TAL INODU TA -K MALTA ELMA JOÇESANms.maltadiocese.org/WEBSITE/2016/SINODU/04 XANDIR TAL...©abu bidla fil-kultura u s-soçjetà fi Ωmien l-Imperu Ruman. Komunità li tilqa’ l-Kelma

XANDIR TAL-KELMA

Pubblikazzjoni ta’ l-Arçidjoçesi ta’ Malta, 2003

ISBN: 99932 - 49 - 15 - 7

DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN

ARÇIDJOÇESI TA’ MALTA



2003

XANDIR

TAL-KELMA

“MHUX BIL-ÓOBÛ BISS …”

(MT 4,4)

ISBN: 99932 - 49 - 15 - 7

© Arçidjoçesi ta’ Malta, Floriana, 2003

Produzzjoni tal-Media Centre Publications

Stampat fil-Media Centre, Blata l-Bajda

PreΩentazzjoni v

Kap IIl-mixja 1

Kap IIIl-Ministeru tal-Kelma: ©emg˙a li tg˙ixu xxandar 3

Kap IIIXhieda u xandir: in-nisrani u l-Knisjafil-kultura Maltija 7

Kap IVIl-Knisja f’Malta ©©arrab u xxandaril-Kelma 11

Kap VIr-riΩorsi tal-Knisja f’Malta 25

Kap VIIl-miri g˙all-Knisja f’Malta fil-Ministerutal-Kelma 29

Kap VIIFejn u kif b’mod im©edded 32

Kap VIIIKonkluΩjoni 44

WERREJ

PREÛENTAZZJONI

v

Dan id-dokument jitkellem fuq ix-xandir tal-Kelma fil-kuntesttal-˙ajja tal-poplu Malti. Il-Kotba Mqaddsa jesprimu storja ta’ m˙abbabejn Alla u l-bniedem, li til˙aq il-milja tag˙ha f’Ìesù Kristu. Il-komunità ta’ dawk li jemmnu tkompli din l-esperjenza tal-preΩenzata’ Kristu, il-Kelma ta’ Alla l-˙aj. Il-Knisja hija msej˙a biex f’kull Ωmienb’umiltà tilqa’ l-Kelma u twassal din il-Kelma li tag˙ti l-˙ajja.

Kull Knisja lokali trid tag˙raf twassal il-Kelma fi sfond partikulariu speçifiku. Id-dokument g˙alhekk jis˙aq fuq l-importanza li l-Kelmatitwassal fl-ambjent tal-poplu Malti fil-kuntest storiku tieg˙u.

Imbag˙ad id-dokument jag˙ti ˙arsa lejn il-˙idma tal-Knisjaf’Malta hija u xxandar il-Kelma llum. Dan ix-xandir ise˙˙ kull meta,bil-˙idma siekta tag˙hom, l-insara jg˙ixu s-sej˙a tag˙hom b’impennu jag˙tu xhieda ta’ Kristu fl-g˙aΩliet ta’ ˙ajjithom.

Imma jse˙˙ ukoll meta l-Knisja b˙ala komunità xxandar il-Kelma bl-azzjoni li twettaq. Il-Kelma tixxandar, fost l-o˙rajn, bil-modkif il-Knisja t˙addem l-istituzzjonijiet tag˙ha, bil-mod kif t˙addem ir-riΩorsi u bl-g˙ajnuna li tag˙ti lil min hu fil-bΩonn. Din ix-xhieda fihannifisha hija Kelma li qed tixxandar.

Barra minn dan, tul is-snin il-Knisja Ωviluppat mumenti speçjali,biex it-tag˙lim jil˙aq diversi gruppi ta’ nies. Din l-attenzjoni g˙aludjenzi diversi llum trid tie˙u f’konsiderazzjoni realtajiet ©odda. F’danl-isfond il-Kelma trid tkun imxandra b’g˙aqal u bi professjonalità, allit˙alli effett fil-qalb ta’ dawk li jisimg˙uha.

vi

Id-dokument jittratta t-tag˙lim tar-reli©jon fl-iskejjel u l-katekeΩi fil-parroççi, u l-˙tie©a li jkun iççarat ir-rwol distint u fl-istesswaqt komplimentari tat-tnejn li huma. Jitkellem ukoll fuq il-˙tie©a ta’preΩenza ajja tal-Knisja fil-qasam tal-mezzi ta’ komunikazzjoni soçjali;g˙alhekk g˙andu jer©a’ jitwaqqaf is-Segretarjat g˙all-KomunikazzjoniSoçjali.

Mhux kull nisrani jasal fl-istess livell ta’ maturità fil-˙ajja nisranija.It-tis˙i˙ ta’ fidi matura, ibbaΩata fuq il-Kelma ta’ Alla fil-KotbaMqaddsa, g˙andu jkun il-kriterju ta’ kull ˙idma fuq livell djoçesan ufuq livell parrokkjali.

Id-dokument jag˙mel proposti ta’ xi miri li l-Knisja f’Maltag˙andu jkollha g˙as-snin li ©ejjin, kif ukoll il-mod kif dawn jistg˙ujitwettqu, bir-riΩorsi li jeΩistu.

Fost dawn, id-dokument jag˙mel proposta li jkun hemm Istitutta’ Formazzjoni Pastorali, immirat prinçipalment g˙all-operaturipastorali. Dan ikun jag˙ti formazzjoni b’tag˙lim f’diversi oqsma,marbut ukoll mal-˙idma li n-nies ikunu qed ji©u m˙arr©a biex iwettqu.

Id-dokument jitlob g˙al djalogu dejjem aktar s˙i˙ bejn il-Knisjau l-kultura Maltija. Il-Knisja f’Malta g˙andha sehem importanti x’toffrilill-˙ajja çivili. Id-dokument jitlob ukoll li l-istrutturi jkunu a©©ornatiu mibdula fejn me˙tie©, biex ikunu dejjem g˙as-servizz tal-Kelma ubiex ja˙dmu b’koordinament s˙i˙.

Is-sej˙a tas-Sinodu hi li l-Knisja f’Malta tisma’ dejjem il-Kelmau twassalha b’impenn ˙aj u m©edded.

KAP I

IL-MIXJA

2

2

IL-MIXJA

1

1 Ara Pawlu VI, EΩortazzjoni Appostolika Evangelii Nuntiandi (8 ta’ Diçembru 1975); Ìwanni Pawlu II,EΩortazzjoni Appostolika Catechesi Tradendae (16 ta’ Ottubru 1979); Ìwanni Pawlu II, Ençiklika RedemptorisMissio (7 ta’ Diçembru 1990). Dwar analiΩi tal-kultura ta’ Ωmienna, ara l-introduzzjoni g˙ad-dokumentitas-Sinodu Il-kuntest Malti u d-dokument tas-Sinodu Kultura-Soçjetà-Knisja.

Qeg˙dinf’mixja

A˙na l-Knisja f’Malta qeg˙din f’mixja. Hi mixja li tixbah lil dik tad-dixxiplita’ G˙emmaws. Fil-mixja tag˙na minn Ìerusalemm g˙al G˙emmaws mhixnieqsa t-tbatija tal-g˙amad li jostor u jtaqqal lil qalbna (ara Lq 24,21-24).IΩda nemmnu bis-s˙i˙ li Kristu jiltaqa’ mag˙na u jer©a’ jxettel finat-tama biex induru lejn Ìerusalemm u nxandru l-a˙bar li Huwa qam(ara Lq 24,33-36). Nemmnu li hu ser ikun fil-Galilija tal-©nus qabilna(ara Mt 28,7). Hu jag˙tina l-qawwa biex nispjegaw il-g˙ala tat-tama tag˙na(ara 1 Pt 3,15-16) fil-˙ajja tal-Maltin u dawk li jg˙ammru fostna.

Kristu jid˙olfl-istorja tal-bniedem

Biex Kristu jiltaqa’ mal-bniedem, g˙aΩel li jid˙ol fil-kuntest u l-istorja tal-bniedem. G˙alhekk il-ministeru tal-Kelma jrid jinbena fuq analiΩi tal-kulturau l-istorja ta’ Ωmienna. Jekk le, kliem b˙al evan©elizzazzjoni u inkulturazzjonihuma ming˙ajr sugu.1

Sikwit tinbet ix-xewqa li ng˙addu ©udizzju fuq il-bidliet li ˙allewit-timbru tag˙hom fuq il-fosdqa Maltija. U ni©©udikaw mill-mod li jaqbellilna. Ìudizzji b˙al dawn jg˙inu biex insa˙˙u l-“identità” tag˙na. IΩda danil-˙sieb u diskors i©eg˙ilna nbarru lil dawk stess li g˙andna nift˙u djalogumag˙hom biex inkunu rilevanti g˙al Ωmienna. G˙alhekk, b˙al nies imxennqabiex jisimg˙u u jitg˙allmu, napprezzaw dawn ix-xejriet ©odda bit-tama lidan ikun il-bidu tal-mixja tag˙na flimkien fid-dawl tal-Kelma ta’ Alla.

KAP II

IL-MINISTERU TAL-KELMA:ÌEMGÓA LI TGÓIX U XXANDAR

4

3

IL-MINISTERU TAL-KELMA: ÌEMGÓA LI TGÓIX U XXANDAR

2 San Atanasju ta’ Lixandra, De Incarnatione, 54,3.

3 Ara Konçilju Vatikan II, Kostituzzjoni Dommatika Dei Verbum (18 ta’ Novembru 1965), 3.

4 Ara ibid., 4-6.

Storja ta’ m˙abbabejn Alla u l-bniedem

Il-Kotba Mqaddsa jesprimu storja ta’ m˙abba bejn Alla u l-bniedem. Alla,min-na˙a tieg˙u, jixtieq jid˙ol fi ˙biberija mal-bniedem biex jg˙ollih ujerfg˙u lejh. “L-Iben ta’ Alla sar bniedem biex jag˙milna allat.”2 F’dan,il-bniedem huwa olqien mag˙Ωul. G˙alkemm din l-istorja ta’ m˙abba tie˙usekli, iΩda l-mira a˙˙arija ma tintilifx. L-g˙arfien ta’ din il-mira jg˙addi mill-g˙arbiel u t-ti©rib tal-bniedem sakemm jissaffa u jsib il-milja tieg˙u fi Kristu.3

Kristu nnifsu g˙en biex ikompli jsaffi din il-˙biberija u l-g˙arfientag˙ha. Hu g˙ex mag˙na u wriena min hu bi kliemu u b’˙idmietu, b’sinjaliu b’mirakli... Imma fuq kollox bil-mewt u l-qawmien tieg˙u.4 Matul ˙ajtu˙adha qatta bla abel kontra l-istituzzjonijiet ta’ Ωmienu li kienu jippretenduli g˙andhom l-a˙˙ar awtorità fuq il-Kelma. Kristu wriehom li ma fehmuxejn. Kienu firdu l-Kelma u l-esperjenza tal-bnedmin minn xulxin. B’dan,ming˙ajr ma nteb˙u, waqg˙u vittma ta’ arroganza reli©juΩa u bnewg˙alihom istituzzjoni li ta˙seb fiha nnifisha, tinqeda hi u mhux taqdi (a self-serving institution – ara Mk 2,23-28). Kristu ji©©ieled kontra dan it-tip ta’xandir tal-Kelma u jispiçça vittma tieg˙u. IΩda Alla qajmu biex jixhed g˙ar-relazzjoni awtentika li xtaq jibni mal-bniedem.

Komunità li tkomplidin l-esperjenza ta’ m˙abba

Il-komunità ta’ dawk li jemmnu tkompli din l-esperjenza tal-preΩenza ta’Kristu fostna b˙ala l-im˙abba tal-Missier li ma j˙alli qatt lill-bniedem

4

5

5

6


wa˙du. Mhux biss, imma jag˙nih bid-dawl ta’ l-Ispirtu biex ikompli j©arrabu jg˙arbel din l-istorja ta’ m˙abba matul iΩ-Ωmien. F’dan jidher çar li l-Knisjawirtet mhux biss g˙an a˙˙ari, imma wkoll mod ta’ g˙ajxien. L-g˙aqda ta’dawk li jemmnu ma tistax ma xxandarx il-Kelma li semg˙et u ©arrbet. Kiendan l-impatt kbir li ˙allew l-ewwel insara. Tant hu hekk li bil-mod il-mod©abu bidla fil-kultura u s-soçjetà fi Ωmien l-Imperu Ruman.

Komunità li tilqa’ l-Kelmabiex tista’ twassalha

F’kull Ωmien, l-g˙aqda ta’ dawk li jemmnu hija m˙ajra mill-ÓaΩin biex ter©a’tibni a self-serving institution u tabbanduna x-xandir tal-Kelma vera. G˙alhekkil-Knisja hija msej˙a ˙alli f’kull Ωmien, b’umiltà tilqa’ l-Kelma, tg˙arbel lilhannifisha u d-dinja ta’ madwarha, biex tista’ twassal il-Kelma li tag˙ti l-˙ajja,meg˙juna bl-Ispirtu ta’ Alla.

Kuntestpartikulari

Il-Misteru ta’ l-Inkarnazzjoni u l-Fidwa (il-quççata tal-©rajja ta’ m˙abba bejnAlla u l-bnedmin) se˙˙ f’kuntest ekonomiku-politiku-soçjali partikulari.G˙alhekk kull Knisja lokali trid tag˙raf twassal il-Kelma u tag˙tiha sens fisfond partikulari u speçifiku.

Waqt li n˙arsu lejn esperjenzi ta’ Knisja ’l hinn minn xtutna, iridikollna l-kura©© naraw u nissugraw dak li l-Ispirtu ta’ Kristu jurina, biexninkarnaw il-Kelma fil-kuntest Malti. A˙na mistiedna niflu dan il-kuntestg˙ax fih titwieled, tmut u tqum il-Kelma ˙ajja mimlija bl-Ispirtu ta’ Allafostna.

Il-fattizzi ta’ dan il-kuntest jitolbu ˙idma li, g˙alkemm f’g˙aqda s˙i˙amal-Knisja fid-dinja, ikollha g˙aΩliet speçifiçi u prijoritajiet partikulari. Dan

6


g˙ax billi l-Knisja f’Malta m’g˙andhiex ir-riΩorsi biex twettaq dak kollu litixtieq tag˙mel, allura hemm bΩonn li min imexxi jie˙u deçiΩjonijiet biexja˙dem f’çerti oqsma u mhux f’o˙rajn. Çerti ˙idmiet jitqieg˙du qabelo˙rajn. Tassew li f’dawn l-g˙aΩliet nistg˙u niΩbaljaw. IΩda min-na˙a l-o˙ranemmnu li Alla ma jonqosniex mill-im˙abba tieg˙u u, permezz ta’dixxerniment li nwettqu, jg˙inna nqumu u ninteb˙u bl-iΩbalji tag˙na.

KAP III

XHIEDA U XANDIR:IN-NISRANI U L-KNISJA FIL-KULTURA MALTIJA

8

8

XHIEDA U XANDIR: IN-NISRANI U L-KNISJA FIL-KULTURA MALTIJA

Ómira li ttejjebl-g˙a©na

G˙ax il-bniedem hu xbieha ta’ Alla, ix-xandir tal-Kelma jsir minn kullpersuna ta’ rieda tajba li tag˙mel ˙ilitha biex, fid-dawl u fuq l-eΩempju ta’Kristu, twassal messa©© ta’ apprezzament u tama f’dak kollu li hu tassewuman (ara Mk 9,38-40; Lq 9,49-50). Ukoll jekk dawn il-persuni, min˙abbara©uni jew o˙ra, ma jersqux lejn il-Knisja, a˙na nemmnu li huma wkolljistg˙u jag˙tu sehemhom b˙ala parti mill-˙mira li ttejjeb l-g˙a©na tal-kultura Maltija (ara Lq 13,20-21). Il-Knisja g˙andha tag˙mel minn kolloxbiex turi l-apprezzament tag˙ha lejn dawn ˙utna, ulied il-Missier, li tant˙abb lid-dinja li bag˙at lil Ibnu biex isalvaha (ara Ìw 3,16).

Hemm min iqis it-twemmin reli©juΩ u l-valuri tal-˙ajja b˙ala ˙wejje©privati biss. Il-Knisja trid tag˙raf din is-sitwazzjoni ©dida u tg˙ix fiha. Il-Popluta’ Alla f’Malta jrid ikabbar ir-rispett u t-tolleranza g˙al dawk kollha li maj˙addnux l-istess twemmin, jew li ma g˙andhom ebda twemmin, filwaqt lima jibΩax jag˙ti xhieda tat-twemmin tieg˙u. Din ix-xhieda hi kontribut lil-Knisja toffri g˙all-g˙ajxien çivili f’pajjiΩna u biex jinbena mod ta’ g˙ajxienetiku u umanistiku. Din hi sfida li g˙andha quddiemha l-Knisja u kull nisranili jixtieq jg˙ix l-impenn tieg˙u f’Malta.

Id-dmir li xxandarl-A˙bar it-Tajba

Il-Knisja, b˙ala l-g˙aqda ta’ dawk li jemmnu, g˙andha d-dmir li xxandarl-A˙bar it-Tajba ta’ Kristu: li Alla hekk ˙abb il-bniedem li bag˙at lil Ibnufid-dinja. Ix-xandir tal-Kelma g˙andu l-g˙an li jwassal lill-individwi u lis-soçjetà biex jaççettaw lil Kristu f’˙ajjithom u j˙allu l-Evan©elju jag˙©nilhom˙ajjithom.

L-insara f’Malta jkomplu l-˙idma tax-xandir tal-Kelma kull meta, bil-

7

9

9


˙idma siekta tag˙hom, jag˙mlu dmirhom fis-soçjetà b’impenn u tamaf’©ejjieni a˙jar minn dak ta’ llum. Dan ise˙˙ kull meta omm u missier ikunuxbieha ta’ Alla g˙al xulxin u g˙all-a˙jar ©id ta’ wliedhom. Ix-xandir tal-Kelma jse˙˙ meta nisrani jaqdi l-professjoni tieg˙u b’g˙aqal u b’reqqa g˙all-a˙jar ©id tal-klijent/pazjent li g˙andu quddiemu daqs kieku qieg˙ed jaqdilil Kristu nnifsu.

Ix-xhiedatal-Kelma

Dan g˙andu jkun l-idejal tal-Knisja f’Malta. Hija din ix-xhieda ˙ajja litikkonvinçi lilna lkoll li Alla g˙adu aj fostna u li l-mi©ja tieg˙u tista’ tibdilnau tag˙milna ˙olqien ©did. Din hija l-missjoni ta’ l-img˙ammdin.

Ix-xhieda tal-Kelma ma sse˙˙x biss meta kull bniedem li jsejja˙ l-isemta’ Kristu jag˙ti xhieda ta’ Dan fl-g˙aΩliet ta’ ˙ajtu. Hemm ix-xandir tal-Kelma li l-Knisja f’Malta tag˙mel b˙ala istituzzjoni. Il-Knisja f’Malta g˙andhadmir li twassal ix-xandir tal-Kelma b’mod li jdawwal l-g˙ajxien mhux bissta’ l-insara iΩda wkoll tal-˙ajja çivili f’Malta. Dan trid tag˙mlu b’kura©©,b’umiltà u bi spirtu profetiku.

Fil-passat saru ˙idmiet mill-Knisja f’Malta biex tifhem is-sitwazzjonita’ madwarha. Dan jidher f’˙afna mid-dokumenti marbuta ma’ pjani pas-torali f’dawn l-a˙˙ar erbg˙in sena.5 Ming˙ajr ma nirrepetu dak li ntqal,jidhrilna li sar ˙afna xog˙ol tajjeb. Óar©u prinçipji u xewqat. B’dispjaçirninnutaw li xi drabi tkun nieqsa l-azzjoni wara l-analiΩi. Dan ma jnaqqas xejnmill-analiΩi li tkun saret.

5 Ara Segreterija Pastorali ta’ l-Arçidjoçesi ta’ Malta, Evan©elizzazzjoni, Dokument 1, Malta 1976.Arçidjoçesi ta’ Malta, Abbozz Pjan Pastorali, Malta 1984.Arçidjoçesi ta’ Malta, Pjan Pastorali 1986-1991, Malta 1985.Segreterija Pastorali ta’ l-Arçidjoçesi ta’ Malta, Lejn Knisja Adulta - Pass Deçisiv lejn Pjan Pastorali g˙as-Snin’90, Malta 1993.Arçidjoçesi ta’ Malta, Lejn is-Sena 2000 b˙ala Familja: Programm Pastorali 1998-2000 Malta 1998.

10

10


Il-Kelma tibnil-komunità

Ix-xandir tal-Kelma g˙andu l-˙sieb li jibni komunità ta’ fidi (ara 1 Tim 2,1).Il-kejl ta’ kollox huwa l-bini ta’ komunità ta’ fidi li t˙ares lejn Alla b˙ala Dakli jsalva u li hu s-sens tal-˙ajja u g˙ajn ta’ ©id fir-riΩq tajjeb u ˙aΩin, fil-mardu fis-sa˙˙a b’sens ta’ fedeltà dejjiema.6

Il-Knisja f’Malta hija responsabbli quddiem is-soçjetà Maltija mhuxbiss meta individwi ja©ixxu imma meta hija ta©ixxi b˙ala Knisja.7 G˙alhekkil-ministeru tal-Kelma jitlob l-ewwelnett konverΩjoni u ti©did kontinwi mill-individwi u strutturi.8 B˙ala istituzzjoni u organizzazzjoni li hi wkoll umana,il-Knisja trid tag˙ti xhieda ta’ fidi, tama u m˙abba. F’dan, hija responsabblilejn l-insara Maltin, lejn l-organizzazzjonijiet l-o˙ra f’dan il-pajjiΩ u lejniç-çittadini kollha.

6 San Pawl jorbot flimkien l-esperjenza ta’ Alla mal-komunità u dik tal-˙ajja miΩΩew©a (ara Ef 5,25-33).

7 EΩempji: Il-Knisja f’Malta tag˙ti xhieda ta’ dak li temmen mill-mod kif tuΩa r-riΩorsi li g˙andha, kif tmexxil-APS Bank, kif ta˙tar jew tibdel il-persuni li g˙andhom karigi fi ˙danha.

8 Evangelii Nuntiandi, 18-20.

KAP IV

IL-KNISJA F’MALTA ÌÌARRABU XXANDAR IL-KELMA

12

11

IL-KNISJA F’MALTA ÌÌARRAB U XXANDAR IL-KELMA

9 B˙al ma ˙sibna biex no˙olqu spazju g˙al dawk bit-tfal Ωg˙ar f’xi w˙ud mill-knejjes tag˙na, irridu nibdewno˙olqu spazji ©odda fil-litur©iji tag˙na. Hekk, ng˙idu a˙na, irridu no˙olqu spazju g˙at-tfal ukoll waqt il-litur©ija tal-kbar. G˙andna bΩonn litur©ija g˙al dawk li jixtiequ jimxu fil-˙ajja tad-dixxerniment. HemmbΩonn li l-litur©ija tag˙na ta˙seb g˙al dawn il-bΩonnijiet ©odda. Wasal iΩ-Ωmien li nibdew niççelebrawlitur©ija b’fiΩjonomiji differenti u ng˙inu lin-nies biex kul˙add jista’ jsib dik il-litur©ija li tg˙inu/tg˙inha ssib’l Alla. Biex dan ise˙˙, hemm bΩonn tibdil fil-˙sieb pastorali u xi drabi fl-istrutturi fil-knejjes tag˙na.

Il-Kelma trid til˙aqlil diversi udjenzi

Hemm mumenti speçjali meta l-komunità Maltija li temmen tisma’ u©©arrab il-qawwa tal-Kelma. Fost dawn nixtiequ nsemmu dawn l-isfidi ul-opportunitajiet li nstemg˙u fl-ist˙arri© li sar fost l-insara Maltin.

Tul il-˙idma tag˙ha, il-Knisja Ωviluppat mumenti speçjali fejn ixxandaril-Kelma. G˙al ˙afna Ωmien, dan it-tag˙lim kien imqassam b’mod li jil˙aqdiversi gruppi ta’ nies. Hekk Ωviluppa l-quddies g˙at-tfal u l-quddies g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙. Ûviluppaw l-eΩerçizzi g˙at-tfal, g˙all-miΩΩew©in, g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙ ukategoriji o˙ra. Din is-segmentation (taqsim) ta’ l-udjenzi hija bΩonnjuΩa g˙axtag˙milha possibbli li nfasslu messa©© aktar rilevanti lil kategoriji differenti.

IΩda s-segmentation tradizzjonali m’hijiex biΩΩejjed g˙aΩ-Ωminijiettag˙na. B’eΩempju nsemmu li n-nies fil-parroççi tag˙na llum m’g˙adhomxdaqshekk ta’ qatg˙a wa˙da kif kienu qabel. G˙alkemm il-messa©© Kristujibqa’ ç-çentru (ara 1 Kor 3,11-15), na˙sbu li hemm bΩonn segmentation©dida li tag˙raf id-differenzi bejn in-nies u l-˙idma tag˙hom, livelli ©oddata’ edukazzjoni u kuntatti ma’ o˙rajn. B’hekk ikollna messa©© aktar rilevantig˙all-˙ti©ijiet ta’ Ωmienna kif di©a semmejna.9

Hija l-Kelma li twassalg˙at-tifsir tas-sagramenti

Óafna mill-mumenti tax-xandir tal-Kelma fil-Knisja f’Malta huma marbutamaç-çelebrazzjoni tas-sagramenti. Meta jintegraw u jdawlu l-˙ajja tan-

12

13

13


nisrani, dawn iç-çelebrazzjonijiet jistg˙u jkunu mumenti ta’ fidi g˙all-insaraMaltin. IΩda dan mhux dejjem il-kaΩ. F’dan il-qasam fadal ˙afna x’isir, pereΩempju mil-lat taç-çelebrant, ta’ l-ambjent u tal-parteçipazzjoni. Xi drabiç-çelebrazzjoni tal-quddies tintuΩa b˙ala soluzzjoni ˙afifa biex timla utistruttura l-˙in!

Min˙abba attenzjoni esklussiva fuq is-sagramenti, nieqsa fid-djoçesil-mumenti meta l-insara Maltin jistg˙u jiltaqg˙u u jixtarru flimkien il-Kelmabiex iddawwal lil ˙ajjithom. Minkejja bosta sforzi li saru fil-qasam ta’edukazzjoni biblika, f’g˙add kbir mill-insara Maltin, l-g˙arfien tal-KotbaMqaddsa hu nieqes, infantili u litterali, meta mhux ukoll fundamentalista.Donnu jag˙mel sens li niltaqg˙u biex niççelebraw is-sagramenti iΩda mhuxli niltaqg˙u biex nisimg˙u u nistudjaw il-Kelma. B’hekk qed nitilfu g˙ajn˙ajja li tista’ titma’ l-fidi tag˙na (ara Mt 13,23). Hija l-Kelma li t˙ejjina g˙as-sagramenti. Hija l-Kelma li twassalna g˙at-tifsir tas-sagramenti. Hijal-Kelma li tg˙inna ng˙ixu a˙jar is-sagramenti.

Hawn ta’ min jinkura©©ixxi l-ewwelnett il-korsijiet ta’ tag˙lim fuqil-Bibbja li jsiru fil-parroççi tag˙na. Ta’ min jinvesti aktar ˙alli jil˙qu l-iskoptag˙hom. Ta’ min jinkura©©ixxi wkoll il-laqg˙at li jsiru fi gruppi bejnsaçerdoti u lajçi biex i˙ejju l-litur©ija tal-Kelma g˙all-quddies ta’ Jumil-Mulej.

It-tag˙limtar-reli©jon

It-tag˙lim tar-reli©jon fl-iskejjel huwa mument meta l-insara Maltin jiltaqg˙umal-Kelma. In-nuqqas ta’ distinzjoni çara u kumplimentarjetà bejnil-katekeΩi parrokkjali, l-edukazzjoni reli©juΩa u t-tag˙lim tar-reli©jon fl-iskejjel jidher li qed jo˙loq çertu disgwid. G˙alhekk dawn g˙andhom ji©udefiniti iΩjed mill-Knisja f’Malta biex jo˙ro© dak li hu speçifiku g˙al kullwie˙ed minnhom u l-kontribut tag˙hom ilkoll g˙all-formazzjoni integratan-nisrani.

14


L-iskejjel tal-Knisja jedukaw madwar terz tat-tfal Maltin. G˙adg˙andna problemi dwar it-tag˙lim tar-religjon f’xi skejjel tal-Knisja. Barraminn dan, ikun f’waqtu li l-Knisja teΩamina kemm l-iskejjel qed jaqdul-funzjoni tag˙hom importanti fix-xandir tal-Kelma, alli jkunu jidhru b’modçar il-kwalitajiet ta’ skola kattolika, li t˙addan ukoll formazzjoni g˙all-impenn soçjo-politiku u l-˙sieb ta’ l-imwarrbin u l-fqar. Id-djoçesi tist˙arre©dan fil-fond fiΩ-Ωmien li ©ej.

Il-katekeΩi

F’˙afna parroççi hemm sistema biex twassal it-tag˙lim tal-katekiΩmu lil dawkkollha li jersqu g˙aliha. F’dan il-qasam tispikka l-˙idma tas-Soçjetà tal-MUSEUM, mhux biss fil-katekisti imma wkoll fil-materjal g˙at-tag˙lim, kifukoll il-˙idma ta’ ˙afna katekisti u voluntieri o˙ra. Il-preΩenza ta’ dawn in-nies hija grazzja kbira g˙ad-djoçesi. Hemm bΩonn li dawn l-operaturi pasto-rali ji©u meg˙juna u m˙arr©a iΩjed g˙all-˙idma li qed iwettqu. F’dan il-kaΩ,b’mod speçjali, ix-xandir tal-Kelma jrid jasal fi sfond ta’ l-iΩvilupp tal-bniedems˙i˙. Wasal iΩ-Ωmien li d-djoçesi tag˙raf b’mod formali l-˙idma wtieqa, utoffri ministeru formali lil dawk li b’tant sagrifiççju qed ja˙dmu f’dan il-qasam.

Ma nistg˙ux ninsew lil dawk li ma jersqu g˙al ebda tag˙lim. Il-komunitànisranija f’Malta tag˙raf li, g˙al ra©uni jew o˙ra, çerti individwi ma jersquxg˙al din il-mixja. Huwa g˙alhekk li kull parroçça trid to˙loq metodi biextinteba˙ b’dawk li ma jersqux, u waqt li tirrispetta d-deçiΩjoni tag˙hom,toffrilhom id miftu˙a ˙alli t˙ajjarhom isibu t-triq tag˙hom lejn Alla.

Il-Kelma g˙all-adolexxentiu g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙

Hemm vojt kbir g˙al dawk li jixtiequ jsa˙˙u l-fidi tag˙hom b’tag˙lim warali li jag˙lqu t-tnax-il sena. F’din l-età, iΩ-Ωg˙aΩag˙ jg˙addu minn taqlib biexisibu lilhom infushom u dak li jixtiequ jwettqu f’˙ajjithom. IΩda f’din l-età,

14

15

15

16


ix-xandir tal-Kelma mhux jasal g˙andhom biex idawwal l-g˙aΩliettag˙hom.10

Hawnhekk irridu nsemmu d-diskussjoni li saret u li qed issir dwarl-età tal-GriΩma fid-djoçesi. Fid-dawl ta’ l-iΩvilupp ta’ fidi matura li qeg˙dinnipproponu f’dan id-dokument, nemmnu li l-età tal-GriΩma g˙andha tog˙labiex tirrifletti d-deçiΩjoni matura li titlob din l-g˙aΩla. IΩda biex dan isir, tridtinbidel l-istruttura kollha li g˙andna fil-preΩent biex in˙ejju Ω-Ωg˙aΩag˙˙alli jag˙mlu din l-g˙aΩla. Ix-xandir tal-Kelma jrid isir b’mod ©did biexl-adolexxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙ jinteb˙u li g˙aΩla tal-fidi hija don mog˙ti lilnabiex Alla jkun preΩenti f’˙ajjitna u fir-rabtiet tag˙na flimkien.

Kristu g˙andu sfida x’joffri lilna anke f’din il-faΩi tal-˙ajja. Biex nasluhawn, filwaqt li hu me˙tie© li Ω-Ωg˙aΩag˙ tag˙na jitg˙allmu t-talb, huimportanti ˙afna li j©arrbu l-esperjenza ta’ komunità ˙ajja.11 Minn danikompli jo˙ro© il-bΩonn li jkollna fostna aktar parroççi li jg˙ixu l-˙ajja ta’komunità. Fejn m’hemmx sens qawwi ta’ komunità huwa diffiçli ferm, jekkmhux impossibbli, li ssir ˙idma ta’ evan©elizzazzjoni jew katekeΩi.

F’xi parroççi ç-çelebrazzjonijiet tas-sagramenti huma organizzati b’lajçiimpenjati flimkien ma’ xi saçerdot tal-parroçça biex isiru okkaΩjonijiet ta’tag˙lim u ti©did. IΩda dan mhux dejjem il-kaΩ. Anke fejn isiru dawn l-isforzita’ tag˙lim, hija ˙asra li dawn il-mumenti m’humiex marbutin flimkienf’formazzjoni sistematika g˙al dawk li jridu jimxu u jiΩviluppaw il-fidi tag˙hom.

Il-Kelmau l-gruppi

Illum afna jduqu t-tag˙lim tal-Kelma meta j˙addnu xi grupp jew movimentta’ talb jew formazzjoni. Dawn jistqarru li fil-gruppi jsibu çerta ˙ajja li massibhiex fil-parroççi tag˙na. G˙andna ˙afna gruppi f’Malta li kollha jag˙tu

10 G˙al diskussjoni aktar s˙i˙a, ara wkoll id-dokument tas-Sinodu Adolexxenti u Ûg˙aΩag˙.

11 Dak li bl-In©liΩ jissejja˙ “a community of practice”. Din hija l-baΩi biex wie˙ed jg˙allem valuri.

16

17


sehemhom biex il-poplu tag˙na jikber fit-tag˙lim. IΩda anke f’dan il-kampjeΩisti sparpaljar ta’ ener©ija. L-enfasi g˙adha fuq ˙ajja ta’ fidi individwali u,xi drabi, pjetiΩmu li kwaΩi jwassal g˙al fundamentaliΩmu. Dan kultant jidherminn arroganza sottili - “a˙na l-imsej˙in u l-o˙rajn inferjuri” - nuqqas ta’tolleranza u nuqqas ta’ ˙idma ma’ gruppi o˙ra fl-istess Poplu ta’ Alla.B’dispjaçir ninnutaw li hawn gruppi li ja˙dmu biex iΩidu l-membri u mhuxbiex aktar nies jing˙aqdu fl-iΩvilupp tal-fidi tag˙hom biex isiru l-Poplu ta’Alla fi triqtu lejn Ìerusalemm. U˙ud minn dawn il-gruppi qeg˙din humawkoll jaqg˙u g˙al ri©idità ©dida li to˙noq il-mixja tal-fidi (ara Mt 7,8-13).

Hemm nuqqas ta’ qbil dwar il-mod kif dawn il-gruppi g˙andhomja˙dmu fil-parroççi tag˙na. Hawn min ja˙seb li g˙andu jing˙ata lok biexparroçça tie˙u çerta bixra msawra minn spiritwalità ta’ grupp jew ie˙orpartikulari. Hemm min isostni li l-parroçça g˙andha tie˙u l-mudell tad-djoçesi fejn diversi tipi ta’ spiritwalità jg˙ixu flimkien u joffru l-alternattivilill-Poplu ta’ Alla huwa u jsib triqtu lejn il-Missier. Nemmnu li f’dan il-kampid-djoçesi g˙andha twettaq valutazzjoni serja u tfassal g˙ajnuniet li, waqtli jirrispettaw l-awtonomija ta’ kull grupp, fl-istess ˙in jg˙inu biex il-˙idmatal-gruppi tkun aktar koordinata.

L-omelija

Wie˙ed mill-mumenti speçjali tax-xandir tal-Kelma hu l-omelija. Din kienettema qawwija li ˙ar©et mill-ewwel faΩi tas-Sinodu. Jekk wie˙ed ji©borl-ilmenti fi ftit kliem, ikollu jg˙id li hawn omeliji li huma nieqsa mit-tag˙limu mill-kuntatt mal-Poplu ta’ Alla.

Dwar l-omelija jidher li hemm Ωew© problemi: il-kontenut u l-modkif jitwassal il-kontenut. Biex jitjieb il-kontenut hemm bΩonn aktartag˙lim.12 Je˙tie© li dawk li jwasslu l-Kelma jkunu tassew mid˙la kemm

12 Hawn mhux qed nifhmu biss tag˙lim ta’ dak li temmen u tg˙allem il-Knisja, iΩda wkoll tag˙lim aktar wiesa’ta’ kultura u qari letterarju li jg˙in u jdawwal il-messa©© fejjiedi. B’eΩempju ta’ dan it-tip ta’ integrazzjoninsemmu r-riflessjoni tal-Kardinal Carlo Maria Martini Quale bellezza salvera’ il mondo: Lettera pastorale perl’anno 1999-2000. F’din l-ittra pastorali l-Kardinal Martini jg˙aqqad l-esperjenza tat-Tabor mal-mistoqsijietta’ Dostoevskij biex jitkellem fuq il-preΩenza ta’ Alla.

17

18


tag˙ha kif ukoll tal-kultura tal-bnedmin. Donnu nieqes g˙arfien kulturaliwiesa’ li jista’ j˙awwar il-messa©© li rridu nwasslu. Biex titjieb id-deliveryhemm bΩonn ta’ aktar ta˙ri© fil-public speaking.13 Minn dak li stqarr il-Popluta’ Alla, jidher li jkun Ωball li wie˙ed jillimita ru˙u g˙at-tieni problema biss.

L-omelija hija marbuta mas-saçerdot li jippresiedi l-litur©ija. IΩda,g˙all-©id u l-im˙abba tal-Poplu ta’ Alla, g˙andhom ji©u mist˙arr©a xi foromta’ kontribut mil-lajçi fil-qasam tat-T˙abbir tal-Kelma fiç-çelebrazzjonijietlitur©içi, fejn dan hu permess min-normi universali. B’hekk il-Knisja f’Maltatkun qed tag˙raf li l-Ispirtu joffri ˙afna doni fi ˙danha.

Il-parroçça:çentru ta’ animazzjoni tal-fidi

Wasal iΩ-Ωmien li d-djoçesi tag˙na tistaqsi lilha nnifisha dwar il-mudell ta’parroçça li g˙andna. Óafna drabi kollox jiddependi mill-kappillan/arçiprietu l-bini tal-parroçça. IΩda l-esperjenza ta’ dawn l-a˙˙ar tletin sena komplietturi kemm iç-çaqliq tal-kappillan i˙alli konsegwenzi. Il-kappillan g˙andusehem importanti ˙afna fit-tiswir tal-parroçça, iΩda anke hu huwa g˙asfurtal-passa. Meta jimxi hu, il-parroçça trid tibqa’. F’dan il-kuntest, il-parroççatrid issir çentru ta’ animazzjoni tal-fidi tal-Poplu ta’ Alla. Dan g˙andu jkunil-kriterju u l-kejl ta’ dak kollu li jsir fil-parroçça.

Il-kappillan, min-na˙a tieg˙u, g˙andu j˙abrek biex jibni komunità lib’fidi tfittex ix-xbihat ta’ Alla fil-˙ajja tal-parroçça u li tfittex tag˙ti rispostig˙all-bΩonnijiet li jitwieldu fiha minn Ωmien g˙al Ωmien. Il-mod kif inhistrutturata l-parroçça llum, b˙ala çentru ta’ amministrazzjoni tas-sagramenti u tal-˙wejje© materjali, ftit i˙alli spazju g˙all-animazzjoni tal-fidi.U fejn jeΩisti ˙in g˙all-animazzjoni, il-qassis kultant isib li ftit hu m˙arre©g˙aliha.

13 Dan mhux biss ta˙ri© dwar l-uΩu tal-mikrofonu u l-intonazzjoni tal-vuçi, iΩda jrid jinkludi wkoll tag˙limdwar ir-retorika u tfassil ta’ diversi tipi ta’ messa©©i.

18


Ta˙ri©fid-dinamika tal-˙ajja fl-Ispirtu

Jekk niftiehmu fuq dan it-tip ta’ pastorali, allura jin˙ass il-bΩonn li nitkellmufuq it-tip ta’ formazzjoni tas-saçerdoti, tar-reli©juΩi u tal-lajçi fis-Seminarju,fil-Fakultà tat-Teolo©ija, u f’istituzzjonijiet o˙ra. Minn dawn il-bejtiet tittajjarit-tama g˙at-ti©did tad-djoçesi. B’eΩempju nsemmu li jekk it-tir tag˙na serikun l-animazzjoni tal-fidi tal-Poplu ta’ Alla, allura huwa importanti li l-qassisu l-operatur pastorali jing˙ataw ta˙ri© dwar id-dinamika/Ωvilupp tal-˙ajjafl-Ispirtu biex dawn jistg˙u jkunu ta’ g˙ajnuna g˙al ˙uthom il-bnedmin.

Hemm bΩonn li jkun hemm ta˙ri© fl-istudju tal-Kelma, fid-dixxerniment komunitarju, fil-pedago©ija tal-fidi u l-katekeΩi, fix-xjenziumani u fil-komunikazzjoni. Hu me˙tie© li dan it-tip ta’ ta˙ri© jing˙ataimportanza u jissa˙˙a˙.

Il-festi titulari

G˙al poplu li jfittex kull okkaΩjoni biex jiççelebra, il-festi titulari humamumenti qawwija meta l-poplu tag˙na jistqarr b’mod pubbliku l-fer˙tieg˙u. Tajjeb li l-parroçça jkollha sehem f’dan il-fer˙. IΩda jkollna nistaqsukemm dawn huma mumenti ta’ xandir tal-Kelma li jwasslu biex tinbenal-fidi tal-Maltin u l-komunità tal-Poplu ta’ Alla. Xi drabi dawn il-festi humastqarrrija ta’ fidi infantili msejsa fuq is-superstizzjoni, qlig˙, jew ego trips.Xi drabi l-festi huma mumenti ta’ firdiet u stqarrija çara tan-nuqqas ta’fidi.

Id-diskussjoni li bdiet dwar dan is-su©©ett trid tkompli u l-Knisjaf’Malta trid tkompli tie˙u deçiΩjonijiet me˙tie©a.14 Irridu nag˙rfu u nag˙Ωlu

14 Dwar dan, ara d-dokument tas-Sinodu Kultura-Soçjetà-Knisja, 63.

19

20

19

bejn dak li hu kulturali u dak li hu twemmin. Forsi diffiçli ˙afna to˙ro©is-sens veru tal-festi. Il-proçess ta’ edukazzjoni huwa twil u tqil. IΩda huwabΩonnjuΩ jekk irridu festi li jsostnu l-fidi ta’ l-insara Maltin. Ng˙idu li l-festital-G˙id u tal-Milied huma l-festi l-kbar fil-litur©ija tag˙na. IΩda dawn l-anqasbiss jin˙assu meta mqabbla mal-festa tar-ra˙al. Mhux l-ewwel darba u tnejnli, min˙abba l-kalendarju, il-festa tar-ra˙al ˙adet post il-festa tat-TrinitàQaddisa jew ta’ G˙id il-Óamsin.15

Il-mezzita’ komunikazzjoni

Il-mezzi ta’ komunikazzjoni joffru sfida g˙ax-xandir tal-Kelma. G˙al ˙afnaΩmien il-Knisja ˙arset lejn dawn il-mezzi b˙ala estensjoni tal-pulptu. IΩdamaΩ-Ωmien il-Knisja g˙arfet li dawn il-mezzi g˙andhom l-awtonomijatag˙hom. Is-siwi tag˙hom jitkejjel daqskemm huma mezz ta’ g˙aqda fostl-ulied ta’ Alla mxerrda ma’ l-erbat irjie˙ tad-dinja. Il-Knisja f’Malta ma tistaxtirtira minn din il-˙idma aktar u aktar issa li l-kunçett ta’ “media g˙as-servizz” qieg˙ed jinbidel f’“media g˙an-negozju”.

Il-preΩenza ta’ l-ispirazzjoni nisranija fil-media mhix aktar g˙aΩla ul-Knisja ma tistax ma tkunx preΩenti fil-ge©wi©ija ta’ ideJat li, minn Ωmieng˙al Ωmien, jitrej˙u fuq il-media Maltija.16 Anzi nemmnu li l-Knisja trid tie˙ul-media f’Malta b’serjetà kbira. B˙al negozjant li ma jistax ma jag˙tix kaΩtas-suq, il-Knisja ma tistax twarrab il-media. B’sens ta’ umiltà2 quddiempoplu li qieg˙ed ifittex triqtu, il-Knisja f’Malta trid tissie˙eb fis-smig˙ tas-sinjali taΩ-Ωminijiet, fl-inçertezza ta’ l-interpretazzjoni u fit-taqtig˙ il-qalb lijg˙addi minnu kull min jipprova jwettaq dak li jemmen. Jekk ma nag˙mluxdan, façli nsiru çimblu jΩarΩar.

15 Dwar dan, ara d-dokument tas-Sinodu Litur©ija u Sagramenti, 19.

16 “... Dak li ng˙idilkom f’widnejkom xandruh minn fuq il-bjut” (Mt 10, 27).

21


20

Irid ikollna fiduçja fil-membri tal-Knisja f’Malta. Irridu nuru li fi ˙danil-komunità li temmen, jistg˙u jidhru xejriet differenti sakemm flimkieninsibu triqtna lejn il-Missier. Il-Knisja, b˙all-bqija tal-bnedmin, trid tissieletsakemm hija wkoll tag˙raf dak li l-Mulej irid minnha (ara Gal 1,14; Atti15).17 Il-Knisja, tul il-mixja tag˙ha fl-istorja, trid turi lill-membri tag˙ha bit-tibdil li jsir fi ˙danha.

Óafna mix-xog˙ol tad-djoçesi fil-qasam tal-media qieg˙ed isir mill-Media Centre. Il-gazzetta Il-Ìensillum ma qabditx art, ukoll jekk dan l-a˙˙arre©g˙et ˙adet ftit nifs.18 Il-˙idma g˙al group media naqset bis-s˙i˙.19 Hemmukoll entità o˙ra, ir-radju RTK, li qabad sew u ©ibed udjenza qawwija,speçjalment fost dawk ’il fuq minn 40 sena.

Fil-qasam tal-media, g˙al dawn l-a˙˙ar snin, ma kienx çar ir-rwoltas-Segretarjat g˙all-Komunikazzjoni Soçjali fid-djoçesi tag˙na.Is-Segretarjat g˙andu Ωew© g˙anijiet: ˙idma strate©ika biex ix-xandir tal-Kelma fuq il-mezzi tax-xandir isir b’mod koordinat, kif ukoll biex issir˙idma pastorali fost ix-xandara.

Min˙abba n-nuqqas ta’ distinzjoni bejn is-Segretarjat u l-MediaCentre, il-Media Centre seta’ jidher b˙ala l-organizzazzjoni responsabblig˙ax-xandir tal-Kelma.20 Dan jista’ jxekkel il-Media Centre u jo˙loqkonfuΩjoni ma’ gruppi o˙ra fid-djoçesi li qed ja˙dmu f’dan il-qasam.

17 Dawn l-esperjenzi ta’ l-ewwel komunità ta’ fidi g˙andhom jing˙ataw aktar importanza jekk irridu nfittxur-rieda ta’ Alla g˙alina l-Maltin f’dawn iΩ-Ωminijiet.

18 Id-djoçesi tissussidja l-gazzetta u, b’mod inqas, il-˙idma tar-radju.

19 Group Media huma g˙odod awdjo-viΩivi u jintuΩaw biex iqanqlu riflessjoni u diskussjoni fi gruppi Ωg˙ar.Min˙abba l-kuntest u d-dinamika li jo˙olqu, u g˙ax il-grupp jista’ jkun aktar rilevanti g˙all-membri tieg˙u,dawn l-g˙odod jistg˙u jg˙inu ˙afna g˙all-maturità fil-fidi u biex ji©u diskussi problemi tal-˙ajja çivili. Il-phone-in fix-xandir juri kemm il-poplu tag˙na g˙andu mistoqsijiet. Il-group media jista’ jo˙loq forum aktaraddattat g˙ad-diskussjoni ta’ dawn il-mistoqsijiet.

20 B’xebh nistg˙u nitkellmu fuq id-differenza bejn regolatur u operatur.


21

23

22


Edukazzjonifil-Media

Fl-g˙arfien tas-sinjali taΩ-Ωminijiet, il-Knisja f’Malta kienet minn ta’quddiemnett billi Ωviluppat programm avvanzat ta’ Media Education g˙all-iskejjel tag˙ha. Dan sar fid-dawl ta’ dak li hu miktub minn diversi dokumentital-Knisja kemm dik universali21 kif ukoll dik lokali.22 Dan l-a˙˙ar, l-Istat˙are© l-importanza ta’ dan kollu fil-pubblikazzjoni tan-National MinimumCurriculum, li jittratta wkoll dan il-qasam. Dan is-Sinodu jitlob li l-programmtal-Media Education imfassal mis-Segretarjat g˙all-Komunikazzjoni Soçjalijifforma parti integrali mit-tag˙lim baΩiku fil-livelli kollha ta’ l-iskejjel tal-Knisja.

Espressjonijiet artistiçita’ Ωminijietna

G˙al afna sekli, il-Knisja dawlet u xprunat il-kultura f’pajjiΩna. Dan jixhduhil-˙afna espressjonijiet artistiçi mxerrda fil-postijiet ta’ qima u fil-pajjiΩkollu. L-artist, bil-˙idma tieg˙u, jesprimi dak li ©©arrab il-qalb u li ˙afnadrabi ma jidhirx fil-bixra minn barra. Illum in˙arsu lejn dawn l-opri ta’ artita’ kull forma, u fihom in©arrbu esperjenzi tal-preΩenza ta’ Alla. IΩda fiΩmienna l-Knisja je˙tie© tkabbar u ssa˙˙a˙ dan il-kuntatt ma’ l-artisti. F’xikaΩijiet, donnu l-preΩenza ta’ Alla fl-arti waqfet fi Ωmien il-Barokk Malti.23

Huwa importanti li l-Knisja tkompli tispira lill-artisti ta’ Ωmienna biex jarawil-preΩenza ta’ Alla f’forom ta’ Ωminijietna. B’hekk dawk ta’ warajna jarawli anke fi Ωminijiet moderni Alla eΩista fit-tqanqil tal-qlub ta’ l-artisti.24

21 Ara Konçilju Vatikan II, Digriet Inter Mirifica (4 ta’ Diçembru 1963); Istruzzjoni Pastorali Communio etProgressio (23 ta’ Mejju 1971); Istruzzjoni Pastorali Aetatis Novae (22 ta’ Frar 1992).

22 Ara Pjan Pastorali 1986-1991 u Programm Pastorali Lejn is-Sena 2000 b˙ala Familja.

23 Dan intqal f’xi focus groups li saru bi t˙ejjija g˙all-bini tad-dokument.

24 Dwar dan, ara d-dokument tas-Sinodu Kultura-Soçjetà-Knisja, 64-65.

22

24


Il-˙tie©a ta’ djalogumal-kultura

L-iΩvilupp fil-kultura Maltija jitlob mentalità ©dida. Irridu nitg˙allmul-atte©©jament ta’ Knisja li toffri x-xhieda u l-˙idma tag˙ha fi spirtu ta’servizz; konxja li a˙na vuçi li, flimkien ma’ il˙na o˙ra, qieg˙da tikkompetibiex t˙ajjar u tirba˙ il-qlub. Il-Knisja u n-nisrani f’Malta huma g˙alhekkimsej˙a, aktar minn qabel, biex jispjegaw il-g˙ala tat-tama tag˙hom (ara1 Pt 3,15-16). Il-Knisja f’Malta g˙andha biçça xog˙ol doppja: trid tifta˙djalogu ©did ma’ dawk ta’ rieda tajba li ma j˙addnux l-istess twemmin, utrid tifta˙ ukoll djalogu ma’ l-istess membri tag˙ha biex jifhmu danl-ambjent ©did.

Il-Knisja f’Malta g˙alhekk tag˙raf l-isfida ta’ g˙amliet ©odda ta’ ˙idmapastorali, biex twassal lill-“insara kulturali” g˙al mixja ta’ fidi aktar impenjatau biex tg˙inhom jifhmu u j©arrbu l-Knisja b˙ala komunità ta’ fidi li humag˙andhom sehem fil-bini tag˙ha. B’hekk, l-insara jistg˙u jimxu ’l quddiemfil-maturazzjoni tal-fidi.25

F’dan is-Sinodu, il-Knisja tag˙raf il-˙tie©a li to˙loq djalogu dejjemakbar mal-kultura Maltija b˙al ftit ˙mira. Il-Knisja trid tisma’ l-kultura,titg˙allem minnha u tiddiskuti mag˙ha punti g˙ar-riflessjoni.26 Il-Knisjatag˙raf li g˙andha sehem importanti f’Malta li qed tinbena. B˙ala espertata’ dak li hu uman, tista’ tg˙in biex il-pajjiΩ kollu jkun post xieraq fejnjissawru u jg˙ammru l-bnedmin. F’dan, il-Knisja f’Malta xxandar messa©©fejjiedi lill-bnedmin ta’ rieda tajba, kemm Maltin kif ukoll dawk li ji©u jΩurudin il-gΩira.

25 Il-˙idma pastorali f’Malta m’g˙andhiex tkun “one shot deal” imma mixja lejn maturità biex nilbsu l-istesssentimenti li kellu Kristu Ìesu’ (ara Fil 2,5).

26 Ara Gaudium et Spes, 22.

23

25


Ix-xandir tal-Kelmaf’˙idma favur il-bniedem

Il-Knisja f’Malta g˙andha storja sabi˙a ta’ sehem qalbieni fil-˙idma soçjalig˙all-benefiççju tal-Maltin. Óafna drabi kienet il-Knisja li permezz ta’volontarjat organizzat u xandret il-Kelma f’˙idma favur il-bniedem u wrietit-triq lejn bΩonnijiet ©odda fil-˙ajja ta’ pajjiΩna. Il-Knisja f’Malta dejjemkellha nies li b’inizjattiva privata u b’erojiΩmu kbir g˙amlu l-ewwel pass u˙adu din il-˙idma b’˙afna serjetà.

IΩda dan il-wirt g˙addej minn tibdil. Nibtu f’Malta numru ta’ NGOs27

li qeg˙din ikomplu din il-˙idma b’mod aktar professjonali. In˙ass il-bΩonnli l-˙idma tal-volontarjat tiΩdied b’dik ta’ professjonisti li jintefg˙u g˙al danix-xog˙ol speçjalizzat.

Il-Knisja f’Malta, waqt li tkompli l-˙idma tag˙ha favur il-bniedem s˙i˙,je˙tie© tag˙mel dixxerniment ta’ din il-˙idma.28 Forsi wasal iz-Ωmien li xi˙idmiet jg˙addu f’idejn o˙ra. O˙rajn jissa˙˙u, waqt li nfittxu uçuh ©oddata’ Kristu sfigurat. Nemmnu li l-˙idma fost l-illitterati u r-refu©jati huma˙idmiet ©odda li l-Knisja g˙andha tid˙ol g˙alihom b’aktar impenn.

Dan jitlob li l-Knisja tkompli tiΩviluppa metodi ©odda ta’ ˙idma. Kifsemmejna qabel, il-Knisja trid tid˙ol fi djalogu ©did li japprezza iΩjedil-˙idma tal-professjonisti u ta’ metodi professjonali. Bil-˙idma tag˙ha ma’dawn l-g˙aqdiet, il-Knisja tag˙ti xhieda tat-twemmin tag˙ha fil-bniedemb˙ala xbieha ta’ Alla u tal-qawwa tas-solidarjetà bejn il-bnedmin. Dan ukolljista’ jkun mument ta’ djalogu ma’ dawk li ma jaqsmux l-istess twemmin.

27 Non-Governmental Organisation (NGO) tinkludi dawk l-entitajiet kollha mibnija fuq il-volontarjat. Dawnkienu u huma mezz qawwi kif il-Knisja f’Malta titkellem mal-kultura speçjalment fil-kamp soçjali u tal-karità.

28 Dwar dan, ara d-dokument tas-Sinodu Djakonija u Ìustizzja, 26.

24


F’dawn l-a˙˙ar snin, min˙abba li n-nies qieg˙da tg˙ix aktar umin˙abba l-iΩviluppi fis-servizz, il-kura medika f’pajjiΩna qieg˙da ssir aktarspeçjalizzata. L-isptarijiet ta’ l-Istat qeg˙din jid˙lu aktar fil-fond fid-diversioqsma m˙ollija f’idejhom. Dalwaqt ser ikollna sptar ©did. Tfaççaw fostnawkoll g˙add ta’ sptarijiet privati. G˙alhekk je˙tie© li l-˙idma pastorali f’danil-qasam tkompli tissa˙˙a˙.

KAP V

IR-RIÛORSI TAL-KNISJA F’MALTA

26

26

27


29 Il-Programm Pastorali 1998-2000 sa˙aq ˙afna fuq dan il-punt. IΩda donnu li kultant l-ideja ta’ “KnisjaFamilja” ttie˙det b˙ala riferenza g˙all-kwistjonijiet tal-familja li kienu prevalenti dak iΩ-Ωmien. Mhux façlili ta˙dem b’mod li ssib bilanç ˙aj bejn l-g˙anijiet tad-djoçesi u dawk ta’ enti partikulari. IΩda din hija l-isfida li g˙andna quddiemna.

RiΩorsi g˙ax-xandirtal-Kelma

G˙all-grazzja ta’ Alla, Il-Knisja f’Malta g˙andha ˙afna riΩorsi biex twettaqil-ministeru fejjiedi tax-xandir tal-Kelma. Óafna lajçi impenjati jag˙tusehemhom, flimkien ma’ saçerdoti u reli©juzi, biex il-Kelma tasal fl-oqsmadiversi tal-˙ajja Maltija.

Ma’ dawn ir-riΩorsi nsemmu wkoll l-istrutturi tal-Knisja f’Malta lin˙olqu matul iΩ-Ωmien biex iwasslu l-messa©© ta’ Kristu li qam mill-mewtbiex jag˙ti l-˙ajja lilna. Insemmu wkoll il-propjetà, b˙al knejjes, çentri ta’tag˙lim, swali, l-Istitut Kattoliku, u o˙rajn, li tintuΩa g˙ax-xandir tal-Kelma.Dan huwa wirt importanti u jg˙abbi fuqna responsabbiltà ta’ uΩu g˙aqli.Bl-istess mod insemmu l-g˙otjiet li l-insara jag˙tu g˙all-bΩonnijiet tal-Knisjakull meta jiltaqg˙u g˙all-qima jew f’mumenti o˙ra. Jidher li g˙ad fadal afnata˙wid f’mo˙˙ in-nies dwar il-©id tal-Knisja li xi drabi jtellef l-istess xhiedatal-Knisja fost il-poplu.

Il-˙tie©a ta’ koordinamentfl-uΩu tar-riΩorsi

Jidher li, g˙alkemm qieg˙da ssir ˙afna ˙idma, ftit hemm koordinament fl-uΩu tar-riΩorsi. U˙ud ja˙dmu l-biçça tag˙hom ming˙ajr ma jafu jew jag˙tukaΩ ta’ dak li qeg˙din jag˙mlu l-o˙rajn.29 Dan huwa ˙asra g˙aliex il-˙idmaflimkien g˙andha tg˙inna nuΩaw ir-riΩorsi tag˙na b’mod aktar effettiv.Imma, aktar minn hekk, il-˙idma flimkien tag˙ti xhieda ajja tad-dimensjoniTrinitarja tal-˙idma tag˙na.

27

28


Huwa importanti li l-koordinament fid-djoçesi bejn is-saçerdoti ur-reli©juΩi jikber dejjem iΩjed. G˙andu jkun hemm attenzjoni kbira minnkul˙add biex ˙add ma j˙ossu “uΩat”. Waqt li nemmnu fis-sej˙a speçifikatar-reli©juΩi nisa u r©iel, nemmnu li dawn g˙andu jkollhom sehem aktarintegrat fil-˙idma g˙ax-xandir tal-Kelma. B’mod simili, dan il-koordinamentg˙andu jkun ukoll bejn il-gruppi lajkali.

Ta˙ri© g˙ax-xandirtal-Kelma

Kwalità sabi˙a li ΩΩejjen il-˙idma tax-xandir tal-Kelma hija d-dedikazzjoniu r-rieda tajba ta’ dawk li joffru l-g˙ajnuna tag˙hom f’dan il-qasam. IΩdajidher çar ukoll li ˙afna mill-operaturi pastorali huma nieqsa minn ta˙ri©u g˙ajnuna biex iwettqu xog˙ol professjonali fil-˙idma afdata lilhom.G˙alkemm ir-rieda tajba hija importanti, iΩda fid-dinja ta’ llum dan mhuxbiΩΩejjed. Me˙tie©a formazzjoni soda.

Matul dawn l-a˙˙ar snin, fid-djoçesi tag˙na kiber l-g˙add ta’ nies lajçili komplew studji g˙olja fit-teolo©ija. Din hi grazzja kbira g˙all-Knisja. Danl-isforz mill-Fakultà tat-Teolo©ija g˙andu jkompli u jsir b’aktar impenn.Dawk li jkunu g˙amlu dan l-istudju u g˙andhom ir-rieda li ja˙dmu fil-qasamtal-Kelma g˙andu jkollhom l-ispazju biex iwettqu xi ˙idma g˙all-©id ta’kul˙add (ara 1 Kor 12).

Ng˙inu lill-Poplu ta’ Allajikber fil-fidi

Id-djoçesi ta’ Malta g˙andha ˙afna ˙idmiet, kemm fuq baΩi djoçesana ukemm fil-parroççi, li jistg˙u jg˙inu fix-xandir tal-Kelma. Fi spirtu ta’g˙aqal u ti©did, id-djoçesi g˙andha t˙ares lejn dawn il-˙idmiet biextiΩbor u torqom fejn hemm bΩonn. Kif semmejna qabel, il-kejl ta’ kolloxg˙andu jkun kemm dawn qed jg˙inu biex il-Poplu ta’ Alla jikber fil-fidi

29

28

tieg˙u u kemm qed jg˙inu biex nid˙lu fi djalogu mal-kultura ta’madwarna.

Hemm ukoll g˙aqdiet li ja˙dmu fuq livell djoçesan. Id-diversità ta’dawn il-gruppi jΩewqu l-˙idma tax-xandir tal-Kelma b’˙afna kariΩmi ukaratteristiçi, li g˙andhom ikunu rispettati u m˙arsa. IΩda tajjeb ng˙iduwkoll li meta dawn il-gruppi ma jiffukawx l-attenzjoni tag˙hom g˙at-tixridtal-Kelma fost il-Poplu ta’ Alla jkunu qeg˙din jitilfu mill-g˙an tag˙hom (araMt 5,13-16). Il-Forum tal-G˙aqdiet u l-Movimenti Kattoliçi g˙andu jkunaktar organu ˙aj li jg˙aqqad dawn il-˙idmiet favur ix-xandir tal-Kelma.30

30 G˙al diskussjoni f’aktar dettall, ara d-dokument tas-Sinodu Lajçi Nsara.


KAP VI

IL-MIRI GÓALL-KNISJA F’MALTAFIL-MINISTERU TAL-KELMA

30

30

31

IL-MIRI GÓALL-KNISJA F’MALTA FIL-MINISTERU TAL-KELMA

Impenng˙all-formazzjoni

Il-Knisja f’Malta tg˙in lill-insara Maltin biex b’fidi ˙ajja jaraw is-suriet ta’Kristu f’Malta ta’ llum u jwie©bu g˙alihom bl-im˙abba. Dan sakemmniltaqg˙u mieg˙u, il-milja tat-tama tag˙na, wiçç imb’wiçç.

• It-tis˙i˙ ta’ fidi matura g˙andu jkun il-kriterju ta’ kull idma fuqlivell djoçesan u wkoll fuq livell parrokkjali.• Jekk irridu li x-xandir tal-Kelma j˙alli l-marka tieg˙u, il-formazzjonital-kleru (eΩistenti u futur) g˙andha tkun prijorità fid-djoçesi tag˙na.• Formazzjoni ta’ operaturi pastorali: je˙tie© tag˙lim formali g˙all-ministeri tal-lajçi, katekisti, g˙alliema, direzzjoni spiritwali, djakonija,litur©ija, familja, Ωg˙aΩag˙, u nies o˙ra li jixtiequ jitg˙allmu. G˙andujkun hemm formazzjoni baΩika g˙al kul˙add (biex naqsmu l-istessviΩjoni u direzzjoni) u wara formazzjoni skond il-ministeri. F’dinil-˙idma jag˙tu sehemhom b’mod s˙i˙ il-Fakultà tat-Teolo©ija,is-Seminarju u çentri o˙ra ta’ formazzjoni.• Isir pjan g˙all-katekeΩi ta’ l-adulti fid-djoçesi. Din il-katekeΩitrid tkun sistematika u twassal biex l-adulti jer©g˙u jsibu lil Kristub˙ala g˙ajn ta’ ˙ajjithom.• Dan l-impenn ta’ formazzjoni g˙andu ji©i offrut ukoll g˙all-kleruu operaturi pastorali minn pajjiΩi o˙ra. Dan f’sens ta’ g˙aqda ma’, uservizz lejn, il-Knisja Universali. G˙alkemm post Ωg˙ir, Malta toffridiversitajiet kbar f’dawk li huma sitwazzjonijiet u riΩorsi. Dan jista’jitpo©©a g˙as-servizz tal-Knisja fid-dinja u jg˙in il-Knisja f’Malta tkunaktar missjunarja.

Djalogu akbarmal-kultura Maltija

Il-Knisja f’Malta timpenja ru˙ha li tid˙ol fi djalogu akbar mal-kultura Maltijabiex tg˙in fil-bini ta’ pajjiΩna.

31

32

IL-MIRI GÓALL-KNISJA F’MALTA FIL-MINISTERU TAL-KELMA

• Me˙tie© g˙arfien akbar tal-missjoni tal-Knisja fil-qasam tax-xandir tal-Kelma lejn il-˙ajja çivili ta’ pajjiΩna. Irridu naqblu ftit jewwisq dwar il-missjoni tal-Knisja f’pajjiΩna. Meta tara l-polemiki fuqil-mezzi tax-xandir, b˙alissa hemm differenzi kbar mhux biss ta’lingwa©© u metodolo©ija, imma wkoll fil-mudell ta’ Knisja li qeg˙dinnuΩaw. Ir-risposta g˙all-mistoqsija: “Min hi l-Knisja u x’suppost qedtikkontribwixxi lejn il-˙ajja çivili f’Malta?” g˙andha ting˙ata fid-dawltad-dokumenti ta’ dan is-Sinodu ViΩjoni ta’ Knisja komunjoni u Kultura-Soçjetà-Knisja.• Il-Knisja trid to˙loq kuntatt akbar mal-kultura Maltija permezzta’ tag˙lim, djalogu u preΩenza fil-kultura Maltija.

Tis˙i˙ u a©©ornamentta’ l-istrutturi

Biex twettaq dawn il-miri, il-Knisja f’Malta trid issa˙˙a˙ u ta©©ornal-istrutturi li g˙andha biex jiffukaw fuq din il-˙idma u jg˙inu lil dawk liqeg˙din iwettquha.

• Ikun hemm Istitut ta’ Formazzjoni Pastorali fl-Arçidjoçesi.• Ji©i msa˙˙a˙ u a©©ornat is-Segretarjat g˙all-KatekeΩi.• Ji©u eΩaminati u mibdula l-˙idmiet u l-istrutturi fil-parroççi biexjuru li l-animazzjoni tal-fidi hija l-ewwel u l-aktar xog˙ol importanti.31

Dan irid ikun imsejjes fuq ix-xandir tal-Kelma.• Iç-Çentru tar-Riçerka tad-Djoçesi Discern g˙andu ji©i msa˙˙a˙biex jisma’ u jwassal fil-Knisja l-bΩonnijiet tal-Poplu ta’ Alla f’Malta.Dan iç-Çentru jista’ jkun g˙odda li tiΩen il-˙idma tad-djoçesi fid-diversi forom tag˙ha u twassal il-feedback me˙tieg.• Fuq livell djoçesan, is-Segreterija Pastorali, ta˙t it-tmexxija ta’l-Arçisqof, tfassal u tikkoordina l-istrate©ija u ssegwi t-twettiq tag˙ha.Nifhmu ng˙idu b’enfasi li hemm distinzjoni bejn strate©ija u twettiq.

31 Il-mod kif inhi strutturata l-parroçça u l-˙idma tag˙ha jfisser li afna mill-˙in jintuΩa g˙all-amministrazzjoniu l-festa. Hemm bΩonn nag˙rfu li l-g˙an ewlieni huwa x-xandir tal-Kelma u mbag˙ad kollox irid ji©istrutturat b’mod li juri dan (ara Atti 6, 1-7).

KAP VII

FEJN U KIF B’MOD IMÌEDDED

33

33

34


Propostita’ tibdil

G˙andna nkunu dejjem miftu˙in g˙at-tibdiliet me˙tie©a. Kull tibdil fil-Knisjajitlob l-ewwel u qabel kollox bidla fil-mentalità, u mbag˙ad fl-istrutturi uwkoll fil-prijoritajiet ta’ idma. G˙alhekk qeg˙din nag˙mlu dawn il-propostita’ tibdil.

Bidlafil-mentalità

Billi x-xandir tal-Kelma huwa prijorità g˙all-Knisja, dan irid jidher biç-çar fil-˙idma tal-Knisja f’Malta. Xhieda ta’ dan hija x-xandir tal-Kelmannifisha fl-evan©elizzazzjoni u x-xandir tal-Kelma permezz ta’ ˙idmafavur il-bniedem. Il-Knisja f’Malta g˙andha d-dover li taqdi lill-bniedem.Minn Kristu l-Profeta rçeviet is-sej˙a u ng˙atat ir-responsabbiltà li fuqkollox tipprattika “d-djakonija tal-verità”, ji©ifieri li, filwaqt li timxi mal-bniedem fit-tfittxija tieg˙u g˙all-verità, tipproklama l-veritajiet li wasletg˙alihom.32

F’din il-˙idma spiçça d-dilettantiΩmu li xi drabi jwassal g˙all-˙sara,ukoll jekk il-˙idma ssir bl-aktar intenzjoni tajba. G˙alhekk il-Knisja trid tkunaktar effiçjenti u professjonali fix-xandir tal-Kelma u fil-˙idma favuril-bniedem – wara kollox dan huwa mod ie˙or kif il-Knisja turi li hi temmenu twassal l-g˙ajn tal-˙idma tag˙ha u d-dinjità tal-bniedem.

32 Ara Ìwanni Pawlu II, Ençiklika Fides et Ratio (14 ta’ Settembru 1998), 2. Dan id-dokument tas-Sinoduma jitkellimx fit-tul fuq il-˙sieb u l-attitudni tal-˙idma fix-xandir tal-Kelma g˙aliex dan jitfisser fid-dokument tas-Sinodu ViΩjoni ta’ Knisja komunjoni.

34

36


Hemm ˙afna x’isir fil-˙idma tax-xandir tal-Kelma b˙ala tag˙lima©©ornat dwar xi tfisser tkun Knisja komunità li temmen u t˙addan lil Kristub˙ala l-milja tal-˙ajja.33 Dan ikun il-kejl u l-qofol ta’ kull ˙idma.

Strutturig˙as-servizz tal-Kelma

Biex tag˙mel tajjeb g˙an-nuqqas preΩenti, il-Knisja f’Malta g˙andha tag˙Ωelit-tag˙lim b˙ala wie˙ed mill-g˙anijiet ewlenin tag˙ha. G˙al dan il-g˙an:

• Hemm bΩonn ta’ koordinament bejn il-˙idmiet ta’ xhieda uxandir li twettaq il-Knisja f’Malta, biex ix-xandir tal-Kelma jsir b’moda©©ornat u koordinat. Is-Segreterija Pastorali tie˙u ˙sieb tiΩviluppastrate©ija g˙al din il-˙idma.• Issir ˙idma mal-Fakultà tat-Teolo©ija fl-Università ta’ Malta uma’ l-Istitut ta’ Formazzjoni Pastorali ta’ l-Arçidjoçesi biex jing˙atawkorsijiet ta’ tag˙lim f’diversi livelli bl-iskop li jikber l-g˙arfien tat-tag˙lim u li ji©u ppreparati persuni g˙al diversi ministeri, per eΩempju˙idma maΩ-Ωg˙aΩag˙, Xandir tal-Kelma, Tqassim ta’ l-Ewkaristija,Animazzjoni Litur©ika, KatekeΩi, u o˙rajn.34

Is-sagramenti:çelebrazzjonijiet tal-˙ajja

Jekk il-Knisja f’Malta hija sinjal viΩibbli, b˙alissa hija qieg˙da tidher aktarpermezz taç-çelebrazzjoni tas-sagramenti. Il-Knisja g˙andha ta˙dem biextidher aktar b˙ala komunità li tg˙ix il-fidi fi Kristu Rxoxt li jdawwal il-˙ajja

33 A˙na msej˙in biex ng˙ixu l-abbandun ta’ Kristu msallab quddiem id-dag˙bien ta’ l-inçertezza u meta manifhmux it-toroq ta’ Alla. Ma nistg˙ux niltaqg˙u mal-kultura ta’ Ωmienna jekk a˙na wkoll, b˙ala nsara uistituzzjoni, ma nid˙lux f’dan id-dlam ta’ inçertezza.

34 Min jie˙u sehem f’dawn il-korsijiet g˙andu jkollu wkoll rikonoxximent uffiçjali u akkademiku tal-˙idmatieg˙u.

35

35

37


tal-Maltin u pajjiΩhom; it-tama li b˙ala poplu nafu nie˙du d-deçiΩjonijiettag˙na u ng˙ixu l-im˙abba g˙all-bnedmin (ara Ìw 13,34-35; Ìw 15,15-17;Atti 2,46-47).

Fid-dawl ta’ dan, tajjeb li s-Segretarjat g˙al-Litur©ija jistudja kifiç-çelebrazzjonijiet tas-sagramenti jsiru aktar çelebrazzjonijiet tal-˙ajja tan-nisrani. Waqt li nΩommu f’mo˙˙na l-g˙aqda mal-Knisja Universali, irridunoffru çelebrazzjoni li twassal it-tifsir mistur tas-sagrament g˙all-˙ajja tag˙nal-Maltin. B’hekk iç-çelebrazzjoni tkun mument ta’ ti©did tal-fidi g˙al dawkli qeg˙din jid˙lu g˙as-sagrament u wkoll g˙al dawk li jie˙du sehem mag˙hom.35

RiΩorsi g˙al xandireffikaçi u effettiv

Il-Knisja f’Malta g˙andha ˙afna riΩorsi sparpaljati. Ir-riΩorsi çentralig˙andhom funzjoni ta’ xhieda globali g˙all-Maltin, u wkoll ta’ servizz g˙all-parroççi.36 Il-Knisja f’Malta trid tg˙aqqad ir-riΩorsi biex inxandru l-Kelmab’mod effikaçi u effettiv.

Fid-dawl ta’ dak li ntqal f’paragrafu 11, iç-Çentru tar-Riçerka Discernjissa˙˙a˙ u jkompli ja˙dem biex jiΩvol©i a˙jar, g˙al g˙anijiet pastorali,is-setturi differenti fi ˙dan il-Poplu ta’ Alla u fis-soçjetà çivili. Billi nag˙rful-lingwa©© u l-bΩonnijiet ta’ dawn il-gruppi (clusters) nistg˙u niΩviluppaw˙idma pastorali u xandir tal-Kelma aktar immirati lejn l-udjenzi tag˙na.

G˙arfien a˙jartal-Kotba Mqaddsa

G˙andha ssir idma fost il-Poplu ta’ Alla, kif ukoll fost l-operaturi pastoraliu dawk li qeg˙din i˙ejju ru˙hom g˙all-ministeri, biex jikber l-g˙arfien

35 Ara Konçilju Vatikan II, Kostituzzjoni Sacrosanctum Concilium (4 ta’ Diçembru 1963), 10-11.

36 B˙alissa, kultant, xi parroççi j˙ossuhom qeg˙din isostnu liç-çentru. Xi kappillani g˙andhom l-impressjonili ç-çentru qieg˙ed jixrob ir-riΩorsi ming˙ajr ma jaraw dejjem il-frott ta’ dan.

38

36

39


tal-Kotba Mqaddsa. Jekk dawn ser ikunu l-ispirazzjoni tal-˙ajja nisranijaf’Malta, allura hemm bΩonn li l-Bibbja tkun il-ktieb tal-Poplu ta’ Alla. Mhuxbiss, imma hemm bΩonn studju xjentifiku u spiritwali li jkun aktar minnsempliçi pjetiΩmu jew g˙arfien litterali tal-Kelma.

L-Arçidjoçesi ta’ Malta toffri kopja tal-Kotba Mqaddsa liΩ-Ωg˙aΩag˙tal-Form II. Din tista’ tkun parti minn strate©ija aktar wiesg˙a biex l-insaraMaltin isiru mid˙la tal-Kelma.

Permezz ta’ l-Istitut ta’ Formazzjoni Pastorali ta’ l-Arçidjoçesi,ting˙ata aktar g˙ajnuna biex isiru korsijiet regolari u koordinati fil-parroççiu bejn il-parroççi biex l-insara Maltin jag˙rfu s-sej˙a tag˙hom fi dan Knisjakomunità. Dawn il-korsijiet qosra jistg˙u jinkludu tag˙lim dwar il-KotbaMqaddsa, l-g˙ajxien tal-fidi tag˙na, il-Knisja. Çerti korsijiet jistg˙u jsiru fuqbaΩi re©jonali.

Importanti li l-bini tal-Poplu ta’ Alla fuq g˙arfien tal-Kotba Mqaddsajkun iç-çentru ta’ kollox. B’dan qeg˙din nag˙rfu li l-Knisja hija wkoll imsej˙abiex tisma’ l-Kelma u tg˙in fil-bini tal-Poplu ta’ Alla. Il-kriterju ta’ kolloxg˙andu jkun: kemm qieg˙ed jg˙in biex jibni l-˙ajja ta’ fidi li g˙andu l-Popluta’ Alla? F’dawn it-tip ta’ korsijiet g˙andhom ji©u m˙ajra nies biex ikomplujfittxu aktar tag˙lim.

Isir sforz biex aktar lajçi jkomplu l-istudji tag˙hom fil-Fakultà tat-Teolo©ija.

KatekeΩiu edukazzjoni reli©juΩa

Fid-dawl ta’ nru 13, immedjetament issir analiΩi tas-sitwazzjoni minn dawkkollha li huma involuti u ti©i Ωviluppata proposta ta’ policy li torjental-katekeΩi fil-parroçça, l-edukazzjoni reli©juΩa fl-iskejjel u r-rabta ta’bejniethom. Wara din il-˙idma, isir it-ti©did meta u kemm ikun me˙tie©.

37

41


G˙alkemm huwa dmir tas-Segretarjat g˙all-KatekeΩi li jara li jse˙˙kull ti©did li jkun hemm bΩonn, g˙andu jag˙mel ukoll valutazzjoni globalita’ kif marru l-affarijiet u jifformula l-proposti g˙all-©ejjieni. Dan g˙andu jsirperjodikament, ng˙idu a˙na kull ˙ames snin.

Ming˙ajr telf ta’ Ωmien g˙andu jinbeda pro©ett biex isostni lil dawkli jg˙allmu r-reli©jon b’materjal u g˙ajnuniet g˙at-tag˙lim. Tkun ˙a©a tajbali l-pro©ett jg˙aqqad ir-riΩorsi tas-Segretarjat g˙all-KatekeΩi, is-Segretarjatg˙all-Komunikazzjoni Soçjali u tal-Media Centre. Dawn g˙andhom ji©umeg˙juna b’aktar nies im˙arr©a. Importanti li jittie˙du deçiΩjonijiet f’danil-qasam g˙ax il-konsegwenzi huma kbar.

Forum tal-G˙aqdietu Movimenti

Fid-dawl ta’ paragrafu 29, il-Forum tal-G˙aqdiet u Movimenti Kattoliçig˙andu jkun il-post ta’ koordinament biex jintla˙qu setturi differenti fi danil-Poplu ta’ Alla li jg˙ammar f’Malta. F’din il-˙idma l-Forum jista’ jgawdi mill-frott tax-xog˙ol taç-Çentru tar-Riçerka tad-djoçesi kif imsemmi aktar ’ilfuq. Il-Forum jista’ jist˙arre© bΩonnijiet ta’ ta˙ri© u jersaq bihom lejn entita’ formazzjoni.

Formazzjonifl-omelija

Ting˙ata aktar formazzjoni dwar l-omelija u forom o˙ra tax-xandir tal-Kelma lis-saçerdoti, reli©juΩi u lajçi li jridu joffru ru˙hom g˙al din il-˙idma.Din il-formazzjoni trid til˙aq iΩ-Ωew© dimensjonijiet imsemmija f’paragrafu17. Il-Fakultà tat-Teolo©ija u l-Istitut ta’ Formazzjoni Pastorali ta’l-Arçidjoçesi jistg˙u joffru korsijiet qosra u o˙rajn itwal b˙ala parti minndan it-ta˙ri©. Ikun tajjeb li jin©iebu wkoll esperti minn barra biex jaqsmumag˙na l-esperjenzi tag˙hom.

40

38

42


Parroççi g˙at-ti©didta’ fidi aktar matura

Il-parroççi g˙andhom sehem importanti fil-˙idma g˙at-ti©did ta’ fidi aktarmatura. Hawnhekk ukoll qeg˙din nissu©©erixxu tibdil.

Ji©i studjat mod kif il-parroççi jg˙addu aktar xog˙ol ta’amministrazzjoni37 lil o˙rajn, ukoll jekk impjegati, biex il-kappillanijing˙ataw g˙all-animazzjoni tal-fidi (ara Atti 6,1-7).

Il-parroççi jsiru l-post fejn tin˙adem il-katekeΩi tal-kbar bix-xhiedatal-komunità, it-talb u l-formazzjoni. B˙alissa dawn aktar mitfug˙a fuq il-katekeΩi taΩ-Ωg˙ar. IΩda rridu nkunu aktar çari dwar it-tip ta’ katekeΩi g˙all-adulti u l-kwalitajiet tag˙ha.38

Di©à kellna numru ta’ kappillani li ddeçidew li jbiddlu t-tberik fi Ωjajjarlill-familji mifruxin matul is-sena. Dan jista’ jg˙in biex ikun hemm aktar ˙ing˙ad-djalogu u ji©©edded il-kuntatt mal-baΩi. Tajjeb li aktar kappillani jie˙dudin l-opportunità biex jisimg˙u l-mer˙la afdata lilhom u j˙e©©u l-fidi tag˙ha.

G˙andu jid˙ol aktar l-uΩu ta’ Ωmien sabbatiku39 fost il-kappillani,saçerdoti u operaturi pastorali. Kull tant zmien, speçjalment bejn karigau o˙ra, g˙andu jkun hemm Ωmien ta’ studju/riflessjoni. L-Uffiççju Kleru ul-Fakultà tat-Teolo©ija g˙andhom jag˙mlu sforz biex joffru korsijiet lij©eddu l-˙ajja ta’ dawn il-˙addiema fl-g˙alqa tal-Mulej.

37 EΩempju: amministrazzjoni ta’ karti u reviΩjoni ta’ re©istri g˙andhom jing˙ataw f’idejn lajçi m˙arr©a.

38 In˙arsu lejn eΩempji li di©a jeΩistu: id-djoçesi ta’ Milan g˙andha programm g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙; Rite of ChristianInitiation for Adults fl-Amerika; Il-“katekiΩmu” tal-Fran©iskani fl-Amerika.

39 Ûmien sabbatiku huwa Ωmien biex persuna tirrifletti u ti©©edded wara snin ta’ ˙idma. Normalment danisir wara kull numru ta’ snin ta’ ˙idma.

39


Il-kappillani, flimkien mas-Segretarjat g˙al-Litur©ija, is-Segretarjatg˙all-KatekeΩi u s-Segretarjat g˙all-Komunikazzjoni Soçjali, g˙andhomja˙dmu biex jo˙olqu g˙odod pastorali g˙at-t˙ejjija u g˙aç-çelebrazzjoni ta’kull sagrament. Din il-preparazzjoni tindamm f’˙idma biex f’kull faΩital-˙ajja n-nisrani jsib dik il-g˙ajnuna addattata biex t˙ajru jkompli jikberfil-fidi.

Il-kappillani, flimkien ma’ l-Arçisqof, ikomplu l-˙idma tag˙hom g˙at-ti©did tal-festi titulari. Jista’ jkun li fil-proçess ta’ ti©did u˙ud li g˙andhominteressi o˙ra ma jaqblux mag˙na. IΩda dan m’g˙andux iwaqqaf il-passital-Poplu ta’ Alla lejn fidi aktar matura u ˙ajja.

Ûviluppi fil-qasamtal-media

Fil-qasam tal-media jer©a’ jinbena s-Segretarjat g˙all-Komunikazzjoni Soçjaliu jin˙atar Delegat li jikkoordina, janima u jistimola l-˙idma f’dan il-qasam.Fl-img˙oddi kien hemm il-˙sieb li jkun hemm distinzjoni bejn l-organukoordinatur (is-Segretarjat) u l-operatur (Media Centre). Dan s’issa ftit lixejn se˙˙. Is-Segretarjat g˙andu j˙addan grupp ta’ nies li x-xog˙ol tieg˙ujkun li jikkoordina l-˙idma, jara fejn huma l-bΩonnijiet ©odda u jipprovajimbotta g˙al iΩjed riΩorsi u tibdil skond il-˙tie©a. B’hekk ikollu arsa aktarglobali. Is-Segretarjat g˙andu jag˙mel pjan g˙all-uΩu pastorali tal-mezzi ta’komunikazzjoni soçjali.

Id-Djoçesi g˙andha tkun aktar çara dwar il-linja tal-gazzetta tag˙ha,Il-Ìensillum, b˙ala gazzetta ta’ ispirazzjoni kattolika. G˙andu jkun hemmg˙ajnuniet g˙at-tag˙lim u riflessjoni fi gruppi (group media).40 MiΩjud mal-˙idma tar-Radju, dan ix-xog˙ol jista’ jil˙aq setturi ©odda tal-poplu Malti.

40 L-istudji tal-komunikazzjoni u l-im©iba tal-bnedmin juruna li t-tibdil huwa proçess. Bniedem jibda billi jisma’(awareness) u jitqanqal lejn xi ˙a©a (decision). Imbag˙ad jipprova (trial) u jwettaq (behaviour). Jekk jara limar tajjeb isostni t-twettiq (repeat behaviour). Nafu li l-media tal-massa huma effettivi fl-istadju tas-smig˙.Il-group media jwasslu g˙all-prova u t-twettiq.

43

40

44


Il-Knisja f’Malta ˙olqot taqsima ta’ produzzjonijiet video. Din trid tibnistrate©ija ta’ ˙idma fid-dawl ta’ dak li qeg˙din ng˙idu hawn fuq. Taqsimab˙al din g˙andha sservi kemm g˙all-produzzjoni kif ukoll g˙all-g˙ajnuna ut-ta˙ri© g˙all-operaturi pastorali.

Id-djoçesi g˙andha tag˙raf il-bΩonn li tkun preΩenti fid-dinja tal-media. G˙andu jkun hemm nies im˙arr©in biex ikunu jistg˙u jag˙tul-kontribut tag˙hom fil-media lokali.

Website

F’dinja elettronika, il-Knisja f’Malta ma tistax ma xxandarx il-Kelma f’danl-anfiteatru ©did u kbir li jg˙aqqad id-dinja flimkien. G˙andu jit˙affefix-xog˙ol fuq il-website g˙ad-djoçesi biex din tkun mezz ta’ kuntatt g˙aldawk li huma fil-Knisja u barra minnha. Din il-website tista’:

• twassal informazzjoni dwar il-Knisja (uffiççji, kuntatti, eçç.) ul-parroççi tag˙na (attivitajiet ta’ tag˙lim, inijiet ta’ quddies u duttrina,u o˙rajn);• twassal u tqassam materjal li di©à jeΩisti u qieg˙ed jintuΩa g˙all-©id tal-Poplu ta’ Alla; hemm ˙afna materjal li kontinwament jinkiteblokalment, iΩda g˙andha ting˙ata façilità biex wie˙ed isib materjal lijeΩisti anke fuq websites ta’ djoçesijiet u enti o˙ra;• twassal g˙ajnuniet g˙all-˙ajja ta’ fidi li g˙andu l-Poplu ta’ Alla,b˙al passi mill-Kotba Mqaddsa u xi spjega, talb, u twe©ibiet g˙all-mistoqsijiet li jistg˙u jintbag˙tu bl-email, dokumenti u spjega tat-tag˙lim soçjali, u ˙wejje© b˙al dawn;• toffri speçi ta’ customer care g˙al dawk li jridu jikkuntattjawid-djoçesi.41

41 JeΩistu diversi eΩempji ta’ dan it-tip ta’ siti. Ara b’eΩempju http://www.diocesi.milano.it,http://www.chiesacattolica.it u http://www.nccbuscc.org.

41

46


Infrastrutturata’ komunikazzjoni

Flimkien ma’ l-ideja tal-website, il-Knisja f’Malta to˙loq infrastruttura ta’komunikazzjoni bejn l-enti kollha tag˙ha. Id-djoçesi g˙andu jkollha niesb’esperjenza li jistg˙u jo˙olqu, isostnu din l-infrastruttura u jg˙allmu l-uΩutag˙ha. Barra milli tg˙in biex tg˙aqqad il-Knisja f’Malta, din l-infrastrutturatg˙in fix-xandir tal-Kelma.

Flimkien maç-Çentru tar-Riçerka Discern, is-Segretarjat g˙all-Komunikazzjoni Soçjali u s-Segretarjat g˙all-Óajja u l-Óidma fil-Parroççi,il-kappillani g˙andhom ikomplu l-˙idma tal-kompjuterizzazzjoni tal-parroççi. Din tg˙in biex jintla˙aq dak li g˙idna qabel,42 u tg˙in lill-kappillanijibnu stampa aktar çara tal-˙idma afdata lilhom. Il-kappillani jkunu jistg˙ujie˙du deçiΩjonijiet mibnija fuq bΩonnijiet mist˙arr©a.

Impenn ˙ajfis-soçjetà

Il-Knisja f’Malta trid tid˙ol fi djalogu aktar aj ma’ l-artisti ta’ Ωmienna. Tista’tipprovdi post fejn dawn in-nies jiltaqg˙u u toffri stimolu biex tqanqal il-˙idma ta’ dawn in-nies. Il-Kummissjoni Arti Sagra g˙andha teduka lill-kleruu l-lajçi biex japprezzaw forom o˙ra ta’ arti.43 Il-MuΩew tal-Katidral g˙andujkollu sezzjoni ta’ arti kontemporanja.

Il-Knisja teΩamina l-˙idma tal-NGOs fi ˙danha. Waqt li ma timponixil-valuri tag˙ha b˙ala prezz g˙as-servizzi li toffri, il-Knisja toffri dinl-g˙ajnuna lejn Ωvilupp tal-bniedem s˙i˙. Meta din il-˙idma ssir b’xhieda

42 Ara paragrafu 42.

43 Dwar dan, ara d-dokument tas-Sinodu Litur©ija u Sagramenti, 22.

45

42

47


g˙al dak li nemmnu, din ukoll tista’ tkun l-ewwel pass ta’ l-evan©elizzazzjoni.

Il-Knisja f’Malta g˙andha tie˙u azzjoni biex ji©u ppreparati gruppi ta’nies, saçerdoti u lajçi, biex joffru servizz ta’ rikonçiljazzjoni, ma’ Alla u mal-bnedmin, lil utna li g˙addejjin minn mumenti diffiçli fl-isptarijiet. Ma’ dawninΩidu l-pastorali ta’ l-anzjani. Jekk f’pajjiΩna persuna minn kull erbg˙a sertkun anzjana fi Ωmien g˙oxrin sena, allura dan hu qasam ta’ impenn ©didg˙all-Knisja f’Malta.

L-uΩu tal-©idg˙as-servizz tal-Kelma

Biex il-Knisja tkun aktar kredibbli mal-komunità li temmen u mas-soçjetàçivili, trid tag˙ti aktar kaΩ tar-riΩorsi tag˙ha. Inkunu na˙dmu id f’id mal-Providenza meta nuΩaw tajjeb il-©id li g˙andna b’mod li jiggarantixxi l-˙idmata’ llum u tal-©ejjieni fil-bini ta’ fidi aktar matura fost il-Maltin. Dan ifisserli fil-Knisja g˙andu jkun çar li l-amministrazzjoni tal-©id qieg˙da hemm biextirfed ix-xandir tal-Kelma u ˙idmiet pastorali o˙ra.

Hemm bΩonn li t-tag˙rif dwar il-©id tal-Knisja, kif jidher fil-pubblikazzjoni ta’ kull sena ta’ l-Aggregated Accounts, jasal fil-grassroots tal-komunità nisranija f’Malta. Tajjeb li n-nuru lin-nies dwar kif jin©abar,jitqassam u jintuΩa dan il-©id. Tajjeb li nuru x’jiswa l-operat tad-djoçesi ukemm qed jiswew il-˙idmiet ta’ solidarjetà favur il-bniedem li l-Knisjat˙addan kemm f’Malta kif ukoll barra. L-g˙otjiet ta’ l-insara Maltin jag˙mlusens fid-dawl ta’ Knisja komunità.

Fil-kuntest preΩenti d-djoçesi tag˙raf lilha nnifisha u turi ru˙ha b˙alaa non-profit organisation.

Il-flus huma g˙odda importanti biex il-Knisja twettaq il-˙idma tag˙ha.Il-©eneroΩità tal-Maltin mhix nieqsa, iΩda dan jg˙abbi lill-Knisja b’iΩjedresponsabbiltà u accountability lejn il-komunità. Il-Knisja trid tkun dejjem

43

48


aktar g˙aqlija fl-uΩu tar-riΩorsi li g˙andha. Dawn ir-riΩorsi jinkludu riΩorsiumani, ˙in tan-nies, propjetà u flus.

G˙andu jkun hemm dejjem kumitat b’sehem qawwi ta’ lajçi li jara lil-bini u l-propjetà jintuΩaw bl-a˙jar mod skond il-prijoritajiet stabbiliti.G˙andu jkun hemm il-manutensjoni me˙tie©a. Dan il-kumitat g˙andu jkollud-dover li jipro©etta l-bΩonnijiet tal-futur.

Tqassim bil-g˙aqal

Il-Knisja trid tag˙mel apprezzament tajjeb tan-nies li ja˙dmu fi ˙danha.Dawn jinkludu mhux biss saçerdoti u reli©juΩi imma wkoll lajçi li joffrul-˙idma tag˙hom. Irid isir tqassim bil-g˙aqal tan-nies skond it-talenti ul-kapaçitajiet tag˙hom. Il-proposti ta’ dan id-dokument g˙andhom iwasslubiex jikber it-ti©did tar-riΩorsi umani. G˙andhom ji©u integrati aktar il-lajçifil-˙idma tal-Knisja.44

Fid-djoçesi g˙andna bΩonn ta’ g˙ajnuna professjonali biex ˙afnaoperaturi – saçerdoti, reli©juΩi u lajçi – jitg˙allmu ja˙dmu flimkien. Mhuxfaçli meta ˙afna nies tg˙allmu ja˙dmu g˙al rashom. Dan it-tag˙lim g˙andujkun parti essenzjali fil-formazzjoni ta’ saçerdoti ©odda u, fejn hu possibbli,parti mit-ta˙ri© waqt Ωmien sabbatiku.

Aktar ma tonqos in-nies (personnel), aktar irridu nag˙mlu ilitna biexil-˙in ta’ kul˙add jintuΩa bl-a˙jar mod. Il-kriterju mhux aktar jekk g˙andniexx’nag˙mlu, imma jekk hux qed nuΩaw il-˙in tag˙na bl-a˙jar mod possibblifl-animazzjoni tal-fidi fost il-Poplu ta’ Alla. It-tqassim tal-˙in g˙andu j˙allipost g˙all-mistrie˙ tal-persuni u spazju g˙all-istudju tal-Kelma.45

It-tqassim tal-˙in g˙andu jag˙ti kaΩ ta’ inizjattivi pastorali ©odda.46

44 Ara d-dokument tas-Sinodu Lajçi Nsara.

45 Il-possibbiltà ta’ burnout hija kbira. Meta din isse˙˙, il-˙idma kollha tal-persuna tbati.

46 B’eΩempju: jekk il-pastorali fost il-familji ssir filg˙axija fit-tard, ma nistg˙ux nistennew li l-istess saçerdotijqaddsu l-quddies kmieni.

44

KAP VIII

KONKLUÛJONI

45

49Kristu: il-messa©© çentrali

Il-Knisja f’Malta m’g˙andha qatt tinsa l-messa©© çentrali tal-kerygma tag˙ha.Il-messa©© tag˙ha mhux “l-g˙erf ta’ din id-dinja”, imma “l-g˙erf ta’ Alla”.Il-messa©© tag˙na b˙ala Knisja f’Malta hu u jibqa’: Kristu, u dan Imsallab...Kristu li kien ta’ “skandlu” g˙al u˙ud u “bluha” g˙al o˙rajn. Kristu li qamg˙al ˙ajja ©dida.

Meta, b˙ala Knisja jew b˙ala nsara individwali, in˙ossuna inkapaçiquddiem l-enormità tal-˙idma evan©elika, ma ninsewx li l-kelma tag˙na hikelma “qawwija”, g˙ax mibnija fuq “il-qawwa ta’ Alla,” u g˙ax hi meg˙junamill-istess Spirtu tieg˙u. Tajjeb li l-Knisja, li g˙andha dan l-obbligu li xxandarl-Evan©elju, tikber fil-konvinzjoni li Alla kapaçi juri l-qawwa tieg˙u fl-istessdg˙ufija tag˙na (ara 1 Kor 1-2).

KONKLUÛJONI

XANDIR TAL-KELMA

Pubblikazzjoni ta’ l-Arçidjoçesi ta’ Malta, 2003

ISBN: 99932 - 49 - 15 - 7



Documents

TAL INODU TA -K MALTA ELMA JOÇESANms.maltadiocese.org/WEBSITE/2016/SINODU/04 XANDIR TAL...©abu bidla fil-kultura u s-soçjetà fi Ωmien l-Imperu Ruman. Komunità li tilqa’ l-Kelma