngnênthânvìtộidámsanglàngBángGiàbêncạnhchơi.

-Maychocontôi-BàTrầnThịNhự,tứcbàđồTrình,vừathởvừalaumồhôichocon.-Ngườibênấyghétngườilàngmìnhlắm.Họđánhchothìkhốn.

-Saolạighétạ?-NgườiTâydạyBángGià,BángTrạitheođạo.-CáccụnghĩaquânVănThânnhàtaghétTây,đãbắtgiammấyngườilàngấybỏchochết

đói.Ôngnộiconđãgiấugiếm,mangcơmchohọ.-Vănthânlàgìạ?-Giờiơi,cómỗicáimồmmàhỏilắmthế.Nóiconcũngchảbiết.Nhưngnhiềucụcử,cụ

nghèđếnnhàtachơibànchuyệnbênhvuađánhTâylàVănThân.-ConcũngđánhTây!Liệunóirấtcaohứnglàmbàđồphìcười:-Chanhàanh,đánhbằngváyđụpà?Đểrồinólạiđốtcảlàng.CólầnquânPháptheochângiáodânđếncướplàngVânCát,đứngtừquánđầulàngbắn

vào.Saumộthồithìthụpmàkhôngquađượccánhcổnglàngtoàntređựcnguyêncâychúngnúngthế.Dânlànghănglên,mỗingườicầmmộtcâygậytầyxôngrađánh.Mộtthứáogiápaicũngkhoác lênngườiđểđạnphải tránhxa làchiếcváyđụp tẩmnướcđái.Cuộcphảncôngthắnglợi,giặcrútlui,làngchỉhaingườibịthương.Nhưngrồigiặcquaylạiđốtcảlàng.CụTrầnHuyLàn,-ôngnộiLiệu-bịbắtđi,mãimớichuộcrađược.

-Cóđúnglàváyđụptẩmnướcđáithìtránhđượcđạnkhôngạ?-Liệulạihỏi.-Mẹcũngkhôngbiết.Cáccụtinthế,nênđánhhănglắm.Cònnhàmìnhthànhtro.Bàđồtrảlờiconngọnngành,nhưngkhôngquênmáchchồngchuyệnLiệusangBángGià.

Mayđượcngàybốdễtính,cậuchỉbịmắngmỏchứkhôngphảiđòn.Bènđượcthểthắcmắctiếp:

-Thưacha,saotalạighétđạo?ConthấybênBánghọcũnglàmruộng,chạychợnhưbênđâythôi…

-VìngườiTâynúpsaubóngChúavàođánhnướcta.-Nướctarộngđếnđâu?-Ô,rộnglắm.-ôngđồphìcườinhưngsầmngaymặt.-Đihếttỉnhta,tỉnhTháilàđếnquả

núirấtdài,gọilàTrườngSơn.HếtnúiđếnsôngCửuLong,cátômnhiềuvôkể,lấyrổxúccũngnặngtay.NhưngnhữngđấtnhiềucáấycũngbịTâychiếmcảrồi.

“Xúcxuốngnướcmàcũngđượcrổcánặngtay”,thếnàomìnhcũngphảivàocái“làng”ấy”.Liệulơmơnghĩhỏitiếp:

-ThếvuacóđánhTâykhông?-Vịđánhvịkhông,đềukhônglại.ĐứcHàmNghitrốnlênrừnglậpđồntrại,chúngnóbắt

đượcđàyrabể.Khổchongài.Cácquancũngđánh,mấychụcnămròngrãcũngvẫnthua.“LớnlênconcũngđánhTây”Liệuđứngvụtdậynóilớnlàmbàđồphìcười.Kéoconvàolòng,bàâuyếm:-Chanhàanh.ĐánhTâynhưbốanh,làmthơchửichúngnóchứgì…-Bàthìbiếtcáigì?-ôngđồgằngiọng.-ThìtôithấyôngvớibácTúCương,bácCửKiểm,cậuKhóaNhàncứngồingâmthơ,Tâynó

cónghe,cóhiểuđâu.Bìnhthườngbàđồrấthiền,hômnaynóimấycâuđúngcả,màsaoLiệuthấythầyđỏlựng

cảmặt.Ôngđồnhỏmdậyngồithừmộtlúc,quaylại,rấtkhẽ:-Thếmìnhcóbiếtbáccảđiđâukhông?BáctheođềđốcTạQuangHiệnkhởinghĩabên

TháiBình.Tôivướngnhà,chứkhôngcũngtheorồi.Tâynóbiếtnênmớiđốtnhàmình.-Rathế.Khôngnóinêntôichảhay.-Bàđồrachiềubiếtlỗi.-Nhưngsúngống,tàuđồngtàu

sắtnóthế,saođánhnổi.-Quảcóthế.Đánhmãi,mấtngười,cháycảnhàmànócứtrơra.Nàymình,nhânthểtôinói

chuyệnnày…ÔngđồbảoLiệuđingủ,rồithìthầmrấtlâuvớivợ.Cótiếngthởdàicủabà,tiếnggiảithích

củaông,rồibàlạitấmtức.Sángrabảocon:-ThầybảođịnhchoanhChướcđihọcxa,sangNhật.Chảlàcáccụcácbácbànnhauđánh

Tâymãikhôngxong,thìphảiđihọcchogiỏihơnnó,đèlạinó.NgườiNhậtcùngdavàng,đồngchủngđồngvăn,họsẽgiúpmìnhviệchọctrước,sauchosúngvềđánhTây.

-MẹchoanhChướcđikhông?-Liệuhỏi.-Đấylàthầymớiýđịnh.NhưnganhChướcđãhoramáumấylần.Màđithìđểvợconai

trông…-Haylàconđi!Liệuhăngháiquálàmbàđồtứccười,vuốttócNhưngthầyđangđịnhlấyvợchoanh,lấy

conônglangOanhbênTháiLa.-Conchảthíchlấyvợxa.-Liệunguẩyra.-Làmgìmẹchảbiếtconthíchaitronglàng.-Bàđồbuồnbuồn.-NhưngbêncôLọcngười

tachêmìnhnghèo.KhônglấyđượccôLọcđâuconạ.Thôi,cứnghethầybuđi…Liệubuồnbã, ủ rũ, càng cám cảnhnghèo.Khoai chuột, cám rang thì cấtmình saonổi.

Tưởnglàđihọcsẽlênquan,đeothẻngà,thìđườngấyđãtuyệt.Nghĩđếnánhmắtđắmđuối,bướcchânconcóncủaaibênkiabờaomàđànhchịu.Phận

nghèothìphảihènthôi.

Đấylàngàytrước,khiLiệucònhaysàvàolòngmẹ,phảitrốnchađểđikhăngđiđáo.Chứmấynămsau,giacảnhcàngkhốnkhó,nỗibíbứchóathànhbiphẫn,thìcậuraôngcụnon.ĐêmđêmLiệunằmngâmnhữngcâuthơvímìnhnhưBàngThốngởđấtLôiDương,chứctrihuyệnkhôngthểphỉchí.NhữngbàithơđầutiêncậugửiđăngNamPhongtạpchíkýbúthiệu“ĐẩuNam”,sánhmìnhvớiĐịchNhânKiệttriềuĐườngbênTrungHoa,tàinănglỗilạcmàkhôngđượcdùng.

ÔngđồTrìnhốmnặng.Ngôinhàtấpnậpthoắtlặnglẽ.Sinhđồravàorónrén,âmthầmnénloâu.

Trongbuồngbàđồngồilặng,khôngthểkhócnổi.Đôimắtbàđãlòahẳntừkhingườiconcảrađi,láxanhđãrụngtrướclávàng.

Nhưngọnđèncạndầuthìbừnglên,trướclúchấphối,ôngđồgọiconútvào,dặntrôngnommẹ,đàncháuconanhChước.“Đờingườiaicũngđếnlúcnày.Thầyđitrướclàcóphúchơnmẹcon…Conphảichữngchạc,cứngrắnhơn.Đangđiđừngnhảylênnhưthế.

-Vângạ.-Thầybuồn làđếngiờchưa lođượcbếnđỗchocon.AnhChướcđãvậy.Nhàtachỉcòn

trôngvàocon.Khôngbiếtthầycólầmkhicholàchỉcóhọcthìcácconmớicấtđầulênđượckhông.Nhưngnhàtakhônghọcthìcònlàmgì…

-Khôngcầnnghĩnhiềunữađâu,thầyơi…Ôngđồhổnhểncốchốnglạicơnho,rồidịuhẳn:-Conlàngườitraingoannhưngđasự.Consẽvấtvảmất…Cậuthiếuniênmườilămtuổikhôngthểngờrằngmình,nhiềunămvềsau,chođếncảlúc

đãtộtbậcvinhhiển,lắmlúcsẽcònphảinghĩvềlinhnghiệmcủacâutrăngtrốiấy.

<1width="33%">[i]Ýnóiconngườitasinhracótínhtốtlành.dohoàncảnhmớiđổikhácđi[ii]NơithiHươngcủatrườngNam(NamĐịnh).

-5-

PHƯƠNGNAMVẪYGỌITrượngphuchốngkiếmđithìđiĐừngnhưnhinữlúcphânly…Liệucứtưởngmìnhlẫmlẫmrađiđượcngay,nếuvợníulạithìrútgươmcắtphăngngay

vạtáomàtiếnvàosươnggió.Dễnhưbỡn.Nhưngđâucóthế.Anhthấymìnhcũngyếumềm,lâmlythổnthứcnhưthóithường.

Đểtangchồnghơnmộtnăm,bàđồcũngđitheo,tớicáichốncócảcontraicả,đểlạitrênđờimớcháuchocậuút.Khôngphảichămmẹlòa,Liệulạisớmgánhlấyvaibố.HĩmMẹtvàcuMolọtlòngquặtquẹothiếusữamẹdùTýrấtkhỏemạnh.Ônggiờithếmàác?Bỏđấymàđitứclàđểnợchovợ,rấtlàkhôngnỡ…

Nhưngkhôngđithìsao?Sinhnhai,dùcốcáchnàokhôngthểcócửagỡra.Luônluônlàcáigánhnặngloăn,cảđờikhôngbỏxuốngđược.Vàcáilàngquêthìquálắmtụclệ,sốngquanhquẩnkhôngchịuđược.NhưanhĐích,tầmtuổimình,nhìncâycộtghimộtnămbachụccáigiỗmàmặtmũibạccả.Khôngtrốngiỗđượcnhàai,màaitrốngiỗnhàmìnhthìcũngnằmlòng,saolũytrelàngnóthắtconngườitachặtvậy.LênHàNộigửibàichotạpchíNamPhong,Liệuthấysaođờingườiđànôngởtỉnhnónhẹnhõm.Độclập,khôngphảirakínhvàobẩm,thíchchàoaithìchào;mìnhcũngcóthểsốngnhưbọnnhàbáotựdođượclắmchứ.Khốithằngdanhnổimàthựclựcđâusonổivớimình,chỉđượccáicôđầuthổđĩlàthànhthần.

Thếthìđiđâu,thếnào,vớiai,vànhấtlàlấygìđểđi?LiệuthiênvềphíaNam,nơicuộcsốngthoángđãng,ít“mùi”NhohọchơnHàNội.SàiGòn,

vớinhữnglềluậtcủaxứthuộcđịa,nhấtđịnhlàmởchứkhôngkhéphờhờnhưđấtlềquêthói.Vàkiếmănhẳnlàcũngdễ,“xúccáirổxuốngnướccũngđượcmớcáto”kiamà.

Vàvềphầnchíhướng,LiệucũngthấykhuônkhổtựdotrongNamthíchhợpvớimìnhhơn.Dùnhữngbàibáo,kýnhiềutênkhácnhau,đemlạichútvinhdanhchoanhởlàng,nhưngHàNộivẫncứchậthẹpthếnào.Nhữngtộcngườitừmộtlàngquêlênsốngbằngmộtnghềthủcông,dựngđìnhđền,đemcảthànhhoànglênthờ,nótạoracáibíbức.LiệucũngđãbớtphớnphởvớinhữngtưtưởngcủaLươngKhảiSiêu,thấynó“nửavời”,khôngđếnnơi.MàanhthìquághétthằngPháp,thấynóđứngđâuchỉmuốnđemđấtchỗấyxúcđổđi.ĐiNam,vàochỗ“mùiTây”nặnghơn,tứclàphảingửihít,chịuđựngnhữngthóithựcdâncủachúngnónhiềuhơnrồi.Màmìnhphảisốngđượcchứkhôngthểthànhcáixácbóncâycaosunhưđámphumộđangkìnkìnvàotrongấy…

Liệuthấynhưbịbóchân.Lắmlúcmặtđầnthối,điđườnglàngdẫmcứttrâu,chảkhácông

khóaCảoCứmiênmanchảrứtrađược.Côvợtrẻtấtnhiênchảthíchchồnglangbạt.Nghèothìcũngcónhàcócửarồi,ởnhàraucháocónhauchảhơnà…

CúhíchđểanhrờikhỏiquênhàlàtừôngBùiTrìnhKhiêm,bạnthânanhChước,mộtthờidạyLiệuhọc.LànhànhocódanhvọngnhấtnhìvùngVụBản,ôngBùilạithấmthíaconđườngcụtcủađạoThánhhiền,nhấtquyếtđoạntuyệtvớikhoacửngaytừkhibỏthiHương.Họctròôngnhiềungườiđãchuyểntheoquốcngữ,vàotrườngPháp-Việthaysangngạchkỹnghệ,buônbán.Ítnămsau,ởHàNội,thôngVôi(NguyễnHữuThu),kýBưởi(BạchTháiBưởi)đãđượccoilàvĩnhânkhirờibỏđámnhosinhưabạođộng,trởthànhnhàtưsảnhàngđầuBắcKỳ.

ÔngBùiyêumếnchúhậusinhvừalàtròvừalàđànem,bànrằng:NamKỳlàđấtthuộcđịa,chínhsáchnớirộng,tưtưởngmởmanghơn.Tavàođấykiếmăndễ,lạiđoạntuyệtthóithủcựu,cókhicậunhưcágặpnước.

***Tháng9năm1923,tàuCaravellas,thườnggọilàchiếc“Năm-sao-cụt”rờicảngHảiPhòng

vàoSàiGòn.Lộtrìnhthườngmấtbabốnngày,gặpbãolốcsốngđượclàmay.Tàuchởbòxuấtkhẩu,khaithốikhôngthểtả.Khách,làđám“đithêm”,cóvợchồngôngBùi,haicon,Liệuvàvàianhbạn.Nămngườitrong“pháiđoànôngBùi”đượcngủtrongphòngchủtàucóđộcchiếcgiường,giáthuêmỗingàymộtđồngbạcĐôngDương.Nhưngsựchậtchội,nhớpnhúavàmùinướcđáibòkhônglàmLiệungánmấy.Ngổnngangtronglòngchàngtraihaimươihaituổilàbaonhiêuhyvọng.

Caravellaskhôngphảitàukháchnênchảcóaitiễn.Húlênhồicòidài,nóđủngđỉnhrờibến.Đứngtrênboong,nhìncầucảngxadần,Liệuchợtcồnlênnỗirưngrưng.Phíađuôitàulàphốxá,chảnhìnthấyđâucáilàngVânCátbétẹonghèokhó,ngôimộcủathầymẹ,anhtraiđãsangcát.Týliệucóchạygạođủchocácconcùngcháu,haysẽsangTháiBìnhcắtraumánhưchịRiêu.Vàngôinhà,đãđôibaphencháyrụi…

KhỏiĐồSơnthìmọitâmtrạngbaybiến.Chỉcònnônọe,choángváng,xâyxẩm.Cócáigìnhư lưỡicâumócvàoruộtkéora,rút tuộtmẩubánhmìhồisáng.Một lúc,mậtxanhtrongbụngcũngkhôngcòn,nhưngcơnnônkhancũngchảbuôngtha.Cănphòngnhỏtanhtưởi,ainấynằmnhưlũgiánchết.Liệurađứngngoàiboongtàu.

Sóngđâumàlớnthế.Nhưnúichờmqua.Cảcâynướctừtrêntrờitrútxuống.Thấyngười

khách trẻhãi,vàobuồng tránhrồi lạichạyra,anhmạch lôbảo từđây làchỗ lắcmạnhrồi.Chẳngcónúinàocảnnênsóngtừxacứnhètàumàbổ.

“Pháiđoàn”bảonhaucốchịu,bốnngàyđếnnơisẽthưsướng,thahồănmặcgấpnghìnlầnởquê.

Nhưngsaođámthủythủđềuhốihảvậy,hếtcakhôngăncơmmàchỉnhábánhmì,tiếptụclàmviệcAicũngthấtsắc,vẻkhẩncấphiệnrõlàthếnào.Ngheđâumáyhỏng,tàubịthủng,phảihàn.Anhmạchlôtrẻ,từđầulúcnàocũngnghêungaohát,chuitừbuồngchỉhuyrahétchõvàobuồngmáy:

-Quantưralệnhlúcnàokéocòimớiđượccắtphaođấy!Thôi.Thếlàchếtrồi!Bấtđắckỳtửgiữabiếnkhơi,đếnnấmmồcũngkhôngcó.BàBùioẹ

khan,cốcầuGiờikhấnPhật.BấtgiácLiệucũng“NammôADiPhật…”,“LạyBàChúaLiễu,conlàngườilàngVânCátđây,bàđừngvậtchếtchúngconạ”([i]).

Trongcơncồncàolàhìnhảnhvợcon,nhữngconngườiyêumếntavàtahằngyêumến.Sựnghiệpngắnquáthế.TamớicómấybàithơtỏchítrênNamPhong…Đờingắnthếư?Tìnhđoạnthếư?Khôngđượcchếtvìtaynhữngkẻtahậnthùthếnàythìuổngquá.

ChừngnhưTrờiPhậtnghethấy,nênsóngbớttobểêmhơn.Tàuđãchữaxong,bơmđượcnướcracònmáylúcchạylúchỏng.Lênhđênh,ngắcngoảimãingoàikhơi,thếrồicũngvàođượctớiĐàNẵngsaubảyngày.

NgàythứmườisáuthìcặpSàiGòn.Nămthầytròlênbờxanhxao,tanhtưởi.Nhưngchỉsaubữacơmno,Liệuđãcóthểngâmrốnglên

“MãimãiphồnhoakimthếgiớiLịchtriềukhaitháccốphongcương”(Thếgiớingàynayđầymắtphồnhoa,Bờcõingàyxưađãtừngkhaitháctừtriềuvuanàyđếntriềuvuakhác).

THỢNỬAMÙAÔngBùiTrìnhKhiêmcóngườibạnlàLêĐức,chủtrươngtờNamKỳkinhtế.ÔngĐứccó

hơnmẫuvườnởngoạiôSàiGòn-ChợLớn,đangthiếunhâncông.Vậylàthầytròcóthểthahồmúabúthayđánhcây,làmcỏ.Bằngkhông,rabuônbánnhìnhằngngoàiphốđợithờiphấtlêncũngđượcchứgì.Chuyểnsangthươngmạilàmộtxuhướngcủađámnhànhothấtthế.Nghĩđếnnghiệplớnđangchờ,thìhùngtâmtrángtrílạilênầmầm.

Nhưngtrướchếtphảilàmchầuhủtiếu.Sauđó,chảisạchquầnáođểhếtnhữngtanhtưởihôihámtrêntàu.Đikiếmsốngcũngphảibềbềthểdiện,vừagiữchomìnhvừagiữchongườimìnhsẽnhờcậy.Rồicảđoànđóngxekéođếnđịachỉđãđượccho.

Cănnhàhoangtàn,nhưvừacótrậnbãocuốnqua.Ôngchủ,thiểunãohơncảkhách,chobiếtdolàmchínhtrị,ôngbịmậtthámkhámnhà,phủThốngsứNamKỳgọilênbắtkývàonghịđịnhtrụcxuấtvềBắc.BơvơgiữaSàiGònđắtđỏ,pháiđoànnhosĩNamĐịnhgiạtvềMỹThorồisangSàĐéc.

SaĐéccócụVõHoành,cũnglàmộtchínhtrịphạmbịantrí,sốngbằngnghềthuốc.CụVõrộngnhàrộngbụng,cóthểchohọdungthânítlâu.HàngngàyLiệutánthuốc,tháiđỗtrọng,xaytamthất,rầuruộtngâmnhữngcâuthơcảmkhái.Thơcảmkháithìsẵnvôcùng.

ÁpTết rồi. Xungquanh rậm rịchmổ lợn gói bánh tét.Ngoài sông vắnghẳnnhững conthuyềnkhẳmtráicây.ThầytròôngBùiđidạophố,ngắmnhữngcửahàngcủangườiHoađỏốilạpxường,đàntrẻnhấmkẹobôngmồmnhoenhoétmàcámcảnhvôcùng.

-Sẩynhàrathấtnghiệplàđây,Liệuạ.ÔngBùirầurĩthởratrongkhiLiệuđểtâmvàobànthờthiêntronggócchợ.Khóihương

nghingút,màugiấyphongbaothậttươimắt.“Haylàchúngtaviếtcâuđối…”,anhreolên.-Nhưngcậuvẫnthươnghạibọnbầnnhobánchữkiamà.-Thưathầy,đếnnướcnàythìmìnhphảithươnglấythânmìnhthôi.Miệngnói,chânhămhởrẽvàohàngtạphóa.ÔngBùicũnghănglêndốctúimuamấybănghồngđiều,câybútlônglớnvàthỏimựctàu.

Ngầnngừtrướccáinghiên,haithầytròquyếtđịnhchẳngxaxỉlàmgì,raméchợnhặtmảnhbátvỡcònhơn.

Cáigócphốhọchọnđôngngườiqualại,trướcmộtgianhàngđãđóngcửaănTết.Giảichiếcchiếulemnhem,Liệuxắntaymàimực.CũngmaythầytròmangcảáolươngtheonêntrôngradángôngđồôngBùingồibằngtrònlấytờbáorathửbút.Nhưngsaotaycứrunbắn,mặthếttáidồnsangđỏ.Đượcmộtlúcthìgácbút,chìangóncáitayphảinhănnhó:“Dậpđãmấythángrồimàkhônghồinổi.Liệuviếtđi.Ấy,khoanđã…”Lạiphảichạyđimuathẻhương.Bắtđầu

một“nghề”mới,cáchkiếmănmới,khôngcầukhấnmấycâuthìthầnthánhnàobanchocáimay.Đoạnmàođầukhôngthiêngliênglắmnhưngkhôngđếnnỗibángbổ,vìLiệuchợtnghĩđếnđềnNgọcSơnngoàiHàNội.CụNguyễnSiêuviết“TảThanhThiên”lênThápBútlàmuốntỏướcvọngvòivọi“viếtlêntrờixanh”củakẻsĩ,mìnhcũngcóướcvọngđấychứ.

-Viếtchữgìbâygiờ,thầyơi?-Liệucấttiếng.-Thìcứnhữngcâuthôngthườngấythôi.Khôngcầncaothâmlàmgì.TôngcựutàmarakhỏicửaNghênhtânphúclộcrướcvàonhàLiệunhoaynhoáythảovàođôibănggiấyđiều,chữnhỏvàbaybướm,nétđậmnétthanh

rấtđiệu,đoạntreolên.Đangsoạnmộtđôicâuđốikhácthìcótiếngtrầmtrồ“Hảoa”Hảoa”,ôngTàumặttròntrĩnhđứnggácmộtchânlênhèngắmnghía,miệngkhenkhôngngớt.

-Tiênsinhviếtđẹphà.Phếtphẩyrấtcóhồnhà.-Dạ,khôngdám…Liệunhúnmìnhđúngkiểuchânnhokhôngcoilờitângbốchayđàmtiếuvàođâu,phóng

búttiếp.

TếtđếnnhànhàvuicontrẻXuânvềthônxómchúcôngbàĐấychỉlànhữngcâusáomòn,đốikhônghẳnđãchỉnh,ngoàikiaLiệuvàđámbạnvẫnchỉ

trỏcườichê,naycóplạimàđượckhennắcnỏm.Nhữnglàsâuxa,nhữnglàhàmsúc,nhiềuýtứbên trong lắm.Dân “ở trong”dễ tính thật.Vàingườinữaxúm lại, kẻkhôngbiết thì tòmò,ngườicóchútchữthìtántụng.ÔngngườiTàuđợichocâuđốiráomực,cuộnlại,bảo“Tôilấyđôinàydáncửabếp.Nhưnghơinhỏ.Phiềntiênsinhviếtchođôiđạitựdáncộtnhà”.ThấyLiệunhănnhó,ôngvỗtúixườngxám:

-Tiênsinhkhỏilo.Tôicótiền.Tôimuagiấylớn,bútto,tiênsinhphóngtayđạitựmớihả.Ôngtacứnhìnhèo,rằngbấylâuởSaĐéckhôngaibiếtviếtcâuđốiđẹp,rằngđượcchữtiên

sinhlàcóphúclớncảnăm.Cóbiếtđâurằng“tiênsinh“đangbí.Từnhỏđếngiờtoàntậptrongvở,có“viết”đạitựbaogiờ.Đólàmộtthửtháchrấtlớn,aikhôngrànhthưpháphởcơngay,nhưđôvậtlấmlưngtrắngbụngtrênsới.

CũngmayôngBùiđứngngoàiđỡhộ:-Xinôngthôngcảm.Thưphápkhôngphảikhôngbiết.Nhưnggiađìnhchúngtôicómộtlời

nguyềntừtổtiênđểlạilàkhôngviếtđạitựbán?Chỉlàmtừngđôinhỏthếnày,chơichovui.Cácvịchobaonhiêucũngđược…

-Thếthìtôiđànhchịu.-ôngkháchtrảtiềnđôicâuđốinhỏrồibỏđi.Từsángđếntrưakhôngbánthêmđượcđôinào.

Ngườingườicứtụrồilạitán,cókhichêgàn,cókhikhenchânnhogiữđạonhà.Rồicuốnchiếuthu“nghiên”,rửabútlủithủivề.ĐaunhấtlàôngBùi,rấtthạođạitựmàkhôngmúabútđượcvìcáingóntaychếttiệt.Liệuđauxótnghĩđếncha,anh,giậnmìnhchêcánhbầnnhobánchữgiờmấtcơkiếmăn.Mấyxuđôicâuđốichảđủtiềngiấymực,đúnglàchócắnáorách.

Vềđếnnhà,thìnhữngmiệngđangchờ.CụVõHoànhnghỉhàng,Tếtkhôngaibốcthuốc.LiệutầnngầnrồidứtkhoátbảoôngBùi:

-Thầyơi,emphảiđithôi!TàuthủySaĐéc-MỹThotrốnghoácnhưdạdàyngườikháchngồigầnbuồngmáychoấm.Ngườibánvéđến,LiệuphảivậtnàimãimớibánlạiđượcchiếcđồnghồôngBùicholàmkỷ

vậtđượcbađồngbạc,đủtiềnvềMỹThorồibắtxelửavềSàiGòn.Tiếclắm.Nhưngphảiđộthântrướcđã.

SàiGònsángrực.Pháonổđìđẹt,ngườiđilạisaomàdiện,màđẹp,trongkhimìnhchỉcốtấm.Mayôngchủnhà80đườngBonardrấttốt,đónkháchvàonhà.Khônggiancómùinhang,cànhmaitronglụcbìnhlàmvợinỗicámcảnhtronglòngngườixanhà.Nhưnglạiốmmớichết.Têphù,chântayliệtnhưkhôngphảicủamình.Phongtêthấp,cáichứngquáiácngườiBắchaymắckhivôNamđãhỏithămđếnLiệu.Anhkhôngthểngồidậy,ngườimúpmípnhưtúinước,ấntayvàonhũnnhùnnhùn.Vàhôithốivìkhôngthểngồidậyđivệsinh.Cũngmayhàngngàycóngườidọndẹp,lauchùihộ,chứkhôngthìcăngácbịlầmtưởnglàcáinhàcầukhôngaiquét.ThậtrathìLiệukhôngcámcảnhnhiềulắm,niềmvuiragiêngcóviệclàmanhkhấpkhởi.

Đólàtậpsựnghềkhắcdấuđồng,theohọcnhữngthợđànanhtrongnhà.Cầmdùisắt,chạmđồng,xướcsát,chảymáuluôntay,Liệuchẳngquản.Khốnthayanhkhôngphảingườikhéo.Thế nên, phần vì thươngmến, ông chủ cứ phân thêmnhững việc nhà cho nhẹ nhàng hơn.Thỉnh thoảngông rủLiệuđi ănhủ tiếu, xemhátbội.VớimộtngườiNamBộbình thường,nhữngnhậnxétcủaLiệuđượcxemlàrấtsắcsảo.Đượctôntrọng,coilànửatậpviệc,nửalàchúem,màLiệukhôngthấythoảimái.Ngườitatốt.Nhưngcứthếnàyanhsẽkhônghọcđượcnghềmàvẫnmangơnnuôiăn.

Maylàthuêchungngôinhàcóôngphómay.Liệubènxinsanghọcnghềmớivớicáicớchântaylóngngóng,etốncôngdạydỗcủathầy.Bâygiờlàđốtbànlà,đơmkhuy,thùakhuyết,dọnvảivụn,chạyđimuachỉ…Tuylặtvặt,anhcótâmtrạngđỡlàngườiăntheo,kiếmtiềnmộtcáchsòngphẳnghơn.CólẽLiệusẽthànhmộtthợmaykhéo?Khôngchừngsẽthànhôngchủtiệmlớn,hàngngàytươicườiđứngđóncácbàcáccôtớiđoướm,cũngnên…

Tốiđến, cònchút thìgiờ,Liệusẽngâmthơchomấyma-nơ-canhnghe.Nhữngcônàngngựcnởbụngthonbằngnhựa,bằnggỗsẽvuilòngthưởngthứctâmsựcủa“anhhùngmạtlộ”suốtđêm…

Nhưngchứngtêphùgiãbẹpmọimongước.Cáckhớpngóntayđauđớn.Đầugốitotướng,đỏbóng.ChỉcầnraBắc,nơikhíhậukémẩmthấphơnlàtasẽkhỏi.Nhưngtiềnđâumàra?Nằmlạithìthuốcaibốthí?Đượcngườicơmcháo,dọnrửathếnày,làphúcđãlớntàyngôiphủthờBàChúaLiễuởquêrồi.

TrángsĩđaulòngthânỷlạiAnhhùngthẹnmặtcảnhvônhanMặcdầuaibiết,aikhôngbiếtMắtthiếtnàotrôngthấyruộtgan.Trongcăngáctốiom,hôihám,tiếngngâmcủakẻcuồngsầuthảmnhưvọngtừcõiâmlên.

<1width="33%">[i]BàchúaLiễuHạnhquêVánCát,tươngtruyềnhaylàmdịchbệnh,thiêntai ,hỏahoạn

phạtkẻbàkhôngưa.

-6-

GẶPMAYTưTrinh,ôngbạngiàđãlênhđênhnửađờitrênbểcả,mởmồmralà“dânchủ”với“cộng

hòa”lạichẳngbiếtlấymộtmảnhitờnào.Dùkhôngcóchữ,ôngvẫnlàcứunhânđộthếchoLiệu trong cơn khốn quẫn. Không hiểu hết nỗi niềmnhưng trân trọng, ông sẵn sàng nghenhữnglờitiêucựccủakẻsĩbịhãmvàobĩcực.Thỉnhthoảngônggiởmình,đấmlưngchoanh,đổcáibônặngmùidướigậmgiường.

Bẵngmấyhôm,làmLiệukhắckhoảitrông.RồiTưTrinhđếnvớichiếcbánhngọt.Đútchoanhăntừngmẩu,ônglạibắtđầu“hầuchuyện”.NgheLiệuưửnhững“anhhùngmạtlộ”với“trángsĩlỡthời”,ôngkhoáichílắm.

-Khẩukhí?Khẩukhíquá?TưTrinhvỗđùiđánhđétvàbắtLiệuchéplại.MaiôngquaSàiGòn-BếnThành,sẽgửihaibàithơ“đầycảmkhái”chotòabáo“NamKỳ

kinhtế”Báohại“trángsĩ”phảingồidậyrunrẩymúabút,mỗicửđộnglàmộtcựcnhọcđauđớn.

-Kývàođi!Cậuphảikýchữgìácliệtvàochứ…ÔnggiụctoáylúcLiệuđươngchoángváng.Chẳngnghĩđượccáitênoaihùnghaybithảm

hơn,Liệuđiềnhaichữ“ĐẩuNam”xuốngdướithư.NgoàiBắc,quanhữngNamPhongvới “Thựcnghiệpdânbáo”,ngườitađãbiếtđến“ĐẩuNam”rồi.

Gửithưđivàmongkếtquả làmộtcái thú.Nhưngcănbệnhhànhlàmsựthúvịgiảmđinhiều.Thêmnữalànỗithắcthỏm.Từdạohọcnghề,Liệugiấubiệtcáiđuôithisĩ,sợlàmtròcườichongườixungquanh.

Cũngmaybệnhluidần.Cóaingờgiốngtỏi,thứtỏiBắcnhỏcủmàcaysựclạicótácdụngvậy.Cứcơmvàtỏi,Liệuđãnhúcnhắcđượcnhữngviệcriêngchomình.

Đangtậptễnhxuốnggác,anhgiậtmìnhnghechúhọcviệcgióngto:“NhàmìnhcóailàĐẩuNamđâunhỉ…Thếmàlạicóngườihỏi,đúngđịachỉnày…”.

Mừngrỡnhưngkhôngthểhấptấp,Liệubướcra,làmbộrấttừtốn.Ôngkháchcòntrẻ,vẻmặtcứngcỏithưarànhrẽ:“TôixingặpĐẩuNamtiênsinh”.

-Ôngấyvừađivắng.-Liệunóithác.-Nhưngdặntôicóđiềugìcứnóilại.ÔngquenôngĐẩuNamạ?

-Tôicũngkhôngquen.NhưngđọcNamKỳkinhtếthấyhaibàithơcủatiênsinh,thấythíchbènđếntòasoạnhỏiđịachỉ.Đâyđúnglàsố80đườngBonardchứạ?

-Đúngthế.-Tiếcquá.Thếthôi,tôicảmơnôngvàxinphépvậy!-Nhưngôngđãđếnđâythìcứlêngácđã.CóchuyệngìtôisẽthưalạiôngĐẩuNam.Đưakháchlêngác,Liệukhấpkhởimừng.Thơđăngcóhàonhuậnbútđãđành,lạicònđược

ngườiđọcđểýđến.Làtrikỷhaylàkẻđếnđểphảnbácđây?Trongphòngchỉcómỗichiếcghếvải,mờikháchngồimàLiệucuốnglên.Chiếcbôdướigiườngmayđãdọn,nhưnghẳncònlưucữulạihươngkhănkhẳn,thứmũianhđãrấtquen.

-Thưa,xinlỗi,tôichínhlàĐẩuNam.Bannãyphảigiấubạnthợvìkhôngtiệnnói…Ôngkháchtrẻngớngười.AingờĐẩuNamtiênsinhcòntrẻvàkhốnkhóthếnày.Anhta

xưnglàH.T,đangdịchsáchtạinhàôngTrầnQuangNghiêm,HộitrưởngHộiKhuyếnhọcNamKỳ.

Tôirấtcảmkíchcáikhẩukhícủaanh,-H.Tnói.-Thúthật,ngườiNamKỳđơngiản,tôiíttrikỷlắm.Đãlâumớigặpgiọng“anhhùngtrángsĩ”,bènlậptâmđitìmchođược.

H.TngườiQuảngNgãi,mộtvùngquênghèokiệt,cóchútchữnghĩachẳngthithốvàođâu,bổvàoSàiGòn,nơikhôngkhíbáochí,họcthuậtthôngthoáng,mớimẻhơn.Thấykháchcámcảnhvớinhữngkhốnkhócủamình,Liệubỏthóihànnho,cũngbộcbạchnhữngtâmsựbíbứcđãlâu.

Nàochônggaitrongthicử.Nàonhững“tácphẩm”đãđượcinhaycònđang“thainghén”.Nàonhữngkiếnvănvềphậnnướcnhàđangtìmđường,ảnhhưởngcủahaichísĩTrungHoaKhangHữuVi,LươngKhaiSiêu.TấtcảlàmH.Ttrầmtrồ.

-Đúnglàconhổđangbịnhốttrongcũi.-Kháchquảquyết.TôiphảitiếncửanhvớiôngTrầnQuangNghiêmmớiđược.

Hai“tiênsinh”tiễnnhaubịnrịnmàkhôngthểhồhởiramặt.Trướcnhữngconmắtcủabạnnghề,Liệukhôngthểlộgốcgác,thânphận.Phảigiữđườngluichứ.

Haihômsau,cánhthiếpmaymắnbayđến.Đơngiản,đóchỉlàtấmbìaghidanh,ôngTrầnmờiĐẩuNamtiênsinhăncơm,nóichuyệntạikháchsạnCửuLongGiang.Mừngrỡnhưngcũngengạivàphiềnphứcquá.Bộdạngtiềutụy,khôngcheđượcthìđànhvậy.Nhưngquầnáotềchỉnhthìlấyđâu.

LiệulôidướigầmgiườngđôigiầydađemtừBắcvào,lauhếtbụi.Chiếcáothethâmbạcphếchtrênmắc,khílôixuốngmớihaythiếubakhuynách.Vàđitắmchohếtcáimùithằngtêphù.TrờikhôngrétmàLiệurunrẩy,runnhấtvìchẳngcònchiếcáonàomặtlótbêntrong.

Khởihànhsớm.Khôngthểtrễtrongcuộcgặpnày.Đibộ,màkhôngthểbướcrảo,vitay

phảikhépchặtvàosườnkẻorơivạtáo.Đôichânlâungàykhôngđútvàogiầybịdacứa,chảmấychốcphồngđỏ.Đauđấynhưngmặtmũi,bộđiệuvẫncứphảiđànghoàng,đángbậc“tiênsinh”.

CửuLongGianglàkháchsạnsangnhấtSàiThànhhoalệ.Trướccánhcửagươnglộnglẫy,mấychúcanhcửamặcđồtrắng,độimũđỏ,chânquấnxàcạpđỏđứnglừnglữngnghiêmnghị.Khônghỏihanlờinàonhưngcácchú“củsoát”ôngkháchkhácgiaicấptừđầuđếnchân.Quakhỏicánhcửa,Liệucẩntrọngđưamắtquansát,tiếnđếncôlễtânthơmnứchỏichỗ.

Phòngdànhchokháchđặcbiệtcũngquálộnglẫy.Nhữngđènchùm,xôpha,trầnnhàchạmtrổchimchóchoalánhưđèchụplấykẻnghèo.Tườngnhàốpkínhnênquayđiđâucũngkhôngtrơnkhỏibộdạngcủamình.Dướingọnđènsángtrưng,H.Tđứngcạnhngườiđànôngthấpbéđeokínhgọngvàng.Liệutiếnlại,cúimìnhchàovànghelờigiớithiệucủaH.T.

-Tôirấtsungsướngđượcgặpông.MexừTrầnQuangNghiêmtrịnhtrọngnóivàgiơtayra.Liệuvừađộngtayđáplễthìvạtáo

khôngkhuythõngxuống,cáibụngủngphởra.CửuLongGiangsangtrọngthếmàthiếutiệnnghi,chảcócáilỗnẻnàođểtachuixuống.Thôithìcứđànhđiềmnhiên,đằngnàongườitacũngđãbiếtthânphậnmình.

ÔngNghiêmlàngườilịchlãm,lơđinhưkhôngthấygì.Chủkháchyênvị.CáibàncheđisựhởhanglàmLiệutựtinhơn.Anhcảmơnsựlưuýcủa“quýông”,lưuloáttựbộclộmình,trảlờinhữngcâuhỏicủaôngNghiêmvàcũngbàytỏlạinhữngquantâmkhác.Đãbiếtcảhaibên,H.Tởgiữa,làcâycầutuyệtvờinốilạinhữnglúcbịhụtnhịp.Tựgiớithiệuhoàncảnh,côngviệc,chuyệnnởranlênkhichuyểnsangmục”thờithế,xãhội.Quatuầnrượuthứnhất,TrầnQuangNghiêmtinrằnganhhànsĩtrướcmặtchínhlàngườimàông,hộiđoàncủaôngđangrấtcần.

-SàiGònthiếunhữngngườinhưông.CònôngđangcầnSàiGòn.HãyđừngnghĩđếnchuyệnraBắc…

“Mexừ“nóithếkhichiatay“tiênsinh”.

NỔIDANHVÀNỔICHÌMQuanhệmớivớiTrầnQuangNghiêmvàhộiNamKỳkhuyếnhọcgiúpLiệuthoátkhỏicảnh

cámắccạn.Rờibỏnhữngbànlà,kimkhâu,dùisắtdùiđồng,anhđượccầmcâybút,tậndụnghếtsởhọc,tàinăng,ýchí.Tìnhyêucủaanhhướngvàodântộcđangbịđôhộcầnđượccanhtân,cònlòngcămthùdànhchothựcdânthuộcđịa,lũquanlại,phúhào.

Tháng6năm1924,tứclàchừngchínthángxaquê,LiệuđượcQuốcBiểugiớithiệuvàolàmở“NôngCổmínđàm”,tờbáocódưhaichụctuổi,vàoloạigiàdặnởNamKỳ.ChủbáolàLêThànhTrườngbổLâmHiệpChâulàmchủnhiệm,TrầnHuyLiệulàmchủbút.Haitiênsinhlàmthuêtươngđắcnhauvềquanđiểmchínhtrị,xácđịnhmộtxuhướngtranhđấu.Nghĩalà,chíhướngchảđồnghànhquáigìvớitêntờbáouốngchènóichuyệnlàmruộng,đibuôn.Họcôngkíchchínhsáchthuế,nhữngthủđoạnbópnặn,bóclột,nhữnglềthóikhinhrẻngườibảnxứ,sựhènhạtrongđámquanliêu.

Lệthường,báoraphảiđưabảnđầutiênđếnTyKiểmduyệt,bịgạchbàinàothìđưabàikháclấp,đếnkhithấy“antoàncả”mớiinhàngloạtvàpháthành.Ngaysốthứnhấttiếpquảnbáo,anhchủbúthăngmáuđãviếtmộtbàinẩylửavềtiếngbomcủaliệtsĩPhạmHồngTháimưusáttoànquyềnMerlinởQuảngChâu,TrungQuốc.KiểmduyệtbỏngaylàmLiệuphảilấpbằngmộtbàivôthưởngvôphạt.

Liềnmấysố,cứthấybútdanh“ĐẩuNam”làbịđục.Liệuthaytênkýlà“CôiVị”,tứcnonCôisôngVịởquênhàNamĐịnh,nhưngTyKiểmduyệtcũngchẳngđểsổng.

Cứđểtrốngnhữngchỗbịđụcbỏ,khônglấpnữa.Taphảnđốimàlạiphânbuađượcluônvớithếgian.-LiệubànvớiLâmHiệpChâu.

“Bàicùn“ấycóhiệuquả.Ngườiđọccàngthương,càngmuabáonhiều.DùsaolúcấytrêntrườngbáoNamKỳchưamấytờnóichuyệnchínhtrị,tranhđấuchokẻnghèo,quyềnlợidântộc.

Thuêphải“lũ”chủnhiệm,chủbútthúdữnhưthế,LêThànhTrườngcứphátsốtphátrét.Quábằngrướchổvềngồitrongnhà.Dùsốpháthànhtăng,cólãi,ảnhhưởngbáolớn,nhưngchảbõbènvớichuyệnphảiđươngđầuvớicácthếlựcchínhtrịvàđámphúhào.ĐãbaolầnLiệu,Châuđượcchủbáonhắcchỉnênmonmengãingứathôi,chớnêngâysựđánhlớn.Nhưnghầunhư“NôngCổmínđàm”sốnàocũngbịđụcbỏvàiô.

Giọtnướctràncốc làbàikiểmduyệtđể lọt, tốcáođịachủTrầnTrìnhHuycậycủagiếtngười,lấpliếmtội.DưluậnầmcảlênlàmgãcôngtửBạcLiêuứclắm.Bênngoàiđâmđơnkiệnbáo,bêntrongnhắnnheđedọa,HuylàmLêThànhTrườngmấthếtkiênnhẫnvớihaithằnglàmloạn.BáobịđòilạingườirakhỏitòasoạnởphốPellerin.

Lạisểnhnhàrathấtnghiệp,LiệutheoLâmHiệpChâuđếntátúcphốLaReyniere.Ănởnhờbạn,cònbạnlạinươngvàovợrơivợhờcủamộtHoakiềuởChợLớn.Thếmàhaicáimồmmớivẫnrấttotiếngđấulýđấuluậtvớikẻcóquyền.Đámcôngchứcquảnlýbáochícứphảingheliêntùtìnhữngcâukiểu:

“Sao bảo tự do ngôn luận, bình quyền bìnhđẳngmà các ông bịtmồmngười ta nói sựthật?”.

“NhữngtưtưởnglớncủacáchmạngPhápchỉápdụngbênchínhquốc,cònởđâycácôngcấmngặtchứgì?”

Báobịđòinửatháng,thìLiệu“lách”đượcquyểnNgòibútsắt .Theoluậtthuộcđịa,sáchkhôngbịkiểmduyệtnhưbáo,chỉphảinộpsáuquyểnchoSởMậtthám,TyKiểmduyệtvàtòaán.24giờsaukhinộp,nhữngsở,ty,tòanàykhôngralệnhcấmhaytịchthu,sáchđượcpháthànhrộngrãi.Dựavàođiềunày,Liệurabáodướidạngsáchđểkhỏibịkiểmduyệt.

“Sách”Ngòibútsắtlọtlưới,rasốđầuvạnbản,khôngnằmtrêngiámàđếntừnghangcùngngõhẻmtrêntaytrẻbánbáo.Đầynhữngtintứcnóng,giọngđiệucôngkíchmạnhmẽ,bánchạynhưtômtươi.

NằmởphốLaReyniere,Liệuđãcótiềnđưangườiđànbàchonươngnhờ,tốitốicóthịtquayănvàcườirinhríchchuyệnxỏmũiđượcnhàcầmquyền.Mỗituầnlàmộtsựchờđợihiệuquả,nỗivuisướnghảhê,rồilạilaovàochuẩnbịsốsau,nhữngcúđònmới.

Dĩnhiênlàđộngđấtrồi.Ratớivạnbản,NgòibútsắtngậptràncảSàiGòn-ChợLớnchứítgì.Danhtiếng“tácgiả”“sách”nổinhưcồn.Miếngănthườngnhậtkhôngcònlàmốilochokẻsĩnữa.Nhưngmànhấpnhổm.Thấpthỏmđợiđòn.Đượctuầnnàongàynàohaychừngđó,thếnàonhàchứctráchcũngxuốngtay.

Chẳngphảiđợilâu.Ngòibútsắttập2đangindởởnhàTestelinthìôngchủhủyhợpđồng.Đemchỗkhác,họnhận,nhưnghômsaulạigọihủy,mấynơiđềuthế.Vàcócáithưmời,kínhgửimơ-xi-ơTrần.

SởMậtthámởphốCatinatcócáicầuthangxoáytrônốclêntầngthượng,leochóngmặt.Trongkýứccáichínhtrịphạm,đâylàmộtsảnphẩmthậtthôngminhcủatríócmậtthám:lênđếnnơithìđầuócvàchântayđềubủnrủn,trí“tranhđấu”dễnhụtvàiphần.Liệukhôngthểngờmìnhcònphảileolêncáichỗchóđẻấynhiềulầnnữa.

Trongcănphòngrộngcóbàngiấy,bộxôpha.NgườiTâycótấmlưngtròntrĩnh,ngắnngủnchừngnhưkhôngbiếtcókhách,đangquaymặtracửasổ.Sựchờđợigâyratâmlýmìnhbịbỏrơi,thậmchílàkhinhrẻ.Mấyphúttrôiqua,chừngnhưđòncânnãođãngấm,“cáilưng”mớiquaylại.

-A,chàngthanhniên,mờianhngồi.ĐấylàchánhmậtthámArnoux,nụcườitủmtỉm,cónéthồnhậukhônghợpchútnàovới

nghềnghiệp.GiọngBắcrấtsõi:-AnhởngoàiBắcphảikhông?Tỉnhnào?-TôiởNamĐịnh.-Liệutrảlời,nghĩ“cácanhcònlạgìnữa…”.-Ừ,tôiởngoàiấycũngđãlâu,rấtcócảmtìnhvớingườingoàiấy.Nămnayanhbaonhiêu

rồiấynhỉ?-Haibốntuổi.CâutrảlờicộclốclàmArnouxbỏngayvẻhồnhậu.-Tôiđãnhậnthưanhrồi.Tôilàmộtngườigiàcảmàanhănnói,viếtláchkhôngcólễphép

gìhết.AnhtưởngngườiTâythìkhôngcầnlễphépư?NgườiTâycũnglễphéplắm.AmàtôirấtthíchngườiBắcvìngườiBắcrấtlễđộ.Đâucónhưanh?Hayanhđịnhdọatôi?-Arnouxgầmghè,giọngđànáp-AnhphảibiếtrằngtrướckialàmđạilýHảiNinh,tôiđãmộtmìnhsangtrạigiặckháchbuộcchúngphảitrảlạibàđầmchúngbắtcócđấy.Hãythậntrọng,chàngtraiạ.

“Chàngtrai”,xuất thânNhogiáo,chảhềmuốnnghebàihọcvềphép lịchsựtínào,bèntranhthủlúcArnouxngưnglời,nóiluôn:

-Vâng,nhưngmàhômnaytôiđượcngàigọiđếnđây,điềumàtôimuốnbiết,nhưđãviếttrongthư,làcóphảingàiđãralệnhcấmcácnhàinchointậpNgòibútsắtcủachúngtôikhông?Chúngtôiđãlàmrấtđúngluậtnhànước.Ngòibútsắtinra,đưanạpbản.Haimươibốngiờsaucácôngkhôngralệnhtịchthu,chúngtôimớipháthànhkiamà.Nghĩalànhưmọiquyểnsáchkhác,Ngòibútsắtkhônghềphạmluật.

Vẻhòadịutrởlạitrêngươngmặtbéotròn.Arnouxnháymắtcườikhanhkhách:-TôibiếtthừaNgòibútsắtcủacácanhrasaorồi.Nólàmộttờbáotráhình.Quyểnsách

quáigìmàngoàibìalạiđềgiábánhàngtháng,hàngnăm,tênchủnhiệm,chủbút?Sáchgìmàlạicócácbàitheochuyênmục?

-Nhưngcóaiquyđịnhsáchkhôngđượcphépcócácmụcnhưôngnóiđâu.-Cứngcỏinhỉ.Lạicòngiởlýnữađấy.Nếucácanhnóigìphạmluậtthìsáchsẽbịtịchthu

vàngườirasẽvàotù.-Chúngtôichỉnóisựthật.

-Thìcácanhcứnóisựthật.-Viênchánhmậtthámđủngđỉnhrấtđểu.-Muốninthìintôicócấmđâu.

-NhưngnhàTestelinđanginNgòibútsắt2thìhọnóiôngcólệnhcấmin.NhàJulesViệtởSàiGòn,nhàÁĐôngởChợLớnđềubảoSởMậtthámgọidâynóiđến.Hômnaycácôngđãnóirõlàkhôngcấmin,thìxinchotôimấychữđểnhàinhọkhỏisợ,kiếmcớkhônginbáo…,à,insáchchochúngtôi.

Arnouximlặng,rồidứtkhoát:-Không?Tôikhôngcấmvàcũngkhôngphảiviết.Hắnkhoáttay,rađiềuchấmdứtcâuchuyện.QuânchóđểuThủđoạnhènhạ?TừphốCatinatđira,Liệutímbầmngườivìcămcáilệnh

mồmđêmạtcủaArnoux.Ngòibútsắtkhôngthểchết.Anhvàbạnbèđitớinhữngnhàinnhỏđangthiếuviệc.Đâucũngnhậnlờitrước,từchốisau.NgườicủaSởđãtheohọtừngbước.

Vàingàysau,haitờLaClocheFélée(Tiếngchuôngrè)vàl’EssorIndochinois(ĐôngDươngđộtkhởi)ởSàiGònloantinNgòibútsắtbịgiết.Cáichếtkhôngdođaokiếm,khôngcómáuchảy,domộtthếlực“vôhình”quyếtđịnh.RồiđồngnghiệpViệtNamhồn,tờbáocóxuhướngdânchủbênPhápcũngđănglạivụnày,chậmhơn.

-7-

GẶPMAYTưTrinh,ôngbạngiàđãlênhđênhnửađờitrênbểcả,mởmồmralà“dânchủ”với“cộng

hòa”lạichẳngbiếtlấymộtmảnhitờnào.Dùkhôngcóchữ,ôngvẫnlàcứunhânđộthếchoLiệu trong cơn khốn quẫn. Không hiểu hết nỗi niềmnhưng trân trọng, ông sẵn sàng nghenhữnglờitiêucựccủakẻsĩbịhãmvàobĩcực.Thỉnhthoảngônggiởmình,đấmlưngchoanh,đổcáibônặngmùidướigậmgiường.

Bẵngmấyhôm,làmLiệukhắckhoảitrông.RồiTưTrinhđếnvớichiếcbánhngọt.Đútchoanhăntừngmẩu,ônglạibắtđầu“hầuchuyện”.NgheLiệuưửnhững“anhhùngmạtlộ”với“trángsĩlỡthời”,ôngkhoáichílắm.

-Khẩukhí?Khẩukhíquá?TưTrinhvỗđùiđánhđétvàbắtLiệuchéplại.MaiôngquaSàiGòn-BếnThành,sẽgửihaibàithơ“đầycảmkhái”chotòabáo“NamKỳ

kinhtế”Báohại“trángsĩ”phảingồidậyrunrẩymúabút,mỗicửđộnglàmộtcựcnhọcđauđớn.

-Kývàođi!Cậuphảikýchữgìácliệtvàochứ…ÔnggiụctoáylúcLiệuđươngchoángváng.Chẳngnghĩđượccáitênoaihùnghaybithảm

hơn,Liệuđiềnhaichữ“ĐẩuNam”xuốngdướithư.NgoàiBắc,quanhữngNamPhongvới “Thựcnghiệpdânbáo”,ngườitađãbiếtđến“ĐẩuNam”rồi.

Gửithưđivàmongkếtquả làmộtcái thú.Nhưngcănbệnhhànhlàmsựthúvịgiảmđinhiều.Thêmnữalànỗithắcthỏm.Từdạohọcnghề,Liệugiấubiệtcáiđuôithisĩ,sợlàmtròcườichongườixungquanh.

Cũngmaybệnhluidần.Cóaingờgiốngtỏi,thứtỏiBắcnhỏcủmàcaysựclạicótácdụngvậy.Cứcơmvàtỏi,Liệuđãnhúcnhắcđượcnhữngviệcriêngchomình.

Đangtậptễnhxuốnggác,anhgiậtmìnhnghechúhọcviệcgióngto:“NhàmìnhcóailàĐẩuNamđâunhỉ…Thếmàlạicóngườihỏi,đúngđịachỉnày…”.

Mừngrỡnhưngkhôngthểhấptấp,Liệubướcra,làmbộrấttừtốn.Ôngkháchcòntrẻ,vẻmặtcứngcỏithưarànhrẽ:“TôixingặpĐẩuNamtiênsinh”.

-Ôngấyvừađivắng.-Liệunóithác.-Nhưngdặntôicóđiềugìcứnóilại.ÔngquenôngĐẩuNamạ?

-Tôicũngkhôngquen.NhưngđọcNamKỳkinhtếthấyhaibàithơcủatiênsinh,thấythíchbènđếntòasoạnhỏiđịachỉ.Đâyđúnglàsố80đườngBonardchứạ?

-Đúngthế.-Tiếcquá.Thếthôi,tôicảmơnôngvàxinphépvậy!-Nhưngôngđãđếnđâythìcứlêngácđã.CóchuyệngìtôisẽthưalạiôngĐẩuNam.

Đưakháchlêngác,Liệukhấpkhởimừng.Thơđăngcóhàonhuậnbútđãđành,lạicònđượcngườiđọcđểýđến.Làtrikỷhaylàkẻđếnđểphảnbácđây?Trongphòngchỉcómỗichiếcghếvải,mờikháchngồimàLiệucuốnglên.Chiếcbôdướigiườngmayđãdọn,nhưnghẳncònlưucữulạihươngkhănkhẳn,thứmũianhđãrấtquen.

-Thưa,xinlỗi,tôichínhlàĐẩuNam.Bannãyphảigiấubạnthợvìkhôngtiệnnói…Ôngkháchtrẻngớngười.AingờĐẩuNamtiênsinhcòntrẻvàkhốnkhóthếnày.Anhta

xưnglàH.T,đangdịchsáchtạinhàôngTrầnQuangNghiêm,HộitrưởngHộiKhuyếnhọcNamKỳ.

Tôirấtcảmkíchcáikhẩukhícủaanh,-H.Tnói.-Thúthật,ngườiNamKỳđơngiản,tôiíttrikỷlắm.Đãlâumớigặpgiọng“anhhùngtrángsĩ”,bènlậptâmđitìmchođược.

H.TngườiQuảngNgãi,mộtvùngquênghèokiệt,cóchútchữnghĩachẳngthithốvàođâu,bổvàoSàiGòn,nơikhôngkhíbáochí,họcthuậtthôngthoáng,mớimẻhơn.Thấykháchcámcảnhvớinhữngkhốnkhócủamình,Liệubỏthóihànnho,cũngbộcbạchnhữngtâmsựbíbứcđãlâu.

Nàochônggaitrongthicử.Nàonhững“tácphẩm”đãđượcinhaycònđang“thainghén”.Nàonhữngkiếnvănvềphậnnướcnhàđangtìmđường,ảnhhưởngcủahaichísĩTrungHoaKhangHữuVi,LươngKhaiSiêu.TấtcảlàmH.Ttrầmtrồ.

-Đúnglàconhổđangbịnhốttrongcũi.-Kháchquảquyết.TôiphảitiếncửanhvớiôngTrầnQuangNghiêmmớiđược.

Hai“tiênsinh”tiễnnhaubịnrịnmàkhôngthểhồhởiramặt.Trướcnhữngconmắtcủabạnnghề,Liệukhôngthểlộgốcgác,thânphận.Phảigiữđườngluichứ.

Haihômsau,cánhthiếpmaymắnbayđến.Đơngiản,đóchỉlàtấmbìaghidanh,ôngTrầnmờiĐẩuNamtiênsinhăncơm,nóichuyệntạikháchsạnCửuLongGiang.Mừngrỡnhưngcũngengạivàphiềnphứcquá.Bộdạngtiềutụy,khôngcheđượcthìđànhvậy.Nhưngquầnáotềchỉnhthìlấyđâu.

LiệulôidướigầmgiườngđôigiầydađemtừBắcvào,lauhếtbụi.Chiếcáothethâmbạcphếchtrênmắc,khílôixuốngmớihaythiếubakhuynách.Vàđitắmchohếtcáimùithằngtêphù.TrờikhôngrétmàLiệurunrẩy,runnhấtvìchẳngcònchiếcáonàomặtlótbêntrong.

Khởihànhsớm.Khôngthểtrễtrongcuộcgặpnày.Đibộ,màkhôngthểbướcrảo,vitayphảikhépchặtvàosườnkẻorơivạtáo.Đôichânlâungàykhôngđútvàogiầybịdacứa,chảmấychốcphồngđỏ.Đauđấynhưngmặtmũi,bộđiệuvẫncứphảiđànghoàng,đángbậc“tiênsinh”.

CửuLongGianglàkháchsạnsangnhấtSàiThànhhoalệ.Trướccánhcửagươnglộnglẫy,mấychúcanhcửamặcđồtrắng,độimũđỏ,chânquấnxàcạpđỏđứnglừnglữngnghiêmnghị.Khônghỏihanlờinàonhưngcácchú“củsoát”ôngkháchkhácgiaicấptừđầuđếnchân.Quakhỏicánhcửa,Liệucẩntrọngđưamắtquansát,tiếnđếncôlễtânthơmnứchỏichỗ.

Phòngdànhchokháchđặcbiệtcũngquálộnglẫy.Nhữngđènchùm,xôpha,trầnnhàchạmtrổchimchóchoalánhưđèchụplấykẻnghèo.Tườngnhàốpkínhnênquayđiđâucũngkhôngtrơnkhỏibộdạngcủamình.Dướingọnđènsángtrưng,H.Tđứngcạnhngườiđànôngthấpbéđeokínhgọngvàng.Liệutiếnlại,cúimìnhchàovànghelờigiớithiệucủaH.T.

-Tôirấtsungsướngđượcgặpông.MexừTrầnQuangNghiêmtrịnhtrọngnóivàgiơtayra.Liệuvừađộngtayđáplễthìvạtáo

khôngkhuythõngxuống,cáibụngủngphởra.CửuLongGiangsangtrọngthếmàthiếutiệnnghi,chảcócáilỗnẻnàođểtachuixuống.Thôithìcứđànhđiềmnhiên,đằngnàongườitacũngđãbiếtthânphậnmình.

ÔngNghiêmlàngườilịchlãm,lơđinhưkhôngthấygì.Chủkháchyênvị.CáibàncheđisựhởhanglàmLiệutựtinhơn.Anhcảmơnsựlưuýcủa“quýông”,lưuloáttựbộclộmình,trảlờinhữngcâuhỏicủaôngNghiêmvàcũngbàytỏlạinhữngquantâmkhác.Đãbiếtcảhaibên,H.Tởgiữa,làcâycầutuyệtvờinốilạinhữnglúcbịhụtnhịp.Tựgiớithiệuhoàncảnh,côngviệc,chuyệnnởranlênkhichuyểnsangmục”thờithế,xãhội.Quatuầnrượuthứnhất,TrầnQuangNghiêmtinrằnganhhànsĩtrướcmặtchínhlàngườimàông,hộiđoàncủaôngđangrấtcần.

-SàiGònthiếunhữngngườinhưông.CònôngđangcầnSàiGòn.HãyđừngnghĩđếnchuyệnraBắc…

“Mexừ“nóithếkhichiatay“tiênsinh”.

NỔIDANHVÀNỔICHÌMQuanhệmớivớiTrầnQuangNghiêmvàhộiNamKỳkhuyếnhọcgiúpLiệuthoátkhỏicảnh

cámắccạn.Rờibỏnhữngbànlà,kimkhâu,dùisắtdùiđồng,anhđượccầmcâybút,tậndụnghếtsởhọc,tàinăng,ýchí.Tìnhyêucủaanhhướngvàodântộcđangbịđôhộcầnđượccanhtân,cònlòngcămthùdànhchothựcdânthuộcđịa,lũquanlại,phúhào.

Tháng6năm1924,tứclàchừngchínthángxaquê,LiệuđượcQuốcBiểugiớithiệuvàolàmở“NôngCổmínđàm”,tờbáocódưhaichụctuổi,vàoloạigiàdặnởNamKỳ.ChủbáolàLêThànhTrườngbổLâmHiệpChâulàmchủnhiệm,TrầnHuyLiệulàmchủbút.Haitiênsinhlàmthuêtươngđắcnhauvềquanđiểmchínhtrị,xácđịnhmộtxuhướngtranhđấu.Nghĩalà,chíhướngchảđồnghànhquáigìvớitêntờbáouốngchènóichuyệnlàmruộng,đibuôn.Họcôngkíchchínhsáchthuế,nhữngthủđoạnbópnặn,bóclột,nhữnglềthóikhinhrẻngườibảnxứ,sựhènhạtrongđámquanliêu.

Lệthường,báoraphảiđưabảnđầutiênđếnTyKiểmduyệt,bịgạchbàinàothìđưabàikháclấp,đếnkhithấy“antoàncả”mớiinhàngloạtvàpháthành.Ngaysốthứnhấttiếpquảnbáo,anhchủbúthăngmáuđãviếtmộtbàinẩylửavềtiếngbomcủaliệtsĩPhạmHồngTháimưusáttoànquyềnMerlinởQuảngChâu,TrungQuốc.KiểmduyệtbỏngaylàmLiệuphảilấpbằngmộtbàivôthưởngvôphạt.

Liềnmấysố,cứthấybútdanh“ĐẩuNam”làbịđục.Liệuthaytênkýlà“CôiVị”,tứcnonCôisôngVịởquênhàNamĐịnh,nhưngTyKiểmduyệtcũngchẳngđểsổng.

Cứđểtrốngnhữngchỗbịđụcbỏ,khônglấpnữa.Taphảnđốimàlạiphânbuađượcluônvớithếgian.-LiệubànvớiLâmHiệpChâu.

“Bàicùn“ấycóhiệuquả.Ngườiđọccàngthương,càngmuabáonhiều.DùsaolúcấytrêntrườngbáoNamKỳchưamấytờnóichuyệnchínhtrị,tranhđấuchokẻnghèo,quyềnlợidântộc.

Thuêphải“lũ”chủnhiệm,chủbútthúdữnhưthế,LêThànhTrườngcứphátsốtphátrét.Quábằngrướchổvềngồitrongnhà.Dùsốpháthànhtăng,cólãi,ảnhhưởngbáolớn,nhưngchảbõbènvớichuyệnphảiđươngđầuvớicácthếlựcchínhtrịvàđámphúhào.ĐãbaolầnLiệu,Châuđượcchủbáonhắcchỉnênmonmengãingứathôi,chớnêngâysựđánhlớn.Nhưnghầunhư“NôngCổmínđàm”sốnàocũngbịđụcbỏvàiô.

Giọtnướctràncốc làbàikiểmduyệtđể lọt, tốcáođịachủTrầnTrìnhHuycậycủagiếtngười,lấpliếmtội.DưluậnầmcảlênlàmgãcôngtửBạcLiêuứclắm.Bênngoàiđâmđơnkiệnbáo,bêntrongnhắnnheđedọa,HuylàmLêThànhTrườngmấthếtkiênnhẫnvớihaithằnglàmloạn.BáobịđòilạingườirakhỏitòasoạnởphốPellerin.

Lạisểnhnhàrathấtnghiệp,LiệutheoLâmHiệpChâuđếntátúcphốLaReyniere.Ănởnhờbạn,cònbạnlạinươngvàovợrơivợhờcủamộtHoakiềuởChợLớn.Thếmàhaicáimồmmớivẫnrấttotiếngđấulýđấuluậtvớikẻcóquyền.Đámcôngchứcquảnlýbáochícứphảingheliêntùtìnhữngcâukiểu:

“Sao bảo tự do ngôn luận, bình quyền bìnhđẳngmà các ông bịtmồmngười ta nói sựthật?”.

“NhữngtưtưởnglớncủacáchmạngPhápchỉápdụngbênchínhquốc,cònởđâycácôngcấmngặtchứgì?”

Báobịđòinửatháng,thìLiệu“lách”đượcquyểnNgòibútsắt .Theoluậtthuộcđịa,sáchkhôngbịkiểmduyệtnhưbáo,chỉphảinộpsáuquyểnchoSởMậtthám,TyKiểmduyệtvàtòaán.24giờsaukhinộp,nhữngsở,ty,tòanàykhôngralệnhcấmhaytịchthu,sáchđượcpháthànhrộngrãi.Dựavàođiềunày,Liệurabáodướidạngsáchđểkhỏibịkiểmduyệt.

“Sách”Ngòibútsắtlọtlưới,rasốđầuvạnbản,khôngnằmtrêngiámàđếntừnghangcùngngõhẻmtrêntaytrẻbánbáo.Đầynhữngtintứcnóng,giọngđiệucôngkíchmạnhmẽ,bánchạynhưtômtươi.

NằmởphốLaReyniere,Liệuđãcótiềnđưangườiđànbàchonươngnhờ,tốitốicóthịtquayănvàcườirinhríchchuyệnxỏmũiđượcnhàcầmquyền.Mỗituầnlàmộtsựchờđợihiệuquả,nỗivuisướnghảhê,rồilạilaovàochuẩnbịsốsau,nhữngcúđònmới.

Dĩnhiênlàđộngđấtrồi.Ratớivạnbản,NgòibútsắtngậptràncảSàiGòn-ChợLớnchứítgì.Danhtiếng“tácgiả”“sách”nổinhưcồn.Miếngănthườngnhậtkhôngcònlàmốilochokẻsĩnữa.Nhưngmànhấpnhổm.Thấpthỏmđợiđòn.Đượctuầnnàongàynàohaychừngđó,thếnàonhàchứctráchcũngxuốngtay.

Chẳngphảiđợilâu.Ngòibútsắttập2đangindởởnhàTestelinthìôngchủhủyhợpđồng.Đemchỗkhác,họnhận,nhưnghômsaulạigọihủy,mấynơiđềuthế.Vàcócáithưmời,kínhgửimơ-xi-ơTrần.

SởMậtthámởphốCatinatcócáicầuthangxoáytrônốclêntầngthượng,leochóngmặt.Trongkýứccáichínhtrịphạm,đâylàmộtsảnphẩmthậtthôngminhcủatríócmậtthám:lên

đếnnơithìđầuócvàchântayđềubủnrủn,trí“tranhđấu”dễnhụtvàiphần.Liệukhôngthểngờmìnhcònphảileolêncáichỗchóđẻấynhiềulầnnữa.

Trongcănphòngrộngcóbàngiấy,bộxôpha.NgườiTâycótấmlưngtròntrĩnh,ngắnngủnchừngnhưkhôngbiếtcókhách,đangquaymặtracửasổ.Sựchờđợigâyratâmlýmìnhbịbỏrơi,thậmchílàkhinhrẻ.Mấyphúttrôiqua,chừngnhưđòncânnãođãngấm,“cáilưng”mớiquaylại.

-A,chàngthanhniên,mờianhngồi.ĐấylàchánhmậtthámArnoux,nụcườitủmtỉm,cónéthồnhậukhônghợpchútnàovới

nghềnghiệp.GiọngBắcrấtsõi:-AnhởngoàiBắcphảikhông?Tỉnhnào?-TôiởNamĐịnh.-Liệutrảlời,nghĩ“cácanhcònlạgìnữa…”.-Ừ,tôiởngoàiấycũngđãlâu,rấtcócảmtìnhvớingườingoàiấy.Nămnayanhbaonhiêu

rồiấynhỉ?-Haibốntuổi.CâutrảlờicộclốclàmArnouxbỏngayvẻhồnhậu.-Tôiđãnhậnthưanhrồi.Tôilàmộtngườigiàcảmàanhănnói,viếtláchkhôngcólễphép

gìhết.AnhtưởngngườiTâythìkhôngcầnlễphépư?NgườiTâycũnglễphéplắm.AmàtôirấtthíchngườiBắcvìngườiBắcrấtlễđộ.Đâucónhưanh?Hayanhđịnhdọatôi?-Arnouxgầmghè,giọngđànáp-AnhphảibiếtrằngtrướckialàmđạilýHảiNinh,tôiđãmộtmìnhsangtrạigiặckháchbuộcchúngphảitrảlạibàđầmchúngbắtcócđấy.Hãythậntrọng,chàngtraiạ.

“Chàngtrai”,xuất thânNhogiáo,chảhềmuốnnghebàihọcvềphép lịchsựtínào,bèntranhthủlúcArnouxngưnglời,nóiluôn:

-Vâng,nhưngmàhômnaytôiđượcngàigọiđếnđây,điềumàtôimuốnbiết,nhưđãviếttrongthư,làcóphảingàiđãralệnhcấmcácnhàinchointậpNgòibútsắtcủachúngtôikhông?Chúngtôiđãlàmrấtđúngluậtnhànước.Ngòibútsắtinra,đưanạpbản.Haimươibốngiờsaucácôngkhôngralệnhtịchthu,chúngtôimớipháthànhkiamà.Nghĩalànhưmọiquyểnsáchkhác,Ngòibútsắtkhônghềphạmluật.

Vẻhòadịutrởlạitrêngươngmặtbéotròn.Arnouxnháymắtcườikhanhkhách:-TôibiếtthừaNgòibútsắtcủacácanhrasaorồi.Nólàmộttờbáotráhình.Quyểnsách

quáigìmàngoàibìalạiđềgiábánhàngtháng,hàngnăm,tênchủnhiệm,chủbút?Sáchgìmàlạicócácbàitheochuyênmục?

-Nhưngcóaiquyđịnhsáchkhôngđượcphépcócácmụcnhưôngnóiđâu.-Cứngcỏinhỉ.Lạicòngiởlýnữađấy.Nếucácanhnóigìphạmluậtthìsáchsẽbịtịchthu

vàngườirasẽvàotù.-Chúngtôichỉnóisựthật.-Thìcácanhcứnóisựthật.-Viênchánhmậtthámđủngđỉnhrấtđểu.-Muốninthìintôi

cócấmđâu.-NhưngnhàTestelinđanginNgòibútsắt2thìhọnóiôngcólệnhcấmin.NhàJulesViệtở

SàiGòn,nhàÁĐôngởChợLớnđềubảoSởMậtthámgọidâynóiđến.Hômnaycácôngđãnóirõlàkhôngcấmin,thìxinchotôimấychữđểnhàinhọkhỏisợ,kiếmcớkhônginbáo…,à,insáchchochúngtôi.

Arnouximlặng,rồidứtkhoát:-Không?Tôikhôngcấmvàcũngkhôngphảiviết.Hắnkhoáttay,rađiềuchấmdứtcâuchuyện.QuânchóđểuThủđoạnhènhạ?TừphốCatinatđira,Liệutímbầmngườivìcămcáilệnh

mồmđêmạtcủaArnoux.Ngòibútsắtkhôngthểchết.Anhvàbạnbèđitớinhữngnhàinnhỏđangthiếuviệc.Đâucũngnhậnlờitrước,từchốisau.NgườicủaSởđãtheohọtừngbước.

Vàingàysau,haitờLaClocheFélée(Tiếngchuôngrè)vàl’EssorIndochinois(ĐôngDươngđộtkhởi)ởSàiGònloantinNgòibútsắtbịgiết.Cáichếtkhôngdođaokiếm,khôngcómáuchảy,domộtthếlực“vôhình”quyếtđịnh.RồiđồngnghiệpViệtNamhồn,tờbáocóxuhướngdânchủbênPhápcũngđănglạivụnày,chậmhơn.

-8-

MỚITHẬTĐITÙXebịtbùngtiếnvàocầucảngLangTó,khônghúcòi.Thậtrachẳngcầnhúcòi,vìlínhkínđã

xuahếtmọingườitrênlốixuống.Rồicánhcửakínmítmở,nhảralốcnhốcđámtù.Aicũngtậptễnh,thâmtím,ngườinọdựangườikia,đầuphủkhănmặttrắngchechiếcsọbịcạonhamnhởtừhômởkhámLớn.

-ĐảđảochủnghĩađếquốcPháp!-Cáchmạngthànhcôngmuônnăm!Nhữngtiếnghôbấtngờdộiratừcánháoxám.Dùbịbịtkíntintức,aiđókịploantintàuhômnaychởtùđiCônĐảo.Ngườinhàvẫnrakịp

đểtiếptếtraođổimộtcáinhìn.Liệucócònđườngmàvề…Đứngtrongbạntù,mồmhôkhẩuhiệu,Liệunhậnravợtrongđámđông.Dùđãquenvới

“thứ”đinằmkhámcủachồng,Týcũngphảibậtkhóckhitrôngthấymáiđầulởmchởm.Đámngườinhà,nhưbầygàdạndĩ,bịxuađilạixôngvào“đốngthóc”,tứclànhữngngườisắplêntàuArmantRousseaurađảo.

Haingườimộtxíchtay,họbịdồnxuốnghầmhôihám,ẩmthấp.Phíatrênlàthànhtàu,cónhữnglỗtrònhắtsáng,vớitớiđược.Nhưngvớilàmsaokhichâncònthêmcáicùm.

ĐãbaolầnLiệuxácđịnhchomìnhmộtthânphậntùđày.Anhđã“quậy”đếnthế,thìlãnhđủlàđươngnhiên.Chứcòngì.Làmbáo,anhđãcôngkíchchếđộ,hôhàođộclập,chơichínhquyềnnhữngđònđau.LậpđảngThanhniên,làmtổngbíthư,anhchủtrươngchốngPhápvàchốngluônđảngLậphiếncủađámđạiđịachủ.ĐấtNamKỳkểracònrất“độlượng”vớiLiệu.BaolầnrabótCatinatđốimặtvớichánhcẩmArnoux,năm1927bịthốngđốcBroskýnghịđịnhtrụcxuất,đãvàokhámLớnrồilạithoát.CáigiọtnướctrànđầycốclàcácvụkhởinghĩaYênBái,PhúThọcủabạnđồngchíNguyễnTháiHọc,NguyễnKhắcNhu.

ĐảngThanhniêntanrã,tấtnhiênchẳngaituyênbố-vìcứđánhtrốngghitênlàvàođược,bộbathânthiếtlytán.NguyễnTrọngHyquaylạinghềdạyhọc.BùiCôngTrừngđiPháp,trởthànhcộngsảnrồisangLiênXô.ChơithânvớicácbạnởNamĐồngthưxãngoàiHàNội,LiệuvàoQuốcdânđảng,làmđạidiệncủatổngbộNamKỳ.

ViệtNamQuốcdânđảngthànhlậpchínhthứctốiNoel25-12-1927tạingôinhàbênhồBảyMẫuởHàNội,đaphầnlàthanhniêntríthức.Ngayhômđómụcđíchhoạtđộngcủađảngđãthànhđề tài tranh luậngaygắt.NhómNhượngTống,NguyễnKhắcNhuchủ trươngchếđộquânchủlậphiến.NguyễnTháiHọc(đảngtrưởng),PhóĐứcChínhnhấnmạnhnềndânchủđại

nghị,cònLêVănPhúc,NguyễnHồngSơnlạimuốnđưathêmvàokháiniệmcáchmạngxãhội,cáchmạngthếgiới.Ýtưởngcủanhómthứnhấtnhanhchóngbịgạtđi,haiýsauđượcthốngnhấtrằngtrướclàmcáchmạngquốcgia,saulàmcáchmạngthếgiới.

TrầnHuyLiệuởxa,khôngcandựvàonhữngtranhluậnđó,cũngchảcùngđồngchíchuẩnbịchomộtcuộc“khôngthànhcôngcũngthànhnhân”.Năm1930,bạođộngYênBáithấtbại.NguyễnTháiHọcvàcácđồngchílênmáychém.NguyễnKhắcNhunổidậyởPhúThọkhôngthành,tựtửđếnlầnthứbamớichếtđược.TrongSàiGòn,Liệuuấtứcvìkhôngđượchysinhcùng,haychíítlàchiasẻnhữngnguynan.Nhưnganhchảphảiđợilâu.TòaánNamKỳ,dotìnhthếcấpbách,“tặng”anhcáián5nămcấmcốraCônĐảo.

Cănngụclắclư.Làmquenxongvớibộcùm,Liệubắtđầunghĩlung.TýcùnghaiconDiễm,Vânchắcphảixélòngkhinghetiếngcòitàurờibến.ĐấtNamKỳcưumanganhliệucótiếptụccưumangvợconanh?LiệukhônghềhốiđãđitheothầyBùiTrìnhKhiêmngàyấy.ởlạiquênhà,dẫubâygiờcóthểkhôngbịtrachânvàocùm,phỏngcóíchgìnếukhônglậpđượcthântrai,khônggiúpđượcai…

Dòngsuynghĩvừahùngtrángvừaloâubịcắtđứtkhimộtanhnônthốcvàongườicùngcặpcùmvớimình.Nhưđiện truyền, cảhầmtàuđầy tiếngnônmửa.Mậtvàngmậtxanhranhơnnhớtrồicũnghết,cứoẹkhantừngcơn.Mùihắcíntrộnvớimùitanhtưởithànhmộtthứxútạpkhôngthểtưởng.

Màsaongoàikiatrờixanhthế…TrôngtrậnkhuavangkhắpđịacầuRiêngainằmxóbãiHònCauSacơvẫnthẹnmìnhthuasứcVìnướcthêmthươngbạnmấtđầu.ChưachútcônglaotrongdịptruởcCònnhiềucơhộivớimaisauAivềnhắnhỏingườitrongấyGánhnặngđườngxađãđếnđâu…Tâmtrạngbíbứclaotù,cămthùđếquốcbênngoàidaidẳngápvàoLiệu.Suốtnămnăm

trờianhlàmbaonhiêubàithơkiểunhưthế,nhữngvầnthơsaunàyrơivãikhánhiều.

Nhưngđấychỉ là tâmtrạng.LiệukhôngthểngờraCônLôn,anhđượchưởngmộtcuộcsốngvậtchấtkhôngđếnnỗinào.Thịtcácó lúcêhề,gôngcùmchảphải lúcnàocũngxủng

xoảng.Việcđilạitrongtừngkhámkháthôngthoáng.Nhưngdùsaocũnglàđờithằngtù,cấmcố,kháchẳnnhữnglúc“nếmnáp”vịkhámLớntrongđất.

SaunàyratùvềHàNội,Liệu“kể”lạichocôngchúngđờisốngngoàiđảotrongthiênhồiký“CônLônkýsự”,đăngbáorấtănkhách.Khôngcămhờnchứachấtquá,cũngchảthivịhóa,“CônLônkýsự”cógiọngđiệubìnhthản,tỷmẩnnhữngchitiếtnhânbản.

Nụcườiởtrongnhàtùnhiềukhirấtcóýnghĩa.Trongđầuócchứamuônvànnhữngnôiđauđớncùngmuônvànnhữngđiềucămtứcdomộtcuộcthấtbạigâynên,gặpnhaumuônômnhaumàkhócnhưnglạithaychotrậnkhócbằngmộtnụcười.Ngườinhậnnụcườiấythấynhưbịmộtluồngđiệntruyềnkhắpmình,cũngtrảlờibằngmộtnụcườikhác.Nhữngngườiởxãhộingoàithườngđượctiếpxúcvớinhaumộtcáchdễdãinêntrongkhigặpnhauítgâychonhauđượccáicảmgiácsâuxa,chớnhữngngườiởtrongnhàtù,nămchừngmườihọanhờcáikhecửahaycáikẽváchmàxanhaucódịpgầnnhau,thìcáigiờkhắcấykhôngthểlấytiềnbạcmàđánhgiáđược.Lắmlúcgặpnhauởtậnxaxa,chỉđượctrôngthoángnhaucoivócngườigầyhaybéo,sắcmặtbuồnhayvuiđêđoánsứckhỏecùngtinhthầncủanhau.Lắmlúcmìnhtrôngthấybạnmàbạnkhôngtrôngthấymình,cũngcứviệcnhìnchotớikhikhôngcòntămbóng.

Nămnămtrờiấy,LiệuđãchuyểntừlậptrườngQuốcdânđảngsangCộngsản,dùtrongxươngtủyanhvẫnlàngười“Dântộcchủnghĩa”nhưluậtsưMoninđã“địnhdanh”hồicònởSàiGòn.Anhcókhốirắcrốisaunàyvìsựthayđổiấy.

Âmmưuvượtbiển,tìmtriâmmới,sođolạitưtưởng,tìnhcảmlàsinhhoạtthườngngày.Nócònsôinổi,bậntâmtríhơnnỗilođốiphóvớiđámcaingụcrấtnhiều.KhôngngờlàLiệulạikhỏera,rắnrỏihơnnhữngngàytrongđất,trừlầnngã…

NGƯỜITÙCHĂMHỌCKhámLớnSàiGònđãvàođêm.Ngọnđènhành langsoi lờmờbóngngười línhgácbất

động.Thỉnhthoảnganhtađứngdậy,xốcsúngđirảoquacácphònggiam.Tiếngngáy,tiếngchépmiệng,nghiếnrăngnhưmộtbảnhợpxướngkinhkhủng,khúc“sô lô” là tiếngrêncủangườibịđánhbanngày.

Mòmẫmtrongxótối,LiệulôiramảnhbáotiếngPháp.Lợidụngánhđènngoàikia,vàlúcngườilínhgàgật,anhđứnghẳndậyxem.Đếnmộtchỗngắcngứthìngẩnngườira,cứthếtầnngần,cuốicùngMòmẫmđếncuốiphòng,layngườidượcsĩbịbắtvìtộilàmthuốcgiả.

-Này,hỏitíđây.“Anh-đê-păng-đăng-xơ”làgì?-Là“độclập”-ngườidượcsĩlầubầu,trởmìnhngủtiếp.-Nhưng“anh-đê-păng-đăng”cũnglà“độclập”kiamà…-Mộtđằnglàtínhtừ,mộtđằnglàdanhtừ.Còngìnữakhông?-Cònmộtđoạnnữanhưngtốiquá.Tiếngthìthàolàmvàingườithứcdậy.Gócbênkiacótiếngcàunhàu:-Thôibốtrẻơi,đểchúngconngủạ.-Rõlàconmọt,đêmxuốngmớicótkét.-Đ.mẹthằngnàophágiấcông…Maichomộttrận?MộtthườngphạmnổicáulàmLiệulolắng,luivềchỗ.Cáibọnchuyênlấyđấmđáđạplàm

cơmănnướcuốnghàngngày,anhngánlắm,dùngoàikiacólúcchỉhuycuộcmíttinhcảvạnngười.Mảnhbáolạibịdúivàoxó,đểmailôira.

Ấylàvàonăm1927,nhữnghoạtđộngchínhtrịtạmlắngxuốngvớiLiệu.“Lắngxuống”vìanhphảinằmbótsáutháng,“trậnphủđầuêmdịu”củachánhcẩmArnouxvớikẻquậyphánguyhiểm.

NhưngkhámLớncócáihay,làchỗđểbồibổsựhọc.LiệurấttựtinkhidùngtiếngViệtvàchữnho,nhưnglỗmỗvềtiếngTây.Vàokhámthiếutựdomàanhkhôngphátđiên,cólẽvìnhờcáiđức“mọtsáchbẩmsinh”.

VàoNamKỳ,xứthuộcđịaPháp,sinhsống,thựchànhchíhướngđềubằngchữnghĩa,Liệuthấycóquánhiềuthứmìnhcònthiếu.ThựcdânsangđâyđôhộngườiViệt,đặtchếđộcaitrịtànáckhiếnanhcămthù.NhưngnướcPháp-vớitưtưởng“Tựdo-Bìnhđẳng-Bácái”,nhữngnhàtriếthọccủathếkỷÁnhSáng-hấpdẫnanh.Trướcđó,những“tinhthầnphápluật”,khế

ướcxãhội”,rồinaylà“Tưbảnluận”,“Lịchsửtiếnhóanhânloại”,“Lịchsửtưtưởngthếgiới”…anhđãđọcquatiếngHoacủaThươngvụấnquánThượngHải.NhưngchỉlàôngđồnonmàlàmbáoởNamKỳthìthiếuhụtquá.

ThờilàmchủbútĐôngPhápthờibáo,LiệulấytinkhánhiềuởbáochữTây.Trướckhiđưangườibiếtdịch,anhhaytòmò“điểm”nhữngtừquantrọng,đoánnộidungtin,hễkhớpvớibảndịchmàthấymìnhmòđúngthìkhoáichílắm.LiệunhấtđịnhphảihọctiếngPháp.Khônghệthốngcũngđược.Nhưnglúcthì“cày”mộtnghìnbatrămchữvềđámtangPhanChuTrinh,lúcvợđòisữachocon,đànhchịu.Cóaingờđượctậptrungđểhọcmàcũngkhóthế.

“Dịptậptrung”ấylàsáuthángkhámLớnôngArnouxdànhcho.Thàydạycóthừa.BạntùgiỏitiếngPháprấtnhiều,dưthờigianvàsẵnsàngbảohọc,cókhihaiôngthầycãinhautrướcmặttrò.

Khóhơnlàtàiliệu.SáchvởgiáotrìnhthìTâycấmngặt.Đànhgomnhặtnhữngmẩubáogóiđồtiếptế,“nghiêncứu”rồiđemhỏi,cókhi“nghiêncứu”cảtronghốxí.Bênngoài,Týrấtchịukhógửichoanhnhữnggóiđồtiếptếmàbáogóinhiềuhơncákhô,muốilạc.

-Từnàynghĩalàgì?-Trậttựcâunàythếnào?-Mệnhđềnàolàchính?CáimạnhcủaLiệulàkiếnthứcchínhtrị,kinhnghiệmsống.Thầygiáobổsungnghĩatừ,

giảngvănphạmlàanh“thủng”,trướcbiếtýnghĩacâuvăn,saucóthôngtinvềngoàiđời.Sangnăm1929lạicódịptậptrunglớn,lớnchưatừngthấy,tòaNamKỳcửđibồibổkiến

thức.“Khóachuyêntu”dàinhữngnămnăm,“trường”biệtlập,khôngcóvợconeoxèo,đámnặc

nôđòinợ,cũngchảloviếtbáokiếmsống.“Trường”CônĐảocáchđấthàngtrămcâysố,Liệuđượcphânvề“lớp”HònCaucònhẻolánhhơn,thahồtậptrung.

CônĐảotuyxanhưngkhôngphảikhôngcóliênlạcNhânvợmộtmãtàvềSàiGòn,LiệunhắnTýđangbánrauởchợBếnThànhgửichoquyểntừđiểnLarousse.ThaychonhữngmảnhbáotiếngTây,anhcóhẳnngườibạnnhỏdầycộp,cầmnặngtay,cóđiềugiấugiếmkhó.Mộtchươngtrìnhnghiêmngặtđượcđềra:mỗingàyhọc200từvớiđầyđủnghĩađen,nghĩabóng,nghĩarộng.Gốcdừa,vườnchuối,bãicátlàvở,mẩugạch,khúcquelàbút,đâuđâucũngchichítchữviết.Trongmộttháng,Liệuhọcđược6000chữ.Nhịpđộ“nhồi”sauđóchậmlạivìcáiđầuđã“đầy”dần.HainămởHònCau,vốntiếngPhápcủaanhtăngvùnvụt,chỉtrừsáuthángnằm

liệtvìchuyếnrongchơixuốnghangyến.

Cólầnbạntùtrêu,tháchLiệunhớhếtnghĩacủamộttừrấthóchiểm.“Lờigiải”đâurađấylàmanhemphụclăn,gọianhlà“tựvịsống”.Dườngnhưchảbiếtsốtruột,bíbứclàgì,“nhai”từđiểnchán,Liệutấncôngsangsách,từchínhtrịsangvănhọc.

Nghiền“TộiáccủaSylvestreBonnard”,mộttuyệttáccủaAnatoleFrance-đếnmườilần,anhđiêncảngườivìchưacảmnhậnđượccáihaytrongcâuchữ.

Docáchhọcđặcbiệtnàyở“trườngCônĐảo”màkhi“tốtnghiệp”anhhọctròđãđọchiểuthông,viếtchưathạo,cònnghevànóikhôngđượcchuẩn.Nhưngthếcũngđãđủđểxôngvàotrườngvăntrậnbútsôinổisauđó.

Cảnhtùngụcbíhãmsinhrachoconngườinhữngphẩmchấttuyệtvời.ÔngđồnonnhấtđịnhphảihọctiếngTâyvàvẫnnhấtđịnhphảilàmbáo.

Làthưkýtòasoạn“HònCautuầnbáo”,Liệugópbàivới“Tiếngsóngbể”,“Bàngóp”,nhữngtờbáoviếttayđộcnhấtvônhịtrênthếgiới.Đâycũnglàthờikỳmanhnhanhàviếtsửtươnglai.Dựavàotrínhớ,anhviếtvềcuộckhởinghĩaTháiNguyên(1917),khởinghĩaYênThế.BạntùQuốcdânđảngPhạmTuấnTài,NguyễnPhúc,NguyễnPhươngThảo(saunàylàtrungtướngNguyễnBình)xemvàgópvàođấykhánhiềuý.Bên“phe”Cộngsản,NgôGiaTự,trướccuộcvượtbiểnbấtthành,đãbaođêmngồingoàibãicátngheanhtâmsựvềmộngviếtsử.TrầnHuyLiệukhôngthểngờrằngsaunày,saunhữngtộtđỉnhvinhquang,thăngtrầmtrênđườngđờicònlàcáicớđểanhtrởthànhngườiviếtsửchuyênnghiệp.

-9-CÚNHẢY

Tết TânMùi 1931 không ngờ lại khá nhờnmép. Rượu, thịt, hoa không thể nói là ê hề,nhưngnhữnggìnuôitrồngđượctrongvườn,chuồng,đãtiềmtiệmlắmrồi.Tiếtcanhvịt,tiếtcanhchónhắmrượunấulấyngaytừmồngmột;đờitùcòncógìmàkiêngchứ.Rautươithìthahồ,dođấtđaivàcôngsứckhôngthiếu.Vềtinhthần,nhữngbuổicabàichòi,thilàmvècâuđối,liênhoanvănnghệrấtsungtúc.Sautuầnrượuthịt,khôngmuốnngủtrongkhámhầmhậphơingười,tù“vươngvãi”ngoàibờđá,bụicây,cóngườiratậnmépsóng,chảbiếtmơmộnghaythổnthức.HònCaurộngvàthoánglắm,sẵntregỗđóngbè,nhưngvượtbiểnvềđấtthìkhôngdễtínào.Ngoàikia,ngoàixaấy,cónhữngdòngnướcquẩn,khôngphảisứcmáyđốđitiếp.Vàichuyếnxuấtphátêmả,hômsaulạithấyquayvề.Bởivậylínhcoingụcchảbaogiờlotùtrốn.

Nocơmấmcậtmàkhônggiậmgiậtchântaythìcũngcuồngngười.“Tòasoạn”“HònCautuầnbáo”bènxướnglênchuyếnchơixuân,mệnhdanhlà“Cuộcdulịchvòngquanhthếgiới”.Nócónhiềuýnghĩanhữngđạiloạitừatựanhưtrongđất,anhemsaukhivàocaolâuChợLớnthìkéonhauxuốngXómLáchlàmchầubàichòi.

Đíchđượcnhắmlàphíatráiđảo,saumỏmBồĐề,sườnnúidốctụtngayxuốngbiển.Cáichỗhiểmtrởvôcùngấynhiềuhanghốckhôngthểleolênđược,màleoxuốngcũngvôphương.Mùathu,chimyếntừphươngBắcxaxôivượtcảvạndặmbiểnvềđâynhảdãixâytổ,đếnlúcấmáplạibayđicảđàn.

Tổyếnbằnglôngvàdãi,hìnhnhưcócảmáuchimnữa,ngườimơmộngtrôngxabảonhưcánhhoahồngdínhvàováchđá.

“Đoàndulịch”dùđượcmiễnphí,đượccảmộttờbáolàm“quảngcáo”,rốtcụcchỉcóbốntênghidanh:PhạmTuấnTài,ĐàoKhắcHưng,HoàngTrácvàTrầnHuyLiệu.MồngsáuTết,vàođúngchủnhậtđoànkhởihành,ngườiđitiễntặngnàohoanàothơdậymùilắm.Liệuxốctúicơmnếpvànướcuốngbuộcquanhngười,lấybộđiệukịchsĩvẫychàoanhem:

-Ởlạimạnhgiỏinhá.ĐếnchâuMỹchúngtớđánhđiệnvề.AnàyDi,“HònCautuầnbáo”sốtớiđừngtrinhbàyhết,đểlạimộtchỗchobàitườngthuậtchuyếndulịchnha.

“Thếnàocũngcócảthơnữađấy”,Liệuvứtlạicâucuốicùngrồirảocẳngtheobạnđồnghành.Saulưnganh,conchómựcvẫyđuôisủanhăngnhẳng.

ĐếnchỗvòngquamỏmBồĐề,cảbọnđứnglạivẫychúngbạnthêmmộtlầnnữa.Trênđầulàbầutrờixanh.Màucủatựdođấyư?

Núiđấtthoaithoảiđãhết.Giờlàđálôxôrấtkhóđituychưadựngđứngnhưthànhvại.Chândòdẫmtìmchỗđặt,taychốnggậylấythăngbằng,ainấythởnhưkéobễ.Cũngmaygióchẳngbaogiờthiếu,bayhếtmồhôi.Nhưngnhìnxuốngbểthìhãiquábởivậycảbọnđềugằmmặtxuốngđá.Cáitưthếlòdòấyrấtchóngmỏi.Trưađến,tìmđượcchỗthoảitàmtạm,mọingườicùngnhấttríhạtrại.Đồănthứcuốngdọnra.Nhìnquanhkhôngthấyconchómựcđâu,aicũngcườichênó“ngạikhó”.

Hưnghềhề:-Kỳnàylấyđượcmấytổyến,cầmbằngchúngmìnhlàvua.Chảtiếnđiđâu,tiếnngaycho

mình…-Chảdễxơi.Khôngcódâyvớiquangtreothìchỉcómỗicáchđằngvân.

CâunóicủaTráclàmHưngcụthứng.Trácratrướccảbọn,biếtnhiềuchuyệnhơn.Tỷnhưđilấytổyếnthếnào,ngherợncảngười.LũTâyngoàiđảocũnghủlậu,nămnàocũngkiếmtổyếnnộpchocấptrêntrongđất,cốnhiênkhôngphảibằngcôngsứcchúng.Giátổyếntínhbằngmạngtù.Từtrênđỉnhnúi,ngườitùđượcthảxuốngváchbằngquangtreo,cổđeotúi,taycầmđènmòmẫmcậytổ,khôngcòngìmớiđượckéolên.ThằngđộiBốnchỉhuynhómkhaithácrấtác,bắtngườileoxuốngtụtbỏhếtquầnáođểkhônggiấugiếmtổvàođâuđược.Lấyđượcbaonhiêuchiếcđềuphảighivàobiênbảncẩnthận,tổyếnquýhơnvàngmà.

-Tớkhôngnhìnthấybaogiờ,chỉnghekể,nhưnghìnhdunglạiđãrợntócgáy.-Trácnói.-Nhưngxuốngđượctổyếnmộtphenthìcógãychâncũngthỏa…Chuyệnkểhếtđờikhông

hết,nhỉ.NgheLiệubảothế,Tàixuatayphỉphủicáimồm,vàgiụclênđườngkẻolạicăngdabụng

chùngdamắt.Đườngmỗilúcmỗikhó.Nhiềuđoạnphảibò.Mắt,tay,châncứcăngramàbám,dòtừng

bước.Mồmmũitranhnhauthở.Vìquánguyhiểmnênaicũngcẩnthận.Vòngvèohơntrămmét,rađượcchỗbằnghơn,hếtcăngthẳngrồi,thìthậtlàsungsướng.Đócũnglàlúctaihọaậpxuống.

CáitảngđáLiệutìgậyvàođểtìmchỗđặtchânấytrôngvữngchãi,nhưngđấtbêndướiđãbịnướcmưađêmtrướcxóinhẵn.Sứcnặnglàmnólongra.Liệumấtđànhàoxuống.

Bangườiđồnghànhthấyanhbaymộtđoạn,rơihuỵchxuốngđấtrồilạinẩylên.Vừanẩy

vừalăn,đếnmộtlúcthìngừnglại,nằmnhưbaothóc.Sợhãi,bấtlực,Hưng,Tài,Trácnhìntheomếumáo.

Chếtchứcònsống thếnào.Bỗng từ támmươimétphíadưới, “bao thóc”độngđậy, taychânvẫyvẫy,ớilênrấtyếuớt.Chưakịpngheralời,họthấymáutrongđầuLiệuphọtra,phuncaođỏngầu.Rồiimhẳn.Nhữngngườitùlậptứcquayvềkhám.

GầntốithìLiệulơmơ,rồitỉnhtrởlại.Dướilưnganhbậpbềnh,dằngdịtcáigì,hìnhnhưlàtấmvõngđanbằngcâyleokhôngbiếtđãtựbaonhiêunăm.Liệugắngnhúcnhắcnhưngchỉđượccánhtay.Cổchânsưngtobằngcáilọ,mỗilầndậpdìnhchỉmuốnhétlên.Khátquá.Xéhọng.NhưngLiệuchỉcómáu,máudínhbệtbộquầnáovàongười.Lovôcùng.Nhỡbộvõngthiênnhiênđandệtdướilưngkhôngchịunổisứcnặngngoàibốnchụcký.

Bêntrênváchđálấplónhữngtổyến,đứngdậyvớitayralàcạyđược.Dướilưng,biểnxôsónghungdữvàobờđá,ngãxuốngkhôngchếtđuốicũngvỡđầu.

Đêmnayngộnhỡkhôngcóaixuốngcứu,tachếtkhátmất…

Nhưngnhữnglosợvới“ngộnhỡ”ấycònxaxôiquáNhữngtiếng“quàquà”xônxaođềuđềutrênđầu,ngaybêncạnhlàmLiệulạnhngười.Đàncắcca,loàichimănthịt,đánhhơimáutanhđãsàxuống.Chúngnhảychuyền,kêumãinhữngtiếngtrầmtrầmxàoxạo,hẳnlàđangđợibữatiệc.Cái“xácchết”nàysẽbịrỉathịt,mócmắt,rứttừngmảnhmôigiậpra…Khôngthểđược.Liệucốgắnglấyhếtsứckiệtvẫyvẫybàntay,tỏcholũácđiểubiết“nó”vẫncònsống.Maylàđàncắccakhôngsàxuống,vìLiệukhôngthểchốngcự,dùchỉđôibacon.Tốimịtthìchúngbayđi.

Liệuđãcóthểnghỉ.Đangthiêmthiếpthìnghe“hứ”tràngdàitrênđỉnhnúi.Dùchếtđếnnơi,anhdồnhếthơihúlại.

-Cònsống.Mayquáanhemơicònsống.Tiếng reo dội lên trênnúi.Đámđôngđốt đuốc, dòngdây thảNguyễnPhươngThảo và

PhạmHữuPhùngbámvàováchđálầnxuống.ThảovốnlàdânanhchịHảiPhòng,gặpLiệurấtphục,coinhưmột“đạica”,cốnhiênkhôngphảivềvõnghệ.Giờđànanhgặpnạn,kiểugìThảocũngphảixuống tậnnơi.Hạxuống “võng”,họchoLiệuuốngnước, thận trọnggóianhvàochăn, buộc lại cẩn thậnđểbên trênkéo lên.Trongánhđuốc chập chờn, thằng lànhkhiêngthằngquè,cảbọntrôngnhưmộtđámmatớinghĩađịa,cáinghĩađịacósựsống.

Nghĩalàđãthoátchết.NghĩalàLiệuđãđượcthiênnhiênvĩđạichechở,giậtlạitừtaytửthần.Nhưnganhsẽsốngthếnàovớihailỗthủngsâuhoắmtrênđầu.Khôngainóira,nhưngLiệuđọcđượcýnghĩnàytrongmắtmọingười:cáitríthôngminhnàyhỏngmấtrồi.Đểthửxem nó có hỏng thật, Liệu bèn bảo Hoàng Thúc Di lại, đọc cho bạn chép bài tường thuật“chuyếndulịchvòngquanhthếgiớicótiếtmụcnhàolộn”đưa“HònCautuầnbáo”.

NonnướctrôngvờiđãbấylâuNhàolănmộtchuyêndámkêuđauMấylầnhangthẳmchimchàokháchTrămthướcnoncaođáthửđầuĐổmáuvẫnchưanhòevếtcũNằmgaicòntínhnhữngmưusâuVangtrờihúvớiaiđồngchíNhiệmvụchưarồidễchếtđâu.Lạicònthơnữachứ.Đúngniêmluậtvàvẫnhàihước,ýchí“ragì”.

Liệuđượcranhàthuốcnằm,doanhĐàm,mộtysĩnhàbinhPháp,cùngchântùcoisóc.Nhờmấylácaovàthuốclá,hailỗthủngtrênđầuđầythịtdầnlên.Đượcmộttuần,đangngồi,bỗngmáuphọtthànhvòixuốngđầymặt.Đàmchạyvộiđếnnhưngkhôngbiếtlàmthếnàochonócầmlại.LầnnàyTrầnHuyLiệuchếtthậtrồi.

Đangtrântrốichịutrận,ôngbếpNgọcchạylại.Ôngbảothếlàmay.HồinấuănchocụĐềThám,ôngđãthấymấynghĩaquânbịnhưvậy,rồiđềubìnhthườngtrởlại.Bằngkhôngra,máuđộcđọnglạitrongđầu,đếntrờirétnósẽhànhchođauđếnchếtthìthôi.

ÔngbếpNgọcnóiđúng.Hailỗthủnghànkínmiệng,thànhsẹolớntrênđầu.Liệunghĩngợi,họchànhvẫnsángláng.Cóđiềuchânsáikhôngvàokhớpđượcnữa,thànhthửđi“chấmphẩy”suốtđời.

NGƯỜITÙĐACẢMĐời tùởCônĐảođiđâu thì cũngvẫn trờinướcbaoquanh,vượt rangoài chút chútđã

mênhmôngtrùngdươngđầynguyhiểm.Bởivậy,nhữngchuyếntàutiếptếlươngthựcthựcphẩm,mangtùmớira,chởtùmãnhạnvề,cùngnhữngcánhthư,sáchbáokèmtheođềulàsựkiệnlớn.

Đảođãcódân,lậpnhàthương,bưuđiện,nhàthờ,vàitrụsởdânsựphụcvụbộmáyquảnlý.Tiệmbuônkhôngcó,trừcửahàngtạphóatốicầnthiếtcủamộtngườiHoa,cóphépcủachúađảo.Năm1933,LiệunhậntintàuSàiGònramangtheolờithămhỏicủabạnbètrongđất.

NgườichuyểnnhữnglờinhắnquýbáuấylàPhạmThịHồng,côhộsinhngườiBắc,đếnnhậncôngviệcngoàiđảovớimẹgiàvàngườiemhọtênPhạmThịBách.

Tùchínhtrị“đờimới”,nhưđámQuốcdânđảngcủaLiệuhayCộngsảncủaNgôGiaTự,cókhácvớicáccụ“đờicũ”thờiDuytân,vôkhám,dùkhámgiữatrờinước,còncóthểnghĩđếnngàyvề.Họkhôngbịdậptắtýchí,còngiữnguyênlýtưởngvềdân,vềnước.Gặpchỗthíchhợp,họtìmcáchgieocái“mầm”ấyxuống.PhạmThịHồngchưatừngchínhtrịchínhemgìnhưngđãtìnhnguyệnlàmmộtcánhthưchođámcáchmạng,thờilàngườitốt,vậynênbắtvào.Vảchăngđượctròchuyện,dùcáchmặt,cáchhẳnlời-vớiphụnữsungsướnglắm.HồixemkịchởkhámIICônLôn,Liệucònviếtcảmườitrangthưđếnanhtùđóngvainữđểgửilòngmìnhkiamà.Tìnhcảm,dùlàtìnhgiađìnhhaynhữngluyếnáilãngmạnnếukhôngcóchỗtrút,thểnàonócũngnổiloạn.

LiệuviếtchoHồngnhữngbứcthưcuốntổsâu,đặttrongcốngrãnh,cầutiêu,lỗcửakhámsátvớinhàthương.Cũngtheođườngấy,sáchvở“bò”vào,mangtheovôvànniềmvui.Nhânđọcmộtquyểnsáchnóivềphụnữ,LiệuthảoluậnvớiHồngvềcáchnghĩcũkỹtrongđó.Khôngngờcôkhánhộlạirấtmạnhbạotrongquanniệmnữquyền.Từđây,“búichỉ”tìnhcảmtởdàimãira,nàochuyệnthờitiết,bãicátvíchbòlênđẻ,nàochuyệncáchmạng,nhữngtêntuổi,sựkiện,hômnayvợmãtàLịchsinhcontraihaicânchín…Hồngdầndàchịuảnhhưởngtuyêntruyền,cònanhtùsungsướngthấycóngườiănnhờimình.

Sángnàocũngvậy,nghetínhiệugõvàothùngphâncủangười“giaothông”,Liệulậptứcchạyraxemcóthưkhông.Côhộsinhchắcvuitính,vìkýtênlà“Thầngiếtthờigiờ”,cóýlàmkhuâykhỏachomấyanhtù.CònLiệuký“HảiKhách”,ngườibấtđắcdĩphảilàmkháchchốntrờibiển.Saunhững “nhânsinh”, “thếgiớiquan”nghiêmtrangđếnnhàmchán,họchuyểnsangthơphú.Hồngđichơiđảo,tắmbể,sinhtìnhlàmthơ,nhờLiệusửachữa.

Kểthìcònnonnớt,khôngkhỏicóchữbấytứmòn,nhưng làmLiệuhứngkhởivôcùng.Đangthằngtùlạicóngườiđụngđếnsởtrườngcủamìnhmà.“Bảnthảo”đượcthêmbớt,nhiềuchỗtảcảnhtảtình,làmravẻanhđangđichơicùngcô.Rồidướinhữngdòngchữquenthuộcgửitừnhàthươngvàocótênkýmới:“NamHoa”,thỉnhthoảngkèmtheomộtgóibàngquả.Vậylàthứquảhiếmhoitrongsânnhàthương,ngoàitácdụngbổsungvitamin,chữatiêuchảychongườiđangtrongchỗkhó,cònlàmngấtngâyanhđànôngđacảm.Vịchátđọnglạitronglưỡi,saomàtêmêđếnvậy.

Nhữngtâmtưđươngtrànngậptìmđượcchỗtrútgiốngnhưdòngnướccứtuôntrào.Lúc

“bênngoài”muốnbiết“bêntrong”trảiquamộtngàysốngthếnào,liềnđượcđáplạihẳnbằngmộtthiênnhậtkýghitỷmỉ24giờ.Liệuvừađọc“Lờisámhốicủamộtđứatrẻthờiđại”củaAlfreddeMusset,thấysaomàhợpvớilòngmìnhvậy,đãxuấtthầntrongconchữ.Dễhiểulàanhđãgặpsựđồngthanhtươngứngđếnnhườngnàotừ“ngoàikia”.

Tuyvậy,cómộtýnghĩ,cóthểlàkhóhiểuvớinhiềungười,làanhmuốntrìhoãncáigiâyphútgặpmặtsaubaonhiêucáchlờilại,cànglâucàngtốt.Nặnglòng,cảmthấykhôngphảivớingườivợtrongđấtquáchăng?Sợrằngmìnhđangtronglaotù,đượccảmộttấmtìnhcảmnặngtrĩunóáplựclênthìnặngquá,không“mang”nổichăng?Tấtcảđềucóthể.NhưngchắcchắnLiệucócáiquanniệmgiữlạinhữngấntượngtốtđẹpđó,đểủchodậymen,thờihạnhphúchơn,ấntượngcũngbềnhơn.Anhsợchocáiđẹpmongmanhsẽtanbiếnlúc“mụcsởthị”nhau,chẳngthàcứđểnótồntạitrongtưởngtượnglàhơn.

Thựctếsaunàyđãchothấycáichủýđánh“lừamình”ấycủaLiệusángsuốt.Anhđãgiữđượcnhữngcảmgiácêmđềm,đẹpđẽtrongsuốtnhữngngàylaotù,đểrồikhiđượcsổngra,cáihạnhphúcởbênnhaubằngxươngbằngthịtcànglớn.

Khôngnhiều,nhưngđãtrênmộtlầnhọcócơhộithấynhau.Liệuđãthảbàntayrakhôngnắmnó lại.Mộtdịp lễ“Cát tó” -quốckhánhPháp,đámquảngiáomuốntạokhôngkhínhẹnhõm,chophéptùchơi“vănhóavănnghệ”.ChínhtrịphạmởkhámIIdiễn“Ngườibiểnlận”,hàikịchcủaMolière.Xemxongthìđượcrasânchơi.Bênngoàicánhcửasắtlàhàngquàbánhcủavợmãtàbán,cómộtngườitrôngphongđộcóvẻlà“Thầngiếtthờigiờ”.Đượcanhembáolại,Liệungầnngừchảdámra,rồicũngđếnlúc“bónghồng”khuất.Nếugiảxưnglàmconchiênđểmỗisángchủnhậtđượcranhàthờthờicócơgặpnàng,Liệucũngcóthểnhưnglạichảlàm.Hoặckhaicóbệnhđểranhàthương,nơiHồngrấtâncầnvớitùchínhtrị.Thiếugìcáchđểrabệnh,vínhưngậmnướcnóngtrongmồm,phìnhmárađoạnđấmvàomangtai,mặtsẽsưngtora,ửngđỏnhưngườimắcquaibị.Quaibịlàbệnhlây,nguyhiểmrồi,thầythuốcchoranhàthương,cáchlyluôn.

Liệuchảlàmtheonhữngcáchấy.Conngườitranhđấutrongông,đốidiệnvớimộttâmhồnnontơđầytrắcẩnvànhạycảmđãnhườngchỗchochàngthinhânlãngmạn.Liệusợthựctếphũphàng,rồilạithấtvọngnhưMịNươnggặpTrươngChichăng?Hoặcgiảngườitalạithấtvọng;mìnhđãchẳngkèmnhèmđôimắt,lúcnàylạibẩnthỉuhôihám.Chẳngthàcứchỉnghetiếngsáomàvọngvềnhauđượcmãi…

NhưngđãcólúcLiệuphảitiếcchosựcốchấpcốtìnhcủamình.Hồngbịkhámnhà,thẩm

vấnvìmộtgóiquàtrongđấtchuyểnđếntheođườngbưuđiện,đềtêncôvànhờgửichomộttùchính trị.Cósự liênhệ tráiphépnào thìgiađìnhngười tamớicậygiúpnhư thếchứ.Liệucuốnglên.Hồngcólàmsao,nhỡmàkhôngđủkhônkhéohaycứngcápđểđươngđầu…Nhưnganhlạichỉcóthểtỏsựquantâmbằngthơ,cáithứvôtíchsựnhấttrênđời,bài“Vườnhồngmưagió”.

LơlửngvườnaimộtđóahồngĐêmquamưagiócógìkhôngNhớnhungbạnmớingoàisongsắtPhảngphấthồnhoagiữagiấcnồng…NónglòngchờđợitinxuânđếnThămlạivườnxưaviếngchưôngThơ họa lại từ bên ngoài cho biết vườn có bị gió mưa nhưng hoa hồng không bị tổn

thương.Vàcũngchảcó“chưông”nàoởđâysất.Hai“thôngtin”đủlàmngâyngấttấmlòngđangrưngrưngcủaanhtùlãngmạn.

NhữngngàydịungọtđếnđêmêấyđãkéodàivớitôiđếngầnmộtnămthìHồngcólệnhđổivềSàiGòn.Cócầngìphảinóinhiềunhữngquyếnluyếntruởclúcchiaphôi!(Tôimuôntìmmấychữkhác,nhưngkhôngđược).Vànhữngtâmtìnhdámbạodạntrỗilêntrongnhữngbàithơxướnghọa.

…ĐôingảquansanngườidẫucáchMấythiêntâmsựbạnnhưgầnXanhau,vộihẹnngàysumhọpCáinợtrămnămtrảtrảdầnVàcũngtrongdịp“giainhânmộtđikhôngtrởlại”này,tôiđãnóirõvớichịHồngbiếtHải

KháchlàaivàmấylờigiớithiệuvớivợtôilúcấyđươngởSàiGòn.NgàychịHồngbướcchântừCônĐảoxuốngtàuvềSàiGònlàngàynàotôiđãquênmất,chỉ

cònnhớlà8giờsángngàythửba.Mộthồibatiếngtrôngbáohiệutàuchạyhòanhịpvớitiếngđậpcủa trái tim tôinhưvỡ lồngngục.Tốihômấy tôinằm lịm trênchiếc sànximăngkhôngchiếu,nghemộtôngbạngiànằmbêngõpháchhátbàiTỳbàhànhđềncâu:

ĐôngthithiênnhailuânlạcnhânTươngphùnghàtấthồitươngthực(CùngmộtlứabêntrờilậnđậnGặpgỡnhaulọsẵnquennhau)

Câuháttìnhcờấyđãthấmsâuvàolòngtôibấygiờ.ThếmàchođếnngàytôiviếtthiênhồikýnàytôivàHồngvẫnchửamộtlầngặpmặtnhau.

(HồikýTrầnHuyLiệu.NXBKhoahọcxãhội1991.Tìnhtrongngụctối)

Nhữnghồitưởngtrên,TrầnHuyLiệughilạigiữanúirừngViệtBắc,khiđang“ngồichơixơinước”trênnhữngcái“ghế”cóchứcdanhrấtkêu.

TạisaoLiệukhônggặpmặtHồngngay,ngoàilýdo“ưutiênchosựtưởngtượnglãngmạn”nêutrên?

Tạisaoôngmuốncôhộsinhtrẻgặpmặtngườivợrấtmựcgiảnđơn,thuầnphác,mộtmựchysinhchochồngcủamình?

Chảthểnàonóirõra.Tấtcảchỉlàdựcảm.CóthểLiệucoiHồngnhưemgái-cáiđiềuquádễ“xácđịnh”.CũngcóthểôngđãhìnhdungHồngnhưngườisaunàysẽlàmbềemsaungườivợcáicủamình.Vàôngsẽcùngchăngối,mơmộngvớicô.

Nhưngtấtcảmọitưởngtượnglúcnàyđềucònquánhỏnhoisovớinhữnggìdiễnrasaunày.

-10-:HAICỤPHANTrongtâmtrínhữngthanhniênyêunước,PhanBộiChâuvàPhanChuTrinhlànhữngtên

tuổithậtđậmđà.Vềmặttưtưởng,cáccụthựctiễn,tiếnbộhơnhẳnnhữngsĩphuđồngtrangbúitóccủhànhchỉbiếttụngThánhhiền,ghétTâythìbàitrừluônnhữngtiếnbộcủathếgiới.Dântríđitrướchayđộclậpđitrước,dựavàoNhậtcùngmáuđỏdavànghaytựlựcbằngýchíđểđuổithựcdân…,đólànhữngđiềuquárắcrốivớinhữngaichỉcóbầunhiệthuyếtsôisục.NhưngcáiđiềuđưacảtrămthanhniênưutúĐôngduđểhọclấykỹnghệtiêntiếnthìquáhấpdẫn.Ngoàiđườngđinướcbước,haicụcònđầyđứchysinhvàtinhthầnquậtcường,chịuđựnglaotùthốngkhổkhôngsờnchí.Tàihọc,nhấtlàtácphongsốngcủahọcũnglàcáiđểlớphậusinhnoitheo.Liệurấtthích“chitiết”nhàáiquốcPhanBộiChâucònlàmộtkháchđatình,đượctổngđốcThượngHảinểphục,cólẽvìcócáigìđó“giống”anh.

Kínhtrọngkhiởxaxa.Nhưnglúcgầngụilạikhônghẳnnhưthế.Nhữngnămhaimươi,viếtchungmộttờbáo,ởcùngnhà,haianhbạnTrầnHuyLiệuvàSôngHương(BùiCôngTrừng)đãchoảngnhauêhềvìmỗianhthíchmộtcụ.

Chẳnghạn,Trừngkhen:-AnhđãnghecụTâyHồ(PhanChuTrinh)diễnthuyếtchửa?Haibài“ĐạođứcluânlýĐông

Tây”và“Quântrịvàdântrị”nghemớisướnglàmsao…ThìLiệubẻlại:-AnhthấyĐôngPhápthờibáođăngbàithơcụSàoNam(PhanBộiChâu)tặngtrạngsư

Bonardbánchạythếnàokhông?TrạngsưBonardcãichoPhanBộiChâutrướctòađạihìnhHàNội,khiếnTâyphảigiảmtội,

đưacụvềantríởHuế.Thờikỳ“ônggiàBếnNgự”bắtđầutừđấy.Hômđăngbàithơtrên,hơnvạnbảnĐôngPhápthờibáobánhếtveo, trẻbánbáokiếmkhối tiềnnhờchonhữngngườichậmchânthuêbáoxemlại.

Haiôngtrẻnghèotiềnbạcmàgiàunhiệthuyếtcứcãinhauvặtnhưthế.Trongthâmtâm,LiệubiếtTrừngkhôngphảikhôngthíchcụPhanBộiChâu,nhưngcảhaichungthầntượngnóbuồncườithếnào.NhằmngàyKhảiĐịnhvừalàmlễmừngthọtứtuầnvàsangPháp,TrừngvàLiệuđềukhoáitrávớiláthưcụTâyHồhạchbảytộiđángchémcủavuabùnhìn.

-Cóthếchứ.Chúngmìnhlàloạithanhniênđầutròphảiđếnthămcụmớiđược.-Trừngnói.-Biếtđâulạiđượcmấychữ…

Haianhemsửabộtươmtất,đếnphốPèllenngõcửanhàôngHuỳnhĐìnhĐiển.Ngườiyết

kiếncụTâyHồđôngquá,ravàonhưmắccửi.Saukhigiớithiệutêntuổi,nghềnghiệp,địavị,aicũngnghecụkhảo:“AnhđãđọcDânướccủaLưThoa([i])chưa?”.

-Thưacụ,rồiạ.-ThếcònVạnpháptinhlý,củaMạnhĐứcTưCưu([ii])ấy?-Cũngrồiạ.-AnhNinhanhấycũngđọcrồiđấy.

NguyễnAnNinhđi từPhápvề cùng chuyến tàu thủyvới cụTâyHồ, và cũngđượcbạnthanhniênưathích.NhưngNinhchưaphảimộtthầntượng,nóithếnghelãngxẹtthếnào.Cụlạimắcbệnhchỉnóichứkhôngthíchnghe.Aiđấymuốndứtmạchđểhỏisâuvềmộtchỗnào,cụtỏýkhôngvừalòng.

Nhượcbằngmuốncãi lại, thì:“Tôikhôngnhờanhđượccáigìcả?”.Câuấyđãvàingười“đượcnghe”,quentaiđếnnỗimộthômchoảngnhauvặt,LiệuđemrađốiđáplạiTrừng,haiôngtrẻômbụngmàcười.TuythếhọđềuthíchthúkhinghecụchửiKhảiĐịnhvàđámtríthứcđãquanliêuhóa.

Thếrồi,saukhiquamấycâuvấnđápkểtrênnhưmột“côngthức”,chúngtôichỉcònđượckínhcẩnngồinghehànggiờnhữngđiềugiảngdạycủacụvềdântrí,dânquyền,dânđứcvàchấnhưngthựcnghiệp…Thậtra,nhũngcâunàynếuchúngtôiđượcnghecáchđâynonvàimươinăm thì chắc là thúvịđấy!Nhưngchuyệnmàchúng tôimuônnghe lúcnày thì lại lànhữngchuyệnthếgiớisaucáchmạngThángMười,phongtràođấutranhcủacôngnhânPháp,phongtràocáchmạngđươnglênởTrungQuốc.Đãvậy,cụcứnóiliênmiên,khôngđểchúngtôicóthìgiờthamgiaýkiên.

Cũngtrongkhinóichuyện,chúngtôihỏithămđếnmộtvàidanhnhântrongnướcđươngbônbahảingoạithìtheolờicụnói,mỗingườiđềucómột“bệnhnặng”.Chúngtôiđưamắtnhìnnhaumộtcáchhómhỉnhvàghétainóithầmvớinhau:“Còncụcómắcbệnhgìnặngkhông?”.Dẫusao,trongcâuchuyệncủacụPhanbấygiờvẫncònnhữngđiềulàmchochúngtôithíchthú,làmỗikhicụchửiKhảiĐịnhvàPhạmQuỳnh.CólầnkhâmsứPát-xki-êtừHuếvàoSàiGòncómờicụPhanVănTrưởng,chủnhiệmbáoL’Annamlênhỏichuyện.CụPhanChuTrinhtỏýphànnànvànóivớichúngtôi:Mìnhthìnólạikhôngmờilênđểnóichonóbiết!Nóitómlại,tácphongcủacụPhanChuTrinhkhônglàmchomộtsốthanhniêntrongđócótôicảmlắm,mặcdầuvẫntônquýcụ.

(HồikýTrầnHuyLiệu.NXBKhoahọcxãhội,1991)PhanBộiChâulạikhác.Bậctiềnnhântônkínhấykhôngquácựcđoan,gânguốc.Cóchủ

kiếnnhưnglắngnghedịudàng,cụlàmngườitiếpchuyệncảmthấytựtin,mạnhdạngiãibàykhúcmắc,đểrồiđượctraođổi,tỏbàylại.LiệuchưagặpSàoNammàđãnứcnởvớivếđốicụđiếuTăngBạtHổ“…đãđánhbằngbút,đãđánhbằnglưỡi,đãđánhbằngóc,hầmhầmquyếtđánhbằngkiếm,cờhồngrựcrỡhọdavàng”.TừhồiởđảngThanhniênrồisangViệtNamQuốcdânđảng,đếnkhiđitùCônĐảo,anhđãcónhữngliênhệkhámậtthiếtvớicụquathưtừ,nhữngbạnbè,đồngchí…

Cuối năm 1928, Đảng bộ Việt Nam Quốc dân Đảng ở Nam Kỳ phân công tôi làm Kỳ bộtrưởng,tôipháianhTôChấn([iii])ragặpcụPhanvàmangtheomộtbứcthưviếttaycủatôi.LầnnàyanhChấngặpcụPhantrongmộtchiếcđòởsôngHương.TheolờianhChấnthuậtlạithìcụcócảmtìnhvớiViệtNamQuốcdânđảnghơnViệtNamThanhniênCáchmạngĐồngchíhội,mặcdầucụcóngườiconrểlàVươngThúcOánh,làmộttrongnhữngyếunhâncủaĐảngThanhniênhồiấy.CũngtheolờianhChấn,lúcnàyngoàimóntiềntrợcấpcủabáoTiếngdânmỗitháng5đồngra,cụkhôngcònnguồnsốngnàokhác.HômgặpanhChấn,cụbỏmộtđồngbạcrasaicậuĐệ(conthứhaicụ)lênchợĐôngBamuarượuvàlònglợnvềđánhchén.CậuĐệmuarồi,còntiềnthừađưalạichocụ,cụđếmtừngxurồicấtcẩnthậnvàotrongví.Chúngtôinghechuyệnrấtcảmđộngvàcóđềraviệcquyêntiềngiúpcụ,nhưngviệcchưalàmxongthìnhữngbiêncốkhácđãxảyraphảingừnglại.ThếrồichođếnngàybịbắtởtùvàbịđàyraCônĐảo,tôivẫnchưacódịpgặpcụPhanSàoNammặcdầuđãcóthưtùđilại.(HồikýTrầnHuyLiệu1991,NXBKhoahọcxãhội)

MãnhạntùCônĐảonăm1934,LiệuvềquêrồilênHàNộiviếtbáo.NhâncóhộichợởHuế,anhvàođấtĐếĐôtrúởHươngGiangthưquáncủaHảiTriều.ChơisôngHươngnghehòmáinhì,thămlăngtẩm,anhđềuháohức.TấtnhiênthếnàocũngphảiđếnônggiàBếnNgự.

Vừanghexưngtên,cụSàoNamômchầmlấyanh,mừngrỡgiớithiệuvớimọingườitrong“nhà”.

“Nhà”cóai,toàntùchínhtrịthấtcơgiạtvề,ngàyngàyxayxaygiãgiãlàmhàngxáo,kiếmđủsốngrấtkhó.NhưcụPhan,vớisáuđồngtrợcấpmỗithángcủabáoTiếngdânthìchảcònkhoảnnào,đãikháchphảitằntiệnlắm.Dầuvậy“nhà”rấtvui,nhưmáiấmcủamộtgiađình,vớiôngchủhiềntừ,khôngquáquắcthước,xétnét.NhưngLiệucũngthấycụnhìnngườiquáđônhậu.LạicódịpđểsosánhvớiPhanChuTrình.

Đêmđến,khôngkhílắnglạisaucuộcrượutayđôi,cóthêmcụMaiLãoBạng.BiếtLiệuđãchuyểnsanglậptrườngcộngsản,cụPhancũng“mừng”,vàchuyểnđềtàisangchủnghĩaxãhội.

CũngkhácvớinhữnglầntiếpchuyệncụPhanChuTrinh,tôiđượcphátbiểutựdo,cởimở.Cụcũngnóichuyệnchậmrãi,thânmật!Quacâuchuyện,tôithấycụPhanvẫnđứngtrênlậptrườngdântộcchủnghĩakhônghơnkhôngkém:Cóđiềulàtrongnhậnxétngườivàviệc,cụtỏradễdãihờihợtquá.Theocụthìhầuhếtaicũngtốtcả,cũngyêunước,cảđếnbọnBùiQuangChiêuởtrongNamlúcấyđãramặtphảnđộngrồi,cụcũngchưathấyhếtcáixấuxacủanó.Tôinhớlạinhững tranh ảnh treo dán ở nhà cụ hồi ấy còn có cả những bức họa của tờ báo TribuneIndochinoise (DiễnđànĐôngDương)nămtrướccủabọnLậphiếnNamKỳđảkíchLêQuangTrinh.TôicũngkhônglạgìsaunàycólúccụnghetênPhạmTáviếtbàikhenthằngChatelthốngsửBắcKỳ.Chúngtôihỏicụthìcụnói:

“Tôicóbiếtgìđâu!NghePhạmTánóitốt,thìtôi“cũngtưởnglànótốtthật”.Nóitómlại,cụnhìnngườixétviệckhôngsắclắmnêndễbịlừabịp.ĐếnđâytôilạithấycụPhanTâyHồ,vềnhãnquanchínhtrịcóphầnsắchơncụPhanSàoNam.(HồikýTrầnHuyLiệu1991,NXBKhoahọcxãhội)

Chàng thanhniên thấy cụ chân thành,nhânđạonhưngkhôngchặt chẽ,đôi lúcđá sangkhôngtưởnghay lốibácáiGia tôgiáo.Cụbắtanhnghehếtcuốnsáchđangviếtdởvềchủnghĩaxãhội.Đếnkhổ.

Liệungãngửararằngcụrấtloạngchoạng.Bạnđọcthânmến!NếuaichưacódịpgầncụPhanthìsẽkhôngthểngờđượcrằngcụPhan

củachúngtachotớingàyấyvẫnchưabiếtchữquốcngữ.Tôihỏingườithưkýcủacụthìđượcbiếtnhữngtácphẩmcủacụbấygiờthườngdocụviếtbằngchữnhorồimớidịchraquốcngữhaychữnôm.Khổchotôiđêmấycứphảingồingheđọcquyểnchủnghĩaxãhộimàcụđươngviếtdởhếttrangnàyđếntrangkhácmàkhônghứngthúmộtchútnào.(HồikýTrầnHuyLiệu1991,NXBKhoahọcxãhội)

Sángra,phờphạcvìmấtngủ,Liệuđànhthưathật.Rằng,sáchvềchủnghĩaxãhộiđangbánhiệncórấtnhiều,màcũngcódămbảytrườngphái.Rằngcụhiệnởhoàncảnhtùgiamlỏng,chậthẹp,ítđượcthảoluận,tưởngkhôngnênviếtvềmônnày.Chonên,tốtnhấtlàcụcứviếtnhữngchuyệncáchmạngcụđãtừngtrải,chưainđượcngaynhưngđểđấyvẫnlàcủavôgiá.Cụđãchảlàmmột“Hậutrầndậtsử”kểvềcuộckhởinghĩachốngquânMinhcủaTrầnQuỹtheolốitiểuthuyếtrấtđượchamđọcđấylàgì…

Đólànhữngđiềuquốcdânđangcầnở.Cụlúcnày,nhấtlàthanhniên.Liệu“vậnkhí”nóimộtmạchrồi“kếtluận”.“Choang”thếlàtàntệ,thậmchíbấtkínhchứgì.TưởngônggiàBếnNgựsẽgiận,buồn.PhảitaycụTâyHồmàxem…NhưngPhanBộiChâu

khôngđểbụng,lạicònhứa“sẽlàmngayviệclớnnày”.CụtiễnLiệurangõrấtbịnrịn,cònanhbùingùinghĩkhócódịpgặplạiônggià.

CáiấntượnghaicụPhanđểlạitronglòngLiệu,ngoàikhípháchdântộclẫmliệtchung,vềtácphong,sinhhoạtlàkhátươngphản,dùcáccuộcgặpcáchnhaucảchụcnăm.SaunàyhìnhdunglạianhthấyhơibuồncườivớicáicảmgiáccụQuảngNamthìnhọnhoắt,cứngcỏi,còncụNghệAnnồngấm,đônhậu.

Năm1926,LiệuvàcácbạnđãtổchứcrầmrộđámtangPhanChuTrinh,mườibốnvạnngườiđiđưa.Khônghẳngầngũi, nhưng cụ làmộtbiểu tượng của lòngyêunước,đángđểthanhniênđemramàkínhphục.

CáitìnhcủaLiệuđốivớicụNghệAnhẳnlàphảiđậmđà,gầngũihơnlàvớicụQuảngNam.Vì,nhưnhiềubậchậusinhđangtìmđường,nhiềukhichẳngtiệnnóira,anhvẫnưathíchmộtbậctiềnbốicótháiđộđốithoạihơn.Đượcnói,vàđượcnghenóihẳnlàmộtcảmgiácthúvị,kháchẳnvớikhinghemộttiếngtămlừnglẫy,tatìmđếnvàchỉđượcnghenhữngbàihọctừconngườiđinhninhchỉcómìnhđúng.Huốngchi,PhanBộiChâulàbậcquangminhchínhđại.ĐỗđầukỳthiĐình,đượcđiđâyđó,cụtiếpthunhữngtưtưởngmớimộtcáchcóhệthốngchứkhông“trángmenlàmmàu”.XacáchhẳnlốikhônvặtkhônvãnhkiểuTrạngQuỳnh,TrạngLợn-cóngườicoilàmộtbiểuhiệntâmtínhViệt,cụhànhtrạngđànghoàng,phátngônthẳngthắn.Đúnglàmộtnhâncáchlãnhtụ,khiếnmộtthời,aicũngtưởngcâusấm“NamĐànsinhthánh…”ứngvàocụ.Sựyêumến,thânthiếtcủaLiệuvớiPhanBộiChâukhiếnanhcónhữnglúcgiậncụquáthể,màchỉlàdonghetừxa,lạiquanhữngtintứcmôtảcáibênngoài,chảlýđếntâmcanngườitrongcuộc.

Ấylàvàonăm1939,trongcuộcdutìnhđếnHuếcủaLiệuvớiThuTâm-cáicuộcmàtớitầmtuổibảymươi,bàghinhớlàlà“lầnthứtư”và“cuốicùng”.BàlàPhạmThịBách,côemhọcủaPhạmThịHồng,ngườinữkhánhộởCônĐảotừnăm1933.Nhưthườnglệ,LiệuvàThuTâmthườngchọnnhữngnơixaxôiđểgặpgỡ,chungsống.Týthừabiếtđiềuđó,nhưngdùsaocũngđỡnặngnềhơn.“Khuấtmắttrôngcoi”mà,dùbàcóvẻđãnhìnnhậnThuTâmnhư“ngườiem” trongnhà,đốixửphầnnàoravẻmộtgiađình truyền thốngởngoàiBắc,nơiđànôngthườngcóhaibavợ.“Lầnthứtư”diễnraởkinhthành,nơisôngnúihữutình,cónhiềudinhthự,cảnhtríđángxem,nhiềuconngườiđánggặp.TâmtìnhlãngmạncủaThuTâmrungđộngmãnhliệttrướccảnhđẹpcủalăngTựĐức,bùingùikhigặpnhữngcungphivềgiàmàchửamộtlầnđượcđấngquânvươngphủơnmưamóc.BuồncườilàdùcógiấythămđạinộicủatòaKhâmsứmàhaingườiphảiđilạitớibalần.Lầnthứnhất,chúlínhmặcáodấukhôngchovàovìThuTâmbậnáovàng,màuáochỉcócácbàphiđượcmặc.Lầnsau,chiếcquầnxatanhđen

lạilànguyêncớngăncản;trongnộichỉđượcmặcquầntrắng.Giậndỗi,bựctức,nhưngtrítòmòvẫnthắng,khingườiđànbàtrẻphảimặcáotím,quầnlụađimượn“chảramàugì”.Côngphuthếấy,màấntượngcủaThuTâmvớivẻrựcrỡcủađạinộilạichảmạnhmẽ,nếukhôngnóilàthấynónhạtnhẽo.

Cảngàylangthangnơiđìnhtạ,ngắmnghía,hỏihan,họtrởvềnhà,mệtngườinhưngrạngrỡ,hạnhphúc.Thìcóđiệntín.NgoàiHàNội,ĐặngXuânKhu(TrườngChinh)bảovềgấp.ĐangtầnngầnthìbạnHuếđến,HảiTriều,NguyễnCửuThanhvàBùiCôngTrừngmangtheoxâunem,bánhtrángvàchairượuthuốc.Chuyệnvuilên,ThuTâmbảoLiệuchođếnthămcụPhanBộiChâunhưngbịgạtphắt.

-KhôngKhôngđi!-Liệunóicộclốc.-Đimộtmìnhcũngkhôngđược.Đãbảorồimàlại.

LúcLiệurangoàicóviệc,ThuTâmđượchayrằngthốngsứChatelvừađếnthămPhanBộiChâu,tặngcụhoa,nóichuyệnxãgiao,khivềbắttaytừbiệt.CụPhanđãchìatayđáplại,cònrungrungmấycáitỏýthânthiện.BáoTintứccủacánhcộngsảnởngoàiBắcthuậtchuyệnvớitít“PhảnBộiChâu”totướng.Liệucáukỉnhvìchuyệnđó.

Sách“Nhữngngàyxaxưaấy”inởMỹ,khiThuTâmđãlàmộtbàcụ,thuậttiếpcâuchuyệnlúcLiệutrởvề:

“Saukhigậtđầuchàocácbạn,anhnhìntôitươicườicóvẻnhưlàmlànhvàhỏi:“Emđãdọnđồxongchưa?”.

Tôikhôngtrảlờicâuấymàhỏilạianh:“AnhnghĩthếnàovềviệccụPhanbắttayChatel?”.AnhLiệuđổiravẻnghiêmtrang:“Cònnghĩthếnàonữa,cụcólỗihẳnđirồi”.Tôicũngđổivẻnghiêmtrangthongthảnói:“Đấykhôngphảilàmộtcáilỗimàchỉlàmộtsơ

suấtthôi”.AnhLiệu:“Emcóhiểumộtcáibắttaycủanhàthủlĩnhchocảmộtnướclàquantrọngnhư

thếnàokhông?”“Emhiểuchứ,nhưngemcònhiểuthêmrằngphépxãgiaocủaTâyphươngkhitừbiệtmột

ngườinàohọquýmếnđểravềthìhọphảiđưatayrabắtđểtỏvẻtrântrọngthântìnhvớingườiấy.Vậythìtrongtrườnghợpnàycũngchỉ làmộtcáchxãgiaothôngthườngmàcụPhansửdụngchớcósaođâu”.

AnhLiệucóvẻgiận:“Theolờiemnóithìđólàhaingườibạnthườngđốivớinhau.CòncụPhanđốivớiChatelthì

kháchẳn.CụlàmộtngườitùbịquảnthúccònChatelđạidiệnchonướcPháp,mộtkẻcóchứccóquyềnđếnthămmộttùnhâncủamình,cóthểdùngcáchxãgiaothôngthườngđượcchăng?Lýluậncủaemnôngnổilắm”

“Đãđànhnhưanhnóilàphải,nhưngtronglúcbấtthầnChatelđưatayrathìcụPhanlàmthếnàoứngphókịp.Nếucụđểchobàntayhắnrơixuốngthìhậuquảsẽnhưthếnào?KhôngnhữngđếnvớicụmàcòncóthểđếnvớicảkinhthànhHuếnàynữa,anhcónghĩđếnđiềuấykhông?”

“Đãdângtrọnđờimìnhchomộtchủnghĩamàmìnhđãchọnthìcòngìphảisuynghĩđếnbảnthânmình,nếucụcónghĩđếnmaisauthìhậuquảcáibắttayấysẽtaihạiđếnthếnàokhông?”

Tôisầmmặt:“Thìđấy!CácanhemđãtrảnghĩachocụPhanbằngmấytiếng“PhảnBộiChâu”,mộtkẻđã

hysinhsuốtđờichoTổquốcvìmộtchútsơsuấtmàthôi”.“NếuemởđịavịcụPhantronglúcấythìemsẽcưxửnhưthếnào?”Tôiđiềmnhiêntrảlời:“Nếuđượctinbáotrướcthìemsẽdựliệucáchứngphótrongmọitrườnghợp.Thídụlúctừ

biệtnhưngemsẽchắptayngangngựccúiđầumộtcáchlễphépđểtừgiãhắntheokiểunhàvua.Ấylàchuyệnđượcbáotrước,cònnếubấtthìnhlìnhthìcũngchưachắc!”

AnhLiệucười:“Nếuvậythìemchưaphảilàngườicáchmạngcóbảnlĩnhgiàdặn”Tôicũngcườitheo:“Thìemcólàđảngviêncộngsảnđâu”Tấtcảchúngtôi,kểcảbangườibạnđềucườixòa,xóatanbầukhôngkhívừatranhluận

tưởngnhưđãđếnlúcgaygo([iv]).ĐoạntríchtrênchothấyTrầnHuyLiệulàngườinóngnẩy,cứngcáp,vàThuTâmcũngthật

sắcsảo.Vàthêmmộtđiềunữa:đãđứngvàohàngngũcộngsản,LiệuvẫncoiPhanBộiChâulàthủ

lĩnh,chíítvềmặttinhthần,nênmớicóđòihỏikhắtkheđếnvậyLiệu“mọc”ratừtrongphongtràoquốcgia,vàdùcó“trởthành”gìgì,trongthâmcăn,ôngvẫnlàmộtnationaliste-ngườiquốcgia.

Năm1940, trongnhàtùSơnLa,LiệunhậntinPhanBộiChâumất.Đauxót lắm.Mộtsựnghiệplớnđượcdẫndắtbằngmộttưtưởngcócănbảnhẳnhoi,chứkhôngphảicáchmạnglốivávíuchằngđụp.Mộtnhâncáchphóngkhoáng,hồnhậu.Mộtnghiệpdĩđangvuntrồngbịdởdang,phảitrởthành“ônggiàbếnNgự”hiềnlành,đếnbọnhươngdõngtronglàngxãcũnghạchhỏiđược.Trong“Niênbiểu”viếtnhữngngàybịgiamlỏng,conngườiấyđãchânthànhbiếtbaokhinhậnlỗitrướcquốcdânđồngbào.Cáitâmsựbiđát“biểnxanhchưalấpđượcmàchimtinhvệcôđộcđãrãcánh”nặngtrĩuđoạncuốicuộcđờicụ.

<1width="33%">[i]ContratsocialcủaJ.J.Rousseau.[ii]L’EspritdesloiscủaMontesquieu[iii]AnhruộtTôHiệu,bịbắtsauvụmưusáttoànquyềnPasquierkhôngthành,ánkhổsai

chungthân.TrởthànhcộngsảnởCônĐảo,cùngNgôGiaTựthảbètrốnvàmấttích.[iv]Hồiký“Nhữngngàyxaxưaấy”củaThuTâm.NXBThếkỷ11022AcaciaParkway#A

GardenGroveCA92õ40USAnăm1998.

-11-:SỔLỒNGMườimộtnămnaytrởlạinhàNhàthìđãcháy,vợthìxaBàconthânthíchnghèoxơxácVườncũcòncâynúcnắcgiàĐólàtìnhcảnhTrầnHuyLiệukhitrởlạicáingôilàngVânCátởtỉnhNamĐịnh.Lúcrađi,

anhlàôngđồnonthấtchí,trởvềtiếngtămđãlừnglẫynhưnglạilàphầntửnguyhiểm.ThựcdânkhôngmuốnanhởlạixứthuộcđịaNamKỳvớinhữngquychếquảnlýphóngkhoáng,tìmcáchtốngraBắc.Màphảivề làng,cáinơitùhãm,dịđoan,quanhnămrãhọngmàvẫnmỏimồmxinlộcBàChúaLiễu.

RờiCônĐảocuốinăm1934,LiệuởtrongnhómsáungườilykhaivớichủnghĩaTamDâncủaTônTrungSơnnhưngvẫnlàđảngviêncủaQuốcdânđảng.Mỗingườisẽcónhữngsốphậnkhácnhau.NguyễnVănViềntheoNhật.HoàngThúcDị,năm1946vẫnlàViệtQuốc,sẽđốiđầuvớiLiệu.LêVănPhúcthamgiaMặttrậnBìnhdân.CònLiệu,TưởngDânBảo,NguyễnPhươngThảo(NguyễnBình)sẽnhậphẳnvàocộngsản.

VềVânCát tù túng.Nhữnghàngxómquanhnămnóimãimộtchuyện.Nhữngônganhchưarakhỏitỉnhbaogiờ,chỉhơnmìnhdămtuổimàchuyệnđờiđãgóikínlại,ynhưcáinhàđóngcửavứtchìakhóađiđểchorêuphong.Nhữngbàchịbạcđầumỗikhinhìncâycộtnhàdán giấy ghi ba chục cái giỗ trong năm. Người sang chơi đông, quanh quẩn hỏi từng nấychuyện,báulắmnhưngcứthếmãicũngchán.Vàđóinữa.Liệuđâucònlúccầmcáicuốcrađồng.Nóirằnglúcởtùngoàiđảoănuốngcònhơnvềnhàthìkhôngaitinđược.

CóngườiHàNộivềtìm.BáoĐờimớivừara,đangrấtcầnmộtcâybútcódanh.LiệucótâmtrạngnhưKhổngMinhđượccầuhiền,chảphảivờiđếnlầnthứba.Lênđươngchứcbẩmbáo,thì tri huyện, lý trưởng ậmừ, bảo đến chỗmới thì nhớ trình diện. Nghĩa là chức dịch địaphươngchảsướnggìphảiquảnanh.

-Thôianhlạitìmvàocáiổcộngsảnrồi.Fleutôt,cẩmmậtthámHàNộinửađùanửathậtbảothếkhiLiệuđếntrìnhdiện.Anhđáp:-Cộngsảnhaykhôngcộngsảnthìcũngphảiăncả.Tôicầnlàmbáođểsống,cònđềphòng

cộngsảnlàviệccủacácông.

NhàchứctráchdặnLiệuđiđâu,dờichỗởphảixinphép,nếucóchuyệnlạiphảivềquê

quảnthúc.Thếthôi.Dùsao,sựquảnlýcủathựcdânhồiấycónhữngchỗkhôngchặtchẽlắm.

Đờimớiđóngtrụsởở17HàngKhoai,trêncăngáchẹp.Fleutôtđãquácảnhgiáckhigọiđâylà“ổcộngsản”.NgườixinđượcphéprabáolàLêViếtHồkhôngbiếtviếtbáo,chínhkiếncũngkhông.Các thànhviênkhác làLêVănHòe,ThànhThếVĩ,NguyễnĐứcKính,TrầnHuyLiệu,NguyễnMạnhChấtthìmỗianhmỗilậptrường,“đỏ”“trắng”đủcả.Màchẳngaiduyệtbàiai,muốnviếtgìthìphóngbút.Thếnêncóchuyệnbàinàybênh,bàikiađậpcùngmộtsựviệc.Đượccáingầnấyconngườiđềunềntính,báunhau,chungsốngnhưmộtgiađình.“Nhóm”cộngsảnđăngnhữngbàivềgiaicấpcôngnhân,cắtnghĩanguyênnhânkhủnghoảngkinhtế,côngkíchvănchươngTựLựcVănĐoàn…kháđượcchúý.

“CônLônkýsự”ratừsố2củaĐờimới,rấtđượcđónđọc.Liệuviếtnótừngàynằmnhàntảnởquê,cứrútruộtnhữngkýức tùđàyramàkể.ChuyệnCônLônkhônggaygắt lắmvềnhữnghàkhắc,ácđộc,màtráilại,phần“vănnghệ”đậmđà,nàokịchcọtMolière,nàothơphútưởngđếnbónghồng.Khôngbiếtmàđọccóthểtưởnglàngoàiấylàmộtcõimộng.LàmvậyvìLiệumớitựdo,cònngạicànhcâycong.ChứítlâusaukhirờitỉnhlẻNamĐịnh,anhnhậnrangaymìnhđãtrởlạiđượcbiểncả;cái“biển”HàNộinhữngngàyMặttrậnBìnhdânnắmquyềnbênPhápcònmênhmôngtựdohơnNamKỳthuộcđịamươinămtrước.

Đờimớirấtlaylắt.Cógiấyphépnhưngkhôngaibỏtiềnlàm,cứđivaymượn,quyêngóp.Trịsự,pháthànhkhôngngườichuyêntrách,nộidungthìkhánhưngtêntuổichìmtrongbiểnbáo,bởivậychẳngbánđượcbaonhiêu.NhàinLongQuangkhôngnhậnđượctiềnthì“giam”báolại,vàihômchạyđủlại“thả”rachobán.Thếmàtinhthần“xảlángcuộcđời”rấthăng,rỗirãi,cótíhàolàđâmngayxuốngxómhátKhâmThiênhaynằmbẹptaiởtiệmhútlãoVạn.Liệuquenvớicáchkhamkhổvàkỷluậttrongtù,rấtkinhngạc.Nhưngchẳngđấutranh.Lạithếnàovới“phongtrào”?Thànhthửchỉcònlogiữmìnhkhỏiadua.

Rađếnsố7thìphảiđìnhbản.Tòasoạnbịkhámxétnhưngkhôngthấygì.Tuychỉsốngcó7tuần,ĐờimớicócôngchoLiệu“tậpbơi”thuầnthụctrongnhữngngàyđầutrởlại“biển”.Vàdùsaoanhbiếtmìnhcóthểkiếmsốngbằngnghềbáo.Quanhanhcóbiếtbaobạnbè,cũthìTôHiệu,HảiTriều,mớicóTrầnĐìnhLong…Niềmtinvàohọvàvàobảnthânthậtvôcùngquantrọng.Liệuđãcóhướngđirõràng.Mặcdùchưa“đỏ”hẳn,năm1935,anhvẫnđượctổchứcCộngsản,bấygiờđangrụcrịchdựnglạiXứủylâmthờiBắcKỳ,quyếtđịnhchohoạtđộngcôngkhai.Khảnăngvàxuhướngcủaôngtùmớiranàychỉcóthểlàmbáolàhợpnhất.

LàngbáoBắcKỳthờiđócónhữnglềlốihọctheonếpbênPháp.ChẳnghạntờLire(Đọc)

bênkiachỉđănglạibàiđángchúýcủabáokhác,được“rập”thànhTiếngvanglàngbáovàKiênvănbênnày,nhưngvớimộtkiểucáchkhônghẳnnhư“tônchỉ”.

SốphậncủaTiếngvang(inrấttotrênmăng-sét)làngbáo(innhỏ)rấtvắn.Số1chuẩnbịkỹ,“đinh”làviệcđáptrảmộtbàicủaNguyễnVănVĩnhtrênĐôngDươngtạpchímạtsátcácchísĩyêunướclà“đángđembỏrọtrôisông”.ĐánhvàochủtrươngtrựctrịgắnquyềnlợicủatưsảnViệtNamvớiquyềnlợithựcdân,báobánđắtnhưtômtươi.Dầuvậymàtiềnđểrasố2khôngcó.ĐanglúngtúngthìthốngsứBắcKỳrútgiấyphép.Chếtyểu!

Kiênvăn“thọ”được12số,coinhưmộtkýlụccủaôngchủbút“làmtờnàogiếttờấy”.

Túngđói,chảcóbáođể“làmvàgiết”,Liệuavàolàngsáchbaxu,loạitiểuthuyếtlịchsửkiểuĐềThám,VợbaCaiVàng…HồiởCônĐảo,anhnghechánchuyệnnhữngôngthamgiacuộckhởinghĩaTháiNguyên,bènđemviếtlại.Khôngdámkýtên,tấtnhiênkhôngthểđứngragiaothiệp,LiệunhờngườiquenbánbảnquyềnchoBảoNgọcvănđoànlấy25đồng.SáchradướicáitênbắtmắtLoạnTháiNguyên.Chảbiếtbánchạytớiđâu,tiếngvangthếnào,Liệuđượcnửatiềnbảnquyền,nửakiaông“lái”“thăn”mất.Dầusao,anhcóđượctấmquầnáomớiđểkhỏibệrạcquágiữachốnnghìnnămvănvật.

Sangnửacuốinhữngnămbamươi,tìnhhìnhthếgiớicăngthẳnghẳn.TrụcphátxítĐức-Ý-Nhậtthànhlậpđẩycáclựclượng,phepháicóxuhướngkhácnhaubênchâuÂuxíchlạigầnnhau.MặttrậnBìnhdânlêncầmquyềnởPhápgồmcácchínhđảngCộngsản,Xãhội,Xãhộicấptiến.Quyềntựdodânchủởthuộcđịađượcnớirahơn.NhómHồntrẻtậphợpvớiHảiTriều,HảiThanh,LâmMậuQuang,HồXanh,DươngLĩnh.LiệuviếtdướibútdanhHảiKháchvàHảiThu(đều“dính”đếnThuTâm),giớithiệu,cổđộngMặttrậnBìnhdânbênPháp,đòitựdodânchủ.Cónhữngkhẩuhiệusaunàyanhmớithấynó“quácao”,khônghợpthờinhưkỹnghệhóanôngnghiệp.Hồntrẻđangcóảnhhưởngmạnh,cóđộingũvững,xuhướngrõ,tạođượctiếngvangthì“thôirồi”ởsố15.

Cuốngcuồngđitìmbáođểra,chíítlàcộngtác,“nhóm”bấuđượcvàomộtcơquanthểdụcđươngchuẩnbịratờKhỏe.Rảitruyềnđơn,đăngbốcáoumxùmvềtônchỉmụcđích“cólợichosứcdân”củabáorồi,nhưngngườixinđượcphépxuấtbảnlạilàmộtnhânvật“xươngxẩư”quá,rútcụcnóbịnhàđươngcụccắtngay.Vừabuồnchánvừabuồncười.

TênKhỏemàchếtngaytrướckhichàođời.Vàkểtrong lịchsửbáochí,hẳnđâycũng làtrườnghợpduynhất.TuythếnhữngtờtruyềnđơnvềKhỏekhiếnLiệubắtquenđượcvớiVõ

NguyênGiáp,ĐặngThaiMai,haigiáosưtrườngThăngLong,vốnlàdânTânViệt.XungquanhnhómThăngLongdầndầnhìnhthànhmộttậphọpnhữngngườiyêunướcđấutranhnhưMinhThái,ĐàoDuyKỳ,TrầnĐìnhTri,cùngcácthầygiáo,họcsinhtiếnbộ.

LeTravail(Laođộng)hẳnlàtờbáovàoloại“thọ”vàcũngđìnhđámnhấttrongthờikỳnày.ĐượcnhómThăngLongxướnglêngiữanăm1936,ấnbảntiếngPhápnàycómàusắcBìnhdân.NhữnggiáosưTânViệt,nhữngônghọcLiênXô,từPháp.NhữngôngTơ-rốt-kít…Thôirồicácxuhướngxáchđộngvàoxãhội,nhấtlàtríthức.Nhưngbáongàycàngđỏđậmkhinhữngchínhtrịphạmhếthạntùàovàocộngtác,làmtòasoạn.Ấnphẩmvừarakhỏinhàincònnóngđãcóthanhniên,sinhviênômtừngchồngđibán,mậtthámtheoxemngườimua,ngườipháthànhkhôngxuể.RồiLeTravailhướngđếncảtầnglớpcôngnông,tiểuthương,trởthànhdiễnđàntốcáothựcdân,quanlạiđịaphươngápbức.Trụsở24PhạmPhúThứđôngnghìnnghịtngườiđếntốcáo,tiếprấtmệt.TrongđámđứngngồilahệttừnộingoạitỉnhHàNộivềquanhtòasoạncókhôngítmậtthám.MệtnhấtlàdịpJustinGodart,đượcgọilàLaocôngđạisứ,thaymặtChínhphủBìnhdânbênPhápsang,thỉnhnguyệntớitấpđưalên,LeTravailđòigặpmặt,giảiquyết.Nhânviêntòasoạnsắpđặttrậttự,ghichéptướtngười,cònôngnghịcộngsảnKhuấtDuyTiếnphiêndịchđếnmấttiếng.

Liệugặpngườicũ,Arnoux,giờlàchánhmậtthámBắcKỳ.ĐangchạyđichạylạisắpxếpđámđôngđónGodartởđườngGambetta(TrầnHưngĐạo)anhbịlôiphắtlênôtôvềSởMậtthám.

-Nếuxảyracáigìrốiloạncuộctrịanlàanhphảichịutráchnhiệm.Tôisẽbắt?-Arnouxđe.-ChúngtôichỉcóviệccùngnhauđiđónngườiđạibiểucủaChínhphủBìnhdânPháp.Còn

giữtrậttựtrịanlàphầncủacácông.-Liệuđáp,vàthòngthêm-Nếucókẻnàokhiêukhíchsinhchuyện,chúngtôikhôngchịutráchnhiệm?

LeTravailngàycàngcóảnhhưởng.Ngườicủabảnbáođikhắpnơithuthậpdânnguyện.PhanTửNghĩaxuốngNamĐịnhnghethợdệt,NguyễnMạnhChấtraduyênhảigặpthợmỏ,bịbọnchủngănchặn,lạicóbàichửi.ĐêmngủởbáoquánNhànhlúacủaHảiTriềuởHuế,nằmchungvớimộtnôngdânTruồi,Liệuchốcchốclạigiậtmìnhvìanhnàycứhôkhẩuhiệu“gửi”Godartbấtthìnhlình.LeTravailmạnhđếnnỗiđạibiểucủanhómthắngcảđạidiệncủatưsảnHàNộitrongcuộctranhcửvàoViệnDânbiểuBắcKỳ.

Dùsao,nhữngkẻtranhđấuchưađếnthờicủamình.XuânThủygửiđếncáitintuầnphủPhúc Yên đập triện đồng vào taymột nông dân xuống Hà Nội đón Godart, tòa soạn phái

NguyễnMạnhChấtđiviếtbài“tô”chotolên.Báora,tuầnphủPhúcYênphátđơnkiện,tòaánmuốnhãmLeTravailvàochỗchếtbèntuyênphạt6.000quantiềnTây,tức600đồngbạcĐôngDương.Giếtairangầnấytiền,nênLeTravailphảichết.Cóđiều,ngườichết”lạinẩynòirahai“thằngem”cũngnóitiếngPháplàRassemblement(Tậphợp)vàEnavant(Tiềnphong), tuyảnhhưởngchẳngbằngtrước.

GRANDJEANTừSàiGòn,TýđemhaiconraBắc.Khôngthểởquê,cũngchảtồntạiđượcởHàNội,chịlên

ĐạiTừ,TháiNguyênbánnướcmắm,bịđámcaitrịtrùdậpđếnkhốnkhổ.ContrailớnlàDiễm,LiệugửimộtcựuchínhtrịphạmvềPhủLýhọctrườngtư.Thìmộthôm,tuầnphủHàNamđếnkhámnhà,vầyvòcáicặpchỉcóvàibộquầnáovàítsáchvởcủaDiễm,đedọachủnhàtộichứachấpconTrầnHuyLiệu.Cậubé9tuổiđâmrathấthọc.

Phảilàmầmlênchứ!Vừalàviệccủamình,lạilàsựkiệnđểchửichúngnó.LiệuđăngtrênbáotiếngPhápl’Avenir(Tươnglai)thưngỏgửithốngsứBắcKỳ,cóđoạn:“Cácôngcoitôilàkẻthùcủachếđộnàymàcấmđoántôihoạtđộngthìđólàviệccủacácông.Thếnhưngvợcontôithìcóliêncangìmàcũngbịquấynhiễuđếnhếtnghềlàmăn,đếnbỏhọc.Tôikhôngthểtưởngtượngđượcmộtchínhphủcóthựclực,cóuyquyềnnhưchínhphủPhápmàđếnphảicanthiệpvào sự học hành của một đứa bé lên 9 tuổi. Có lẽ vì sợ nó âm mưu đánh đổ chính phủchăng…?”.

Báora,cẩmLanèquegọitácgiảđếnphântrần,nóisẽchoDiễmđihọclạivàđưatiền.ThấyLiệuchỉnhậnphầnhọccủacon,Lanèquevừacườivừakháy:

-Đâylàcủatưbảnbóclộtngườita,vạgìmàkhônglấy.-Ừ-Liệucũngcườitươi,-củabóclột,nhưngtôikhôngmuốnlấynótừtayông.

Tưởngthếlàxong.Nhưngmấyhômsau,LanèquechobiếtchánhmậtthámĐôngDươngGrandjeancũngquantâmđếnLiệu.Đượcthôi.Nhưngđểtránhđònphânhóacủatêncáogiànổitiếng,Liệuđòimangtheomộtngườibạn.

CảmgiácmớiđầuvềGrandjeanlàmộtônggiàhiềnhậu,hơigiốngArnouxđộởSàiGòn.“Quái, sao nghềmật thám lắm người trông vẻ ngoài nhân từ thế không biết…”, Liệu nghĩ.Grandjeanđãvàochuyệnrấtthânái,hỏithămgiacảnh,thôngcảmvớivợconanhđangtúngthiếu,tỏýkhâmphụccôngphutựhọccủaLiệu.Cáigìhắncũngbiết.Liệuhếtsứcngạcnhiênthấytrênbàncótậphồsơ,bêntronglàxấpthưtừCônĐảogửivề.

-Anh saymê lý tưởng cộng sản chủnghĩa cũngphải. -Grandjeanđi vào trọng tâm rất

“ngọt”.-Cộngsảnlàmộtchủnghĩanhânđạo,muốnchoaicũngsungsướng,khôngcònápbứcbóclột.Nhưngloàingười,cũngnhưvạnvật,phảiíchkỷ,phảiđấutranhsinhtồn.Xãhộiloàingườiphângiaicấpcũngbìnhthường,tựnhiênnhưvũtrụvốnbấtbìnhđẳngmàthôi.AnhxemPhậtThíchCachẳngnhữngthươngngườimàcònthươngcảchúngsinh,khôngănthịtcácloàivật.Nhưngkhoahọcngàynayđãchứngminhrauđậucũnglàsinhvật.NếubiếtthếmàThíchCakhôngdámăngìthìcũngphảichếtđóithôi.

-AnhđọcAndréGiderồiphảikhông?-GrandjeancởimởhơnkhithấyLiệungồiim.-GidelànhàvănthíchchủnghĩacộngsảnvàrấtnhânđạothếmàôngấyvẫnthấtvọngvềLiênXôđấythôi([i]).Nếuanhkhôngtin,tôisẽtạođiềukiệnchoanhsangLiênXô,thếnàoanhcũngvỡmộngchomàxem.

-Xinlỗi,-Liệuchenvào-Cólẽôngmờitôiđếnchơihômnaykhôngphảiđểtranhluậnvềcáchọcthuyết.Tôicũngchẳngngâythơgìlạicócáiảovọngthuyếtphụcôngtheochủnghĩacộngsản.Nhưngtôimuốnbiếtngayôngmuốngìởtôi?

-Dolòngmếnmộanh,tôimuốnbànvớianhmộtviệc.-Ôngmuốntôilàmmậtthámchoôngphảikhông?-“Ngườibađấng,củabaloài”,-câuthànhngữViệtrakhỏimồmGrandjeanrấtthànhthục,

tôiđâudámbảoanhlàmviệcấy.Tôichỉmuốnnóivớianhlànếucứtheođuổilàmcáchmạngmãithìanhđểkhổchocảvợcon,nhữngngườichảcótộigì.TôimuốntiếncửanhvàolàmởtrườngViễnĐôngBácCổthahồđọc,nghiêncứuđếnhếtđời.Cònchịấy,tôixinphépđượcbiếumộtmóntiềnđủđểmởcửahiệungayBờHồ.Rồiconanhđihọc,ítnữalàmkỹsư,bácsĩ.Anhcứcânnhắcđi.Tôiđâudámbảoanhlàmviệcchotôi.Bànvậy,thếnàotùyanh,miễnlàtừnayđừnglàmbáonữa.

-Thếlàtôibiếtmụcđíchcuộcgặpcủaôngrồi.-Liệunóibằnggiọng“kếtluận”.-TrướcđâyởNamKỳđãcóngườiPháptrongchínhquyềnhứachotôinhữngbổnglộcnhưthế,vàcònbốntrămmẫuruộngởCàMaunữakia.Nhưngthưaông,đờitôiđãchọnviệclàmrồi.Tôilàmbáocũngnhưônglàmmậtthám.Cònchủnghĩacộngsảncóthắngkhôngthìđólàvấnđềcủalịchsử.Tươnglaisẽtrảlời.

Câuchuyệnkhôngthểkéodàithêmnữa.

Grandjeantiễnkháchthânmật,cònLiệuthởphàovìđãvượtquamộtcạmbẫykhôngdễvượt.Nhưnganhkhôngthểkhôngnghĩ:tạisaolãotrùmlạinhắcđếnViễnĐôngBácCổ,cáikhosáchcólẽlàquýgiánhấtxứ?Hayhắnđọcracáichíhướngcủamìnhvươnvềmộtcõitĩnhtại,ởđóthahồđượcyêntâmđọc,viếtnhữnggìmìnhnghĩ…

<1width="33%">[i]Ýnôiđếnquyển“TrởvềtừLiênXô”củaA.Gide

-12-:THƯGIẢTÌNHTHẬTNămnămcấmcốngoàiđảođemlạibiếtbaothayđổi.Vềlậptrườngchínhtrị,Liệuđãcảm

thấysựbấtlựccủachủnghĩaTamDân.Nhữngmụctiêudântộcđộclập,dânquyềntựdo,dânsinhhạnhphúcvẫncònđấy,nhưngphươngcáchthựchiệnthếnào,đivớiaiđể“nươngnhờ”đãkhác.Khốicộngsảnquốctế,vớiLiênXôlàmộtthựcthểvậtchất,hùngmạnhbiếtbao,đếnnhữnglãnhtụdântộcthuầnchấtnhưPhanBộiChâucũngcònbịthuyếtphụccơmà.Lýtưởngcáchmạngcóvẻđãtìmđượcchỗ“đỗ”ởmộtthểchếchínhtrị.Liệucónhữngngườibạnmớilàcộngsản,tuychưahẳnđãđồngchí.VàxarờidầndầnđồngđộiQuốcdânđảng.

Vềmặttìnhcảm,ngườiđànôngngoàibamươiđãvợcáiconcộtlạicósựđèobòngkhác.Mốitươnggiaođemlạisựhứngkhởichoanhngoàiđảovớingườinữhộsinhđượcnhómlạingaytứckhắc,bằngnhữngcánhthưgửivềsố6đườngMacMahon,SàiGòn.Đáplại,lànhữnglờilẽnồngnànbiếtbao.Sựtrảilòngmàchưagiápmặttạonêncảmgiácbíẩnđêmê.Nhữngkhámphánồngthắm.Nhữngpháthiệnkhiếncảhaithănghoa.

Hẳnlànhiềuđêm,trongniềmvuitựdo,đượcgầngũivợcáiconcột,LiệuphảithầmnhắcđếncáitênPhạmThịHồngvớimộtsựsôinổikìmnén.TýrấtvấtvảkiếmsốnggiữaSàiGòntrongnămnămqua,đểDiễm,giờ8tuổi,vàVân,6tuổi,chẳngphổngphaođủđầygì,nhưngđượclớnlên,ítnhấtlàcũngkhôngyểumệnhsớmnhưnhữngđứaconrađờiởquê.Nămnămngoàiđảođãlấyđicủaanhquánhiều:lýtưởngxãhộingàynào,sựgầngũivợcon,nhữnghiểubiết,ứngxửvềmộtcuộcsốngbìnhthường,ồnã,tựdo.Nhưngnhữnggì“đỗ”lạichảphảiít:nhận thứcvềmột chân trờimới,nhữngngườibạngiàuý chí.Và le lóinhưngkhiến têmê,nhữngcánhthưvớingườicongáitrẻ-chắcchắnrấtnồngnàn.

Nhưngcuộcđờilạixếpđặtchongườiđànôngđàohoamộtthúvịkhác,khôngoáioăm,màcólẽcònrấttrọnvẹn.LiệukhôngđượcvềSàiGòn,đếnnhàsố6MacMahonđểgặpcôhộsinhyêudấuvìlệnhcấmcốkhôngđượchéolánhđếnđấtthuộcđịa.Thựcdânbắtanhchờđợi,chỉđượcđắmđuốitrongnhữnggiấcmơ,đểrồihạnhphúcthựchiệnratrongmộthìnhhàikháchẳn,chảaicótrítưởngtượnggiàucónào“sángtác”rađược.

Đólàmộtbứcthư,gầnsáuchụcnămsau,đượctácgiảcủanóchéplạitheotrínhớ,trongthiênhồiký“Nhữngngàyxaxưaấy”raởMỹnăm1996.Sựchínhxácvềcâuchữđếnđâu,chảaibảođảmđược,nhưngsựthựcthìhẳnlàđángtincậy.

SàiGònngày…tháng…năm…

Anhthânyêu.Chophépemđượcdùnghaichữ“thânyêu”vìđâylàlầnđầutiênvàcũnglàlầnchót.Chúng

tasẽtừbiệtnhautrênbứcthưnàyluônluônvàmãimãi!MaihaymốtđâyanhsẽnhậnđượcthiệpcướicủaHồngvớimộtngườiđànôngxalạ.Embiếtchuyệnnàylàmthươngtổnlòngtựáicủaanhkhôngít,nênemvộiviếtthưnàyđểgiảithíchchoanhrõmọiviệc.NgaytừbứcthưđầutiênanhviếtchoHồngchođếnbứcthưngàyhômquamớinhậnđược,trongtoànbộnhữngbứcthưấyđãdiễntảmộtgiaiđoạntừtìnhbạnsangtìnhyêumàanhđinhninhgiữaanhvàHồng.Sựthậtkhôngphảivậy,màngườikýtênấylàem,chỉlàemmàthôi!Lýdo:Hồngrấtlàmbiếngđọcthư,trongkhicôngviệc,nàotiềnbạc,kháchkhứa,rộnrịpsuốtngày.Dođó,Hồnggiaochoemtrảlờitấtcảthưtừ,emcóhỏilại…CảthưanhLiệunữasao?Hồngtrảlờicụtngủn:“Tấtcảchẳngtừmộtai”…EmhiểungayHồngchẳngcóchútcảmtìnhriêngtưgìvớianhcả.Lẽra,emnênnóichoanhbiếtlúcấy.Nhưng,khôngbiếtvìcơncớgì,đãxuiem…viếttiếpchoanh.

Chođếnhômnay,đámcướicủaHồng,emkhôngcònlýdogìđểgiấugiếmđượcnữa,đànhphảiviếtthưnàynóirõchoanhbiết.Emlàngườicongáinghèo,trìnhđộhọcvấnlạiít,tiềncủakhôngcógì,chỉlàmộtkẻlàmcôngchoHồngnhưtấtcảmọingườilàmtrongnhàbảosanhấy.Đốivớianh,emchỉlàmộtconsốO-khôngcógìxứngđángcả.Cáitộigiantráxinanhthathứchoemvàemthanhminhvớianhrằng:Hồnglàconngườivôtội,khôngbiếtgìvềviệcemđãlàmcả.Emthậtcólỗinhiều,nhưngbâygiờ,embiếtnóigìđây?Chỉxinanhnhớchorằng:Hồngkhônglừaanhmàchínhemlừaanhvàcănnguyênsựlừalọcấychỉlàmộttìnhyêucuồngnhiệtkhôngkịpsuynghĩ,thếthôi!

Từnaychúngtasẽkhôngbaogiờgặpnhaunữa,nhưngluônluôntronglòngemvẫncómộtchỗcaoquýnhất,sâukínnhấtđểtônthờhìnhảnhanh:

Háphảivìai,lỗitạiai?HoaxuântàntạrụnghiênngoàiHoatìnhnởtráithìmaurụngHáphảivìai,lỗitạiai!VĩnhbiệtanhTHUTÂMNhậnthưThuTâmtứcPhạmThịBách,côemhọcủaPhạmThịHồng,cũngraCônĐảonăm

1933,Liệuđãcảmthấynhữnggì?Hẳnlànhữngnhậnbiếttráingượcđếnhỗnloạn:hẫnghụt,tựái,khôngkhỏiêchề,nhưnglạicũngbângkhuâng,mừngrỡ.Cảmgiáccuốicùnghẳnphảilàmừngrỡ.

CócáicơduyênnàotừtrêntrờirơixuốngnênanhmớitránhmặtHồngkhicòntrênđảochứ.TrờiđãkhôngchoanhcáitìnhcủaHồng,thìlại“bù”chomộtcôemhọtrẻhơn,chắcchắn

làrất lãngmạn,nồngnàn.Anhvẫnthíchđiềuđócơmà,khibênmìnhđãcóngườivợkhỏemạnh,hếtlòngvớichồngconnhưngđơngiản,chảlýmấyđếnthơphúvới“tìnhtang”.

Nhữngsuyđoántrênphùhợpvớithựctếsaunày,nhưngtrướcmắt,cólývớiđoạntríchsautrong-hồiký“Nhữngngàyxaxưaấy”.

Sánghômsau,tôithứcdậyhơitrễ,lạicóhaingườiđẻkhónênphảiđến11giờ,côngviệcmớikết.

TôirửatayxongbướcraphòngkháchthìconbéNhiconchịbếp,cầmđưachotôiphongthư,nóinhínhảnh:“Cóphảithơcủacôkhông?Mọikhithơcôđềkháckiamà”.

Tôinhìndòngchữđềtrênbaothơ.MadameTrầnHuyLiệu,6MacMahonSaigon.ĐúnglànétchữanhLiệu.Mồhôitôitoáttrêntrán,cầmlấyphongthư,tayrunlẩybảyngồiphịchtrênchiếcđivăngbọcđệmmềmmàghêsợnhưngồitrêngaigóc.Khôngbiếtlàmsaolạicónhữngdòngchữnhưthếnàynhỉ?Tôilặngđiđếnnămphútmớidámbócra.Bứcthưnhưsau:

HàNộingày…tháng…năm…ThuTâm,ngườivợyêuquýcủaanh,Anhthậtbuồncườikhiđọcthưem,saoemlạitrẻconthế.Tìnhyêukhôngphảilàmộttròđùa

giảitrí,cũngkhôngtạonênbởinhữngcáiphùphiếmbênngoài,tiềnbạc,nhàcửa,xecộ…Emkhôngbiếtgìvềnhânsinhquancủaanh,nênmới…dámđặtbútviếtchoanhnhữngcâunhưthế.Nếuanhkhôngbiếtrõnhữngsựngâythơthànhthậtcủaemthìcóthểlàanhchorằngemcảganxúcphạmđếnnhânphẩmcủaanhmộtcáchnặngnề,nhưngvìanhbiếtrõtâmhồnchấtpháccủaem,nhấtlàsựkhépkíntronggiađình,chưatừngchạmtránvớiđờinênmớicónhữngtháiđộvộivàngnhưvậy.

Anhthathứtấtcảchoemvàcàngyêuquýemnhiềuhơn.Vậytừnayemhãyvuivẻvàyênổnkhimangtênanh,đừngnghingạigìcả.Gởichoemtấtcảnhữngcáihônnồngcháyvàthươngnhớ.

TRẦNHUYLIỆUSuốtđêmhômấy,tôikhôngsaongủđược,cửlẩmnhẩmtrongbụngđọclạibứcthưcủaanh

Liệuvừanhậnbuổitrưa.TôidựtínhkhinàoHồngđichơivềnóihếtsựthựcchoHồngnghe,xinHồnggiúptôimởmộtnhàbảosanhkhácđểsaukhicócănbảnlàmănsẽtínhđếnviệcthànhhônvớianhLiệu.CòncáchđốiphóvớichịLiệurasaothìlúcấytôicòntrẻngườinondạ,nhấtlàchưakinhnghiệmvềchuyệnchồngđôivợba,cứnghĩđơngiảnanhLiệuđãthươngtôinhiềuđếnthế,thìhẳnlàanhthuxếpđượcviệcnhà,khôngđểđếnnỗitôiphảidởdang.

“Chương”mớitrongcuốn“tiểuthuyếttìnhcảm”củaLiệubắtđầuđượcviết,xuấtphátcóvẻgiốngvớinhữngcâuchuyệnkiểuTựLựcVănĐoàn.

Nhưngđoạncuốicủanólạichảlãngmạntịnào.

YÊUVÀKHÔNGTHỂLẤYVÀ…TrầnHuyLiệuthấpnhỏ,không“đườngbệ”tínào,chânhơikhậpkhiễngvìcótật,mắtlại

hay“rơi”lệdokhôngđượcgiữgìnhồicònởquênênmangbiệtdanh“ôngLòe”.VậymàtheongônngữtửvicungThêcủaônglạitươitốt.LiệuchỉcóhaibàvợchínhthứclàTrầnThịTý,lấyrấtsớm,đẻ6lầnđậu4,vàNguyễnThìHytứcSửu,đẻ2con.BàPhạmThịBáchtứcThuTâmnữsĩđivớiôngmộtchặngđườngkhoảngmươinămlàmộtgánhtìnhchẳngdễquên,tuychẳngđượcbàTývàđoànthểcôngnhậnnào…

Saunăm1975,ôngPhanHuyLê,ngườitronggiớisử,vàoĐàLạt,thìbàđến,tựgiớithiệulàngườithânTrầnHuyLiệu.ÔngLêthuậtlạicùngđicóngườiđànông.BàBáchchỉvào,bảolàchồng,sauđórấttựchủ:“Saunàytôicógặpmộtvàingườinữa,nhưngkhôngcóainặngtìnhnhưvớiôngLiệu.ẤntượngcủaPhanHuyLêvềbàBáchlàrấtsắcsảothànhthực,cókhảnăngbiểuđạtcao.

SaugiảiphóngmiềnNamítlâu,bàBách“lội”raHàNội,mụcđíchduynhấtlàđểthămmộTrầnHuyLiệu.Bàở16PhanHuyChú,ngủtrênchiếcgiườngôngLiệunằm,cùngvớibàTý.Khoảngnăm1996,ngườiviếtgặpđượcbàởSàiGònvàibalần,lúctớithămbàtrongcái“ấp”ởCủChithìđọc,ngaytrongđêm,hồiký“Nhữngngàyxaxưaấy”mớiinbênMỹ.Tâmtrạngcủabàđêmấylà“cáinàyintrongnướcthìcósaokhông?”.

Rồibẵngđi.Bặttămluôn.

PhạmThịBáchtứcThuTâm,nhưtronghồikýkểtrên,raCônĐảonăm1930,lúc18tuổi.Giờđây,bàởđâu,cònhaymấtchảbiết,nhưngngườiviếtcứxinphépđoánbàđẻnăm1912theocáchtínhcủangườiTây.BàquêHảiDương,dòngdõivănthân,bànộilàchịruộtôngTánThuậttheoCầnVươngđánhPháp.Ôngbốlàgiáothụ,mẹlàmruộng,dệtvảiưutiêncongáiútchohọcquốcngữ.CóngườibạngáilớntuổilàchịGiáoNhất,Báchquenbiết“luôn”NguyễnTháiHọccùngđámđồngchíQuốcdânđảngcủaông,cả“chị”Giang,ngườiyêuHọc.

SựgiaodunàyhẳnđãgieovàoBáchsựcảmmếnvớinhữngngườiyêunướcchốngPhápnóichung,nhữngngườiQuốcdânđảngnóiriêng.MàTrầnHuyLiệu,cuốinhữngnămhaimươithếkỷtrước,làbíthưkỳbộNamKỳcủaQuốcdânđảng,đanglàmloạnNamKỳbằngnhữngbàibáokýNamĐẩu,CôiVịtrêncáctờĐôngPhápthờibáo,NôngCổmínđàm,Ngòibútsắt,Rạngđông…,cácvậnđộngđểtangPhanChuTrinh,đòithảPhanBộiChâu…

Cuốn“Mộtbầutâmsự”củaLiệuphântíchthờicuộcbànkếsáchchoquốcdânlàmcôgáilớnlênởphốhuyệnsaymêlắm.Đếnnỗimà,khicóngườichịhọlàPhạmThịHồng,vừatốtnghiệptrườnghộsinh,rủralàmviệcngoàiđảothìnhậnlờingay.Đốivớituổitrẻ,gặpđượcngườimìnhcảmmếnlàtấtcả.Xaxôi,đếnchốnlưuđàycólàgì,thậmchítưởngtượngcảnhnhìnđượcmặtnhaugiữatrờinướccònlãngmạnhơn.Nhưngthựctếlạinghiệtngã.Giữabểcả,nhữnghònđảochảcógìđặcbiệt.Câycối,dùlàcổthụ,xơxác.Cỏhéoqueoômlấynhữngconđườnggậpghềnhsỏicát.Côngviệccũngít,vừahiếmngườisinhnởvừacóngườitùđượcpháiragiúp,nênBáchthathẩntớinhàthờxemlễ.Rồirađượccha“giácngộ”,theođạothật.Họcgiáolýrấtchăm,tuychảmấytin,sausáutháng,BáchđượcđặttênThánhTheresavàsắpchịulễThêmsức.Đấycũnglàsáuthángthưtừ,xướnghọavớiTrầnHuyLiệu.

GiờthìthậtkhóđểxácđịnhcôhayngườichịhọđãgửilờinhắnđầutiêncủaHồngđếnLiệu-đangởbanh2.NhưngđólàthờigianLiệuđanglàtùchínhtrịQuốcdânđảng,cónhiềuđồngchíquenbiếtBách.

Nhữngláthưcuốnhìnhtổsâuđanđiđanlại,nốinơicầmcốvớingoàiđời,cũngkhôngkhácvớimộtnơicầmcốnhiềulắm.Cóthểhìnhdungtronglòngngườicongáiđầyhoàibão,khaokhátmộtcuộcsốngmớimẻ,mạnhmẽấyhaiquátrìnhdiễnrakhánghịchngượcnhau.Đằngnàylà“thầntượng”trầntrụi,cụthể,đươngnổiloạnchốnglạitrậttựhiệnhữu.ĐằngkialàNướcChúavĩnhcửu,ngườitahướngđếnđểcósựyênhằng.Bênngoàilàconchiênsiêngnăngănnhờicha,bêntronglạigiaoduvớiphảnnghịch.“Đuđưa”giữahainhẽ,côgáivừamơmàngvừatủmtỉmcười.

Đượcsáutháng,thìvụ“đánhlừa”TrầnHuyLiệu-màchảphảilàđểđùacợt-tắtcáiphụt.Đanghọckinhtrongnhàthờ,Báchbịđiệura,tốngvềđất.Nhữngmốiliênhệcủacôđãbịnhàcầmquyềntrênđảobiết.MaykhôngthànhbạntùvớiLiệu,chắcvìnhữngthủtụctruytốchưađủ.Nhưngkhirờiđảo,giữatiếngcòitàututu,côchỉmuốnnhảyxuốngbiểnquaylạivớingườiấy.

Báchđi,rồiHồnghếthạncũngvềSàiGòn,lạimởnhàhộsinhHồngPhúc.Năm1935,cầmtờTiếngvangraởHàNội,đọcbàiđánhTựLựcVănĐoàn,tráitimBáchlạitrồiđậpdữdội.Hồng“lăn”vàocáchoạtđộngthờiBìnhdân,đisuốtngày,giấytờthưtừ,trongđócócảcủaLiệuđếnchảđọcbaogiờ,phócảchoBách.Banđầu,côtưởngHồngcũngyêuLiệu.Nhưngrồitìmcách“thanhkiểmtra”,thấytrongtimHồngchảchỗnàocóchỗcho“thầntượng”củamình,Báchnốilạicuộc“đùadai”bắtđầutừtrênđảo.

Hồnglấychồng.Chảcònlýdogìđể“náumình”,Bách“racôngkhai”bằngláthưkểtìnhđầu,mongLiệuthalỗi.Cáiphảiđếnđãđến.Trongthưtrảlời,LiệunhậnngayBáchlà“ngườivợyêuquýcủaanh”.Họđãgặpnhautrongtìnhtrạng“tìnhtrongnhưđãmặtngoàicònchưatỏ”thếnào?Dườngnhưđãcómộtgiaithoại.Rằng,vìLiệukhôngđượcphépvàoNamKỳnữa,haingườihẹngiápmặtởHuế,với“kýtínámhiệu”anhcầmquyểnsách,emmặcáodàimàuvàng.CầuTrườngTiềnhômđóchứngkiếnđôinamnữ,ngườithậtsangtrọng,kẻrõtiềutụy,lượnđilượnlạimãirồimớibắtnhờinhau.

Nhữngngỡngàng,eấpquađi,cònlạilàsóngtìnhdữdội.ChắcchắnLiệuđượchưởngởBáchnhữngcảmgiácmàTýkhôngthểđemlại.Trẻtrung,thanhsắchơn,đãđành.Nhưngcáituyệtdiệulànhữngcâuchuyện.Đồngđiệu,lờimớirađãhiểubaonhiêuýnhị,kháchẳn“chínhthất”chânphươngnóithếnàobiếtthếnấy.Haibênđềucónhữngmốiquanhệ,sựyêughétchung,đềuluitớitòasoạnnày,hộithơnọ.Báchchảlạgìcáigiađìnhnhỏ,nheonhóccủaTý,cũngthuộcrànhrànhcáitrụsởkhéttiếngcủabáoTintúc,nơicónhữngconngườimàthựcdânchảưagìnhưĐặngXuânKhu,TrầnĐìnhLong,KhuấtDuyTiến.Ngườicongáitrẻcóngánngạigìđònngầmchínhquyềncóthểdànhchomìnhkhông?Chắclàcó.Nhưngđãyêuthìkểgì.Đượcnghecáigiọngtruyềncảm,vang,từngthuyếtphụccảbiểnngườithủthỉchomìnhmìnhnghe,háchẳngquảnnhữngnguyhiểmrìnhrập.Vìchảmuốn“ngứamắt”Tý,tuyđã“chịchịemem”xinnhậnlàmhai,đôingườiyêunhauthỉnhthoảnglạihẹnhòởnhữngnơixaxôi.Tựdogiữabiểntrời,chỉcóhaitráitimđồngđiệu,khôngcầngiữýgiữtứkhimuốnbàytỏ,chảphảilàhơnà.

Saunhữngbỡngỡ,edè,sựđụngchạmbanđầu,lànhữngkhámphávềtínhcáchđíchthựccủanhau.BáchnhậnthấyLiệurấttiếtkiệm,khôngchịuxàihoangphíbaogiờ.Chấpnhậnđiềuấy,côlạiấmứcvìanhghétcảănmày,chođólàkhôngtựlập.Vềphầnmình,Liệubắtđầulàmquenvớinếpcẩnthận,chauchuốtvềănmặccủaBáchmỗikhirangoài.SứckhỏecủaBáchcũnglàmộtvấnđề:côkhôngdaisức,chịuđượcgiankhổnhưTý.Córấtnhiều“đỗi”đểsosánhtronglòngngườiđànôngđamang.NhưngmỗilầnđiđâuvớiBách,Liệuđềuthẳngthắnnóivớivợ.Mộtngườibạngáichungcủacảhaikhuyênhọlàmvậyvì“ngaytừbuổiđầu,anhphảigiữlấycáiquyềnlàmchồngđểsaunàydễxử”.Cólẽnhữngđậnđixarấttốnkémấy,anhđànônglạikhôngphảilàngườichucấpchính.Đoànthểcótiền,Liệucònviếtbáorấtnhiều,chắckhôngthểsinhlợibằngngôinhàhộsinhởSàiGòn,vừađổisangtênmớiHạnhPhúc.

Nhưnghạnhphúcnàothìcũngcógiá,đòi“trả”trongnhữngtìnhhuốngbấtthườngđếnoáioăm.

Mộtđêmkhuyathứcgiấc,anhLiệuthởdàivànóivớitôithếnày:

“EmcóbiếtnhữnglúcchúngtavuivẻthếnàythìmáthằngDiễm(tứcbàTý)ởnhàlàmgìkhông?”

Tôigiậtmình,thấyrờnrợn,ấpúngtrảlời:“Emlàmsaobiếtđược?”.AnhLiệungồidậynóimộtcáchbuồnrầu:“Bàấyăntrầuemạ!”.Tôingạcnhiên:“Saolạiăntrầuvàonửađêm?”“Thìbàấybuồnmàlại.Emcóbiếtrằnganhvắngnhàbaonhiêuđêmthìbấynhiêuđêmbàấy

thứcsuốtsáng.Nhữnglúcấydĩnhiênphảiăntrầumiếngnọtiếpmiếngkiachứngồikhôngsaođược”.

Tôingẩnngơhỏi:“Thếtạisaoanhlạibiếtđược?Chịấynóivớianh?”AnhLiệulắcđầu:“Không,chịấykhôngbaogiờnóivớiaicả”.“Thếsaoanhbiếtđược?”“ChịKhu(vợôngĐặngXuânKhu,tứcTrườngChinh)nóivớianh”.Tôigiậtthótmình:“Trờiơi!Saomàchịấyácthế?Muốnchongườitatancửanátnhàhay

sao?”AnhLiệulắcđầunhènhẹ:“ChịKhusợanhKhusẽbắtchướcanh”Tôikêulên:“Trờiơi!Mấymươiđêmthứcsuốtsángkhổđềnthếư?”.Tôibỗngthấynhưcómộtmũidùinungđỏđâmsuốtquatráitimmình.Tôithậtsựđãhiểu

hếtcáikhổcủamộtkẻyêuchồngngườikhác.Giấcmộngyêuđươngbừngtỉnh,hạnhphúcbỗngvụttanđinhưlànkhóigặpcơngiólốc.Tôi

nắmchặttayanhLiệu,giọngrunlên:“Làmthếnàobâygiờ?Làmthếnàobâygiờ?”.(Nhữngngàyxaxưaấy.HồikýcủaPhạmThịBách.Thếkỷ.HoaKỳ1996)“Lắclư”giữahaingườiđànbà,hẳnTrầnHuyLiệuphảithấmthíasứcnặngcủahaichữ

“tình”và“nghĩa”.Mộtmặt,làngườivợngangtầmtuổi,đãbắtđầuhéođi,dùcósứcchịuđựnghầunhưvôbiênnhữngtaiáchdocuộcsốnghoạtđộngcủachồngđemlại.“Bênnày”làngườicongáitrẻtrungnóimãinhữngchuyệnđờimàkhônghết.Anhcốgắnglàmmọichuyệnđểđôibênđượcđầyđặn,nhưvềHảiDươngthămnommẹBáchốmnặng,điđưađámbàcụ,chắtchiutiềnnongđỡđầnTý.Và“cóhiếu”vớiconcáilắm.NhưlúcDiễm9tuổi,khôngđượcvàotrườngnàovì“connhàxấu”,ôngbốđưalênbáođấu.

-13-:MỒNG1THÁNG5NĂM1938Nhữngnămtừ1936đến1939,ảnhhưởngcủaMặttrậnBìnhdânbênPhápdộisangĐông

Dươngthậtmạnhmẽ.NgườiPhápphâncựcrõràngtrongtháiđộvớithuộcđịa.Mộtmặt,lànhữngkẻcótưtưởngthựcdân,muốnngudânđểtiệncaitrị,bóclột,triệtđểbópnghẹtdưluận.Nhưngtưtưởng“Bìnhđẳng-Tựdo-Bácái”củacuộcđạicáchmạngtưsảnvĩđạilạidẫndắtnhữngngườikhácđếnhànhđộngnớilỏngquyềnphátngôn,tôntrọngdânbảnxứhơn.Cảhaiphía“lậptrường”đềucóngườitrongbộmáycầmquyền,sinhranhữngmâuthuẫntrongcách“cầm”dân.Hoàncảnhấynhánhem,ngườimuốnđộclậpvừađượcmạnhmồmlộngngôn,lạicũngdễ“xộ”khám.Dùsaothìcũng“đượcthể”,MặttrậnDânchủĐôngDươngrađời,tậphợpnhữngxuhướngcóthểgọilàtươngđốigầnnhau,đểrồilàmmưalàmgióởBắcKỳ.Cáisự“tươngđối”ấythểhiệnởhaichữDânchủ,cònnghĩvềýtứđộclậpthìvẫnkhácnhaunhiềulắm.Dẫusaothì“mảnhchănchung”mặttrậnthìaiaicũngcần“đắp”trongcơhộitựdonày.

Mặttrậncóvẻ“lơlửng”,íthậuthuẫn,vìchỉcóbanhóm.CộngsảntậphợpquanhtờTintứccủaĐặngXuânKhu,KhuấtDuyTiến,TrầnHuyLiệu…NhómNgàynaycủaNguyễnTườngTamnhiềutríthức,tiểutưsản,quantâmđếnviệccảithiệnđờisốngngườilaođộng,nhưhôhàolàm“nhàánhsáng”.VàchinhánhđảngXãhội(ĐệnhịQuốctê)PháptạiHàNội,bíthưlàCaputrồiLemaire,ngườitacóTrầnVănLai,PhanThanh,PhanTửNghĩa…Bộbaấynhiềuđiểmmỗianhnhìnmỗiphía,nhưngđềucầnquầnchúng.MàquầnchúngthìnhữngngườiCộngsảnnắm,tuychínhđảngđanglàbấthợppháp.Cáicảbađềumuốnlàđivớinhau,thếỷdốcsẽlàmthựcdânkiềng,bẻcảbóđũavẫnkhóhơntừngchiếc.ThanhthếcủaMặttrậnrấtlớn,chothấysựlựachọncủacáinhómtrongđó,vàothờiđiểmnày,làphùhợp.

Vấnđềđặtralà:Tổchứcquầnchúngcócôngkhaikhông?Thựctêlúcấycũngtrảlờilànóvừacôngkhaivừabímật.Vì,theonguyêntắc,tổchứcquầnchúngphảilàcôngkhai,nhưngđảnglãnhđạonólạinằmtrongbímật.Chođếngiữanăm1939,trongcuộcliênminhvớicácnhàbáo,trừhaitờLaPatrieannamitevàNướcNamcủabọnbảohoàng,từmấytờbáohàngngàyđếnhếtthảycácbáohàngtuần,đềukýtuyênngônchốngviệcthihànhhiệpước1884,MặttrậnDânchủlạiđượcmởrộnghơntrước.Nhưngrồi,cuộcĐạichiênthứIIbùngnổ,MặttrậnDânchủcũnghạmàn.Cóthểnóilàtừnăm1936đếnnăm1939,Mặttrậnvẫnđươngcoilàthờikỳhìnhthành.Lúcmớiđầu,trongđámchínhtrịphạmởnhàtùra,vẫncóanhemkhôngthôngvớichínhsáchmặttrận.Cóngườibảonhữngngườihoạtđộnghợpphápnhưthếlàlàmchínhtrị,chớkhôngphảilàlàmcáchmạng,vìlàmcáchmạngđánhđổ“chínhphủ”thìphảibímậtmớiđược.BâygiờcũngcóanhemnhậnđịnhMặttrậnDânchủbấygiờkhôngphảilàMặt

trậnDântộcthốngnhất,vìnókhôngchốngđếquốc,cònủnghộchínhphủMặttrậnBìnhdânvàthànhphầncủachinhánhXãhộiĐệnhịquốctếcòncócảngườiViệtlẫnngườiPháp.Thựcra,thìMặttrậnDânchủvềtổchức,đươngtrongthờikỳhìnhthành,vềmụcđíchyêucầu,nóchủtrươngchốngphảnđộngthuộcđịa,đòitựdodânchủ.Khôngthểnóilàphảnđộngthuộcđịakhôngcó“bàcon”gìvớiđếquốcchủnghĩa.Cóchăng,nó lànhữngkhẩuhiệuthấpnằmtrongchươngtrìnhtốithiểucủaluậncươngcáchmạngtưsảndânchủ.

Nhữngđánhgiátrêntrongcuốn“HồikýTrầnHuyLiệu”ranăm1991,đặtranhữngcâuhỏivềcáinhìncủaôngvềchínhsáchmặttrận.Chogiaiđoạn1936-1939mớichỉlà“thờikỳhìnhthành”củaMặttrậnDântộcthốngnhấtsaunày,phảichăngôngcóýtiếcchomộtliênminhgiàukhảnăngbịđứtđoạnvìchiếntranhthếgiới?Chochủtrươngchốngphảnđộngthuộcđịa,đòitựdodânchủlúcbấygiờchỉlànhững“khẩuhiệuthấp”sovớilýtưởngcủacáchmạngtưsảndânchủ,phảichăngôngchưathỏamãnvớihiệntìnhdânchủ?

Cáchmạngcầnmặttrậnnhưmộtchínhsáchđểđạtđếnmộtđộctôntuyệtđốihaylấyđóđểmưucầuhạnhphúcchocảkhốithốngnhất,nghĩalàconngườivừađủănđủmặc,vừađượclựachọntưtưởngcủamình,hànhđộngtrongkhuônkhổphápluật?

Đấutranhvớithựcdânvàbộmáycaitrịbằngnhiềuhìnhthức,MặttrậnDânchủkhôngquênxôngcảvàonghị trường.ỞmiềnTrung,đạibiểuPhanThanh,ngườicủađảngXãhộitrúngvàoviệnDânbiểu.NgoàiBắc,ôngcộngsảnKhuấtDuyTiếnđoạtphiếurấtcaorồibịchínhquyềngạtđivới“mánh”rằnglýtrưởngđịaphươngđãchứngnhậnphiphápchoTiến.Kểthìrộnrịp,sôinôivôcùng,cáchoạtđộngcủamộtthời“chưabaogiờđượctựdonhưthể”,cólẽvậy.NhưngkhônggìvĩđạibằngcuộcmíttinhkỷniệmngàyQuốctếLaođộng1-5-1938tạitrườngĐấuXảoHàNội,naylàCungVănhóaLaođộnghữunghịViệtXô.

Họ(chinhánhđảngXãhội-TC)đứngraxinphépbọnthốngtrịPhápvàdựavàota(nhómTintức)vìtacóquầnchúng.Tacũngdùngáplựcquầnchúngđểđẩyhọtiếnlêntừngbước.Mớiđầuvìbọnthốngtrịđedọa,họmuốnlàmchiếulệ,hạnchếsốngườithamgiacũngnhưsốngười phát biểu ý kiến.Nhất là họ khôngmuốn cho có tiếng nói của người cộng sản. Thếnhưngcácđoànthươngnhân,nôngdân,thanhniên,phụnữ,tiểuthương…đềuđòicóđượccácđạibiểulênnói.Họphảinhượngbộ.RồinhữngđoànthểkialạiđòicótiếngnóicủanhómđạidiệncholọlànhómTintức,Caputcuốicùngphảinghe,nhưnglạighépđạibiểubáoTintứcchungvàovớiđoànThanhniên.Vềdiễnvăn,họđòiphảiđưachohọ,nghĩalàchobọnthốngtrị,duyệt trước,nhưngđến lúcnói, tanói thêmvàorấtnhiều.Vềtổchức,họphải thihành

mệnhlệnhcủabọnthốngtrịlàcấmkhôngchođượctụtậpvàbiểutìnhngoàiđường,màmọingườichỉkéođếnlàmmíttinhởtrongphạmvitrườngĐấuXảo.Khilàmmíttinh,quầnchúngkhôngđượcdùngcờbiển,khôngđượchátQuốctêca,màchỉhátbàiMarseillaiselàQuốccacủaPháp.Takhôngcưỡnglại.Thếnhưngđếnngày1-5,cácđoànthểquầnchúngtrướckhiđếntrườngĐấuXảolàmmíttinh,đềutụtậpởHộiquánáihữucủamỗingànhhayởmộtđịađiểmnhấtđịnh.Hàngngũchỉnhtề,cóngườiphụtráchtừngnhóm,từngđoàn.Mỗingườiđềuđeohuyhiệu.Trênmũcàinhữngkhẩuhiệulaliệt.Từngđoànquacácđườngphố,aicấmđượchọhônhữngkhẩuhiệuvanglừng.Bàcontrongphốnhiềungườicũnghôtheo.Thếlà,cácphốđềunổidậynhữngcuộcbiểutìnhkéođinhưnướclũvềtrườngĐấuXảoHàNội.Trongcácđoànthểnhândân,còncócảđoànngườithấtnghiệp.NhândânngoạiôthànhphốHàNộicũngtiếnvàonhưthácchảy.Khiđiđườngcũngnhưlúclàmmíttinh,cácđoànthểđềucótrậttựnghiêmchỉnh,bọnmậtthámvàcảnhsátkhôngcònvinvàođượccớgìđểcanthiệp.

Bantổchứclễkỷniệmvừakhaimạc,saubàiMarseillaise,mọingườiđồngthanhhátluônbàiQuốctếca.Aibịtđượchaivạnrưởicáimồmtronglúcấy?Sauđó,chỉtronggiâyphút,12lácờđỏcủa12đoànthểnhândântrươnglênphầnphậttrướcgió.Aidẹpđượccáikhíthếhùngdũngấy?Hômấy,đạidiệnchoĐảngXãhộilàbácsĩTrầnVănLaikhaimạc.Cácđạibiểunhândânlầnlượtlênđọcdiễnvăn.DiễnvăncủachịThảo,thaymặtphụnữ,đượcvỗtayrấtnhiều.ĐạibiểunôngdânlàMaiVănThểhônhữngkhẩuhiệubỏthuốcnào(lào)thuốcná(lá)aicũngbậtcười.AnhPhanTửNghĩanhândanhĐảngXãhội.Tôithaymặtchonhómcộngsảncôngkhai lànhómTin tứcđọcmộtbàidiễnvănviết ítnóinhiều,đượcngườinghevỗ tayhoannghênhnhiệtliệt.HoannghênhnhiệtliệtđâycónghĩalàhoannghênhnhiệtliệtĐảngCộngsản.

Bọn thống trịPhápkhônghài lòng lắm,nhưng làmcáchnàocảnđược.Tôi cònghimãitrongđầucáiấntượnghômấy.Đứngtrênlễđàinhìnxuống:cảmộtbểngườisụcsôi,nhưngrấtcókỷluật.

Đoạnhồikýtrênkhôngghinhiềuvềdiễnvăn(thựcralà“phátbiểu)củađạibiểunhómTintức;mộtbiểuthịkhiêmnhường.Nhưngtrongkýứcnhiềungườidựcuộcmíttinhkhổnglồ,TrầnHuyLiệuđượcghinhậnnhưmộtngườicótàinói.Chữeloquent(hùngbiện,cótàikíchthích)đượcbáochínhắcđinhắclạitrongcácbàitườngthuật.

HiểnnhiênLiệulàmộttrongnhữngđíchngắmlớnnhấtcủanhàđươngcụcđểsaunày…Nhưngbấygiờcáidịpấychưađến.Cònhơnmộtnămnữa,đờitựdo“làmloạn”củaanhmới

hết.

ĐỨTGÁNHTÌNHChếđộđathêởViệtNamđanghồicáochung.Cónhiềunhẽ,nhưvănhóaphươngTâyđang

đànáp thứgiáo lýbảovệđànông.Cơsởkinh tế tronggiađìnhkhôngcòndomột tayôngchồnggâydựng,nắmgiữnữa,nhiềukhichuyểnsangngườivợ.DùLiệuđãhếtsức“thudànxếp”,dùTývớiBáchnhiềulúccũngchịchịememthântình,mànhữngcátínhvẫnvachạmnhau,cảnhchồngchungkhôngthểquámượtmà.Chảbiếtlàmayhaykhôngmaychohọ,đếnmộtlúc,cócáisứcéptừbênngoàiđến,nólàmđứtphựt,vỡtoangtấmtìnhđếnsau;mộtvếtthươngchảthểnàolành.

CuộcđichơiHuếkếtthúcđộtngột,vìHàNộigọiLiệuvề.HaingườiđãcãinhauvềvụBáchmuốnđếnthămcụPhanBộiChâu,rồilàmlành,rồitỷtêsangchuyệnsinhcon.RõrànglàLiệurấtmuốn.

Đượcthế,chảphảichỉmìnhTýbịđặtvàochuyệnđãrồi.NhưngbaolâumàBáchchảthấygì.Đêmkhuya,Liệuhéchocôbiếtcónhữngáplựcđangchờhọ.Rồirõ,làđoànthểkhôngchophépkéodàitìnhtrạngnàynữa.ĐólàcuộchọpởtòasoạnbáoTintức105phốHenryd’Orlean(PhùngHưng),Báchgọilà“phiêntòađặcbiệt”,diễnrangaysaungàycặpuyênươngtrởvềtừHuế.

Ởtuổibảymươi,bàlãoPhạmThịBáchnhớlạitrong“Nhữngngàyxaxưaấy”:…cómặt:ĐặngXuânKhu,TrầnĐìnhLong,HoàngQuốcViệt,KhuấtDuyTiến,vàdĩnhiênlà

cảanhLiệu.Chínhgiữalàmộtchiếcbàntròn,phíatrướccònchiếcghếtrống,cólẽđểdànhchotôi.

Từcầuthangtôivừabướclênnhìnsơnhữngngườixungquanh,tìnhoannỗigiậnchấtchứatronglòng.Tôingồixuốngghếcấttiếnghỏi:

“Xincácanhchobiếtchẳnghaytôicótộigì?”AnhKhutrảlờigiọngdịungọt:“Chịkhôngcótộigìcả,vìluậtlệĐảngkhôngchophépđảngviêncóhaivợ,thếthôi!”AnhLongnóitiếp:“ChịThuTâm,chúngtôithươngchịnhiềulắmnhưngcóbổnphậnphải

thươngsựnghiệpcủaanhLiệunhiềuhơn”.AnhViệtnóithêm:“ChẳnglàanhLiệuvốnlàmviệcngoàicôngkhai,nếuanhtráiluậtĐảng

lấyvợhaithìquầnchúngsẽbấtmãnkhôngtínnhiệmĐảngnữa,đạicuộcsẽvìvậymàgiảmthanhthếđi.Xinchịhãysuynghĩchokỹmàđừngoángiậnchúngtôi”

AnhKhuxíchghếlạigầntôigiọngvuốtveanủi:“MaisauViệtNamđộclập,tênanhLiệughivàolịchsử,chịcũngsẽđượctiếngthơmmuôn

đời!”TôinhìnanhLiệu,vẻmặtkhắckhổvànhẫnnạicủaanhkhiếntôichạnhlòngđauđớn.Tôi

đứnglặngnhìnanhmộtlúcrồiquaygótbướcxuốnglầukhôngchàohỏigìaicả.CuộcchiatayởgaHàngCỏđãrấtítlời.Cảhaiđềunghẹnngào,nhưngcólẽchẳngaibiếtsẽ

khôngcòngặplạinhau.“Tacótộigì?”.“VìtacótớimườihaichiếcáomàuvàbảyđôigiàykhácnhauđểđichơivớiLiệutrongcác

lầndulịchcáctỉnhkhácnhauư?”.“CơncớgìmàLiệungoanngoãnchịuchấphànhquyếtđịnhcủahọvậy?Cóphảisứcépđãđượctạoratừrấtlâumàanhkhôngchotabiết?”.“Chẳngnhẽngườicáchmạnglấyđạođứcthaychoáitìnhư?Nhưnglạiđãcónhữngôngấyôngnọcũngvợnọconkiađấythôisao?”.“ChắcchắnlàTý,vàcólẽcảbàĐặngXuânKhukhôngưagìsựcómặtcủamình,đã tácđộng lêncácông.Tạisaotakhôngthểyêuaikhác?Tacòntrẻ,cóđầuóc,nhữngđànôngvẫnchạytheotakiamà…”

Đóhẳnlànhữngcâuhỏiámảnhngườiđànbàbịbỏrơi.RồiBáchcũnglấychồng,cónhữngngườicon,sốngchảphảichậtvậtnhưngvếtthươnglòngcònđó.Nhiềunămsau,bàlãogầygòvàcònrấtsắcsảogiảithích“lýdolớnnhất”:

Taihạihơnhếtlàmộtcâuchuyệntâmtìnhgiữađôivợchồngtrẻvìvôtìnhđãlọtvàotaicácđồngchí.NằmtrênmuithuyềntrongmộtđêmtrăngsángtạicửabiểnThuậnAn,khitôivàanhLiệunằmnghỉtrongkhoangthuyền,giữahômấytôinóivớianhLiệumộtcâuthếnày:

“Theochỗembiếtanhlàmộtnhàvănchânchínhvàquảthậtlàcóthiêntài,emxétđoánrấtcôngbằngchứkhônghềcóýgìthiênvị.AnhcònkháhơnNguyễnTườngTamrấtnhiều.Vậysaoanhkhôngtheonghiệpvănmàlạiưathíchchínhtrịnhỉ?”

AnhLiệutrảlờikhôngngầnngại:“Anhchỉthíchviếtlốivăntranhđấumàthôichớcònviếtvăntiểuthuyếtthìkhôngbaogiờanhmuốnviết”.Tôinói:“Aibảoanhviếttiểuthuyết!Anhcóthểchỉviếtnhữngbàiíchlợivàthiếtthựcchodânchúng,choquốcgiathìmaisauanhvẫncóthểcómộtchỗngồixứngđángtrênvănđàn,hàtấtcứphảithamgiachínhtrị?”

AnhLiệuhỏilại:“Emkhôngthíchanhlàmchínhtrịphảikhông?”Tôitrảlờimộtcáchnghiêmtúc:“Khôngphảithếnhưngemtiênliệurằngmôitrườngchính

trịkhônghợpvớianh,bởianhbảnchấtnhiềutìnhcảm,ngườianhcònchịuảnhhưởngNhogiáorấtnhiều,khôngthểhợpvớichủnghĩaMác-xít”.

AnhLiệucầmtaytôi:“Nóinhỏchứkẻongườitangheđược!”Câuchuyệnchấmdứttạiđây,vàsớmmaikhiđòtrởvềđếnbếnsôngHương,cácbạntừgiã

chúngtôimộtcáchrấttựnhiênkhôngcóýgìkhác.NhưngmãinhiềungàysauanhLiệunóichotôihaynhữngcáchtrangđiểmlộnglẫyquávàcâuchuyệntôinóivớianhhômởCửaThuậnđãlọtvàotaiđồngchíĐặngXuânKhuvàchắcchắnanhLiệusẽbịkiểmđiểm”.

Đoạnviếttrêntríchtrong“Nhữngngàyxaxưaấy”Tậphồikýmỏngcó9chương.Chươngcuốilàmộtbứcthưgửingườiđãnằmdướibathướcđất,bàPhạmThịBách“tổngkết”:“Cuộcđờiemchỉchuirúcvàonhữngsựkiệngìxảyrachungquanhngườianh”.Tuynhiên,inkèmvàohồikýlàmộtphụlục,ngườibiênsoạnxácđịnhlàbàBáchviếtvàđưasauđó,đặt“tít”:NóichungvềcuộcđờiTrầnHuyLiệu.

Tôikhôngcóphướcđượcgầnôngtrọnđời.Nhưngtheosựhiểubiếtvànhậnthứccủatôithìôngcóchílớnnhưngkiênthứcđốivớicuộc

đờikhôngđượcsâusắclắm:1)Ôngmuốntìmkiếmmộtcáigìthậttoànthiện,toànmĩ,làđiềukhôngthểđược.2)Khôngchịutìmhiểuchothậtthấuđáo“cáthể”củamìnhmàchỉhànhđộngtheocáixốc

nổicủabảnnăng.3)Nhìnthấynhữngcáihayquásớm,quảlàmộtconngườicómộtgiácquanbénnhạyítai

cóđược;nhưnglạikhôngthấyđượccáihiệntạimìnhđangsống4)Quáchủquantrướcmọisựviệcdobảntínhkiêucăng,vìlầmmìnhđãthànhcôngsớmtức

làcóđủtàinăng.5)Vềtìnhcảm,ôngthậtcónhiềuđiểmđángtrách:vìyêumàkhôngdámhysinhmộtmảy

maynàocủacánhânmình,cũngkhônghềdámđươngđầuvớinghịchcảnh.NếuđếnlúcdiệnđốidiệnthìônglạithựcthicáithuyếtcủaThánhhiềnlà“phuthênhưyphục”vàtrongthâmtâmcócònmộtchútgìvướngvấtthìcũngchỉtựanủibằngcáicâu“Lấycâuvậnmệnhkhuâydầnnhớthương”.

-14-:SƠNLA-Dậy!Dậy!Cácbốcódậynhanhlênthìbảo?-Dậylàmgì?-Cứdậykhắcbiết!Thằngtùmàcònhỏilắmthế…

Đólàđêm11tháng1năm1940.Trờirétkinhkhủng.RétvàđêmđenlàđồnghànhvớinhữngcuộcrađicủatùHỏaLò,trongđócónhữngcuộcđikhôngvề.Quảntùchảmuốnthânnhâncủanhững“thằng”sắpđi,nhờánhsángvàcáiấmápcủabanngàymàthahồtiễnbiệtchúng,lắmchuyệndễráchviệclắm.

MặttrậnBìnhdânbênPháptanrãtháng9năm1939,Liệuvànhữngônglàmmưalàmgiótrênvũđàichínhtrị“rớt”ngay,khôngphảixuốngđờingườidânthường,màvàothẳngkhám.Đêm29-9,xemậtthámđến32HàngThanđiệuanhđi.Vậylàđờitùtrởlạisaunămnămtựdo.Cũngkhôngbấtngờlắm,vìbộphậncôngkhaicủaCộngsảnđãdựliệulànhấtđịnhsẽbịbắt.Liệuvớcáicặpdađựngquầnáođãchuẩnbịsẵn,từbiệtTývàcácconđanglưngtròngnướcmắt.

TrongnhómTintức“trúngsổ”còncóKhuấtDuyTiến,TrầnĐìnhLong,NguyễnVănPhúc…NằmHỏaLòítlâu,đầunăm1940,họbịtòaánxử,khéptộilàmrốicuộctrịan,âmmưulậtđổchínhphủ.“Anphận”nhậnán,nhưnghọvẫnhyvọngđượcănTếtCanhThìnởHàNội,dẫusaocũngcóhơivợconđâuđây,nghetiếngxecộbênngoài.Vậymàbâygiờ,quânácđộclạikhuađi.Cámcảnhlàmsao,dùphầnlớnởHỏaLò,anhnàocũngđãtrênmộtlầnnếmcơmtùChươngtrìnhđónxuânởHỏaLò,đượcNguyễnVănPhúcsoạnsửarấtvĩđại,đâmraphảiđembôngphèngtrênđường.

Tùnhânloángthoángbiếtsẽđi,nhưnglúcnào,quảntùbịttinrấtchặt.Rồinhàbếpđượclệnhchuẩnbịhàngtrămnắmcơm.Tinlậptứcloangrangoài.Mỗingườiđượctrangbịdépxỏmộtngón,thứđinhẹchânlắmnhưngvấpthìđitongcảngóncũngdễ.Tùrấtcókỷluật,coiđâynhưmộtchiếndịchhànhquân,phâncôngcácbanngoạigiao,tiếptế,cấpcứutuyêntruyền.Hànhtrangcủahọngoàithuốcmen,quầnáo,còncảtàiliệulýluận,chínhtrị…Línhkhốxanhápgiải,chỉhuylàthiếuúyPháp.

Thànhphốđươngngủ.Ngườilènchặttrongxetải,mệtmỏivìlắclưvàrét,bỗngtỉnhhẳnlênvìtiếngnhaonhaobênngoài.GaHàngCỏđấy,laliệtvợtùcontùngườiyêubạnbèbốmẹtùtayvẫymiệnggọi.Liệucốvươncổra,thấyTývàvợPhúckhệnệômbọc.Nhưngnàocó

đượcgì.Xechạyùqua.Tronglànkhóimùphíasau,nhữngngườiởlạitộinghiệpkêugàotrongtuyệtvọng.

-Chắccácbàchuẩnbịchochúngmìnhlắmthứtronggóilắm.Vậymà…Quânácđộc?-LiệubảoPhúcngồimékia,trongkhitayanhđangbịxíchlàmmộtvớiXuânThủy.

-Thếnàocũngcóbánhchưng…-Phúcbảo-CácbàmuốnchúngmìnhđượcănTếttrước.Tớthíchcủanếplắm…

Trongđêmđen,nướcmắtchảyướtgòmáđensạm.Nhữngconngườiđãtừngtrảiđếndàydạnthắtlònglochongườithân,thèmmộtbếplửa,hơiấmbàntayvợ.Đãđànhđờitranhđấulàvậy,dấnthânkhôngtiếc,nhưnghọlạilànhữngconngườicóruộtrà,thânquánvớibaonhiêuyêuthương.Họđâucóbiếtlàkhitinlọtrangoài,“liênhiệpcácgiađìnhtùnhân”đãphânnhaungườichựcngoàicửaHỏaLò,ngoàiga(xetấtphảiquađấychứlị),ngườivềquêgọi thêmngười.GiađìnhVũĐìnhHuỳnhcònnghĩxa,thuêxelênchựctậnHòaBình.Chuđáothế,màrồi“Tiếngcógọingườithìkhôngthấy,Taycógiơmáychạykhôngngừng”…

Dằnlònglại.Đànhlòngvậy.Khiphútyếulòngđiqua,ngườitùtìmcáchthíchnghivớihoàncảnh.

Đườngxấu,xexóc,cứhaithằngtùmộtxích,muốnchuyểnchỗchođỡmỏithìphảichuyểncảđôi,cókhingãchổngkềnhvàonhau.Đượccáilắmanhvuitính,bấtngờ“hôn”bạnlạicườiầm.

QuaLươngSơn,lácđáccóngườiđốtđuốcđichợ.ĐãlàđịaphậncủangườiMường,đànbàgánhmăngđắng,bírợváyáorốirít.Trongnhậpnhoạngbìnhminhnhữngcảmgiácvềhọthậtlạ.ConcháunhữngÂuCơ,MỵNươngđấyư?Cảnghìnnămnay,cáccụđãhátcâu“Đẻđấtđẻnước”thếnàonhỉ?RồiLiệunghĩđếnnhữngngườiphụnữcủađờimình.TývừasinhthêmcongáiNguyệtHồng,giờlạiphảichịucảnhđơncôikiếmsốngnuôicon.Talúcnàocũngbiềnbiệt,ởnhàkhôngtơtưởngngườikhácthìnguyhiểmlạirìnhrập.VàThuTâm.ThuTâmđangởđâu,làmgì?Hômchia tayngoài gaHàngCỏ,ThuTâmđãnhìnmìnhvới ánhmắt thậtbi phẫn,dườngnhưsắpđiđếnmộtquyếtđịnhkinhkhủnglắm.ThuTâmlàmộtngườiphụnữmới,cósuynghĩđộclậpvàcũngbiếtlàmăn,chắcđườngkinhtếsẽkhôngđếnnỗinào.Bênnàng,tacónhữngcảmgiácthậtlạ,bấtngờ,kháchẳnTýchỉbiếtcóchồngcon.Dùsaotathậtmaymắnkhiđượchưởngnhữngtìnhcảmtrọnvẹncủacảhai.Mànày,khimuốncócảhai,liệucáitưcáchđảngviêncủatacóđángbịcoilàíchkỷ,đatìnhkhôngnhỉ?Thếcòncáitưcáchđànôngcủata,nórathếnào?…

TảngsánglàKỳSơn,HòaBình.ChiếcxechởLiệuđithứhaibỗngchồmlên,lậtnghiêng.Nướcồồchảyvào,Liệubịđèkhôngthởđược.

-Dẫmthếnàythìchếtngườitarồicòngì?-XuânThủybịcúnhồivàobụngrênrỉ.

Nhưngđaukhôngbằnglochếtngạt.NgãxuốngsôngĐà,chếtlàcầmchắc.Haithằngmộtxíchkhôngvùngrađược.Đượccáilànướcvàochậm,ngườingâmtronggiálạnhmàcổvẫnngóclênthở.Aiđóhôbìnhtĩnh,hoảngloạnsẽđạpchếtnhau.Từngđôidìunhauchuirakhỏixe.Đếnlượtmìnhtrởdậyđược,Liệuhếtcảhồnkhiđụngphảicáixácbêbếtbùn.

-Chếtrồi.ThằngVoichếtrồianhemơi.-Liệuhoảnghốtkêu.“Voi”làTrịnhTamTỉnh,vốnngồicạnhLiệu.NhưngtrênbờTỉnhđứnglùlù.“Voi”đâycơmà!Thếaichuivàochếttrongxe?Sángrõ,thìthủngchuyện.ĐólàngườiđànôngMườngbênđường,khithấyxechồmlênthì

hoảng hốt nhảy xuống đầm, xe đổ chả biết thế nào lại lọt vào trong, bị dẫmđạpmà chết.Đươngnhiênlạichếtvìmấythằng“trờiđánhkhôngchết”.

Línhthổicòitậphợp,điểmngười.Đoàntùlướtthướtđi.Ngoáinhìnlại,chịngườiMườngđangkhông thể khócnổi bên xác chồng.Oái oăm.Oanuổngquá.Nhưng sựđau xót ngườikhôngbằngcáilạnhcủamình.Vừađivừarunbắnnhưthểsốtáctính.MaylênđếnbếnNgọc,vợVũĐìnhHuỳnhđãđợicùngcontraiVũThưHiên,choLiệucáikhănquàngcổ.

BếnNgọc-ChợBờ-PhươngLâm.BắtđầuđibộtừSuốiRút.Thựcdânchảphảitửtế,chođixeđếnHòaBìnhlàđểtránhdânnhiễudọcđường.TrịnhTamTỉnhphụtráchtiếptế,nhữngthuốcmen,vậtdụngnặngnhọcnhấtcứviệcchấtlênlưng,đúnglà“Voi”.Bởicứ“từngđôichimbayđi”nênmộtanh“TàoTháođuổi”làanhkiathahồthưởngthứcbêncạnh.LiệuvàXuânThủylàmộtcặprấthợp.

Chuyệnthơthuổng,chuyệnthổngơi,địachí.ĐếnChợBờnhắcnghĩaquânĐốcNgữ,đếnSuốiRútphốbuônthuốcphiện,nắcnẻnhưhaiđứatrẻkhiếncáccặpkhácchụmlạinghe.

HữutìnhthaycảnhPhươngLâmGặpnhauvừamớimộtlầnđãquenƠkìacôgáisôngĐenNoncaorừngthẳmconthuyềnđợiai

MấycâuứngkhẩucủaLiệuđượcXuânThủytánthưởnglắm.Rằnganhhôinhưcú,aingười

tabắtchuyệnmàđãbảolàquen.Rằngđợiaichứ“thuyền”ngườitanhấtđịnhkhôngđợianh.Nhưngmàcáidúmlụcbátnàyđược,ítnhấtnócóphongvị“dulịch”,chứađựngcáitâmhồnvôcùngđacảmcủacậu.Đượckhen làvậy,màLiệukhôngthể“tiêuhóa”nổicái tật thấykhóithuốclàolàsàlạicủaThủy.“Đãi”lạibạnlàmóncứttrâu;cáichântừcúngãởHònCaumuốntránhmàcứtươngthậtgọnghẽvàogiữabãi,đâmthốihoăngcảđoạnđường.

AiđưamìnhđếnChâuYênHoarừngmộtđóacàngnhìncàngtươiThấynhauchẳnghỏichẳngchàoNhungxanhaucũngnaonaotronglòng

Cái“phươngpháp”thivịhóaấyrútchođoạnđườngngắnlạiđáođể.ĐimườingàythìtớiSơnLa,đầutỉnhcóhaicâyđàocổthụ.Chaoôi?Hoagìmàthắmquáthể…

HẦMTỐITỉnhlỵSơnLanằmtrongchâuMườngLa,tiếngTháinghĩalà“mườngCâylựu”.“NướcSơn

La,maVạnBú”,chảthếmàcôngsứtỉnhSaintPouloffnăm1933đãgửiThốngsứBắcKỳbáocáomật,rằngsốmạngloạichínhtrịphạmhunghăngkhótrịởHỏaLòHàNộilênđâysẽdovitrùngsốtrétđịnhđoạt.Trongsáuthángcủanămđó,gần40ngườiđãchết,xácvùinghĩatrangGốcổidướichândốcChiềngLề.Saunày,kiếntrúcsưTạMỹDuậtthiếtkếmộtđàitưởngniệmhọởđó,thiênnhiênhòanhậpvớicácmảngkhốirấtdễchịu.

Liệugặpngayngườiquen.CôngsứSơnLalàCousseau,thờiMặttrậnDânchủlàmtrưởngphòngđịa chính tỉnhHàĐông.BáoĐời naychửi việc trưng thu ruộngđền, ruộng chùa, cảruộnghậutưnhângiaochoNôngphốngânhàng.CousseaunhắnmuốngặpriêngLiệu,phànnànsaocũngcộngsảnvớinhaumàcôngkíchviệcnómuốntậptrungruộngđấtlạichonhândân.Liệunhắnlạilàcứđếntòasoạnlàmviệc,chảthấyhồiâmgì.

Giờthìbàiđãlậtngược.NhưngCousseaurachiềutửtế,gọingay“đồngchí”TrầnHuyLiệura,nhănnhó:“MấyôngquanlạiAnNambảotôilàcộngsản,nhưngnhữngđồngchícủatôithìlạikhôngnhậntôilàcộngsản.Thếthìtôibiếtănlàmsao,nóilàmsaobâygiờ”,tiếngViệtrấtsõi.Liệucười trừ,nhưngnhậnsựchỉđịnhcùngPhiVân làmđạidiệnchínhtrịphạmtrướcđươngcục.

Cousseaulàtaylàmviệcgiàdặn.TổchứclướinộigiántrongnhữngnhàbuônbándướidốcChiềngLề,hắncũngđồngývàithỉnhnguyệncủatù.LiệuphôchủngụcGaboribiểnlận,đánh

cắpphầnăncủanhữngkẻđãkhốncùngrồi,Cousseaubảođừngchấp.“LãogiàấygiốnglũkỳmụckỳnátởnôngthônViệtNamấymà”.Vàbắtanhemxenước,kiếmcủicungcấpchotòacôngsứ,việckhổsairấtcựcnhọc.Gầnhếtbuổilàm,nóđiôtôđếnxemxét,kéothêmgiờ,bắttăngchuyến.Kẽocàkẽokẹt,đoạnđườngtừcầuBảnGiảnglênđồiChiềngLềcóbiếtbaonhiêumồhôi,máutùđổxuống,đêmnằmnghĩnhữngleodốcđổdốcmàkinh.

Liệulàbíthưchibộ,lạiđạidiệnchínhtrịphạm,cămCousseaulắmnhưngluônphảimềmmỏng,đấudịu,điềuchảhợpvớitínhcáchcủaanh?Câuchuyệnkhôngcònnhững“đồngchí”với“lậptrường”nữa,toànnhữngđoạn:“Cònhaimươiphútnữađikhôngkịpchuyến,anhemnghỉlàphải”.“Thìlàmdấnthêm,cólàmsao”..“Nhưnganhembịcắtkhẩuphần.Ngườichứcóphảisứcmáyđâumà…”Cầmcự.Lãncông.Côngsứsaigiámbinhkèmchođếnhếtgiờmàsốchuyếnnước lênđồi chả tăng,hếtanhnàyđaubụngđếnanhkiasứtmóng.Cousseauphạtgiamhọdướinhàhầm,hìnhngụctànácnhất.Phảitạoramộtsựkiệngì,láinótheohướngmình,gâysứcéptrởlạichúngmớiđược.

Nhưngđỉnhđiểmđếnsớmhơnlúcnhữngngườitùdựliệu.ủybantranhđấu,doLiệulàmtrưởng,họptoàntrạiphátđộngtuyệtthực.Chínhtrịphạm,ngoàicộngsản,cònnhữngđảngviênQuốcdânđảngvàPhụcquốcĐồngminhhội,đềunhấttríthamgia,trừhaiôngthânNhậtNguyễnThếTruyền,NguyễnThếSong.TôHiệucóbệnhlaogiaiđoạncuối,nằmriêngmộtxàlim,cónhiệmvụđưatin,tiếptế,tấtnhiênkhicóthể.

Trưa13-5-1941,tùđilàmvề,khôngđụngđếncơmđãbàyrasân.ĐạibiểuthôngbáochoGaboribiếthọtuyệtthựcđểphảnđốicôngsứbỏhầmmấyngườikéoxenước,rồiđồngloạtvàonằmtrongtrạilớn.Đâylàmộtthứ“bốithủytrận”tửthủkiểuHànTín,quaylưngrasôngmàđánhnhau,lùilàchết.

Chưakịpxếpxongchỗ,línhxôngvàodồnhếtxuốnghầmtốidướigầmnhàbếp.156mạnglènvàocáichỗthườngngàychỉnhốtđược11người.

Cousseaulệnhbắnngayaiđemvàođâymộthạtcơm,mộtgiọtnước,bảoSởCôngchínhchuẩnbịsẵnáoquan.Cuộctranhđấuđâmramấthướng,vìmìnhđâucótuyênbốnhịnuống.Tùngục,bướngbỉnhlắmanhđãtrải,nhưngkiểunàythìchưaaicókinhnghiệm.

Việcđầutiênxácđịnhvớinhaulàlâudài,giankhổđây,đừngthốichí.Binhlínhđượcgieoảnhhưởngcủatù,dândướiphốbiết,rồichuyệnsẽlanđikhôngđờinàoCousseaudám“chônsống”cảngầnnàyđứamìnhđâu.Vàxếpchỗnằm,dànhnơithoángkhínhấtchonhữnganhgià

yếu,cóbệnhgọilà“tiểuĐồSơn”.Trongtốiđenngàyđêmnhưnhau,cứ12tiếngngườinằmcuốivàđầuhầmđổichỗchonhau,đểkhôngaibịthiếukhôngkhíquálâu.Nào,anhnàyđểchânchoanhkiagốiđầu,ngảlưngvàonhaunhá.Khôngkhícóvẻbìnhyên,thậmchícótiếngkhúckhích.SướngnhấtlàKhánh,đượcsuytôn“Hoàngđể”vì“ngự”trênthùngcứt.

Dầndà,nặngnhọcđèlên.Tiếngthởto,gấpgáp.“Tàndư”nhữngbữaăntrướcthảivàoốngbơ,Chuyềnđếncái“ngai”củaKhánh,mấyngày

đầyứ.Bọtrắngnhunnhútbòrachuilênmặtmũinhữngconngườiđãhếtthầnsắc,mắtnhắm

nghiền,chảbiếtcócònsựsống.Nhưngnướcđáithìquývôngàn.Uốngcủamìnhkhôngđủ,cònxinngười “dùngkhônghết”.Nhưngcủanhữngcậumắcbệnhphong tình thìbốbảokhôngdám.

Cáiđóitửtìnhtửtộihànhhạnhấtvàongàynhịnthứhai,thứba.Muốnngủlắm,nhưngdạdàynókhôngyêncho,gàoréonhưconthúdữtợn.Thèmnhớmiếngmẹđichợvềngàybé,tiếcsaovợnấucanhcádấmngonmàmìnhbỏdở.NgàynhịnănởkhámLớnSàiGòn,nhìnđôigiàyda,nghĩchuyệntháinhỏnóraxàohànhmỡ,Liệuđãtốnbaonhiêunướcdãi.

Đóisovớikhátkhônglàgì.Thầnkinhlúcnàocũngcăng,nhấtlànhữnganh“thựcnhưhổ”.Liếmlápmồhôi,chắtbóptừnggiọtnướcđái.Mùingườikhẳnlằmlặm,danhơmnhớp,cóanhkhỏathântrămphầntrăm.Maycócáichănđemkịpxuống,đểmàquạtkhítừcáicửasổnútkín.

Sangngàythứtư,hầmtốiđúnglàcáinhàmồ.Ngườicủaủybankhôngcònsứcđộngviên,nhữngngườikháccũngkhôngthểđáp lại.MayôngĐắcđiênngườiHảiPhòng lạihiềnkhô,phụctùngkỷluậtvôcùng,cònđộngviênanhkhácđừngthốichí.

Hồitrêntrại(hồinàoấynhỉ,xuốngđâybaolâurồinhỉ…),nhữngcơnlên,ôngấylạimúachổihét“Giaicấpvôsảntoànthếgiớiliênhiệplại?”.

Cousseauđikiểmtra,“bắn”vào làsẽxâygạchbítcửahầmlại.TôHiệuxoayđượcmấymiếngđườngphêngửivào,chianhauliếm.Nhưngvịngọtvẫygọibaonhucầu,cáiđầutiênkhônggìkháclànước.Lũgiunsántrongbụngkhôngđượcănlàmloạn.Nhiềuanhbíđáibílàđãlịmđi.Đậpcửabáovớilính,làcóngườisắpchếtcầntớibệnhviện.TintớitaiCousseau,“đồngchí”nàytruyềnlại:“Đứanàochếtcứđểchochếttronghầmrồichônluônmộtthể”.

Bảonhaukiêngan.Mìnhvữngvàng thìrồibênngoàisẽbiếtmàtiếpsức.Chớcáugiậnnhaunhá,chảaiđượchơnphầnthởcũngnhưchỗnằmnào…Màkhông,cũngđừngmanhđộng,rakhỏichỗnàymàbạođộngthìcũnglàmgìđượcthằngvạnácCousseauđâu.Baonhiêumưumôđượcmấybộđầunãothềuthàobàntính,cuốicùngchỉđếnmộtcuộchòla“Nước?Nước”.bằngtiếngtalẫntiếngtây.

Haiđêmliền,mộtngườilínhdũngcảmtiếpnướcchocuộctuyệtthực.Ngàythứnăm,ủybantranhđấuquyếtđịnhdừnglại.NhưngthằngcôngsứPhápquáđểu,bắtphảiviếtragiấynhữnglờinhậnlỗitheoýnó.Khôngđầuhàngthờicứởdướihầm,cóđiềuđãcónướcuống.Đólàthứnướctừtrạigiađìnhbinhlínhthảira,bẩnthỉuvôcùng.

Ngàythứ12thìdừnghẳn.Khôngphảibãichiếncảhaibên.Cousseauđươngcóthế,gọiLiệulênchếnhạo.Muốnchơià?Biếttaynhauchưa?Ngườitùđangởcơdướinínthinh,tránhkhiêukhích.Dùsaocuộctuyệtthựcđãphảinổrabấtthìnhlình,chưachuẩnbịtớinơi.Cònnhiềucáchđấutranhđòicảithiệnchếđộlaotù,tachơidàidàiđược.

Lênkhỏihầm,gặpcơngiómát,màyếuquá,Liệubànghoàngtưởngngãgục.Trạigiambìnhthườnggiờđãlàthiênđườngđểmàtậnhưởng,màxemaithứchếtđêmdài…

-15-:SUỐIREOVụtuyệtthực12ngàyđêmcóthểcoilàmộtthấtbạicủatùchínhtrị,nòngcốtlàcộngsản,

trướckẻcaitrị.Thấtbại làphải.Mìnhđịnhlàmreo,khôngăn,vẫnởtrêntrại, thìnócắtcảuống,lènxuốnghầmtốiquácáhộp.Cousseauhànhđộngquánhanh,cờvừabàynóđãrađòntànđộc.Nghĩcũngđau.Vàngườingợm,lêntrạitrênrồicảthángmớilạisứcNhưngđêmdài,thứcrồicũngthêmlắmthứhay.Cáitìnhngười,sựđoànkếtđượcthắtlại,chảphảichỉtrongđámcộngsản.Quathửtháchbiếtanhnàocóthểtincậy,anhnàophảicảnhgiác.

Línhtráng,đámdândướiphố,khônghẳnnhưCousseautrôngđợi,nểtùramặt,chokhiquảnhótkhicuộnchỉ.Vàcuộctuyệtthực,dùcóthếnào,cũngchỉlàmộtkhấctrongcuộcđờicònrấtdài.Tatổchứccáinhàcủanhữngđứaxanhàtheoýta,đượclắmchứ.

Đầu1940,vừasấpngửalênSơnLathìTếtxịchđến.Chiềubamươiđilàmvề,đượcăncơmtẻmátruột(trongnămtoànăngạonếpnương),uốngrượumenlá.Tùchếramộtthứ“tiền”,đánhbàibaonhiêucũngkhông“thủngtúi”.Hoatươikhônghiếm,đàophainhẹnhõm,mậntrắngchichít“bấu”trêncànhrấtmạnhmẽ.Vàthơ,cáithứhọtrồngđược,ngoàiđờilokiếmăn,tranhđấu,giờngồirồithahồbòra.Đêmbamươi,nghetiếngpháodướiphốnổran,tùnhỏmdậychuyệntrò.Liệuđọcmộtbàithơ“chúcTếtnhữngthằngmấtTết” làđừngđáiramáu,đượchoannghênhlắm.

Vănnghệlubù.TrầnĐìnhLong,vốnlàtrưởngmộtđoànkịchngoàiđời,đếnlàlắmsángkiến.Diễnkịch,hátảđào,thithơ,câuđốirộnrịp,línhtrángcũngxúmvàoxem.XuânThủynhỏnhắn,trắngtrẻođượclựađóngvaiđàoThu.ĐàoThuravàoõngẹo,giọngkhéorênrỉtrongcâu“Tỳbàhành”:

ĐồngthọthiênnhailuânlạcnhânTươngphùnghàtấthằngtươngthức(CùngmộtlứabêntrờilậnđậnGặpgỡnhauhọsẵnquennhau)

BàithơcủaBạchCưDịvềcuộckỳngộcủađôitraigáivậnvàophậntùsaomàngọt,khiếnnhiềungườiứanướcmắt.Liệu tranh thủgửi tiếng lòngmìnhvàogiọnghát “đào”Thucâumiễu:

Xuânvềthuchửathấyvề

BừngxanhbátngátlàngquêrộnràngThấyai,ainhữngmơmàngGặpaitạmtrútmuônvànnhớthương…ThuTâm?Phải,làThuTâmchứcònai?Ngườitùđacảmranhmãnhnhắcđếnmốitìnhcủa

mìnhgiữanhữngngười từnggópphần làmchonóđứtđoạn.Đồngchí, cùngnhauhoan lạcphânưuphântưđấy,nhưngcónhữngnỗichỉmộtmìnhmìnhbiếtmộtmìnhmìnhhay.

HaiTếtsau,cáccuộcvuichungcàngđìnhđám,việctổchứcđãvàonềnếplắm.Trạilớntrạinhỏđềucótaođàn,gánhhát.Dùđónggópnhiềuthơphúnhưngkhôngcó“tàidiễnxuất”,Liệuphảichânrửabáthaingàysướngbỏbu.

“Phongtrào”làmthơlênmạnh.Nhiềuanhởngoàicủmỉcùmìvàođâybỗnglailángvầnvè,hếtgửiemyêuphươngxađếntưởngranonnướcbồnglai.Tết,nhưmộtcái“thúng”quá“nhỏ”,“đựng”khônghết.Nhucầuramộttờbáođểchứanhữngtiếnglòng,khiaioán,lúchàihước-rấtlớn.Tiếngsuốireorađời,cócảtòasoạn,nhàinnhưngđộcbản.Dướiánhđènđiệnđượchạthấpxuốngchocaingụckhỏidòm,cáckýgiảmânmêconchữ,bàncáchtrìnhbày.Thựcratrìnhbàylàchuyệnnhỏ,vìsauđấynóxuấtbảnmồmhoàntoàn.Nhưngđượcthựchiệndonhữngtay“gộc”vốnđãquậytungtrườngbáomấynămtrước,nócóđủcácchuyênmụcvớitínhchấtriêng“nhưngườilớn”,nghĩalàcũngkháchuyênnghiệp.

-Thầyđồ?Thầyđồơi,“NhạnLaiHồng”làthầykýtênà?-Thếnhững“CùVănCười”với“CùKhôngCười”làai?Chịu!Làmsaomàđoánracũnglà

thầy.

Khurừngvắng,kháxaphốChiềngLềrộnlênnhữngtiếngđùareotinhquáicủađámtù.“Thầyđồ,làLiệu,hômtrướcvừađemcáitậthaygãicủaNguyễnVănPhúcratrêutrênTiếngsuốireo,dùbệnhghẻcủaPhúcđãchảcòn.Khốianhcótậtcũngbịréo,nàoỉachảy,nàomớiraconsán“dàibằngbốnđoạnruột”.Liệucũngtựbôibácđôimắtướtcủamình.Báoinnhemnhuốc,đêmđêmđược“radio”thêmmắmthêmmuốikhi“xuấtbản”gâynhữngtrậncườinônruộttrongtừngtrại.

Đanglàkỳkiếmcủi.Tốpnămngười,đaphầnlàthanhniênnhưHoàngTùngmớingoàihaimươi,ưutiênLiệungồitrênkhúccâychokhỏiđuđưa,cònbốnngườikéocưaxoènxoẹt.

-Thếcáitíchbài“Tỳbàhành”làthếnào?-Tớnhớkhôngrõ,đạiloạiôngnhàthơgặpbàchánchồngbènlailánglên.Thằngchồngđi

buônmuốithếnàođấy,cômìnhkhôngthỏamãn…-Mấychữpopulationdịchlà“bìnhdân”đượcà?-Tùyvăncảnh.Tiếngtâytớ“itờít”,phảivềtrạihỏiHoàngCôngKhanhmớichínhxác.-Nhữngbàichínhtrịthầygiảngrấthay,nhưngkhónhớquá.Saokhônginlênbáonhàtù

chonhiềuanhemhọcnữa?-Thìtùmìnhcóphảicộngsảncảđâu.Màinnữabáonặngnề,khóđọclắm,mìnhmuốn

dànhchỗchonhữngthơphú,tiếulâm.-Kểthếcũngphải.Đêmđêmcườirungcảtrại,haythật.ThếthằngCousseaunóđãbiếtgì

vềbáochưa?-Đểyên.Đếngiờthủyphicơlênxuốngrồi…

“Thầyđồ”giơtayrahiệuimlặng,rồitụtkhỏikhúccây,rónrénrabụile.Từchỗđó,tụtxuốngdướidămchụcmét,mộtcảnhtượngbồnglaihiệnratrướcmặthọ.MấycôgáiTháiđinươngvềquasuốitrầmmìnhtắm.Họrấtkhéo,cứnguyênváyáobướcxuống,nướcđếnđâumớikéolênđếnđó,ngủmcảngườithìcảbộváyđộicảlênđầu.Đứngxamànhìn,suốinhưđangbồngbềnhnhữngđóahoalớn.Màhoathật,đànbàlàhoacủatrờiđấtchứđâu.Suỵt!Khẽchứ.Cácbốđừngcười.Chảxemđượccảtòathiênnhiênđâumàtưởngbở.

“Thủyphicơ”vềbản,nămanhđànôngquaylạikéocưalừaxẻ,vẻmặtthoảngchútmơmàng,nhấtlàmấythanhniên.Trênđầu,lũverừngrâmran,dòngsuốibêndướirócrách.Cứtrôngvàocâuchuyệnvàkhungcảnh,cóthểtưởnghọlànhữngdukháchanlành,hồnnhiênnhấttrênđời.

Rừngchiềungảsangsẫmsịt.Củivácquakhe,quaconsuốivừainbóngnhữngbônghoarừng,chấtlênxe.Hòdô.Bắtbánhnào.Quànhnhanhquáhếtbốnóđàrồi.Đằngsau,ngườitùcótuổitrởnêntrầmlặng.Ô,mìnhđãquatuổi“bấthoặc”rồi,sứcvócthanhniênnhìnmàthèm.Mìnhxavợcon,xangườiyêumàcònvôtưđượcthếnày…MấyhômnayTôHiệuhoramáunhiềuquá.HiệubiếtThuTâmđấy…”

Đêmđến,trên“giường”ximăng,cónhữngtrạngtháitráingượckhôngchongườitùngủsớm.Này,thậtêmđềm,lãngmạn,bàithơvềmột“bônghoarừng”.Này,nghịchngợm,quấyphámộtýtứchomục“Cùkhôngcười”.Tiếngsuốireođãthànhmộtphầncuộcsốngnhàtù.Nhờnó,baongườiđãthayđổi,trởthànhmộtphầncủacáichung,lại“pháthiện”rarằngmìnhcũngcótâmhồnthisĩ.

Tháng8năm1942,LiệurờiSơnLavề“căng”BáVânởTháiNguyên.Chỗtrạitậptrung

mới,điềukiệnđỡkhắcnghiệthơn.TờbáoralầnnàycótênDòngsôngCông,ảnhhưởnglanracảdâncưbênngoài.Chẳngphảichỉcóđờitù,ngườitacònbiếtHồngquânLiênXôbắtđầuphảncôngquânphátxítcờViệtMinhkêugọiđánhđổđếquốcđãphấtlên…

Liệukhỏera.ĐếnnỗiTýlênthăm,khitrởvềmangthai,đứabérađờimangtênCôngđểnhắcdòngsông“sinhthành”ranó.

NGHĨALỘ“NhấtThanhnhìLòtamThantứTấc”.NghĩaLộ,tứcMườngLò,làcánhđồnglớnthứnhì

TâyBắc.Tựnghìnnăm,ngườiTháiđentrồnglúanước,quăngchàiđánhcá,ănnậmpịavàmúaxòebênnhữngconsuốilớn.Thựcdânđếnlậpnênmộtđồnbinhlớntrênđỉnhđồicạnhthịtrấnnhỏ.Vàvìhèthìnóngnung,đôngrétgiá,muỗiđộcđốtmauchết,nênbêncạnhđồnbinhlạimọclêndãynhànhốttù,bênngoàilàràonứa,ràothépgaigiữacắmchông.Cóvẻnhưđãvàođâythìmộtconchimcũngkhôngbayrađược.

Đangở“căng”BáVân,một“thiênđường”sovớiSơnLacủathằngđểuCousseau,đámtùdờivềHàNộidogầnđấycó“loạn”.PhápdòđượcbímậtcủachibộởBáVân,họlạibịdilênNghĩaLộsauhaithángnằmHỏaLò.Ngàyđầutiênlếchthếchquathịtrấn,thấydânchúngbịcáchlyvớitùquá,cóanhbảo“chúngnócoimìnhnhưquânônrắcdịchtảkhôngbằng”.

Thậtthìcái“dịch”đámtùchínhtrịreorắccònnguyhạibằngmấybệnhthổtả,tấtnhiênđốivớibọncaitrị.Bởivìvừađặtchântớinơi,mấyôngởtùthànhthầnnàyđãrabáoĐườngnghĩa,mởlớpchínhtrị,dạylýluận,bắtmốituyêntruyềntrongbinhlínhvàdânchúng.Mộtcáimớitrongnhữnghànhđộngcóchủtrương,tổchứcgiờđâylàhuấnluyệncảquânsự.Thờithếđangthayđổigấprút.

PhápbịNhậtđèéplắmrồi,lậtlúcnàokhôngbiết.Cócơcứchuẩnbị,cờđếntaylàphấtđượcngay.TếtẤtDậuđầunăm1945đãdiễnrakhôngcònmơmàng,“vuinhưTết”bằnghồiSơnLa,màđãđằngđẵngmộtcáigìphíasau.

QuảnđồnNghĩaLộlàCivet,hàngngàyliênlạcquavôtuyếnđiệnvớiHàNội.Saungày9tháng3,mọithứtắtngủm.Tùnhậnđịnh:HàNộiđãtrongtayNhậtrồi.LựclượngPhápởYênBái,LaoCai…phânhóa.CótínhiệupháiDeGaullemuốngặpmặt,Liệu,cùngmộtngườikhác,đượccửratiếp.

Lậptrường,tônchỉ,phânchialựclượngtrongtươnglaibêntôibênanhthếnàođemra

bànthảorấthăng.Đangtrongtùmàđượcbàn,chỉcómỗichuyệnphíakiabiếtmìnhcóquầnchúngđằngsaunênmuốn lợidụng thôi, chứcòngì.ViệtMinhđươngcả thếbênngoài, thìchúngmìnhcóthếmộtchút.

Bànthảochưađiđếnđâuthì“pháiDeGaulle”khôngđếnnữa.LựclượngPhápởNghĩaLộđượctăngcườngkhiphócôngsứYênBáiPelliertừtỉnhlỵkéolínhtrángvề.Cólẽlàthựcdân,saunhữngngàyđầuhoảnghốt,đãcómộtsáchlượcmới:néNhậtởcáctrungtâmlớn,rútvềvùngsâuxa,đợiviệnbinhtừbiêngiớiTrungHoa,nơiquânĐồngMinhđangcóảnhhưởng?Mình toàn người chủ trương đánh Pháp đuổiNhật, hai thằng choảng nhau, nằm trong taythằngnàotrongtìnhhìnhxungsátnàycũngdễbịtànsátlắm.Tìnhhìnhnghiêmtrọngđấy.Mộtbanchỉhuytrạiđượclậpra,cóPhạmQuangThẩm,NguyễnSĩNghiêm,VươngThừaVũ,TrầnĐứcSắc(VănTân),vàLiệu.

Tìnhhìnhrấtkhẩn trương.Nhữngngười tùcómột trungđội thường trực, coinhư“lựclượngvũtrang”-màchẳngcóvũkhígìcả-đềphòngsựbiến.Vàphânnhauchuẩnbịlươngthực,thuốcmen,bảnđồ,truyềnđơnbằngquốcngữ,chữnho,chữPháp,cảlabàntựchế.Căngnhưsợidâyđàn,vìđịchcó thểchoảngta,hay tachoảngtrước,bấtcứ lúcnàocũngcó thể.Nhữnghànhđộngtheotừngtìnhhuống,naygọi“phươngántácchiến”đượcđặtra,báođộngtậpthử.

Dềndứ.Cảnhgiác.Giữmiếng.Cónhữngngườilínhđãbỏđimangtheosúng.Địchkhôngdámđànápnhưngrấtmựcđềphòng.Rồisựviệcxảyđếnbấtthìnhlình,chảtheocáicáchđãdựliệunào.

ĐólàhômTâygiải50thườngphạmtừYênBáivềNghĩaLộ.Quảntùmuốnnhốtchung“cảlũ”,chínhtrịphạmnhấtđịnhkhôngchịu,bèncho línhxôngvàođámtùphụnữ,cósáuchị.Đanggiằngcothìviênphócôngsứtiếnvàosântrại.Tùnhân,đãchuẩnbịsẵn,đứngsắphàng,trươnglênhaitấmbăngviếtsẵnhàngchữPháp:“HãyvõtrangchochúngtôichốngphátxítNhật?”và“Thảngaychúngtôira?”.Pellierđứngcườikhẩy,bảocácanhkhôngphảitayquânsựlànhnghề,khôngchốngđượcNhậtđâu.Cứănnongủkỹđi,nửathángnữangườiPhápsẽtrởlạiYênBái…Đangđắcýthì“huỵch”,bảytámcánhtayxúmvàovậtsấpPellierxuống.Củi,guốcbổvàothìnhthịch.LãoquảnđồnCivetchạyracổng,PhạmQuangThẩmphóngtheobịthằngquảnngườiViệtbắntrúngđầu.LínhPhápdướichợkéolênnãsúngvào.Cuộcvũtrangcướpđồn,địnhnổravàođêmấy,đãtrởthànhcuộctháochạyxuấtkỳbấtýcủatùnhân.

Bụicâylúpxúp,phầnnhiềulàgiốngchóđẻ,cứtlợn,lábịdứtratỏamùihăngnồng.Dâyxấu

hổđầygaixócvàongườixótđiếng.Lũkiếncàngbắtđầukéođếnbu.Vậymàcứphảinằmyên.Trờicònnắngnỏ,chưachạyđiđâuđược.

Cuộccướpđồnhóathànhcuộcchạytrốnlúcnãyđưađẩybangườivàochỗnáuquáiquỷnày.ChốcchốcgiàTếlênmộtcơnrũrượi,càngnéncànghokhỏe.Nằmtrongbụigầnđó,LiệuvàTiếplolắngnhìnnhau.MaymàtiếnghokhôngbayranơimấyđànbàTháiđàomăngđắng.Rừnggiàđầyvắtmuỗivàhiểmhọa,thườngngàylànỗikhiếpđảmcủatùnhânkhiđikiếmcủi,giờquáxaxôiđểcóthểbươntớimàẩntrốn.CólúcLiệutrôngthấyhaibóngáovàngphíaxa,nhưngkhônglolắngmấy.Lúctánloạntrênđồn,línhdõngchảtoànbắnchỉthiênđấyư?Đấylàkếtquảcủanhữngngàytuyêntruyềnvậnđộng,khơigợilòngyêunước,đùmbọcđồngbào.Nếucuộcbạođộngkhôngbịnon,hẳnkhôngítngườitrongsốhọđangđứngvềphíanhữngngườitù.Dầusaonhữngkẻđitrốnphảihếtsứcthậntrọng.HồiSơnLa,mộtbạntùtrốncủaLiệuchạyđãxarồicònbịbắt,chặtđầuđemvềbêu.

Trênđồiđồnrộlênmộttràngsúng.TiếpbấuvàotayLiệu:“Cólẽnólàmthịtnhữngthằngchưachạyđược”.Saunày,họbiếttrongnhữngngườibịbắnlúcấycóKim,chúbéngoanrấthăngháitrongcuộcchuẩnbị.

Gầntốilạihồikènđiểm.Vậylàđịchđãlàmchủđượctìnhthế,thiếtlậplạichếđộsinhhoạthàngngày.Liệungaongán.Làchỉhuytốicao,anhđãkhônglàmchủđượccơsự,đểnónổrabấtthìnhlình.Máungườiphảiđổra.Nhiềungườikhôngcònvềđượcdướixuôi,nơivợconchờđợi,nơicáchmạngcầnngườibiếtbao.Đaunhất là lúcvượthàngrào,Liệuphảibỏ lạingườiđồngđộiốmyếu.Cái túiđã chuẩnbị sẵnanhkhôngkịpvớ, còn thứquýgiánhất lànhữngthư,ảnhngườithânyêu.

Bakẻtrốntùchianhautàisản,quýnhấtlàtámmươiđồngbạcvàítgạorangcủaTiếp.Đãđếnlúclênđường,dặnrằngbướcgầnnhau,lạckhônghúgọiđượcđâu.Dâyrợgiằngdịt,cólúccảbalănxuốngsuối,ngườibótròntronggaimóc.Rấtlâumớirađếncánhđồng,sangayvàođámthụt,mỗilầnrútchânlênlại“oạp”,nghetrongđêmrấtto.

Lũchóchếttiệtchốcchốclạisủaác.Chạyàoquađườngcáisaukhixetuầnrọiđènsángtrưngchạyqua.Baonhiêulầnhúhồn,tưởngđãbịpháthiện,đếnlúcungdungđượclạinghĩđếnrắn,hầmhố,nhữnghồnmabóngquỷ.Nhưngsợgìcũngkhôngbằnggặpngười.Biếtđâutrongnhữngngôinhàđươngsayngủkiacókẻđangmuốntómmìnhđemlĩnhthưởng.Saotrongngôinhàkhôngnóc,chỉcònnềnkialạicótiếngho,tiếngchẻcủi…Cuốngcuồngchạy.Saulưngcótiếngvóngựa.Thôichết.Càngthụcmạng,chođếnlúcbiếtchỉcóconngựakhôngyên

lồngđứtdâytheo.-Sángra,cảbangườiđềuđoanchắcđãlạcđường.

SangđếnTúLệmấtrồi.Điđâuthìđi,càngxaYênBáicàngtốt.“Quántrọ”đầutiênlàmộtnhàsàn,bàmẹmùnghecâuđượccâumất,nhưnghaicontrainóitiếngKinhsõi.Đượccáihọchảhỏigìcả,lạithôngbáotinTâychạyquađâyhiếpcảngườigià,cònNhậtđãtrànngậpsôngĐà,chiếmcảSơnLa,TráiHút.Nămđồngbạcmấthútvàobữacơmraubíxào,tiếcđứtruột.Nhưnghướngđiđượcxácđịnh,làraTráiHút.VấpNhậtcònhơngặpTây“đicảnải”.

Xuyênsơn.CáichânTiếpngàymộttệ,khiếnanhlúcphảidựavàoLiệu,lúcvàoôngTếmàlần.

Tếgiàthếmàdaisức.Liệugiữcondaocủaông,bịbắtlàtựtửngay.AnhchảhyvọnggìrơivàotayTâyNghĩaLộmàđượcchúngthamạng.ÔngcụbảnNhốnchohayhộikínởnhàtùNghĩaLộgiếtchếtmộtquanbabịbắnchếthết,cósáukẻchạythoát,línhđitìmđangởngaynhàbêncạnh.

Nhữngẩm lạnhbất chợt.Nhữnghẻohút thê lương.Trùm lên tất cả lànỗi sợ,nókhiếnngườitakhôngthểngủtrongchăndày,màchuivàobúitre,đầmmìnhtrongcứttrâu.Cũngcólúcđãtuyệtvọng,hạnhphúcđơngiảnlạihiệnratrớtrêu,đượccầmthông,thươngtình,đượcngảlưngthâykệsựđời,ngửimùikhói,ngắmbóngđànbàtrênvách.

RađếnTráiHút,bánnhẵnnhụisốngáo,họthuêđượcbèvềxuôinhưnglạcmấtTiếp.ÂuLâuhiệnravớinhữngthanhkiếmNhậtsángloáng,hàngriaméptrêngươngmặtlạnh.Sốnglưngkẻđitrốnbỗngnhưcóbàntaymavuốtdọc.Saulưnganhtiếngchânrầmrập,aiđóbịlùngđangthụcmạngtháothân.

ĐòdọctừViệtTrìđổvềchenchúcđủ loạingười.Mộtôngkháchkhôngngớt“xinêmamồm”vềđámtùlàmloạnởNghĩaLộ,rằngchúngtợntạo,luồnláchkhônranhlắm,quântuầnđãbắtđượccảchục,còndămbađứachảbiếtthăngthiênđộnthổnơiđâu.Hôinhưcú,liêntục“à”“ồ”ngạcnhiên,LiệuvàgiàTếnghenhưnuốtcâuchuyện.Ngoàimuithuyền,giósôngàoạtthổi.Nhữngtàuchuốitrênbờđánhphầnphật.NgườiđànbàngồicạnhLiệu,chắcđangnuôicon,tỏaramùisữangầyngậy.Tựdođangrấtgầntrongcáikhungcảnhvừahunghiểmvừagiảndị,tứccườibiếtbao.

A?Tasắplàmmộtngườiđànghoàng?Tasẽgặpai,nóicâugì,cóđượcchọnmóngìđểănkhôngnhỉ?

Làmsaomà,códễđếnchụclầnrồi,màtựdovẫncócáimùitươimớiquyếnrũđếnvậy…

-16-:TÂNTRÀOHÀNỘILiệucốgắngkhôiphụclạithóiquenghichép.TrònmộtnămngàyvượtngụcNghĩaLộ,ông

hoànthànhbảnthảovềsựkiện“dậynon”kia.Cónhữngđauxót,phântích,nhậnlỗivềphầnmình.Cónhữngdídủm,tứccườidọcđường…Baođiềucầnphảighingay,toànchuyệnchảphảichỉtrọngđạivớimìnhông,màhênquanđếnnhữngvậnmệnhrấtlớn.Màtừngtímột,Liệunhậnracáitrínhớ,vốnlàniềmtựhào,đangphảnbộilạimình.CúngãnămnàoởCônĐảodầusaocũngđểlạidưchấntrênđầu…

Nhưngchảthểtỷmẩnnhặt,ghilạihết.Ôngđangsẵnquágiấybút,vàitờbáotrongtayđểthỏamãnchílậpngôn.Nhưngcáitrongtùcựcnhiều,làthờigian,thìlạikhông.“Cáigạchnối”giữahaithờikỳtựdovàlưuđàycólẽlànhữngbộ“comlê”.Quầntâysáng,áovét,sơmitrắngthắtcravatelàmLiệunhớbộtrongtù,cảtrămthằng“đồngphục”,khácnhaucáisốmá.

ChuyếnxuôisôngHồngvôsự.Miềnxuôiđónhọvớimộttrậttựkháhỗnloạn.Trênđườngphố,línhNhậtrầmrậplêsánglòe.Trongcáccănnhà,báoCứuQuốccủaMặttrậnViệtMinhđượctruyềntaynhauđọc.Mạngthôngtin,chủyếuquaradio,đưadồndậpviệcquânđộiĐồngMinhtừNormandietiếnvềphíaTâychâuÂu,đạoquânQuanĐôngthấtthủởMãnChâuLý.TrongtrụsởCứuQuốcởĐạiMỗ,LiệucùngXuânThủysoạnlạitintức,viếtnhữngbàikêugọichốngphátxít.

Cơsựxoayvầnquánhanh.PhátxítđầuhàngĐồngMinh.Cácđôthịlớncựckỳmongmanh,chảlựclượngnàocóquyềnlựcthựcsự.TrongkhurừnglớncócâyđatrùmrợpởTuyênQuang,ViệtMinhtổchứcĐạihộiQuốcdân,nộidungchínhlàtiếnvềxuôinắmlấychínhquyền.TấttảlênTânTrào,LiệunghenhiềuchuyệnvềNguyễnÁiQuốc,nhiềungườibảogiờlàHồChíMinh.Rằngđãbônbanhiềunước,chíhướnggiànhđộclập,tựdochodântộclớnlắm.Rằngđãvềnướcnămbốnmốt,ở trongcáihang thẳmtrênCaoBằngchỉhuycáchmạng,gâydựng lựclượng.ÔngCụrấttíchcựctìmkiếmsựhỗtrợbênngoài,đemviênphicôngMỹláicáimáybaybịNhậtbắnrơisangtậnTrùngKhánhtraotrảĐồngMinh.Sựtrợgiúprútcụckhánhỏnhoi:ngườiMỹchỉcửđộibiệtkích“Connai”domộtthiếutáchỉhuysanghuấnluyệnquânsự.CómộtviệcnhỏlàmhiệnratrongmắtcácđồngchímộtôngCụthậtlịchlãm:mấychịhậucầnlosốtvókhiđượcgiaotổchứcmộtbuổitiệcđãibạn.Ănuốnggì,hútgì,ởđâu…,traođiđổilạimãikhôngra.ÔngCụbảođemconbêvề,rasuốithuichín,đểxấpdaobêncạnh,tấtnhiênkèmrượucognac.ĐâycólẽlàmộtbữaănnhôđờivớithiếutáThomasvàđội“Connai”.

Đêm13-8,trongmộtcănnhàlợplá,tôiđượcđồngchíVăn(VõNguyênGiáp)ủyquyềncho

thảobảnQuânlệnhsố1củaUỷbanKhởinghĩa.Mặcdùngồidướingọnđèntùmùnhữngcontầmxuân,conthiêuthânbayquanhtớitấp,muỗivàdĩnthinhauđốtlàmtôinhiềulúcnẩyngườilênhayđậpchânphànhphạch,tôivẫnsaysưanghĩđếncảnhmấtnước,dânnhụctừtámmươinăm,nghĩđếnsựnghiệpcáchmạngcủamấythếkỷqua;nhữngcuộckhởinghĩacủaVănthân,củaViệtNamQuốc dânĐảng cho đến ngày nay dưới sự lãnh đạo củaĐảngCộng sảnĐôngDương.Mìnhđượcsungsướnglàmcáiviệc“nửađêmtruyềnhịchhẹnngàyxuấtquân”…BảnQuânlệnhsố1lúcấytôithảoramộtmạch,đọcđiđọclạivẫnkhôngsửachữamộtchữnào.ViếtxongtôitraochoanhVăn.NhìnanhtôinghĩđếnnhữngngàygặpnhauởbáoLeTravail,tôimỉmcườinghĩthầm:Chàng“bạchdiệnthưsinh”nàyđãtrởthànhmộtviêntướngrồiư?Thếlàcuộctổngkhởinghĩađãphátđộng.UỷbanKhởinghĩachỉcònchờchínhthứchóatạiĐạihộiQuốcdân.

(HồikýTrầnHuyLiệu.NXBKhoahọcxãhội.1991)Liệuthấythânphậnmìnhđược“cải thiện”từngbước.CùngNguyễnLươngBằng,Phạm

VănĐồng,DươngĐứcHiềnngồichủtịchđoànđiềukhiểnQuốcdânĐạihộiởđìnhTânTrào.ĐượccửlàmPhóChủtịchUỷbanDântộcGiảiphóng,sauđổiraChínhphủLâmthời.ÔngvềThủđôHàNộigiữarừngcờvàbiểungữđónchào,lònghânhoankhôngthểtưởng.Vàcũngkhôngthểtưởngtrongniềmhânhoanấylạicónhữnglẽ,nhữngnỗikhôngthểtưởngra.

HUẾChưakịpcảmnhậnvềmộtHàNộicáchmạng,nơimìnhrađitrongcáiđêmgiábuốtđểlên

SơnLa,LiệubùđầutrongđốngviệccủaChínhphủLâmthời.Rốtlại,làôngchảgiảiquyếtđượcbaonhiêu.TừTrungBộcóđiệntínhoàngđếBáoĐạixinthoáivị,đềnghịpháiđạibiểuvàotiếpnhận.

ChủtịchHồChíMinhđangcònởchiếnkhu,TrungươngĐảngvàChínhphủLâmthờichỉđịnhLiệu,thaymặtChínhphủ,làmtrưởngđoàn,NguyễnLươngBằngthaymặtMặttrậnViệtMinh,cùngCùHuyCận,mộtgươngmặtcủathờiThơmới.

Ngày25-8-1945họrờiHàNộitrênhaiôtô,cótiểuđộibảovệcủaGiảiphóngquân.Chảaithấyhiểmnguygì,biếtđâungườicủaQuốcdânđảngluônrìnhrậpámhại,theođếnThanhHóathấykhôngănthuathìbỏ.

Đêm29-8,đoàncómặttạitrụsởUỷbanhànhchínhTrungBộởHuế.Cuộchànhtrìnhdàivàmỏimệt,cứtrămcâyđạimộtlầndiễnthuyếtrãhọnglàmLiệukhôngchợpmắt.Ngủthếnàokhitrướcmặtlàsựkiệnvĩđại,cómộtkhônghaitrongđờingười.Ngàymai,ôngsẽthaymặtquốcdânđồngbàodựlễthoáivị,nhậnấnkiếmtừtayhoàngđếBảoĐại.LịchsửViệtNam

sẽghichếđộphongkiếnchấmdứttừđây,chuyểnsangnềnDânchủCộnghòa.

DinhKhâmsaicũvắnglặng,dùngoàikiathànhHuếchắcchẳngyênả.Liệutrởdậy,bướcravườn, tựnhiênmuốncóđiếu thuốc trên tay.Chẳngbaogiờhút thuốc,nhưngnhữngnỗiniềmđangtràolêntronglònglàmôngbồnchồnquáthể.

Cònhơnhaithángnữa,Liệutrònbốntưtuổi.

Ôngchợtcảmthấymìnhđãsốngrấtnhiều,quánhiều.Cóbaonhiêusựkiệntrọngđạivớiđờingười,vớidântộc,ôngđãtrảiqua,vàkhôngthểkhôngghilại.Nhưngđếnbaogiờmớicóthìgiờngồiyên.

Vàghicáigì,bỏchỗnào?Vínhưlànhữngchuyệnnhonhỏmàbuồncười:hômrađitừHàNội,ôngchọntrongđốngquầnáocũvứtlộnxộnởBắcBộphủmãimớiđượcbộtropicalgọilàtươmtấtđểkhoácvàocáithânthểcòmcõi,ngắnngủncủamình.Vínhưgiữađường,mộtôngcụtặngpháiđoàntấmbiểncódòngchữ“KhánhchúcTântriều”đểchàomừngchínhquyềnDânchủCộnghòa.Baonhiêunỗiniềmđểđiểmlại.Nhưngđêmthìngắn,ngàymaiôngkhôngthểkhôngkhỏemạnh.

Nhữngngày“ngồirồi”ởViệtBắckhángchiến,Liệucóthìgiờghilạichuyếnđiđặcbiệtvàocốđô…

ĐếncáchthànhphốHuế2câysố,chúngtôiđãgặpôngPhạmKhắcHòe,NgựtiềnvănphòngcủaBảoĐạihồiấyrađónpháiđoàn…QuacâuchuyệncủaôngPhạmKhắcHòe,thìsaukhiquânNhậtđãđầuhàngvàdânchúngbiểutìnhđoạtchínhquyềnởHuế,BảoĐạiđãhoangmanglosợ.Cáihyvọngcủahắnkhôngcònlàphải“duytrìngôibáu”màchỉlàbảotoàntínhmạng…

ChúngtôibànnhaucáchxửtrívớiBảoĐại,theohướngchunglàkhoanhồng,nếucóviệcgìkhácsẽthỉnhthịHồChủtịchvàChínhphủsau.

Bànxong,chúngtôinóichoôngPhạmKhắcHòeviếtmấyđiểmmàpháiđoànđềra…1.SaukhiđếnđiệnKiênTrunggặpBảoĐại,chúngtôisẽnóichobiếtngàylàmlễthoáivịvà

nghithứcthủtụccủabuổilễnày.2.Sau lễthoáivị,BảoĐạisẽphảirakhỏihoàngcung,chỉđượcđemtheonhữngđồdùng

riêng,cònnhữngtàisản,vậtliệutronghoàngcungsẽdoUỷbanHànhchínhTrungBộlàmbiênbảnvàbảoquản.

3.NhữnglăngtẩmcủahoàngtộcnhàNguyễnlàcôngtrìnhcủanhândânxâydựngnênphảilàtàisảncủanhànước.HọnhàNguyễnđượcđếnđâycúngbáitổtiên,nhưngkhôngđượcnhận

làmcủariêng.(HồikýTrầnHuyLiệu.NXBKhoahọcxãhội.1991)Buổichiều,trướckhiđigặpBảoĐại,cómộtđiềutưởnglànhỏ,màlàmpháiđoànkhónghĩ.

Nênxưnghôthếnàovớiônghoàng?NhỡBảoĐạixưng“trẫm”thìsao?Chưathoáivị,vẫncònlàhoàngđếthìxưng“trẫm”làbìnhthường.

BảoĐạiđangtrongtaymình,xửthếnàomàchảđượcNhưngchínhquyềnđangcònmớimẻ,ởcáithànhphốđãlàNgựđịaKinhsưcủanhàNguyễntừhàngtrămnămtaphảicưxửđúngmựcđểổnđịnhlòngngười.Dùsaoconngườiấycũngmuốngiaođạití“quyềnlực”cỏnconcònlạichota.Danhtừxưnghôkhôngquantrọnglắm,cứgọi“ông“theogiaothiệpthôngthường,bênkiaxưnggìthìxưng.MàchắcgìBảoĐạiđãdámxưng“trẫm”vớinhữngngườinắmvậnmệnhmình.

Chiềuhômấy,trướckhivàođiệnKiếnTrung,tôitưởngtượnglàsẽđượcthấynhữngnhộnnhịp,hỗntạpcủamộtcảnhcuốicùngđươngtanrã,sẽthấynhữngbộmặtngơngáocủanhữnghoàngthânquốcthích,nhữngcôngnhânviênvàcảvợBảoĐạilàNamPhươnghoànghậu.Thếnhưng,cảnhtrướcmắtđãkháctrítưởngtượngcủatôi.XepháiđoànđãđậuởcửađiệnKiếnTrung,chúngtôivẫnkhôngthấyrộnlêncáigìngoàihaingườiracửađónlàBảoĐạivaôngPhạmKhắcHòe.BảoĐạihômấymặcchiếcáodàimàulam,quầnlụa,đầutrần.Trênbộmặtnụcnạcvôtrivôgiáccủahắnkhônglộmộtvẻnàokhác.Câuđầutiênmàhắnđónchàochúngtôiđãgiảiquyếtxongmộtviệcxưnghôgiữachúngtôivàhắn,làhắngọichúngtôibằng“ông“vàxưng“tôi”.Trongphòngkhách,ngoàiBảoĐạivàôngPhạmKhắcHòengồitiếpchúngtôithìchỉcómấyngườilính“khốvàng”hầuhạtrànước.MớiđầutôihỏiBảoĐạivềmấyđiềukiệnmàphíapháiđoànđềracóýkiếngìkhông,hắnxintuântheocả.Saumấycâutraođổingắngọntrongbầukhôngkhíyênlặng,chúngtôikhôngbiếtnóigìthêm.ĐốitượngcủachúngtôilúcấylàBảoĐạilạicàngkhôngbiếtnóigì.Tôiliềngợichuyện:“Nhữngngàyônglàmvualànhữngngàynướctabịmấtnước,hếtPháp,đềnNhật,chắcôngcũngchẳngsungsướnggì,hơnnữa,chắccũngnhiềucáikhổtâm?”.Hắnchậmrãitrảlời:“Vângchúngtôicũngcónhiềucáikhổtâm”.Thếrồicâuchuyệnlạirơivàochỗyênlặng.

(HồikýTrầnHuyLiệu.NXBKhoahọcxãhội.1991)Tớikhivề,pháiđoànlạicóhaiviệcphảigiảiquyết.Nhưđãđịnh,trongbuổilễ,cờquẻly

vẫntreotrênkỳđài,khicótràngđạibácnổthìhạxuống,chocờđỏsaovànglên.Nhưngcờđỏsaovàngđãngựtrênđótừhôm23tháng8,khônglẽgiờlạihạxuống…Liệubảosẽralệnhchođịaphươngđểbantổchứcđượclàm.Việcthứhai,lạiôngHòenhắc,trongthángnày,tứctháng8-1945,ngàiNgựvàôngđềuchưađượclĩnhlương.Liệulạihứasẽlưuý,giảiquyếtkhôngkhó

khănlắm.

XerakhỏiđiệnKiếnTrung,khiđầuócđãrảnhrỗi,Liệumớicóthìgiờquansát.Nhiềuôcửanửamởnửađóng,nhữngcáiđầubịtkhănđenlấplónhìntheohọ.

Ngày30-8,nămvạndânHuếtậptrungtrướcNgọMôn.CờđỏsaovàngcắmsansátdọcsôngHương.Ngồi trênxe tiếnvàoNgọMôn,Liệunghĩcái chỗnàyngàynàochỉ “sứThiênTriều”mớiquađược,rồithốngtướngDeCourcygâychuyệnđòiTônThấtThuyếtmởcửachoyvào.

BảoĐạimặchoàngbào,quầntrắng,chítkhănvàng,chânđigiàydừathêurồngchờpháiđoànởlầuNgũPhụng.Sauvàilờixãgiao,“đươngtriều”và“tântriều”ramắtquốcdân.TrầnHuyLiệuthaymặtđoànthôngbáochođồngbàobiếtChínhphủLâmthờisẽramắttạiHàNộingày2tháng9.TuyênngônĐộclậpdocụHồChíMinhđọc.

RồiđứngsangmộtbênngheđọcChiếuThoáivị.

Dướikialàbiểnngười.Cầnphảiđọctrịnhtrọng,nhấtlàgiữtháiđộđànghoàng,dùmìnhlàkẻyếu, thua trongcuộccờnày.Xácđịnhvậy,nhưngBảoĐạivẫnquáxúcđộng.Loaphóngthanhphátkhôngrõđiềuôngnói,cóthểvìđấngquânvươngítnóitiếngViệt,nhấtlàtrướcđámđông.Đámđông,dùsaocũnghiểuquyềnlựcđangđượcchuyểnsangtay“tântriều”.Vềviệcriêng,BảoĐạinêuhaiyêucầuchínhyếunhất,dướidạngônhòanhưmột“mongmuốn”:

1.ĐốivớitônmiếuvàlăngtẩmcủaLiệtthánh,chínhphủmớixửtríthếnàochocósựthể.2.Đốivớicácđảngpháiđãtừngphấnđấuchonềnđộclậpquốcgianhưngkhôngđisát

phongtràodânchúng,chínhphủsẽlấysựônhòaxửtríđểnhữngphầntửấycũngcóthểgiúpvàosựkiếnthiếtquốcgiavàtỏrằngchínhphủDânchủCộnghòanướctađãxâyđắptrênsựđoànkếtcủatoànthểquốcdân.

NhữngcâucuốicùngcủabảnChiếurấthùnghồn:Trẫmưnglàmdânmộtnướcđộclậpcònhơnlàmvuamộtnướcnô lệ,quyếtkhôngđểchoai lợidụngdanhnghĩacủaTrẫmhaycủahoànggiađểlunglạcquốcdân.

“ViệtNamđộclậpmuônnăm?DânchủCộnghòamuônnăm?”,-ônghôto.

Lácờvàngcủachínhthểquânchủhạxuống.Cờđỏsaovàngtừtừkéolênkỳđàigiữatiếnghoanhônhưsấm.Hếthaibốnphátsúnglệnh,LiệubướclênnhậntừtayBảoĐạithanhkiếmđểtrongbaovàngnạmngọc,chiếctúigấmđựngbộquâncờnạmngọc.

ĐếnlượttraoQuốcấnthìcóchuyện.Liệukhôngngờnónặngđếnthế.Bảykilôgamvànglàmônglảođảo.Dướikiabiểnngườihoanhô,vỗtaytừngtràngnhưsấmdội.Bêntrên,vịđạidiện“tântriều”phảilấyhếtsứcbìnhsinhgiơcaoấnlênchomọingườinhìnthấy.Khốnkhổlàsứcanhhọctròmớiđitùvềđâucónhiềunhặn.NhưngtưthếcủatalúcnàylàtưthếcủavịđạidiệnchínhquyềnDânchủCộnghòa,khôngthểrunrẩy.

Vậnhếtsứcbìnhsinh,LiệugiơcaoQuốcấnvàilần,đưađiđưalạichocácgóccùngxem.Cuộc“cửtạ”phảikéodàivìngườibắtđầunhảylên,tungmũnón.Cũngmaylàông“lựcsĩ”bấtđắcdĩ,mặthếtđỏlạisangtái,đãkhôngđểrơiấnxuốngsânNgọMôn.RồinóđượcchuyểnsangtayCùHuyCậncóthểhìnhtròntrĩnh,“phùhợp”hơn.

CảnhtượngtrênđượcNamPhươnghoànghậutheodõi từmộtkhungcửasổ trênđiệnKiếnTrung,cùngvớiBảoLong,từnayđãthànhcựutháitử.

Khinhàvua,giờlàcôngdânVĩnhThụytrởvềđó,bàmớithởphào,quênđicáihìnhdungkinhkhủngtrướcđó,mình làhoànghậuMariAntoinettecùngchồng,vuaLouisXVIbịchặtđầu.Cuộccáchmạngnày,vậylàcóvẻkhôngtắmmáunhưcáicuộcởPhápcáchnaymộtthếkỷrưỡi.Nhưngmộtnỗibuồnmênhmanglạiậpđến.

TrầnHuyLiệuhồhởi,tấtnhiên.SựkiệnkhôngphảichỉlàviệcBảoĐạithoáivị.Cáichính,lớnlaonhất,làtừđâyđấtnướckhôngcòncáichếđộphongkiếnđãtồntạicảnghìnnămnay.Nhữngđặcquyềnđặclợirồisẽhết.Cònlại,làsựbìnhđẳnggiữamọicôngdân,làtựdo,dânchủ.Đólànhữnglýtưởngônghằngmongmỏi.

Bâygiờnhớlạitôinghĩnếuđờingườita,tìnhyêuđầutiênvẫnlàtìnhyêungâythơnhất,thắmthiếtnhất,saymênhất,thìnuộcViệtNamDânchủCộnghòacủachúngta,theochủquancủatôi,cáiphongvịcủanhữngngàyđầusaucuộcTổngkhởinghĩathắnglợivẫnđậmđànhất,nhớlâunhất.

(HồikýTrầnHuyLiệu.NXBKhoahọcxãhội.1991)

-17-:ĐAMANGNÊNPHẢIĐÈOBÒNGLiệukhôngbaogiờđơngiảnhóađượcsựđời.Khôngbaogiờ.Trongông,ngoàiconngười

cáchmạngcứngrắncònlànhàsửhọcluônluônmuốnhìnhdungcácsựkiện,vậnđộngđúngnhưhìnhhàicủanó.Cuộcsốngtìnhcảmsôinổi,tâmhồnnhạycảmcủathisĩlạikhôngbuôngthaôngkhỏinhữngrungđộngthậttinhtếtrướccáiđẹp,sựđồngcảm.Vềmọiphươngdiện,ônglạiquátràntrề,nhữnghạnhphúclớncũngnhưtaiương,phiềnmuộncứthếmàkéođến.

Xấungười,nhỏbé,cóđôimắtướtchèmchẹpdogiữgìnkhôngtốttừnhỏ,Liệulạihếtsứcđatình.Lấyvợsớm,cócontừthuởtrướchaimươi,ôngcónhữngmâuthuẫnđểđamangcảđời.Mộtmặt,làbàTýkhỏemạnh,tầntảo,đãnuôicảsáuconnhữnglúcôngđibiệt.MộttrongnhữngđứaconấylàkếtquảcuộcbàđithămôngđangởtrạitùBáVân.Mặtkhác,lạilànhữngphụnữluônthấyởôngsựtringộ,cảmphụctàinăng,nhâncách.Liệubiếtơnvợ,yêuquýcuộcsốnggiađình,nhưnglạikhôngngừngrungđộng.Đếnnỗi,trongcuộchànhquânkhổảilênnhàtùSơnLa,gặpcôgáiTháigiữađường,ôngcũngbậtlên:

AiđưamìnhđếnchâuYênHoarừngmộtđóacàngnhìncàngtươi…ĐểrồiGặpnhauchẳnghỏichẳngchàoXanhaucũngthấynaonaotronglòngCôgáiTháiấycónhiềutưcáchnàngthơ,chỉlàthoángqua.Cònbâygiờlànăm1946,ông

BộtrưởngThông tin -Tuyên truyền lạivươngvàomộtđammêmới.Nóđẩyôngvàocuộcphiêulưusungsướngvàđaukhổđềutộtcùng.Khôngphảichỉlàchuyệntìnhcảmthuầntúy,nó“lậpnên”cảmộtgiađìnhriêng,vớinhữngđứaconmuộn.

NềnDânchủCộnghòathànhlậpkhônglâuthìQuốcdânđảng-đangcầmquyềnởTrungQuốc-cửquânđộivàogiảigiápvũkhíNhậtởmiềnBắcViệtNam.Cùngcóchântrongchínhphủmới,ViệtQuốc,ViệtCáchlại“quậy”mạnh,chốngđốilựclượngViệtMinhcủaHồChíMinh,màLiệuđượccoilàmộtyếunhân.Bắtcóc,khủngbốdânthườngvàcộngsảndiễnrathườngxuyên,cônganchìmvànổiđôibênthỉnhthoảngbắnnhau.TìnhhìnhcàngcăngkhiQuốcdânđảngTrungQuốcbắtđầunhườngnhiệmvụgiảigiápchoquânđộiPháp.

Giầyxăngđá,quânphụcga-bác-đinthaythếchânphù.BênđạidiệnSaintenykháônhòa,dễdàngđốithoạivớiHồChíMinhxuấthiệnd’Argenlieu,viêncaoủyhunghãn.

ViệtNamQuốcdânđảngđốivớiLiệucómốithùriêng:trướcđâyôngtừnglàđồngchícủahọ-thựcralàcủanhữngngườisánglậpđảng.Bâygiờ,ởcươngvịBộtrưởngThôngtin-Tuyêntruyền,ôngphảiquảnlý,đấutranhvớisựchốngđối,diễnthuyết“luônmiệng”vềViệtMinh.SựnguyhiểmrìnhrậplàmphíaViệtMinhphảicảnhgiác.Ngàyđếnlàmviệcởcôngsở,banđêmhọrútracáccơsởởngoạithànhđểtránhkhủngbố.

NhómVănhóacứuquốcchọnấpTháiHàlàmđịađiểm.ĐâylàmộtkhutưdinhcủanhiềuquanlạiNamtriềucũnhưNguyễnNăngQuốc,PhanTửNghĩa,nằmgầnlăngmộhọHoàng.Mỗinhàmỗikiểu,biệtthựtâycó,nhànămgiankiểucổcó.CáinhànhữngXuânThủy,VănTân,NguyễnĐìnhThi…đivềgọilàvilladesRoses-biệtthựHoaHồng.

Thậtradấuvếtbiệtthựkhôngrõ,ngôinhàlớnnhấtlạimộttầngchạydàivàigian,cócâuđầucửavõngchạmtrổ,bànthờtrangtrọng.Ngoàivườn,nhữnggốchồnginbóngxuốngmặtnướctĩnhlặng.Quangcảnhthườngêmđềm,ngườinhàvàđámgiúpviệcđềuănnóikhẽkhànglốigiagiáo,giấyráchgiữlấylề-dùgiasảnđãkhôngcònsungtúc.

ÔngchủlàNguyễnVănNgọc,mộttêntuổicựpháchcủalànggiáo,giớitríthức“cũ”.LiệuđãđọcnhiềubàicủaôngtrêntạpchíNamPhongnhữngnămhaimươi-bamươi,biếttớixuhướngtồncổtrongnhữngcuốn“Tụcngữphongdao”,“TruyệncổnướcNam”,“ĐàoNươngca”,“Cổhọctinhhoa”…

NguyễnVănNgọcmấtnăm1942,khiđanglàđốchọcHàĐông.Đứngvềmặtlýlịch,theocáchnhìn“mới”,tưdinhnhàquankhôngthểlàchỗtincậy.

NhưngNguyễnXuânBích,cậusinhviêntrườngY,contraiôngNgọc,lạilàcơsởtừtrướctháng8năm1945củaTrầnQuốcHương,ngườihayhoạtđộngtrongthanhniênhọcsinh,tríthức.Vảchăngđâylàgiađình“nghiêng”vềchữnghĩa,tríthứchơnlàquanlại.

Ngày ra trụ sở ngoài phố, tối về biệt thựHoaHồng, ôngBộ trưởngThông tin - TuyêntruyềnngàycàngđểýđếnSửu,bàchịcủaBích.Dườngnhưđâylàmộthìnhảnhông,cũngnhưnhiềuchànghọcsinh, từngbiết tới,nghĩ tới,khicôbéSửuđứngbánhàng tronghiệusáchĐôngHưngLongthưquáncủachaở49-51HàngĐường.Trắngtrẻo,đẹpmộtcáchbuồnbã,ngườiđànbàhaiconcólốichămsóckháchýnhị.NhữngcánbộViệtMinhquentùđàyhơnởnhà,giờđượchưởngcốcnướcgừng,bátlụctàuxágiữađêmđông,đềucảmthấyấmlòng.Cànglặnglẽ,bàcànggâysựtòmò.Mộtbuổitối,LiệugiữSửulại,saunhữngcảmơnthôngthườnglàlờithămhỏigiacảnh.Cảmthấytincậy,Sửukểvềnhữngtrớtrêuđãtrảiqua.Khôngđượchọc

nhiều,vàoloại“connhà”bịcấmđọcTruyệnKiều,nhưnghầubốđènsáchbấynhiêunăm,bàcóvốnvănhóakhôngnhỏ.

Dầndà,sựkhépnépgiagiáovànỗisợ“quancáchmạng”nhườngchỗchothântình,tintưởng.Banngày,giữabộnbề,Liệubắtgặpmìnhnghĩvềngườiđànbàđãhaicon,chịtađanglàmgìnhỉ,cónghĩgìđếnmình…NhữngcâuchuyệnvớiSửulàmLiệuthayđổinhiềusuynghĩ.Chẳnghạn,bốchồngbà,đãlàmđếnThượngthư,lạisinhhoạtrấtđạmbạc,thanhbầnkiểunhànho.Ôngbốđẻ,dùsaymêvớivănhóadângiannhưngsànhrượutâynhưsànhhátảđào,vangmuavềcảthùng.LiệungạcnhiênkhibiếtôngđốcNgọc,cùnganhruộtNguyễnQuangOánhvàôngĐỗThậnlànhữngngườiđầutiênđưachèo,cáithứhátquêkệchtronglàngquêlêndiễntrênsânkhấuhộpHàThành.

GiacảnhcủaSửuđangđiêutàntheophậnriêngcủabà.Mươilămnămtrước,PhạmQuỳnhvàNguyễnVănNgọc,cùngquêHảiDương,đồngmôntrườngBưởirồitrườngHậuBổ,đãgảconchonhau.SauthờikỳlàmbáoNamPhonglừnglẫy,muốndựavàoquanlộđểthựchànhýhướngxãhội,ôngQuỳnhvàoHuếlàmThượngthưbộHọcrồibộLại.RồichồngSửumêngườiđànbàkhác,khôngđẹpbằngnhưngđixeđạp,uốntóc.Năm1943,sauđámmabố,SửuđưahaicontrairaHàNội,vừagầngũihọhàngvừatrôngmấycậuemđangtuổilớn.Anphận,chảbiếtgìvềcáchmạng,nhữngđệtamđệtứ,cácđảngphái,nhưngSửucũngvuitheoem,theoconkhihọùavàođámđôngchàođộclập.

TuầnlễVàngnăm1946,SửudắtcontraitámtuổiDũnglêngòĐốngĐagầnnhà,bếcậubélênđểbỏvàohòmphiếunhẫn.Đó làđiều làmLiệucảmđộng, tuyvẫnbiếtrằngbaongườikhác,nghèokhóhơn,cũngdốctúivìnềnđộclậpnontrẻ.ĐểduytrìbiệtthựHoaHồng,nuôicon,thỉnhthoảngchucấpnhữngbữaănchocảđôngngười,Sửuhẳnchẳngcònbaonhiêucủacải.Thờibuổitranhtốitranhsáng,chiếncuộcđếnkhôngbiếtlúcnào,việctáibảnnhữngcuốnsáchcủaôngNgọclàrấtkhó.CáiấptrênLậpThạchmuabằngtiềnviếtsáchtrướcđóđemlạikhôngbaonhiêulợitức.MàSửuthậtkhóbỏthóitiêupharộngrãiquenthuộc.Mộtnămngầnấycáigiỗ,nhữngngườilàmvườn,máinhàcầnđảongói…,cáigìcũngcầntiền,trongkhibàchủtrẻchảbiếttínhtoánlàmănthêmracáigì.

Nhữngbuổitốicứdàimãira.Cảhaiđềubốirốivàcàngnghĩđếnnhaunhiềuhơn.Họlàđànôngvàđànbà,đấylànhẽthường.Nhưnglạicònmộtcáinhẽ,làgiaitầngcủahaingườirấtchênh.Cónhữngđiềuthuộcvềlýtínhkhiếnhọphải“nhậnthức”vềnhau.ChẳnghạnănbátchèhoabưởiSửunấu,đọcnhữngsách“Tụcngữphongdao”,“ĐàoNươngca”ôngđốcNgọctrong

nhà,Liệuphảinghĩnhữngthứrấtvôhìnhchứasauđó,liệucóphảiđềulàphùphiếm?Trongthếgiớiăntrênngồitrốc,ôngNgọcđãnhặttừnghạtchữ,từnglờiăntiếngnóicủangườinôngdânđểmànângniu,đêmđêmsànglọcđếnphátholao.

“Đấy lànhữnggìmìnhcũngphải “quét sạch”điư?”, sẽ có lúcLiệu tựhỏimìnhcâuấy.Nhưngbâygiờlànỗibốirốitrướcnhữngđòihỏicủalòngmình.

Ôngđãbềbềvợcon,giờlạiđườngđườngBộtrưởng,danhnổinhưcồn.Dùnhậnthấycácđồng chí củamình cũngquý Sửu, điều ít thấy hơn với ThuTâm trước kia, Liệu không thểkhôngnhậnthấysựnghiệpchínhtrịcủaôngsẽảnhhưởngnghiêmtrọngnếu“dính”vàocondâu(dùlà“trướcđây”thôi)củaôngthượngNamtriềuđãbịcáchmạngbắtrồi“mấttích”.Vềphầnmình,Sửuchẳngthểđơngiản.Dùrấtkínhphụcông,bàđãmộtlầnđò.Vàinămtrước,chẳngphảibàđãkhôngthểchấpnhậnchồngmìnhcóthêmvợnhỏđấyư?Họhàngbà,nhữngbàphánôngtham,mấycôemnhínhảnh,rấtkhóđểhọcũngthấygầngũicáinhàôngquancủatriềuđạimới.

Nhưngcuộcsốngcónhữngnhẽriêngoáioăm.Nhữngcâuthămhỏibângquơ.Nhữngchămsócýnhị…Baonhiêuthứđềumơhồdẫnđếnnhữnglinhcảmnókhiếncốdằnmạnh,dứtbỏrồilạicứphảinhặtlênnângmu.Sựdịungọt.Nhữngsosánh…Tấtcảđềudẫnđếnchỗchếtngười.

Tìnhhìnhcăngthẳngngàymộtthấyrõ.HồChíMinh,saunhữngdànxếpđểluiđượcđoànquânTàuÔ,liêntụcthươngthảovớiSainteny.Nhưngd’Argenlieulàmộtkẻcựcđoan,gâyhấnởHảiPhòng.HộinghịĐàLạttanvỡ.SúngnổmiềnNam,nhữngngườitrailạilênđường,Sửucóngườiemđikhôngvề.HàNộirầmrầmnhữngcuộcđụngđộ.ĐâuđótrênmạnTứLiên,ĐôngNgạc,bộđộibuộcphảixửtửmộtđồngđộiđánhlạiPháp.Khắpkhônggianmùibinhđaođãthoangthoảng.

MộtbuổitốiLiệuhỏiSửu:-Chịđãchuẩnbịgìchưa?Thấybàngơngác,ôngtrầmngâm:“Cóthểchiếntranhsẽtrởlại.DùđãkýhiệpđịnhSơbộ

vàTạmước,bọnPhápvẫnquyếtlấynướcta.NhữngcốgắngcủaCụHồthấtbạirồi.Chịnênchuẩnbị.Hòabìnhmongmanhlắm.Nhàtacóchỗnàođểlánhvề?”

Sửubànghoàng.Bàđãtrảiquatangbốmẹ,nhữngtổnthấttrongtìnhcảm,giờlàcảnhnhàđangkiệtquệ.Chiếntranhvớichếtchóc,bomđạnlàthếnào?Tuyvậy,giờlàlúcphảicứngcỏi,dùbàvốndĩlàngườianphận,yếuđuối.

Lệnhtảncưbanra.SửuđemconlênLậpThạch,trútrongấpBồTỉnh,vốnlàchỗviênẩncủaôngbốngàytrước,tronghànhlýlỉnhkỉnhmấybồsáchLiệugửi.Bàsẽsốngbằngtôtứccủatáđiền.Saukhibaemtraitòngquânkhônglâu,ngườiconlớn-đíchtôncủaôngPhạmQuỳnh-cũngnhậpvàomộtđơnvịcôngbinh.

Súngnổ.Đấtnướcbướcvàocuộckhángchiếnkéodàitới8nămsau.LiệulênthămSửu.TrongcáiấpnghèodướichânnúiConVoi,chẳngcógìngănđượchọđếnvớinhaunữa.ĐâylàcuộcphiêulưutìnhcảmcuốicùngvàsâusắcnhấtcủaLiệu.

Cuốinăm1947,SửusinhcongáiTrầnNguyệtQuang,đứaconsinhratrongkhángchiếnsàiđẹn,ghẻlởđãlớnlênămắptìnhmẹnhưngđầynhữngkhắckhoải,daydứtcủangườicha.

NĂM1946:ÔNG“TảKHUYNH”

CuộccáchmạngnổravàothángTámnăm1945đãthắnglợimàkhôngphảiđổnhiềumáu.Dânchúng,trảiquangóttrămnămnôlệvànạnđóikhủngkhiếpđãcămthùngoạibang-dùlàPháphayNhật-đếncựcđiểm,chỉcầnmột“mồilửa”làcháybùnglên.Đólànguyênnhânsâuxa.Còntrựctiếp,thìđạoquânQuanĐôngvỡtrậnởMãnChâuLýtrướcHồngquânXôviết,NhậtđầuhàngĐồngMinhvôđiềukiện.Trụcphátxítđiđời.

Trongnước,chínhphủTrầnTrọngKimbốirối,khôngđiềukhiểnđượcsựtình.QuânNhậtgầnnhưtêliệt,Pháprụcrịchtrởlại.ỞlánNàLừatrongrừngsâuTuyênQuang,quaradio,HồChíMinh,giữanhữngcơnsốtáctính,nhậnrađâylàthờicơcómột.Cướpchínhquyềnnhanh,khôngthìthờiđiểmthuậnlợiquađi,lựclượngdùcònmỏngcũngphảitiếnhành.

ĐộiquâncáchmạngtừTuyênQuangtiếnvềTháiNguyên.Lấychínhquyềnquádễ.Thựcchấtlànhiềunơichảcóchínhquyềnnàocả.HọtiếnluônvềThủđô.ĐượccáilàMặttrậnViệtMinh,tổchứctừrấtlâu,đãcócộirễtrongdânchúng,tậphợpđượctấtcả,từanhdâncàyđếnngườihàochủ.ViệtMinhlàlựclượnglớnnhất,ralờikêugọilàdânnhấttềhưởngứng.

Ngày19-8-1945,BắcBộPhủvềtayViệtMinh.2-9-1945,ChínhphủmớiramắtởquảngtrườngBaĐình.Dânchúng,kểcảhoànggia,mừngrỡbiếtHồChíMinhchính làNguyễnÁiQuốc.Trongthànhphần“tântriều”,ngoàiViệtMinhcòncócácđạidiệnđảngpháikhácnhưViệtNamQuốcdânđảng,ViệtNamCáchmạngđảng. Sựphân chiaquyền lực là không thểtránhkhỏi,dùngườiCộngsảnchiếmưuthếkhinắmViệtMinh.

Chínhquyềnthìcórồi.Nhưnglạibaonhiêucáikhóđặtra,tháchthứcnhữngngườichưacóquyềnlựcthựcsự.QuânTưởng,đượcĐồngMinhủynhiệm,giảigiáplựclượngNhậtởngoài

Bắc.“Chânphù”đivàokéotheobaonhiêudânbinhnhũngnhiễu.Nàolươngthảo,chỗở,lạicòntiềnbạc,thuốcphiện,gái.NgaytrongthángChín,thángđộclập,màquânAnh-áccái,cũnglàĐồngMinh-đãgâyhấntrongNamBộ.RồiquânTưởngdầndầnrútra,Pháptrànvào.DùlàSainteny ôn hòa hay d’Argenlieu hiếu chiến, tư tưởng thực dân vẫn còn đó. Chả làm gì cóchuyệnhọkhôngcònmuốnlàmchủlạiĐôngDương.NgayCộngsảnPhápcóngườicònmuốnd’ArgenlieuđánhmạnhđiđểgiươngcaongọncờnướcPháp.

Hơnbaogiờhết,chắchẳntrongnhữngngàynày,HồChíMinhphảiluônnghĩđếncâunóinổitiếng“Giànhchínhquyềnđãkhó,giữchínhquyềncònkhóhơn”.Khônkhéo,tránhmanhđộng,ôngCụđãlèoláiđượcconthuyềnmỏngmanhvượtnhữngthácghềnhhiểmnghèonhất.

Điềucầnnhấtlúcnàylàsựổnđịnh.Cóhòabìnhthìmớicóổnđịnh.MàcáclựclượngAnh,Pháp,TàuTưởngthinhaugâyhấn.Cóchínhquyềnrồimàngàynàosúngcũngnổ,quânPhápbắnvàobộđộiViệtMinhởHảiPhòng,HàNội…,cướpbóc,hiếpchócdânlành.Lựclượngvũtrangcótrongtaymàcứphảiánbinhbấtđộng,nínthởchịuđựng.“Hòabình”màkhôngkhíngộtngạt,căngthẳngkhôngthểtả.Nhưngphảicóhòabình,dùchỉlà“duytrì”nó,đểđạtđượcsự công nhận của các nhà nước, phe phái trên thế giới. Trung Cộng còn đang đối phó vớiTưởngGiớiThạch,StalinthànhkiếnvớiNguyễnÁiQuốc,tổngthốngMỹlơláthưCụgửiđi.Vàdùsao,tínhđếnnướccùng,trởlạivớichiếntranh,thìViệtMinhphảichuẩnbịchiếnkhu,xâydựnglựclượng.Chưasẵnsàngthìchưatrởlạichiếntranhđược.Phảicóthờigianchuẩnbịchứ.

HồChíMinhthựchiệnsáchlược“CâuTiễn”đóbằngHiệpđịnhSơbộ,đồngý“ViệtNamlàmộtquốcgiacóchủquyềnnằmtrongLiênhiệpPháp”.

ĐiFontainebleauđàmphántrongmộtthếkhông“thượngphong”gì,nhưngdùsaocũnglàmdịusựhunghăngcủapháihiếuchiếntrongchínhphủDeGaulle,“tiệnthể”kéovềnhữngtríthứccótiếngnhưTrầnHữuTước,TrầnĐạiNghĩa,VõQuýHuân…Còntrongnước,CụHồphátđộngTuầnlễVàng,diệtgiặcđói,giặcdốt.NhữngnhàbuônyêunướccảmmếnCụChủtịchdốctúichochínhquyền.NhiềunhấtlàôngTrịnhVănBô,tớicảhàngnghìncâyvàngđểmuavũkhí,cònvợông,bàHoàngThịHồng,phải“chạy”thuốcphiện,gáichođámTàuTưởngLưHán,TiêuVăn.

Nhữnghoạtđộngngoạigiao,nộitrịtỏrõsựkhônkhéo,tầmnhìnxacủaHồChíMinh.Từchỗ“taykhôngbắtgiặc”(nóithếliệucóquá?),trứngtreođầuđẳngmàgiữđượcchínhquyền,kéodàihòabìnhrađếnhơnmộtnăm,phảiđánhgiávaitròlãnhtụlàkiệtxuất.Đãchìatayra

vớiTruman,Stalin,cảDeGaullerađềubị lạnh lẽo,mà làmđượcvậydầndầngâydựng lựclượngchuẩnbị chocuộcchiến tranhkhông thể tránhkhỏi,HồChíMinhxứngđáng làbiểutượngdântộc.

TrầnHuyLiệulàđànemCụHồvềtuổitác,cảmphụctàiứngbiến,sựlịchlãm,sứctậphợp,thuyếtphụccủaCụ.Nghĩalàchịu.Nhưngôngcónhữngđiểmnhìnriêng.NgoàilòngcămthùngườiPhápđôhộ,bóclột,tríthôngminhhơnngười,tàihùngbiệnvàmộtquákhứđầytiếngtăm,ônglạithiếuhẳnnhữngđứctínhcủachínhkhách:sựkhônkhéo,biếtnínnhịn,khinàothìtiến,khinàophảithoái.Ônglạicũngchảcómột“tinhthầnkỷluật”dồidàodùdưbiếtđãtrongđoànthểlàphảichấphànhlãnhtụtốicao.NhữnghànhđộngcủaLiệulàmngườitanghĩđếnhaichữ“tảkhuynh”.

ĐiềuđầutiênlàmLiệuứclàviệcĐảngCộngsảntuyênbốgiảitán.

TôibiếttinnàykhitừNamĐịnhlênHàNội,đọcbáoCứuQuốcdọcđườngthấyđăngbàiĐảngtuyênbôgiảitán.KhiđềnHàNội,tôiphảilàmngaycáicôngviệclàtriệutậpcácnhàbáotạinhàhộiquánKhaiTríTiênĐứccũđểđồngchíTrườngChinhtuyênbốvàgiảithíchvềviệcnày.Hômấy,tôicómộtấntượngkhôngđẹp,vìbọnnhàbáovẫnnghingờvàhỏivặnvẹomãi.

CônhiênlàtôikhôngnghingờvềsựtồntạicủaĐảng.NhưngtôibănkhoăntựhỏivìnhữngđiềukiệnbáchthiếtgìĐảngphảigiấumặtgiấutên?Vềphươngdiệnquốctế,kẻthùmuốngiếtĐảngtalúcbấygiờlàđếquốcMỹvàbọnquânphiệtTưởngGiớiThạchkhôngphảinghetatuyênbốgiảitánmàchúngtinngay.BọngiánđiệpMỹvẫnluônluônvạchrõsựtồntạicủaĐảngta.LờituyênbốcủatacànglàmtăngthêmsựnghingờcủachúngvàcáidãtâmmuốnbópchếtĐảngta,bópchếtnềnđộclậpmớimẻcủataquyếtkhôngvìthếmàgáclại.Vềphươngdiệntrongnước,thì,bọnphảnđộngĐạiViệtQuốcDânĐảngcàngthừabiếtsựtồntạicủaĐảngta.BọnđịachủtưsảnhaycônggiáonếusợcộngsảnthìcũngkhôngphảithấynóiĐảnggiảitánmàhếtsợvìtrướcmặthọ,ngườicộngsảnvẫnlàngườicộngsản.VìvậytiếngtuyênbốgiảitánĐảngphátratiếngvangrấtít.

TôibănkhoănhỏiBácthìBácnói:ngườiđitrênchiếcthuyềntròngtrànhmuốnđắmnếucầnphảivứtcảhànhlýđithìcũngcứvứt!Câuvídụnàykhôngđemlạichotôimộtkiêngiảithỏamãn.Vìsựthựcđãchothấyrằng:chiếcthuyềntròngtrànhkhôngphảichỉvìhànhlý,màchínhvìngười.Nên,saukhivứthànhlýrồi,conthuyềnvẫntròngtrànhnhưtrước.Cóchăng,trongmộtlúchoảngsợ,ngườitavứthànhlýxuốngrồilạiphảimấtcôngmòlênthôi.(Dựthảobảntổngkiểmthảotạiđợtchỉnhhuấncánbộ,chiếnkhucuốinăm1952-đầunăm1953,viết

tắtlàDTTKT)

ĐâylànhậnthứcTrầnHuyLiệubảolưurất“kỹ”.Năm1951,tạiĐạihộiII,ĐảngCộngsảnracôngkhai trở lạivới tênĐảngLaođộng,ông lạiphátbiểu,đặtvấnđềrằng“nếungàyấytakhôngtuyênbốgiảitánthìnayđãchẳngphảiracôngkhaitrởlại”.Đạihộiimphăngphắc,chỉcóBùiCôngTrùngđứngthótlênvỗtay(nhậtký).

Mộtđiềunữa,chảphảichỉmìnhLiệu,mànhiềungườikhó“thông”vớilãnhtụhồiđólàHiệpđịnhSơbộkýngày6-3-1946.TạisaođãgiànhđượcchínhquyềnmàCụHồcònkýnhậnta làmmộtquốcgiacóchủquyềnnằmtrongLiênhiệpPháp,chảrahènkémlắmsao?Mấtxươngmáu,cốcôngtranhđấumãimớilàmchủđượcđấtnước,làmthếlàmộtbướclùichứ!ĐãkhôngtánthànhHiệpđịnhthìcáiTạmướckýhôm14-9-1946,chuyếnđicủaHồChíMinhsangFontainebleauvàhộinghịĐàLạtcũngchỉlà“tiêucực”.

Kháchẳnmộthìnhảnhônhòa,điềmđạm,từngtrảicủaHồChíMinh,ôngBộtrưởngThôngtinTuyêntruyềnTrầnHuyLiệucứsồnsồnnhưlửa.

LễhoannghênhHàỨngKhâm,quanchứccaocấpcủaQuốcdânđảngTrungHoa,vịChủtịchnướcbịđặtvàoghếkháchthường,trongkhiNguyễnHảiThầnngồichỗtrangtrọng,Liệubựckhôngthểtả.

Biếtnết“đuya”củaLiệu,đámQuốcdânđảngnhiềukhiđưayêusáchtrựctiếpchoCụHồ,rồiPhủChủtịchlạigọisangbênLiệucanthiệp.VềviệcđặttênphốởHàNội,CụbảochỉđượcđặttênbốnngườicộngsảnlàTrầnPhú,LêHồngPhong,HàHuyTập,NguyễnThịMinhKhai,ôngcứđặt“thêm”.Cólẽchuyệnđổi“NhàthươngKhách”thànhphốTônĐản,danhtướngđãvâyđánhchâuKhâm,châuLiêmcủaphươngBắclàmôngkhoáichínhất.

Tìnhhìnhmỗilúcmỗicăngthẳngnhưsợidâyđàn.NhậtvừabịgiảigiápthìTàuTưởngnhũngnhiễu,rồiPháplạivàobắngiếtdânchúng,vâytrụsởta.TrênChèm,bộđội,cósúngtrongtay,đãchoảnglại,giếtchếtmấyTàutrắng.Sợlửabùnglênquá,dẫnđếnchiếntranh,Chínhphủralệnhđemmấyngườiđóraxửbắn.Mìnhbắnmìnhbảosaokhôngđau!LiệuchảthíchgìchínhsáchCâuTiễncủaCụ,màluônnghĩđếnhaiôngkiệthiệt,đếnchếtvẫncựcđoantrongCáchmạngPháplàMaratvàRobespierre.

TòaánquânsựBulgarielầnlượtkếtán2000kẻphảncáchmạngtừchungthânkhổsaiđếnxửtử.LiệumangtờthôngtinquốctếấysangphòngChủtịch.“Đây,đồngchíDimitrov,trongviệctrấnápphảncáchmạng,đãchặthàngngàncáiđầuphảncáchmạng.Cụcóthấycáichính

quyềncáchmạngnàohiềnlànhđếnnhunhượcnhưchínhquyềncủaCụkhông?”.CụChủtịchkệchoôngpháttiếtcơnphẫnnộ,chỉtủmtỉmcười,thắtlạicáicravatechoLiệu;cửchỉcủamộtchínhkháchlãoluyện.CóthểhiểuôngCụcoinhữnglờicủaLiệulàtrẻcon,chảnênchấp.

LạicóthểcholànóilạiLiệukhôngdễ.Liệucócáilýcủamình.ÔngCụ,vớinhữngtiêncảmnhờvàosựtừngtrải,cónhữngýđịnhcủamình,nhưngcàngphângiảivớicấpdướicàng“ráchchuyện”,chibằngcho“hắn”mỏimồm,hảtứcthìthôi.

ÔngHoàngTùng,saunàygiữchứctrọngtrongbộmáytuyênhuấn,cónhữngđánhgiáthúvịtrongbài“TrầnHuyLiệu-ôngthầycủatôi”introngnộisan“NhàbáoHàNội”:

Vềchínhtrị,lúcđầuông(nguyênvănviếthoa)ghétbấtkỳailàTây.Saukhitrởthànhngườicộngsảnôngbênhvựcchủnghĩaquốctếsongrấtbấtbìnhtrướcsựhốngháchcủabọnthựcdân.Ôngkhôngchốngviệckýhiệpđịnhngày6-3-1946,nhưngkhôngtinlàphíaPhápsẽtuânthủ…PhápđánhNamBộ,némbomgiếtđồngbào ta.BộTuyên truyềncủaông,quađàiphátthanh,cảnhcáorằng,nếuPhápkhôngchấmdúthànhđộngdãmanđó,thìtínhmạngnhữngngườiPhápbịquânNhậtbắt,mớithảratừcáctrạigiam,sẽkhôngantoàn.Hômsau,đàitalạipháttinvềnhữngcuộcnémbommới.AnhemthanhniênđãthamgiakhởinghĩaởHàNộitổchứcngaytừsángsớmmộtcuộcsăn lùngngườiPháp,đánhhọởphốTràngTiền,chợĐồngXuân.LàBíthưThànhủy,tôibịcáchchứcmấythángvềviệcđó.

Rồicáiphảiđếnđãđến.19-12-1946,HồChíMinhralờikêugọiToànquốckhángchiến.ĐôibênViệt-Phápxốcdậycầmlấyvũkhí,bấtkểbênkiacóSaintenyluônmuốntrìhoãnbinhlừa,bênnàycóvôsốcựuhọctròđãthụgiáolàulàuvănhóaPháp.Chiếntranhlàchảtránhđược.

Trongnhữngngàynhànrỗiởchiếnkhu,Liệucóthờigiannghĩđếnnăm1945,nhấtlànăm1946,khiđangởtrọngtrách“loa”phátngôncủaChínhphủ.

QuyếttâmkhángchiếncủaHồChíMinhbuộcLiệu,nhưhàngtriệuconngườikhác,phảibướcvàocuộcgiankhổ,sinhtử.NhưngôngđãnhậnthứclạiconngườiLãnhtụcũngnhưbảnthân.Tôithấymìnhđãchủtrươngtảkhuynh,phiêulưu,mạohiểm,khôngthấyrõhoàncảnh…,muốnápdụngnhữngphươngsáchthíchnghiởnướckhácvàonướctabấygiờ…Nóitómlại,tôiđãbịtìnhcảmcánhânchiphổi,thiếuquanđiểmduyvậtbiệnchứngnênkhôngnhìnthấyhiệntạivàcũngkhôngnhìnrõđượctươnglai.(Dựthảonóitrên)

“Bịtìnhcảmcánhânchiphối…”cólẽlàđặcđiểmlớnnhấtcủaconngườiTrầnHuyLiệu,làmthànhđiểmmạnhcũngnhưđiểmyếutrongông.

Liệuluôn“xốcnổi”,chảbaogiờbiếtchờthời.Bảolànhânbảncũngđược,bảolàthiếusựlịchlãmcủachínhkháchcũngchảsai.Liệuluônluônlàmình,nóithếchắcđúngnhật

-18-:TRITHIÊNMỆNHNửađêm,trongấpđãlaoxao.Dậysớmnhấtlàcánhbuônđườngdài,lỉnhkỉnhtrongbồ,

sọtlàcảtạpinđèn,dầumuối,gươnglược,kimchỉ…Đầykinhnghiệm,họbiếtphảivượtcánhđồngtrướckhigiờisángmớiantoàn.Nhữngcánbộđicôngtáccóvẻđủngđỉnh,hẳnvìmangnhẹvàcũngchủquanhơn.

Liệumang theoNghiêm,người cháu từdướiquê lên,đểđỡđần lúcđi xa.Nghiêmnhỏngười,daisức,tầnngầnnhìnôngđangngủrấtsaytrongcáinong.Suốtthángtrờihômnàocũngđi,đêmdiễnthuyếtcổđộngkhángchiến,tốiđencònngồighichép,Liệuyếuđinhiều.

Cũngđãđếnlúc.Nghiêmrachỗcáinong,lay:“Ôngdậy…Cháunấucơmrồi”.Trongtốimịt,haingườitrệutrạonhaicơmvớithịtrangmặnchát.Sắplênđường,Liệuthấybụngđauquặn.Rakhỏixóm,ôngcònvàobụivàibậnnữa.Vìthếđếngiữacánhđồngthìđãsángbảnh.Cánhláibuônđivùnvụtdễđãcáchvàicâysố.

Nghiêmrấtmuốnchạygằnnhưngngườiônglạiyếuquáchốcchốcphảidừnglạichờ.VaiNghiêmđeocáitúidếtcógạomuối,lọthịtrang,chănmàn,quýnhấtlàcáiradiovàmấyquyểnnhậtký.

Conđườngmònnằmgiữacánhđồngvừagặtnhưsợichỉmảnhuốnéo,từtrêncaonhìnrấtrõ.ChiếcBêvanhxítầmầmlaoquarồiđảolại.Phicôngnhìnrõhaiconmồibêndưới,thèmkhátbủaxuống.

Ặcặcặcặc…Đạnmườibốnlynămcàysáthaiôngcháuđangchúixuốngrãnhvenđường.Đấtvàđầuđạntiệnphăngđámchóđẻ.Mùiláhănghăngbốcra.KểcũnglạlàLiệulạimuốnhíthàtíchút.NhưngNghiêmđãđẩyôngxuốngaorồinhàotheo.Chiếcmáybayvònglạixảđạnhủmmặtnước.

Yêntríđãbắnhạđượcconmồi,phicôngbayđi.Phíaxakia,đằngcuốicánhđồng,nópháthiệnraconmồikhác.Lầnnàyanhbộđộiđichiếcxeđạpđuya-rađãkhôngthểthoát.

Haiôngcháulồmcồmbòlênbờao,vớtúidếtchạychốichết.Chạymộtlèohaicâysốmớidừnglạigỡđỉa.LênđếnđỉnhđèoKhángNhật,thầytròchưaquacơnthấtsắc.Tuythếviệcđầutiênlàphảixemchiếcđàicósaokhông.May,nóvẫnọẹ,cóđiềulọthịtmặnvỡ,ngấmnhoenhoétquyểnnhậtký.

Buổitối,đámbuônchuyếnđanggặmsắnngỡngàngnhìnLiệuvàNghiêmbướcvào.-Chúngtôiđãthắphươngcúngvonghồnôngvớichú…-Mộtbàxuýtxoa.-Thôithếlàvợ

conôngkhôngmấtngườirồi.-Cólàmsaothìhaibàphảilàmgiỗôngcháuhômnay.Maykhôngsao…

Nghiêmkhônghềbôngphèng,lầubầuxinđiếuthuốclàodịtchỗđỉacắn.Loayhoayloxongnồicơm,anhquayrathấyôngđãngủnhưđứatrẻ.

Bữacơmsauhồihútchếtrấtngon.Nghiêmngạcnhiênthấyôngmìnhkhôngnhắcgìđếnlànđạnsángnay,cứnhưđãkhôngxảychuyệngì.

“ĐâylàlầnchếthụtthứhaicủamìnhsaucúngãởHònCau…”.Thựcra,Liệuđãnghĩngợirấtnhiềutửthầnđãsờđến,phảhơilạnhngắtvàogáy.Ôngđãthoátkhỏitaynó,cólýgìlạikhôngvượtđượcnhữngtrắctrởđanggặp…

Quảlàbướcsangtuổi“trithiênmệnh”,cuộcđờiTrầnHuyLiệulạigặpnhữngvấnđềmới,gọilà“nhỏ”hay“lớn”đềuđược.Nólàmôngphảilựachọnmộtcáchthẳngbăng,nghiệtngã,nhưtrướcđây,khiôngđứnggiữacảnhbầnnhovàđiNamlậpnghiệp,haygiữahailậptrườngQuốcdânđảngvàCộngsản.

Năm1946,lậptrườngchínhtrịcứngrắn“đốivớithằngPhápchỉcóđánh”củaôngkhôngphùhợpvớichủtrươngtìmkiếmhòabình,gâydựnglựclượng,chuẩnbịkhángchiếncủalãnhtụ.Vớitầmnhìnlịchlãmcủangườiđãrangoàibiêngiớinhỏhẹpcủađấtnước,trongHiệpđịnhSơbộ,HồChíMinhchấpnhận“ViệtNamlàmộtquốcgiacóchủquyềnnằmtrongLiênhiệpPháp”.CụHồquý,vàtinLiệu,dùôngkhôngphảidân“cộngsảngốc”.

NhưngquanhCụlàcảđoànthể,tổchức.VàcáitínhthẳngthừngcũngkhôngđểLiệucandựsâuvàonhữngcuộcbànbạcchủchốt.TạiĐạihộiĐảngtoànquốclầnthứhai1951,ôngphêphánnặngnềchủtrươngĐảngrútvàobímậtđểrồigiờlạiphảiracôngkhai,chỉđượcmỗiBùiCôngTrừnghoannghênh.Việcdùngquánhiềuquanlại,thânsĩcũtrongLiênViệtđầukhángchiến,ítnămsaulạiloạibỏngaycảconcáiđịachủtrongnhiềuvịtríởcơsở,Liệuthấybấtổn.Nhữngdựcảmđượcphátbiểutrêndiễnđàntạonên“khoảngcáchriêng”giữaôngvớiđồngchí.Thấymìnhcôlẻ,táchkhỏinhữngsựkiệntrọngyếu,Liệubắtđầunản.

Ôngđanglàgì?Làmộtcôngchứccaocấpđituyêntruyềnnghĩavụthuếkhángchiến,rấtnổidanhnhưngkhôngcóthựcquyềntrongbộmáy,hayđơngiảnchỉlàđãthấtsủng?Làgìthìcũngđãrakhỏibanlãnhđạo,hếtthựcquyền,chỉlàmquảchuônglengkengthôi,tuykhángchiếncũngcầnnhững“quảchuông”.

Giađìnhthứhaicũnglàgiọtnướclàmtràncốc.ContraiútrađờikhiLiệunămmươituổi,ôngcànggắnbóvớibàSửu.Thuxếpmộtcuộcgặpgiữa“haichịem”đểrồithấtbại,ôngbịbàTýrầyràdữdội,“ýkiến” lêncấptrên.NhiềungườiđánhgiáLiệulấyvợViệtgian,condâuphảnđộng.CócảtinđồnngàyvàoHuếnhậnấnkiếmBảoĐại,ôngđãgiếtbốconôngthượngđểchiếmSửu.

Nhiềuphiềnhà,lắmkhúcquanhthật.NhưngSửu,vớisắcđẹpvàsựhiềnthục,làvưuvậttrờibanchoông.Nặngtìnhnhưngkhôngthể“thuxếp”ổnthỏa,Liệuchảbaogiờgỡđượcmốitơngàycàngrối,trongkhiconcáiđôibênngàycànglớnlên,vàquãngthờigiancủaôngcàngmỏngđi.

Quốchộicótờ“Toàndânkhángchiến”,Liệuđiềuhànhnhưngchảđểmấytâmsức,làmnórađềuđềumàíttiếngvang.Tâmtínhôngnóthế,khổlàchỉhamnhữngtháchthứcthựcsự,trongkhiQuốchộilàmộttậphợpmangtínhchất“bàybiện”.

Cáiýđồviếtsách,nungnấutừnhữngnămtrongtùngàycànghầmhậpchín.Cuốn“SơthảolịchsửcậnđạiViệtNam”,dùchỉlà“sơthảo”vàintrêngiấyrơm,đemlạichoLiệusựtựtinvàonghiệpviếtsửTuyhơibuồncười,Liệuthấymìnhbịámảnhcáiphậnnhànho:khikhônghợpquantrườngthìluivềdạyhọc,bốcthuốcvà“trướcthưlậpngôn”.

“Khônghợp”thôi.Chảnghĩchuyện“ai”sai“ai”đúngnữa.Đờirộng,nhiềunẻo,chảngảnàytarẽlốikhác,nhưngđừngđểảnhhưởngcáitinhthầndântộcmàtađãtranhđấu.

Lạnhỉ.Ngũthậpmàtachưa“trithiênmệnh”,cònmuốnphiêulưulàlàmsao…

CHỈNHHUẤNLiệuđiliêntục.Nhiệmvụcủaônggiờkhôngphảilàđượcgópphầnquyếtđịnhnhữngsự

kiệntrọngđạicủakhángchiến,màchỉlàmộtnhàtuyêntruyềncaocấp.Gặpgỡcácthổtùtrênmiềnnúi,củngcốchohọniềmtinvàokhốithốngnhấtdântộc,đểcùngđánhPháp,tiễuphỉ.DiễnthuyếttrướchọcviêntrườngLụcquân.TổchứcĐạihộiVănhóakhángchiến.Bậnbịu,vấtvả,dichuyểnnhiều,khicóngựacưỡi,khiđibộ,chạymáybaybằngchết,Liệurấtvấtvả.Nhưngkhôngkhóchịubằngcáicảmgiácmìnhchỉ làmộtquảchuônglengkeng,cảtiếngđấy,ngồinhiều“ghế”đấynhưngdongườikhác“gõ”.Từxưa,Liệuvẫnlàngườiởnhữngvịtrítháchthức,chấpnhậncácsứcéptrựctiếp,chứđâuphảiloại“đihàngthứhai”,tuykhôngđếnnỗikhùkhìyênngủnhưngvẫnlàchỉđâuđánhđấyLắmkhiôngcảmnhậnrằngsaulưngmình,haytrongđámđôngđangngheôngcaogiọngkiacónhữnglờibàntán,“xừnàylấycondâuViệtgiannênkhôngđượcdựbànởcấpcaonữa”,hay“dânQuốcdânđảngcũấymà”…Ôngbiếtviệcmìnhđanglàmcóíchchokhángchiến,nhưngnhiềucánbộdướitầmôngcũnglàmđượcnó.Ôngcó

tựcaotựđạiquákhi“tựđặtmình”trênhọkhông?

Phầnchungbịtổnthươngthìphầnriêngtrồilên.Liệughichéprấtđều,dùhàngngàyđivàichụccâysố.Nhậtkýcủaôngđầyrẫynhữngsựkiệnquốctế,quansátdọcđường,phapháchgiữasổcôngtácvớiviệcriêng.Này,vensôngmángcómấychiếcthuyềncháy.Này,vợchồngnhàbánquáncọccạchlắm,vợrấtưanhìn,cònchồngquácòmróm.Này,nhữngkhẩuhiệu,câunói.Này,TamĐảotrướckiađãcónhàbảytầng…Ôngcóýthứclắm,rằngnhữngngàyđươngsống,nhữnggìmìnhđangcảmthấy,thậtcóýnghĩavớimộtngườiphảilậpngôn,dùýnghĩathếnàoôngchưanhậnra.

17-3-1951Vấnđềsốngcủagiađìnhđãtrởnênnghiêmtrọngkhicóthêm3miệngănnữa.Giágạoở

đâyhiệnnayđãlêntới3vạnđồngmộttạ.Cácvậtdụngđềucùngvớinhânkhẩumàtănglên.Tấtcảchỉcòn1trôngvàoviệctănggiasảnxuấtngoàisốtiềnphụcấpThườngtrựcQuốchộicủamình.T.(tứcbàTý)đãchỉhuyvỡđấtgiồngthêmsắnvàlàmcỏnhữngvườnchèbỏhoangđểlấychèbán.Ruộngchiêmlàmkhôngkịpnữa.Nhưvậy,kếtquảnhữnghoalợitrongvườnchỉcóthểlàmónănphụvớigạo.Rồiđâykinhtêgiađìnhsẽphảilàmchomìnhbậnlòngđấy!

18-3-1951Xómmìnhởtronglúcnàylàmộtxómhoang.Ngoàinhàmìnhra,dâncưđềuvàoởtronglán,vìsợmáybay.Hômnay,mìnhcũnglênthăm

mộtvàichỗvềmétrên,gầnsátnúiđá,đểmộtkhicầnthiết,sẽlàmmộttúplềungaycửahang,vìtrongkhilàmviệctrướcthuậtmàcứnhấpnhổmchạyvàbịuyhiếpluônhàngphúthànggiờthìkhônglàmgìđược.Hoamàunhàtađãcókếtquảnhiều.Càchuavàsuhàođềusaiquảvàtocủ.Giànsusucũngrấtnhiềutriểnvọng.

…Mộtnhàbênchỗmìnhởcóđámcưới.Nhàtraiđưalễvậtđếnnhàgáigồmcó50cânthịt

(theothờigiá2000đồngmộtcân)vàmộtsốrượutươngđươngmặcdầuđãcólệnhcấm.Ngoàira,mộtsôtiềnmặtmàngườitakhôngđiềutrađược.Nhàtraicũngnhưnhàgáimờicácbàconđếncơmrượulinhđình.Côdâulàconbéhơn10tuổi,mặcchiếcáonâungắn,đeođôihoabạc…

(Nhậtkýquyển441,lưutrữViệnSửhọc)TừĐạiTừ,vượtquaTamĐảo,lạilàmộtniềmvuikhác.BênkianúicóSửu,chânvàmặt

đangnềlênvìcáithai,vàcongáiQuang.S.(tứcbàSửu)mớilàmchiếcnhàmớiởvenđồi.Nhànhỏ,lợplágồi.Vịtrívuimắt.Trôngra

đồngruộngvàbờsuối.Mùahègióthổiluônvànhiềuánhsáng.Xungquanhnhàđãsẵncó3hầm

trúẩn.Trênđồilácđácnhữngtúplềucủabần,cô”nông.Hầuhếttrongmọinhàđềucónhữngngườilàmviệcởcáccơquanhayhọcsinhtrọhọccủamộttrườngtrunghọcgần.

Bênđườngcũngcómộtđôihàngphở,hàngxén,quàbánh…Nghĩalàkhônghiuquạnhlắm.(Nhậtkýquyển441)TừcơquanThườngtrựcQuốchội,LiệuthuxếpkhăngóiđidựlớpchỉnhĐảng,trongkhu

rừngcáchđấyvàigiờcuốcbộ.Khángchiếnpháttriểnnhưngvẫnphảixácđịnhlàlâudài,côngtáccánbộrấtquantrọngđểcủngcốởcơsở,duytrìsứcmạnhtrongtừngđịaphương,“tếbào”đơnlẻ.Ràsoát,phânloại,họctậplýluận,đườnghướng,chủtrươngmớilàmụcđíchcủacácđợtchỉnhhuấn.CốvấnTrungQuốcvàocuộc,vớicáckinhnghiệmtừDiênAn…

1-10-1952SốhọcsinhdựlớpchỉnhĐảngkhóaIIởđâyđãlênđến240người…Ngườiquennhiềulắm.

Cóngườiđãlàmviệchayởvớimìnhtừtrước,bâygiờmớilạigặpnhau.Cóngườicònnhớmặtnhưngđãquêntênrồi.Nhưngkhôngkhíởđâykhôngcònlànkhôngkhíấmápcủanămxưa.Ngoàicâuhỏisứckhỏecủanhautheolệthường,ngườitakhôngcònmuốnhỏinhaumộtcâunàokhác.Vìngườitađếnđâyphảinhớluônmộttháiđộhọctập“nghiêmchỉnh”,mộttácphongvôsản.Mỗicâuchuyệnphảinghĩđếnlậptrườngcũngnhưnghĩmỗicâunóicủaaiđềuphảitìmratưtưởng.Vìvậyainấyđềuchúýdèdặt,“giữmiếng”nhau,làmbặtnhữngchuyệntâmtìnhcởimở,nhấtlànhữngngườicóliênhệvớinhauvềthânthế,vềcôngtácthìcàngphảisửasoạnđể“đốiphó”vớinhau.Khôngkhíkiềm-mặcấycốnhiênlàkhônghợpvớimộtngườinặngvềtìnhcảm,khổvềtìnhcảmnhưmình.

(Nhậtkýquyển444)Kéodàitừcuốinăm1952sangđầunăm1953,cuộcchỉnhĐảngtạonênnhữngtrạngthái

hếtsứckhácnhautrongconngườiLiệu.Mộtmặt,làsựbứtrứt,thấy“khônghợp”khicứphảikiềmchếtừngcâunói,khôngdámđùacợt,bồngbột.Mặtkhác,vìsựnghiêmtúccủasựkiện,vìtínhkỷluậtcủalớphọc,Liệutựsoixétlạiconngườimình,“bóctrần”nórathậtchânthực.Thậtraôngchảcòncáchnàokhácngoàisựchânthực,chỉcóđiềucónóirahaykhôngnóiranhậnthứccủamìnhtrướcnhữngđốitượngđồngchíkhácnhauthôi.Vìthếmàkhithảoluận,ôngbịngườicùngtổphêbìnhlà“rụtrè”,“hayràotrướcđónsau”;mộttrạngtháitứcanhách,vìthựctâmLiệuthấynóithẳngrangườitakhôngthểhiểu.

NghephổbiếnyêucầuchỉnhĐảng.Viếttựkiểmthảo,xemxéttừngchilynguồngốcgiaicấp,ýthức,cácquanhệcủamình.Rồiđemratổđọc,nghegópýphêbình,khôngđạtthờiviếtlại.Nhưngkhôngkhí chảphải chỉ cónặngnề.Liệucầmchịch tờbíchbáocủa lớphọc, chủtrươngnónênvuitươi,dễđọc.Cónhữngmẩuvuicười,thơca-dĩnhiênkhôngsướtmướt“ủymị”.Cónhữngtranhluậnvềquanđiểm,Liệubịthiểusốnhưngnhấtquyếtkhôngchịuthua.Có

nhữngđêmmúatậpthểcầmtaynhau“sònla”,Liệunhấtđịnhkhôngthamgia.Thỉnhthoảngcũngđượcrakhỏirừngvềcơquan,vềnhà,đầuócthưtháihẳn.Cùngđivớiôngthường làCung,cũngởThườngtrựcQuốchội,ngườichịuphậnrấtéoletrongđợtchỉnhhuấn.

6-10-1952Anhbịtổtruyriếtvìanhđãkhôngtìmratộilỗigì.Màkhôngtộilỗigìtứclàtựnhậnmìnhđã

toànthiệntoànmĩ,làkhôngthànhkhẩntrongviệchọctập.Kếtcục,vìthấyanhởbanTTQH,ngườitađưara41câuhỏivềmọivấnđềquốckế,dânsinh,khángchiên,kiếnquốcđểbuộcanhtrả lời…Anhđãphảikhócnứcnởvìngườitatrútcảtráchnhiệmlênđầuanhtừviệcbộđộikhôngđượctiếptêđầyđủđếnnhữnglầmlỗicủamộtngườidânquê.Sángnayvàcảchiềunay,anhvẫnbịtruynhưthế.Việcnàycóliênquantớimìnhmặcdầutổmìnhkhôngđặtthànhvấnđềnàyvớimình.Nghĩđếnđây,mìnhnhớlạibuổichúngmìnhtranhluậnvớiBộChínhtrịcủaTUĐảnghôm3-3vừarồi.BanTTQHđãbịtướchếtquyềnhànhvànhiệmvụtrongkhinóvẫnphảiphụtráchtrướcquốcdânvềmọinhiệmvụcủanó.

(Nhậtkýquyển444)

-19-:“THI”ĐỖ!Tổng kiểm thảo là kết quả quan trọng nhất của lớp chỉnhĐảng. Còn hơn cả kỳ thi tốt

nghiệp,nóảnhhưởngtớitiềnđồchínhtrịcủangườicánbộsauđó.

NhưnggiờthìLiệukhôngnghĩnhiềutớiđiềunày.Làngườicáchmạng,ôngsẽphảithànhkhẩnvớitổchứccáchmạng,khônggiấugiếmkhuyếtđiểm,nhữngquanhệ“nhạycảm”,cũngchảvìthếmàtự“tiêudiệt”điểmmạnhcũngnhưcácyêuthíchcủariêngmình.Khôngthếthìôngchảcònlàmình.Cólẽđâylàlúcnhữngphẩmchất“trungquân”cũngnhư“tiếttháo”nhànhothểhiệnra.

Vảlạiôngcònbaonhiêuđểmàmất.Bịđánhtụtxuốngnhữngvịtríxavờivợitrongphẩmtrậtquanlộ,chỉcòncảtiếngchứkhôngthựcquyền,ôngphảitựcứulấymình.Đườngchínhtrịthếlàcoinhưxong.NhưngLiệucònđóchílậpthư.Ôngyêusáchvở,thíchviếtlách,tratầmđểmàdựnglạinhữngtrangsửdântộc.Chẳngphảingẫunhiênmàmươilămnămtrước,lãomậtthámgiàGrandjeanđãlấychânviênchứctrongtrườngViễnĐôngBácCổradửđểLiệuthôilàmcáchmạngđấyư?Vàmấynămnay,giữabaonhiêusựvụ,ôngđãlàmxongcuốn“SơthảolịchsửcáchmạngcậnđạiViệtNam”.

LớpchỉnhĐảngchiathànhtừngtổ,cánhânviếttựkiểmđiểm,nêuưukhuyếtđểmọingườiphêbình.Trôngvàocáclứacánbộthìcóvẻbịcàobằng,anhbầnnông“itờít”vềlýluậncóthểvặnvẹoanhđã lịchduyệt trên trườngvăn trậnbút.Khảnăng tiếp thuphêbình, trả lờiđể“thông”cảtrămphầntrămhầunhưlàkhôngthể;cũngcónghĩalànhữngaithuộc“tầnglớptrên”dễgặpnguynanlắm.TrướcđómộtcaotràodoĐảngkhởixướngđãchảcókhẩuhiệu“tríphúđịahàođàotậngốctrốctậnrễ”làgì.

Maylànhữngngườitổchứclớp,kểtừTổngbíthưĐảngtrởxuống,chỉđểchohọcviêncóxuấtthânkhácnhaucọxátởmứcđộ“chonóngngười”lênthôi.Chứvớitừngcáthể,lailịch,trêncóđườnghướngđánhgiá,phânloại,thậmchítháiđộđốixửkhôngcàobằngcả.Liệulàngườiđượchưởng“diệnchínhsách”ấy.

12-10-1952Tối nay, anh Lương,một người trongHọc ủy và Trung ủy đến hỏi chuyện riêngmình về

nhữngthắcmắckhôngtiệnnóiratrongtổhọctập.Mìnhkhôngngầnngạigì,nóichoanhL.nghemấyđiềuvẫn“găm”trongđầumìnhđốivớichủtrươngcủaBácmàchưađượccôngkhaikiểmthảolầnnào,như“UỷbanHànhđộng”(khôngchịugọilà“UỷbanKhởinghĩa)trongđạihộiTân

Trào,việctrùđịnhdờichínhphủrangoàiđểdiệtnộiphảntrongkhibịbọnquânphiệtTàuáplực(khôngchịumangdanhnghĩalàChínhphủlâmthời),việctựtiệnchoBảoĐạilậpchínhphủ,việcđịnhđổiquốckỳtrướcáplựccủabọnphảnđộng…Kếtquả,đồngchíLươngkhuyênmìnhđừngquáquantâmđếnnhữngviệcđãquađểantâmhọctập.Vànhững“chuyệnlịchsử”ấyvẫnchỉlàchuyệntrongxótối.(Nhậtkýquyển444)

Cầnphảitrìnhbàynhữnggìvàkhôngtrìnhbàynhữnggìtrongtựkiểmthảo?LiệukhôngnghĩnhiềuđếnnhữngđồngchícùngsinhhoạttrongtổcủakhóachỉnhĐảng.Dùđãlênghế“bịcáo”đôilần,bịphêbìnhragì,Liệuhiểuhọchấtphác,khôngcóácý,cóđiềunhậnthứckhácmình.Vấnđềlàcấptrênnữa,nhữngngườisẽxem“bảnvăn”đểquyếtđịnhvậnmệnhmình.Liệusẽkhông“đánh”cái tầmcủamìnhxuốngquá,cũngkhôngcoibanthânchỉ toànđúng.Tháiđộphảihoàn toàn thành thực, cái thật - chứkhôngphải thật thà - sẽquyếtđịnhhết.Nhưngmànămănnămthua,cònkiểugìkhácđâu?

Dựthảotổngkiểmthảocóbaphầnlớn.Phầnđầutiên,Gốcrễxãhộivàhoàncảnhgiađình,kháđơngiản.Nhàôngcónòiyêunước, lạinghèo,nghĩa là“rấtcơbản”vềlý lịch.Phầnhai,Hoạtđộngquacácthờikỳthìphảinghĩnhiều,nào“tiềnCộngSản”,vìsaotừQuốcdânđảngchuyểnsangCộngsản,làmbáothờiMặttrậnDânchủrồiđitùthếnào.Đếnthờichínhquyềncáchmạng,ôngphảnứngvớichủtrươngkýHiệpđịnhSơbộ,lấyngườiđànbàcómột“nhânthân”khôngthểnóilàkhôngđángngại.Vàkhángchiến,nhữngtâmthế,nhậnthứccủangàyhômnay…

Sauhết,họcviênphảitổngkếttưtưởngcủamình,từnguồngốc,bảnchấtcácýnghĩ,tìnhcảmđếntácphongthểhiệnra.Cuốicùnglàphươnghướngsửachữa,phấnđấu.Đâycóthểlàcáiphầnđơngiản,dễ“hôkhẩuhiệu”nhất,lạicũngcóthếlậtđilậtlạilâubaonhiêucũngkhôngđủ.

Ngổnngangbaonhiêuđiều,khôngkhéogiốngnhưbúichỉ,càngrútcàngrối.Cónhữngngười“thi”mãikhôngxong,tốnbaonhiêunướcmắt,hạmìnhxuốngbaonhiêubậcmớiquađược.ThếmàbảncủaLiệu,vàoloạidàinhấtlớphọc,lạigiúpông“đỗ”ngaytronglần“khảohạch”đầu.LiệulýgiảivìsaolạichậmtrễtrongquátrìnhchuyểntừQuốcdânđảngsangCộngsản:

Tôinghĩđếncâu“Gáitrinhkhônglấyhaichồng”.TôinhớlạinhữngngàyđầutiênđượckếtnạpvàoVNQDĐ,tôiđãgiơtaythề.“TrướcmặtgiangsơnTổquốc,trướcmặtcácanhemđồngchí,tôi…”.Tôicàngnhớcácđồngchírấtthâncủatôitrướckiađãchếtvìđảng,vìnước,đãđemmáuviếtnênnhữngchữlớn“ViệtNamQuốcdânđảng”…Sựmâuthuẫngiữalýtrívàtìnhcảm

kéodàihếtngàythángấysangngàythángkháctrongđầutôi.Lậptrườnggiaicấpcủatôicònbấpbênhnênkhôngchophéptôigiảiđápthỏamãnnhữngkiêngiảivàtìnhcảmkểtrên”.(Dựthảotổngkiểmthảo).

Nhữngsựkiện.Biếtbaonhiêuquanhệ,kèmtheolàhànhđộng,nhậnthứctrongtừngthờikỳ.RõràngLiệukhôngphảilàmộtngườicộngsảntừgốc,màđãnhuộmmìnhquavàiphongtràocóxuhướngdântộc.Sựtừngtrảitạonênsựvìnể,nhưngcũnggâyphứctạp.Ôngđãthiếukỷluật,sựphụctùnglãnhtụtrongnăm1945-1946,cóphảivìmắcmưukhiêukhíchcủađịchkhông?Trướcđó,ởcăngBáVân,vìsaolykhaichibộ?VụbạođộngnonởNghĩaLộ,đứngđầubanhànhđộng,cóphảiLiệuđãdaođộng?Ngầnấy“nútthắt”phảiđượcgỡ,dầndần,vừanghĩvừaviếtchứkhônghạbútlấynhanhđược.

Nhưngphầncăncốtlàtìnhtrạnghiệntại.

SaukhirakhỏiTổngbộViệtMinh,tôidầndầnxacơquanchỉđạotốicaocủaĐảngvàsốngcáiđờilạclõngvớimộttinhthầnhoảngloạn…Thấymìnhbịkhinhbịnhục,mộttưtưởngtựsátlởnvởntrongđầutôi.NgườiđầutiênmàtôichobiếtýnghĩnàylàHT(cólẽlàHảiTriều-TC)trongcuộcđạihộivănhóatoànquốc.HTbảotôirằngngườiMác-xítkhôngbaogiờtựsát.Thựcratôicũnghiểunhưthếvànóirõtựtửlàkhiếpnhược…Sauđó,ýniệmtựsátkhôngthựchiệnđượcvìhaicớsauđây:1)Nămấy1948,Đảngđãtriệutậpđạihội,đãgửiđềánchocácđạibiểunghiêncứutrước.Tôibiếtmìnhsẽđượcđidựđạihộinênnảyraýnghĩ:từngàyvàoĐảngđếngiờ,chưađượcđidựđạihộingàynào.Lầnnàymìnhkhôngthểbỏquatrướckhichết.Nhấtlàtrướcđạihội,mìnhsẽcódịpphátbiểuýkiênđốivớimấychínhsáchlớncủaĐảngmàmìnhvẫnkhông thông. Sau đó,mình còn phải nhân dịp nói rõ trường hợp củamình và rútmột kinhnghiệmcaychuachonhiềuđồngchíkhác.Rồicóchếtsẽchết.2)BộsửCáchmạngcậnđạiViệtNamcủatôilúcấychưabiênsoạnxong.Tôitựhẹnphảibiênsoạnchoxongbộsửnàyrồimớicóthểchếtđược.

Về“phươngpháptưtưởng”,Liệutựphêbình:NhìnvàoĐảng,tôiđãlýtưởnghóaĐảng.Nên,mộtkhithấyĐảngchưatậnthiệntậnmĩ

nhưlýtưởngcủamìnhthìđâmrabựctức.Cũngnhư,nhìnĐảngkhôngthấytoànkhối,màchỉthấytừngcánhân.Rồicũngchỉthấynhữngkhuyếtđiểmcủacánhânmàsinhrabiquan.Vìvậy,cáiámảnhnhấttrongđầutôibaonămnaylànạnđảngviênphứctạp.

Tôigửi thưđềnghị lênTƯ.Tôiyêucầu thanhĐảng tạiHộinghịcánbộ toànquốc.Tôikhôngtinvào“giáodụcvạnnăng”củaĐảng(phátbiểutrongĐạihộiĐảng).Nhữngýkiến

khôngđượcthunhận,tôicàngphẫnuất.

ĐốivớinhữngngườiphụtráchlớpchỉnhĐảng,TrầnHuyLiệulàmộttrườnghợpđặcbiệt,tuykhônghẳnlàquantrọngquá.Mấtcánbộlàđiềukhôngaimuốn.Ngườiấyđãthànhkhẩnbộclộmộtcáchsâusắc,cósuyxétlýgiải-chứchảphảichitrìnhbày-vấnđềcủamình,thìđốithoại,cởigỡtừng“nút”làchuyệncần.LiệulàmviệcliêntụcvớiHoàngQuốcViệt,LêDuẩn,LêVănLương,vàcốvấnhọMãtrongđoàncốvấnTrungQuốctạilớphọc.Cónhữngđiểmyếu,Liệuđãnhậnthìhọgópýthêm,yêucầutìmra“gốcrễ”đểkhắcphụchoàntoàn.Cũngcónhữngđiểmôngnhấtđịnh“rằngkhôngsai”thìđànhđểvậy.“Nhậnthứclàmộtquátrình”kiamà,đốivớimộttríthứccàngkhôngnênđơngiản,kiểumệnhlệnhđơnthuần.Điềuchủyếulàgiữalãnhđạovà“đốitượngphêbình”đãcósựcởimởgiữanhữngngườiđồngchí.Thấy“đồngchígià”gầyyếu,phongphanh,Mãcốvấntặngôngchiếcáokhoácdạ,thứcựckỳxaxỉthờiđó.

Noelnăm1952,lớpchỉnhĐảngtổchứccướitậpđoànchobốnđôihọcviên.Saulờikhaimạc,mộtủyviêntrungươnglêncăndặn,đạidiệncáccôdâuchúrểhứakiểmthảotốtđểvềđơnvịhoànthànhnhiệmvụ.Kháchkhứaliênhoanrấtsơsài,nhưngđượcxemphimLiênXô“HạnhphúcCri-mê”,phimTrungQuốc“Ngườilínhbiêncương”.PhầnLiệu,tuychảcướixingì,tâmtínhcũngphảichộnrộn.Buổitrưa,ôngvừađềđạtvớiHoàngQuốcViệtmộtnguyệnvọngvềcôngviệctronggiaiđoạntới.

Chừngmộtnămsau,cómấythanhniênlênrừngđẵnnứavácvềdựngcănlánởSơnDương,TuyênQuang,cáchcâyđaTânTràonửacâysốđườngchimbay.Bênnhữngcộttre,váchnứalỏngchỏngmấybồsáchchữnho,chữPháp.ĐấylàtàisảnđầutiêncủacơquantiềnthânchoViệnKhoahọcxãhộingàynay.BanNghiêncứuSử-Địa-Vănthànhlậpngày2-12-1953trựcthuộcTrungươngĐảng, làkếtquảcủanhiềunhucầu,cốgắng,trongđócóphầnrấtnhỏlànhữngngàychỉnhĐảngkhắcnghiệtcủaTrầnHuyLiệu.

“QuốcsửQuán”Đầunăm1954,Liệuthấymìnhtrởnêndềnhdàng.Cóhai“dinh”haibêndãyTamĐảo,TýởĐạiTừcònSửuđằngLậpThạch.Phầnnhiệmsở,đãcócơquanThườngtrựcQuốchội,giờthêm“anh”Sử-Địa-Văn.Ngôinhàcủa“QuốcSửquán”đầutiêncủa“vươngtriềucộnghòa”lợplá,thưngnứa,cóhaigianngănlàmbốn“phòng”.Liệuchiếmmộtchỗ,rồiđếnvănthư,nơilàmviệccủacánbộ.VàphòngTrầnĐứcThảo,ôngtríthứckhéttiếngvìcuộctranhluậnvớinhàvăn-triếtgiahiệnsinhJeanPaulSartretừPháptrởvề.Trướcđó,ThảoởbênvănphòngTổngBíthư,vừadịch“ĐềcươngvănhóaViệtNam”củaTrườngChinhsangtiếngPháp.

Dườngnhưlà“lắpghép”vịtiếnsĩtriếtnàyvàođâucũnglàviệckhóđốivớitrên,ngaycảkhihòabình,quyềnlựcđãhoàntoànvềtaynhữngngườilàmcáchmạng.Trởvềđấtnướcrấtđỗimếnthương,Thảotrởnênmột“mảnh”riêng,côđộc,dùsaunàyđứngtrêngiảngđườngđạihọchaylàmcánbộnghiêncứuănphiếuthựcphẩmloạiêngêng.

Bản tổng kiểm thảo trong cuộc chỉnhĐảng cuối năm 1952 cho Trung ương thấy “tâmbệnh”củaLiệutrọngđếnmứcnào.Sựxacách,mứckỷluật-không“án”,mộtnhiệmvụkhôngthểnóilàkhôngcótácdụngnhưngchẳngthíchhợpvớiLiệu…,lànhữngnguyênnhândẫnđếnmấtcánbộnhưchơi.

MàLiệulạinổitiếng,đểôngtựsát,nhỡra…Khi“đươngsự”đãthànhthựcbộclộ,đềđạtnguyệnvọngvềmộtsựnghiệpmàtrêncũngcần,thìtốtnhấtlàđápứngnó,đượccảđàngriêngcũngnhưchung.Saunày,mãinăm1993,PelleyPatriciaMarie,nghiêncứusinhđạihọcCornell,Mỹ,khilàmluậnán“Sáchbáocáchmạng:LịchsửhiệnđạisauthuộcđịaởViệtNam”đãrấtquantâmđếnsựrađờicủacơquannghiêncứukhoahọcxãhộiđầutiênnày.NhữngcâuhỏiPelleyđặtralà“Khángchiếngiankhổvậy,saorađượccáctậpsan?”,“Cáctácgiả,nhànghiêncứuđãsốngởđâu?”“Inấnthếnào,sốlượngấnbản,cáchtiêuthụ,aiđọcchúng,nóichungảnhhưởngrasao?”…

Khởiđộngtừnăm1953,nhưngthậtraLiệuđãnungnấumộtQuốcSửquán”từnhữngngày“cầm”BộThôngtin-Tuyêntruyền1946.Lănvàonhữngcuộccổđộng,diễnthuyếtbấttận,conngườichảbaogiờthíchhợpvớivịtrílàmmộtthànhviêncủa“bộmáy”cứmongướcđượcngồiyênđọcsách,chiêmnghiệmvềquákhứ,viếtnhữngchuyệntrongđầura.Kểracuốn“SơthảolịchsửcáchmạngcậnđạiViệtNam”đãthỏamãnphầnnàotâmsựấycủaông,nhưngchỉlàmộtthửnghiệm,việclàmthêmngoàinhiệmvụ.

GiờthìLiệuđượcănbổngđể làmviệcấy, tuykhônghẳnđãchuyênbiệt.Kểcả lươngởThườngtrựcQuốchội,ôngđượchưởngsinhhoạtphíkhoảng70cângạo,trongkhingườikháclĩnhtừ35đến40cân.Chừngnấynuôimộtgiađìnhkhôngđủ,nhưngTýrấtcótàitănggia,vàSửuđượckhoảntôtứccủatáđiềntrongấp,trướckhiCảicáchruộngđấttrànđến.

Tronglòngkhángchiến,vẫncónhữnghoạtđộngtrướcthuật.NgoàinhữngcuốnsửĐảng,sửkhángchiến,BộQuốcgiaGiáodụccóBanSửhọctrongVụVănhọcNghệthuật.NằmtrongkhuBốn,ĐặngThaiMai,ĐàoDuyAnh,TrầnVănGiàu,vừaviếtsáchvừagiảngdạy.Việc“tườngthuật,cắtnghĩa”quákhứtheoquanđiểmmác-xítđãhìnhthànhdầndầnquacáctácphẩm.Nhưngphảicómộtcơquanchuyênbiệt,chínhthốngcủađấtnước,kiếunhưQuốcSửviệncủa

giámtuLêVănHưuđờiTrần.Sangtriềusau,chảphảiLêThánhTôngđã“saisửquantusoạnNgôSĩLiênsoạnĐạiViệtsửkýtoànthư”đósao.

“Sửđểchépviệc,màviệchayhaydởđềudùnglàmgươngrănchođờisau”.PhanHuyChútínhvậytrongLịchtriềuhiếnchươngloạichí.Liệuđãkhôngcònthamchính,nhưngvẫnrấtcóthểtácđộngvàođươngthời-trướchếtlàlàmcáchmạng-bădngchữnghĩađượcchứ,dùrằngtácđộnggiántiếp,xaxôithôi.

Từnaytalạilàngườicóích,đượctổchứccần.Tathỏamãnsởnguyện,sởhọc,vàlạicóbổnglộcchovợcon.CáitâmthểđókhiếnLiệuhăngháixâynềnmóngđầutiêncho“ngôinhà”saunàyngàycàngđồsộ.

BanTrùbịcho“QuốcSửquán”gồmLiệu,MinhTranh,TônQuangPhiệt.Tuyđứngđầu,nhưngLiệuphảidựavàobộmáyBanBiênủynhàxuấtbảnSựthậtcủaMinhTranh,nơicócánbộnghiêncứu,tàiliệu,in.Dựthảoquyếtđịnhthànhlậptrìnhlêntrên,điều4,phầnnhânsựghi“…gồmcó:cácđồngchíTrầnHuyLiệu,MinhTranh,TônQuangPhiệt,HoàiThanhvàTrầnĐứcThảo,VũNgọcPhan(ngườingoàiĐảng).ĐồngchíTrầnHuyLiệulàthưkýcủaBan.Vớinétchữrấtchânphương,dễđọc,TổngBíthưTrườngChinhchữa:“vàhaingườingoàiĐảnglàcácbạnTrầnĐứcThảo,VũNgọcPhan”;“ĐồngchíTrầnHuyLiệulàmTrưởngban”.

CáibanmớinghiêncứuSử,Địa,Văn,gọilà“QuốcSửquán”thậtrakhôngđúngtínào.“Sử”đượctônlênđầuvìnhữngngườilàmđềán,thànhviênsánglậphầunhưchỉtoànanhlàmsử.NhàphêbìnhvănhọcHoàiThanhtuycótênnhưnglàmviệcchínhbênvănnghệ.ĐềánthànhlậpcủaBanTrùbịghi:“NêncómộttổchứcgồmcácngànhVănhọc,nhưngvớikhảnănghiệncó,hãytậptrungvàongànhSửhọcđểcóthểbáttayngayvàomấyviệccầnthiết”.LàmộtcơquanthuộcTrungươngĐảng,thìaingoàiĐảng,aitrongphânrakhárõ,chibộsinhhoạtchungvớibênSựthật.TổLịchsửđôngnhất,7người,gồmPhiệt,Tranh,Thảo,Liệu,ôngPhạmTrọngĐiềmchuyêndịchHánNôm,hailínhtrẻVănTạo,NguyễnCôngBình.Tấtnhiênphảicóngườiđánhmáyvàngườilàmthưviện,tưliệu.Cótừngnấy“mống”màđủcảcác“ngành”khảocổ,dântộc,thếgiới,HánNôm…,gầngầnđượcnhưcácviệnthuộc“Bộ”Khoahọcxãhộibâygiờ.LàmđượcvậyvìcáctríthứcđangnghiêncứuSử,Địa,Vănngaytrongkhángchiếnđâucóít.TrầnVănGiàu,ĐàoDuyAnh,NguyễnĐổngChi trongkhuBốn.TrầnThanhMại,NgôQuânMiện,VănTân,TrầnVănGiáp,NguyễnLươngBích,ĐinhGiaKhánh…ởmiềnBắc.Đâuđótrongcáckhurừng,nhàdân,hàngngàychạyăn,chạymáybay,họvẫnđọc,viết.

BanSừ-Địa-Vănrađời,họvôcùngphấnkhởivìcoinhưđãcómộtngôinhàchung,cóchỗ

đểgửitácphẩmhằngdàycôngmàimiệttới.Vàtêntuổingườiđứngđầucáicơquanđóchảphảixalạvớihọ.TừKhuhọcxáTrungươngbênNamNinh,TrungQuốc,cácbàinghiêncứuviếtdướiánhsángđènđiệncũngđượcgửivề.

Cơquantoànônggià,Liệunghĩđếnnhữngngườitrẻtuổihơnđểlàmnguồnchogiaiđoạnsau.LầnđầugặpVănTạo,domộtchỗkhácgiớithiệu,ôngđưachàngthanhniênmộtbảntintiếngPháp,mộtđoạnvănbạchthoạiđểdịchthử.Rồibảo“phảihọcthêmbạchthoạiđi,côngviệckhôngphảichỉtoànchữnhođâu”.Cáicâulớpngườisauluônluônđược“dạybảo”là“cósửđãrồimớithànhdântộcđược”.

SựsốnghọcthuậtđầutiênthểhiệnởhaisốTậpsantửĐịaVăn,sangsố3đổithànhTậpsanVănSửĐịa.Saungày“khaisinh”,doneongườilàmtrựctiếp,phầnnghiêncứuVănhọccóthểnóilàkhámỏng,cònmảngĐịalýchủyếukếthợpvớibêngiáodụclàmsáchgiáokhoachocáctrườngphổthông.TừTânTràosangnhàinTiếnbộởGhềnhQuýtđểchạyintậpsanphảiquasôngPhóĐáyvà24đoạnsuối.Maylàcơquanđãcóthanhniênloviệcnày.Vàcũngmaychohọlàcóxeđạpđểđi,cứthếvácquasôngsuối,cốtsaobảnthảokhỏiướt.Khôngđượcvàokhuvựcnhàinđóng,họphảiởlạilántrạmgiữarừng,chờcóbảninthửđểsửa,ngàyxơihailongạo,haiquảtrứngvịt.

Tậphợptưliệu,lậpthưviệnlàmộtcôngviệcphảilàmgấprút,cókhicòncầngấprúthơnviếtlách.Chiếntranhđangtừngngày,thờicuộcchạythoănthoắt,sáchvở,cácgiátrịvĩnhcửucóthểtiêutanbấtcứlúcnào.Đầunăm1954,sốsáchbáoTrầnVănGiàu,ĐàoDuyAnhtậphợpđược,tựnguyệnchoBanđượcchuyểntừkhuBốnra.VăntựthuđượctừcácgiađìnhđịachủbịđấutốtrongcuộcCảicáchruộngđấtthíđiểmở48xãthuộcĐạiTừ,ĐồngHỷ(TháiNguyên),LiệupháiVănTạođilấyvề.

Mộtnhiệmvụtựnhiên“phátsinh”trướccácnhànghiêncứumớichânướtchânráo, làtănggiasảnxuất.Ngoàisốgạotiêuchuẩn,rauxanhphảitrồnglấy,chấttươithìnhàbếpmualợnchoaivềvỗlên.HômnàomổlợncứnhưcóTết.Đượcănlòng,tiếtcanh,ngườingợmtươilên,yêuđờihẳn.MắmmuốithángmộtlầnnhàbếprachợVănLãngmua.ThỉnhthoảngbênđìnhHồngTháicóvăncông,chiếuphim,“quânta”lạikéosangxemké,vuinhưhội.BênnhữngnếpáochàmTàyNùng,nhữnggươngmặtxinhtươicủadânvănnghệ,tuyênhuấn,dángvóccủa“cánh”SửĐịaVăncóvẻgiàtrướctuổi,đămchiêuhơn.Trongbốicảnhấycủakhángchiến,sụtồntạicủaTrầnĐứcThảorấtkhóhòahợp.ChuyênngànhcủavịtiếnsĩđàotạoởPháptừthờicòntrẻlàtriếthọc,kháxalạvớiLiệuvànhữngbậctúcnho,nhữngnhàcáchmạngchuyểnsangnghiêncứu.

Thôithìviệcôngôngcứlàm.Khổnỗi,ácnỗilànhữngcátính(?)trongsinhhoạt.Thảolầmlì,lừđừ,khótraođổi,chảvănnghệvăngừngbaogiờ.Ngườiđượctrêngiaonhiệmvụgiúpviệc

choônglàmộtđảngviên,rấtkhóthôngvới“quanniệm”phảigiặtcảquầnđùiáolótcủaThảo,trongkhi ông triết giahọcTâyvề coiđó làđươngnhiên, chả có gìđánggọi là “không tôntrọng”.Tuychảhợp,thậmchíkêugiờirằng“Thảođiênrồi”,nhưngvàilầnLiệuphảibảovệconngườilậpdịấykhỏinhữngýđịnh“cảitạolãogiáosưtưsản”.

ĐiệnBiênthắnglớn.Cụcdiệnkhángchiếnthayđổihẳn.Tháng9năm1954,BanVănSửĐịa(đổitênrồi)chuyểntừTânTràovềĐạiTừ,TháiNguyên.Chiếcbèchởhọbịđắm,sáchbáotrôilềnhbềnh.VũNgọcPhanchếtthốtkhinghĩtớitậpbảnthảocuốnTụcngữdâncaViệtNamsưutầm,biênsoạnbaonămtrời.Maylàcuốidòngcóbèmảngcủacơquankháccũngđangchuyểnvềxuôi,họlộiravớtlêncho.Kiểmlạithìsáchbáo,bảnthảo,laicảokhôngmấttígì.Cuộchongphơisáchtrênbờthậtvui,vềtớiKýPhú,ĐạiTừcàngvuivìcóPhanKhôi,NguyễnHữuĐangnhậpbọn,dùlàtàmtạmthôi.

HoạtđộngcủaBanSửĐịaVăndầndầncóđà.Vấtvả,nhưngcáicảmgiáclàmngườithừakhôngcòn,Liệuthấyhứngkhởihơnkhiđượcgiaoviệckhác:trởlạimặttrận,thamgiaViệtHoahội…Cuốicuộckhángchiến,sựbiếnchuyểncủathờithế,theosaulàvậnmệnhngàycàngxấucủaSửutạonêntâmtrạngchộnrộn,dấmdứt.Dùthếnào,thânphậnbênngoàicủaLiệuđãthayđổihẳn.Ôngđượcgọivàomộtđoànthămmấynướcxãhộichủnghĩamới,rồivềHàNộiởnhàriêng,làmviệcphòngriêng,sauđócóôtôriêng.Lắmcái“được”quá…

-20-:DỰCẢMTừAnMỹ,LiệusangĐồngBẩmdựmấycuộcđấutốthíđiểm.Địachủbị“bầu”làm“điển

hình”làTổngBínhvàNguyễnThịNăm.

Vượtsuốiđangtrànlũ,quacondốc,đãthấyrừngngườiđôngrầmrập.Trêncâylũtrẻvắtvẻonhưđànchim.Quangcảnhgiốngmộtlễhộidướixuôivớinhữngngườidânnáonức,vuivẻnhưsắpvàođámvật,nhưnglàmLiệulongại.Ngườisắpbịđấutốvừacócôngvừacótội,bóclộtnôngdânthựcnhưnglạiđónggópkhôngítchokhángchiến.CuộcCảicáchruộngđấtsẽlantớiđâu, liệucóđụngđếnSửuvàhaiđứaconyêudấuđangbênkiadãyTamĐảo?Cơquannghiêncứuvừathànhlậpđangcầnsắpxếpmàôngkhôngthểngồiyên.ĐượccáilàTrầnĐứcThảo,VũNgọcPhan,PhạmTrọngĐiềm,TônQuangPhiệt…đềucómụcđích côngviệc củamình,LiệuchỉphảihướngdẫnmấychàngtraimớinhưVănTạo,NguyễnCôngBình.VàcáibanmớirađờicũngdựađượcnhiềuvàocơsởcủanhàxuấtbảnSựthậtcủaMinhTranh.

Khángchiếnđangởgiaiđoạncuối.Thắnglợi,chắcchắnlàvĩđại,đangrấtgần.Côngcuộctổngphảncôngcầnsựhỗtrợcủahậuphươngđểđộngviênchiếnsĩngoàichiếntrường-đaphầnconemnôngdân.Phânchialạiruộngđất,tướcbỏcủangườigiàuđemchialạichongườinghèolàmộtchủtrươngcầnthiết,nướcTrungHoamớilậpnềnxãhộichủnghĩacũngđãlàm,vàđangmuốntatiếnhành.Nhưnglàmquáđi,liệucóphảitựchặttaymình.LiệuthấylongạikhingheđồngchícốvấnTrungQuốcphổbiếnkinhnghiệm“Thổcải”,nhấtlàviệcđịnhratỷlệđịachủ,trongmộtlàngnhấtđịnhphảitìmchorangầnnấytênbóclột.

Liệughinhậtký,rấtkỹ.Mộtmặt,đólàcôngtác,đidựđấutốthíđiểmđểvềbáocáobanchỉđạotrungương,rútkinhnghiệmchocuộcCảicáchruộngđấtsẽlàmđạitràsaunàytrêncảmiềnBắc.

Nhưngmặtkhác,lạilàsựquantâmđếncácsốphận,nhữnggươngmặtriênglẻcủaaiđóđãtừnggặpmặt,quenbiếthaymớichỉnghetiếng,cùngvới“gươngmặtquầnchúng”.Bênnhững“cảmxúcsửthi”,chưabaogiờLiệuchônvùinhữngcảmnhậnriêngcủamình.Phảighilạitấtcả,dùcókhichảgiúpđượcai,chảlàm“sángra”nhậnthứccủacấptrên.Dùbénhỏ,làmộthạtbụi,nhưngkhôngcảmnhậnnữa,thìmình,cáicánhânbénhỏnày,cũngchảcòntồntại.Màlịchsửlớnlaobaogiờchảtồntạiquacảmnhậncủacáccánhânbémọn…

18-5-1953Nhưngmìnhkhôngdựhộinghị,màđidựcuộcđấuđịachủNguyễnVănBínhtứcTổngBính

tạixãDânChủ…TheolốirẽvàoxãTrungThần,đãthấytừngtốpngườitừcácngảđườngkéođến…,trongđócócảnhữngbàbồngbếconthơ…đôingườiđànbàmặcquầnmới.LũtrẻcongiànhnhauchạytrướcMộtthanhniênleolêncâymevệđườngrungcâychoquảrơixuốngđểmọingườinhặt…Mìnhcóấntượngnhưđixemhộiởvùngquê.Họkhôngnóichuyệngìvềđốitượngsắpđemtranhđấucả.Vàomộtnhàtậphợp.Nhữngủyviênchấphànhnônghộixãvàcánbộđộicôngtácđươngtíutítvềnhữngcôngviệctổchức.Bantiếptếnấutừngchảocơm,bàytừngdãymâmcơmchonhững“tânkhách”,aimuốnănthìghitênvàovớigiátiền3.000đồngmộtbữa.Mìnhmặcdầuđãmangcơmnếpđitheocũngngồivàoăn.Dọcđườngđiđếntrườngsởởtrongrừng,códânquândukíchvàcônganxãvácsúngđilạicanhgác.Từngchòmngườingồixúmxítdướigốccâyhaytrongmộtchiếcnhàtrống.Mộtchịphụnữbánxôivàbánhkhúcthahồđắthàng.Nhưngchomãiđếngần11giờ,cuộcđấumớibắtđầu.Vìthônnọphảichờthônkia,xómnọphảichờxómkia.Cóngườiđitừsángsớm,chưakịpăncơm.Cóngườigầntrưamớitới.Bantổchứcđãkhônggiaotráchnhiệmchặtchẽnhữngngườiphụtráchcáckhuvựchướngdẫnquầnchúngđếnchođượcđúnggiờhayítnhấtlàkhôngchậmtrễquá.Mìnhcốýngồilẫnvàotừngđámquầnchúngđểnghengóngdưluận,nhưngkhôngthấygì.Mộtanhbạnhỏingườingồibênthìynói:“Tôiđốivớiôngấy(chỉđịachủTổngBính)cũngkhôngcóchuyệngì”.Bantổchứcđigọingườinàocó“vấnđề”vớiđịachủthìvàotrước.Mộtsốlữngthữngđivào.Cóngườikhôngchịuvàotrước,nói:“Tôicóítthôi,đểnóivàocuốicùng”.Nhưngcóaibiếtđượcngườitốcuốicùngsẽ làai?Trườngsởtranhđấutạimộtkhurừngthưa,gầncánhđồng,bênmộtcáiđình.Khôngcóhầmhốtránhmáybaygìcả.Cũngmaytrờinắngráo.Mưathìsẽrasao?NgoàiláquốckỳvàảnhHồChủtịch,nhữngkhẩuhiệu“HồChủ tịchmuônnăm”, “ĐảngLaođộngViệtNammuônnăm”,“Triệtđểgiảmtô,kểcảthoáitô.Thựchiệngiảmtức,pháttriểnsảnxuất.Thựchànhtiếtkiệm”vàmộtchiếcbăngdàiđề“ĐảđảovàtrừngtrịxứngđángtênđịachủcườnghàogianácNguyễnVănBính”.Mìnhnhậnthấykhôngcómộtkhẩuhiệuphảnđếnào.MộtthóiquentronglúcnàylàngườitamảinhìnvàođịachủphongkiếnmàquênkẻthùđươngphảitranhđấubằngvũtranglàđếquốcPhápvàcanthiệpMỹ.Trướcmấychiếcbànđểdànhchochủtịchđoànvàbanthưký,mộtchiếcbụckêlênchođịachủquỳvàđằngsaucónhữngbiểnquyđịnhchỗngồi:“địachủngoancố”,“địachủđãthanhtoán”,“phúnôngnóiláo”,“phúnôngchưathànhkhẩn”và“nhữngngườiphúnông”.Sốquầnchúngđếndựđộ700trởlại.Cócảmộtsốbộđộivànhânviêncơquanởgần.BanđiệnảnhnhaThôngtincóđếnquayphim.Theolờicăndặncủachủtịchđoàn,thì,khimáyquayphimkêusèsè,mọingườikhôngnênnhìnvào,màphải“cămthùđịachủ”.Lễkhaimạcbắtđầu.Trênghếchủtịchđoànlàbanchấphànhnônghội,nghĩalàbần,cố,trungnông.Cócảmộtphụnữvàmộtthươngbinh.Phátngônnhâncủachủtịchđoàncũngdõngdạcmạnhbạo,khôngkểvôsônhữngsailầmvềdanhtừcũngnhưvềvănphạm.Nhưngnhững

lờituyênbốđầutiênđãlộnxộngiữaphúnôngvàđịachủ.Ngườitakhôngnóingayđếnđịachủthủphạm,màđãkểđếntừng“tên”phúnôngthuộccác loại,dodukíchápgiải“mời”đếnhộitrường.Chủtịchtruyềnlệnhchocứtọahễthấyđịachủvàothìhôđảđảo.Mộtviệclàmkhôngcầnđếnmệnhlệnh.Đếnlượtđịachủvào.Haitaybịtróiquặtrasau,nhưngvẫnphảibòtừngoàivào,đeobênmìnhnhữnggóiquầnáo.Ngoàitiếnghôđảđảo,nhữngngườingồigần lốiyvàocũngvớitayrađánhtáttơibời.Khôngđợiđểquỳlênbục,mộtngườiđãtúmlấytócmà“tố”.Trậnvũbãobắtđầu.

MìnhđãđọchồsơcủaB.,biếtrõtộiáccủaB.B.trướclàmlýtrưởngrồiphótổnghồiPhápthuộc. Sau Cách mạng tháng Tám, B. làm chủ tịch Uỷ ban hành chính kháng chiến xã rồiUBHCKChuyện.B.cũnglàđảngviêncộngsảnđầutiênởđây.MộtsốngườivàotốđầutiênbuộctộiB.đãlàmtaysaichoCungĐìnhVận,tuầnphủTháiNguyênngàytrước,đểlùngbắtViệtMinhvàđồngchíChuVănTấn.

Tuyvậy,ngoàimộtngườira,hầuhếtnhữngngườikhácđềukhôngđemđượcranhữngbằngchứngcụthể.Cóngườikhôngnóiđượcrõcảviệcxảyraởđâungàythángnào.KếtquảlàB.chỉnhậnsaucuộcNhậtđảochínhPháp,cónhiềutrộmcướpxảyra,mìnhlàmtổnglýphảiđemlínhdõngvàtuầnphiênđicanhgác,thếthôi.Đếnlượttốcácvấnđềkinhtế.Mộtđiểmđángchúýlàtrongkhiđấutốđịachủmàkhôngnổibậtlêncáigìlàchiếmđoạtruộngđấthaytôtức.Ngườitachỉlenvàonhữngviệcphụkhácnhưănhốilộ,quỵttiềncông,thamô,đánhngười…CómộtsốngườimàphầnnhiềulàphụnữtốtênB.bằngmộtgiọngkểlểtựnhiênthìđượccôngchúngngherõràngvàthấmthía.MộtbàđauxótvìchồngbịB.đánh3cáibatoongvàkhiB.vàonhàbàsụcbắtcánbộthờibímật,cánbộchạylàmvỡmộtrổbátđểnhàbàkhôngcócáibátmàăn.MộtchịởgiơcáichânkhấpkhểnhvìbịsâuquảngđếtruynguyênvìB.màquèchân.MộtanhởkháctốcáovìB.khôngcấpthẻthuếthântrongthờiPhápthuộcnênkhôngđiđâuđược.Tuyvậy,cóbàkểlểvìbịquỵt3nồithóc,đitớikếtquảlàconốmbịchếtđểkếtluậnbằngcâu:“Vậymàycótrảtao3nồithóckhông?”.CũngmộtbàkháccóanhởchoB.ốmchết,rồicũngsuyluậntheokiểutrênđểđitớiđòimấynồithóctiềncông.Mộtchịchấphànhnônghội,ngồighếchủtịchđoànlàchịBânđãtốB.cướpmộtcontrâuvớitinhthầncămtứcdàodạt,nhưngchịvừanóivừavỗtayxỉaxóivàomặtB.khiếnmìnhcócảmtưởngnhưnghecuộccãinhaucủamộtmụbánhàngchuangoaởchợĐồngXuân.

Ngoàira,khôngthiếunhữngđiềuvôlýđếnphìcườiCóngườitốB.đãquyêntiềncủamìnhđểđóngchoViệtMinhtrướccuộcCáchmạngThángTámmàkhôngnóirõB.đedọanếukhôngquyênthìsẽbịgiết.CóngườitốB.đãlàmchếthaidukíchchỉvìB.đãpháiđibốtrítrongkhiquânPháptiênlênTháiNguyênnăm1947.CóngườicòntốB.đãlàmthịtlợnđãidukíchmàconlợnđólàlợnnhàcủaB.MộtanhtựxưnglàbộđộiAnhBắctrướccuộccáchmạngtrongkhitốB.đã

khôngquên“quảngcáo”choB.làB.đãđốtbằngsắccủathờiPhápthuộc.MộtanhphuphànhắclạichuyệnnămxưađãbịB.đánhmộtcáitátvìténướcvàoquầnB.rồicứsừngsộmãi:“Màycóphải làcánbộkhông?”.NhiềungườitốgiácB.đãthừacơăncắpvải,đồnghồ,súnglục…khiquântađánhchiếmTháiNguyêntháng8-1945.RồisaukhingheB.phântrần,ngườitavẫncứtruymãi:“Thếcònđạnmàylấyởđâu?”.Cuộctranhđấucàngkéodài,nhữngvấnđềđemratốcàngtrởnênlungtung,tảnmạn.MộtchịphụnữlàytácủamộtcơquancũnglăngxăngchạyvàohỏichiếcbútPắc-kebịmấtnămtrướckhicơquancònđóngởnhàB.MộtngườikháckểtộiB.khidạyhọcđãdùngthướcđánhmình.Nóitómlại,ngườitakhôngcònthấygìlàtínhchấtgiaicấpđấutranhcủanôngdânchốngđịachủnữa.

NếumìnhhômấychỉlàmộtngườixalạđếndựthìsẽkhôngbiếtB.cóphảilàđịachủcườnghàogianáckhôngvàvìsaophảiđemrađấutố?Khuyếtđiểmlàchủtịchđoàn,trướckhiđemtố,khônggiớithiệutómtắtnhữngtộitrạngcủayrồimọingườiđembằngcớrađểchứngthực.Nhữngphầntửcốtcánđemratố,đãbịbồidưỡngtheomộtkiểucáchsailệchđếnlốbịch.Đạiđếanhnàochạyracũngđầutiênvỗngựcbằngmộtcâuhỏi:“Màycóbiếttaolàaikhông?”và“Màyđãdựavào thế lựcnào?”, “Đéomẹ tiên sưmày,khôngnhận taođánhbỏmẹbâygiờ”…bằngnhữngcửchỉhùnghổvàquáttháoomsòm,lạikhôngcólýlẽgìcũngnhưkhôngđemđượcrachứngcứ.NgungốcđếnnỗikhinhắcđếnnhữngviệclàmthờiPhápthuộccủaB,rồihỏi:“Màyđãdựavàothếlựcnào?”,làcóýchỉvàothếlựcđếquốccáiđóđãđành.TớikhihỏinhữngviệclàmcủaB.bằngdanhnghĩachínhquyềncủata,cũngcứgạnhỏi:“Màyđãdựavàothếlựcnào?”.Vànếuquênhỏicâunàythìlạicóngườinhắchỏi.Đãthế,khôngcho“phạmnhân”đượctrảlời,vìtrả lời tức là “ngoancố”.Những tiếngquát tháo: “Màycònchối taođánhbỏmẹbâygiờ”vànhữngtiếnghòhétcủacôngchúngởngoài:“Khôngchonónói”,“Khôngchonóphântrần”chỉtỏranhữnghènkém,yếuớtkhôngtinđượcvàolýlẽcủamình.Saukhichủtịchđoànđọcbảncáotrạng,mìnhphải lấy làmngạcnhiênlàcuộctốđãkhôngnêurađượctộitrạngcủaB.Chẳngnhữngthế,ngườitabắttộinhânphảiquỳtrênsàngỗtínhratừ11giờđến4giởrưỡichiều.Mỗikhitộinhânrunrẩygụcxuốngthìnhữngtiếngthéttừxungquanhlạivanglên:“Quỳcaolên!”.Anhdukíchđứngsaulưngthỉnhthoảnglạidọimộtbángsúngmỗikhithấyphạmnhânquỳthấpxuống,nghĩalàđặtđítvàohaigótchân.CólúcchủtịchđoànralệnhchoB.đượcngồixuốngmộttíthìngườitốvàquầnchúnglạibắtquỳcaolên.Ngoàihìnhphạtbắtquỳthườngxuyên,ngườitađãđánhđậptộinhânrấttànnhẫn.Mỗingườiratố,theothóiquenvàbắtchướclẫnnhau,đềunắmtóctộinhânđểgiậthỏi.Saumấycâuhỏikhôngđiđếnđâu,ngườitốthấymìnhtrơtrẽnnênphảikết thúcbằngmộtcái tátđểxuốngđài.Cóngườiđãthoivàomangtai tộinhân.Cóngườiđãđáphốclênbụng.Trongkhiấy,chủtịchđoànhaymộtvàingườiởngoàichỉkhuyênbằngmộtcâunhènhẹ“Khôngcầnđánhnó!”hay“Đánhnóthêmbẩntay!”.Trướcmắtmìnhđã

cómộtấntượngrấtxấu:mộtanh,cứcáchnăm,mườiphútlạilênnắmtóctộinhânhayxenvàocuộcđấutốcủangườikhácđểhỏimộtvàicâutrốngrỗng,rồitheođómộtcáitát.Mìnhkhôngthểthấyđượcởymộtcămthùgiaicấpmàchỉthấyởymộthènnhátcủamộtkẻđánhhôitrongtrậnđònhộichợ.Mìnhcònthấyởy,cũngnhưmộtsốkháctrongkhiđánhđậptộinhâncòncóýbiểudươngtinhthầntrướcmặtcánbộ.Cũnghômnay,mìnhcònthấyhaiđứatrẻcontrongđámquầnchúngcốtcáncũngluônchạyrabắtđịachủphảiquỳcaovàtúmtócđánhtáttheokiểunày.Họhiểulầmhaichữ“đấulực”bằngcáchdùngnhụchìnhvônhânđạo.Họkhôngbiếtsứcmạnhcủagiaicấpkhôngphảiđánhhôimộtcáchhènnhát,cótínhchấtbáothùcánhân.Hiệntượngxấuxanàycòndoởnhữngcánbộcủachúngta,trongkhihuấnluyệntronglớpcũngnhưnóingoàiquầnchúng,là:“Kỷluậtthìcấmđánhẩu,giếtẩu,nhưngnếunôngdânngườitacămthùquáđộmàđánhtátmộtvàicáithìcũngkhôngsao”.Câunóinàyđãtrởnênnhưmộtchâmngôn.Nógợibảoquầnchúnglàcóthểđánhmộtvàicáiđược,miễnlàđừngđánhchết.Rồiđó,nhữngkẻlưumanhđãthừacơđánhđểtrảthùhayđánhđểchơi,đánhchothích.Mìnhthậtkhôngmuốnthấynhụchìnhkhônnạncòndiễnradướichínhquyềndânchủnhândânnày!

Hômấy,còndiễnramộtcảnhtượngnữalàngườitronggiađìnhtênB.cũngđượcápgiảirahộitrường.Trongđócómộtbàcụgiàkhọm,mẹcủaB,vàmộtđứatrẻđộ3,4thángnằmtrênbàntayvợcủaB.ChủtịchđoàngọivợB.lênkhuyênchồngthúnhậntộilỗi.Cảnhnàychỉgâychocôngchúngrủlòngthươngnhữngkẻmặcdầuđãsốngvàobóclộtvàápbứcđươngbịtrảthù!

Sautrậnđấu,chủtịchđọcbảncáotrạngvàchophépB.đượcngồinghe.Đếnlượtchonói,B.phân trần là trướckia làm tổng lý thì sựápbứcbóc lộtnôngdân làđiềukhông tránhkhỏi.NhưngsaukhigiácngộthìB.đãthấyrõcuộccáchmạngcủatalàđánhđổphongkiếnvàđếquốc,làmcáchmạngruộngđất.TrênconđườngtiếncủaLiênXôvĩđại,B.khôngdạigìđivàoconđườngchết.TừsauCáchmạngthángTám,B.đãtíchcựcphụcvụcáchmạng,phụcvụnhândân.Nếucónhữngviệclặtvặtxảyra,thìnóchỉlàbộtphát,khôngchủý.Nếunhândângiếtythìychịu,chớykhôngchịunhậnlàphảncáchmạng,mưubắtcánbộ.B.nóicóthựckhông,đólàmộtchuyện.ĐiềuđángghiởđâylàcuộcđấuhômnayđãkhôngđạtđượcmụcđíchyêucầuvàkhônglàmchoB.khuấtphục.TuyvậyB.vẫnphảikývàobảncáotrạngkểtrên.

***ĐếnlượtPhùngTháiKý,mộtHoakiềuđịachủkiêmcôngthươngnghiệp.Từsáng,Phùngvẫn

ngồidướitấmbiểnđề“địachủngoancố”.ThựcraPhùngkhôngphảimụctiêuđịnhđemđấuhômnay.Nhưngchủtịchđoànvừagọirachấtvấn,Phùngnóilíutíukhóhiểu,thìmấynôngdânHoakiềuđãồlạithoiđánhtúibụiconcủaPhùng.Đếnđâythìtrậttựbịmấthẳn.Chủtịchđoànbịđộng.

Cuộcchấtvấntrởthànhcuộcđấu.Nhữngviệcđemratốđềuthuộcvềhiềmthùcánhân,xích

míchxómgiềnggiữamộtsốHoakiều,khôngcógìlàtínhchấtcủanôngdânđấuđịachủ.HầuhếtmọingườilạichỉnhằmvàothằngconcủaPhùng,mộtthanhniênngỗngược.KhácvớiNguyễnVănBính,thằngconcủaPhùngkhôngthểquỳchongườitađánh,màlănrakhóchuhu.Cuốicùng,haibốconPhùngcũngphảikývàobảncáotrạng,nhậnbồithườngchonôngdân.

***Ngoàihaiđịachủ,đếnlượtmộtsốphúnông.Từsáng,mộtsốphúnôngđãphảingồitheo

từngloại.KhimàcuộcđấutốB.đếnlúcquyếtliệtnhấtthìchủtịchđoàntruyềnlệnhchođemnhững

“phúnông”chưachịuthanhtoánramộtchỗbắtphảinhậnbồithườngchonôngdân.Màaicũngthấyrõlàmộthìnhthứcuyhiếpphúnôngrõrệt,vượtquáphạmvi“trunglậpphúnông”theosáchlượccủaĐảng.

***Saucùnglànhữnglờituyênbốkhôngphảicủachủtịchđoàn,màcủaanhNQC,trưởngđội

côngtácxãDânChủ.Anhhoanhôcuộcthắnglợicủanôngdânvànhắcnhởvềviệccủngcốnônghội.

NhưngcáiđiệulệchcủacánbộlàchỉnhắcđếnHồChủtịch,đếnĐảng,màkhôngnóiđếnchínhquyềndânchủnhândân.Nhữngkhẩuhiệuhôtrướckhimíttinhgiảitáncũngthiếuhẳnkhẩuhiệuchốđếquốc

***4giờrưỡi,míttinhgiảitán,mìnhravềtrongđámquầnchúng,nhưngkhôngnhặtđượcmột

dư luậnnàothêm.Nhọcmệt.Bựcbội.Mộtvàiấntượngxấutrongcuộcmít tinhvẫnámảnhtrongđầumình.

(Nhậtkýquyển447)CóthểhìnhdunglàLiệuphảiđểrấtnhiềuthờigianghilạinhữngdiễnbiếntrêncủacuộc

đấutốthíđiểm.Ôngghitrongmộtngàyư?Kểcũngkhó,vìđâucórỗithế.Nhưngcáichínhlàýthứcghichépcủaông.Liệu,hẳnnghĩtớitưcáchchứngkiếnmộtvậnđộngsơkhởinhưngsẽthànhphongtrào,sẽghivàolịchsử,đãghilạitoànbộ.Ngoàicácsựkiện,hànhđộngbênngoài,ôngcònphảnánhcảtâmtrạng,nhậnxét-nhiềukhimâuthuẫnnhau-củamình.Rõrànglàtrongcácdựcảmđãcósựlongạithóithamlam,tămtốicủađámđông,ởđâylànhữngngườinôngdân.

Nhữnghoạtđộngthíđiểmchocuộccảicáchruộngđấtsauđócànglàmnhững“hoạtđộngghichép”của“chứngnhân”TrầnHuyLiệukhẩntrương,vàtốnnhiềuthờigianhơn.Nhậtkýngày22-5-1953ghivềcuộcđấutốđịachủCátHanhLongtứcNguyễnThịNăm,cũngởhaixãĐồngBẩmvàDânChủ.

Sốngườitớidựđộ1vạntrởlại,ngồichenchúctrongmộtkhuđấtdướilùmcâyhaibênlànúi.Hômnaynắngnhiều,ánhmặttrờirọivàokhiếnnhiềungườiphảicầmcànhcâyvừachechođỡnắng,vừađểngụytrangchốngmáybay.Nhưnglàmthếthìhàngtrướcsẽchelấphàngsau,khôngnhìnthấygì,nênkếtcục làphảibỏcànhláđivàkhinắngquáthìdồnngườisanghaibên…

Hômnaycũngnhưhômtrước,chủtịchđoànlạiphạmmộtkhuyếtđiểmlàralệnhchoquầnchúnghễthấyđịachủvàolàđảđảokịchliệt.Mộtviệclàmthừa!NguyễnThịNămvàhaiconHanh,CôngcùngđầytớlàđộiHàm,Chính,Chiêuvào.Quầnchúnghôđảđảovangdậyvàđòiphảiđứnglêncaoquaymặttứphíachoainấyđềutrôngthấymặtđểđảđảo.Chủtịchđoàngiớithiệutừngtênvớimộttrànglýlịchtưphápmàkhôngnêutộiác.Tuyvậyquầnchúngcũngchấmdứttừngđứabằngmộtlànsóngđảđảo.QuầnchúngghétnhấtlàđộiHàm,vìtộiácđãđành,màcònvìđôimắtđầykhiêukhích.Nhiềungườihôbắtnóphảicúimặtxuống.

Rútkinhnghiệmlầntrước,chủtịchđoàntuyênbốđềnghịquầnchúngphảigiữvữngtrậttựvàkhôngcầnđánhđậptộinhânhaybắtquỳ,bò.Bọnmẹconvàtaysaiđịachủđượcngồitrênmộtcáibụcdướigốccây.Quầnchúnglầnlượtvàotố,từloạivấnđềkinhtếđếnchínhtrịvàsauhếtlàchốngchínhsáchchínhphủvànóixấucánbộ.NhữngngườiđấutốhômnaycũngcómộtphongđộvàmộtnghệthuậtkháchômđấuTổngBính.Nhữngtiếnghòhét“Màycóbiếttaolàaikhông?”,“Màydựavàothếlựcnào?”kèmtheocáitátđểxuốngđàikhôngcònnữa.NhữngngườitốđượcquầnchúngcảmđộngvàtánthưởngnhiềunhấtlàbàSâm,chịĐăngvàanhCò.BàSâm,vớimộtgiọnggợicảm,kểlểvìThịNămmàmìnhphảisuốtđờicôđộc,cóngườirơinướcmắt.Nhưngsựthực,nộidungcâuchuyệnkhôngcógì.ChịĐăng,mộtngườiởvớiThịNămlâungày,tốlênrấtnhiềusựviệcbímậtvàchitiết.Nhưng,vớimộtgiọnglưuloátquenthuộc,chịtrởnênmộttay“tốnghề”vàítlàmchoaicảmđộng.

CònanhCò,mộtngườithiểusốđãbịHoàngCông,conThịNăm,bắtvìcótàiliệuViệtMinh,trướccuộcCáchmạngthángTám,bịtratấnrấtdãman,rồitrốnthoáttrướcgiờCôngđịnhlấyđầunộpchoCungĐìnhVận.Bằngmộtgiọngchânthànhđếnngâyngô,anhđãlàmchoCôngkhôngchốicãiđượcnửalời.

…Cũngcókhôngítnhữngngườinóikhôngđạtý,khôngrõviệc.BàMinhnóiviệcchẩnbầntại

đồnđiềnĐồngBẩmnăm1945đãlàmbaonhiêungườichếtđói,rồikếtluậnbằngnhữngcâu:“Màyđừngnhậnlàchủđồnđiềncóđượckhông?”,“Màychỉcóhìnhthứcthôi”và“Màynóinhânnghĩamàmàykhôngnhânnghĩagìcả”khiếnngườinghekhônghiểutộiThịNămởđâu?Sựthựcthìhồiấydânchếtđóinhiềuquá,bọnthốngtrịPháp,Nhậtmuốnchelấptộiáccủachúng,bắtcácchủđồnđiềnphảihàngngàyxuấtramộtsốgạophátchẩnchodân.ThịNămđãbớtvàkhai

mansốgạonày,nghĩa làăncắpsốgạomàdânđóiđángđượchưởngđểchếtđói thêm.ÔngGiồngtốcáoThịNămđãcướpgánhcỏcủaôngchongựanóănvàgiỏcủmàilàmchocảnhànhịnđói.CâuchuyệncủaôngđãđượcmộtvănnghệsĩlàmthànhmộtbàithơtràngthiênrấtcảmđộngNhưnghômnay,ôngđãthuậtlạimộtcáchnhạtnhẽo.CongáiôngGiồng,hơnmườituổi,đángnhẽcứkểrànhrọtcảnhđóirétcủanhàmìnhphảichịuvìsựbóclộtcủaThịNăm,nhưngnólạinóibằngmộtgiọng“bàcự”nênnhiềungườikhôngcảmđộng,màlạiphátghét.ChịLý, con nuôi củaThịNăm, đượcThịNăm trang điểm cho để định gả chomột võ quanNhật.Nhưngsaukhibiếtchịchỉlàthânphậntôiđòi,khôngcótiềncủagìthìtênNhậtlạikhônglấyvàchịlạibịThịNămbắtlộttrảlạiquầnáo,trởlạithântànmadạinhưtrước.Chịvừanóivừakhóc.Nhưngkhôngairõchịnóigì.

…Tuyvậy,trongđámngườitố,vẫncònsótlạimộtítnhữngphongtháicũ.Câuhỏi“Màycóbiết

taolàaikhông?”đãđượcchủtịchđoànngắtđibằngcâu:“Cứviệctốkhôngcầnbắtnótrảlời”.Mộtvàicáitátvẫncòndiễnra.TrongkhitốtênCông,nhiềungườihỏinhữngcâuvôýthức:“Màycóxứngđánglàcáchmạngkhông?”,“Màynóimàylàcáchmạngmànhưthếà?”.MộtngườiởPhúcTrừutốcáoThịNămvềtộichiếmđoạtruộngđấtkhẩnhoangcủanôngdânvàcơithùngthóclênđểthuthóc,rồikếtluận“Nhưthếmàycóxứngđánglàđịachủkhông?”.MộtngườikháctốThịNăm,độiHàmvàLýNguyênLậpbảoanđoànởPhúcTrừubắtnôngdângácvàđánhđậptànnhẫn,cũngđểđitớikếtluận:“Màylàconchó!Chứkhôngphảiđịachủ?”.

MộttáđiềntốThịNămlấyruộngcủamìnhđươnglàmbánchongườikhácvìmìnhkhôngcótiềnmua,bằngcâu:“Lấytiềnởmảbốmàymàmuaà?”.Nhiềungườivẫngắnvàohaichữ“tiếnbộ”:“Màynóimàytiếnbộmànhưthếà?”Đixahơnnữa,cóngườinóiThịNămlậpquánBôngLauởthịxãTháiNguyênđểđóngiánđiệptrongkhiaicũngbiếtđólàcơquansinhlợicủahộiPhụnữliênhiệptỉnhTháiNguyên.

Vềphíaquầnchúng,thì,khinghengườitốkhôngchịubìnhtĩnhlắngnghechorõsựviệccũngnhưluậnđiệutốcáo,cứviệc“đảđảo”bừađi.Nhiềulúcầmĩquálàmkhôngnghegìđược.Mộtngườitrongchủtịchđoàncũngphạmmộtlỗiquánặng.Trongkhiquầnchúngđòiđembàyổthủphạmrangồingoàinắng,lạitrảlời:“Đemrangoàinắngngộnólănrachếtthìlấygìmàtố?”.Đâylàlờidặncủacánbộvớinhữngphầntửcốtcánlàkhôngnênđánhđậpđịachủ.Nếulỡtayđánhchếtnóthìlấygìmàtố.Hômnay,vịchủtịchngốcnghếchkiađãtheoýđónóitoạcramộtcáchcôngkhaichođịachủbiết.

Đếnlúcđọcbảncáotrạngkếtthúc,hộitrườngimlặngđểlắngnghetrongmộtbầukhôngkhítrầmnghiêm.Nhưngmộtvịchủtịchđãđọcchữnọthànhchữkia.Cócâuđọcđiđọclại.Cólúcphảingừnglạiđểlẩmnhẩm.Rồimỗilúcmỗingậpngọngthêm.Kếtcụclànửachừngphải

thayngườikhác.Vềviệcnày,mìnhhỏimộtcánbộphụtráchthìđượcbiếtlàtrướckhiđọc,bảnchữviếtđãchúýviếtrõràngvàvịchủtịchnọđãđọcđiđọclại,đảmbảolàđọcđược.

…Tínhrasuốtngàyhômnaykhôngđượcuốngnướcdướitrờinắng.Trờitối,nhiềulúclạcđường,vềđếncơquanmộtcáchmệtmỏi.

Tiếpnhậtký:31-5-1953Sángsớm,mìnhxuốngxãDânChủcùnghaingườitrongtổkiểmtrađểkiểmtraviệcthoáitô,

thoáitiềncôngvàchiaquảthực.Nằmởnhàmộtbầnnông,sángvàchiềuvùiđầuvàotrongđámgiấytờcủađộicôngtácđểtìmravấnđề.Mộtđiềunhậnthấylàgiấytờlộnxộnquá,vìkémvănhóavàthiếukhoahọc.Thiếuđếncảnhữnghìnhthứcthôngthường.Nhiềutàiliệuphảivừađọcvừahỏimớibiếtrõsựviệc.Trongkhoảnnôngdânbắtđịachủvàphúnôngbồithườngcócảkhoảntrâubòpháhoạihoamàutừmấynămtrước.Đếncảbần,cônôngvớitrungnôngcũngthanhtoáncảmónnợtừnămnảonămnào.Cóanhcốnôngnămnay39tuổikhaibịmộtđịachủquỵtcôngở25năm,sauđembìnhnghịphảigiảmxuống15năm.Saucùnglà9năm.Cóngườiđòicôngở2nămtới86nồithóc(mỗinồi22cân)trongkhicôngởmỗingườinhiềunhấttrongmộtnămchỉcó20nồi.Hơnnữacóanhbầnnôngbắtđếnđịachủbắnchếtmộtconlợn15cântừnăm1935là8nồithóc.Nếutínhtheogiáhiệnthời:300đồngbạcngânhàngmộtcânthócthìconlợn15cânấy(kểcảlònglẫncứt),giábồithườngmỗicântới3.520đồng,trongkhithờigiáchỉcó2.700đồng.Ấylàchưakểconlợnhồiấy,địachủ,ngườibắnchết,cóănthịtkhônghayconlợnvẫnvềnhàcólợn.Đạiđểnhữngviệcnhưthếđãnóirõsựlạmquyềnthếmớilênvàsựthamlamtrắngtrợncủamộtsốbần,cốnôngchưađượcgiáodục.

Buổitối,mìnhdựmộttổnônghộibànvềmấynguyêntắcchiaruộngcông.Tronggiannhàbức,nóng,ngườiđếndựvừađaumắt,vừabuồnngủ,mỏimệt,uểoảisaumộtngàylàmviệcdướinắnghèđểsángmai lạiphảidậysớmđi làm.Trongkhiấy,chủtọabuổihọp làmộtcốnôngkhôngbiếtđiềukhiểngọnghẽ,cứhỏiđihỏilại,bắtmọingườiđềuphảiphátbiểuýkiến.Cónhiềuvấnđềtrởđitrởlạimãi.Thêmvàođấy,mấyphầntửcốtcáncứnóitheogiọngcánbộ,tuônmộttràngdàinhữnglýluậnvàdanhtừkhôngcầnthiết.Rồi,sauđó,cũnglàmđủmọiphươngthức:phêbìnhhộinghị,duyệtybiênbản,kéotới11giờkhuya.

CuộcCảicáchđãcó“đà”ngàycàngsôiđộngcácxómlàng.Nôngdânđượcruộngđấthănglên“hưởngứng”phongtràođấutố.NhưngLiệuthấynặngnề.Vìcôngviệc,vànhữngýnghĩcứlẩnvẩntrongđầu.TừngàyphátđộngquầnchúnglàmCảicáchruộngđất,tạiliênkhuViệtBắctớicuốitháng5-1953đãcóhaiđịachủtựsát.Bầncốnôngđượctrảthù,chiaquảthực,nhàđượcchiếccốiđá,nhàtốitốithắpđènraxemcontrâubỏmbẻmnhailạicỏ.Nhưnglắmkhilạichảchắcđãhơntrước,khinhànọđem“lộc”cảicáchsắmđồnghồbútmáy,đeochiếcxàcột

trongcóquyểnsổđirong,dùlàkhôngbiếtchữ.Cứthế,chảchịurađồngnữa,đểcỏrảmọctrànlan.

Lạinhữngchuyệnkhác,liênquanđếnthựchànhtưpháp.Đúnghơn,đâylàchuyệnthưởngphạt“ởcơsở”nhândanhtưpháp.Dưluậnxaoxuyếntrướctinkỳhàonấy,trungnôngnọsẽbịđemrađấu.Cácđoànthểthanhniên,phụnữởlàngVănYênkếtánmộtphụnữ“tằngtịu”vớibộđội3nămtù,chodonglênhuyện.NgườitađãvượtquáphạmvidânchủcủanướcViệtNamdânchủnhândânvàkhôngtheođườnglốicủachínhquyền.Mìnhcàngcảmthấytrongviệcphóngtayphátđộngquầnchúngcầnphảivữngtaylãnhđạomớiđược.(nhậtký22-6-1953).TrướcQuốchộikhángchiến,ôngnóiranhữngđiềutrên,ởdạng“điềuđánglongại”,chảmấytácdụng.

Nhưngcũngcónhữngniềmvuinhonhỏ,nógiúpônghồnnhiênthoátkhỏidòngsuynghĩvề“côngcuộcvĩđạichung”.TrầnThịVân,ngườicongáilớnđangởvớimẹ-vừalấychồng,sựlựachọnôngchẳngbằnglònglắm.NhưngrồigặpchàngrểSinh,thấyhiềnlành,Liệulạiyêntâm.ĐạiTừlại“cử”chúbéTrầnThànhCông9tuổilêncơquanchơivớibố,mộtdịpđểbiếtđếnsáchbáođènđiện,ngheradiovàmáyhát,rachơithịxãTháiNguyên,mayrathìcònxemđượcchớpbóng.Nhìnconbẩnthỉu,sờnrách,ôngđemnóđitắm.GiáLiệucócảChiến,cuútcuít,concủaSửuởđây,anhdắtemđilẫmchẫm…

-21-:CƠNLŨNhữngdựcảmlớndần,trởthànhnỗilo,rồihiểnhiệntrướcmắtmốinguyhiểm.Nguyễn

ThịNămbịbắn.Đấutốngàycàngkhắcnghiệt.Không ítđội “xâuchuỗi”, “bắtrễ”nhầm,đểngườitađemtưthùtịhiềmratrịnhau.Hệthốngcánbộởcơsởlunglay.Đêmđêm,cónhữngbíthưCộngsảnbịlôiđikếttội“Quốcdânđảng”,vợconkhôngbaogiờthấytrởvề.Khôngkhílàngquêuuất,căngnhưcóquảbomtấngàivào.

Nhứcnhốinhất,làkhi“lũ”trànvềgiađìnhthứhaibênkiaTamĐảo.Dùcóbaem-mộtđãhysinh-vàmộtcontrongquânngũ,đónggópthócgạochobộđội,dùcănnhàthườngxuyênnuôiăncảtiểuđội,SửuvẫnbịquyđịachủvìmấychụcmẫuruộngcụđốcNgọcmuabằngtiềnviếtsáchtrướckia.Bịcôlậpthiếuăn,bàholao,thổramáu,màkhôngcótiềnchữachạy.

LớpchỉnhĐảng,nhữngcốgắngđểrađờimộtcơquannghiêncứukhoahọc…khiếnLiệukhôngvềthămSửuđược.ChảcótintứcgìtừbênkiaTamĐảocủamấymẹcon.Màcuộcphátđộngquầnchúngđánhđịachủđãbướcvàocaotrào.Ngherầmrầmtinđấutốđâuđó,lòngôngcứnhưcólửacháy.Phảidứtramàđithôi,dùviệcđangbềbề.

Quamấyquảđồi,thunglũng,cáiấpbénhỏdướichânnúiConVoihiệnra.Aoraumuống,aiđangnhấpnhôhái,dángtiềutụymàquenquen.Khôngthểngờđược.Sửucủaông,bắpchântrắngxanhngấnbùn.Mộtcảmgiáckhódiễntả,nghẹnngàophachútvuivui.ThếlàSửuđãgầnngườilaođộnghơn.Nhưngcáigầnđócógiágìkhông?

12-8-1953Cảmộtcảnhtượngđiêutànvàhiuquạnhhiệnratrướcmặtcha.ConvàchịQuangđương

nằmchơitrêngiường.Hãybiếtcácconvẫnsống,vẫnmạnhkhỏe.Mớiđầu,conkhôngnhậnbiếtcha,màgọilà“ôngcụ”.ChavừabuồncườivừacócảmtưởngnhưLưuNguyễnxưakiatừThiênThaitrớvềxalạvớicảmọingườiyêudấu!

Chamuốnbiếtngaynhữngbiênthiêntronggiađình,nhưngkhôngmuốnhỏivàthấyngạingùngkhihỏiđến.Vìbiếtnósẽkhônghaygì.Ởđâyđộicôngtácphátđộngquầnchúngchưavềlàmviệc.Nhưngnhàta,cũngnhưcácđịachủkháctronglàng,đãbịcấmkhôngđượctựdođilại.Sựthực,mẹconcóphảilàđịachủchínhthứcđâu.VìruộnglàcủachunggiađìnhmàcậuBích,cậuKhôiđềuđicôngtácvắngnhà,nênviệccaiquảngiađìnhrơivàotaymẹcon…

Giađìnhtahiệnnaynhưởtrênmộthòncôđảo,cáchxavớiđấtliềnrộnglớnlàđạichúngnhândân.Nhữngngườithânthuộctrướckiađềukhôngdámbénmảngtới,vìsợmangtiếngxấucâukếtvớiđịachủ…Ngayđếncảviệcchavềcũngngoàisựchờđợicủamẹcon.Vìmẹcontưởng

rằngchasẽkhôngdámvềthămtrongkhiphongtràođươngsôinổi…Mẹcontừtrướckhángchiếnvẫnsốngxanôngthôn.Từkhilênđâyđốivớinhữngngườinôngdânxungquanh,mẹconvẫngiữđượccảmtình.Khôngchiếmđoạtruộngđất.Khôngchovaylãi.Khôngđánhđậpchửimắngai.Khônggiựtcôngai.Khôngmắcnợmáuvớinôngdân.Nóichođúng,mẹconởtronggiaicấpbóclột,cáigiaicấpmànôngdâncoilàthùđịch,phảiđánhđổnócũngnhưtiêudiệtđếquốcTuyvậy,cộngvớinhữngcông tácphục vụkháng chiến (nhà có3ngườiđi bộđội và thườngxuyêngópkhánhiềuchokhángchiến),nhàtavẫnđượcliệtvàohạngthânsĩyêunướcvàtiếnbộ.Cóchăng,chỉphảithanhtoánvớinôngdânmộtkhitínhrarằngcónợvớinôngdânthôi.Màchắcrằngcũngkhôngnhiều.

Khiviếtnhữngdòngnày,trongmộtquyểnvởriêngchocontraiútmới26thángtuổi,Liệuthấyhơibuồncười:chínhchalúcnàyđươngphụtráchkiểmtratrongđoànchỉđạocôngtácruộngđấttạiViệtBắc.Ôngkhôngngờmìnhđangnhầm.Đámđông,nhấtlàđámđôngthuầnphác,bịvôthứckiểmsoátkhiđượcphátđộngmộtchiềuhướngnào,sẽpháttiếtranhữngnănglượngkhổnglồtămtốihaytíchcựctùythuộcngườikhơimào.Đếnmộtlúc“âmbinh”trỗidậymạnhmẽquá, chínhngườiđốt lửacũng thànhbất lực,đứngxuôi taynhìn thực tếnghiệtngã.

Ngày7-5-1954,trậnchiếnởĐiệnBiênPhủkếtthúc.CảthếgiớithánphụcchiếnthắngcủabộđộiViệtNam.Dântộctựhào.Ýnghĩacủasựkiệnlàquálớn,nhấtlàtrongmắtconngườivừalàmchínhtrị,vừabắtđầunghiệpnghiêncứulịchsử.Nứclòngvớitưthếmớicủaphecáchmạng,Liệulạicónhữngấmứckhác.TinkýhiệpđịnhGenèvevềTânTrào,ôngtốclênHồChủtịch,TrườngChinhthắcmắc“đứngvềtươngquanlựclượnghaibênthìranhgiớiquânsựphảiluixuốngphíaNammớiđúngchứ.Chínhđịchcũngthừanhậnranhgiớichỉlênđượcđếnvĩtuyến14-15làcùng,thếmàtachịukýởvĩtuyến17,phíbaonhiêuxươngmáuđấutranhcủaquândân”.Lãnhđạogiảithích,nhưnglàmsaocóthểhởchomộtngười“xốcnổivềchínhtrị”cáiđiềuranhgiớiởđâuthìcáccườngquốcđãquyếtđịnhrồiđược.ConsuốiởTânTràochiềutháng7-1954ấyđếnlàlắmtháclũ.

Dùsao,trướcmắtlàhòabìnhrồi.NgàyvềHàNộiđangđến,vớivôvànhạnhphúchạnhphúcquágiảnđơnsaunhữngngàyhầmhốbomđạn,cókhichỉlàgiấcngủấm,bữaănno.Liệusẽđượcrảnhrangtrongviệcđènsách, làmviệctheochíhướng,đàosâuchiêmnghiệmcáimìnhthích.Hòabìnhđemlạibaonhiêuthứ,thếmàtrướcngưỡngcửacủanó, lòngLiệulạingổnngang.

13-5-1954ChiềunaytạicơquantổchứcănmừngchiếnthắngĐiệnBiênPhủbằngnhữnghìnhthứcăn

chung,nóichuyện,mặcniệmcácchiếnsĩhysinh,hôkhẩuhiệu,cahát…Tronglúcnày,mìnhnhớđếnDiễmđãdựchiếntrongtrậnĐiệnBiênPhủ,có lậpcôngtheonhưlờihứahẹngửivềnhàkhông.MìnhcũngnhớcảChiến,QuangvàmẹnóđươngsốngtrongnhữngngàyảmđạmởBồTỉnh,khôngđượccùngtoàndânreomừngtrongtrậnchiếnthắnglịchsửnày.

14-5-1954Mấyhômnaymìnhphảitrấntĩnhlắmđểlàmviệcnhưthường.HômquaNghiêmvềbáocho

biếttìnhhìnhSửuvàcácconđươngsốngnhữngngàyđaukhổmàchưacólốithoát.Sửu,conngườihiềnhậu,yêunướcvàủnghộcáchmạng,bâygiờkhôngmaylạilà“kẻthù”củanôngdânmặcdầuvẫnđượcnôngdâncôngnhậnlàkhôngcótộiácgì.HaiđứaconđángthươngcủamìnhlàQuangvàChiếncũngdođó,sốngkhôngchỗdựa, thiếuthốn,bơvơmặcdầuchúngnóvẫnkhôngcảmbiếtnhữngsựvậtxảyratronggiađìnhnó.Mấythángtrước,mìnhđãđềviệcnàyvớiTƯvàđịnhrõtháiđộcủamình.Tháiđộấylàtrongcuộctranhđấugiữanôngdânvớiđịachủ,mìnhphảiđứngvềphenôngdân,nhưngvẫnphảicónhiệmvụđốivớicon,vớivợ.KhốnnạnchoSửu,tựmìnhkhôngphải làđịachủchínhthức,màchỉ lànạnnhâncủamộtgiađìnhăntiêuphungphírồiđếnngàycuốicùng,mộtmìnhphảichịusỉnhụctrướcnôngdântrongkhikhôngthanhtoánnổisốtôphảithoái.ThươnghạichoChiếnvàQuang,nếuhoàncảnhthuậntiệnđượcởchungvớichathìlàmgìphảisốngtrongcảnhđauthươnghiệnnay.Hômtrước,viếtchoSửu,mìnhđãdặnphảithànhkhẩnvớinôngdân,bìnhtĩnhxửtrítrướcmọisựbiếnvàluônluôntintưởngvàotươnglaicảitạocủamình.Đốivớicáccon,đừngđếchúngnócómộtấntượngxấutrongkhichúngnólàdòngdõicủamộtgiađìnhcáchmạng,làthếhệxãhộichủnghĩasaunày.Cũngmaylàcácconcònthơdạichưabiếtgì.TheoNghiêmthuậtlại,thìQuangvẫnnhậpbọnvớinhiđồng,mỗibuổichiềuđihôkhẩuhiệu:Đảđảođịachủ!Chiếnnằmởnhàcũnghôtheo.Cũngmaylàcáccontuythiếuthốnnhưngvẫnkhỏemạnh.Nghiêmđemtiềnphụcấpvềvàmangtheochocácconmộtchaiđường.Quangviếtthưlên,bứcthưđầutiêngửichochatừkhibiếtchữquốcngữ,đãkhoelàănđườngngonlắm.ChiếnthìvẫnkhoẻđòiNghiêmcholênvớicha.Changhĩđếnmàselònglại.

Mìnhtựhỏi:tìnhcảmcủamìnhcógìlàyếuđuốikhông?TronglúctoàndânđươngphấnkhởivềchiếnthắngĐiệnBiênPhủ,saomìnhvẫnkhôngquênđượcnhữngthườngtìnhgiađình?Mìnhthìchorằngtìnhcảmnàyvẫnlàtìnhcảmcủamộtconngườinórấttựnhiênvàhợplý.Saomìnhlạikhôngthươngconvàthươngvợ,miễnlàmìnhkhônglụyvềtìnhcảmđểhạiđếncôngtác.Trongcuộctranhđấu,mìnhđứngvềphenôngdân,nhưngvẫnbiênrõnhữngthamlamíchkỷcủanôngdân,nhấtlàkhiđứcthamlamấyđượcnuôngchiều.

17-5-1954ĐếnhômnaymìnhmớithảoxongtậpgiớithiệulịchsửcáchmạngcậnđạiViệtNamđêtuyên

truyềnquốctế.NhưngcònpháiđểchobanSử-Địa-Vănduyệtlại.Làmxongviệcnày,mìnhcũngđỡthấysốtruộtđôichút.

NghiêmhômnaytừBồTỉnhvềđemtheotintứccủaSửu.Tìnhhìnhcònnghiêmtrọnghơn.Sửunóivẫnmuốnsốngđểgầncácconvàthànhkhẩnvớinôngdântrongviệcthoáitô.Nhưngcanđảmhếtrồi,sứclựckiệtrồi,tiềncủakhôngcòngìnữa,khôngchắccócònsốngđượcđểgầncongầnchồngdướiáplựccủanôngdânkhông?Sửucòngửilêntrảmìnhmộtgóinhậtký,thưtừvàkỷniệmvậtđểmìnhgiữ,vìgiữởdướiấylúcnàykhôngcógìlàđảmbảocả.Sửuphảixalìanhữngvậtliệuđãhòavàođờisốngnàychắclàkhổtâmlắm.VấnđềsốngchếtcủaSửuđãđềrarồi.Mìnhcócòngiữđượcbìnhtĩnhkhông?Vềbềngoài,mìnhvẫnlàmviệckhôngngừng.Nhưngbanđêm,mỗikhinghĩđếnthìđếnsángkhôngngủđược.

(Nhậtkýquyển448,lưutrữViệnSửhọc)Vàocuốicuộckhángchiến,Sửukhôngcòngìđểchạyăn.Khôngthểvề thăm-chẳngai

đượcphéplàmviệcấy,LiệuviếtthưlênTrungương,xinđónQuang,ChiếnlênLạngSơngửingườibàconbênSửu,lýdolà“cáccontôicótộigìđâu”.TrongngôinhàtranhdướichânnúiConVoicòntrơlại“hoakhôi”phốHàngĐườngdạonàovớicănbệnhhiểmnghèo.

CHỘNRỘNHÒABÌNHChiếnthắngĐiệnBiênPhủđemlạithếmạnhchođoànViệtNamtrênbànhộinghịGenève.

Cácbênthamgiakýkếtthiếtlậpnềnhòabìnhtạmthờichoxứsở.Đấtnướcchiađốivớihaichếđộchínhtrịkhácnhau,cáivạchngănvềđịalýlàvĩtuyến17.

CáccơquankhángchiếnởViệtBắcchuyểnvềThủđôHàNội,trongđócóTrầnHuyLiệuvàgiađìnhlớn.BênkiaTamĐảo,bàSửuđượctiếptếmộtmóntiềntừHàNội,đãnộpđủthoáitôvàđượctha.NằmtrêncángraVĩnhYên,SửulênôtôvềThủđô,vàothẳngbệnhviệnĐặngVũLạc.HaiđứaconnhỏbấylâuởLạngSơn,nayngàyngàyđượcvàothămmẹ,vuinhưTết.

Chẳng“bên”nàocóniềmvui trọnvẹn.BàTýkhôngchấpnhận“hiệntình”,bàSửutuầnđượcchồngvềthămmộtlần.Cònbọntrẻemlớnlên,đihọc,quêndầnnỗikhổđạnbom,túngđói.CậuútChiến,mộtlầnnghebốgiảngconvớianhCônglàcùngchakhácmẹ,vớianhDũnglàcùngmẹkháccha,vớichịQuanglàcùngchacùngmẹ”,đãrấtkhóhiểura.

Liệutậpxeđạp,trầytrậtmấytốiravườnhoaBaĐìnhngãtímđầugốimàchẳngxong.ÔngcáuvớiNghiêm,ngườicháugiữxe,rồicườixòa:“Cóphảiaicũng làmđượcmọiviệcđâu”.Hìnhnhưýnghĩmìnhkhôngthểđixeđạplàmôngantâmvớicôngviệcviếtsử.

Cơquantừkhángchiếnvềđóngởsố2LêPhụngHiểu,nhàởcũcủamộtviênquanhai

ngườiPháp, tiệnnghi rất sang,đủđầy sa lông,quạt, tủ…Ngồihốxí “máy” sướnghơnhẳnnhững“chuồngchồ”hôihámcóthúngtro,ainấybấtgiácnhớlúcđi“quậncông”ngoàisuốiViệtBắc.Nhữngôngké,bàbủmớiđấyđãthànhraxa.BộThươngmại,đượcphânở16-18HànThuyênđặtvấnđềđánhđổi,anhemlạichuyểnrađấy.Năm1959,nhà38HàngChuối,vốncủahiệuvảilụaTânVinhtrênHàngĐào,trởthànhtrụsởchínhthứccủaViệnSửhọcchotớinay.

Ởkhuphốtâycónhiềucáithíchthật.Tiệnnghithayđổicáchsốngcủaconngười.Thíchnhấtlàsựtĩnhmịch,nhữnghàngcâyxanhmát,đibêndướicóthểnghĩngợilắmđiềuhay.Chảhiểunhàcửa,phốxácólàmngườitathôngminhhơnkhôngnhỉ,Liệunghĩ.Từnhàriêngở16PhanHuyChú,ôngdễdàngsangcơquanhaynhàĐặngThaiMai,TrầnVănGiàu,ĐàoDuyAnh,CaoXuânHuy,HoaBằng…bànsoạncôngviệc.Đấylànhữngngườicósởhọchệthống,nghiêmtúcvàgiỏigiang.Biếtmìnhlàngườitựhọcmànên,Liệutôntrọnghọ.Nhữngvị“túcnhothuầntúy”đượcđắmchìmtrongcổsử,vănhóahọc,nhữnggìkhôngđộngchạmtrựctiếpquáđếnlịchsửhiệnđại.QuanhệvớiTrầnĐứcThảovẫnrấtkhó,nhưngvịtríthứcngoàiĐảngấyđãchuyểnsangđạihọcTổnghợp,bắtđầucuộcđờingàycàngđơncôi.

Cáckhoahọcngàycàngnghiêncứusâu,dầndầnrachuyênbiệt.Năm1955,banSử-Địa–VănchuyểnthànhbanVăn-Sử-Địa,rồinăm1959trởthànhcơquantrongủybanKhoahọcNhànước.

Liệucóchântrongbanlãnhđạo,nắmluônViệnSửHoạtđộngtừtrướcđókhálâu,nhưngtháng2năm1960,ViệnSửhọcmớicóquyếtđịnhthành lậpchínhthức, trực thuộcủybanKhoahọcNhànước,cótạpchínghiêncứuriêng.Đâylàmộtbướcchuyểncựckỳlớnvềchất.TừmộtcơquanĐảngchuyểnsangcơquanNhànước,tínhchấtkhoahọcsẽ“nổi”lênhơntínhchấtphụcvụcáchmạng.

Nhưngdầusaophụcvụcáchmạng, thểhiệnởcông táccủaĐảngtrong từngthờikỳ, làcôngviệckhôngthểkhônglàm.ĐólàchuyênđềvềgiaicấpcôngnhânViệtNam,cáccuộcthảoluậnvềphươngphápluậnsửhọcMácxít,nhữngbàiviếtphụcvụđấutranhthốngnhấtđấtnước.VàbảnthânLiệu,giữahaivaitrònhàcáchmạngvànhàkhoahọccũngcòn“chânướtchânráo”cơmà.

Cơmanthứđểphảinghĩ,chọnlựa,rồicáchthứcchonórađờiantoàn.Làmmộtđảngviên,tuânthủkỷluậtcủatổchứcđãkhó,nhưnglàmngườiđộclậpcònkhóhơn.

Chẳnghạn,Liệuđãphảilaotâmbaonhiêuvớimấyngườiônglấyvềcơquan.Phảinóiđólà

mấy“sốphận”mớiđúng.NgườiđầutiênlàNguyễnKhắcĐạm,connhàyêunướcNguyễnKhắcNhu.Đạmđãđỗ tú tài,đangở trongbộđội,cóanh làNguyễnKhắcTrạchkhôngtheocáchmạngmàđiPháp.Chuyệnsẽchẳngcógìnếutrongchỉnhhuấn,ĐạmkhôngkiểmđiểmrằngđãcólầnPhòngNhìPhápchủđộngliênhệvớimình.MuốncóĐạm,LiệusangbênQuốcphòngđặtvấnđềvớiVõNguyênGiáp,rằnganhtathậtthàkhainhận,vàcóbắttayvớibênkiađâu.Đạmđangbịgiữthìđược“khều”ra,chuyểnsanglàmởphòngtưliệuViệnSửđếnkhivềhưu.

NgườithứhailàNguyễnNgọcTỉnh,mộtnhànhouyênthâmởNamĐịnh.Trênmảnhđấtđầyđìnhđềnchùa,Tỉnhđem“chuyện”cáchmạngphổvàocácbàivăncúngThánh.HồicảicáchruộngđấtTỉnhbịnghiQuốcdânđánglẽrabịbắnnhưngthếnàolạithôi,sốngvươngvấtđóikhátchođếnkhiLiệukéolêncơquan,giữchândịchHánvăn.

NhọcnhằnnhấtlàtrườnghợpNguyễnĐổngChi,mộttaythôngtuệtrongkhuBốn.Đầunăm1954,banSử-Địa-VănởTânTràolấyvềkhiChiđangcảitạoởHàTĩnh.HuyệnủyCanLộctưcôngvăn“tênNguyễnĐổngChilàđịachủcảitạochưaxong,khôngthểvàođượccơquanTrungương”,đềnghịgiảvề…SaukhixinýkiếnPhạmVănĐồng,LiệuphúcđáplạirằngNguyễnĐổngChiđangcócôngtrìnhvềcổvănhọcsử,bangiữlạicảitạotiếp.RồivềHàNội,thếlàthoát!

NgoàiNguyễnKhắcĐạm,NguyễnNgọcTỉnh,NguyễnĐổngChi,LêToại(vốnlàmộtôngphán)…,cónhữngngườiLiệurấtthươngnhưngchẳnglàmgìđểgiúpđược.ĐoànXuânKiểutứcHoàngCôngKhanh,ngoàiHảiNinhcó“títoáy”“định”cướpmộtđồnbinh,PhápbắtđượcđưalênSơnLa.Chẳngphảitùcộngsản,KiểunằmchungbuồnggiamvớiTôHiệu,vìcũngbịlao.Anhgiữquanhệtốtvớimọingười,đóngmộtchânvănnghệđắclực.Khilàmtậpthơvăncáchmạngtrongnhàtù,LiệuđưamộtbàicủaKiểuvào,kýtắt“Đ.X.K”.TrườngChinh,tứcĐặngXuânKhu,cólầnhỏi“anhkiếmđâubàithơhay,thỉnhthoảngngườitavẫntưởngcủatôicứkhen”,Liệuchỉcười,vìtácgiảđangcưagỗtrênrừng.Saunày,hếthạncảitạocủata,ĐoànXuânKiểuvềHàNội,viếtláchtrởlại,đượcgiảithưởngcủaLiênhiệpVănhọcNghệthuậtViệtNam.

Liệuhaycóliênquanđếnnhững“sốphận”kiểunhưthế.Đócũnglà“sốphận”củaông?Rấtnhiềuchuyện,saunày,lúcbìnhthời,ôngchỉnóiđượcvớivàingười,trongđócóMinhTranh,mộtthờinắmnhàxuấtbảnSựthật,thamgianghiêncứulịchsửĐảng.CólẽsauNguyễnBình,HảiTriều,TrầnĐìnhLong,thìMinhTranhlàngườiLiệugửigắmnhiềutâmsự,cảuẩnlẫntrongveo.SauMinhTranh,Liệucónhữnghậusinhgầngũitrongcơquan:BùiĐìnhThanh,Văn

Tạo,NguyễnCôngBình.

Chẳnghạn,“nắm”trongtaynhữngnhànghiêncứutêntuổiđãlừnglẫy,thìlàmthếnàođểhọpháthuysởhọcsởtrườngmàkhôngmắc“phốt”chủquan,biệtphái.ĐàoDuyAnh,CaoXuânHuy…dùlàmsửhaybơitrongbểHánNômđềucóchuyênmônrấtsâu,khóthaythếtrongđịahạthẹpcủahọ.

Liệunổitiếngcũngđãlâu,nhưnglạitrêntrườngbáochí,cáchmạng,phảinóithẳnglàđisauhọvềphươngphápluậnsửhọc.Ôngphảichiêuhiềnđãisĩthựcsựtôntrọng,khônglấykhuônkhổhànhchínhcứngnhắcrađòihỏihọđược.Vàrồinhữngconngườiuyênthâm,đầycátínhấyđềuđãcùngLiệuyênổnvớinhau.

Chẳnghạn,sựthayđổicủathờithếtácđộngrátrạtđếncôngviệc.SaucáichếtcủaStalinnăm1953,LiênXô,trongĐạihộiĐảngXXnăm1956,chủtrương“pháttriểnnềndânchủxãhộichủnghĩa,khắcphụctệsùngbáicánhâncủaStalin”.MâuthuẫnXô-Trungngàycàngnóng,đếnmứcbỏngrẫy.Lưuhọcsinh,nghiêncứusinhđangđàotạoởLiênXôphảirútvềtrướcthờihạn.Cácnhàkhoahọctrongnước,vốnchịunhững“nguồn”ảnhhưởngkhácnhau,đụngđộtóelửa.Chọnlựalậptrường,“mởmồm”rấtkhôngdễ.Cólúcphảitránhné.

Chẳnghạn,nhữngyêucầutứcthờicủatrênđặtrarấtcấpthiết.Tháng4năm1959,ThủtướngPhạmVănĐồngxuốnglàmviệctrựctiếpvớiViệnSửhọc.Traonhiệmvụđếntháng8nămsauphảicóấnphẩmkỷniệmCáchmạngthángTám,conngườihiểubiết,cócátínhmềmmạiđónóikhágaygắt:

-Mộtcuộccáchmạnglớnlaonhưvậy,đánhdấucảmộtbướcchuyểnvĩđạitronglịchsửdântộc…màcảngànhSửhọcchođếnnaygần15nămrồi,vẫnkhôngcóđượcmộtcôngtrìnhnàoxứngđángsao?Thếnàocácanhcũngphảilàm.Tậptrungsứcvàomàlàm,gáccácviệccóthểlàmsaucũngđượcđểcónhânlựcmàlàm…

-Cácanhgiaoviệc,anhemrấtmừngvàsẽlàm.-Ôngviệntrưởng,cũnglàngườigópphầnlàmnên“bướcchuyểnvĩđại”trên,đãtrảlời,cũnghếtsứckhiêmnhường-Nhưnganhcũngbiếtđấy,sốcánbộthìítlạichưađượcđàotạocơbản,chỉvừahọcvừalàm,khócóthểcóđượccôngtrìnhgọilàxứngđángvớitầmvóctolớncủa“cáchmạng”.Anhemsẽcốgắngcómột“cáiáođỏ”đểcùngnhândânđivàongàyhộimàthôi.

-Nhưng“áođỏ”cóthể“đỏthẫm”cũngcóthể“hồnghồng”thôicũngđượcđấynhé,vìthờigiangấpquá-Liệunóithêmsauchútchầnchừ,giọngkhá“thânái”vớiThủtướng.

Saumộtnămcậtlực,năm1960,“LịchsửCáchmạngthángTám”vàhaicuốnvềCáchmạng

thángTámởcácđịaphươngtừThanhHóatrởrađượcđưain.Vàithángsau,quyểnII,462trang,vềcáctỉnhtừNghệAntrởvàorađời.

Trênkhen.Nórakịpthời,tứclàViệnđãlàmxongcáiviệclãnhđạocần.Nhưngcònchấtlượng,chắcLiệunghĩcónhữngđánhgiá,kểcảtưliệu,cònchưa“chín”.

Chẳnghạn,đánhgiácácnhânvậtlịchsửgắnliềnvớicácsựkiện,tràolưuquantrọngtrướcnăm1930thếnàochothỏađáng.Cóphảinhữngngườikhôngcộngsản,nhưnhữngPhanChuTrinh,PhanBộiChâukhôngđónggópgìđượcchodântộc?VàPhanThanhGiản,tiêucựchơn,LiệuthấycũngphảinhìnôngtatrongbốicảnhyếuđuốiươnhènchungcủanhàNguyễntrướcthựcdânmạnhmẽ.TrongkhungcảnhnềnhòabìnhởmiềnBácvừalậplại,chiếntranhgiảiphóngđangnhómlênởmiềnNam,quanđiểmtrêncóthểcoilàkhôngđược“chínhthống”lắm.Dùsao“éphànhépmỡainỡépngườivàothờithếkhôngphảicủahọ”,Liệuthấythế.

-22-:LỊCHSỬ80NĂMCHỐNGPHÁPHồilangthanglàmbáo,ởtù,Liệuđãviếtnhữngcuốnsửnhỏ.“Anhhùngkhứquốc.Ông

NạpNhĩTốn(Nellson)” in trongCườnghọcthưxãnăm1927,rồiđến“BạođộngYênThể”,“TháiNguyênkhởinghĩa”(saunhàxuấtbảnđổithành“LoạnTháiNguyên”chodễbán)làcáckhởiđộngđầutiên.Trongkhángchiến,lúc“ngồichơixơinước”vàđợitựtử,“SơthảolịchsửcáchmạngcậnđạiViệtNam”rađời,ingiấyrơm.“Tiệnthể”,trongmộtlúcvừaphẫnchívừarồiviệc,ôngThườngtrựcQuốchộiviếthồikýkểlạiđờimình,từlúctấmbéđếnliênchiđoạntùđày.Hồikýthìchưain,nhưngcuốn“Sơthảo…”đãđemlạichoôngnhiềuthứquýbáu:bạnbè,nhữngnhậnxét,lớnnhấtlàsựtựtin.Ôngđượcgópýkiếnrằngthờicậnđạicũngcónhữngthành tựuvềvănhóaxãhội, sựphảnánhvềkinh tế trongsáchcònmỏng.Liệumuốn làmquyểnmớitrênnềncáiđãcó,đặtchonómộtphạmvihẹphơn,lịchsửchốngPhápthôi,trong80năm,cònnhữngvuatàuthủyBạchTháiBưởi,thơvăncácônghoàng,nhữngcôngtrình,tiếnbộmangảnhhưởngPhápkhôngđụngtới.Hẹp,nhưngnhấtđịnhphảisâuhơn,thấuđáochứkhôngtheonhữngyêucầubênngoài.Đâylàcôngtrìnhcủariêngôngcơmà,dầutrongkhilàm,ôngvẫnsốngbằnglươngbổngNhànước.

Giờlàlúctĩnhtâm,tĩnhtríđểtracứutrongthưviện,đốichiếu,họcphươngpháptrongcáccuốnsửPháp,TrungHoahayLiênXô.Phươngphápchẳngphảilàthếmạnhcủamộtngườitựhọc.Ngượclại,ôngđãsống,nếmtrảiquánhiều,đãgặpcácnhânvậtchínhyếucủamộtthờinhưhaicụPhan,NguyễnAnNinh,HồChíMinh,BảoĐại…Khônggìdễhơnlàđivàosửcậnđại,cáithờicủacảcha,anhông.Nókhôngquáxaxôiđể“tan”vàohuyềnthoại.Tưliệuvềnóđủnhiềuđểkhỏiphụthuộchoàntoànvàocácsửgianhưthờiphongkiến,dùđólàPhanHuyChú,LêQuýĐônhayNgôGiavănphái.Nócũngkhôngquásátsạt,còn“nóngrẫy”nhưthờihiệnđại,đủđểôngđộclậptrongcáchđánhgiá.“Đánhgiá”,cáicôngviệcvừatrọngđạinhấtlạivừavớvẩnnhất.Sựkiệnvừadiễnraítnămtrướcđâythôi,chứngnhâncònsờsờđó,màđãcóngườicứriếtriệtkhoáccáiýnghĩaxalạnày,phủibỏcăncốtkiađi,nêngọilàthamlamlốbịchhaylàcáichichiđây…TrờiphúchoLiệutrínhớtuyệtvời,nóchoôngsốnglạibaonhiêucâuchuyệnđãnghetrongtù,khilàmbáo,lúcgặpgỡđủloạingườicủanhiềuthếhệ,lậptrườngchínhtrị.Nhưnglạicólúcnóhành,khiaiđómuốnôngquênđiđiềugì…

“LịchsửtámmươinămchốngPháp”đượcthainghén,hìnhthànhvàđầyđặndầngiữabaonhiêucôngviệc.LàViệntrưởngViệnSửhọc,ôngphảitổchứcđộingũnghiêncứutrẻ,tìmđềtài,cửngườiđihọc,thămhỏinhàcóđám…LàUỷviênUỷbanThườngtrựcQuốchội,ôngphảidựcáckỳhọp,luậnbànvềluậtpháp,tranhthủđọcsáchgiữahaibàidiễnvăn.LàPhóchủtịch

hộiViệt-Trunghữunghị,ôngdựcácbữatiệcxãgiao,lưuýTrungươngcảnhgiácvớiđềnghịcủabạndờithủđôtừHàNộilênXuânHòa.Quanhệxãhộicàngnhiều,“dự”lắm“ghế”thìcàngsốtruột,tiếcthờigian.ĐượccáiLiệudễngủ,vàăncũngrấtdễ.Khônguốngrượu,chèthuốc,ôngđềuđặnmỗibữababátcơm,trưangủítphútrồiđúnggiờngồivàobàn.

LịchsửcậnđạiViệtNamcónhữngvậnđộngcănbản:thựcdânxâmlược,phongkiếntanrãtừ hệ ý thức đến thực lực, các trào lưu đấu tranh cho dân tộc, sự giao thoa giữa văn hóaphươngĐôngvàphươngTây…Cónhững“nẻo”khôngđơngian,nhưđánhgiácáctràolưucứunướctrướckhiĐảngCộngsảnrađời.Liệucốgắnggiữsựđộclậpcủamình,ítralàvìtrướckhitrởthànhcộngsản,ôngđãlangthangtừchủnghĩanày,đảngnàysangchủnghĩakhác,đảngkhácrồi.Ôngyêunước,nhữngngườitìmđườngcũngyêunước,cólýgìchohọlàkhôngtiếnbộ,khihọchưahềbiếtchủnghĩacộngsảnlàgì.

Tưliệuchocuốnsáchđượcbổsungdàydặndần,khibộ“TàiliệuthamkhảolịchsửcáchmạngcậnđạiViệtNam”doLiệuchủbiênrađời.NguyễnKhắcĐạm,NguyễnLươngBích,VănTạo,NguyễnCôngBình…,baonhiêuthứnhặtđượctrongcácnghiêncứucủahọnữa.Liệucócảvạntrangtưliệuđểngẫmngợi,nungnấuthànhgầnnghìntrangsách.Bảnthảoviếttrênmặtsaunhữngtờtin,chữabebét,đượccáichữdễđọcnênngườiđánhmáykhôngmấtcôngđoán.

QuyểnIbộ“LịchsửtámmươinămchốngPháp”hoànthànhvàđượcinnăm1956,dày328trangkhổto,làmnhanhvàsuônsẻ.QuyểnIIkhôngnhưthế.ViếtvềgiaiđoạnĐảngCộngsảnđãrađời,đánhgiácủacácnhàlãnhđạođangcònsốngcónhữngchỗvừakhácnhau,vừakhácông.NócóhaitậptậpThượngdày156trangranăm1958,tậpHạ230trangranăm1960.Đâylàcuốnsửdàydặn,hệthốngnhấtlúcđóvềthờikỳnày.Nóđượcdùnglàmgiáokhoatrongtrườngđạihọc,đemranướcngoàigiớithiệu.TrầnHuyLiệunhậnhuânchươngHumboltvàbằngViệnsĩthôngtấncủaViệnHànlâmKhoahọcCộnghòadânchủĐứccótiềnđưaNghiêmgommộnộitộcvềmộtkhulăngởquê.Niềmvuiquảlàlớn,đôikhiôngnghĩmìnhđãlàmhếtbổnphậnvớicuộcđời.

Nhưngcuộcđờivẫntrôi,vàôngthìcònsống.Liệuđinướcngoàinhiềuhơn,đổiôtôcôngtừchiếcMoskvichbiểnHNA861sangLadađờimớimàutrắng.NhàcóbìamuahàngloạiA,phẩmhàmcủaThứtrưởng,ôngkhôngphảilođếncáiăn.BàTýthamgiacâulạcbộPhụnữtríthức,sinhhoạtcùngcác“mệnhphụ”.GiađìnhthứhaiởHàngBuồm,cáchnhàônghơnhaicâysố.NhuậnbútviếtbáodànhđưaSửu-giờchỉcònphảilochínhchohaiđứatrẻhọTrần,vìbàđãđilàmởtổđanlenkhôngdưdậtnhưngkhôngđếnnỗithiếu.VinhvàDũng,haiconriêng

củaSửu,mộtởbộđội,mộtđilàmxa,đãcólương.

Cóđiều,hòabìnhđemlạinhữngvấnđềmớichocuộcsốngkhônghềdễxửnhưlúccònthằngPhápthằngNhậtdísúnggươmvàocổđồngbàoông,bắthọsưucaothuếnặng.Bềnào,ôngcòn làngườicủachínhtrường,cáchoạtđộngxãhội.Đến lúctuổingoàisáumươi,baonhiêuýđồcònấpủ,màôngkhôngthể“đóngcửa”trongthưviện,viếtnhữngđiềumìnhnhớ,mìnhnghĩ.Nỗihamcôngtiếcviệccứcăngconngườiđamang,đasựra.

Cóhômsẵnthờigian,Liệuvềbàhaiăncơmtối,xongđưatiềnchoChiếnđimuavéxemphim.Cậuút támtuổiđãbiết tiếc tiền,muavéhaihàongoàirạpLongBiên,gầnchợĐồngXuân,loạirẻnhất,khiếncảnhàngồixemmàbắttaydiễnviênđược.Kểcũngvui,vìcáihạnhphúcđếnđơnsơ.Vàhơihơingậmngùi.Rấtlâu,kểtừthờikhángchiến.

Liệumớingồigiữamùimồhôinặngđếnthế.Rạpbẩnthỉu,chỗđitiểunhớpnhúađangxemtrẻconđánhđuổinhauchạyhuỳnhhuỵch.ChiếnvàQuangđãlớnlêngiữanhữngđứatrẻnhưvậy,vàôngchảdạybảođượcchúngtẹonào.

UỐNGCẠNCHÉNĐẮNGÁmảnh.Cónhữngthứámta,daidẳngkinhkhủng.Bằngmọicách,mọicốgắng,tatẩynóđi.Nếulà

mộtconkiếnbòtrongcổthìrấtdễ.Khóhơnmộtchút,cáimụnởchỗnhạycảmnhưnách,háng,khoeochânmỗicửđộngđềulàmđauđớn,thìphảiuốngthuốcvàđợi.Nhưnglàmthếnàođểchạytrốnmộtýnghĩ,vứtnórakhỏiđầu?

Liệu làkẻdễngủ, thếmàđêmđêm,nócứbòrangoenguẩy, làmbuồnbuồn, rồi thungthăngđilại.Đếnlúccắnxécuốngcuồngthìtỉnhhẳnrồi,mắtchongchong,đầuhoạtđộng.Nólàmôngphảisanggiườngcon,nhìnlũtrẻtĩnhtâmlạiđượclắm.KinhkhủngnhấtlàphảirangồingoàivườnhoaPasteur,điđilạilạinhưtâmthần.

Ngoài nămmươi, cái tuổi đã cần thư thái dưỡng thần, thu xếp yênmọi chuyệnđể tậnhưởngnhữngbổnglộccuộcđờidànhcho.Ôngcónhững“ghế”caolắmnơimờiđikểquákhứcáchmạng,một“bềdày”nhiềungườiphảingướclên,đượcdựbànnhữngcuộcquantrọng.Cứngồiphăngphắcchotổchứcsắpxếp,cóphảihơnlàcựaquậy,nhấpnhổmtôicóýkiếnkhácđâyạ…Nhìnraxungquanh,cóngườiquenlàmthơgiờchỉđạokinhtế,cóngườitừngvợconđâuđấy,giờviếtlýlịchđã“quên”đi…Chắccũngngứangáy,cóthểbấtổn,nhưngkhéokhéolựa

thìcũngxong.Tổchứcantâm,mìnhkhôngtằngtằngtiếnthìcũnganbềmộtđấngđángkính.ĐằngnàyLiệu…

Chẳnghạn,cơncớgìmàngẫmchuyệnngồiThườngvụQuốchội,nhưngquyềnquyếtởnơikhác.ĐãcóĐảnglãnhđạocơmà,vàmìnhlàđảngviên.HaymìnhtừQuốcdânđảngqua,côngnhậnsựtrongsáng,đẹpđẽcủalýtưởngcộngsảnnhưngkhôngnhìnhếtđượccáitốttrongthựctếcủaxãhộixãhộichủnghĩa?

Chẳnghạn,phảnđếphảnphonglànhiệmvụđươngnhiêncủacáchmạngđểđưađấtnướctớichủnghĩaxãhội,mộtconđườngtấtyếu.ThờiViệtMinhmớithànhlập,năm1941,điềulệcủamặttrậnghirõlàliênhiệphếtcáctầnglớpnhândân…,làmchoViệtNamvàcảxứĐôngDươngđượchoàntoànđộclập.VềkinhtếthìchủtrươngchỉtịchthuhếttàisảnbọnNhật,Pháp,lũViệtgian,Hángian…,chialạicôngđiền,giảmtô,cònđịachủvẫnđượcsởhữuruộngđất.Thếmàsanggiaiđoạncuốicuộckhángchiếnkhitađãgầnlàmchủđượctìnhthếtrongcuộcchiếntranhvớiđếquốc,nhữngquyềnđólạibịxóađimộtcáchtriệtđể,khiếnnhiềugốcrễrungchuyển.

Nhữngconcáiđịachủkêuoan.NhữngbíthưchibộbịkếttộiQuốcdânđảng,phảixửtử,“hiệnhồn”vềbáooánngườichịutráchnhiệmquảnlýmớicủathônxóm.Nhữngônggiáotừngmởtrườngdạyhọcchocảvùng,đượckínhtrọng,naycònglưngxuốngchào“ôngbànôngdân”mùchữ.Nhữngruộngđấtcằncỗiđểhóavìngườitabậnhọp,bậnđấutố,quythànhphần,lắprápchođủtỷlệđịachủđượcấnđịnh.Ngườibỏquêđithaphươngnhiềuquá.Tríthứcsợhãi,kẻcócủacomìnhlại.Màđãmộtthờihọnônứcđitrongđộingũdântộctheotiếnggọicủatacơmà.

ĐảngđãnhậnrasailầmcủaCảicáchruộngđấtnămtrước,vàtiếnhànhsửasai.Cóngườiđược“phong”địachủkhángchiến.Cóngườiđược“xuống”làmtrungnônglớptrên.Ánoancũngxóa,kẻxuốngtaymạnhquáđếnnứcnởxinconcáingườibịxửlýthatội.LạicócảcánbộcấpTrungươngmấtchức…Nhưngđómớichỉlàbiệnpháptổchức.Cầnphảicósựtổngkếtvềnhậnthức,chỉracácnguyênnhân,cộirễcủasailầmthìmớitriệtđể.Việcđócầnvôcùng.

Vàogiữanhữngnămnămmươi,LiệutrăntrởvớiýtưởngxâydựngmộtbàiviếtvềđịachủViệtNam.Trướcđó,haibàicủaôngcóliênquanmộtchútđếnđềtàinàyđãramắttrêntạpchíVănSửĐịa:“Nhữngngườihoạtđộngvănhóavớiviệccảicáchruộngđất” in số1, “VấnđềruộngđấttrongcáchmạngViệtNam”insố2.Cảhaiđềuranăm1954vàkýTrầnHuyLiệu.Bàilầnnàyđưamộtvấnđềtrựcdiệnvềcáisựkiệncònnónghôihổi,cóchỗvẫnnhứcbuốt.Tuy

tínhxãhộirấtlớn,nókhôngthểdàiquá,vàphảinghĩrấtnhiềuđểcómộtkếtcấuhợplý,chặtchẽvềlậpluận.

Liệulàmthậntrọng,kínkẽ,cácýtứđềuđượckiểmsoátkhitriểnkhaibóctách,chẻnhỏra.Chảgìôngcómộtbàvợbịquyđịachủ,dễmangtiếngđemcáiriêngrabànnhẽchung.Nhưngcáichínhđâylàmộtluậnvănkhoahọc,cầncólýtính,viếttrêncơsởnhậnthứcvềcáichung,đạithể.CũngkhôngthểvìnhữngsailầmtrongCảicáchruộngđấtmàphủnhậnhếtthànhquảmànómanglại.Nhưngdùthếnào,cáitưthếtranhluận,phảnbiệnlàkhôngthểtránhkhỏi,chonênLiệuchọnmộtcáchđặtvấnđề trực tiếp,khôngné tránhkiểu “thừbàn về…”, “thử xemxét…”.

Saunhững sai lầmnghiêm trọngvề cải cách ruộngđất và chỉnhđốn tổ chức,đãđến lúcchúngtacầnphảixétlạimộtsốnhậnđinhtừtrướcvềtínhchấtgiaicấp,quanhệgiữacácgiaicấpvàđốitượngchủyếucủacáchmạng,cáclựclượngthamgiacáchmạngtrongquátrìnhcáchmạngViệtNam.Việcnàychúngtôiđãbắtđầulàmtrongmấysôtậpsangầnđây.MộtnhậnthứcchunglàxãhộiViệtNamtrongthờiPhápthuộclàmộtxứthuộcđịavànửaphongkiến,dođó,nócónhữngđặcđiểmmàchúngtaphảitìmra,phảibiếtđếnđểsắpxếplựclượng,địnhmộtchiếnlượcchothậtđúng.

(Xétlạihồsơ”giaicấpđịachủ.TạpchíVănSửĐịasố25năm1957)Saukhikhẳngđịnhmộtnhiệmvụcủacáchmạnglàquétsạchtàntíchphongkiến,ôngviết

đếncuộcgiảmtôvàCảicáchruộngđấtvừatiếnhành,màđốitượngcủanôngdânlàgiaicấpphong kiến địa chủ: “Nhưng trong đó còn có những trường hợp phiền phức như. Có nhữngngườiđịavịvàdanhvọngthuộcgiaicấpphongkiếnnhưngkhôngcóruộngchothutô,khôngbóclộttheolốiphongkiến.Liệthọvàogiaicấpnôngdânthìcốnhiênhọkhôngphảilànôngdân.Cũngcóngườinóihọlàchủcủamộtítruộngđất,tứclàtiểutưhữunằmtrongcơsởcủachếđộtưsản.Vấnđềrấtphứctạp,cầnpháinghiêncứunhiều.Ngayđếnviệcquyđịnhthànhphầnđịachủtrongcuộccảicáchvừaquacũngcònnhiềuđiểmphảibànlại”.

Vì“vấnđềrấtphứctạp”,Liệulậpmột“ba-ri-e”,rằngmớichỉtrìnhbày“nhữngýkiếnsơbộvàcòntiếptụcnghiêncứu”.Rồiôngtriểnkhaitừgiaiđoạncậnđại:

TrướcngàythựcdânPhápđánhchiếmnướcta,giaicấpphongkiếnthốngtrịđãthoáihóa,phảnđộng, lâmvào chỗbí không lối thoát.Nhưng cũngbắtđầu từkhi thựcdânPhápđánhchiếmnướctathìmâuthuẫngiữagiaicấpnôngdânvàgiaicấpđịachủphongkiếnđãphảinhườngchỗchủyếuchomâuthuẫngiữatoàndânViệtNam,trongđócógiaicấpphongkiếnđịachủ,vớibọnxâmlượccướpnước.Cũngtừlúcnàysựphânhóatronggiaicấpphongkiếnđịachủbiểuhiệntháiđộchínhtrịvớibọnxâmlượcđãdiễnrakhôngngừng…Nếuchúngtađiểm

mặtnhữnglãnhtụkhởinghĩabấygiờthìhầuhếtlànhữnghưuquan,nhữngnhàkhoamụcởcácđịaphương.Họkhôngnhữngkhôngcóđặcquyềnđặclợigìcả,màphầnnhiềuthuộcvàoloại“tiếngcảnhàthanh”,nghĩalàdanhvọngthìlớnnhưngtàisảnthìít…Ngoàichỗdựavàonôngdân,nhữngphầntử trungkiên trongcáccuộckhởinghĩađasố lànhữngnhànhonghèo.Vềdanhnghĩahọthuộcgiaicấpphongkiến,nhưngkhôngphảilàđịachủsốngbằngđịatô.ChínhnhữngngườinàylàđộnglựccủacuộckhởinghĩakhángPhápvànốiliềnnhữngtậpđoànlãnhđạokhởinghĩavớinôngdânđịaphương.

Nóiđếncuộclãnhđạocáchmạngtronggiaiđoạnđầu,cóngườithấygiaicấpđịachủlàđốitượngcủacáchmạngngàynayrồichựcphủnhậncảmộtbộphậnphongkiếnđãcólúclãnhđạocáchmạng.Cóngườidựavàolýluậnnóigiaicấpphongkiếnđịachủlàkẻthùcủanôngdânthìlàmthếnàolãnhđạođượcnôngdân.Nhữngngườinàyđãxa lìa thựctế,khôngđặtgiaicấpphongkiếnđịachủvàokhungcảnhthuộcđịa,lạicũngkhôngthấymâuthuẫndântộcởmộtxứthuộcđịabaotrùmcảmâuthuẫngiaicấp,mặcdùmâuthuẫndântộcvềthựcchấtvẫnlàmâuthuẫngiaicấp.

BướcsangthếkỷXX,Liệuchorằnggiaicấpphongkiếnđịachủlạitiếptụccósựphânhóa.Bêncạnhpháithủcựu,nhữngphongtràoĐôngDu,ĐôngKinhNghĩaThục,DuyTânđềudosĩphutiếnbộtronggiaicấpấylãnhđạo,cònnhưPhanBộiChâu,PhanChuTrinhthìđãbướcdầnvàoxuhướngdânchủtưsảnrồi,chưanóiđếnTânViệt.

Vìchưathấysựphânhóaấy,caotràoquầnchúngđầutiêndoĐảnglãnhđạođãcónhữngchỗđángtiếc:TàiliệuvềphongtràoXôViếtNghệTĩnhnăm1930chobiếtrằng:nhữngngàyđầunhiềuđịachủphúnôngcũnghưởngứngtheophongtrào,sẵnsàngđemthócgạotrongnhàracôngchoxãhội.

Nhưngvớikhẩuhiệu“trí,phú,địa,hào,đàotậngốctrốctậnrễ”,nhữngngườitrựctiếplãnhđạophongtràohồiđóđãkhôngnắmvữngđườnglốichínhtrịcủaĐảng,đãlàmchocông,nôngbịcôlậpvàmặttrậndântộcthốngnhấtbịtanrãvàkhôngtranhthủđượctrungtiểuđịachủcòncóthểđiđượcvớicáchmạngđếnmộtchừngmựcnào,trongmộtphạmvinào.

Saugiaiđoạnđòicảithiệndânsinh,dânchủnăm1936-1939,NhậtvàoĐôngDương.MặttrậnViệtMinhthànhlập,tậphọpđượcmọilựclượngcủacáctầnglớpnhândân,dẫnđếnthànhcôngcủaCáchmạngthángTám.Tínhchấtdântộcđãnổibậtlêntrongsựkiệnnày.Nhắcđếnđạiđịachủ,quanlạiđãtrởnênphảnđộng,Liệunêulên“mộtsửthậtkhôngthểkhôngnhắcđến”:Đạiđasốtrungtiểuđịachủ,ngaycảmộtvàiđạiđịachủ,đãđứngtrongmặttrậnLiênViệt,dựvàocuộctoàndânkhángchiến,theolờikêugọicủaChủtịchHồChíMinh.Vàlạimộtsựthậtkhác:“địachủkhángchiếnlàconsốlớn”.

Điểmlạitháiđộchínhtrịcủagiaicấpphongkiếnđịachủquacácthờikỳxong,việcxem

xét lạimộtvàinhậnđịnh từ trước là tấtnhiên,dướidạng thức“đềnghị”.Liệuchorằngsốruộngđấtchiếmhữucủatrung,tiểuđịachủởmiềnBắcsovớinhiềunướckháclàquánhỏ.Cũngbịđếquốcápbức,mộtsốđãđứngtrongmặttrậndântộcdoĐảnglãnhđạo.Trongmộtxứthuộcđịa,tháiđộchínhtrịcủahọkhácvớibọnđịachủởxứkhôngphảithuộcđịa.

Nhưvậynhữngquanđiểmtừtrướcchorằngtoànbộgiaicấpphongkiếnđịachủđãđầuhàngđịch,đãcâukếtvớiđịch,phủnhậnquanđiểmcủaxãhộiViệtNam,phủnhậnsựthậtlịchsử,tôithấycầnphảixétlại.KhôngcầnphảinhắclạinhữngsailầmtrongCảicáchruộngđấtvừaquakhôngphânbiệtđịachủphongkiếnvớiđịachủkhác,coitấtcảđịachủlàđịchlàmáymóc…Chúngtachỉcầnnhắclạilà:vìxãhộinướctatrướcđâylàxãhộithuộcđịavànửaphongkiến,nênnhiệmvụcơbảncủacáchmạnglàchốngđếquốcchủnghĩavàquétsạchtàntíchphongkiến;nhưngđừngquêngiữahaimâuthuẫnchủyếu,mâuthuẫndântộcvớichủnghĩađếquốcxâmlượcvàmâuthuẫnnôngdânvớiđịachủphongkiếnthìmâuthuẫngiữadântộctavớiđếquốcvẫnlàchủyếunhất.

Trìnhbàyxongnhữngnhậnthức,Liệukếtthúc:Đềraviệcxétlại“hồsơ”củagiaicấpphongkiếnđịachủ,tôichúývàoviệcnghiêncứuđể

mongdựnglạimộtsựthậtlịchsử,đồngthờimongcônghiênmộtphầnnàochocôngtácsửasailúcnày.

Cócảmgiáclàphầncuốingắngọnquá,khôngcónhững“đềnghị”,đưa“giảipháp”đểtrênápdụng.Dầusao,đâylàcuộctraođổikhoahọc,trìnhbàymộtcáchnghĩchủquan,riêngbiệt,thìcáiphầndànhchothựctếkhôngcóchỗcũngđược.

Nhưngcáichính,làđưabấynhiêuthôi,“nó”đãkhó“tiêuhóa”quárồi.“Xétlại“hồsơ”củagiaicấpphongkiếnđịachủ”cònnằmtrênbànkhálâu,xemđixemlại

rồiký“HảiKhách”,cáitêntranhđấuôngđãdùngthờilàmbáoMặttrậnDânchủĐôngDương.NóxuấthiệntrênVănSửĐịa, tờtạpchínghiêncứupháthànhítbản,chomộtgiớiđộcgiảkhôngrộngrãi.

Nhưthếcóvẻ“nộibộ”,bànvấnđềkhoahọc.Vàcũngcòncóthểinởđâuđượcnữa.Bàirathìngồichờphảnứng.Đùacợt,đọccổsử,trôngcoiviệcởQuốchội,BanNghiêncứulịchsửĐảng…,lúcnàocũngnghĩđến“nó”.Trướcmắt,khôngkhícơquankháimắng.Cáichínhlàcấptrênkia,vàlàaithìLiệucũngđoánbiết.Nhữngcảmgiácđợichờấy,ôngđãquáquentừhồicòntrẻ.

Rồiviệccũngđến.CuộchọpcủatríthứcởcâulạcbộĐoànkếtcóTổngBíthưdự.Liệugiớithiệu,đồngchíTrườngChinhlênnóinhiềuvấnđề,nhiềuchuyệncủađịahạttưtưởng,khoahọcxãhội.Bài“Xétlại“hồsơ”củagiaicấpđịachủ”bịkếtluậnrấtnặngnề:“Mơhồgiaicấp?”.Ainấybànghoàngkểcảngườichưađọc.

LiệuđãđứngdậycảmơnTổngBíthưđãchoýkiến,rồichuyểnsangphầnnghịsựkhác.Buổi“học”tantrongkhôngkhínặngnề.NgườiphụtráchtổchứcĐảngởcơquannhận

đượclờiđềnghịcủangườivừabịphêbình“Anhchohọpchibộđểtôitrìnhbàyvấnđề”.TâmthếLiệukhábìnhtĩnh.Không“lênmáu”,khônghoangmang.Hẳnđãbiếtcáisựthếnàocũngdiễnra,vàdiễnranhưthếnào.Việcgìmàôngphảinghĩlại,phảitiếpthu.Đằngsauônglàsựthựclịchsử,chảcóhọcthuyết,lýluậnnàogiúpđượcôngphủnhậnnó.Ôngsẽchungsốngvớilỗi“mơhồ”.

CóđiềuLiệukhôngbiết,trướckhiđihọp,TổngBíthưđãhỏi“cókháchnướcngoàikhôngđểtôikhôngnóivấnđềnộibộ”.Hẳnlànhữngbứcxúckhôngkìmđược,ôngđãphảiralời…

Bàibáođụngchạmđăngtạpchíchuyênngành,quáhẹpvềđộcgiảnênkhôngđượcnhiềungườibiếtđến.Coinhưmột lẩnnémhòn sỏi xuốngao.Người takhôngnhắcđếnnó cùngnhữnghệlụychotácgiảmộtcáchchínhthức,côngkhai.CólẽbàvợhaicủaLiệu,mộtngười“cóchân”tronggiaicấpđịachủ,cũngkhôngbiếtlànóđãtừngcómặttrênđờinày.

Nhiềunămsau,khibinhlửatrởlạitrênbầutrờimiềnBắc,ViệnSửhọcsơtánlênHiệpHòa,BắcGiang,nơicónhữnggiếngnướctrongmátđầyămắp.Trongmộtđêmtrăngsáng,LiệungồingoàisânngôinhànôngdâncùngBùiĐìnhThanh,bíthưchibộcơquan.Cảhaiđãthứcgầntrắngđêm,nóibaonhiêuchuyện,cả“vụ”“Xétlại“hồsơ”giaicấpđịachủ”ngàynào.BùiĐìnhThanhđãngỡngàngnghethủtrưởngbộcbạchcáiđiều“đấutranhgiaicấpkhôngphảitưtưởngchủđạocủatôi”,rằngcáitínhkhíkhái,“tôihọcnótừNhogiáo,khôngphảitừkhilàngườicộngsảnmớicó”.LầnđầutiênThanhngheLiệunhắcđếnmấychữ“cườnghàomới”,cáiđámđangxuấthiệnởnôngthôn.

CónhữngkỷniệmvềTrầnHuyLiệumàBùiĐìnhThanh,ởtuổingoàitámmươi,còntrântrọng.Đicôngtác,ôngcùngláixebịthủtrưởngbắtchạylòngvòngđểtìmmộthàngcơmnào“tiềmtiệmthôi”.Dựnhữngbữatiệcthừamứa,Liệunghĩđếnngườingoàikiađangtúngđói.Vànhữngcâukiểu“dânbátănchưađủ,nóichuyệncôngnghiệphóalàmgì,anhcứghibiênbảntôinóithế…”“ĐốivớitôiTrầnHuyLiệulàngườicộngsảnítgiáođiềunhất.Ônggiữđượctốchấtnhânvăn,giữđượcmình,tìnhcảmvớibạnbè,đồngđội,ngườiyêutrướcnhữngcáinócứdìmmìnhxuống.ÔngđànhphảicắtđứtThuTâmtheoýcủatổchức,nhưngvớiNguyễnThịHy(Sửu)thìôngđãdámuốngcạn.Chưabaogiờvì“đấutranhgiaicấp”màLiệuhysinhphầndântộc,cũngchưabaogiờvìnhữngtínđiều,mụcđíchlớnmàôngchịuđểnhữnggìbénhỏbịtổnthương”.

-23-:ÝKIẾN“GIÀ”,ĐIỀUKIỆN“NON”Đầunhữngnămsáumươi,đấtnướccónhữngvậnđộnglớn:bướcvàoxâydựngnềnkinhtế

theokếhoạchvớinềntảnglàcôngnghiệpnặng;đấutranhgiữahai“conđường”XétlạivàGiáođiềucủacáccườngquốcxãhộichủnghĩa…KhôngphảibaogiờLiệucũngtánđồngýkiếntừtrênđưaxuống.

NhưngđốivớicôngcuộcđưabộđộivàomiềnNamchiếnđấu,giànhsựthốngnhấtchođấtnước,ônglàmộttínđồnhiệtthành.NhữngchiếnthắngĐồngXoài,BìnhGiãlàmôngnứclòng.ChiếndịchMậuThân1968,ôngphấnkhởi:KhôngTếtnàovuibằngTếtnày,QuangTrungxưacũngvẫnchưatàyđểrồilạirầulòngthươngxótchomáuxươngđổramàcuộctổngtiếncôngkhôngthành.

ĐólànhữnglúcLiệuđồngcảm,hòahợpchânthànhđượcvớikhôngkhíchung.Nhưnglạichẳnghiếmnhữngkhiôngkhông“nhấttrítrămphầntrăm”vớilãnhđạo.

Hòabìnhtrởvềlàlúcthựchiệngiấcmơvềnềnsảnxuấtđạiquymô.Côngnghiệpnặngsẽlànềntảnglôidắtcácngànhkinhtếkhác.Bênnôngnghiệp,chẳngcòngìngăncảnnổicáihìnhảnhquyếnrũcánhđồngthẳngcánhcòbay“tungtăng”nhữngchiếcmáycàyhằngxuấthiệntrênphimLiênXô,TrungQuốc.Trongkhungcảnhđó,nhữngCôThắmcôNhàisẽvừahátvừanhoẻnmiệngcườivớianhláimáy,biểutượngcủacôngnôngliênminh.Thócsẽựlênnhưnúi.Ngườinôngdânđilàmcókỷluật,theokẻng,nhậncôngđiểmchứkhôngkhưkhưmảnhruộngriêngcủamìnhnữa.Đếnthờicộngsảnchủnghĩachỉcònmấybướcchânthôi,nhưngmanhmún,tưlợivứthếtđi,đểmàchỉnghĩđếncáichung…

Khicôngcuộchợptáchóadiễnra,nghĩalàruộngđấttậptrunghết,khốitưtưởng,khoagiáocóđợthọctập,quántriệtđếntừngngười.QuyếttâmtrongNghịquyếtcủaĐảngphảiđếnvớitừngcánbộcáccấp,ngườitacóthôngthìnhữngcảntrởtrongthựchiệnmớikhông“lòira”.Hìnhthứcthảoluậnđượcápdụng,ainghĩgìcóthểnói,đểrồiđượcđảthông.

LớpdoTốHữuchỉđạo,làmvớihìnhthứcnghechủtrương,tổngkếttrênhộitrường,rồichiatổthảoluận.Nhữngcánbộquảnlýkhốitríthức,kỹthuậtnhưLêKhắc,BùiCôngTrừng,TạQuangBửuđềuthấyhợptáchóalàcầnthiết.Liệucũngvậy,nhưnglại“thêm”vàomộttháiđộengại.Rằngviệctậpđoànhóasớmquá,vàcũngnhanhquá(theokếhoạchthìtrongbanămtriểnkhaixongởmiềnBắc)cóảnhhưởngđếnsựnỗlựccủanôngdân?RằngnôngdânởViệtNamchảbiếtcóđượcgiácngộnhưởLiênXô,nhưngmảnhruộngriêngđốivớihọlớnvôcùng.Rằng,nhiềungườivàohợptáclàbắtbuộc,đểconhọđượctiếnbộ,vàođoàn,vàođạihọchay

biênchế,chứthựctâmvẫnmuốncómiếngđấtchămlấy.Khimọingườihỏibắtbuộcrasao,ôngdẫnchứngnhữngchuyệnởquêmình,ởquênàyquênođãđiqua.Cócáigìđókhôngdânchủ,không“conngười”rồi.HồChủtịchbảohợptáchóalàtựnguyện,phảiđểngườitathấyhợptácđạtnăngsuấtcaohơnthìvàocơmà.Màchuyệnnăngsuấtcaohơnruộngngoàithìchưathấy,códẫnđếnthiếuăn?…

-Tôitánthànhchủtrươnghợptáchóa,nhưngkếtluậnlà“tốt”và“đãcănbảnhoànthành”thìkhôngđồngý.

Liệuchấmdứtphầnýkiếncủamình.Khôngkhíphòngthảoluậnnặngtrĩu.Cáccánbộtríthứcbứtrứt.Hiểnnhiên,đâylàmộtquanđiểmchẳngdễchịugìchongườinghelẫnngườinóira.

Sánghômsau,Liệuđến lớp lớndựtổngkết.VănTạongồicùngxe,hỏirấtngậpngừng:“Hômnaybácđịnhphátbiểuthếnào?”.

Tôiđãnghĩkỹcảđêmrồi.Tôisẽnóinhậnthứcthựccủamình.-NhưngmọingườiđềunhấttrívớiTrungươngcả-Tạothậntrọng. -Cáctổkháccũng

thế…-TôisẽchấphànhmọinghịquyếtcủaTrungương,tuânthủcácnguyêntắctổchức.Nhưng

đãthảoluậnthìphảiphátbiểunhậnthứccủamìnhchứ.Nóitấtcảnôngdânđềutựnguyệntánthànhhợptáchóalàsớmquá.

VănTạorấtngạichotháiđộ“bảolưuýkiến”củaViệntrưởngnhưngcũngkhôngmuốncannhiều.BảnthânLiệucũngenhữnghậuquảcủasự“khôngnhấttrívớitrungương”trongmộtquyếtđịnhvềđườnglốilắmchứ.Nhưngsựbướngbỉnhtrongôngcònmạnhhơnnhiều.

TốHữutổngkếtlớphọc,rằngtuyệtđạiđasốtrongkhốikhoagiáođãnhấttrívớiTrungương,cóvàiýkiếnchưathốngnhất.Cácđồngchíđócứbảolưunhậnthứccủamình,nhưngđiđâu,phátbiểugìkhôngđượcnóitrái.Hộinghịgiảitán.Trongtiếngghếđậpồnào,Liệunhậnđượcnhữngánhmắttòmòđếnlạlẫm.Cócảnhữngýtứ,rằng“quanđiểmthếmàcũngnóirađượcà…”.Thếlàđãhơnmộtlần,ôngbịthiểusốtrongđámđông.

ChếđộtậpthểhóanôngnghiệpđượcápdụngtrêntoànmiềnBắccónhữnghệquảtíchcực.Trongthờichiến,nótạođiềukiệnchonhữngngườiquảnlýđịaphươngdễnắmchặtnôngdân.Aiđiđâu,làmgìlàđềubiết,bởingườitarađồngtheotiếngkẻng.vềcũngtheohiệulệnhcủađộitrưởng.Kinhtếtấtcảđềulàngnhàngthìlấyngườivàoquânđội,điđắpđê,thủylợicũngdễ.Vàvềmặttâmlý,lãnhđạoởtầmcaotíttắpcũnganổn.GiốngLiênXô,TrungQuốcragìmà.Đólànhữngtấmgương,tacònnonvềxâydựng,chưanhiềukinhnghiệmquảnlýkinhtếthì cứsoivàođó.Cái cảnhmáycày,máygặtđập liênhợpchạy trêncánhđồngrộngmênhmôngtrongcácphimkiểu“AnhlínhIvanđikhaihoang”nhấtđịnhdiễnratrongnaymai.Tóm

lạilàcứthựchiện,kiểugìcũngthắnglợi.Nhưngthựctếcàngdiễnracàngtheomộtchiềuhướngkhólường.Nhiềungườivừađược

ruộngtheocảicáchruộngđấtđãphảitậptrunglại,cảaochuôm,trâubò.Làmtheokẻng,chấmđiếmcũngbấynhiêu,nênđều“támgiờvàngngọc”cảmàaicũngtrôngnhau.Cấynhanh,bừakỹcũngăncóchừngnấy.Tậpthể,cộngsảncónghĩalà“dànhàngngangcùngtiến”,làmcầmchừng,ănnếmnáp.Hết“giờ”,nôngdânvềhùnghụctrênmảnhđấtriêngđượcdànhlại,chiếm5%chỗđấttrướckhigópvàohợptácxã,cónơigọilà“ruộngrauxanh”.Bónkỹ,càysâubừangấu,nênchichúngchobộnthóc,hơnhẳnnhữngbờxôiruộngmậtbên“tậpthể”.

Vìsảnlượngtrênphầnđấtchungkhôngcao,nênthuếmá,cáckhoảnthutừnôngnghiệphạnchếtheo.SinhhoạtmiềnBắccứthấpdần,temphiếuởthànhthịcũngnhưsựcàobằngởnôngthônđềuchỉduytrìmộtmứcsốngtốithiểu.Tómlạilàổnđịnhtronggieoneo.Trongcáctổngkết,ngườitagiảithíchđólàdotâmlýtưhữu,chỉbiếtmảnhđấtcủariêngmìnhcủanôngdân.Vàbáochí,đếnlượtmình,lạilênánsựlạchậuấy.

“Đóithìđầugốiphảibò,túngthìphảitính”.Đãcóchỗđói.Bìnhthườngăndèsẻn,đếntrậnmưađá,bãolốcthìmấthẳn.CáikhuvựcmênhmôngnhấtcủamiềnBắccứtiêuđiều,cạnkiệt.KhálâusaucuộcbảolưuýkiếncủaTrầnHuyLiệu,tạitỉnhnửađồngbàng,nửatrungduVĩnhPhú,ôngbíthưKimNgọclãnhđạocấpủyranghịquyếtchiaruộngragiaokhoán,tạmthờithôi,chonôngdân.Sảnxuất lênđượcmộtchútthìTrungươngbiếtchuyện.KimNgọcmấtchứcvì“tráiđườnglối”.VĩnhPhúlạitiunghỉunhưmèocắttai.

Nhưnglạichỗkhácphárào.MộthuyệnĐồSơnởHảiPhòngmấynămliềnimrechảkêucatúngđóigì.Trêntìmhiểu,hóarahọkhoánchuiđãlâu.VàchảphảichỉcóĐồSơn.Bâygiờthìngườitaphảitratậngốcrễcái“phongtràotiêucực”ấy.

Nôngdân,vànóichung,conngườita,liệucóaithíchchảcóquyềnlợiriênggìtronghoạtđộnglaođộngkhông,cóphảilàaiaicũngthích“cốnghiếnhết”chotậpthể?Kếtquảcủaquátrìnhphântíchtìmhiểuấylànhữngnghịquyết“Mười”,“Mộttrăm”.Hợptácxãnôngnghiệpgiảitánvềthựcchấtkhiđượcquyếtđịnh“khoán”đấtchonôngdânlàm“riêngrẽkhỏeăn”.

Tấtnhiênđâycũngđượcđánhgiálàmộtthắnglợi,kếtquảcủatầmnhìnxatrôngrộng.Sảnlượngnôngnghiệplêntrôngthấy.ViệtNamđứnghạngcaothếgiớivềxuấtkhẩugạo.VaitròKimNgọcđượcđánhgiálại,quêhươngVĩnhPhúđòidựngtượngông,cònnhữngngườiphêôngkhông“được”đánhgiálại…

NóichuyệnởtrườngĐạihọcTổnghợp,BộtrưởngĐạihọc-TrunghọcchuyênnghiệpTạQuangBửunhắclạilớphọcvềchủtrươnghợptáchóaxưa,cócâu“trongthờiđiểmấy,nhàkhoahọcdámnóiđiềucầnthiếtvớiĐảnglàrấtđángquý”…

LÀMNGƯỜILÀKHÓThếsựkhôitâmđầuhướngbạchSuynhantátửuvựngsinhhồng(ChuyệnđờiđầugầnbạclònggầnnhưtronguộiMặtmàyvàngvõmượnrượuđểsinhhồng)LiệuviếtNguyễnTrãi.MấycâuthơcủaconngườilòngdạsángnhưsaoKhuêámảnh.Phải

phântíchthờicuộcthếnào,ỨcTrai([i])đãvậnnóvàomạngmìnhthếnào,rồilạibịnó“vặn”lạirasao.

Đúnglàngổnngangmộtcụcdiệnoáioămđếnđảođiên,khôngthểtinđốivớicảnhữngaiđãdângcảýnghĩacuộcđờichonó.Làmsaocóthểngờđượcmộtkhaiquốccôngthần,vàhơnthế,ngườitríthứcđãthổicáihồnvàochocuộckhángchiếnchốngMinhlạibịLêLợi,saukhilênngôiTháiTổ,dồnđuổiđếnphảitừquanvềCônSơndạyhọc,vuithúcùnglũvượn.Dùlànhànghèobốnbứctườngchỉgiàusáchvở,đúng“tạng”hànsĩthựcnhưngthầnliệucóan,tâmbiếtcótại?HẳnlàkhôngNếumũnichetai,cầuanbảomạnghẳntiênsinhđãkhôngrathithố,giúpgiậpcuộcđờitừthờinhàHồ,cáitriềuôngkhôngmấytâmphụckhẩuphục.Dùsaoôngđãra,vìHồQuýLyđãchấmdứtnhàTrầnquábạcnhược.Hơnnữa,QuýLyđãcónhữngchínhsáchmớithậtđángkhâmphục:pháthànhtiềngiấythaytiềnđồng,hạnchếsốruộngđất,nôtìcủaquýtộc.QuýLychếtvìchỗấy.Chiếmđượcngôicaotótvời,ôngđãkhôngcònđượcsựủnghộcủavươnghầucôngchúacũ,vốnđãbịlộtnhiềuquyềnlợiquacáccảicáchcủaông.

Lòngngười,sựxoayvầncủathếsựkhólườngquá.Nhấtlàkhinhìnvàolịchsử,đemnhững“sự”trongđórangẫmnghĩ,sođovớinhữnggìđươngdiễnra.Mặtngườicứđămchiêulàphải.

“NguyễnTrãi-mộtnhânvậtkiệtxuấttronglịchsửViệtNam”dày135trang,inởnhàxuấtbảnSửhọcnăm1962,làmộtkhảocứucôngphu,cótiếngvang.Nhưngnócóvẻ“kháchquan”quá.MàLiệubịNguyễnTrãiám.Sốphậnbithảmcủaconngườiquálớnấy,ôngthấycónhiềunéttươngđồng.

NhữngnămsáumươilàthờiđiểmTrầnHuyLiệuthấycựckỳcôđơnkhiphátranhữngchínhkiếncủamình-nhữngsuynghĩnungnấuông,khôngthểnóiraduỗimộtdạngnàokhác.Nhìnxungquanhcứthưavắngdần.TrầnĐìnhLong,HảiTriềutâmgiaothờiMặttrậnDânchủĐôngDươngđềukhôngcòn.NguyễnBình,ngườiđànemtừQuốcdânđảng,cùngchuyểnsang“phe”CộngsảnởngụcCônĐảo,lạimấtmộtcáchbíẩnsaunhữngchiếntíchvangdộitrongNam.NhữngVũĐìnhHuỳnh,BùiCôngTrừngđangởnhữngđâuđâu,cònhaymất?VàLiệu

“còn”đượcbaolâunữa?ÔngchỉcònnhữngtraođổithithoảngvớiTrầnVănGiàu,TạQuangBửu.TrêncươngvịBộtrưởngĐạihọc,Bửuphảirấtcốgắngmớilậpđượcchếđộthivàođạihọcthaycholốigọichủyếudựatrênlýlịch.

Đólàmộtkỳtích,phảiđánhgiáthế,đểnhữngngườitàicònngoilên,đấtnướcđượchưởngnănglựccủahọ.Chứkhôngthìđộingũtríthứccứchỉđượcbổsungnhữngông“đãkinhqualaođộng”nhưngcầmquyểnsáchlàngạimãià?NhưngvẫncònđóvôvàncáikhómàBửuchảthểvượtqua.

Khôngbiếtbaonhiêulần,Liệunghengườitakêuxinkhigiấygọiconvàođạihọcbịchínhquyềncấpxãỉmđimàphảibấtlực.Cáibểtiểunôngvớinhữngtưthùtủnmủnnhỏhẹp,nhữngtoantínhtitiện,đếnlúcnàymớithấynóquámênhmông.

Liệuthamgia làmnhữngtổngtậpchung,cósựchỉđạocủatrênnêncáichủquan“lên”khôngđượcbaonhiêu.Giốngnhưngườinôngdânlàmthưthảtrênmảnhruộngtậpthểấymà.Dầndần,ôngtìmcáchtrởvềvớinhữngtrướctácriêng,khôngđồsộ,baoquátbằng,nhưngcódấuấncánhân.Trongđó,ôngthahồmộtmình,làmchủnhữngnhậnđịnh,chịutráchnhiệmkhiphánxét.Tấtnhiênnhưthếthìphảicôngphuhơntrongtưliệu,nghiêmtúchơntrongcácđánhgiá.Phảithếthôi.Nhữngnhậnđịnhnon,ápđặtđềukhôngthểcóchỗ.

Khảocứutiếptheo,chỉđơngiảnmangtên“NguyễnTrãi”,dày230trang,rađờinăm1966,kháchẳn“ngườianhem”sinhnăm1962.Mộtphươngphápkhoahọc,nhữngtư liệuphongphú,kếtquảcủanhiềulầntrởđitrởlạivớiđềtài.Vàkhôngthểkhôngnhậnrarằngnhânvậtđãvậnvàotácgiảquásâusắc.Côngtrìnhkhảocứumàlờivănđămđắm,dùkhôngrơivàoủymị,ảonão.Nhữngđoạntríchđềuđạt,rấtcóhồn,manglạichocuốnsáchmộtcái“vẻ”dễđọc,dùlàvớingườiđọcđơngiản.

Liệukhôngbiếtrằng34nămsau,trongnềnkinhtếthịtrườnglộnxộn,ngườitainlạicôngtrìnhcủaôngdướimácnhàxuấtbảnVănhóaThôngtin.Tênsáchbịsửalại:“NguyễnTrãi-cuộcđờivàsựnghiệp”,cólẽchodễbán.Concáiôngchảaiđượchỏiýkiến,chỉbiếtđếnkhicóngườiphô.Vàhọthốtracâuđùa:“Bốmìnhdại?AibảodínhđếnNguyễnTrãi.DùlàdanhnhânvănhóathếgiớiđượcUNESCOkỷniệmdịp500năm,ôngcụvẫnbịbáongườitainnhầmảnhkiamà!”

<1width="33%">

[i]ỨcTrai:hiệucủaNguyễnTrãi

-24-:LÃONÔNGTRIĐIỀNLiệudậymuộn.Đêmquacónhữngđiềuítliênquanđếnsửhọcbámlấyông,bắtnghĩngợi.

Nhữngđêmnhưthếngàycàngnhiều,càngmônglungcàngthấyvôtíchsự,sángrarấtphờphạc.Cuối cùngông cũng “nén”được, thiếpđi.Đứcdễngủ trời chokhiếnLiệuhồi sức rấtnhanhsaucôngviệc,nhữngquanhệchảđơngiảnchútnào.

Anhthưký,tênlàHiến,trướclàbòđộibiênphòng,thấyôngđixuốngthìchàorồibáo:“BácPhạmVănĐồnghẹnbáclênsángnayđểbànvềĐềcương…”.

-Chết,sángnaytôibận.-NhưngVănphòngThủtướnggiờhọmớibáo.-Nhưngtôicũngcólịchcủatôichứ.-Liệunónglênnhưngthấymìnhvôlýbènghìmlại.-

Chúnóitôiđãxếpviệcrồi,bảohọhẹnhômkhácvậy?HaylàanhĐồngcứtựxuốngđây,tôisẽnghỉđểtiếp.

RồiôngxáchcặpđisangViệnSử,đểanhthưký,ngồitrầmngâm.Giúpviệcmộtngườiđộclập,kháitínhquáquảkhôngdễ.NóithếnàovớiVănphòngcấptrênđây…

NhưngđúnglàsángnayLiệucóviệc,vàkhôngmuốnbỏviệcđó.ViệnSửmớitáchratừbannghiêncứuVăn-Sử-Địa,thườnglàmnhữngbuổisinhhoạthọcthuật.Mỗingườiđượcđềnghịchuẩnbịtrìnhbàymộtđềtài,nhưĐàoDuyAnhvớivănhóatruyềnthống,CaoXuânHuyvềHánNôm.Đólànhữngbậctúcnhothôngkimbáccổ,nóirấtcócáiđểnghe.Hômnay,theophâncông,đếnlượtmộtcánbộnghiêncứulớpsaunóivềphươngphápluận.Lớpsauthìítkinhnghiệmhơn,nhưngđốivớingườitựhọcmànênnhưLiệuthìvẫncónhiềucáimớiđángnghe.Họcócáinghĩkhácmình,đọcnhữngsáchkhácmìnhchứ.Đếnlúcnày,đứngđầumộtcơquannghiêncứu,ôngcàngchiêmnghiệmrõýnghĩacáicâutưởngđãmònnhẵnđirồi:“Trithứclàmộthànhtrìnhliêntục”.

HộitrườngnhỏbênViệnđãkháđông.Liệuxinlỗiđếnchậmrồingồivàochỗ,giởsổraghichép.Ngườinóibắtđầutrìnhbàycácquanđiểmviếtsử.Mỗiquanđiểmchiphốimộtphươngpháp,xuấtpháttừmụcđíchviết,nhưngcónhữngnguyêntắcchungmàđãlàngườilàmkhoahọcthìkhôngthểbỏqua.

BanđầuLiệucòncắmcúighi,nhưngbấtchợtnhìnlêntrên,ýnghĩônglạibịláisanghướngkhác.Trướcmặtlànhữngmáiđầukhôngcònmộtsợiđen,củadòngtúcnho,nhôlêntrênđôivaiđãkhòngkhông.Nhữngcánbộnghiêncứulứasau,“muối”đãnhiềuhơn“tiêu”.BùiĐìnhThanh,ngườiôngxínđíchdanhtướngĐặngKimGiangtừquânđộiđangđềuđặn“nhảtơ”dù

đãcólúcphảinhọcmệtvìnghĩkháctrênkhiđánhgiácácgiaiđoạnkhángchiếnchốngPháp.NguyễnHồngPhongcónhữngpháthiệntrongcuốn“XãthônViệtNam”,NguyễnDanhPhiệthằngcắmcúivớixứThanh…

Cạnhhọlànhữngnghiêncứuviênđầuxanhbóng,vừatốtnghiệpkhoaSửĐạihọcTổnghợprahaytừLiênXôvề.Baolâunữathìnhữngmáitócấybắtđầuthưađi,ngảsangmuốitiêu?Nghiệpsửlàmngườitachónggià.NhữngPhanHuyChú,LêQuýĐôn,LêVănHưuđếnđộ“tứthậpbấthoặc”mặtmũiliệucótươitỉnhđược?NhữngnhogiacắmcúitrongthưviệnQuốcSửquántriềuNguyễnliệucóthểtrẻtrunghaygàndở,cựcđoankhilàmviệcdướitrướngvuaTựĐứcngườingắnmộtmẩu,uyênthâmvàkhekhắt?ĐãlàmởQuốcSửquánlàkhóđộclậplắm,dùđâunhư,ởđâuđó,đãcócáiquytắclànhàvuakhôngđượcbướcchânvàoQuốcSửquán,cũngtứclàkhôngđượcbắtbẻ,sửasangnhữnggìbọnsửgiachép.Đãchảcómộtcâuchuyệnnhànọcóbaanhem,ngườiđầubịchémvìviếttráiýbậcchítôn,ngườithứhaivẫnbấttuân,đếnngườithứbathì…đósao?

Nhưông,khithànhlậpViện,đãđượcngaybàihọcvềtínhtổchức.Sốđầutiêncủa“Khoahọclịchsử”ratháng3năm1959bịđìnhlại.Cáitêntậpsandoôngchọnđổithành“Nghiêncứulịchsử”,sốđầutiênchínhthứcravớimộtvàithayđổivềbàivở.Liệusôilênnhưngđànhchịu.TổngBíthưquyếtcơmà.Dùsaothìviệcđiềuhànhtậpsanchủyếuvẫnởnơiông.Ngoàinhữngnộidungchínhchẳngcòngìphảibàn,nóvẫntảiđượcnhữngbài“chôngchênhtíchút”,nhưnhắcđếnvaitròNguyễnHữuThu,BạchTháiBưởi,hainhàtưsảnkỹnghệ.ĐốivớiNguyễnVănVĩnh,TrươngVĩnhKý,tháiđộcủatậpsankhôngphảilàsổtoẹttấtcả.LàmchoTâynhưngbáohọvẫnđăngnhữngbàicóýtứcáchmạngđấythôi.NhưngLiệukhôngthể“thểtất”choTrầnTrọngKim;khôngphêthằngTâythìcònracáigì…

Thôngsửlàmộttrongbốnbộsáchlớnmàlãnhđạođấtnướcmuốnlàmngaykhihòabìnhtrởvề,cùngvớiBáchkhoathư,TừđiểntiếngViệtvàLịchsửvănhọcViệtNam.Nósẽlàchuẩnmựcvềsửliệu,quanđiểmchonhữngnghiêncứukhácdựavào.Vị“TổngtàiQuốcSửquán”củachínhthểcộnghòađầutiênđãkhôngítlầnlêncơnhuyếtápvìcôngtrìnhnày.Ngaytừkhithànhlậpcơquannghiêncứutrongchiếntranh,Liệuđãnghĩtớinó.Bâygiờ,cáptrênchínhthứcgiaonhiệmvụbiênsoạnđềcương.Bảntrìnhlênkhôngđượcthôngqua.Côngtrìnhquataymộtchủbiênkhác,vớinhómcộngsựkhác.Đólàmốibẽbànglớn?

Maylàtrước,giữavàsaunhữngcơnlênmáungàycàngmau,Liệulàmđượcnhiềuviệc.Lớptrẻcậyvàoôngvàchínhôngphảidựavàohọ.

“LịchsửtámmươinămchốngPháp”cónhữngphảnhồitíchcựctronggiới.Ngườitacảmnhậnđượctrongđótâmhồndântộc,sựtừngtrảicủangườiviết.Vàcũngkhôngít“giámà”với“nếunhư”…Cáicâu“Lịchsửphảiluônluônđượcviếtlại”củaĂnghenhẳnchưaphảigầngũivớiLiệu.Nhưngcáiđiều“lịchsửphảicôngbằng,sòngphẳng”thìôngđãthểhiệnrađược.

TRỞLẠIVỚITHƠĐứngđầucơquan“QuốcSửquán”củachếđộ,cónghĩalàphảitấpnậpvớitrướcthuật.Viết

nhữngcáicủariêngmình,đọcvànhậnxétcủaanhem,đồngsự,chúýđếnđámtrẻ…,đólànhữngcôngviệcLiệuphải làmhàngngày, thường là cóý thức,nhưngđôikhi làvôý thức.ChẳnghạnbuổitốiđidạothấyChươngThâu,mộtsinhviênmớiratrườngđọcsáchdướiánhđènđườngtùmù,vàngvọtônggằngiọngđùa:“CáithằngđồNghệ…CáithằngđồNghệ…”,lửnglơ,chẳngrakhenchẳngranhậnxét.NhưngChươngThâuthìnhớ,chođếnkhiđãtrởthànhnhànghiêncứusửcậnđại,“sởhữu”baođiềuvềPhanBộiChâu.

Nhữngmốiquantâmkhác:LêVănLan,NguyễnLinhhainghiêncứuviêntrẻcủaViệnSửhọcgặptainạnnghềnghiệp…Nằmtrongtù,chắcchảphảikhổsởthiếuthốnlắm,LêVănLanthêutrênmiếngvảibônghoaxòecánh,mấychữkínhbiếubácTrầnHuyLiệu,viềnnólạibằngnhữngđườnghoavănrồigửi“chiếckhăntay”rangoài.Ngẫmnghĩvềtaynghềthêurenđanglêncủacậunhânviêntrẻ,Liệuthấyphátphiền.Lạiđitớiđilui,đếnnhữngđịachỉnàynọxinbảolãnh.Haingườiđượctrởlạiđờitựdo,nhưngLinhbỏnghềsử,đirấtxavềphíaNamsống,cònLanvẫntheođuổicáinghiệpngắmnghíachếđộphongkiếnViệtNam.SangđếnthếkỷXXI,hìnhảnhgiáosưLêVănLanngoạibảymươiđầuxanhđen“bồngbềnhlãngtử”cònrấtquenthuộcvớingườixemtruyềnhình.

LàngườiđứngđầuHộiKhoahọcLịchsửViệtNam,Liệurấtmuốnxâydựngmộtmạnglướinghiêncứu,sưutầm,chỉnhlýởđịaphương.Điđếnđâu,làmviệcvớicấptỉnhxong,ôngcũngcốgắngđểthờigiờgặpgỡnhữngngườicóxuhướngđó.Nhiềukhichỉlàmươilămphútgiữahai cuộc họp, Có lúc xin phépngười lãnhđạo kéo họ vào bàn ăn.Địa phương yêu cầu nóichuyệnlàôngnhậnlời,cảnhữnglúcrấtmệt.Trướcmặtlànhữngthầycôgiáo,nhânviêntuyênhuấn,cánbộvănhóa,ôngphảigieovàohọtìnhyêulịchsử,lòngtựhàodântộcNhững“hạt”sẽrơixuống,cócái“điếc”,nhưngthếnàocũngcócáinảymầm,chohoatráisaunày.Muốn“mùamàng”đảmbảo,phảicómộttổchứctậphợphọ.NhữngHộiKhoahọcLịchsửđịaphươngrađời,Liệuchảthấytiếccôngsứcđểlậpnhững“ngôiđềnnhỏ”nhưthếởtỉnh.

Nhưngchảđượctoàný.Ônglạiphảingồirấtnhiều“ghế”.LàmThườngtrựcQuốchội,PhóbannghiêncứulịchsửĐảng,bênMặttrậnTổquốc…,đigiảng,nóichuyệnliênmiên.ĐượccáiLiệungủtốt,vàbiếtphânphốithờigiờ.Giữahaicuộchọp,ônghíhoáyvàinhậnxétvàosổtay,traođổivớitácgiảcócáchnhìnkhác-nhữngngườilàmôngthấymìnhmớira,nhưđượctrẻ

lại.Đọcsáchkhitrênđangquántriệtcũnglàmột“thóihư”củaLiệu,nhưngquảtìnhchảphảibaogiờôngcũngháohứcvớinhữngđiềuđángphảinghe.Ôngđãcóquánhiềucáinhìnriêngrồimà…Nhữnglời,nhữngchữcứbaylượntrongthinhkhônghộitrường,đápxuốngđâuđóquanhconngườibiếtmìnhđãquatuổitrángniên,chạmvàovai,sượtquamáitócđốmbạc,rồilảtảrơixuốngnềnnhà…

LàChủtịchhộiViệt-Trunghữunghị,Liệulạicócáinhìnkháxétnétvềquanhệđôibên.LầnđiTrungQuốc,dựtiệc,NgoạitrưởngbênấylàTrầnNghịngồicạnhônghỏinhỏ:“CácđồngchíViệtNamcósợchúngtôikhông?”.Câutrảlờirarấtnhanh:“Cácđồngchícứnhìnlạilịchsử”.Thânthiếtvớinhiềucánbộ“xétlại”trongĐảng,Liệucóbaonhiêu“thế”phảigiữgìn,nhấtlàtừkhiVũĐìnhHuỳnh,BùiCôngTrừng“đivắng”.Ôngthấychảđượctựdokhinói,nhấtlàkhiviết,đôikhinhưcóngườigiámsát.Màôngcónhucầumơmộng,ralờinhữngđiềumìnhnghĩ.Thếthìchỉcóthơ,dùthơchảphảicứucánhlúcnày.

Liệulàmthơtrởlại.Khônghồnnhiên,thơthớinhưxưa,baođiềukhôngthểnóira,nhưngnhữnggìđãnóiđềucóthậttrongtâmhồnông.Làmsaoôngcóthểlàmkhác.Ôngchỉcóthể“hộcrathơ”kiamà.Thậtrathìnóđếncũngtựnhiên,chảphảithầnhứnggì,vìtrướchếtônglàmộtngườiyêunướcnhữngsựkiện,thắnglợitrongcuộcchiếnđấugiànhthốngnhấtchodântộchaymộtthắnglợivềxâydựngởmiềnBắcđềulàmôngnứclòng.Vàlàmộtconngườicótráchnhiệm,ôngcũngchảmuốntrútvàothơnhữngphiềnmuộn,canhcánh.Liệuýthứcđiềuđó.

Cóđiều,thơthườngrakhiôngkhôngởnhà.Giữađấttrờitựdo,thiênnhiênthơthới,xacáchnhữngràngbuộchànhchính,ôngthấymìnhhồnnhiênhơn.MộcChâu,CúcPhương,sôngĐa-nuýpởSlovack,núiKimCươngởBắcTriềuTiênđemlạinhữnglailángđểrathơ.

Nhưngông thấymìnhđã cứng lại. Lậpý tức là rangười giàmất rồi còngì.Những câukhôngđếnnỗivôhồnnhưngnhạtnhẽohơnrấtnhiềucáiđoạnƠkìacôgáisôngĐen,noncaorùngthẳmconthuyềnđợiaicòntrẻ.Thờigiankhắcnghiệtthật,đãchoôngnhiềuthứ,nhưnglạilấyđisựnồngnàn,nhữngcảmhứng“vômụcđích”.Vàngượclêngiaiđoạnthanhniên,saomàLiệucóthểsôisùngsục,nhiềunhiệthuyếttớiliềulĩnhđếnthế.

ThơTrầnHuyLiệuởgiaiđoạn“trọngtráchbềbề”rõlàđãkhôngcònnhiềucáiriêngnhưtrước.Thờitùđày,ôngcòncóthểcườikhúckhíchtrướcmộtquansáthómhỉnh.Giờthìkhôngthếnữa.Thơlàsựtháchđốlớnnhất.Khiđãtrưởngthành,conngườitathườngkhônra,tỉnhtáo,lịchlãmhơn,nhưngtiếcchừngnàocáichúbéngơngác,dạikhờcủamộtthời.ChảphảitrongtiếngPháp,tínhtừprosaique-vănxuôi-cònmộtnghĩakháclà“tầmthường”đấyư.Cónghĩathơmớikhónhất,làtộtđỉnh.

TrầnHuyLiệucóýthứcrađiềuấykhông,chảbiếtđược.Nhưngchắcchắnôngbiếtmình

khônglàmthơnhưmộtthisĩthuầntúy.Ônglànhàtuyêntruyền,làmlắmkhilàđểphụcvụ.Đôikhiôngnóichí,dùchảkhoáilắmcáiquanniệm“thidĩngônchí”củanhàNho.Nhưngôngđãnghĩvềthơnhưnóphảilà.

Liệunhậnđượcbảnthảotập“ThơSóngHồng”củaTrườngChinh,đanggiữnhữngtrọngtráchlớn.Làngườinghiêmcẩn,“đánhdấuchấmtrênchữI”,ôngquantâm,đồngthờicótráchnhiệmlãnhđạokhốitưtưởng,khoahọcxãhội.Saunhữngmậtthiếtthời lao lung,đếnhòabình,Liệuđụngnhiều“ca”vớiTrườngChinh.Nhưngthơlạikhác.Nóchảphảichínhtrị,họcthuật,quanđiểmnóiracókhắcnhaucũngđỡđụngchạmhơn.Vảchăng,Liệuquenrồicáithói“khôngnóirathìthôi,đãnóithìđúngđiềumìnhnghĩ”.Dầusaogiữahaingườicònrấtnhiềuliênhệchung,bêntâmtrạngxalánhvẫncònsựnểtrọng.Liệuđọckỹtậpbảnthảo“ThơSóngHồng”,cẩnthậnđánhdấu,rồitrảlời.

AnhTrườngChinhHômnaychủnhật,tôimớicóthìgiờvàcũngrấthàohứngghimộtsốýkiếnsaukhiđọctập

thơcủaSóngHồng.Nhưđãnóichuyệnvớianhtôiđọctậpthơnày,nóichung,thấythích;nhưngtiếcrằngkhông

cóbàinàođọcthíchtừngcâu,từngchữtừđầuchícuốimànhànhogọilà“toànbích”,vìrảirácnócửvấpphảinhữngcâu,nhữngchữkémthivị.Anhđãnghenhiềudư luậnvề tập thơnàychưa?Cóthểcóhaithiênhướng.Mộtchorằng,anhcólàmthơthìcũnglà“chiếnsĩlàmthơ”thôi.Mộtsốđôngkhácnghenóianhlàmthơ,thìngạcnhiênnêntìmđểđọcvàvìbiếttácgiảtrênmọichưngdiệnkhácnênsẵnsàngkhenhay.CháuKính,condâutôicũngvàoloạiấy.TôicònnhớtrongmộtsốbáotếtcủabáoTintứcbịcấmnămtrước,cómấybàithơcủaTrầnĐìnhLong(

[i]),tôibằnglòngđăngnhưngvẫncườirằngthơtheokiểu“dùiđụcchấmmắmcáy”,cònanhthìvừađọcvừagậtgùkhenhay.TôivàTrầnĐìnhLongcùngnháynhaucườikhúckhích…

Trởlạitậpthơđầulòngcủaanhmớirađời.BàiCùngbạnđọctôikhôngthíchlắmvìnócógiọngchiếnsĩhơnlàthisĩ.Trướckhiđọc,tôicũngmangcáichủquanlàanhmạnhvềýchímànghèovềtìnhcảmnênlàmthơsẽkhônghay.Nhưngđọcrồithìthấyanhquảcómộttâmhồnthơ.MộtbàimàtôithíchnhấtcólẽlàbàiNhớbạnlàmNamĐịnhmùaxuân1927,vìnóthanhthoát,nhẹnhàng,dạtdàotìnhcảm.ĐọcbàiởcăncứđịaViệtBắc,nhữngcâutrênnóilênđượcýchí,khíphách,tìnhcảmrấtthích,nhưngvấpphảicâu:“Trườngkỳkhángchiếngiannan/Conđườngcứunướccứudânsángngời”thìtôibịcụthứng.BàiĐihọpcũngcónhiềucâuthúvị,nhưngthỉnhthoảngcónhữngchữkémvị,như“xuốngđèovừamớitối”,và“thấpthoángởsườnnon”?Haichữmớivàởnếuđượcđổibằngchữkhácthìthúhơn.BàiThưnhà,haicâu“Quêtacảicáchxongrồiđó/Tiềntuyếnanhnêngắnglậpcôngthìthậtlàlờinóichớkhôngphảilàlờithơ.Tráilại,haicâucuốicùngthìrấtmộcmạc,rấtnôngdânvàcũngkhôngkémthivị“diệtxong

quânđịch(saokhôngđềlàquângiặc)vềthămvợ/thămruộng,thămlàng,thămbãidâu”.BàiDọcđườngsố5cũnglàmộtbàihayvàkhôngcómột“hạtsạn”nàolàmmấtthivị.BàiởMạcTưKhoaravềlàmnăm1960,tạisaokhôngcómộtýgìnhắcđếncuộcđấutranhthôngnhấtTổquốccủatavànhắcđếnnhưnhândânAn-giê-rianhdũngmàkhôngnhắcđếncuộctrườngkỳkhôngchiếncònnónghổicủata.BàiGửiquaBếnHảicũngnhưThămIn-đô-nê-xi-acónhữngcâuchưahảlắm,nhưngcũnglànhữngbàichứanhiềuthivị.BàiTừtrênnúicaonhìnxuốngVĩnhPhúc,bênnhữngcâurấtthiếtthựcnhưngkhôngkémthivị,giàdặnnhư“Mongsaobiếnđượcchícămthù,thànhlúa,thànhngô,mùabộithu,thànhmứcchỉtiêu,giờcứunước,thànhđôicánhmớivúttrongmơ”và“ngóiđỏreolênđờisốngmới,câyrợpbênđườngthônLạcTrung”-thìlạicókhôngítnhữngcâuchẳngthơchútnào,như“Đườnglốitrungươngđãthấmrồi;thenchốtthànhcôngcầnnắmvững,ănthuaphátđộngsứcmuônngười”,hay“PhùLậplàmphânthậtkhácthường,PhượngTrùthủylợiđángnêugương.ChănnuôitậpthểHòaLoangiỏi”,hay“mongsaoluyệntậpcảngàyđêm,giặcđếnlàtachặtcổliền.Thuốcsúngcókhô(?)câymớivững,sẵnsàngmọimặt,phóngtâmthêm”,hay“Chiếnđấulạicànghăngsảnxuất,quyếttăngtiềmlựcdiệtGiôn-sơn”,hay“BếnTrexứngđángvớithànhđồng,tagắngthiđuakẻophụlòng,và“anhhùngVĩnhPhúcvềramắt”.Trongbàinàyanhcócâu“Mongsaokỹthuậtthắngnhântuần”,khônghiểuanhdùngchữnhântuầntheonghĩanào?Theochữnhothìnhântuầnlàquentheonếpcũ,lầnchần,rềrà,lềmề…BàiNgọnlửaMô-ri-sơnkémgợicảmvìchấtthơít.Nhữngcâunhư“vìcuộcđấutranhtiêucựccủaanh,đangtruyềnphẫnnộchoquầnchúngnhândân”,hay“đangthúcgiụcnhữngaicólươngtri,phảibópđầusuynghĩđểtựtrảlời…rồiainấysẽtìmracâutrảlờiđúngnhất”.Cốnhiênkhôngphải làthơ.BàiDiệtphátxít làmộtbàidiễnthuyết trướcquầnchúnghơnlàmộtbàithơ.Nhữngcâu“Cứuchonhaukhỏinôlệdãmanthờitrungcổ,rồitiếnlênvácbúađậpchotan-DânViệtNamhỡi!DânViệtNamhỡi!-ThốngnhấtđểtiêutrừquânPháp,Nhật…Chúngtaphảithamgiacùngchiếnđấu…Gươnganhhùngsángrựccảnonsông”cóthểdùng làmbàivănvầntuyêntruyềnchongười tadễthuộc lòng.Cuốicùng làbàiQuyếtthắng,đọccáitêncủanócũngcóthểbiếtnộidungcủanó.Nhưngcómấycâuvềýnghĩa,tôithấytrongchỗlựclượngđốisáchgiữatavàđịch,tangàycàngmạnhhơnthìđâychưaphảiđãlàmộtquyluậtnhấtđịnh.Và,câu“Sứctriệungườilàsứcmạnhvôsong”tôiengườitađọcchữtriệusẽcóấntượnglàconsốthìkhôngđúng.

Trongnhữngbàithơtrongtập,nếuđemrađọcngâmngathìtôithíchbàiĐi.VìnócónhiềuýthơlạitheothểthơĐườngbốncâu.Nhữngcâu“Xaoxuyênlònganhbaoýthơ,muốnbắtquangâmngừnglạichút,chothêmnồngthắmnhữngngàyxanh,lòngtamanmác,gióbaybay,câuchuyệntâmtìnhlẫnnướcmây”thậtlàđẹp!

Bênnhữngýbạo,lờimới,tácgiảcũngcònnhữngýnhữngcâucủamộtthờiđươngqua.Ví

dụ:“Chobừnglửahận,biếttayanhhùng”trongbàiLấycủi,Hãytạmngừnggóthảihồ”trongbàiXuânđãvề.Đọcnhữngbàinày,tôinhớlạinhữngbàixướng-họacủaThuTâm-HảiKhách([ii])

trongnhữngnăm1933-1938.Nhấtlàcâu“Buổiấyrađichíkhíhùng”trongbàiBuổiấy,tôigợinhớlạinhữngliệtsĩU,YêntrongthờiXuânThuchiếnquốc!

Tôimuốnviếtdàihơnnữanhưngmấyhômnayhuyếtáphơicaophảidừnglại.Nóitómlại,tậpthơcủaanhđãnóilênđượcnhữngTiếnglòngcủaanhbênnhữngtiếngđanhthépmàmọingườiquennghe.Chắcanhcũngcảmthấyvuivàcũngmuốnbiếtcácbạnđọcthơmìnhcóýkiếngì.Tôiđãlàmcáiviệcmàtôimuốnlàm.Anhạ,tôithìtôimuốnrằngcácđồngchícủatamỗingườimỗiviệc,nhưngaicũngphảibiếtthưởngthơvànếucóthểđượcthìlàmthơchotâmhơnđượcthưsướnghơn,đờisốngmạnhmẽvàđậmđàhơn,cóthểnóilàyêuđờihơn.

ThânáiTrầnHuyLiệuTập“ThơSóngHồng”rađờivớisốbảninlớn,cóbàiđượcđưavàosáchgiáokhoa.Báochí

khen.Cácnhàphêbìnhnhấnmạnhmặtnộidungtưtưởng,mộtđiểmmạnhcủanhàthơcáchmạng.TứclàkhácnhiềusovớinhữngnhậnxétcủaTrầnHuyLiệu.Ôngcócứngquá,“gồng”mìnhlênđểđượctiếngdũngcảmtrướclãnhtụkhông?HẳnlàLiệuchẳngphảilàmrathế.Đơngiảnlàkhiđốidiệnvớithơ,ôngthấymọingườiđềubìnhđẳng,ýkiếncánhânlàquantrọngnhấtchứkhôngphảiýthứcchấphànhkỷluật.Tháiđộtôntrọng,thànhthậtđóralốigiữahaingườibạncũ,đượcTrườngChinhtrảlờibằngbứcthưcũngrấttôntrọng.

HàNội28-10-1966AnhLiệu,cảmơnanhđãchonhữngnhậnxétvềThơSóngHồngvàđãnhặtchomộtsốhạt

sạntrongtậpthơđó.Lúcnàohứnglênmàcóthìgiờhoặccáchmạngyêucầuthìtôilàmthơ.Cũngítcóthìgiờsuy

nghĩ,chọnlọchìnhtượngvàmàigiũavềlờithơ.Chonêncónhiềuhạtsạntrongthơcủatôi,đólàđiềutấtnhiên.Saunàynếucònlàmthơtôisẽchúýnhũngýkiếncủaanhđểtránhnhữngcáimàtrongthơkhôngnêncó,tránhmộtcáchtươngđốithôi,vìdùsaogiọngvănlýluận,vănchínhluậncủatôicũngđãinítnhiềudấuvếttrongthơtôi,vàchủquanmìnhquenđirồi,chonêntựmìnhcũngkhópháthiệnnhữngchỗ“ítchấtthơ”củamình.

Cómộtcáchlàđưacácanhemnhàthơxemgiúpvàgópýkiến.Nhungsợphiềncácanhthôi,trongthưanhcóvàiđiểmnhỏtôicầngiảithích:

-Trongcâu“Thuốcsúngcókhôcàymớivững”(bàiTừtrênnúicaonhìnxuốngVĩnhPhúc),anhđánhmộtdấuhỏisauchữkhô.ĐâylàtôidùngcáchnóiÂuTây.NhândâncácnướcÂuTâythườngnói“giữthuốcsúngchokhô”(tenirlapoudreseche)nghĩalàphảiluônluôncảnhgiác.

-Trongcâu“Mongsaokỹthuậtthắngnhântuần”,chữ“nhântuần”đâylàtheonếpcũ,lềthóicũkỹ,bảothủ, lạchậu,chữPháplàroutine,ýtôimuốnnóicầnmạnhdạnlàmkỹthuật,đừngbảothủ.

Thưởngnhậnxétvềthơ(hoặcmộtthểloạinàođó)ngườitanhậnxétvềtínhtưtưởngvàtínhnghệthuật.Nếuanhcóthìgiờgópthêmchovềmặtnộidungtưtưởngnữathìtốt.

ThânáiThậnTrườngChinh

<1width="33%">[i]TrầnĐìnhLong:Thànhviênnhóm“Tintức”,tờbáoCộngsảngiaiđoạn1936-1939.[ii]ThuTâm:TứcPhạmThịBách;HảiKhách:MộtbútdanhcủaTrầnHuyLiệu.

-25-:CẢOXƯAGIỞLẠICócâu“Vănlàngười”.Thế“Sửlàngười”thìliệucóđúng?Tứclàcáicáchnghiêncứucủa

mộtngườinó“tốcáo”rấthùnghồnsởđoản,sởtrường,tínhcách,thậmchínhâncáchcủaanh.NhưcóngườibảođangchiếntranhphảiđưaraluậnđiểmViệtNamlàmộttrongnhữngcáinôicủaloàingười.MộtngườikhácphánTâySơncócôngthốngnhấtđấtnước.

Liệukhôngđồngý.Đấylàlối“cưỡnghiếplịchsử”:điềubênvănngườitacóthểlàmnhờcáiquyềnhưcấu.NhàNguyễnbánnướcchothựcdânthật,nhưngchínhhọmớilàngườimởmangbờcõiđếnchótcùngphíaNamchứ.Khôngđồngý,nhưngcũngchỉnóirahờhờ.Đằngsaulịchsửluônluônlànhucầuphụcvụcáchmạng.Sửhiệnđạiphảiđápứngnhucầuđónhiềunhất,cónghĩalànhànghiêncứuănlươngkhóđộclậphơn…

NhưLiệu,ôngthấymìnhmạnhnhấttrongsửcậnđại,“bơilội”trongđónhưconcátrongnước.Đọc“DựthảocáchmạngcậnđạiViệtNam”ôngviếttrongkhángchiếnchốngPháp,mộtnhàsửhọcLiênXônêuvấnđề“saochảthấyghixuấtxứtưliệugì?”.Nghĩalàngờngợrồi.Tưliệunhưkhôngkhíchoconchimvỗcánh,“kéo”đến800trangmàchảghixuấtxứthìnhữngsựkiệnliệucóđángtinvàdođó,sựphánxétliệucócònýnghĩa…

“Xuấtxứtrongđầutôiđâynày”,ôngcườicườikhinghengườikhácnóilạinghivấnđượcbàytỏthậtlịchthiệpđócủađồngnghiệpLiênXô.Nhưngkhôngthểgiảithíchvớitấtcảnhữngaiđãđọcsáchôngvàcũngnghingờchínhđángnhưthế,nênchi,ôngphảighinórathànhchữ:“Dođiềukiệnvàhoàncảnh,tôisốngngaytronglịchsử(cậnđại)chứkhông“tiếpxúc”vớitưliệu”. Quả là Việt NamQuốc dân đảng, đảng Thanh niên, các cụ Phan Bội Châu, Phan ChuTrinh…,ôngđềuđãtrảicảrồicơmà.Trảivàghilạihết,nhưngđãmấtráo,giờthìcậyvàotrínhớvà“xinchịutráchnhiệm”vậy.

CổsửlàđịahạtLiệu“bơi”cũngđược,tuychảthoảimáinhưsửcậnđại.Tưliệukhôngdồidàolắm,Vàôngđâucó“sống”trongđó.Tốtnhấtlànắmlấytừngthờiđiểm,nhânvật,sựkiệntiêubiểumàmổxẻ,LiệulàmthếvớiNguyễnTrãi,HồQuýLy…Nhưngsangđếnsửhiệnđạithìgặpkhórồi.

Phảidùnglýtrírấtnhiều.Quánhiều.Khoahọctấtnhiênphảilýtrí,nhưngdùngnóđểgòluậnđiểmchophùhợpsựchỉđạo,haynóichungchungđểtránhsựđánhgiákhácnhaucủacácvị,thìquámệt,khônglàmcònhơn.Bảnthânông,cuộcđời“vắt”từcáctràolưudântộcsangcộngsản,luônluôncócáchcảmnhậnriêngbiệt.GhétPhạmQuỳnh,TrầnTrọngKim,ông

khôngthểphủnhậnnhữngđónggópcủahọvàovănhóa,vaitròcủatạpchíNamPhongthờiNhotànTâyhọc.Thờithếtạoraconngười,kểracũngmâuthuẫnthật.VàLiệu,khinhìnvàonhững “khối”, những “búi”mâu thuẫn ấy, cố gắng không giữ những định kiến. Gặp gỡ, tròchuyện,nghechuyênđề…,cáigìcũngđemlạimộtcáigìmới,khiếnôngtrẻra.

Hòabìnhmớicóítnăm,nhiều“nỗi”,“nhẽ”đãthayđổinhanhquá,màkhôngphảinỗinhẽnàocũnglấylàmhayhođược.Xungquanhông,thóiquanliêuthưlạinhưcáimàngnhầyngăncảnsựthântình.Nhữngngườivừalộisuốileodốctrongkhángchiếnvớinhaubỗngănnóimậpmờ,như“vănsách”,ngồicảbuổichảrõýtứralàmsao.

Dướicáivỏ“ýthứctổchức”,lắmanhcốxóabảnngãđểtỏlậptrường.Tácdụngcủanhữngcuộckiểmthảo,chỉnhhuấn,cảicáchdầndầnhérakhíacạnhtiêucực.Trongchỗđồngchí,chảnhẽphảitiêudiệtcánhânđiư?Khôngđượcbộclộthìcáicánhânvẫncònđấychứchảchạyđiđâucả,nguynhấtlàkhiconngườingụytrangnólại.Nhiềulúc“nóito”ramộtnhậnxét,Liệuchợtnhậnthấyngườixungquanhkhônghiểu.“Khônghiểu”thậthaylàmrabộthế?Tìnhhìnhcàng chật chội, nóng bức hơn khi cuộc đấu tranh trong phe xã hội chủ nghĩa giữa hai lậptrường“xét lại”và“giáođiều”nóngranlên, trongĐảngcónhữngđộngtáctổchứcđểđiềuchỉnh.Khốitưtưởng,tríthứcbắtđầuảnhhưởng,màđiềuđókhôngthểkhôngảnhhưởngđếnhọcthuật,thậmchílàsựănnói,sinhhoạtthườngngày.MaylàLiệuđãcómột“khoảnggiáncách”-dùlànhỏnhoi-vớicuộcđấutranhtrênkia.

CàngngàyLiệucàngthấmthíaýnghĩacuộctổngchỉnhhuấncánbộmùađông1952rétbuốt.

Khôngcónó,ôngđãkhôngtìmđượcđộnglựcmớichocuộcđờimình.Từmộtcánbộuuấtvìbịgạtkhỏiquyềnlựcthựcsự,ôngđượcchuyểnsangđènsách,cáiđịahạthằngmơtừhồicòntrẻ.Cuộcsốngtừchỗsôiđộng,luônluôngiaotiếpsangthầmlặng,đánhvậtvớiconchữ,hoangmanghayhồhởitrướctranggiấytrắngmênhmôngcócáihay.Nhữngthửtháchđếntừchỗngườitachẳngthểngờ.Chẳnghạn,ởcươngvịanhđảngviêntrongThườngtrựcQuốchội,Liệunóinăng,quanhệgìcũngtheomộtcái“khung”rồi,sẵnthếcứthếmàxử.NhưnglàmViệntrưởngViệnSửmàkhông tườngmộtchứcThị lang trong thờiphongkiếnnóra thếnào làkhôngđược.Kiếnthức,phươngpháp,cáchkiếngiải…tựmìnhmìnhphảilo,thủngchỗnàováchỗấy,họclạitừnhữngmấumắtrấtnhỏ.Khiđãlàmmộtnhàsửhọcchuyênnghiệp,Liệuphátphiềnvìcònphảikiêmnhiệmnhiềuviệcquá.Kèmtheonhững“ghề”ấylàbaonhiệmvụ,mìnhlàđảngviênkhôngthểthoáithác,khôngthểlàmkhác.Thậtkhóphânbiệtgiữaýthứctổchức,

chấphànhkỷluật,sựphâncôngcủatrênvớithóithưlạihènđớn,nhữngtoantínhchenchúc.Trongtrậttựquantrường,Liệuthấychậtchội,khóxửbaonhiêuthìkhiđốidiệnvớihọcthuật,ôngđượcthoángđãng,khoángđạtbấynhiêu.Trướctranggiấy,conchữ,cókhiôngchỉlàhạtcátnhưngđượcđúnglàmình,khôngphảiphânthânratrongtrùngtrùngkhuônkhổ.Đấy,cáisựđăngđàngiảnggiải,đượccảtrămngườilắngnghe,ghichép,liệucóđángsovớinỗithúvịhayhoangmangkhibắtđầumộtchuyênđềnghiêncứukhông?Đứngtênchuyênđềđó,ôngphảitựchịutráchnhiệm,chảđoànthểnàohộđược;cáitưcáchcánhânlúcnàylớnlaobiếtnhườngnào.

Mìnhbơilộitrongchínhmình,cáibiểnmìnhnómênhmôngbaonhiêu…

NhiềunămsaukhiTrầnHuyLiệumất,cónhữngđiềungườitronggiớiđemratranhluậnvớinhauvềông.Ngườianhcả,sánglậpngànhsửcáchmạng,thìđãđànhrồi,aicũngnhấttrí.Nhưngôngcótìmtòigìvềcácquyluậtcủalịchsửkhông,haychỉlàngườitíchlũyđượctưliệu,“maymắn”ởtù,gặpgỡnhiềuchứngnhânmànghelắmchuyệnrồikểlại?Rấtkhôngdễtrảlời,tuychỗmạnh,chỗyếucủaLiệuđều“lên”khárõ.

VănTạo,chàngthanhniênlênbanSử-Địa-VănmớithànhlậptrongkhángchiếnchốngPháp,saunàylàgiáosưViệntrưởngViệnSửhọc,lýgiảimộtphầnvấnđềtrongmộtcuộcnóichuyệnởNamĐịnh:“Tôiphảichứngminhôngrấtmuốntìmnhữngvấnđề,nhữngquyluật,cònđếnđâuthìtaphảiđánhgiá.Có12chỗtrướcđâychúngtôiđãđặtra:DântộcViệtNamhìnhthànhtừbaogiờ,cóchếđộchiếmhữunôlệkhông?Nhữngtưliệukhôngthànhvăncóthuộcvềlịchsửkhông?PhanChuTrinhphảnphongnhưngcóphảnđế?LưuVĩnhPhúclàgiánđiệphaytiêubiểuchotìnhhữunghịViệt-Hoa?NguyễnTrườngTộlàkẻbánnước,chuitừtayáocốđạorahaylànhàcảicách?Đólànhữngvấnđềphảitranhluận.TrầnHuyLiệuđãđivào,đisâu,không“chuồnchuồnđạpnước”.NhàsửhọcLiênXôGu-becholàkhicóchủnghĩatưbảndântộcthìdântộcViệtNammớihìnhthành.ÔngLiệubảolàdântộcViệtNamhìnhthànhtừthếkỷXVIII,đếnthếkỷXXmớithựcsựhìnhthành,nghĩa làcóquanđiểmrõràngtrongtranhluận,đúngbảođúng,saibảosai.Tôikểthếđểbổsungnhậnthứcônglànhàsửhọcvớiđúngnghĩacủanó,chứkhôngphảilànhàsửký.Sửkýlà“chép”,chưaphảikhoahọclịchsử”…

LiệugiữmộtgiáotrìnhnhỏởĐạihọcTổnghợp,thấyrấtthíchmấycánbộgiảngdạytrẻởđó:“Lâm-Lê-Tấn-Vượng”bênkhoaSử,cònkhoaVăncó“Khánh-Mai-Cẩn–Kỵ”.Gọi“trẻ”làsovớiông,chứhọđềuđãngoàibamươi,cáituổiítnhiềuđãchín.

TrầnQuốcVượngtàihoa,giàusứcliêntưởngtuykhôngchắcchắnlắm.PhanHuyLêsắc

sảo,chínchắn.SâusắclàHàVănTấn,xứngđánglànhànghiêncứunhất.“Xuấtphát”chưalâu,nóichunghọcònhồnnhiên,cónhữngkiếngiảiđộcđáo,đúngsaicònphảibànnhưngrấtđángnghe.Hômtrước,códịpngồilâuvớiTrầnQuốcVượng,Liệunghethấymấychữ“xarừngnhạtbiển”.ĐấylànhậnxétcủaVượngvềtínhcáchngườiViệt,đạiloạimạnhtợnxónhà,rangoàicứkhéplại.Cứnhìncáicáchanhtadịchchuyểntrongmấynghìnnămmàxem,từmạnngượcdivềđồngbằng rồiở lì đó, códámvươn rabiểnđâu.Chuyện thôn tínhphíaNam là có thật,nhưnganhtacũngtừchốibanggiaovớimấythằngmắtxanhmũilõtừbiểnđitàuđồngtàusắtvào.AnhtakhinhrẻchúngkhôngbiếtđạoThánhhiềnnêncứtụthậu,đểkhổchohậuduệ…Vượngcứthếmàtriểnkhai,mócnốicáinàyvớicáikiangherấtkhoái,lắmkhiphảitrợncảmắt lên.Thảonàotrongđámhọc tròkhoaSử,đãmấycậubắtđầucó“khẩukhíTrầnQuốcVượng”lắm.

Liệuvềnhàtrongtâmtrạngkhôngmuốnđộngđếnviệc.Trầmtư,bầnthầntrongnhữngýnghĩ.Đâunhưđãcólúcmìnhđộngđếnnhữngthóitật,tấtnhiênlàtiêucực-củangườimìnhrồithìphải.A!Hồicòntrẻ,thậtphóngkhoáng,mìnhđãviếtnóra,cókháclàdướidạngnhữngnguyênnhânlàmmấtnước(chứkhôngphảitrongcôngcuộcxâydựng,pháttriển).Đấylà“Mộtbầutâmsự”,cuốnsáchdoCườnghọcthưxãraởSàiGònnăm1927.

Bịcấmtruyềnbá,phátmạivàlưutrữởTrungKỳ,nólạilàmPhạmThịBách,côgáiphốhuyệnKimThành,HảiDươngtâmphục,đemlòngyêumếnngườiviết.Liệutiếcđứtruộtkhinhìnlêngiásách.Giá“Mộtbầutâmsự”đang“đứng”đó,ôngsẽsẻsanđượcvớiTrầnQuốcVượngnữa…

SaungàyTrầnHuyLiệumất ít lâu,DươngKinhQuốc,một cánbộnghiêncứu tìm thấytronglưutrữThưviệnQuốcgiaPhápcuốnsáchtrên,sangđượcmộtbảnđemvề.Giọngvăncổ,những tríchdẫnđaphần trong sử tahoặc sửTrungHoa,nhưng cáchnhìnkhámới.Trongchươngmột,“Nguyênnhânmấtnước(câuchuyệnquákhứ)”,Liệuđềcậpđếnnhữngcơncớnộitạicủangườimình,nókhiếnngôinhàdântộcquámỏngmanh,thựcdânvừađụngđếnđãđổrụi.

ChínhtrịlàmmấtnướctaVuacàng(đượcđềlêncao)quýbaonhiêuthìdâncànghènbấynhiêu…,gâynêncáichínhtrị

đồibại…Cáikhôngkhíápchếchỗnàocũngnằngnặckhóchịu,xuốngđếnbậcdânthìkhôngcòndânđạodânquyềngìnữa.

Haimươimấytriệungườitônmộtngườilên,rồibảorằngphảitrungvớingườiấy.Ngườiấybảosốngđượcsống,ngườiấybảochếtphảichết,ngườiấybảophảithìphải,ngườiấybảoquấythìquấy,takhônghiểucáichữ“Trung”làthếnàovậy…Vìvậymàngônluậnkhôngđượctựdomàýkiếnbếtắctoàndântrongnướcchẳngkhácgìmộtbầytrâu,chỉbiếtănnovácnặng,rồi

tùyởanhcầmcàybảođiđâuthìđithôi.Vănhọclàmmấtnướcta…ngườiTàubàyralốithicửnghiệp,đểlựalấynhântàirahànhchính.Ngườimìnhcũngbắt

chướctheo,gâynêncáitụclệchonhữngsĩphutrongnước,khôngphảihọcđểlàmngười,màchỉhọcđểlàmquan…,chỉcònlạimộtmớtừchương,hưvănvôbổ…Đauđớnthaycáicôngphuấycóphảihọcđểnghiêncứumộtcáikhoahọcgì,hayônnhuầnmộtcáilýthuyêngì,hấpthụmộtcáitưtưởnggìđâu,màchỉhọcthuộclòngnhữngcuốnsáchvànhữngbàivởngườitalàmsẵn,chứachấtởtrongbụng,tớingàythithìnhảra.

LuânlýlàmmấtnướctaTrongđạovuatôicódạyrằng:bầytôiphảithờvualấytrung,cùnglà,vualàchamẹcủadân,

vuasaibầytôichết,bầytôikhôngchếtkhôngphảilàtrung.Luânlýdạynhưthê,ngườitrongnướctintheonhưthế,gâynêncáichínhthểchuyênchế…,gâychoquốcdânmộtlũtôitớchỉbiếttrungvớivua…màchônmấtbaongườitrungvớinước.

…conthờchaphảihiếu,đólàlẽthườngrồi.(Nhưng)Cáidântộcđãmangmộtcáibệnhhènnhát,lạinhiễmthêmcáichữhiếulầmlạcvào,gâynêncáitínhkhiếpnhược,cònmongchốngchọivớiđờiđượcsao?NgàynaytathườngtựphụvớicácnướcÂuMỹrằng:tathuahọvềđườngvậtchất,songhơnhọvềđườngluânlý,đạođức.Songcóbiếtđâurằngcáiluânlýđạođứccủamìnhnóđãtángbạilắmrồi.

Phongtụclàmmấtnướcta…tụcnướcmìnhhay thiên trọngởchốnhươngthôn,quanhnămsuốt tháng lẩnquẩnở

tronglàng,chiếmđượcmộtchỗngồinơihươngđảngđãlấylàmvinhdự,tranhnhaulàmôngphó,ôngxã,tranhnhauăntrên,tranhnhaungồicao,chửimắng,đánhđập,kiệntụngnhau…Cáicâu“Hươngđảngtiểutriềuđình”cùng“Mộtmiếnggiữa làngbằngmộtsàngxóbếp” luônluônởcửamiệng…Ngoàicáilàngrakhôngcònbiếtđếnnướcnhàlàgìthếgiớilàgì…Nếuaicóchímuốnvùngvẫyrangoài,thìtinvàocáicâutụcngữ“Sảynhàrathấtnghiệp”,khôngdámbướcđitớiđâu.Vậynêntrongnướckhôngnhữngkhôngcóngườinàorangoạiquốchọctập,làmăn,màngayđếntrongnước,mỗitỉnh,mỗixửcũngcoinhưmộtthếgiớiriêng…Nếucóaiđixalàmănkhôngvềthìnhiếclà“thằngbỏlàng”,ailậpnêncôngdanhphúquýởngoàithìcholà“ycẩmdạhành”(áogấmđiđêm).Ấycáiphongtụccủangườimìnhnhưthế,cònmongđàotạonênnhữnghạngnhânvậtcứngcáp,lịchduyệtđếcôngpha,gánhvácchonướcnhà,choxãhộiđượcsao?

…TổngluậnCứnhưcáichínhtrịấy,cáivănhọcấy,cáiluânlýấycáiphongtụcấythìmấtnướccóđến

trămngànlầncũngđáng,hánhữngmộtlầnthôiư?…Vậymàngàynaycoilạingườimìnhthìhìnhnhưkhôngbiếtcáibệnhcủamìnhđãtrầmtrọngnguynan…

Đọclạinhữngdòngnàysaubốnchụcnăm,cókhiLiệucườikhùngkhục.Vàrằng:“Kẻtiểusinhnàokhípháchkhánhỉ.Ởtuổitrángniên,nhàngươihăngháilắm.Nhưngsốngđếnđậnta,ngươiliệucóthấyrằngcáchmạngvàchínhtrịrấtkhácnhaukhông?”.

TRÁNGSĨMỘTĐI…Cáichếtlàsựkiệnđặcbiệttrongđờingười.Cóthểvônghĩa,lạicóthểvôvànýnghĩa,thì

chảaitránhnóđượcnào.Ởtuổigầnbảymươi,TrầnHuyLiệuhẳnphảinghĩnhiềuđếnnó.Mộtnhàvăn“tổngkết”vềbacáchchếtthôngthường.Mộtlàtừtừ,rấttừtừ,ròngrãtừvài

thángđếncảchụcnăm,đôngcứngtừngbộphận,trênthựctếlàcáixácsống.Ngườithânrấtmệtmỏi,đámtangsẽítnướcmắtvìsựchuẩnbịđãquákỹ.

Thứnhì,cáchthúvịnhất:làốmtrongmộttuần,vợconđượctềtựu,chămsóc,độngviên,hyvọngrồithấtvọng.Sựrađisẽmátmẻ,ngườiởlạianlòngvìđãkhôngphụngườiđi.Thứba,đểlạinuốitiếc,ânhậnnhiềunhất:bỗngnhiênđứtphựt.

Ôngchọncáchthứba,dởdangnhất,đặtngườiởlạitrướcngổnngangứngxử.Aisẽthaymặtcơquanđiềuhànhđámtangvớimuônngànrắcrối?

LinhcữuquànởtrụsởMặttrậnTổquốctrênphốTràngThi, tức lànghiêngvềtưcáchdànhchonhânsĩ,tríthức.BàTýnhấtđịnhkhôngchobàSửuxuấthiệnởđámtang.Điếuvănphảiđánhgiáthếnàođâyvềconngườiđãtừngtrảiquanhữngsựkiệnrấtlớn,saunàyđốcchứngđasự?

CơquantổchứctanglễlàUỷbanKhoahọcxãhộivàViệnSửcứrốibời.ÔnggiáosưPhóchủnhiệmUỷbanđếnbànbạcvớiđôibêngiađình.BàSửuthỉuđi,chấpnhậnđềnghị“khôngraTràngThi,tránhmộtsựồnàorấtcóthểxảyrađểgiữgìnuytínchoanhLiệu”.Cuốicùngmọisựcũngxong.Nửađêm,ông“gặp”lạingườiđànbàđãlàmtráitimmìnhloạnnhịp,điđếnnhữngquyếtđịnhtráiýđoànthể.

Tanglễ“tiếnhànhtrọngthể”nhưbáochíđưa.Đằngsaulànhữngchuyệnkhôngthểnóira.Giađìnhmỗingườimỗitâmtrạng.TrưởngbantanglễHoàngVănHoan,đượccoilà“cólậptrườngthânTrungQuốc”,từchốiđọcđiếuvănnhưlệđịnh.Thaymặt,lạilàmộtngườicũngchảxuôichèomátmáilắmvớiLiệu…

Trongcuộcđờisáumươitámnăm,ítnhấtLiệuđãbốnlầncảmthấycáichếtlạnhlẽothế

nào.ChuyếnđibiểnthờithanhniênvớicụBùiTrìnhKhiêm,cúngãxuốnghangyếnởCônĐảo,rồimáybayđuổidướichânđèoKhángNhật.Trướcđómấynăm,ônglạitrảiquacáichếtlâmsàngmấyngày,đểrồikhiquakhỏi,đãtựgiễumìnhkhôngđượcgiốngngườitrángsĩchốngkiếmmộtđikhông trở lạinhưtrongcâu thơcổ.Cứsaumỗi lầnnhưvậyông lạidainhanhnhách,nghĩalàthấyyêucuộcđờiđamangđèobòngnhiều,ưutưvàhăngháihơn.

Liệucóthóiquenghinhậtkýđềuđặn,nhấtlàtừnăm1946,khicuộcsốngkhôngcònmấynguyhiểm.Hơnhaichụcquyểnsổnhỏ,đaphầngiấyxấu,ghichichítnhữngchuyếnđi,nhậnxét,dựcảm.Đếnnhữngngàyhòabình,tưởngnhư“thahồquansátbảnthân”được,thìthóiquenấylạithưadầnrồimấthẳn.Tâmtrạngngổnngang,khó“gọira”đượchơnư?Haycảmgiácbấtổn?Cólẽlàcảhai.Khôngkhícủanhữngnămsáumươithếkỷtrướckhánặngnềvớinhiều“lãothành”…Trongmộtkiểmđiểmcuốiđời,ôngtựnhận“hàngngàycànghaycáubực”,“trongcáchmạnggiảiphóngtoàntâmtoàný,sangđếncáchmạngdântộcdânchủphảidùngđếnlýtrínhiều”…Haituầnsaukhimất,cóchiếcxeconđến16PhanHuyChúthuhếtnhậtký,laicảo,bảnthảocủaLiệuvềxemxét,đểhainămsautrảlại.

Văntựvềcuộcsốngriêng,cólẽlàduynhấtlúccuốiđờilạixuấthiệndướidạngkhátạmbợ,trongmộtcuốnsổ,lẫnvớinhữngtưliệukhác.DichúccủaLiệunóimìnhkhôngcótàisảngìđểlạingoàisáchvở,saunàymuốnđượcđểvàochỗlưuniệm.Sauphầnvềgiađìnhlớn,ôngnhắcđếnvợhailàNguyễnThịHytứcSửu,cóhaiconlàQuangvàChiến,muốnhọđượccùngdựlễtangmình.

Mùahènăm1969khôngnónglắm,Liệulàmviệcnhưcómađuổi.Ôngvẫnkhỏe,chỉthỉnhthoảngđauđầu,ítngủhơn.Khôngítxungđộngngoàibànviếtảnhhưởng.27tháng7,ngàyThươngbinhLiệtsĩ,ôngchuẩnbịbàinóirồiđếncơquan.Cầnphảiđộngviênnhữngaicóthânnhânngoàichiếntrường,nhắcnhởmọingườiđừngquênxươngmáuchiếnsĩ.Nhưngđólạilàmộtđềtàiquánhạycảm.Bảnthânôngcóbacontraiđangtạingũ,ngườiconrểbácsĩquânyvừahysinh,quáđủchomộtcơnkịchphát.

Đangnóingườicứngảdầnra.Đưavàoviệnđếnđêmhômsauthìtắthẳnkhôngtrốilạimộtlời.

ĐêmrằmthángsáucủanămKỷDậuđãchấmdứtcuộcđờisáumươitámnăm“conngườicủathếkỷ”nhưôngtựđùa.

GọiLiệulà“conngườicủathếkỷ”hẳnlàkhôngchínhxác.Nhưngôngđãsốngquánhiều,trảiquanhữngsựkiện,gặpgỡnhữngnhânvậtchủyếucùngthời.ThếkỷXXquánhiềudòngchảy,lắmbiếnđộng,đứngởthờiđiểmnày,vịtrínàynhìnmộtconngười,mộtsựkiệnsẽthấynhữngđánhgiáhếtsứckhácnhau,đôikhimâuthuẫn.NhưngcóthểhìnhdungcuộcđờiTrầnHuyLiệumộtcáchđơngiản thếnàychăng:giữanhững “dòng”, “lạch”ấy,ôngđãbơiquần

quật,xôtừ“bờ”nàysang“bờ”kia,cóchỗđỗtưởnglàhợp,làyênấmbỗnglạinóngran,bấttrắc,thếlàlạitìmkiếmbếnmới.Suốtđờilangthanggiữacácchủthuyết,ôngđãthấyvàchấpnhậnnhữngcáichỉcủariêngmình.Quầnquật,nặngnợ,đơngiảnlàvìôngcứsốnghếtmình.Nếu sống lại kiếpkhác, chắcLiệu sẽkhông chọnđượcmột sốphận thưnhànhơnđể “yênhưởng”.

-26-:VĨTHANHNăm1985,17nămsaungàymất,TrầnHuyLiệulạiđược“lênchức”.Ngườitaquyếtđịnh

cảimộ cho ông từ “nghĩa trangnhândân” vềMaiDịch, chỗ yênnghỉ củanhữngbậc “khaiquốc”,cácủyviênTrungương.Dườngnhưđâylà“sựnhìnnhậnlại”vớinhữnggìôngđãlàmvàđãkhônglàm.

Khu“Vĩnhviễn”củanghĩatrangVănĐiểnkhálặnglẽ.Nhữngngườithân,bạnbè,đồngsựtraođổinhỏnhẹ,đilạikhẽkhàng.Chỉcótiếngbúalộpcộpvàohòmáo.Sựýnhịấy,ngoàiýnghĩathôngthường,cònvìlẽhômnaycómặtcảhaibàvợngườiđãkhuất.Thựcra,sự“cùngramắt”nàyđãđượcchuẩnbịtừtrước:bàTýđánhtiếngmuốngặp,bàSửuchấpnhậnngay.Baonhiêunướcchảyquacầurồi,còngìnữamàmặtnặngmàynhẹ.Cònông,cònsựchiarẽgâyđaukhổ.Mấtông,sựđơncôicũnglạigâykhổđau.Tìmnhau,họcứnhưlàtìmvềông.

Bộcốtđãlấylênđầyđủ,chảirửasạchsẽ.NgườicháuTrầnHuyNghiêm,đãgầnsáuchục,cầmchiếchoacáiLiệu,cấtlời:“Mờihaibàrótnướcgộiđầuchoông”.

BàTýcầmchiếccanđổnướcvangxuốngchiếcsọtrongtayNghiêm,rồichuyểnsangbàSửu.Cảhaiđềurunrẩy,phầnvìyếu,phầnxúcđộng.Đâyquả lànghi thứcquantrọngnhấttrongcuộccảimộ,“nói”nhiềuhơnhẳnnhữnglờilẽ,ngôntừ…

Họđãchấpnhận,rồithathứ,quyếnluyếnnhau,điềukhôngthểcókhiôngchồngchungcònsống.Sựđamangcủaônglàmkhổhọ.Mộtngườicảđờigánhvácviệcnhàđểôngđixa,quyết liệtgiànhgiậtôngkhỏi tayngườikhác.Mộtngườicamchịucảnh lẽmọn, thi thoảngđượcgặpchồng.Nhưngcảhaiđềukhôngthểbỏông.

BâygiờLiệuđãvềhẳncõivĩnhhằng.Sẽkhôngbaogiờđượcbếẵm,gộirửachoôngnữa.Ởnơiấy,hẳnôngsẽnghỉngơiêmđềmsaumộtcuộcđờiquánhiềuchônrộn,ngổnngang.

Tháng10-2007

LỜINGƯỜIVIẾTTrầnHuyLiệulàmộtconngười“đahệ”.Vềmặtvănhóa,bắtđầutừNhogiáo,ôngchuyển

dầnsangtânhọc.Về“nhânthânxãhội”,trướcsauônglàngườidântộctrongcăncốt,dùlàtrongphongtràoThanhniên,QuốcdânđảnghaylàngườiCộngsản.Nghềnghiệpthìchuyểntừlàmbáosangnhàtuyêntruyền,gầncuốiđờiđiviếtsử,tứclàchỉcóthểdínhđếnchữnghĩa.Sinhnăm1901,ôngthườngnói(nửa)đùamìnhlàconngườicủathếkỷXX.Dầusao,đờiônggắnvớinhữngtràolưuchínhyếunhấtcủanướcViệttrong100nămđó:Nhotàn,Tâyhọc,chủnghĩaTamdân,hệ tưtưởngCộngsàn…Đây lànhữngđiều tôimuốnphảnánh trongsáchnày.Tấtnhiênchúngchưađầyđủ,càngchưađầyđủkhimuốnnóiđếnnguyêncớnhữnghànhxửchọnlựacủaông.Dođó,cóthểnóbắtđầuchomộtquátrìnhkhác,phảibổsung,tranhluận…

TrầnHuyLiệuviếtnhiều.Nhưngdotùđày,chiếntranhvànhiềubiêncốkhác,sáchvở,cácbàibáointrướcnăm1954củaôngkhôngcòn.Trongtayngườiviếtchỉcònlạinhữngtácphẩmsau,insaunăm1954:“LịchsửtámmươinămchốngPháp”,“NguyễnTrãi”,“LịchsửThủđôHàNội”(chủbiên),“Thơ,“Hồiký”.Nhữnglaicảo,ghichép,bàibáo…khôngcònbaonhiêu,vàcũngkhôngquyvềmộtchỗ.Trongtaytôihiệncònmộtphầnnhậtký,chủyếughitrongkhángchiếnchốngPháp,bảntổngkiểmthảonăm1952,vàibứcthư,ghichépvụnvặt.Vàsách“Nhữngngàyxaxưaấy”củabàThuTâminởMỹnăm1996.Nhữngphầntrích(innghiêng)trongsáchnàycóchúvănbảngốc.

TRẦNCHIẾNTháng9/2006-tháng10/2007***

TRÂNHUYLIỆU(1901-1969)Chứcvụchính:-PhóChủtịchUỷbanDântộcgiảiphóngnăm1945(sauthànhChínhphủlâmthời).-TrưởngbanNghiêncứuSửĐịaVăn1953.-ViệntrưởngViệnSửhọc.-ChủtịchhộiKhoahọclịchsửViệtNam.-ViệnsĩthôngtấnViệnHànlâmkhoahọcCHDCĐứcCôngtrìnhchính:

Côngtrìnhchính:-Anhhùngkhứquốc-ôngNạpNhĩTốn(Nelson).-Cườnghọcthưxã.SàiGòn1927.-Mộtbầutâmsự.Cườnghọcthưxã.SàiGòn1927-TháiNguyênkhởinghĩa(LoạnTháiNguyên).BảoNgọc.HàNội1935.-SơthảolịchsửCáchmạngcậnđạiViệtNam.ViệtBắc,khoảngnăm1950.-Lịchsử80nămchốngPháp.NXB.VănSửđịaHàNội.Quyểnmột1956,quyểnhaitậphạ

1957~tậpthượng1956.-NguyễnTrãi.NXB.Khoahọcxãhội.HàNội1966.-LịchsửThủđôHàNội(chủbiên).ViệnSửhọc.HàNội1967.-ThơTrầnHuyLiệu.NXB.Vănhọc.HàNội1977.-HồikýTrầnHuyLiệu.NXB.KhoahọcxãhộivàViệnSửhọc.HàNội1991.

Giảithưởng:-HuânchươngHumboltcủaCHDCĐức.-GiảithưởngHồChíMinhđợt1chotập“Lịchsử80nămchốngPháp”.

Nhữngsựkiệntâmđắcnhất:-SoạnQuânlệnhsố1phátlệnhtổngkhởinghĩa1945.-LàmtrưởngpháiđoànChínhphủLâmthờivàoHuếtướcấnkiếmcủaBảoĐạinăm1945.-ThànhlậpBanNghiêncứuSử-Địa-Văn,ViệtBắc1953.

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach