Upload
truongkhuong
View
293
Download
6
Embed Size (px)
Citation preview
1086 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
Ta v i XV I I
qarTuli eklesia XIX _ XX
saukuneSi
`w m i d a a i gi , v i s a c eR ir s am a muli s aT v i s T a v i s d ad e b a .~
ilia marTaliilia marTaliilia marTaliilia marTaliilia marTali
1087s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
Sesavali
saqarTvelos samociqulo eklesiis aTaswlovani istoriis ori, SeiZleba
iTqvas, yvelaze didmniSvnelovani momenti ganekuTvneba XIX-XX saukuneebs,
esaa Cveni eklesiis TavisTavadoba – avtokefaliis gauqmeba ruseTis saimper-
atoro karis mier da misi aRdgena qarTveli erisa da samRvdeloebis
Zalisxmevis wyalobiT. XIX saukuneSi, qarTuli eklesiis savalalo mdgo-
mareobis Sesaxeb, avtokefaliis momxreTa mier gamoqveynebul iqna uamravi
masala. maTSi dasuraTebulia ruseTis wmida sinodis qmedebani saqarTveloSi,
sazogadod, ruseTis mTavrobis da eklesiis damokidebuleba qarTuli ek-
lesiis mimarT. arsebobs orgvari Sefaseba: erTi, uaRresad uaryofiTi, me-
ore, uaRresad dadebiTi (umetesad rusuli oficialuri istoriografiisa).
Cven SevecdebiT orives warmoCenas.
marTlmadidebloba, qarTvelTa erovnuli sarwmunoeba, cxadia, iyo ruseb-
is kavkasiaSi gamoCenamde. saqarTveloSi mociqulTa mier danergilma am
sarwmunoebam, romelsac saqarTvelos samociqulo eklesia wmidad icavda,
uaRresi gaWirvebis Jams gansakuTrebiT, XVII_XVIII saukuneebSi, gadaarCina
qarTveli eri da qarTveloba. es ar gaxlavT litoni sityvebi. ra sarwmuno-
ebrivi mimarTulebisac ar unda iyos istorikosi, SeuZlebelia ar aRiaros,
rom marTlmadidebloba da qarTveloba aRniSnul saukuneebSi gaerTmniS-
vnelianebuli iyo da erTis uaryofa, ZiriTadad, meoris dakargvasac iwvev-
da. rogorc cnobilia, politikur Tu sulier mizezTa gamo, gagrigorianeb-
uli qarTvelebi gasomxdnen, gakaTolikebuli qarTvelebi osmaleTis impe-
riaSi jer `gafrangdnen~ da Semdeg gasomxdnen, iqve, gamahmadianebul
qarTvelebs Zlier SeeryaT erovnuli cnobiereba, aseve, mTianeTSi gawar-
marTebulTac. am savalalo mdgomareobas xedavda XVII-XVIII saukuneTa
qarTveloba da mtkiced miiswrafoda erTmorwmune, marTlmadidebluri ruse-
Tisaken. qarTvelma politikosebma TavianTi mware gamocdilebiT icodnen,
rom aboboqrebul mahmadianur okeaneSi myofi saqarTvelosadmi interess
mxolod marTlmadidebluri ruseTi iCenda. evropam, Tumca ki qristianulma,
zurgi Seaqcia mas, anda erovnuli sarwmunoebis (e.i. marTlmadideblobis)
Secvlas iTxovda daxmarebis sanacvlod. qarTvelobam ki, rogorc aRvniS-
neT, icoda, rom swori sarwmunoebis dakargva qarTvelTa erovnul gad-
agvarebasac gamoiwvevda, radgan qarTveloba da marTlmadidebloba sinon-
imebad iyo qceuli qarTul cnobierebaSi.
ivane javaxiSvili wers: `qarTvelebs SoriTgan gagonili hqonda rusTa
mxurvale sarwmunoebrivi grZnoba da eWvi ar ebadebodaT, rom ruseTi
qarTvelTa suliskveTebas advilad gaigebda da maTs Tavganwirul brZola-
Si sparselTa da osmalTa winaaRmdeg wrfelis guliT Zliers daxmarebas
gauwevda. ruseTis mTavrobas da politikosebs ar gamohparviaT qarTvelTa
1088 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
amgvari politikuri gulubryviloba. mTeli maTi politika saqarTvelos
mimarT, rodesac ki ruseTis samxedro TvalsazrisiT qarTvelTa Zalis
gamoyeneba osmaleTis an sparseTis winaaRmdeg saWirod miaCndaT, swored
qarTvelTa am sust grZnobasa da gulubryvilobaze iyo xolme damyarebu-
li. `qarTvelebs mxurvale sarwmunoebrivi grZnoba aqvT da amazea damok-
idebuli maTi gulmodgineba sruliad ruseTis karisadmi da keTilad mo-
surneoba rusi xalxisadmi~, _ ase ambobdnen ruseTis mTavrobis warmomad-
genlebi da qarTvelTa am mxurvale sarwmunoebrivi grZnobis saSualebiT
cdilobdnen da axerxebdnen kidec qarTvelebis imdenad mojadoebas, rom
ruseTis politikuri miznebis gansaxorcieleblad gamoeyenebinaT. roca
ruseTisaTvis saWiro iyo, maSin mas agondeboda, rom qarTvelebi mxurvale
qristianebi iyvnen... ase iyo xolme, sanam saqarTvelos ar Seacdenda da
Tavis samxedro gegmis mixedviT osmaleTTan an sparseTTan omSi, romelsac
igi ganizraxavda, ar Carevda, magram ra wams ruseTs Tavisi piradi mizani
miuRwevlad miaCnda, an omis gagrZelebas TavisTvis xelsayrelad aRar
sTvlida, is saqarTvelos uyoymanod miatovebda xolme da maSin mas yve-
laferi aviwydeboda, qarTvelTa qristianobac da gaWirvebac. aseT SemTx-
vevaSi is imaze aRar fiqrobda, rom saqarTvelo swored misi wyalobiTa da
misi moqmedebiT winandelze ufro uaressa da umweo mdgomareobaSi vard-
eboda xolme~1.
marTalia, saqarTveloSi xedavdnen, rom ruseTTan kavSiris damyarebis
mcdeloba saukuneTa manZilze dadebiT politikur Sedegs ar iZleoda,
magram miuxedavad amisa, politikuri moRvaweebis ltolva erTmorwmune
marTlmadidebluri qveynisaken didi iyo.
ruseTis saxelmwifos wiaRSi arsebobisas, saqarTvelom SeZlo rogorc
erovnuli, ise politikuri gaerTianeba da imperiis rRvevis Semdgom TiTq-
mis erTiani saxiT wardgoma msoflios winaSe. es momenti gansakuTrebiT
xazgasmiTaa aRsaniSnavi, rameTu, rogorc wina TavebSic aRiniSna, XV-XVI
saukuneebSi daSlili saqarTvelo, mravalgzis mcdelobis miuxedavad, ver
gaerTianda da XIX s-is karibWesac daSlil-danawevrebuli miadga.
marTalia, imperiis mizans saqarTvelos gaerTianeba ar warmoadgenda,
magram Cveni qveyana ruseTis wiaRSi arsebulma im Tvisebriobam gaaerTiana,
rac utyuari alRoTi gaisigrZeganes Cvenma politikurma moRvaweebma, roca
isini saukuneTa manZilze imedgacruebaTa miuxedavad, Crdilour, anu mar-
Tlmadideblur orientacias erTgulebdnen.
ruseTis saxelmwifosTan mierTebam Cveni qveynis sxvadasxva kuTxeSi mcx-
ovrebi qarTvelebis moSlil-moryeuli erovnuli cnobiereba aRadgina, xolo
kuTxuri cnobiereba Seamcira. swored gamZafrebulma kuTxurma Semecnebam
dasca erovnuli cnobiereba, rac saqarTvelos daSlis umTavres mizezs
warmoadgenda. saqarTvelo ver erTiandeboda ara mxolod araxelsayreli
sagareo viTarebis, aramed Sinagani danawevrebis gamoc.
1089s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
erTmaneTisagan damoukidebeli, faqtobrivad suverenuli saxelmwifoe-
brivi erTeulebis arsebobam (qarTlis, kaxeTis, imereTis samefoebi, samegre-
los, guriis da sxva samTavroebi) daanawevra qarTveloba. xeli Seuwyo
erTmaneTisagan gansxvavebuli qarTuli eTnografiuli jgufebis warmoqm-
nas barSi, xolo mTaSi TiTqmis tomobrioba aaRorZina. XVI-XVIII saukuneeb-
Si, saqarTvelos erTiani saxelmwifos daSlis Semdgom, imerlobam, qarTlelobam,
kaxelobam, megrelobam, gurulobam da a. S., gamokveTilad Camoyalibebuli
saxe miiRo. saqarTvelos kuTxeebSi gaCnda kuTxuri wes-Cveulebebi, ganmt-
kicda dialeqtebi, Camoyalibda erTmaneTisagan gansxvavebuli eTnografiu-
li Tvisebebi. erovnuli cnobiereba iqamde daeca, rom rogorc wminda ilia
marTali werda: `qarTvels goris mazraSi mcxovrebs-Ra uwodeben~; kaxeli
– kaxelobda, imereli – imerlobda, megreli – megrelobda da a. S.
rogorc aRiniSna, qarTveli eris eTnografiul jgufebad daSlas kuTxuri
saxelmwifoebis arseboba iwvevda (im Tvisebis gamo, romelic saxelmwifos
wiaRSi mcxovreb mosaxleobas xangrZlivi istoriuli Tanacxovrebis Semdgom
sakuTar eTnikur saxes uyalibebs), amitomac saqarTvelos gaerTianeba, anu
kuTxuri saxelmwifoebisa Tu saxelmwifoebrivi warmonaqmnebis mospoba qarTve-
li eris mTlianobisaTvis sasicocxlo aucileblobas warmoadgenda.
marTlac, imperiam mospo qarTuli kuTxuri saxelmwifoebrivi erTeulebi,
riTac kuTxur-tomobriv Segnebas safuZveli gamoecala. ruseTis imperiis
wiaRSi, me-19 saukuneSi, ganmtkicda wina saukuneSi Seryeuli erovnuli cno-
biereba, rac SemdgomSi, imperiis dangrevisas, safuZveli Seiqna erTiani
qarTuli saxelmwifos Seqmnisa, Tumca ki `suli erTobisa~ saqarTvelos
kuTxeTa Soris sruliad arasodes Camkvdara. marTlmadidebluri qvey-
nisaken qarTvelTa ltolvas safuZvlad istoriuli gamocdileba edo _
XV-XVIII saukuneebSi marTlmadidebloba ̀ qarTvelobis~ sayrdens warmoad-
genda. am epoqaSi cxadi Seiqna, rom marTlmadideblobisagan ganSorebuli
qarTvelebi erovnebasac kargavdnen, grigoriani qarTvelebis armenofil-
uri cnobiereba, kaTolike qarTvelebis ̀ frangoba~ da mahmadiani qarTvelebis
`TaTroba~ Cvens mosaxleobasa da politikur wreebs arwmunebda, rom qarTvelo-
bis erTaderT sayrdens marTlmadidebloba warmoadgenda. amitomac, zogadi
masStabiT qarTvelobis SenarCunebisaTvis samkvdro-sasicocxlo brZolaSi,
mahmadianuri TurqeTisa da sparseTisagan gansxvavebiT, ruseTi, surda Tu
ar surda, Tavisi marTlmadideblobis gamo ̀ qarTvelobas~ safuZvels araTu
ver gamoaclida, aramed ganamtkicebda kidec. es miT umetes dasafasebelia,
Tu gavixsenebT, rom TurqeTma istoriuli saqarTvelos mniSvnelovan naw-
ilSi (mesxeTsa da lazeTSi) gamahmadianebiTa da erovnuli cnobierebis
warTmeviT swrafad STanTqa qarTveloba. aseve dakarges erovneba gamahma-
dianebis Semdgom sparseTis gavlenis sferoSi mcxovrebma qarTvelebma
War-belaqansa, Saqsa Tu lore-taSirSi.
1090 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
saqarTvelosaTvis gansakuTrebiT mniSvnelovani iyo ruseTis mier Zlieri
da mravalricxovani Crdilokavkasiuri mebrZoli tomebis damarcxeba. Crdil-
okavkasieli tomebi _ imJamad, XVI-XIX ss-Si `lekebad~ saxeldebuli daR-
estnelebi da `afxazebad~ saxeldebuli adiRe-Cerqezebi aswleulTa man-
Zilze anadgurebdnen saqarTvelos, ipyrobdnen mis kuTxeebsa da mkvidrde-
bodnen iq, ruseTis wyalobiT saqarTvelo CrdilokavkasielTaganac, iseve
rogorc samxreTeli mezoblebis Semosevisagan daculi aRmoCnda.
ruseTis wiaRSi farulad ganxorcielda `aRdgomis~ idea. amas xels
qarTveli eris saukeTeso Svilebic uwyobdnen, romelnic mxarSi edgnen
rusebs muslimanTagan saqarTvelos kuTxeTa (aWaris, mesxeTis, afxazeTis,
Savi zRvispireTis) gaTavisuflebis dros. saqarTvelos SeuerTda Tavisi
istoriuli teritoriebi, eri gaerTianda. marTalia, yovelive es me-19 saukuneSi
moxda, magram me-18 saukuneSi, aRmosavleTis qveynebis cbier saxelmwifoebT-
an mravalsaukunovani urTierTobis gamocdilebiT dabrZenebuli qarTveli
politikosebi marTlmadidebel ruseTTan urTierTobis Sedegs, miuxedavad
misi mmarTveli politikuri wreebis mxridan araerTgzis Ralatisa, winaswar
Wvretdnen da qarTuli saxelmwifoebriobis ganmtkicebas am qveynis Semweo-
biT eswrafodnen. rom ara rusTa mier dedasamSoblosaTvis aWaris dab-
runeba, aWarlebic dakargavdnen erovnul cnobierebas da Seerwymebodnen
gaTurqebul qarTvelTa masas osmaleTSi. am dabrunebis wyalobiT Seinar-
Cunes aWarelma muslimanebma TavianTi qarTveloba, Tavis mxriv, aWarelTa
wyalobiT osmalos gamahmadianebulma qarTvelobam dedasamSoblosaken moixeda,
igive iTqmis mesxeTSi mcxovreb qarTvel kaTolikeebzec. rom ar SeeerTebina
ruseTs samcxe-javaxeTi dedasamSoblosTan, mesxeTSi mcxovrebi qarTveli
kaTolikeebi, iseve rogorc osmaleTSi mcxovrebi maTi qarTveli Tanamorwmu-
neni, gasomxdebodnen, radgan romma isini miakuTvna somxur-kaTolikuri ek-
lesiis samwysos. ase rom, mxolod ruseTTan SeerTebam SeunarCuna erovnuli
cnobiereba aWarel muslimanebs da mesxeTis kaTolikeebs. samwuxarod, imave
ruseTis wyalobiT uamravi qarTveli mTieli miawera `oseTis sasuliero
komisiam~ osur erovnebas, aseve, xeli Seuwyo qarTvelTa asimilacias afx-
azeTSi, rac ganxilulia Sesabamis adgilas, meore mxriv ki, xeli ar Seuwyo
saingiloSi gamahmadianebul qarTvelTa srul gaqristianebas.
saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmeba
1811 wlidan, qarTuli eklesia, marTali sarwmunoebis damcveli mTel
kavkasiaSi, rusuli biurokratiuli sistemis danamatad gadaaqcies. kaToli-
kos-patriarqma kirionma ase Seafasa me-19 saukuneSi Cveni eklesiis yofa _
`asi wlis monobis gamo Seirya saqarTvelos eklesiis mwyobri sistema eris
gulTan SeTanxmebuli. dairRva kavSiri, gaqra suli cxoveli~.
1091s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
samarTlianadaa miCneuli,
rom qarTuli eklesiis avtoke-
falia gauqmda imperatorisa
da ruseTis wmida sinodis
gadawyvetilebiT, risi ufle-
bac maT ar hqondaT. maTi qm-
edebiT dairRva wmida msofl-
io krebaTa da mociqulTa kan-
onebi, magram isicaa aRsaniSn-
avi, rom qarTuli eklesiis av-
tokefaliis, iseve, rogorc
qarTuli saxelmwifos gauqmeba,
erTjeradi aqti ar yofila.
jer kidev miqael TamaraSvil-
ma aRniSna, rom qarTuli ekle-
siis TavisTavadobis Seryeva
daiwyo erekle II-is mefobi-
sas, kaTalikos anton I-is dr-
os. `anton kaTalikosi pirv-
eli Seecada rusul eklesia-
sTan daaxloebasa da misi zo-
gierTi wesis SemoRebas saqar-
TveloSi. anton kaTalikosi sinodis wevradac ki iyo arCeuli~. ar SeiZle-
ba romelime avtokefaluri eklesiis meTauri iyos sxva, ucxo eklesiis
sinodis wevri, amiT, sxva rom ara vTqvaT, avtokefaluri eklesiis Rirseba
knindeba. anton I ki, 1783 wlidan daniSnuli iyo ruseTis wmida sinodis
wevrad. amave wels, ruseTsa da saqarTvelos Soris dadebuli traqtatis
ZaliTac, qarTuli eklesiis TavisTavadobas seriozuli safrTxe daemuqra.
georgievskis traqtatis merve artikulSi, kerZod, Cawerili iyo: ̀ kaTaliko-
ssa, anu umTavressa arqiepiskopossa maTsa aqundes adgili ricxvTa Soris
ruseTisa mRvdelmTavarTasa mervesa Sina xarisxsa, ese igi ars Semdgomad
tobolskisa da yovlad umowyalesobiT miuboZebs mas niadag titlosa uw-
mindesisa sinodis Clenobisasa, xolo Tu viTar saTanado ars ruseTisa
sinodisadmi, amisaTvis ukue daiwerebis sxva artikuli~. Cven, naSromSi
`saqarTvelos adgilobrivi saeklesio krebebi~ gamokvleuli gvaqvs, rom
qarTuli eklesiis SigniT arsebulma qaosma da mtrulma urTierTdamok-
idebulebam samRvdeloTa Soris anton I aiZula kaTalikosobidan gaday-
enebis Semdeg samarTali eZia ruseTSi, sadac igi srulebiT gaamarTles,
viTarca WeSmariti marTlmadidebeli, daniSnes erT-erTi centraluri epar-
qiis mmarTvelad arqiepiskoposis tituliT. saqarTveloSi dabrunebis Sem-
deg antoni kvlav avida sakaTalikoso taxtze da Seecada qarTuli ekle-
1092 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
sia moewesrigebina rusul eklesiaSi arsebuli wesebis Sesabamisad, yovelmxriv
daeaxloebina qarTuli eklesia rusulTan. qarTuli eklesiis avtokefaluro-
bisaTvis Seusabamo muxlic traqtatSi misi ganzraxviT unda Sesuliyo.
qarTuli eklesiis TavisTavadobas amcrobs, agreTve, 1799-1800 wlebSi Sedgen-
ili `traqtati~, daculi platon ioselianis TxzulebaSi `giorgi XIII-is
cxovreba~1. am traqtatis erT-erTi muxliT, saqarTvelos eklesiaSi unda
darCeniliyvnen kaTalikosi, episkoposebi da samRvdeloeba. sanacvlod, TiTqos-
da qarTvelebi iTxovdnen, qarTuli eklesiis zedamxedvelobis mizniT, ruseTis
wm. sinods gamoegzavna ̀ arximandriti, an iRumeni, kaci mdabali da myudro~.
qarTvelebi, agreTve, iTxovdnen: ̀ viTxoveT romel yovelive igi samRvdelo-
Ta wesni iyvnen Sewynarebul da pativiscemul Rirsebisamebr ruseTisa,
vinaiTgan qveSemdomil qmnili igi samefo TvisiTa nebiTa SeerTda saimper-
atorisa~. rogorc cnobilia, qarTuli saxelmwifoebriobis gauqmeba impera-
toris manifestiT amcnes qarTvel xalxs sionis taZarSi. rusebis survili
iyo es mZime saqme xalxSi avtoritetuli qarTuli eklesiis meSveobiT
aResrulebina. dimitri yifiani Tavis `memuarebSi~2 wers: `manifesti dawer-
ili iyo iseTi sityvebiT, romelnic cxadad gamoxatavdnen kurTxeuli aleqsan-
dre imperatoris sruls didsulovanebasa da keTil ganzraxvebs da,
rasakvirvelia, damamSvidebel STabeWdilebas iqoniebda im drois qarTvelebze~,
magram `damSvidebis~ nacvlad, sionSi misuli qarTvelebi manifestis mos-
menisas sastikad aRelvebulan, Tumca ki, `sionisaken mimaval quCebSi gam-
wkrivebuli iyo or-wyeba jari~. manifesti qarTuladac ki ar uTargmniaT _
`ar SeiZleboda qarTvelebis win iseTi sityvebis warmoTqma, romelic imaT-
Tvis udides cinizms gamoxatavs~, _ wers d. yifiani. cnobilia, rom rusulma
xelisuflebam kargad gamoiyena is winaaRmdegobani da urTierTbrZola,
romelic gaCaRebuli iyo qarTvel batoniSvilTa Soris taxtis xelSi
Casagdebad. msgavsi mdgomareoba iyo eklesiaSic. d. furcelaZe wers: `man-
ifestis eklesiaSi wakiTxvis Semdeg anton II kaTalikosma paraklisi gada-
ixada da daafica ruseTis erTgulebaze yvela mcxovrebi mis xelqveiT
eparqiebisa, mcxeTisa, samTavroisa da alaverdisa da rodesac mefis saxlo-
baSi gaCnda usiamovnoba da zogierTma batoniSvilebma moindomes saqarTve-
los taxtis daWera, kaTalikosi miubrunda maT darigebis sityviT da ur-
Cevda, mSvidobianaT ecxovraT da madloba moexsenebinaT rusis xelmwifi-
saTvis, radganac ineba man im sikeTis Cadena, saqarTvelo miiRo Tavis
mfarvelobis qveS, Tumca areul-dareuloba iyo Cvens qveyanaSi, magram an-
ton kaTalikosi mainc ar iSlida zrunvas imaze, rom eklesia xelSeuxebe-
li yofiliyo, da agreTve imaze, rom eklesiisagan dawesebuli rigi aravis
moeSala~3. man, moTxovnis Sesabamisad, rusul mTavrobas warudgina aRwera
monastrebisa, eklesiebisa da samRvdeloebisa, gadmosca maTi `samwuxaro
mdgomareoba~, uaqtiuresi monawileoba miiRo wmida ninos cxovelmyofeli
1093s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
jvris gadmosvenebaSi, romelic ruseTma daubruna saqarTvelos, magram mainc
`rusis mTavroba eWviT uyurebda anton kaTalikosis moqmedebas~, cilad
swamebdnen antirusul TaTbirebSi monawileobas, TiTqosda `darejan ded-
oflis ganzraxvebs~ emxroboda, eklesiebSi TiTqosda imperatoris nacvlad,
ixseniebdnen mefed mis Zmas, iulons. antonma Tavi imarTla. xelisufleba
kaTalikoss uyuradRebod ekideboda. 1810 wels `mitropolitis varlamis
CagonebiT, anton kaTalikosis da Tfilel mitropolitis arsenis Soris
usiamovneba Camovarda, imiT gaTavda igi, rom 1811 wels antoni gamoeTxova
Tavis samwysos da gaemgzavra peterburgs~. imperatorma pativiscemiT mi-
iRo da daniSna wmida sinodis wevrad. igi gardaicvala niJni-novgorodSi,
1827 wels. anton II-is saqarTveloSi yofnisas, rogorc aRiniSna, eklesiis
umTavres ierarqTa Soris gaCaRebuli kinklaobis gamo qaosi sufevda, TiTqos-
da isev qarTuli eklesiis dasamSvideblad _ ̀ imperatorma aleqsandre I-ma
1811 wlis 10 ivniss werili miswera anton kaTalikoss, dahpirda misi
Rirsebis Seulaxaobas wm. sinodis avtoritetis meSveobiT da miipatiJa
ruseTSi, sadac misi sakadrisi pativiT icxovrebda, miiRebda pensias da
amasTanave daikavebda mexuTe adgils wm. sinodSi~4.
saqarTvelos eklesia am droisaTvis flobda didZal qonebas, saxnav-
saTes miwebs, tyeebs, sxvadasxva qarxanas, saTevzao adgilebs, wisqvilebs,
Senobebsa da sxva qonebas. igi iyo ekonomikurad damoukidebeli erTeuli,
amiT igi mkveTrad gansxvavdeboda rusuli eklesiisagan, romelic im droi-
saTvis ruseTis xelisuflebis mier saxelmwifos nawilad iyo gadaqceuli
da saero xelisuflebisadmi damorCilebuli. saqarTveloSi ki piriqiT _
saxelmwifo xelisufleba ar iyofoda saerod da sasulierod. qveynis
xelisuflebis saTavesTan idgnen eklesiis umaRlesi ierarqebi, magaliTad,
swored gansaxilveli droisaTvis, imereTis samefoSi marTalia, mefe uzen-
aesi xelisufali iyo, magram `imereTis samefos saqmeebs igi warmarTavda
`sabWos~ daxmarebiT, romlis wevrebic ara marto rCevebSi iRebdnen monaw-
ileobas, aramed didmniSvnelovan Tanamdebobebsac flobdnen... sabWoSi monaw-
ileobda oTxi episkoposi: 1. quTaTeli mitropoliti dosiTeosi, 2. gelaTe-
li mitropoliti eqvTime, 3. nikorwmindeli mitropoliti sofroniosi da 4.
mTavarepiskoposi antoni. CamoTvlili mRvdelmTavrebi sabWoSi didi ufle-
bebiT sargeblobdnen, maT Sexedulebebsa da mosazrebebs mefe yovelTvis
gulmodgined ismenda da did angariSs uwevda~5, mRvdelmTavarTa garda,
`sabWoSi~ kidev 30-mde Tavadi monawileobda. qveynis marTvis aRniSnuli
wesi mogvagonebs daviT aRmaSeneblisa da gaerTianebuli saqarTvelos mefeTa
mier dadgenil wess, roca qveynis mmarTvelobis saqmes meTaurobda `oTxi
berisa~ da vezirebisagan Seqmnili darbazis kari. `oTxi beris~ jgufSi
Sediodnen qarTlisa da afxazeTis kaTalikosebi, Wyondideli da moZRvarT-
moZRvari. ruseTSi ki qveynis sammarTvelo saqmeTagan araTu CamoSorebuli
1094 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
iyo eklesia, aramed TviT eklesiasac ki 1722 wlidan oberprokurori
xelmZRvanelobda, romelic wm. sinods edga saTaveSi. igi saero piri iyo da
didi uflebebi hqonda. ruseTSi saero xelisuflebisadmi eklesiis damor-
Cilebis saqme, romelic 1721 wels patriarqis Tanamdebobis gauqmebiT wam-
oiwyo petre didma, 1784 wels daasrula ekaterine meorem. aseTi mdgomar-
eobis gamo ruseTi, cxadia, ver moiTmenda saqarTveloSi eklesiis rogorc
ekonomikur damoukideblobas, ise mis udides gavlenas saero xelisufleba-
ze. ruseTma miznad daisaxa saqarTvelos eklesiis reorganizacia. Tavda-
pirvelad, anton II-is gamoyenebac scades. saqarTveloSi saeklesio refor-
mis droulad gatarebas mTavroba saxelmwifo mniSvnelobas aniWebda. re-
forma iTvaliswinebda saeklesio dikasteriis Seqmnas, romlis meSveobiT
unda dawyebuliyo qarTl-kaxeTis eklesiis mowesrigeba. dikasterias unda
aRewera eklesia-monastrebis qoneba da daezustebina Semosavali, daedgina
sasuliero pirTa raodenoba, moewesrigebina samrevloebi, sabolood ki
unda mospobiliyo eklesiis ekonomikuri damoukidebloba da igi sruliad
damorCileboda ruseTis saxelmwifos. anton II-is mosaydred daniSnes varlam
erisTavi, mtrulad ganwyobili saqarTvelos samefo karis mimarT, ruseTSi
aRzrdili da rusuli saeklesio cxovrebis kargi mcodne. am periodSi (e.i.
1811 wlamde) qarTul eklesias qarTlsa da kaxeTSi ekuTvnoda 1850 komli
glexi, misi wliuri Semosavali Seadgenda daaxloebiT 40 000 maneTs. ekle-
sias am provinciebSi hqonda 13 eparqia6. marTalia, anton II, viTarca ruse-
Tis wmida sinodis wevri, jer kidev ekaterines droidan (1793 wlidan),
cdilobda rusebis miTiTebaTa Tanaxmad emarTa qarTuli eklesia, magram
miTiTeba dikasteriis Seqmnis Sesaxeb droulad ver aRasrula, amasTanave,
igi ganawyenebuli iyo im RonisZiebebiT, romlebic mTavrobam gaatara
saqarTveloSi. ruseTis xelisufleba rusuli eklesiis danamatad ganix-
ilavda qarTul eklesias jer kidev anton II-is saqarTveloSi yofnisas.
magaliTad, 1809 wels sinodis oberprokurors mieTiTa, Seeqmna saqarTveloSi
dikasteria antonis meTaurobiT da wmida sinodis wevris, varlamis monaw-
ileobiT. amasTan, samRvdeloebas dikasteriaSi Sesayvanad unda aerCia sami
wevri, mdivani, Tarjimani, gadamwerebi, mrCeveli da Tbilisis keTilSobil
Tavad-aznaurTa saswavleblis direqtori. anton II-s imave wels daevala am
saqmis aRsruleba, magram sakiTxis gadawyveta Zalze gaWianurda. 1810 wlis
3 marts kaTalikosi anton II TiTqmis ZaliT gaiwvies peterburgs. erTi
wlis Semdeg movida golicinis cnoba, romelSic kaTalikosis dagvianeba
axsnili iyo misi avadmyofobiT. anton II-is gawvevis Semdeg, dikasteriis
meTaurad daniSnul iqna varlam erisTavi da mas saqarTvelos egzarqosis
tituli eboZa. masve daavales, SeemuSavebina sasuliero dikasteriis mowyo-
bis proeqti. tormasovma miswera varlams: `sinodis oberprokurori mac-
nobebs, rom xelmwife imperatoris surviliT saqarTvelos eklesiis mar-
1095s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
Tva-gamgeoba ise unda moawyoT, rom igi damokidebuli iqnes wmida sinodze~.
saqarTvelos eklesiis reorganizaciis proeqti, varlam erisTavis mier
Sedgenili 1809-1811 wlebSi, waredgina mTavarmarTebel tormasovs. romel-
ic daamtkica wmida sinodma 1811 wlis 30 ivniss. am proeqtis Tanaxmad,
Seiqmna dikasteria da saqarTvelos eklesiam dakarga avtokefalia.
avtokefaliis gauqmebis droisaTvis qarTl-kaxeTSi iyo 13 eparqia (Tbilisis,
mcxeTis, samTavros, ruisis, urbnisis, wilknis, samTavisis, niqozis, alaverdis,
ninowmidis, rusTavis, nekresis, bodbis). mTavarmarTebel tormasovis cnobiT,
iyo 799 eklesia, 746 mRvdeli, 146 diakvani da sxva danarCeni 661 sasuli-
ero piri. arqiepiskopos varlam erisTavis proeqtiT, kaxeTis 5 saepisko-
poso unda gaerTianebuliyo erT – alaverdis eparqiad, xolo qarTlis 8
saepiskoposo erT – mcxeTis eparqiad. misi Semosavali daaxloebiT toli
iyo 16960 maneTisa, kaxeTis eparqiisa ki – 9500 maneTis. arsebuli 9 saarqi-
mandritos nacvlad, varlamis proeqtiT unda darCeniliyo 5 (bodbis, qvaTaxev-
mRvimis, kaxeTis, daviT-garejis da ioane naTlismcemlis). `es proeqti wm.
sinodma daamtkica da daadgina: 1. gauqmdes 13 eparqia da darCes 2, xolo
9 arqimandritis nacvlad 5; 2. saqarTvelos eklesias saTaveSi Caudges
mcxeTa-qarTlis mitropoliti varlam erisTavi da mieniWos mas mudmivi
egzarqosis wodeba, amave dros igi iyos wmida sinodis wevri; 3. saqarTveloSi
gauqmdes eklesiis damoukidebloba da qarTul marTlmadideblur ekle-
sias saTaveSi Caudges wmida sinodis ganyofileba – dikasteria, romelic
yvelaferSi daemorCileba wmida sinodis gadawyvetilebebs. es dadgenileba
wmida sinodma ganixila 1811 wlis 24 ivniss, xolo ZalaSi Sevida 30
ivniss. esaa dRe, rodesac qarTulma marTlmadideblurma eklesiam dahkar-
ga avtokefaloba da daiwyo umZimesi periodi mis Semdgom moRvaweobaSi~7.
eparqiebis Semcirebas rusuli xelisufleba adrec mimarTavda. cicianovma
(1802-1806) qarTlSi 6 eparqiidan datova 3. es xdeboda mTavrobisaTvis
arasasurveli pirebis kaTedridan CamosaSoreblad.
imereTis samefos gauqmebis Semdeg, mTavrobam gadawyvita dasavleT saqarTve-
los eklesia emarTa saqarTvelos dikasteriis meSveobiT. 1815 wlis 30
agvistos dikasteria gadakeTda `saqarTvelo-imereTis sinodalur kanto-
rad~. rusulma mTavrobam mas daumorCila jer kidev avtonomiuri samTavroe-
bis, guria-samegrelos eklesiebic. aman sulieri TvalsazrisiT erTiani
qarTuli eklesia administraciuladac gaaerTiana, magram ucxo eklesiis
frTaTa qveS. ase rom, arqiepiskoposi egzarqosi varlam erisTavi dasavleT
saqarTvelos eklesiasac marTavda. `energiulad iRvwoda eklesia-monas-
trebis aRsaricxavad, rasac mTavroba udides mniSvnelobas aniWebda, magram
mainc zemdgomebma ar inebes am Tanamdebobaze qarTveli kacis datoveba da
1817 wels igi peterburgSi gaiwvies. amave wlidan egzarqosad dainiSna
riazaneli arqiepiskoposi Teofilaqte rusanovi (1817-1821). mis Semdeg
1096 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
mxolod rusi erovnebis episkoposebi marTavdnen saqarTvelos saegzarqo-
sos. Teofilaqtes proeqtis Tanaxmad, romelic daamtkica ministrTa ko-
mitetma, unda garkveuliyo saegzarqosoSi eklesia-monastrebis, sasuliero
pirebisa da mrevlis raodenoba, SeemcirebinaT samRvdeloTa ricxvi da
aRar ekurTxebinaT aravin mRvdlad saTanado gankargulebamde. man 1819
wels Seamcira imereTis saepiskoposoebi maTi erT eparqiad gaerTianebis
gziT, TiTo-TiTo eparqia datova guriasa da samegreloSi. amrigad, dasav-
leT saqarTvelos 12 eparqiidan darCa 3 eparqia. amis garda, egzarqosi
amcirebda moqmedi eklesiebis raodenobas, mRvdlebi rCebodnen StatgareSe8.
saxalxo ajanyeba avtokefaliis dasacavad
ruseTis mTavrobis mier saqarTvelos eklesia ganixileboda, rogorc
saxelmwifo Semosavlis gazrdis erT-erTi wyaro. mTavroba fiqrobda, rom
sasuliero pirTa raodenobisa da sxvadasxva saeklesio xarjis mkveTri
SemcirebiT, xels Seuwyobda xazinaSi eklesiidan Sesuli Semosavlebis
gazrdas. `saeklesio reforma miznad isaxavda saxazino Semosavlis gazr-
das ara marto saeklesio qoneba-Semosavlis xazinaSi gadaricxviT, aramed
yma-glexebis saeklesio gadasaxadis gazrdiTac~9. 1819 wels egzarqosi
Teofilaqte gadavida dasavleT saqarTveloSi da Seudga mTavrobis davalebis
Sesrulebas, e.i. eklesiaTa daxurvas, saeklesio qonebis aRweras da momza-
debas misi xazinisaTvis gadasacemad, amasTanave, saeklesio glexebisagan
saeklesio gadasaxadis gazrdas. mTavroba imedovnebda, rom am gziT saxazi-
no Semosavals gazrdida 700 000 maneTamde, nacvlad iqamde Semavali 18-20
aTasi maneTisa.
am droisaTvis ruseTis mier dapyrobili imereTis mosaxleoba sanaxevrod
ganadgurebuli iyo da did gaWirvebaSi imyofeboda. imereTidan mefe so-
lomon II-is gaZevebis Semdeg, `1811-1812 wlebSi samefoSi mZvinvarebda Savi
Wiri da SimSili, ramac mosaxleobis naxevari gaanadgura~10. 1817 wlisaTvis,
e.i. daaxloebiT Teofilaqtes Camosvlis dros, imereTSi 12730 komli (85000)
suli iqneboda10, aqedan 2124 iyo saeklesio komli, 1994 komli saeklesio
glexi da 130 ojaxi saeklesio aznauri10, e.i. TiTqmis yoveli meeqvse komli
iyo saeklesio, anu mosaxleobis 20%-mde saeklesio kuTvnilebas Seadgenda
da eklesias uxdida gadasaxads. ̀ Semosavali maTgan fulze gadayvaniT Sead-
genda 11 482 maneT vercxlis fuls, maSin, roca 1817 wels xazinis Semosava-
li mTeli imereTidan Seadgenda mxolod 16 745 maneTs~11.
Teofilaqte imereTSi mourideblad iqceoda, riTac kidev ufro gaanawy-
ena mosaxleoba. xalxi aRSfoTda, rac Tavdapirvelad imiT gamoixata, rom
xelisufalT `ar daanebes saeklesio qonebis aRwera, radganac aRweras
qonebis CamorTmeva mohyveboda~. xalxs gansakuTrebiT aSfoTebda da aoceb-
1097s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
da rusebis mier aseulobiT eklesiis daxurva. xalxma daxmarebisaTvis
xelisuflebas mimarTa weriliT: `Cven didi xnis ganmavlobaSi bilwi agar-
ianelebis xelSi viyaviT, bevri tanjva-wameba gadavitaneT, magram isini Cvens
sasuliero saqmeebs ar Sexebian. Cven is xalxi varT, sarwmunoeba TiTqmis
qristes jvarcmis droidan rom SevinarCuneT... Cvens mwuxarebas sazRvari
ara aqvs, rodesac vxedavT, rogor xuraven Cvens wmida eklesiebs, rogor
gvaSoreben Cveni sulis gadarCenaze mzrunvel RvTismoSiS mRvdlebs, rogor
gvarTmeven saxalxo qonebiT Semkul jvrebs da xatebs da asxviseben saek-
lesio qonebas, romelic saukuneebis manZilze sisxliTaa SeZenili an Cveni
uwindeli mefeebis mieraa saCuqrad gadmocemuli~12. amgvarma mimarTvebma
xelisuflebaze ar imoqmeda. saeklesio aRwera gagrZelda, amas mohyva jer
`vake~ imereTis, Semdgom ki mTeli qveynis ajanyeba. 1818 wlis ivlisSi,
saeklesio aRweris dawyebidan erTi Tvis Semdeg, mTeli raWa, guria, samegre-
lo da imereTi fexze dadga. ajanyebulebs ebrZoda ruseTis regularuli
armia. mSobliuri eklesiis dasacavad aRmdgarma mojanyeebma wamoayenes
lozungi ̀ samSoblos gaTavisufleba~, mosaxleobis yvela fena monawileob-
da brZolaSi artileriiT SeiaraRebuli polkebisa da batalionebis winaaRm-
deg. imis gamo, rom imereTSi aRar imyofeboda taxtis memkvidre, bagration-
Ta legitimuri STamomavali, ajanyebulebma mefed gamoacxades solomon
II-is SviliSvili qalis mxridan ivane abaSiZe. general-leitenantma ve-
liaminovma gamoacxada, rom wyvetda saeklesio reformas. SeSinebuli eg-
zarqosi Teofilaqte 300 jariskacisa da artileriis dacviT quTaisidan
TbilisSi gagzavnes13. ruseTis xelisufleba, cxadia, ver Seurigdeboda im-
ereTSi Tavis damarcxebas, amitomac agrZelebda zomebis miRebas, ramac
1819 wels kidev ufro gaafarTova ajanyeba. mTavrobam mojanyeTa winaaRm-
deg moagrova didZali jari, Seudga moqmedebas. 1820 wels daapatimres
mitropolitebi dosiTeos quTaTeli da eqvTime gelaTeli, sxva gavleniani
pirebi, ramac kidev ufro gaaZliera ajanyeba, gansakuTrebiT, guriasa da
raWaSi. mas TanaugrZnobda guria-samegrelos mosaxleoba. dosiTeos qu-
TaTeli (wereTeli) dasavleT saqarTvelos sakaTalikosos faqtobriv
gamgebels warmoadgenda 1792-1815 wlebSi. 1814 wlis 30 agvistos brZaneb-
ulebiT imereTis (afxazeTis, e.i. dasavleT saqarTvelos) sakaTalikoso
Sedioda saqarTvelos saegzarqosos gankargulebaSi, magram 1820 wlamde,
dapatimrebamde, igi eklesiis faqtobriv pirvel ierarqs warmoadgenda
(dosiTeosamde imereTis kaTalikosma 1783 wels datova saqarTvelo da
ucxoeTSi gardaicvala, axali kaTalikosi ar aurCeviaT). dosiTeosi didad
iRvwoda sakaTalikosos ekonomikuri aRorZinebisaTvis, mxars uWerda qvey-
nis xelisuflebas. rogorc cnobilia, dapatimrebuli moxuci mitropoliti
dosiTeosi tomaraSi CausvamT da ruseTisaken wauyvaniaT. igi tomaraSive
cemiT mouklavT gorTan axlos. meore mitropoliti eqvTime gelaTeli
1098 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
(ServaSiZe, 1776-1820) xelisuflebam daiWira, rogorc ajanyebis erT-erTi
moTave. eqvTime adre jumaTeli episkoposi iyo. man aRadgina mravali gapar-
taxebuli adgili, daasaxla glexebiT, aaSena sofeli, romelsac eklesiac
augo, iRvwoda qveynis gaerTianebisaTvis, mefis xelisuflebis gaZlierebi-
saTvis. xalxis azriT, mitropolitebi da, saerTod, episkoposebi xelSeuxe-
belni iyvnen da maT mahmadianebic ki pativs scemdnen. rusTa qmedebam
gurias, imereTTan da raWasTan erTad aajanya samegrelos mosaxleobac.
rusTa jarma samkvdro-sasicocxlo brZolis Semdeg gaWirvebiT gaimarjva
udidesi danakargebiT, moarbies da gadawves raWa, artileriiT miwasTan
gaaswores Semoqmedis cixe guriaSi. soflebi gadawves, zogi mojanye Camo-
axrCves, mravali ruseTSi gadaasaxles, maTi qoneba xazinas gadasces. er-
molovi werda: ̀ soflebi gavanadgureT da gadavbugeT, baR-venaxebi Zirebam-
de avCexeT, veRarasodes aRidgenen moRalateni pirvandel mdgomareobas~14.
raWaSi sofeli futieTi ekuTvnoda gelaTis monasters. eqvTime gelaTe-
lis dapatimrebam, cxadia, aRaSfoTa sofeli. rusTa jars sofelma gaumarTa
usastikesi brZola 1820 wlis 21 maiss. sarwmunoebisa da Tavisuflebi-
saTvis mebrZolma ori aTasma qarTvelma dado Tavi. maT Soris iyvnen
mebrZoli mRvdlebi, berebi da sasuliero pirebi. sabolood, ajanyebis
damTavrebis Semdeg, saeklesio aRweris tempebi Senelda da aTwleulobiT
gagrZelda. qarTuli eklesiis TavisuflebisaTvis Tavganwirulma brZolam
dasavleT saqarTveloSi bevri Tanamoazre da mxardamWeri gaiCina.
eparqiaTa gauqmebiT gamowveuli mZimesarwmunoebrivi Sedegebi
qarTul eklesias istoriulad aTeulobiT saepiskoposo, anu eparqia hqonda
aRmosavleT, dasavleT da samxreT saqarTveloSi. mesxeTis 14 saepiskoposo
osmalo dampyroblebma mospes. samwuxarod, rogorc aRiniSna, muslimanTagan
gadarCenili aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos saepiskoposoebis ume-
tesi nawili rusulma xelisuflebam gaauqma. maT qarTuli eklesiis gavle-
nis Sesusteba surdaT qarTvel qristianTa Soris, amasTanave, ekonomikuri
interesebic amoZravebdaT, magram Sedegi ruseTis xelisuflebisaTvis al-
baT moulodneli aRmoCnda. rogorc Semdgom avtokefalistebi aRniSnavdnen,
saepiskoposoTa mospobiT daeca qristianuli sarwmunoeba qarTvelTa Soris.
saepiskoposoTa gauqmebiT qristianoba rom zaraldeba, kargad icodnen
qarTvelma sulierma mamebma, rac kargad Cans erTi XVIII s-is sigelidan,
romelic mcxeTidan saaTabagoSi gaugzavniaT: `ra rom saaTabago sjulze
midrka da episkoposni moiSalnen, mas aqeT Tqvens qveyanaSi episkoposi
aRar Semosula da romel adgilSic episkoposi ar Seva da imisi madli da
kurTxeva ar miva, an misi mamamTavari da moZRvari ar aswavlis da ar
1099s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
hmwysis, is qveyana da iq maxlobelni qristianeni ar iqnebian da arc
marTlmadideblobaSi aRiricxvian~15. aqedan Cans, rom qarTl-kaxeT-imereT-
guria-samegreloSi saepiskoposoebis gauqmebiT qristianebi moakldnen episko-
posis mier gacemul saRmrTo madlsa da kurTxevas, garda amisa, `25 sam-
RvdelmTavro kaTedris daxurvam episkoposebs waarTva samRvdeloebaze
zedamxedvelobisa da xelmZRvanelobis saSualeba~, meore mxriv, im eparqie-
bSic ki, romlebic arsebobdnen, episkoposis xelmZRvaneloba egzarqoss
imdenad SeuzRudavs, rom episkoposs ar hqonda saSualeba samRvdeloebis
realuri xelmZRvanelobisa. mRvdlebi am waqezebis gamo episkoposs aRar
emorCilebodnen da amitomac mrevlze nakleb zrunavdnen, ruseTis saekle-
sio xelisuflebas surda Tbilisidan, eparqiebis monawileobis gareSe, emarTa
mTeli eklesia, ramac savalalo Sedegi gamoiRo.
qarTveloba sarwmunoebis gadarCenisaTvis gamudmebiT iTxovda gauqmebu-
li eparqiebis aRdgenas, kerZod, iTxovdnen urbnisis, alaverdis, bodbisa da
sxva gauqmebuli kaTedrebis aRdgenas. 1841 wels egzarqos evgenis mima-
rTes TxovniT: `guriaSi mRvdelmTavarTa kaTedris daxurvis Semdeg re-
ligiurobam daqveiTeba iwyo, gurulebi, mcxovrebni mahmadianuri TurqeTis
sazRvarze, saWiroebdnen mRvdelmTavris mier damoZRvras~. kaTedra aRadg-
ines, magram 1885 wels egzarqosma pavlem guriaSi daxura jumaTis, xolo
samegreloSi Wyondidis kaTedrebi. 1821 wels imereTis oTxi eparqiis
gaerTianebiT Seiqmna mxolod erTi, samegrelos sami (Wyondidis, cageris da
caiSis) gaerTianebiT Seiqmna erTi, samegrelos eparqia 1829 wlidan. 1833
wels guriis erTaderTi jumaTis eparqia SeuerTes imereTis eparqias, aRadg-
ines 1844 wels (centri jumaTSi), magram 1885 wels SeuerTes samegrelos
eparqias. 1851 wels aRadgines afxazeTis eparqia, 1869 wels SeuerTes
imereTisas, 1885 wels kvlav aRadgines (centri soxumSi). Crdilo oseTi
1811 wlamde Sedioda wilknis saepiskoposoSi, 1870 wlidan SeuerTes mozdokis
eparqias. 1875 wels Seiqmna vladikavkazis saepiskoposo, romelic Sedioda
saqarTvelos saegzarqosoSi 1885 wlamde.
saegzarqosos politika, saboloo jamSi, iwvevda mrevlis sarwmunoebriv
indiferentizms, ukargavda qarTul eklesias erovnul saxes. xalxs gan-
sakuTrebiT aRaSfoTebda qarTuli enis nawilobrivi akrZalva eklesiebsa
da saswavleblebSi. sasuliero seminariebi CvenSi arsebobdnen XIX sauku-
nemdec. isini xelisuflebam gaauqma. Telavis seminariis ukanaskneli req-
tori daviTi werda: `mas Jamsa rusni movides da skola Seuracxyves da
sadac saxeli RvTisa iqadageboda, hyves qvab avazakTa, xolo me pirad-
piradni gansacdelni SemamTxvivnes da mravali boroti moawies Cem zeda~16.
XIX saukunis manZilze daarsebul iqna mravali, maT Soris, sasuliero
(1817 wlidan) saswavlebeli, magram isini ukve ara qarTulenovanni, aramed
rusulenovanni iyvnen. kaTalikos-patriarq leonides TqmiT, es momenti
1100 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
iwvevda momaval samRvdeloTa gaunaTleblobas (enis ucodinarobis gamo
sagnebs ver swavlobdnen): `gaunaTlebel, Tumca ki seminaria damTavrebul
qarTvel mRvdlebs ar SeeZloT gaenaTlebinaT TavianTi mrevli.~ Tanda-
TanobiT seminaria damTavrebuli qarTveli axalgazrdebis nawili gauucx-
ovda qarTuls, daewafnen rusul da evropul ideebs socializmisas, aTeizmisa
da anarqizmisa. XIX s-Si `daixura 15 monasteri da 800-ze meti eklesia.
ruseTis xazinam qarTuli eklesiis 150 milioni maneTis Rirebulebis qone-
ba miiTvisa, saidanac jamagiris saxiT eklesias yovelwliurad Svidasi
aTasi maneTi gamouyo, aqedan 150 aTasi maneTi rusul da berZnul eklesiebs
xmardeboda~.17 n. durnovos azriT, ruseTis xazinas qarTuli eklesiisaTvis
CamourTmevia 323 000 desetina miwa18. es gadaangariSebiT Seadgens 460 000
ha-mde miwas. eklesiebidan da monastrebidan daikarga saukuneTa manZilze
nagrovebi uZvirfasesi qoneba, oqro-vercxliTa da Zvirfasi qvebiT Semkuli
sasuliero nivTebi. aseTi viTarebis dros araa gasakviri qarTveli sa-
suliero pirebis aqtiuri monawileoba saqarTvelos gasaTavisufleblad
mowyobil ajanyebebSi 1804, 1812 da sxva wlebSi. 1832 wlis ajanyebis erT-
erTi ideuri warmmarTveli iyo arqimandriti filadelfos kiknaZe, ̀ kaxeTis
SeTqmulTa sazogadoebis organizatori da sulisCamdgmeli, romelmac reli-
giur koncefciamde aiyvana SeTqmulebis saqme~19. mis mier saidumlo anbanis
gamoyenebiT Sedgenili ̀ aqti goniuri~ ajanyebis wesdebas warmoadgenda, mas
rusuli gamoZieba sagangebo mniSvnelobis, metad mavne daniSnulebis doku-
ments uwodebda. am `aqti goniuris~ SedgenaSi, Tavis droze, monawileoba
miuRia sasuliero moRvawes ioane xelaSvils20.
yovelives miuxedavad, SeuZlebelia ar aRiniSnos egzarqosebis moRvaweo-
bis Sedegebi, magaliTad, Teofilaqte rusanovs (1817-1821) gauxsnia sasuli-
ero saswavlebeli TbilisSi, gorSi, Telavsa da siRnaRSi, moswavleebs mSob-
liur enasac aswavlidnen. saqarTvelos meore rus egzarqoss, ioane vasile-
vskis (1821-1832) gauxsnia vladikavkazsa da alagirSi saswavleblebi, egza-
rqosi mose bogdanov-platonovi (1832-1834) yofila ganaTlebuli pirovneba,
egzarqos evgeni baJanovs (1834-1844) SeuZenia axali Senoba Tbilisis sasu-
liero seminariisaTvis, SeukeTebia sveticxoveli garemxridan, razec 30
aTasi maneTi dauxarjavs. samwuxarod, am dros taZars aRdgenis nacvlad,
afeTqebis saSualebiT, moaciles naxevrad dangreuli stoebi, egzarqosi
isidore nikolski (1844-1858) Wkviani da dinji pirovneba yofila. mas
surda, wesrigSi moeyvana qarTuli eklesiebi. freskebi Camocvenili anda
gaxunebuli iyo. amitomac ubrZanebia kiriT SeeRebaT eklesiebi, ramac mospo
qarTuli ferwera. egzarqosi evsevi ilinski (1858-1877) xels uwyobda
sasuliero saswavleblebis keTilmowyobas, magram mis dros eklesiebidan
dakargula 2 milioni maneTis saeklesio ganZi21. egzarqos ioanike rudnevis
(1877-1882) dros daarsebula sanTlis qarxana, qalTa eparqiuli saswavleb-
eli, saswavleblebSi daarsda kaTedra qarTuli saeklesio enisa.
1101s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
egzarqos pavle lebedevis (1882-1887) dros 1886 wels seminariidan
garicxulma ioseb laRiaSvilma mokla seminariis reqtori dekanozi Cudec-
ki. mis dasaflavebaze warmoTqmul sityvaSi, rogorc miiCneoda, egzarqoss
dauwyevlia mkvlelis `warmomSobi xalxi~. aRSfoTebuli qarTvelebis azri
gamoxata dimitri yifianma, man mouwoda egzarqoss, Tu marTali iyo xalxSi
gavrcelebuli xma, maSin `SemCvenebeli ganidevnos SeCvenebuli qveynidan~.
dimitri yifiani amisaTvis dasajes gadasaxlebiT, sadac 1887 wels mokles.
egzarqosi paladi raevi (1887-1892) diplomati, loialuri adamiani yofila.
cdilobda qarTul ojaxebTan daaxloebas. egzarqosi vladimir bogoiav-
lenski (1892-1898) Secvala flaviane gorodeckim (1898-1901), mis Semdeg
yovel erT-or weliwadSi, vidre 1915 wlamde, Seicvalnen egzarqosebi –
aleqsi opocki 1901-1905, nikoloz nalimovi, nikon sofiiski 1906-1908,
inokenti beliaevi 1909-1913, aleqsi molCanovi, pitirime oknovi. saqarTve-
los ukanaskneli egzarqosi iyo platon roJdestvenski (1915-1917).
avtokefaluri moZraobis dawyeba
qarTuli eklesiis dasacavad xma aRimaRles TviT rusi eris saukeTeso
Svilebma. maT azrs angariSs uwevdnen peterburgsa da moskovSi da didi
gavlenac iqonies saerTod qarTuli eklesiis aftokefaliis aRdgenis pro-
cesze. erT-erTi aseTi iyo cnobili swavluli, slavofili nikoloz durno-
vo, romlis aqtiur Rvawls qvemoT SevexebiT, manamde ki unda aRiniSnos
erovnebiT qarTveli miqael-gobron sabininis roli. marTalia, mas avtoke-
faluri moZraobis procesSi uSualo monawileoba ar miuRia, magram pirvelma
gamoaqveyna peterburgsa da TbilisSi qarTuli eklesiis avtoritetis ama-
RlebisaTvis didmniSvnelovani Txzulebebi, romelTac warmoaCines im droi-
saTvis ukve TiTqmis daviwyebas micemuli qarTuli eklesiis warsuli brwy-
invaleba da sidiade (70-ian–80-ian wlebSi), ufro adre qarTuli kulturis
moamagem da mosiyvarulem gr. gagarinma aRadgina qarTuli freskebi sionSi,
moxata carieli kedlebi eklesiisa, Seadgina albomebi qarTuli yofa-cx-
ovrebisa da siZvelisa.
samwuxarod, XIX saukuneSi saqarTveloSi araTu gaZlierda marTlma-
didebloba, aramed piriqiT, ganelda qarTvelTa mxurvale sarwmunoeba. ker-
Zo pirebis mier mowodebuli cnobebidan da oficialuri angariSebidanac
ki Cans, rom qarTvelebi aRar dadiodnen eklesiebSi ise, rogorc Zvelad,
naklebad ambobdnen aRsarebas, ar eziarebodnen, qveyana daadga zneobrivi
gadagvarebis gzas, XIX s-is 80-iani wlebidan daiwyo eklesiebis Zarcva
yaCaRTa jgufebis mier. amis mizezad miiCnies is, rom ruseTis wmida sinod-
ma ver SeZlo qarTveli eris sarwmunoebrivi patronoba, warmoiSva idea,
rom mxolod erovnuli eklesiis aRdgeniT iqneboda SesaZlebeli mdgomar-
1102 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
eobis gamosworeba. eklesia daiyo or mebrZol frTad, erTni, avtokefaliis
momxreni _ miiCnevdnen, rom ruseTis imperia saqarTveloSi egzarqosebad
iseT pirebs niSnavda, romelTac gansakuTrebuli siZulvili hqondaT yove-
live qarTulis mimarT, rom maT moSales kaTedrebi da daxures eklesia-
monastrebi, qarTuli sasuliero da saero saswavleblebi, maT dros gaiZarc-
va asobiT eklesia, gaibna Zvirfasi arqeologiuri masala, rom isini Seuracx-
yofdnen da abuCad igdebdnen qarTul RvTismsaxurebas, galobas, xalxis zne-
Cveulebebs, devnidnen mowinaaRmdegeebs, isini da maTi samRvdeloeba ar flobdnen
xalxis enas (e. i. qarTuls), SemoiRes rusulenovani wirva-locva da sxv.
meore jgufi mxars uWerda arsebul mdgomareobas. maTi azriT, XIX s-Si
mowesrigda iqamde eklesiaSi arsebuli qaosuri mdgomareoba, damyarda wesri-
gi, samRvdeloebas mieca sarCo, xelfasi, pensiebi. gaTavisuflda mahmadianTa
batonobis qveS myofi mxareebi, sadac aRdga an ganmtkicda qristianoba, gaixsna
uamravi sasuliero da saero saswavlebeli, aRdgenil-gamSvenierebul iqna
eklesiebi da monastrebi. mTis regionebSi _ oseTsa da sxvagan, komisiebis
daxmarebiT aRorZinda da ganmtkicda Seryeuli marTlmadidebloba, moinaTla
gamahmadianeba-gawarmarTebis piras misuli mTieli tomebi da sxv.
unda aRiniSnos, rom TiTqmis erTi saukunis manZilze qarTuli eklesia
ruseTis imperiaSi arsebuli umZimesi viTarebis msxverpls warmoadgenda,
kerZod, Tu XIX s-is dasawyisSi igi zewolas ganicdida imperiis kavkasiis
mxrisaken gafarToebis gamo, XX saukuneSi eklesia ryevas ganicdida im-
periis daSlisaken midrekilebis gamo.
XX s-is dasawyisSive aSkarad gamoikveTa niSnebi imperiis rRvevisa.
kavkasia, romlis dapyrobasac ruseTma TiTqmis asi weli moandoma, gaTavisu-
flebisaken miiltvoda, aseT dros eklesias daakisres mZime movaleoba.
imperiis sasuliero uwyeba aRniSnavda: `kavkasia unda davipyroT xelmeo-
red da am SemTxvevaSi sruliad sxva iaraRiT. am sulieri gamarjvebis
gareSe ar iqneba myari fizikuri dapyroba. aseTi gamarjveba aris sarwmu-
noebrivi gamarjveba. dadga dro, rodesac Cven Rone unda vixmaroT, rom
SemovirigoT adgilobrivi tomebi, SevirwyaT isini, movikedloT, davipyroT
maTi suli da guli~22.
imperiis gansamtkiceblad saWiro iyo imperiaSi ecxovra erT enaze mola-
parake, erTi sarwmunoebis mqone, qveynisadmi erTgul mosaxleobas. dRis
wesrigSi dadga qarTvelebis, ise, rogorc sxva xalxebis, rusebSi asimilacia-
Serwymis sakiTxi. gaZlierda qarTuli enis winaaRmdeg brZola saegzarqosos
mxridan ̀ ruseTTan erT erovnebad Serwymis mizniT~, romelic jer kidev XIX
s-is bolodan daiwyo samegrelosa da svaneTSi qarTuli enis akrZalviT
saswavleblebsa da RvTismsaxurebaSi. zogierTi rusi reaqciulad ganwyo-
bili sasuliero piri, mag. vostorgovi, pirdapir acxadebda, rom imperiis
interesebisaTvis saWiro iyo qarTvelebis garuseba eklesiis daxmarebiT.
ufro adre msgavs pirebs ebrZoda wmida episkoposi gabriel qiqoZe.
1103s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
eklesiis erTma frTam, romelic qarTuli eklesiis Tavisuflebis aRd-
genaze ocnebobda, Sesabamisad upasuxa mTavrobasTan daaxloebulTa meore
frTis am qmedebas. es kargad Cans kaTalikos-patriarq kalistrates me-
muarebidan. egzarqos pavles dros reqtor Cudeckis mkvlelobam daZaba
urTierToba, ̀ qarTvelebi iyurebian borotad, yvela qarTveli unda daviTx-
ovoT, Tu ar gvinda seminariis sruli demoralizacia~, _ werda peterbur-
gidan Camosuli seminariis revizori23. kaTalikos-patriarqi kalistrate
wers, rom seminariaSi swavlisas studentebma ukve icodnen, rom egzarqose-
bis mizani iyo ̀ mrevlis garuseba~24. axal egzarqosebs eSinodaT saqarTveloSi
Camosvla, radganac fiqrobdnen, rom maT daxocavdnen25. marTlac, XX s-is
dasawyisSi 1908 wels mokles egzarqosi nikoni. rusul ierarqiaSi saqarTve-
los ukve uwodebdnen `velur da sastik mxares~, romlis qarTveli ierar-
qebis `idumali da faruli gulisnadebi~ iyo qarTuli eklesiis gamoxsna26.
wmida ilia marTlisa da qarTveli mRvdelmTavrebisbrZola avtokefaliis aRsadgenad
axal, XX saukunes saqarTvelos saegzarqoso, imperiuli TvalsazrisiT,
welgamarTuli Sexvda: `1901 wlisaTvis saqarTvelos saegzarqosos far-
glebSi moqmedebda 485 saeklesio samrevlo skola, sasuliero seminaria,
200 codnis skola, romlebSic 26 763 bavSvi swavlobda... Tu ra yuradRebas
uTmobda mefis mTavroba ganaTlebis saqmes da, kerZod, sasuliero ganaTlebis
saqmes, amaze metyvelebs is faqti, rom 1898 wels mTavrobam saqarTvelos
eklesiebis SesakeTeblad gaiRo 11 645 maneTi, xolo sasuliero saswavle-
blebis SekeTebaze daixarja 750 man. amave dros mosaxleobis religiur
aRzrdas saqarTvelos saegzarqosoSi, romelic aerTianebda 1 167 751 mar-
Tlmadidebels (aq naCvenebi mosaxleobis umetesoba saqarTveloSi cxovrobda),
emsaxureboda 34 monasteri (aqedan, 5 qalTa), 24 sakrebulo taZari, 1 629
samrevloStatiani da 720 miwerili eklesia. garda aRniSnulisa, skolebTan
arsebobda 18 eklesia, xolo sasaflaoebze – 58, sul saqarTvelos saegzar-
qosoSi iyo 2 486 eklesia da monasteri, romelSic saqmianobda 3 954 umaR-
lesi da dabali wodebis sasuliero piri~27.
rogorc vxedavT, cifrebi STambeWdavia, magram miuxedavad am garegnuli
wesrigisa, eklesiis qarTveli mamebi da ierarqebi uaRres ukmayofilebas
gamoTqvamdnen. marTalia, ruseTma SeZlo moewesrigebina saukunis dasawyis-
Si qaosur mdgomareobaSi myofi eklesia, magram daikarga mTavari, risTvisac
saerTod arsebobs igi, _ xalxSi ganelda sarwmunoeba, ufro metic, xalxma
TiTqmis zurgi Seaqcia eklesias. is, rac aqamde xalxis sulieri yofis
aucilebel nawils Seadgenda – eklesiuroba, axla ufro formalur mxared
iqca. eklesia ara sulieri moTxovnilebis dasakmayofilebel, aramed say-
1104 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
ofacxovrebo daniSnulebis elementad iqca. marTalia, XIX s-is dasawyisSi,
avtokefaliis gauqmebis dros, saqarTveloSi SeiZleba ar icodnen eklesia-
monastrebis Tu samRvdelo pirebis zusti raodenoba, maTi Semosaval-gasavali,
magram sasuliero wodeba Sesabamis simaRleze idga, movaleobis aRsruleba
Rirsebisa da Tavdadebis sagans Seadgenda, qarTveli kaci mzad iyo sic-
ocxle daeTmo sarwmunoebisaTvis, misi dacva-SenaxvisaTvis. erTi saukunis
Semdeg ki sarwmunoebas mxolod formaluri, garegnuli daniSnuleba mieni-
Wa. formam Seiwira Sinaarsi.
kidev ufro uaresi da sarwmunoebisaTvis damRupveli iyo is, rom ruse-
Tis imperia cdilobda marTlmadidebloba gamoeyenebina iaraRad qarTvelebis
rus erSi asimilacia-gaTqvefisaTvis. es miutevebeli Secdoma iyo. Tu qarTveli
erisTvis aTaswleulTa manZilze marTlmadideblobasa da qarTvelobas
erTi mniSvneloba hqonda, erovnebis SenarCuneba-dacvas swored marTlma-
dideblobiT axerxebda, axla ukve ruseTis imperiaSi cxovrebisas mdgomar-
eoba mkveTrad Seicvala. qarTuli eklesiis mamebi da eris saukeTeso
Svilebi mixvdnen, rom sarwmunoebis gadasarCenad saWiro iyo eklesiis
ganSoreba rusuli imperiuli manqanisagan, saWiro iyo aRdgena Zveli saek-
lesio wyobisa _ avtokefaliisa.
cnobilia, saqarTvelos eklesia imis gamo, rom igi XIX s-Si ruseTis
eklesiis nawilad iqca, ukve aRar iwodeboda qarTulad. amis gamo, avtoke-
faliis moTxovnis oficialurad warmoCenamde qarTvelma mRvdelmTavrebma
daisaxes ori miznis Sesruleba: 1. rogorme wm. sinodis saimperatoro
karisa da piradad imperatorisaTvis miewodebinaT cnobebi qarTuli ek-
lesiis Zveli didebisa da avtoritetis Sesaxeb; 2. rogorme saqarTvelos
eklesiis istoriis codna gadaecaT momavali TaobebisaTvis. Cvenma ierar-
qiam isargebla 1901 wels mowyobili didi zeimiT, romelic aRiniSna saqarTve-
los ruseTTan `SeerTebis~ 100 wlisTavis aRsaniSnavad da wm. sinods
gaugzavna swored aRniSnuli Sinaarsis Semcveli Txovna. am vrcel doku-
ments, romelSic gamowvlilviTaa gadmocemuli istoriuli simarTle qarTuli
eklesiis aTaswlovani istoriidan, misi udidesi gavlena qarTvelTa suli-
er da saero yofaze, erTvis Txovna wmida sinodisadmi, raTa man ̀ peterbur-
gis Teologiis akademiaSi daaarsos qarTuli saeklesio istoriis damoukide-
beli kaTedra, sadac Seiswavlian xelnawerebs, saeklesio arqiteqturul
Zeglebsa da yvelafers, rac ki qarTul eklesias exeba. es naSromebi axali
cnobebiT gaamdidreben Teologiur da saeklesio literaturas da naTels
mohfenen msoflio marTlmadidebluri eklesiis jer kidev naklebad Ses-
wavlil furclebs~28. ruseTis imperiaSi revoluciuri procesebis dawye-
bamac daaCqara ukve oficialur doneze avtokefaliis moTxovnis wamowyeba.
am moTxovnebiT mravaljer mimarTes imperatorsa da wmida sinods.
1105s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
1905 wlis 11 oqtombers qarTvelma dide-
bulebma mimarTes kavkasiis mefisnacvals da
gadasces werilobiTi dokumenti, raTa impe-
ratorisaTvis mierTmia. wmida ilia marTlis
arqivSi daculi xelnaweris teqsti (xel-
nawerTa inst. i. WavW. fondi, saqme #202)
warmoadgens ilias mier warmoTqmuli moxs-
enebis nawils saqarTvelos eklesiis avtoke-
faliis aucileblobis Sesaxeb. rogorc Cans,
es sityva iliam waikiTxa voroncov-daSk-
ovTan audienciisas. gazeT ̀ cnobis furcels~
gamouqveynebia imperatorisaTvis gadasacemi
dokumentis nawili: `Tqveno brwyinvalebav,
16 saukunea iveriis xalxi Tayvansa scems
wmida jvars uflisas. bevri, bevri mZime gan-
sacdeli da ubedureba gamoiara am xalxma sarwmunoebis gulisaTvis, mTeli
saukuneebis ganmavlobaSi qarTveloba aRmosavleT qveynebis mpyrobelTa
ulmobeli uRlis qveS kvnesoda. iTmenda sisastikes, magram iveriis ekle-
sia mainc Seuryeveli da cxoveli iyo. Zlieri iyo suli da uZleveli Zala
misi, damyarebuli mwyemsTa da samwysoTa Soris mtkice erTobaze, didebulia
da qebuli wamebulTa sisxliT morwyuli is gza, romelzedac Seudreklad
mihyavda, amxnevebda, anugeSebda da uTiTebda qristianobis sazogadoebrivi
da saxelmwifoebrivi cxovrebis miznisa da idealebisaken. magram gavida
ukanaskneli 100 weli, rodesac qarTuli eklesiis bed-iRbals ganagebdnen
rusi egzarqosebi da rasa vxedavT axla? sarwmunoeba moklulia qarTvel
xalxSi, indiferentizmma moicva yvela nawili mcxovrebTa, romelmac daibu-
da TviT morwmuneTa gulSiac. eklesiebi carielia did sauflo dResaswauleb-
Siac ki; eklesiebi TiTqmis yoveldRe iZarcvebian, rac warsul saukuneebSi
ar naxula da ar gagonila. mrevli uars ucxadebs mRvdels da aRar uxdis
arafers saeklesio saRmrTo wesis SesrulebisaTvis da zogierTs adgileb-
Si sruliadac uaryofs mas. saqarTvelos samRvdeloeba ukidures mdgomar-
eobaSia Cayenebuli, werilobiT Tu deputatebis piriT, saqarTvelos egzar-
qoss ucxadebs, rom SimSiliT sikvdili moelis da Tu mTavrobam ar uzrun-
velyo igi, iZulebuli iqneba uaryos mwyemsTmsaxureba da daubrundes eris
kacobas da saeriskaco saqmiT gamonaxon TviT arsebobisaTvis saWiro sazr-
do. erTi sityviT, saqarTvelos marTlmadidebeli eklesia amJamad saSinel
sulTmobZravis mdgomareobaSia. esa xdeba maSin, rodesac eklesiis sxva
xalxs sarwmunoeba mtkiced aqvs daculi da samRvdeloebac uzrunvelyo-
fili. ra aris mizezi saqarTvelos eklesiis ase dacemisa? ra aris mizezi
sarwmunoebis ganqrobisa saqarTveloSi, im qarTvelebSi, romelzedac bizan-
tiis SesaniSnavi istorikosi prokofi kesariisa ambobs: `iverielni yvela
1106 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
xalxebze ukeT inaxaven wess qristianobriv sarwmunoebisas~. mizezi is
aris, rom iveriis eklesias waerTva yovelive is, riTac cocxlobda, Zlieri
iyo igi da riTac scocxlobdnen kavkasiis sxva erebis eklesiebi. Seswyda
sicocxlis ZarRvi. ganhqra eklesiasa da mis meTaurebs Soris kavSiri,
romelic mtkiced damyarebuli iyo STamomavlobisa, enisa, gadmocemaTa da
sulier mSobliur erTobaze, waerTva TviTmmarTveloba, gauqmda saerovno
wesi, romelic qvakuTxedi iyo organizaciisa, amJamad saqarTvelos eklesias
aRar hyavs meTauri, aRar aqvs kanonieri avtokefalia. exlandeli meTaurni
ucxoni arian iveriis eklesiisaTvis; ucxoni arian exlandeli mwyemsnic,
aRzrdilebi xalxis winaaRmdeg mimarTulebaSi. eseni moklebulni arian
niWs sityvierebisas mSobliur enaze da xalxis TvalSi warmoadgenen mx-
olod sasuliero uwyebebis moxeleT. amgvar pirobebSi eklesia unda
dacemuliyo da aki marTlac daeca. saqarTvelos marTlmadideblur ek-
lesiis saxsnelad saWiroa mieces Tavisufali sicocxle, daubrundes Zve-
li kanonieri marTva-gamgeoba, srulad daubrundes xalxis mier arCeuli
kaTalikosi srulis uflebebiTa da valdebulebebiT, iveriis eklesiis ga-
mosabruneblad sxva gza ar aris. eseTi reforma SesZlebs mxolod, Seas-
woros 100 wlis usamarTloba da amasTanave xels Seuwyobs saqarTvelosa
da ruseTis politikuri erTobis ganmtkicebas, radgan es erToba ise Zli-
erad arafriT ar sustdeba, rogorc imiT, rom qarTveli xalxi moklebulia
im did uflebas, romliTac savsebiT sargebloben mezobeli xalxebi.
Tqveno brwyinvalebav! ganzraxuli avtonomia kavkasiis eklesiisa mitro-
politis meTaurobiT ver daakmayofilebs qarTvel ers, romelic gulmok-
lulad miegeba am ambavs da scno, rom am cvlilebebiT moespoba saqarTve-
los eklesias mravalsaukunovani arsebobis ukanaskneli kvali; ara, saWiroa
aRdgenil iqnes saqarTveloSi sakaTalikoso uflebani da ai, amitom Cven,
saqarTvelos sxvadasxva kuTxidan Sekrebilni, wevrni saqarTvelos eklesi-
isani vTxovT Tqvens brwyinvalebas, aRmouCinoT Zlieri daxmareba am Sua-
mdgomlobas, romelic aRZra amer-imereTis samRvdeloebam mis imperatoro-
biT udidebulesobisa da uwmindesi sinodis winaSe, rom aRdgenil iqnas
iveriis eklesiis avtokefaluri uflebani, amorCeuli kaTalikosis meTau-
robiT. Cven Rrmad gvwams, rom Tqveni avtoritetuli da samarTliani gamo-
qomagebaDSewynarebuli iqneba xelmwife imperatoris mier da daubrundeba
saqarTvelos eklesias avtokefalia, ise, rogorc mxolod Tqveni Suamdgom-
lobiTve daubrunda somexTa avtokefalur eklesias mamulebi da naciona-
luri saeklesio samrevlo skolebi. ganaxleba saqarTvelos avtokefaluri
eklesiisa sxva reformebTan erTad, romelTac moulodnelad moelis xalxi,
Cven qveyanas waiyvans mSvidobianobisaken~29.
am dokumentis gadacemis win, Cans, ilias warmouTqvams sityva, romlis
teqstic ilias pirad saarqivo fondSia daculi: `Tqveno brwyinvalebav,
1107s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
ruseTis farglebSi yvela araruss (inorodecs) sarwmunoebrivi marTvis
saqmeSi damoukidebloba aqvs. somxebi, musulmanebi, ebraelebi da a.S. Tavian-
Ti aRmsareblobis mmarTvelobaSi TavisTavadni arian. maT aqvT sakuTari
sasuliero saswavleblebi, sadac swavla mSobliur enazea da yoveldRe
mSobliuris swavlebas daTmobili aqvs farTo adgili. maT damoukideblad
marTavs sakuTari samRvdeloeba. ucnauria, rom am sikeTes moklebulni
arian mxolod marTlmadidebelni qarTvelebi, TiTqosda sasjelad maTi
marTlmadideblobis gamo.
martooden marTlmadidebeli qarTvelebis uuflebobam SeiZleba warmoS-
vas azri, rom ararusebisaTvis erovnuli gagebiT marTlmadideblur ruseTSi
momgebiani araa marTlmadidebluri sarwmunoebis aRmsarebloba. saqmis aseTi
viTareba SeiZleba aixsnas mxolod raRac gaugebrobiT, romelsac amdeni
xania mxolod ziani moaqvs marTlmadideblobisaTvis.
amgvari aragonivruli viTarebis Semdgomi SenarCuneba, Cveni azriT, miC-
neuli unda iqnes udides saxelmwifoebriv da religiur Secdomad.
amitomac gansaxilvelad warmogidgenT Suamdgomlobas qarTuli eklesi-
isaTvis mis wiaRSi uZvelesi droidan arsebuli avtokefaliis dabrunebis
Sesaxeb: vimedovnebT, rom amiT vasrulebT Cvens moqalaqeobriv vals da
vsasoebT, rom am TxovniT Tqveni brwyinvalebis mxardaWera daimsaxuros~30.
1905 wels mefisnacvlisadmi mxolod moTxovnis wardgeniT ar dakmay-
ofilebula ilia. peterburgSi saqmis ganxilvamde Tavad sagangebod eaxla
wmida sinodis oberprokurors a. d. obolenskis, romelsac dawvrilebiT
ganumarta saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenis arsi, rom am sak-
iTxis mougvarebloba momtani iyo mravali ubedurebisa31. rogorc Cans,
peterburgSi gamgzavrebamde ilia sagangebod emzadeboda sinodis ober-
prokurorTan Sesaxvedrad, iRrmavebda codnas qarTuli eklesiis avtoke-
faliis Sesaxeb. amas miuTiTebs ilias monawileoba 1905 wlis Tbilisis wm.
nikolozis eklesiis saswavleblis SenobaSi gamarTul yrilobaSi, romelic
mieZRvna qarTuli eklesiis avtokefaliis sakiTxs. yrilobaze gamosuli
oratorebi moiTxovdnen saqarTvelos eklesias avtokefaliis aRdgenis Semdeg
dabruneboda CamorTmeuli miwebi32.
zemoaRniSnul Sexvedraze, mefisnacval voroncov-daSkovs ar gamouTq-
vams survili avtokefaliis aRdgenisa, mas ganucxadebia: damarwmuneT, rom
eg avtokefalia sasargeblo iqneba saqarTvelosaTvisac da ruseTisaTvisac
da maSin dagiWerT mxarso, Tanac yuradReba miupyria im sakiTxisaTvis, rom
kanonikuri TvalsazrisiT, erT saxelmwifoSi erTi eklesiis arsebobaa neba-
darTuli. maSasadame, erT ruseTis imperiaSi ori avtokefaluri (saqarTvelosa
da ruseTis) eklesiis arseboba uxerxulobas Seqmnida. ilias Semdgom
konsultaciebi miuRia am sakiTxze qarTvel sasuliero pirTagan. eqvTime
TayaiSvili aRwers im drois viTarebas: `bolos da bolos gadavwyviteT
didi demonstracia mogvewyo da avtokefalia mogveTxova, Tan unda wagveRo
1108 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
bairaRebi da plakatebi warwerebiT: `aRgvidgineT avtokefalia~ da sxva.
wamoiWra sakiTxi: vin unda gaZRoloda win am araCveulebriv demonstra-
cias? iliam gviTxra: `Tu saWiroa, me wagiZRvebiTo!~33.
avtokefaliis moTxovna, wamoyenebuli qarTveli mRvdelmTavrebis mier,
namdvil saxalxo moZraobad iqca. yvelas amxnevebda ilias Tanadgoma.
wmida ilia marTlis binaze ikribeboda sazogadoeba am sakiTxze msjelobi-
saTvis, Sekrebebs eswreboda akaki wereTeli, niko nikolaZe, iakob gogebaS-
vili da sxv. ilias ufro gamowvlilviT gaacnes misTvis saintereso sak-
iTxebi da igi, ukve momzadebuli, gaemgzavra peterburgSi. al. cagarelTan
erTad eaxla peterburgis mitropolit antonis. `orive qarTveli xangr-
Zlivad ebaasa sinodis Tavmjdomares qarTvelTa eklesiis Tavisuflebaze.
am vizitis Semdeg ilia ufro arkvevda saWiro masalebs, rasakvirvelia,
moxsenebisaTvis~34.
ruseTis mTavrobam marTlac ganixila qarTvelTa mier dayenebuli sak-
iTxi da igi gadasawyvetad miando ruseTis momaval saeklesio krebas. am
krebis mosamzadebel TaTbirebze, 1906-1907 wlebSi, iyo msjeloba am saki-
Txzec. masSi monawileobdnen episkoposebi kirion saZagliSvili, leonide
oqropiriZe da eqvTime eliaSvili. es ukanaskneli TiTqosda mxars ar
uWerda avtokefalias. kirioni da leonide ki araTu mxardamWerni, aramed
wamomwyebni iyvnen avtokefalurobis ideisa. TaTbirSi monawileobdnen pro-
fesorebi: aleqsandre cagareli, aleqsandre xaxanaSvili, niko mari. yvela
maTganma sxdomebze waikiTxa moxseneba. ep. kirionma oTxi moxseneba wai-
kiTxa. pirvelSi naCvenebi iyo, Tu romel saukuneSi miiRo qarTulma ekle-
siam avtokefalia da misi gauqmebiT romeli kanonebi dairRva (mociqulTa
30-e da 35-e, antioqiis krebis 22-e kanoni). meore moxseneba exeboda mZime
sarwmunoebriv yofas saqarTveloSi da mis gamosasworeblad avtokefaliis
aRdgenis saWiroebas. mesame moxsenebaSi naCvenebi iyo, rom sxvadasxva wyaros
cnobebi XI s-Si iberiisaTvis avtokefaliis miniWebis Sesaxeb, sinamdvileSi
gulisxmobda tao-klarjeTis iverias. mcxeTis eklesia maSin ukve avtoke-
faluri iyo. meoTxe Seexeboda eklesiaTa mowyobis erovnul princips.
didmniSvnelovani iyo prof. cagarelis, prof. al. xaxanaSvilis vrceli
moxsenebani. maTTan erTad qarTuli eklesiis avtokefalias icavda ori
rusi mecnieri: peterburgis sasuliero akademiis profesori ivane sokolovi,
moskovis akademiis profesori zaozerski, magram TaTbiris monawileTa
umetesobam sakiTxi saqarTvelos eklesiis avtokefaliis Sesaxeb aRiara
usafuZvlod. maT Soris aqtiurobdnen mtrebi qarTuli eklesiis TavisTava-
dobisa: prof. glubokovski, ostroumovi, episk. stefane, dekanozi vostor-
govi, butkeviCi da sxvebi35. 20 kacisagan Semdgarma sinodis komisiam ugule-
belyo sakiTxi qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgenisa. wm. sinodma
dausjelad ar datova arc erTi sasuliero piri, romelnic aRniSnul
sakiTxs ayenebdnen. saqarTvelodan gaaZeva episkoposi kirioni. kirions
1109s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
daabrales 1908 wlis 28 maiss saqarTvelos egzarqos nikonis mkvlelobaSi
monawileoba. am ciliswamebam ukiduresad aRaSfoTa morwmuneni.
ilias mokvlisa da imperiaSi reaqciis gamarjvebis Semdeg, qarTvelma
avtokefalistebma gadawyvites TavianTi ideis xalxis gulamde mitana wignebis
gamocemiT. am periodSi daibeWda mravali Sroma, miZRvnili qarTuli ek-
lesiis avtokefaliisadmi. pirveli msoflio omis bolo periodSi, ruseTis
imperiis politikuri ryevis dawyebisas moZraoba kvlav aRorZinda. sam-
Rvdeloebam mTeli simZafriT wamoayena avtokefaliis aRdgenis sakiTxi.
1916 wlidan saqarTvelos sxvadasxva eparqiaSi mowveuli krebebi iRebdnen
gadawyvetilebebs TviTmwysobis aRdgenis Sesaxeb. eklesiis Tavisufleba
miaCndaT sawindrad saqarTvelos momavali gaTavisuflebisa, ris imedsac
omSi ruseTis imperiis damarcxeba aRZravda. wm. sinodi iZulebuli Seiqna,
mieRo iseTi RonisZiebani, rac CaaxSobda avtokefalistTa moZraobas, amasTan
dakavSirebiT wm. sinodma ganixila sami RonisZieba:
1. daearsebinaT kavkasiis samitropolito (mas unda CaexSo saqarTvelos
avtokefaliis moTxovna);
2. soxumis eparqiis proeqti (mas saqarTvelos saegzarqosodan unda
moewyvita afxazeTis regioni);
3. daxuruliyo saqarTvelo-imereTis sinodaluri kantora (saqarTvelos
avtokefaluri eklesia swored mis bazaze unda warmoqmniliyo, misi gauqme-
biT avtokefaliis moTxovnas safuZveli gamoecleboda).
1916 wels marTlac daarsebula `kavkasiis samitropolito~. misi Seqm-
nis sakiTxs sinodi aTi wliT adrec ixilavda. saqarTvelos saegzarqo-
sodan gamoiyo soxumis eparqia da saqarTvelos saegzarqosos ewoda kavkasiis
samitropolito olqi.
ruseTis imperiaSi 1917 wlis Tebervlis
revoluciis Semdeg qarTvelma samRvdeloe-
bam gadawyvita uswrafesad esargebla Seqmn-
ili momentiT da gamoecxadebina avtokefaliis
aRdgena. 1917 wlis 12 marts mcxeTaSi Seikri-
ba aTiaTasobiT morwmune. swires mRvdelmT-
avrebma leonidem, giorgim, antonma da pir-
osim. aq iyvnen saqarTvelos eparqiaTa warmo-
madgenlebi, sagubernio da samazro marSle-
bi. sveticxovelSi wirvisas ̀ ganicadeze~ sity-
viT gamovida episkoposi leonide da gamo-
acxada saqarTvelos eklesiis avtokefaluri
marTva-gamgeobis aRdgena. miuloca istoriu-
li dRe mTel qarTvel xalxs. wirvis damTavre-
bis Semdeg `mravalJamieri~ ugalobes sino-
1110 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
dis mier dasjil episkoposebs kirions da daviTs, arqimandrit ambrosi
xelaias, gadasaxlebulT.
ambionidan gamocxadda, rom 1. 1917 wlis 12 martidan grZeldeba saqarTve-
los eklesiis avtokefalia; 2. droebiT, kaTalikosis arCevamde, eklesiis
gamged iniSneba guria-odiSis episkoposi leonide; 3. xolo eklesiis mma-
rTveloba evaleba aRmasrulebel komitets, romelSic Sedian sasuliero
da saero pirebi. imave dRes iqve Sedga oqmi, imave, oRond ufro ganmartebi-
Ti Sinaarsisa, romelsac daemata erTi muxli, rom es dadgenileba unda
moxseneboda ruseTis axali mTavrobis Tavmjdomares, ministrTa sabWos,
sinodis oberprokurors b. lvovs da Tbilisis kavkasiis komisariats. mas
mRvdelmTavarTa da sasuliero pirebTan erTad xeli moaweres Tavad-
aznaurebma da xalxma36. gadawyda, qarTvel samRvdeloebas Seewyvita kavSi-
ri yofil egzarqossa da saegzarqososTan. Txovnebi da moxsenebebi unda
gaegzavnaT leonidesa da eklesiis droebiT mmarTvelobasTan, qarTul
enaze unda Sedgeniliyo dokumentebi; wirvisas sinodis nacvlad kaTaliko-
sis mosaydre unda moexsenebinaT.
meore dRes, 13 marts, episkoposma leonidem oficialurad ganucxada
egzarqos platons, rom igi mcxeTis krebis dadgenilebiT gadayenebulia
Tanamdebobidan da movalea eklesiis yoveli saqme da qoneba gadasces
kaTalikosis mosaydres37.
14 marts TbilisSi mowveulma krebam daadgina sionSi rusulis nacvlad
RvTismsaxurebis qarTul enaze Catareba. amasobaSi ruseTis droebiTma
mTavrobam ganixila 1917 wlis 12 martis aqti da daadgina: ̀ mieces saqarTve-
los eklesias avtokefalia ara teritoriuli, aramed erovnuli niSnis
mixedviT. marTlmadidebeli rusebisa da araqarTvelebis eklesiebi darC-
nen ruseTis sinodis gamgeobis qveS. saqarTvelos eklesiis avtokefaliis
aRiareba sabolood ekuTvnis ruseTis damfuZnebel krebas~38.
es dadgenileba miiRes 27 marts, 29 marts ki Sedga qarTvelTa saekle-
sio kreba, romelmac daadgina, rom saqarTvelos eklesiis erovnuli niSniT
avtokefalia ewinaaRmdegeba saeklesio kanonebs. amiT erTmaneTs daupir-
ispirdeba rus-qarTvel morwmuneTa interesebi. amitomac saqarTvelos unda
mieces teritoriuli avtokefalia.
1917 wlis aprilSi ruseTis mTavrobam saeklesio sakiTxis Sesaswavlad
gamoagzavna prof. beneSeviCi rusTa interesebis dasacavad.
1917 wlis 15 agvistos saqarTvelos eklesiis mmarTvelobam aRadgina
Tbilisis qarTuli samitropolito kaTedra. es momenti udides movlenad
miiCneoda, radganac rusi episkoposi Tbilisis mitropolitad acxadebda
Tavs da cdilobda rusi mrevlis damwysvas. kaTedra Tavis xelSi aiRo
episkoposma leonidem.
1111s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
23 agvistos qarTvelma samRvdeloebam daikava egzarqosis saxli.
amasobaSi droebiTma mTavrobam daamtkica debuleba `ruseTis saxelmwi-
foSi saqarTvelos eklesiis uflebrivi mdgomareobis Sesaxeb~. ruseTi
cnobda saqarTvelos eklesiis teritoriul avtokefalias, aniWebda mas
ruseTis eklesiis Tanabar iuridiul mdgomareobas, eZleoda xazinidan
Sesanaxi Tanxebi. ase rom, saqarTvelos saegzarqosos iuridiul memkvi-
dred gamocxadda saqarTvelos eklesia39.
yofilma egzarqosma iCivla moskovis saeklesio krebaze da ganacxada,
rom saqarTvelo CamoSorda marTlmadideblobas avtokefaliis aRdgeniT.
ase rom, mxolod droebiTi mTavrobis dadgenileba ar iyo sakmarisi
eklesiis mdgomareobis gansamtkiceblad. 1917 wlis 3-12 agvistos sxdome-
bze gadawyda, mowveuliyo saqarTvelos saeklesio kreba da mTeli saqarTvelo-
dan Sekrebiliyvnen delegatebi.
1917 wlis 8 seqtembers sionis taZarSi saeklesio krebaze Seikriba 600
delegati. aq iyvnen Tbilisis mitropoliti leonide oqropiriZe, episko-
posebi: piros oqropiriZe, anton giorgaZe, giorgi aladaSvili, arqiman-
dritebi, ber-monazvnebi, saeroni. episkoposi kirioni krebis pirvel sxd-
omebs ar daswrebia. krebas Tavmjdomareobda leonide. prezidiumis wevre-
bi iyvnen giorgi Juruli, trifon jafariZe da spiridon kedia. krebam
ganixila eklesiis sxvadasxva saSinao sakiTxi, maT Soris umTavresi iyo
eparqiebisa da sakaTalikoso sabWos Seqmnis sakiTxi. 17 seqtembers daini-
Sna kaTalikos-patriarqis arCevnebi. kenWi eyara or kandidats – episkopos
kirionsa da mitropolit leonides. arCevnebSi monawileobda 440 kaci.
faruli kenWisyriT leonidem miiRo 230 xma, kirionma _ 241. 11 xmis
upiratesobiT kaTalikosad gamocxadda kirioni. mas ugalobes `aqsios~.
imave dRes, saRamos, amoirCies episkoposebi: quTaTel mitropolitad anton
giorgaZe, Wyondidel mitropolitad ambrosi xelaia, urbnel episkoposad
daviT kaWaxiZe, alaverdis episkoposad piros oqropiriZe40.
kaTalikos-patriarqma kirionma ̀ gujariT~ mimarTa ̀ didebulsa da RvTiv-
dacul iverias~, romelSic, kerZod, naTqvami iyo: ̀ ganmtkiceba axlad aRdge-
nil eklesiisa mis istoriul uflebebSi – ai, pirveli sazrunavi. dRes
valad aZevs Cvens eklesias emsaxuros imave ideas da medgrad gaaxsenos
kacobriobas saxeli qarTveli erisa. man xeli unda Seuwyos Cvens ganmtki-
ceba-gaerTianebas, raTa kacobriobis ferxulSi Cvenc vpovoT Sesaferi da
damsaxurebuli adgili. ai, meore sazrunavi Cveni!~41.
kirionma epistoleebiT mimarTa ̀ aRmosavleTis patriarqebs~, romis paps, somexTa
kaTalikos-patriarqs, amcno maT qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgena.
kaTalikos-patriarqis taxtze asvla kirions pirvelma miuloca Tbilelma
mitropolitma leonidem: ̀ me miorkecdeba Zal-Rone, rom marto ara var da
megulebiT Cveni eklesiis umaRles xelmZRvanelad. fics vdeb, mTeli Cemi
arsebiT dagexmaroT tvirTis zidvaSi, Cveni eklesiis saqmis gaZRolaSi~42.
1112 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
mitropoliti leonide iyo erT-erTi udidesi Semoqmedi qarTuli ekles-
iis avtokefaliisa kirionTan erTad, romlis Rvawli didad daafasa saek-
lesio krebam.
kirionis moRvaweobis suraTi kargadaa gadmocemuli missave sityvaSi,
romelic warmoTqva 1917 wlis 21 seqtembers Tedo Jordanias saflavze:
`eqvsi weli vswavlobdiT seminariaSi erTad da Semdeg akademiis damTavre-
bisa sxvadasxva asparezze mogvixda samsaxuri. Sen sayvarel samSobloSi,
me ki ucxoeTSi. aqedan iwyeba Cveni moRvaweoba samSoblo eklesiis aRsad-
genad. iseTi Zneli dro iyo maSin, rom avtokefaliaze mxolod CurCuliT
laparaki SegveZlo. gamoCnda ruseTSi RvTisnieri da patiosani adamiani n.
n. durnovo, romelic qadagebda uSiSrad Cveni eklesiis avtokefaliazed.
Cvenc amovudegiT mas mxarSi da SevudegiT saqmes. aravis egona, rom durn-
ovo rusi iyo. fiqrobdnen, rom Cemi gvari (saZagliSvili) rusulad gada-
vTargmne da me mawerdnen amis cxel-cxel statiebs. 32-33 weliwadi viR-
vaweT erTad da ai, veRirseniT imas, rasac mouTmenlad moelodnen Cveni
winaparni. CamogZaxeb saflavSi: gixarodes erTgulo muSako...… Cveni didi
xnis natvra asrulda, aRsdga kvlav saqarTvelo, auwye Cvens winaparT, rom
vsunTqavT Tavisufal eklesiaSi...~ (episkopos kirionis fondi 11245). kiri-
oni TavdadebiT Seudga eklesiis aRorZinebis saqmes, 1918 wlis 26 ianvars,
wmida daviT aRmaSeneblis xsenebis dRes, akurTxa Tbilisis axaldaarsebu-
li universiteti. 1918 wlis 27 maiss Tavisuflebis moedanze paraklisisas
sityviT mimarTa sazogadoebas, 1918 wlis 27 ivniss martyofis monasterSi,
rezidenciaSi, kaTalikos-patriarqi kirioni tyviiT gangmiruli ixiles. ma-
Sin igi yofila 68 wlisa, damblisagan xeli hqonda dakavebuli. kiron II
dakrZales 7 ivliss sionis taZarSi.
saqarTvelos respublikis mTavroba mimdevari iyo socialisturi mima-
rTulebisa da amitomac eklesiis mimarT gulgrilad iyo ganwyobili. ̀ menSe-
vikebad~ saxeldebulma aTeisturi mrwamsis mqone xelisuflebam, romelsac
msoflio demokratiis burjad warmoedgina Tavisi Tavi, ver SeZlo aReqva
qarTuli eklesiis istoriuli damsaxureba da misi momavali mniSvneloba
qarTveli erisaTvis da amitomac qarTuli eklesiis mimarT gulgrilad
iyo ganwyobili. saerTod, aRsaniSnavia, rom isini (menSevikebi) aTeuli wleb-
is manZilze politikuri cxovrebis pirvel planze ayenebdnen ara qarTve-
li eris Tavisuflebasa da saxelmwifoebriobas, aramed Cagruli social-
uri fenis – muSaTa klasis interesebs. mxolod xelsayrelma istoriulma
viTarebam _ I msoflio omSi ruseTis damarcxebam, rusuli armiis gasvlam
amierkavkasiis frontebidan da ucxo saxelmwifoTa kategoriulma moTxov-
nebma, faqtobrivad, aiZula qarTveli socialistebi, gamoecxadebinaT saqarTve-
los damoukidebloba. cxadia, maTTvis eklesiis problemebi meorexarisxo-
vani iyo43. yovelive es iwvevda kaTalikos-patriarq leonides (1918-1921)
1113s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
aRSfoTebas. menSevikebma politikuri ususurobis gamo ver gaiTvaliswines
is safrTxe, romelic moeloda Tavisufal saqarTvelos `socialisturi~
ruseTisagan, yuri ar daugdes kaTalikos-patriarq kirionis winaswarmetyvele-
bas `mduRare ruseTidan~ mosalodneli safrTxis Sesaxeb.
1920 wlis 27 ivniss TbilisSi Sedga meore saeklesio kreba, gaarCies
eklesiis saxelmwifosagan gamoyofis, sasuliero saswavleblebis saminist-
rosadmi gadacemis, eklesiis biujetis, samRvdeloebis sayofacxovrebo da
mcxeTa-Tbilisis eparqiebis gaerTianebis sakiTxebi. krebam kaTalikos-patr-
iarqad daamtkica mitropoliti leonide (oqropiriZe).
bolSevikuri ruseTis mier saqarTvelos aneqsiis Semdeg, saxelmwifom gaat-
ara sagangebo meToduri RonisZiebani, raTa saerTod moespo eklesia, magram
ver gaiTvaliswina erTi ram, rom sal kldeze qristes mier dafuZnebul
eklesias `bWeni jojoxeTisani ver moerevian~. bolSevikebma, cxadia, eklesia
sabolood gamoyves saxelmwifosagan, e.i. samRvdeloeba ulukmapurod datoves.
1921 wlis 1-5 seqtembers, leoni-
des gardacvalebis Semdeg, gelaT-
Si Semdgarma mesame saeklesio kre-
bam kaTalikos-patriarqad airCia
ambrosi xelaia. bolSevikebma maleve
daxures gelaTis eklesia. igi SemTx-
veviT gadaurCa maTgan dangrevas.
`komunistebad~ saxeldebuli bo-
lSevikebi eweodnen xalxis umagali-
To eqspluatacias. mosaxleoba sabo-
lood daumorCiles saxelmwifo Za-
lauflebas. adamianTa interesebze
maRla ayenebdnen saxelmwifos, rom-
lis gaZliereba kvlav adamianTa
dasamorCileblad esaWiroebodaT.
maT mier faqtobrivad aRdgenil ru-
seTis imperiaSi, e.w. ssrk-Si, bolSe-
vikebis saboloo miznis Tanaxmad,
unda Camoyalibebuliyo erTi rusuli enis mqone xalxi, erTi bolSevikur-
komunisturi fsiqikis matarebeli.
qarTveli eris aseTi mZime gasaWiris Jams, cxadia, eklesia, romelic wmida
ilia marTlis Tanaxmad, `yovelTvis TavdadebiT patronobda Cvens ers44~,
ganze ver dadgeboda, politikaSi Carevisagan Tavs ver Seikavebda. amitomac,
sakaTalikoso sabWos dasturiT patriarqma ambrosi xelaiam memorandumiT
mimarTa mTeli msoflios mTavrobebs, kerZod ki genuis konferencias.
1114 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
eklesia aTeistebis batonobis dros
qristianebma mravali devna ganicades saukuneTa manZilze. pirveli dev-
na, rogorc cnobilia, imperator neronis dros moewyo. dapatimreba, gada-
saxleba, tanjva-wameba, sajarod abuCad agdeba da gausamarTleblad daxoc-
va RvTismorwmune adamianebisa da gansakuTrebiT ki RvTismsaxurebisa. am
mxriv, albaT, veraferi Seedreba komunist-bolSevikebis mier mowyobil dev-
na-Seviwroebas. eklesiis ezoSi Seyril morwmuneebs, moxucebs, qalebs da
bavSvebs uginebdnen siwmindeebs, romelTac isini cxovrebis manZilze sa-
soobdnen, amsxvrevdnen wmida xatebsa da jvrebs, bilwavdnen wmidaTawmida
sakurTxevlebs. wverebiT aTrevdnen moxuc mRvdlebs, gumbaTebsa da samrek-
loebidan yridnen jvrebs da zarebs, Zarcvavdnen da aCanagebdnen saukuneTa
manZilze nagroveb sasuliero ganZs. dioda udanaSaulo adamianTa sisxli,
sagangebod da mizanmimarTulad fexqveS iTeleboda sarwmunoebrivi grZno-
ba RvTis mosiyvarule adamianebisa, magram imis gamo, rom qristianoba
saqarTveloSi warmoadgenda ara mxolod religiur mimarTulebas, aramed
erovnul sarwmunoebas, bolSevik-komunistebi masTan erTad qarTveli xalx-
is erovnul grZnobebsac bilwavdnen. magaliTad, WeSmaritad xalxis moZu-
le komunistebma ikadres da gaxsnes argveTis wmida mTavrebis, saqarTvelo-
saTvis Tavdadebuli wmida daviTisa da wmida konstantines uxrwneli neSt-
ebi, romelTa saswaulebriv Zalas xalxi Tayvans scemda arabTa Semdgom
VIII saukunidan vidre XX saukunemde. daSales wmida neStebi, calkeul
Zvlebs TokebiT aTrevdnen xalxis win, im xalxisa, romelic am dros tiro-
da da godebda. es aqti miuTiTebs, rom saqarTvelos arc erTi mteri,
arabebis Semdgom, ar iyo qarTveli xalxisaTvis ufro saSiSi da veragi,
vidre rusul-bolSevikuri xelisufleba. verc Turq-seljukebma, verc mon-
Rolebma, verc osmal-sparselebma ver SeZles qarTveli xalxisaTvis See-
ginebinaT wmida daviTis, wmida konstantines, wmida Sios, sxva wmidanebis
nawilebi. bolSevikebi angrevdnen eklesiebs, RvTismsaxurebs awamebdnen,
rogorc fizikurad, ise sulierad, xalxis win aiZulebdnen uareyoT wmida
sarwmunoeba. yvela ver uZlebda zewolas. moZRvarTa beds morwmuneebic
iziarebdnen imiT, rom komkavSirelebi zneobrivad abuCad igdebdnen maT
grZnobebs, e.w. ̀ komkavSiruli SobiT~, ̀ komkavSiruli aRdgomiT~, ̀ samoqalaqo
qorwinebiT da naTlobiT~.
saqarTvelos eklesiebSi im droisaTvis, XX s-is 20-iani wlebis dasawyis-
Si, didZali qoneba, saeklesio ganZi iyo daculi. XIX s-is bolos gabriel
episkoposis erTi ucxoeli stumari gaaoca imereTis eklesiebSi daculma
masiuri oqrosagan gakeTebulma saeklesio nivTebma, aseve iyo saqarTvelos
sxva raionebSic. es ganZi axla ukve komunist-bolSevikebis guls axarebda.
eklesia-monastrebi dangreva-daxurvis win, saguldagulod iZarcveboda. sa-
1115s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
ganZuris mciredi nawili muzeumebs gadaeca, xolo udidesi _ `araistori-
uli mniSvnelobis~ ganZi _ adgilobriv xelisuflebas, `kulturul-sagan-
manaTleblo saqmianobisaTvis~, sinamdvileSi ki, cxadia, eklesiis mier saukuneTa
manZilze nagrovebi oqro-vercxli da Zvirfasi qvebi daitaces.
XX s-is 20-ian wlebSi daxures aTasze meti eklesia, gaauqmes RvTismsax-
ureba. zogierTi cnobiT, am dromde saqarTveloSi yofila 1350 eklesia,
1700 mRvdeli, 1527 beri, 280 monazoni (1924 wlamde), maTi ricxvi ramden-
ime aTeulamde Semcirda.
swored am ngreva-ganadgurebis dros sruliad saqarTvelos kaTalikos-
patriarqma wmida ambrosi xelaiam WeSmaritad Tavi da suli dado qarTve-
li erisaTvis, gaugzavna genuis konferencias mimarTva, romliTac msoflios
amcno qarTveli eris ubedurebis Sesaxeb.
1922 wlis april-maisSi genuaSi Catarda saerTaSoriso konferencia,
romelSic monawileobda 29 saxelmwifo. ruseTs surda gasvla saerTaSo-
riso izolaciidan, amitomac cdilobda rogorme kargi saxiT warmdgariyo
forumze. am dros misTvis didi mniSvneloba hqonda msoflios saxelmwifo-
Ta mxridan keTilganwyobas, ruseTi cdilobda mieCqmala is ubedurebani,
rac misma mtaceblobam moutana patara erebs 1917-1921 wlebSi. wmida
ambrosim genuis konferenciis yuradReba miapyro ara eklesiis, aramed
qarTveli eris umZimes xvedrs, romelSic igi Cavarda 1921 wlis Semdeg:
`...Cemi samSoblo 117 weli ruseTis biurokratiisagan ganicdida mxolod
mwvave despotizms da autanel Seviwroebas, amitom 1917 wels dairRva Tu
ara ruseTis imperiis xelovnuri mTlianoba, qarTvelma erma gamoacxada
damoukidebloba... rasakvirvelia, amas ver Seurigdeboda misi yofili bato-
ni, mcire erTa mCagvreli ruseTi, man dasZra saqarTvelos sazRvrebisaken
saokupacio armia da 1921 wlis 25 Tebervals patara usworo brZolaSi
sisxlisagan daclil saqarTvelos xelmeored daadga kiserze iseTi mZime
da samarcxvino monobis uReli, romlis msgavsi mas ar ganucdia mraval
saukuneTa istoriaSi.
okupantebi, marTalia, lamoben Sin da gareT yvelani daarwmunon, rom
maT gaaTavisufles da gaabednieres qarTvelebi, magram ramdenad bedni-
erad grZnobs Tavs qarTveli eri, es yvelaze ukeT vuwyi me, misma sulierma
mamam da dRes dReobiT eris namdvilma moZRvarma, romlis xelSia am eris
gulidan gamomavali idumali Zafebi da romelsac uSualod esmis misi
kvnesa da vaeba. Tamamad da gauzviadeblad vambob, rom is yovlad Seufer-
ebeli eqsperimentebi, romelsac am ukanasknel wlebSi axdenen qarTveli
eris zurgze, aucileblad miiyvans mas fizikurad gadaSenebisa da suli-
erad gavelurebis da gaxrwnis karamde.
ers arTmeven mama-papaTagan sisxliT da ZvlebiT gapoxierebul miwa-
wyals, romelsac ucxoeTidan SemoxiznulT urigeben, maTi wyalobiT isedac
1116 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
gaRatakebul ers piridan hglejen misis sisxliTa da ofliT morwyul
sarCos da gaugebaris siCqariT imave ucxoeTSi miezidebian. ers ugmoben da
arTmeven mSobliur enas, mas ubilwaven mama-papur erovnul kulturas.
dasasrul, mas ubRalaven wmidaTa-wmidas _ sarwmunoebriv grZnobas da
sindisis Tavisuflebis droSis qveS ar aZleven saSualebas Tavisuflad
daikmayofilos religiuri moTxovnileba.
misi samRvdeloeba ukiduresad devnilia. misi eklesia, es ZvelisZve-
ladve faqtori saqarTvelos erovnul saxelmwifoebrivi amaRlebisa da
Zlierebisa, dRes ufleba ayrilia imdenad, rom nebac ki ara aqvs Tavisi
SromiT, garjilobiT da unariT moipovos mudmivi saxsari arsebobisa.
erTi sityviT, eri kvnesis, eri gminavs, magram saSualeba ki ara aqvs xmis
amoRebisa.
am pirobebSi Cems mwyemsmTavrul movaleobad vracx, kulturuli kaco-
briobis gasagonad vsTqva:
1. dauyovnebliv gayvanil iqnes saqarTvelodan ruseTis saokupacio jari
da uzrunvelyofil iqnes misi miwa-wyali ucxoelTa TareSisa da mZlavro-
ba-mitacebisagan.
2. saSualeba mieces qarTvel ers sxvaTa Zaldautaneblad da ukarnaxod
moawyos iseTi formebi social-politikuri cxovrebisa, rogoric mis fsiqi-
kas, suliskveTebas, zne-Cveulebebs da erovnul kulturas Seesabameba.
sruli imedi maqvs, rom maRal pativcemuli konferencia ar ugulebelyofs
patara saqarTvelos elementarul moTxovnebs, dRes Cemi piriT warmoTqmuls
da daixsnis mas Zalmomreobisa da samarcxvino monobis klanWebidan...~
ruseTis mTavroba didad gaanawyena konferenciisadmi saqarTvelos patr-
iarqis mimarTvam. amitomac wmida ambrosi xelaia da misi axlo TanamSrom-
lebi, quTaisis mitropoliti wmida nazari leJava, arqimandriti pavle
jafariZe, qaSueTis eklesiis dekanozi kalistrate cincaZe, diakoni dimi-
tri (lazariSvili) da sxvebi, sakaTalikoso sabWos wevri i. kiknaZe, mo-
qalaqeni n. arjevaniZe da n. TavdgiriZe daapatimres. Semdgom mouwyes
gasamarTleba. gamoZiebis procesSi cdilobdnen wmida patriarqis sulier
gatexas. cdilobdnen patriarqs uareyo mis mier genuis konferenciisadmi
wayenebuli moTxovnebi, mianiSnebdnen, ise warmoedgina saqme, TiTqosda igi
msxverpli iyo raRac SeTqmulebisa da sxva pirebma aiZules xeli moewera
mimarTvaze. moRweuli dokumenturi masalidan Cans, rom wm. ambrosim mt-
kiced da erTmniSvnelovnad aRiara, rom mimarTvis yoveli sityva mis mier
iyo dawerili da mxolod igi iyo pasuxismgebeli, rom araviTar gavlenas
da Zaldatanebas mimarTvis Sedgenis dros igi ar ganicdida.
yovelive es wmida ambrosim daadastura sasamarTlozec Tavisi vrceli
saboloo sityviT. am sasamarTloze wmida ambrosi, faqtobrivad, bralmde-
blad gamovida arsebuli wyobilebisa. sityvis umTavresi nawili dauTmo
1117s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
qarTveli eris dacvas, kerZod, ganacxada, rom TiToeul ers Tavisi saqmeeb-
is mowyobis ufleba unda hqondes. kerZod, `marTva-gamgeoba damyarebuli
unda iyos xalxis neba-survilze da TviTgamorkvevaze~, rom qarTveli komu-
nistebi Tu ar arian saqarTvelos Tavisuflebis mowinaaRmdegeni, maT unda
mieceT saqarTvelos respublikis suverenuli marTvis saSualeba (e.i. saqarTve-
lo ar imarTebodes moskovidan), saqarTvelos jari unda iyos `usaTuod
erovnuli~. wmida ambrosim sasamarTlos moagona, rom saukeTeso mRvdelmTavre-
bi ereodnen saqveyno politikis saqmeSi, `maSin, rodesac vxedavT usamarT-
lobas, gareSe Zalebis moZaleobas, xalxis Seviwroebas, erisaTvis saziano
Secdomebs, sazogadod unda vitvirToT xalxis samsaxuri, misi interesebis
dacva da misi mwuxarebis sagani vamcnoT qveyanas. yvela amas qristianuli
moZRvreba ar gvikrZalavs. qristes ebraleboda eri, mas emsaxureboda da
masze zrunavda, ambobda xSirad `mewyalis eri eseo~ (mar. 8, 2). `nu daid-
umebT erisTvisao~, _ gveubneba Cveni moZRvreba da amis aRsrulebas pi-
radad misdevda samRvdeloeba. gadaaTvaliereT istoria da Tqven iq dain-
axavT amis auarebel magaliTs. moigoneT basili didi, grigol RvTismetyve-
li, ioane oqropiri da maTi gamosarCleba xalxis keTildReobisaTvis...
moigoneT ambrosi mediolaneli, romelmac mrisxane imperatori Teodosi
ar SeuSva eklesiaSi... gansakuTrebiT aRsaniSnavia rusebis dasavleT sa-
qarTveloSi damkvidrebis xana mecxramete saukunis dasawyisSi. am dros
eklesiis da eris Tavisuflebis damcvelad gamodian quTaTeli da gelaTeli
da xalxis ajanyebas saTaveSi udgebian. orive gaagzavnes ruseTisaken, magram
mxolod gelaTelma eqvTimem CaaRwia novRorodSi, sadac is unda daebinavebi-
naT. imperatorma aleqsandre pirvelma moisurva misi naxva. peterburgSi
imperatorma didi zeimiT da pativiT miiRo, magram eqvTime ar moerida emx-
ilebina ruseTis imperatori saqarTvelos eklesiis da eris Tavisuflebis
warTmevisaTvis da samSoblos damcvelebis wamebisaTvis. imperator aleqsan-
dres uwoda axali neroni. es iyo mizezi, rom is gaagzavnes sviris monasterSi
olneckis guberniaSi, sadac ganisvena da dasaflavebulia~.
wmida ambrosim ganacxada, rom eklesias ufleba aqvs ganacxados erovnu-
li Tavisuflebis Sesaxebac, radganac `RvTis msgavseba aRbeWdilia mis
sulier TvisebebSi, romelTa Soris umTavresi Tvisebaa Tavisufleba. pavle
mociquli gveubneba, rom Cven wodebuli varT TavisuflebisaTvis, qristem
mogvaniWa es Tavisufleba da mtkiced unda SevinaxoT igi.~
wmida ambrosis sityvis didi nawili mieZRvna qarTuli enis dacvas,
radganac im dros usastikesad idevneboda qarTuli ena da yofa-cxovreba-
Si mtkiced inergeboda rusuli ena. isaubra imis Sesaxebac, rom saqarTve-
lo dayves avtonomiebad, ganacxada: `ra saWiro iyo oseTis da aWaris
respublikebis daarseba!~ ufro adre genuis konferencias miswera, rom
saqarTvelos CamoarTves qarTveli xalxis sisxliT da ofliT morwyuli
provinciebi, gulisxmobda saingilos, lore-axtalasa da sxva kuTxeebs.
1118 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
ruseTis mTavroba da adgilobrivi xelisufleba sajarod amtkicebda,
TiTqosda imJamad saqarTvelo damoukidebeli saxelmwifo iyo. wmida ambr-
osim krebaze ganacxada, rom saqarTvelos sinamdvileSi aqvs mxolod kultu-
ruli avtonomia, isic uaRresad SezRuduli. politikurad ki igi okupir-
ebuli qveyanaa, ramdenjerme Tavis sityvaSi moiTxova ruseTis jaris gayvana
saqarTvelodan. ganacxada, rom ̀ saqarTveloSi ar arsebobs erovnuli Tavisu-
fleba~ da arsebobs `saSiSroeba qarTveli eris erovnulad ganadgurebisa~.
wmida ambrosi xelaia Tavis sityvaSi, cxadia, Seexo qarTuli eklesiis
sakiTxsac. ganacxada, rom wiTeli ruseTis imperiis arc erT kuTxeSi ekle-
sia ise sastikad ar idevneboda, rogorc saqarTveloSi. `ruseTis eklesia
gacilebiT ufro karg pirobebSia, vidre saqarTvelosi~, `arc somxebis
respublikaSi daketila aramc Tu amdeni eklesiebi, ramdenic saqarTveloSi,
aramed misi mesamedic~, azerbaijanSi devna ar yofila, ̀ amitomac ganacxada:
`bednieri musulmani morwmuneni, maTSi ar yofila devna sarwmunoebisa~.
wmida ambrosim ganacxada, rom ruseTis centralur mTavrobas surs
eklesiis Tavis mmarTvelobaSi moqceva, amitomac asustebs arsebul ofi-
cialur eklesias da mis nacvlad mxars uWers opoziciurad ganwyobil, e.w.
`cxovel eklesias~. moskovs surs saqarTveloSi Seqmnas ̀ cxoveli eklesia~,
romelsac Semdeg uSualod daumorCilebs ruseTis `cxovel eklesias~, e.i.
cdilobs mospos qarTuli eklesiis avtokefalia. ar devnis da ar ap-
atimrebs saqarTvelos ̀ cxoveli eklesiis~ wevrebs. es ukanasknelni TiTqosda
apirebdnen cocxali, saxalxo, xalxTan axlos mdgomi eklesiis Seqmnas da
opoziciaSi edgnen sakaTalikoso sabWosa da saqarTvelos eklesias.
`me Sevasrule Cemi movaleoba... CemTvis tkbili iqneba is sasjeli, romel-
sac momisjis uzenaesi sasamarTlo mSobliur eklesiis da eris Tavisu-
flebis dacvis mizniT xmis amoRebisaTvis~, _ ase daasrula wmida ambrosim
Tavisi sityva45.
rogorc Tavis sityvaSi Tqva, wmida ambrosim ̀ 37 wlis samsaxuri moando-
ma garusebis politikasTan brZolas~, risTvisac orjer gadaasaxles ruseTSi
(1905-07 ww.). CamorTmeuli hqonda RvTismsaxurebis ufleba, ar hqonda neba
samSobloSi dabrunebisa, vidre 1917 wlamde. eklesiis istoriisaTvis mniS-
vnelovania is, rom igi berad aRkvecisa da yazanis sasuliero akademiis
damTavrebis Semdeg dainiSna WeliSis monastris arqimandritad, sadac
aRmoaCina `moqcevaA qarTlisaA~. wmida ambrosis miusajes 7 wlis patimro-
ba, sasjelis vada daavadebul patriarqs Seumcires, gardaicvala 66 wlis
asakSi 1927 wlis 28 marts.
devnil saqarTvelos eklesias araTu mxars uWerdnen msoflio eklesiis
centrebi, aramed arc ki miiwvies misi warmomadgenlebi 1926 wlisaTvis
daniSnul merve msoflio saeklesio krebaze, romelic ver Sedga. mizezi is
iyo, rom marTlmadidebluri sapatriarqoebi, da maT Soris ruseTisac, im
1119s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
droisaTvis ar cnobdnen saqarTvelos eklesiis avtokefalias da kvlav
miiCnevdnen mas rusuli eklesiis nawilad. amis gamo sakaTalikoso sabWom
1926 wels mimarTa konstantinopolis yovlad uwmides patriarqs episto-
leTi. misi teqsti Seudgenia mitropolit kalistrate cincaZes.
aseT dros, roca eklesia devnas ganicdida, mis damoukideblobas ar
cnobdnen ucxoeTSi da TviT eklesiis SigniT samRvdeloebasa da mRvdelmTa-
varTa Soris winaaRmdegobani arsebobda, saWiro iyo garkveul daTmobebze
wasvla, iseTi piris gamoZebna eklesiis meTaurad, romelsac garkveuli
mxardaWera eqneboda.
1927 wlis 21-27 ivniss IV saeklesio
krebam saqarTvelos kaTalikos-patriarqad
airCia mitropoliti qristefore cicqiS-
vili. miiCneva, rom aqedan iwyeba xelisu-
flebasTan qarTuli eklesiis urTierTo-
bis mogvareba. Tavis mxriv, eklesiac gar-
kveul daTmobaze wasula, kerZod, 1927
wlis saeklesio krebam aRiara saxelmwifo-
sagan eklesiis da eklesiisagan skolis
gamoyofis principi saqarTvelos sabWoTa
respublikis konstituciis Sesabamisi mux-
lebis Tanaxmad46.
wmida ambrosi Tavis memkvidred saka-
Talikoso taxtze aRiarebda mitropolit
kalistrate cincaZes, romelic mosaydre-
dac daniSna, magram eklesiaSi mis wina-
aRmdeg warmoqmnili ganwyobilebis gamo,
kalistrates mizanSewonilad miuCnevia
mosaydris taxtidan gadadgoma da xeli
ar SeuSlia axali patriarqis aRzeveb-
isaTvis, romlis gardacvalebis Semdgo-
mac VI saeklesio krebam, 1932 wels,
saqarTvelos kaTalikos-patriarqad air-
Cia mitropoliti kalistrate. 20 xan-
grZlivi weliwadi edga wmida patria-
rqi saTaveSi qarTul eklesias (1952
wlamde).
1120 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
sabWoTa xelisuflebis dros qarTuli eklesiis xvedrs da yofas gan-
sazRvravda sabWoTa mTavrobis damokidebuleba sazogadod eklesiis mima-
rT. es periodi SeiZleba sam etapad davyoT: 1943 wlamde eklesiis devna-
Seviwroeba Zveleburad grZeldeboda. germaniasTan omis dros sabWoTa
mTavrobam mowyalebis TvaliT gadmoxeda eklesias, aRiara ruseTis eklesi-
is TavisTavadoba, misca patriarqis arCevis neba (iqamde ar iZleoda ufle-
bas saeklesio krebis mowvevisa, romelsac patriarqi unda aerCia). amis
Semdgom stalinis sicocxlis dros rusuli eklesiis mdgomareoba mkveTrad
gaumjobesda, gaixsna eklesia-monastrebi, daarsda sasuliero seminariebi
da akademiebi, rusuli eklesia msoflio marTlmadideblur eklesiaTa ojaxSi
kvlav gadaiqca uZlieres da umdidres eklesiad, romelmac Tavisi eparqie-
bi aRidgina dedamiwis udides nawilze. mis iurisdiqciaSi im dros Sedio-
da Crdilo amerikis marTlmadidebelTa didi nawili, aseve evropaSi fine-
Tis, poloneTis, Cexoslovakiisa da sxva saeklesio erTeulebi, romelTac
moskovis sapatriarqom, viTarca deda eklesiam, avtokefalia mianiWa. man
1943 wels cno qarTuli eklesiis avtokefalia, sapatriarqo Rirseba da VI
adgili diptiqSi. qarTulma eklesiamac SedarebiT gaiumjobesa am dros
Tavisi mdgomareoba. kaTalikos-patriarqi kalistrate aqtiurad monawile-
obda rogorc qveynis Tavdacvis, ise omis Semdgom mSvidobis SenarCunebi-
saTvis warmoebul saqmianobaSi. mas piradi werilobiTi urTierToba hqonda
stalinTan, romelic saqarTvelos patriarqs pativs scemda. am dros kaTa-
likos-patriarq kalistrates mieca saSualeba aeSenebina sapatriarqo rez-
idencia, rac udidesi movlena iyo eklesiis gaugonari devnis Semdeg.
kaTalikos-patriarqi kalistrate iyo didi mecnieri da sazogado moRvawe,
eri da sazogadoeba mas did pativs scemda. kaTalikos-patriarq ambrosis
sityviT, kalistrate iyo dRidan sakaTalikoso sabWos gaxsnisa misi mudm-
ivi, samive krebis mier arCeuli wevri da umTavresi pasuxismgebeli muSa-
ki,47 gardaicvala 1952 wlis 3 Tebervals.
stalinis gardacvalebis Semdeg eklesiis mdgo-
mareoba kvlav gauaresda, gansakuTrebiT n. xruS-
Covis dros. rusul eklesias dauxures zogier-
Ti seminaria-akademia, miT umetes, gaCaRda devna
qarTuli eklesiisa. kaTalikos-patriarq melq-
isedekis DSemdeg (gardaicvala 1960 w. 10. I),
romelic mkacr da Zlier pirovnebad miiCneva,
arCeuli axali kaTalikos-patriarqi efrem II
devnis obieqts warmoadgenda. efrem II-m daamTavra
universiteti, miniWebuli hqonda RvTismetyvelebis
doqtoris wodeba. 1944 wlidan iyo quTaisis
mitropoliti, 1960 wlidan ki – baTumis mitro-
1121s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
politi. swored misi dro unda miviCnioT stalinis Semdgomi eklesiisadmi
`acivebis~ xanad. rogorc cnobilia, n. xruSCovis dros gatarebuli e. w.
`demokratiuli daTboba~ ar iqna ganvrcobili eklesiis mimarT. am dros,
iseve rogorc Semdgom, marTalia, xelisufleba saeklesio Senobebs TiTqos-
da aRar angrevda, magram samagierod sagangebo saxelmwifoebrivi organoe-
bi saxels utexdnen saukeTeso sasuliero moRvaweebs, maT winaaRmdeg aqe-
zebdnen zogierT samRvdelo pirs. aseTi zneobrivi devnis obieqti iyo
efrem II. miuxedavad amisa, man pirvelad aTeulobiT wlis Semdeg, gamosca
`axali aRTqma~ da rac gansakuTrebiT aRsaniSnavia, safuZveli Cauyara
mcxeTis sasuliero seminarias (kursebs). rogorc iTqva, es iyo dro, roca
ruseTSi zogierTi seminaria daxures. eklesiis zneobrivi devna grZelde-
boda kaTalikos-patriarq daviT V-is da agreTve kaTalikos-patriarq ilia
II-is zeobis pirvel xanebSi, vidre 1985 wlamde, roca moskovis mTavrobam
(`politbiurom~) kvlav Semwynarebeli TvaliT gadmoxeda eklesias. aqamde,
rogorc iTqva, saxelmwifo sagangebo gasaidumloebuli organoebi eklesiis
yvelaze saukeTeso moRvaweebis avtoritets bRalavdnen sazogadoebaze zemoq-
medebis sxvadasxva saSualebiT, ZiriTadad, ciliswamebiT; ar aZlevdnen
eklesias imis nebas, rom mas Tavisi ekonomikuri mdgomareoba gaeumjobese-
bina, yvelanairad xels uSlidnen morwmuneebs, rom maT eklesiebis gaxsna-
amoqmedeba moeTxovaT. kanonis mixedviT, romelsac, cxadia, xelisufleba ar
icavda, eklesiis gaxsnis ufleba hqonda 20-kacian morwmuneTa jgufs. si-
namdvileSi ki aseTi gancxadebis daweris Semdeg aRmaskomebSi ibarebdnen
xelis momwerlebs, aSinebdnen maT samsaxurebidan moxsniT. magaliTad, safa-
raSi, sadac am dros, cxadia, saeklesio msaxureba gauqmebuli iyo, eklesiis
gaxsna moiTxoves iqve, axlos mdebare soflis, andriawmidis mosaxleebma.
mowme var imisa, rom gancxadebis miRebis Semdeg axalcixis aRmaskomis
imJamindeli Tavmjdomare da miliciis ufrosi avidnen axalgazrdebisagan
daclil am sofelSi, daibares xelis momwerlebi (moxucebi) da cimbirSi
gadasaxlebiT daemuqrnen. Semdeg axalcixeSi momuSave zogierTi piri daibares,
romelTa mSoblebmac xeli moaweres eklesiis gaxsnis Txovnas da samuS-
aodan moxsniT daemuqrnen. miuxedavad aseTi mdgomareobisa, TandaTanobiT,
1985 wlis Semdeg, SesaZlebeli gaxda eklesiaTa gaxsna. yoveli eklesiis
gaxsnis nebarTvas, adgilobrivi aRmaskomis Tanxmobis Semdeg, gascemda moskovSi
ministrTa kabinetTan arsebuli religiur saqmeTa sammarTvelo. ase rom,
gancxadebebi da xelis mowerebi eklesiaTa gaxsnis Sesaxeb moskovSi igza-
vneboda. Semdeg TbilisSi brundeboda imave sammarTvelos respublikuri
rwmunebulis aparatSi. miuxedavad amisa, morwmuneebi aTeuli wlis man-
Zilze iTxovdnen eklesiaTa gaxsnas. am dros isini aRmaskomebisa da raiko-
mebis muSakTa mxridan namdvil tanjvas ganicdidnen, xalxi wamebuli da
Tavdadebuli iyo. rac Seexeba samRvdeloebas, mas mkacrad ekrZaleboda
1122 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
eklesiis gaxsnis moTxovna. ar hqonda ufleba qadagebisa da gadaadgileb-
isa. magaliTad, ituqsebodnen is mRvdlebi, romlebic eklesiis oceulis
(mrevlis) farglebs gareT sxva ubnis, anda sxva raionis morwmuneebs moem-
saxurebodnen, arada mTel raionebsa da regionebSi erTaderTi mRvdeli
msaxurebda. maSasadame, misi moqmedeba dafaruli unda yofiliyo. presa,
radio, Teatri, dramaturgia, gansakuTrebiT ki kinomrewveloba emsaxureboda
samTavrobo dakveTas, raTa sasacilod da abuCad asagdebad warmoedginaT
RvTismsaxuri, xalxis TvalSi sasuliero pirad yofna mimzidveli aRar iyo.
rogorc iTqva, 1985-86 wlidan mdgomareoba mkveTrad gaumjobesda, magram
70-wliani batonobis dros komunistebma mTeli Taobebi gazardes eklesiisa
da sasuliero pirTa mimarT uaryofiTi damokidebulebiT. am barieris
daZleva xalxisaTvis advili aRar iyo. mmarTvelobis bolo wlebSi sabWo-
Ta xelisufleba aRar krZalavda wmida werilis (bibliis) beWdva-gavr-
celebas, mis sagazeTo publikaciebs. am fonze, roca bibliis avtoriteti
kvlav gaizarda, xolo eklesiisa da sasuliero pirTa avtoriteti ki
xalxis TvalSi dacemuli iyo, myari safuZveli mieca seqtantobis gavr-
celebas. baptizms, ieRovelobas da sxva seqtebs moqmedebis asparezi
gaexsnaT, radgan isinic wmida bibliis avtoritets aRiarebdnen, xolo sam-
Rvdeloebas ki ar cnobdnen.
sazogadoeba aRmoCnda realuri faqtis winaSe _ bevri raioni, aTasobiT
sofeli ueklesiod da umRvdlod iyo darCenili, xolo xalxis moTxovni-
lebis done wmida werilis mimarT presiT da informaciis sxva saSualebe-
biT TiTqosda dakmayofilebuli iyo. aseTi sulieri krizisis dros qarTul
eklesias esaWiroeboda moqmedebis gaaqtiureba. marTlac, kaTalikos-patri-
arqma ilia II-m udidesi avtoritetiT, didi ZalisxmeviT, SeZlo aRedgina da
aemoqmedebina aseulobiT eklesia, akurTxa da akurTxebina aseulobiT axa-
li sasuliero piri _ diakvnebi, mRvdlebi da episkoposebi, gaafarTova
mcxeTis sasuliero seminaria da TbilisSi gadmotanis Semdgom akurTxa
saqarTvelos eklesiis istoriaSi umniSvnelovanesi Tbilisis sasuliero
akademia. jer kidev adreve, 1985 wlamde eklesiis devnis dros, SeZlo
umRvdelmTavrod darCenili eparqiebis Sevseba axali episkoposebiT, xolo
Semdgom eparqiaTa ricxvis mkveTri gazrdiT saqarTvelos uamrav regions
mieca samRvdelmTavro madlis miRebis saSualeba. mis dros gamoica iqamde
arnaxuli raodenobis sasuliero wigni, rac umTavresia, iTargmna da gam-
oica biblia, wmidanTa cxovrebani, daarsebul iqna saeklesio Jurnal-gazeTebi.
uwmidesi da unetaresi kaTalikos-patriarq ilia II-is dros eklesiam
miiRo WeSmariti axali sasicocxlo Zala, axali sunTqva, qarTuli eklesia
TiTqmis gaqrobamde misuli, mniSvnelovnad gaizarda da msoflios marTl-
madidebel eklesiaTa rigSi daiWira Rirseuli adgili. eklesiis Sinagani
mowyobis saxe daadgina XIII gafarToebulma saeklesio krebam, romelic
mcxeTaSi iqna mowveuli 1995 wels.
1123s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
iqamde, miuxedavad devnilobisa, qarT-
velma sazogadoebam SeZlo moewvia To-
rmeti saeklesio kreba, 1917-1978 wleb-
Si. 1917 wlis 12 (25) marts sveticxov-
elSi, avtokefaliis aRdgenis gamocxa-
debis Semdeg, rogorc aRiniSna, pirveli
saeklesio kreba Sedga 1917 wlis 9-
17 seqtembers, daadgines eklesiis mar-
Tva-gamgeobis debuleba, pirvel kaTali-
kos-patriarqad airCies kirion II (saZa-
gliSvili); meore saeklesio kreba Sedga
1920 wlis 27 ivniss TbilisSi, airCies
kaTalikos-patriarqad leonide (oqrop-
iriZe); mesame saeklesio kreba Sedga
gelaTSi, 1921 wlis 1-5 seqtembers, kaTa-
likos-patriarqad airCies ambrosi (xe-
laia); 1926 wlis 26-27 seqtembers Sedga,
e.w. quTaisis saeklesio kreba. im droisa-
Tvis eklesiaSi Zalze rTuli periodi
iyo. gare dawolis Semdgom eklesiis SigniT urTierTdapirispirebuli ban-
akebi Seiqmna (qarTuli eklesiis istoria 1927 wlamde gadmocemulia
kaTalikos-patriarq kalistrates xelnawerSi)48. am moZraobis Sedegad sakaTa-
likoso taxtze qristefore cicqiSvili 1927 wels 21-27 ivniss Semdgar-
ma IV saeklesio krebam aiyvana; mexuTe saeklesio kreba Sedga 1929 wlis 8
ivliss, krebam ganixila samRvdelobis iuridiuli yofis sakiTxebi; meeqvse
saeklesio kreba Sedga 1932 wlis 21-22 ivniss, TbilisSi, airCies kaTali-
kos-patriarqad kalistrate (cincaZe); meSvide saeklesio kreba Sedga 1934
wlis 31 maiss. 1937 wels, TbilisSi, wmida sinodis reorganizaciis Semdeg
SemoRebul iqna kaTalikos-patriarqis saxiT erTpirovnuli marTva-gamgeo-
ba, sinods ewoda kaTalikosis Tana sinodi. omis Semdeg, 1948 wlisaTvis,
saqarTveloSi moqmedebda 52 eklesia, 166 mRvdelmsaxuriT, 4 mRvdelmTavriT.
es ricxvebi, rogorc Cans, mTavrobam mizanSewonilad miiCnia da igi ar
icvleboda aTeulobiT wlis manZilze; mecxre saeklesio kreba Sedga 1952
wlis 5 aprils, TbilisSi, kaTalikos-patriarqad airCies urbneli mitro-
politi melqisedek III (fxalaZe); meaTe saeklesio kreba Sedga 1960 wlis
20 Tebervals, TbilisSi, airCies kaTalikos-patriarqad Wyondidel-baTum-
Semoqmedeli mitropoliti efremi II (sidamoniZe); meTerTmete saeklesio
kreba Sedga 1972 wlis 1-el ivliss, TbilisSi, kaTalikos-patriarqad air-
Cies urbneli mitropoliti daviT V (devdariani); meTormete saeklesio
kreba Sedga 1977 wlis 23 dekembers, TbilisSi, kaTalikos-patriarqad ar-
Ceul iqna cxum-afxazeTis mitropoliti ilia II (SiolaSvili-RuduSauri).
1124 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
1995 wlis 18-19 seqtembers sveticxovelSi Sedga saqarTvelos gafar-
Toebuli saeklesio kreba, romelmac miiRo eklesiis marTva-gamgeobis de-
buleba. masSi qarTuli eklesia gamocxadebulia adgilobriv avtokefalur
(damoukidebel) marTlmadidebel eklesiad, romelsac aqvs 27 eparqia. saek-
lesio mmarTvelobis da xelisuflebis umaRlesi organoa saeklesio kreba
– saqarTvelos eklesiis wmida sinodi. krebebs Soris periodSi ki kaTali-
kos-patriarqi (Tavi I, $7), saeklesio sasamarTlos ufleba aqvs sinods,
kaTalikos-patriarqs da eparqiis mmarTvel mRvdelmTavars. iuridiuli
piris ufleba aqvT sapatriarqos ganyofileba-dawesebulebebs, eparqiebs,
samrevloebs, monastrebs, saswavleblebs. wmida sinodis wevria yvela mmarTveli
mRvdelmTavari, Tavmjdomareobs kaTalikos-patriarqi. wmida sinodis dad-
genileba savaldebuloa eklesiis yoveli wevrisaTvis. Zvelis Semdeg axal
patriarqs irCevs gafarToebuli saeklesio kreba monawile mRvdelmTavre-
bis xmebis naxevarze metiT. eparqiebi Sedgeba olqebSi gaerTianebuli
samrevloebisagan da eparqiaSi myofi monastrebisagan (garda stavropi-
gialurebisa), marTavs mRvdelmTavari, romelsac irCevs wmida sinodi. is
patriarqTan SeTanxmebiT asrulebs sasuliero pirebis xeldasxmas. Seu-
Zlia Tavis eparqiidan sxva eparqiaSi gauSvas sasuliero piri, Tu miecema
mas `gantevebis sigeli~. eparqiis yvela taZarSi RvTismsaxurebis dros
aRevlineba mmarTveli mRvdelmTavris saxeli, warudgens patriarqs yovel-
wliur angariSs eparqiis cxovrebisa da misi moRvaweobis Sesaxeb; akon-
trolebs eparqiis samrevloebs piradad an Tavisi warmomadgenlis meSveo-
biT; valdebulia hqondes eparqiis sasuliero pirTa sruli sia da monace-
mebi; iRebs maTgan angariSebs. mRvdelmTavari Tavis eparqiaSi sasamarTlo
xelisufalia; uflebamosilia misces SeniSvna, sayveduri, gadaayenos Tanam-
debobidan anda daados epitimia, aukrZalos mRvdelmoqmedeba sasuliero
pirebs; hyavs saeparqio sabWo, igia saeparqio qonebis umaRlesi zedamxedve-
li. saeparqio sabWo Sedgeba mRvdelmTavris, oTxi sasuliero da ori
saero pirisagan, maT niSnavs da aTavisuflebs mRvdelmTavari. ixilavs
sasuliero pirTa da eriskacTa mier sarwmunoebriv, saeklesio da zneo-
brivi kanonebis darRvevas. eparqiis olqis zedamxedveli – mTavarxucesi
iniSneba mRvdelmTavris mier, mis movaleobaSi Sedis saeklesio marTlwes-
rigis dacva. eparqiis samRvdeloeba Tavis mierve arCeul da mRvdelmTavris
mier damtkicebul moZRvarTmoZRvars abarebs aRsarebas. samrevlo eparqi-
is nawilia, mas xelmZRvanelobs mRvdelmTavris mier daniSnuli moZRvari.
am saqmeSi mas exmareba samrevlo sabWo. samrevloSi samRvdelo pirs
niSnavs da aTavisuflebs eparqiis mmarTveli. winamZRvarma zustad unda
Seasrulos mRvdelmTavris gankargulebani da miTiTebani, aRasrulos RvTism-
saxureba. yvela sakiTxis gadawyvetisas mRvdelmTavars unda warudginos
yovelwliuri angariSi. samrevlo sabWo saero pirTagan irCevs mnes, romel-
1125s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
ic aRricxavs eklesiis Semosaval-gasavals specialur wignSi. darRvevaTa
SemTxvevaSi mas sasjels mRvdelmTavari adebs.
stavropigialuri da saeparqio monastrebi imarTebian sagangebo `de-
bulebis~ Sesabamisad. eklesia Tavis moTxovnilebebs uzrunvelyofs TviT-
dafinansebiT. sapatriarqo biujeti iqmneba eparqiebis, monastrebisa da
saeklesio dawesebulebebis mier gadaricxuli saxsrebiT. eparqiis biujet-
ic iqmneba samrevloebis, monastrebisa da dawesebulebebis Semosavlebidan
procentuli gadaricxviT. Tavis mxriv, samrevloebis fuladi saxsrebi iqm-
neba sanTlisa da literaturis realizaciiT miRebuli Semosavlebisagan,
romelsac Semowirulobebi emateba49.
avtokefaluri moZraobis dagvirgvineba
marTalia, 1917 wlis 12 (25) marts gamocxadebul iqna saqarTvelos
eklesiis avtokefaliis aRdgena da xelsayreli politikuri viTarebis
gamoyenebiT Cveni eklesia Seudga damoukidebel, TavisTavad cxovrebas, ma-
gram misi avtokefaliis ufleba im droisaTvis ar cno arc rusulma
eklesiam, romlis wiaRsac daaRwia Tavi Cvenma eklesiam, arc msoflios sxva
sapatriarqoebma da adgilobrivma eklesiebma. aTwleulebis manZilze mud-
mivad arsebobda SiSi imisa, rom ruseTis wiTel imperias SeeZlo qarTuli
eklesia kvlav rusulisaTvis daeqvemdebarebina.
imis gamo, rom msoflio (konstantinopolis) sapatriarqo ar cnobda
qarTuli eklesiis damoukideblobas, maTma meTaurebma ar upasuxes kirion-
is, leonides da ambrosis mokiTxvis baraTebs, rogorc es kaTalikos-patri-
arq kalistrates 1926 wlisaTvis daniSnuli merve msoflio krebisadmi
(romelic ver Sedga) mimarTvidan Cans. yovelive es axalisebda, `kadniery-
ofda mZulvarebasa da ZmaTa urTierTze amxedrebis moyvarulebs~ qarTuli
eklesiis SigniT. meore mxriv, zogierTi rusi sasuliero piri ar uSvebda
xelsayrel moments qarTuli eklesiis ukve arsebuli avtokefalia ̀ separa-
tizmad~ da `nacionalizmad~ gamoecxadebina. qarTveli mRvdelmTavrebi
iRvwodnen, raTa eklesia gamosuliyo Seqmnili mdgomareobidan.
rusul eklesiasTan urTierTobis mogvarebas upirvelesi mniSvneloba
hqonda. ucxoeTis sxva adgilobrivi eklesiebi qarTul eklesias ganixil-
avdnen ara rogorc uZveles eklesias, aramed viTarca ruseTis eklesiis
nawils, romelmac isargebla revoluciuri mdgomareobiT da damoukideb-
loba gamoacxada50.
aseT dros rusuli eklesiis mmarTvelobaSi aRmoCndnen pirebi, romelTac
qarTuli eklesiis ukve arsebuli avtokefalia kanonier aqtad miiCnies, pativis-
cemiT moekidnen Zveli iveriis eklesiis adgils marTlmadidebelTa ojaxSi.
germaniasTan II msoflio omis dros qarTveli xalxis mtkiced dgomam
ruseTis gverdiT, Cans, safuZveli misca rusuli eklesiis xelmZRvanelobas
1126 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
ecno qarTuli eklesiis avtokefalia, maT gadawyvites aRedginaT Zmuri
urTierToba qarTul da rusul eklesiaTa Soris. ruseTis wmida sinodma
Tavisi am gadawyvetilebis aRsruleba miando stavropolisa da piatigors-
kis mTavarepiskoposs antons. igi 1943 wlis 28 oqtombers Camovida Tbil-
isSi, viTarca oficialuri warmomadgeneli sruliad ruseTis patriarq
sergisa, 1943 wlis 28 oqtombers erToblivi wirvis Semdeg amcnes mrevls
sionis ambionidan, rom ruseTis eklesiam oficialurad da kanonierad cno
saqarTvelos eklesiis avtokefalia da amis Sesaxeb acnoba msoflios
marTlmadidebel mRvdelmTavrebs. es iyo udidesi movlena qarTuli ekle-
siis istoriaSi.
aRsaniSnavia, rom ruseTis eklesiam 1943 wels cno ara mxolod qarTuli
eklesiis avtokefalia, man agreTve cno sxva mniSvnelovani uflebani qarTuli
eklesiisa, kerZod, aRiara misi sapatriarqo Rirseba da VI adgili msofl-
io eklesiis marTlmadideblur diptiqSi. maSasadame, marTlmadidebelTa
ojaxSi ruseTis eklesiam qarTuli eklesia da misi meTauri daayena iseTi
udidesi eklesiebis win, rogorebic arian serbeTis, rumineTis, bulgareTis,
eladis da sxva eklesiebi. aRsaniSnavia, rom qarTuli eklesiis VI adgili
marTlmadideblur diptiqSi jerac ar ucvnia msoflios mraval eklesias
da isini ufro ukana adgilze ayeneben mas.
1943 wels ruseTis eklesiis mier qarTuli eklesiis sami uflebis (avto-
kefalia, sapatriarqo Rirseba, adgili diptiqSi) aRiareba gvafiqrebinebs,
rom es moxda sabWoTa saxelmwifos qarTveli meTauris (igulisxmeba i. b.
stalini) nebarTviT, romelmac swored im dros cno ruseTis eklesiis
uflebebi, misca patriarqis arCevis neba. ruseTis eklesiam cno qarTuli
eklesiis iurisdiqcia saqarTvelos ssr-is teritoriaze, garda amisa, droe-
biT iurisdiqciaSi gadasca somxeTis ssr-is marTlmadidebeli mosaxleoba.
amis Semdeg TiTqmis kidev 50 weli dasWirda imas, rom msoflio marTl-
madideblur centrebs, konstantinopolsa da sxvebs ecnoT qarTuli eklesi-
is uflebani. kerZod, 1990 wlis 25 ianvars konstantinopolis msoflio
patriarqma gamosca sigeli qarTuli eklesiis avtokefaliis cnobis Sesax-
eb, imave wlis 3 marts ki manve gamosca ganCineba saqarTvelos eklesiis
sapatriarqo Rirsebis cnobis Sesaxeb, aqedan gamomdinareobda eklesiis
meTauris (patriarqis) titulis cnoba.
qarTuli eklesiis istoriis mcodneTaTvis konstantinopolis sapatria-
rqos mier qarTuli eklesiis avtokefaliis da sapatriarqos Rirsebis
cnoba ucnaurad gamoiyureba, radganac qarTul eklesias avtokefalia isto-
riulad saukuneTa siRrmeSi hqonda mopovebuli. saqme isaa, rom konstanti-
nopolis sapatriarqom XX s-dan wamoayena Teoria, romlis mixedviTac
nebismieri adgilobrivi eklesia avtokefalias iRebs mxolod da mxolod
konstantinopolisagan, maSasadame, nebismieri eklesiis deda eklesia unda
1127s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
iyos konstantinopoli (am SemTxvevaSi `deda eklesia~ ewodeba iseT ekle-
sias, romlis wiaRidanac gamodis axali avtokefaluri eklesia da romel-
sac deda eklesia aniWebs avtokefalias). amitomac, konstantinopoli didx-
ans ar cnobda Cexoslovakiis, fineTis, poloneTis, amerikis marTlmadide-
bluri eklesiebis avtokefalias. es eklesiebi gamovidnen rusuli eklesiis
wiaRidan da maT avtokefalia XX s-is 50-ian wlebSi mianiWa rusulma
eklesiam. konstantinopols miaCnda, rom rusul eklesias ar hqonda ufleba,
avtokefalia mieniWebina romelime eklesiisaTvis, aramed es ufleba mx-
olod da mxolod konstantinopolis funqciaa. amitomac, daaxloebiT 20-30
wlis Semdeg konstantinopolma kvlav mianiWa avtokefalia zemoCamoTvlil
eklesiebs (amerikis eklesiis gamoklebiT). msoflio marTlmadidebelTa
Soris avtoritetis amaRlebisaTvis gamiznul konstantinopolis qmedebebs,
rusuli da sxva eklesiaTa mxridan mohyva Sesabamisi reaqcia 50-60-ian
wlebSi. cnobili kanonisti, profesori s. troicki da sxvebi dokumentebis
meSveobiT amtkicebdnen, rom konstantinopolis sapatriarqos istoriulad
arasodes gaaCnda administraciuli zedamxedvelobis ufleba mTeli msof-
lios eklesiaTa mimarT51. magram, faqtobrivad imis gamo, rom XX s-is
zemoaRniSnul wlebSi konstantinopolis sapatriarqo ar cnobda axlad
avtokefaliamiRebuli eklesiebis arsebobas da maT Tavisi iurisdiqciis
qveS myofebad miiCnevda, cxadia, am axal eklesiebs didi dabrkolebani
eqmnebodaT saerTaSoriso asparezze. es ukanasknelni iRvwodnen, raTa isini
mieRoT msoflio marTlmadideblur ojaxSi Rirseul wevrebad. rogorc
iTqva, es problemebi gadaiWra, garda qarTuli da kidev sxva ramdenime
eklesiis gamoklebiT. qarTuli eklesiis mimarT konstantinopols iseTive
pretenziebi hqonda, rogoric sxva eklesiaTa mimarT, kerZod, Tu, vTqvaT,
romelime eklesiam Tavis wiaRSi Semavali saeklesio erTeuli gaaTavisu-
fla, igi unda Sevides konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqciaSi, anda
misi avtokefalia unda cnos konstantinopolma. Tavis Teorias konstanti-
nopoli safuZvlad udebda im azrs, TiTqosda yvela eklesias, Tavis droze,
konstantinopolma mianiWa avtokefalia (igulisxmeba e.w. axali eklesiebi,
romelnic mociqulTa mier ar iyvnen daarsebulni, aseTebi iyvnen: ruseTis,
serbeTis, rumineTis, bulgareTis, eladis da sxva eklesiebi). maT marTlac,
Tavis droze, konstantinopolma uboZa Tavisufleba. rus kanonistebs kon-
stantinopolTan TavianTi kamaTis dros magaliTad mohyavdaT qarTuli
eklesia, romelic odiTganve avtokefaluri iyo, magram mas avtokefalia
mianiWa ara konstantinopolis, aramed antioqiis sapatriarqom. aRiareba
imisa, rom saqarTvelos eklesias antioqiam mianiWa avtokefalia, ar eT-
anadeboda konstantinopolis sapatriarqoSi XIX-XX ss-Si Camoyalibebul
zemoaRniSnul Teorias, amitomac maTTvis miuRebeli iyo. es warmoadgenda
erT-erT umTavres mizezs imisa, rom konstantinopols didxans ar surda
1128 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
cnoba qarTuli eklesiis Zveli avtokefaliisa. Tavisi uaris sababad ki
iyenebda azrs imis Sesaxeb, rom saeklesio kanonebis Tanaxmad ar SeiZleba
erT saxelmwifoSi erTdroulad ori marTlmadidebeli eklesiis arseboba,
e.i. sabWoTa kavSirSi erTdroulad ori (ruseTis da saqarTvelos) marTl-
madidebluri eklesiis aRiarebiT TiTqosda dairRveoda saeklesio kanone-
bi. uaris sababad, agreTve gamoiyeneboda is, rom konstantinopolis sapatri-
arqosaTvis ucnobi iyo istoriuli dokumentebi, romliTac dasturdeboda
qarTuli eklesiis Zveli avtokefalia.
aseTi urTulesi saerTaSoriso sa-
eklesio viTarebis mogvareba SeZ-
lo saqarTvelos uwmindesma kaTali-
kos-patriarqma ilia II-m Zalze daxve-
wili diplomatiuri xelovnebiT, ua-
Rresad daZabuli Sromis Sedegad.
man gamarjvebiT daagvirgvina jer
kidev XIX s-is bolos qarTul ek-
lesiaSi dawyebuli avtokefaluri
moZraoba. miaRwia imas, rom konstant-
inopolma cno qarTuli eklesiis da-
moukidebloba (jer kidev sabWoTa
kavSiris arsebobis dros), riTac sab-
olood amoiwura sadavo sakiTxi.
sruliad saqarTvelos kaTalikos-
patriarqma, misma uwmindesobam da
unetaresobam ilia II-m sasuliero
ganaTleba miiRo moskovis sasul-
iero seminariasa (daasrula 1956 w.) da akademiaSi (daasrula 1960 wels),
1957 wlis 16 aprils sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarq melqi-
sedekis locva-kurTxeviT Tbilisis aleqsandre nevelis taZarSi aRikveca
berad da ewoda saxelad ilia, ori dRis Semdeg igi sionis sapatriarqo
taZarSi ierodiakvnad akurTxa kaTalikos-patriarqma melqisedekma, ori
wlis Semdeg 1959 wlis 10 maiss, moskovis sasuliero akademiis studento-
bisas mRvdel-monazvnad akurTxa ruseTis patriarqma sergim, saqarTvelos
kaTalikos-patriarqis melqisedekis werilobiTi Txovnis safuZvelze. aka-
demiaSi mieniWa RvTismetyvelis kandidatis xarisxi SromisaTvis `aTonis
iverTa monastris istoria~. saqarTveloSi dabrunebis Semdeg uwmindesma
patriarqma efrem II-m ganamwesa RvTismsaxurad baTumis sakaTedro taZarSi,
1960 wlis 19 dekembers mieniWa iRumenis, 1961 wlis 16 seqtembers arqimandr-
itis xarisxi, 1963 wels kaTalikos-patriarq efrem II-isa da mRvdelmTa-
varTa xeldasxmiT ayvanil iqna episkoposis pativSi, sammarTvelod gadaeca
1129s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
baTum-Semoqmedis eparqia, dainiSna patriarqis qorepiskoposad, 1967 wels
gadayvanil iqna cxum-afxazeTis eparqiis mmarTvelad, 1969 wels mieniWa
mitropolitis xarisxi, amave dros, 1963-1972 wlebSi gaxldaT pirveli
reqtori mcxeTis sasuliero seminariisa, 1977 wlis 23 dekembers saqarTve-
los meTormete saeklesio krebam qarTuli eklesiis winaSe damsaxurebi-
saTvis airCia sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqad (25.XII – in-
tronizacia). misi sapatriarqo moRvaweobis srul aRweras momavalSi mieZRvne-
ba vrceli monografiebi da gamokvlevebi, magram, rogorc iTqva, erT-erT
umTavres miRwevas misi uwmindesobis moRvaweobisa warmoadgens TiTqmis
erTsaukunovani qarTuli avtokefaluri moZraobis warmatebiT dagvirgvine-
ba. aqve, albaT, SesaZlebelia imis Tqmac, rom swored misi uwmindesobis
RvawliT qarTvel da wmida sinodis gadawyvetilebiT sxvadasxva wels
kanonizebul iqnen wmidanebad _ wmida ilia marTali (xseneba 2 agvistos),
Rirsi mRvdel-monazoni aleqsi (SuSania, xseneba 18 (31) ianvars), wmida
ambrosi aRmsarebeli (xseneba 16 (29) marts), Rirsni zabuloni da sosana
(xs. 2 ivniss), wmida mRvdelmowame nazari krebuliT (mRvdeli germane
jajaniZe, mRvdeli ieroTeos nikolaZe, mRvdeli simon mWedliZe, diakoni
besarion kuxianiZe), daxvretilni 1924 wels aTeistTa mier (xseneba 14 (27)
agvisto), wmida mRvdelmTavrebi aleqsandre oqropiriZe (xs. 9 noembers) da
gabrieli (qiqoZe, xs. 13 (26) dekembers), wmida mRvdelmowame grigoli (fe-
raZe, xs. 6 dekemberi), aWaraSi TurqTagan XVIII s-Si wamebuli mamani da
dedani (xs. sulTmofenobas). lazares SabaTs dadginda dResaswauli ̀ qebaA
da didebaA qarTulisa enisaA~.
qarTuli eklesiis zemoaRniSnuli mdgomareoba, roca uZveless da Rir-
seul saqarTvelos samociqulo eklesias saerTaSoriso asparezze ar ay-
enebdnen avtokefalur eklesiaTa rigSi, ufro metic, zogjer avtonomiur
eklesiaTa Sorisac ki moixseniebdnen, iwvevda mraval uxerxulobasa da
daZabulobas. es gansakuTrebiT kargad Canda saerTaSoriso Sexvedrebisas,
marTlmadidebel eklesiaTa TaTbirebis dros. am dros eklesiaTa meTaure-
bi, mRvdelmTavrebi da samRvdeloeba, rogorc wirva-locvebis, ise Sexve-
drebis dros dgebodnen, an isxdnen diptiqis wesis Sesabamisad. qarTuli
eklesiis warmomadgenels ekuTvnoda misTvis kanonieri meeqvse adgili,
magram misi adgilis gansazRvra sadavo xdeboda, zogjer uxerxulic ki.
mis uwmindesobas ilia II-s 1963 wels kunZul rodosze (saberZneTi) kamaTi
hqonda msoflio patriarqsa da sxva marTlmadidebel eklesiaTa warmomad-
genlebTan saqarTvelos eklesiis statusisa da qarTuli eklesiis mamamTavris
titulis Sesaxeb, sakiTxi mwvaved idga, amitomac aRsaydrebis Semdeg kon-
stantinopolis sapatriarqoSi oficialuri vizitisas 1979 wlis maisSi
wmida sinodis winaSe ilia II-m daayena sami sakiTxi: aRiarebuli yofiliyo
saqarTvelos eklesiis avtokefalia, aRiarebuli yofiliyo misi meTauris pa-
triarqis tituli, mikuTvneboda qarTul eklesias kuTvnili VI adgili mar-
1130 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
Tlmadideblur diptiqSi. `Cemi azriT, _ ganacxada ilia II-m, _ konstantinop-
olis msoflio sapatriarqom ar unda dauSvas, rom uZvelesi qarTuli marTl-
madidebeli eklesia daayenos axali eklesiebis gverdiT, Cven gvinda aRvadgi-
noT winandeli mdgomareoba, romelic samwuxarod davkargeT 1811 wels.~
konstantinopolis eklesiam istoriuli dokumentebi moiTxova saamisod.
qalkedonis mitropolitma melitonma ganacxada: `Cveni eklesiis sinodi am
sakiTxs dadebiTad gadaWris, mxolod Cven gvWirdeba dasabuTebuli istor-
iuli masalebi saqarTvelos eklesiis Sesaxeb, rom es sakiTxebi gadaiWras
umokles xanSi~52. uwmidesi saqarTveloSi Camosvlis Semdgom wlebis man-
Zilze muSaobda qarTuli eklesiis istoriuli sabuTebis mosapoveblad,
dagvavala Cven, wmida sinodis wevrebs, qarTvel mecnierebs, moRvaweebs, muSakebs,
yvelas, visac ki Sexeba hqonda aRniSnul sakiTxTan, wvlili Seetana am
sakiTxSi. Seikriba dokumentebi, iTargmna ucxo enaze. 1982 wlis 3 ivliss
misma uwmindesobam oficialuri werilebiT mimarTa yvela marTlmadidebe-
li eklesiis meTaurs wmida sinodis saxeliT, maTSi gadmocemuli iyo
qarTuli eklesiis mokle istoria dokumentebis darTviT, romlidanac aSka-
ra iyo qarTuli eklesiis uZvelesi avtokefalia, misi meTauris sapatri-
arqo tituli da VI adgili diptiqSi. 1987 wels saqarTvelos eklesias
ewvia konstantinopolis msoflio patriarqi dimitrios I. mas da konstan-
tinopolis eklesiis delegacias aRniSnul sakiTxebze ramdenjerme Sevx-
vdiT wmida sinodis wevrebi. gadawyda, rom umokles droSi gadawyvetiliyo
qarTuli eklesiis sakiTxi. marTlac, male, 1988 wlis TebervalSi, Cvens
eklesias ewvia konstantinopolis warmomadgenlobiTi delegacia mitro-
polit qrizostomosis meTaurobiT. mitropolitma qrizostomosma ganacxa-
da, rom dokumentebze muSaoba kvlavac gagrZeldeboda da isini ufro
daixveweboda samomavlod. igi mitropolit damaskinosTan erTad kvlav
ewvia saqarTvelos, teqstis srulyofa gagrZelda. 1990 wlis 7 ianvars,
Sobis dResaswaulze, kvlav CamobrZanebulma mitropolitma qrizostomosma
wirvis Semdeg sionis mrevls amcno, rom msoflio sapatriarqom aRiara
saqarTvelos eklesiis avtokefalia da misi meTauris sapatriarqo tituli.
Sexvedrisas saboloo varianti kvlav Sesworda da daixvewa. teqstis mis-
aRebad stambolSi konstantinopolis sapatriarqoSi CabrZanda uwmindesi
patriarqi ilia II wmida sinodis wevrebTan erTad. 1990 wlis 4 marts,
marTlmadideblobis dResaswaulze, qarTulma eklesiam miiRo misTvis sa-
surveli ori sigeli. erTi adasturebda qarTuli eklesiis avtokefalias,
meore _ misi meTauris patriarqis tituls. avtors bedniereba hqonda misi
uwmidesobis locva-kurTxeviT, saqarTvelos wmida sinodis sagangebo kre-
baze waekiTxa `saqarTvelos uwmidesi marTlmadidebeli eklesiis avtoke-
faliis cnobisa da mtkicebis sigeli~ uwmidesis TbilisSi CamobrZanebis
Semdeg. sigelSi, kerZod, naTqvamia: `dimitriosi, wyalobiTa RvTisaiTa mTa-
varepiskoposi konstantinopolisa, axlisa romisa da msoflio patriarqi...
1131s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
kavkasiis kurTxeul miwaze, amJamad saqarTvelos respublikis sazRvrebSi
Semavali wmida da marTlmadidebeli eklesia, romelmac uZvelesi droidan
miiRo TviTmmarTveli da Tavisufali ganmgebloba da Sesabamisad saekle-
sio mmarTvelobiTi organizaciac... mimarTavs yoveli xelsayreli SemTxve-
visas Cvens ekumenur sapatriarqo taxts da iTxovs kurTxevasa da mtkice-
bas Tavisi TviTmmarTvelobiTi struqturisa... Cveni umdablesoba da Cveni
kurTxeuli mitropolitebi... ganimsWvala azriT... cnos da daamtkicos saqarTve-
los wmida eklesiis avtokefalia da damoukidebeli struqtura... sinodis
gadawyvetilebiTa da suliwmidiT ganaTlebulni vacxadebT saqarTvelos
uwmides eklesias imave TviTmmarTveli struqturiTa da organizaciiT, rac
uZvelesi droidan gaaCnda da rac damowmebulia agreTve balsamonis mier,
romelic wers ̀ ...amboben rom dResa maT Sina uwmidesisa patriarqisa RvTae-
brivi qalaqisa didisa antioqiisa ufali petresi, gamotanil iqna sinoduri
dadgenileba, rom iqmnes Tavisufali da avtokefaluri eklesia iveriisa~,
miviCnevT, rom igi aris Zmur marTlmadidebel eklesiaTa pleadaSi da
vadasturebT agreTve imas, rom igi saxeldebulia, rogorc `wmida avtoke-
faluri eklesia sruliad saqarTveloisa~... SeubRalavad daicavs marTl-
madideblur sarwmunoebasa da RvTismosaobas da amasTanave marTlmadidebe-
li eklesiis saRmrTo da wmida kanonebsa da wesebs. rigis mixedviT moixse-
niebs wmida diptiqSi saxels yoveli msoflio patriarqisa da sxva uwmides
patriarqTa da wmida marTlmadidebeli avtokefaluri eklesiebis unetares
gamgebelTa, rac Seexeba wmida mironis sakiTxs, daculi iqneba amasTan dakav-
SirebiT dadgenili saeklesio wesi... welsa 1990, Tvesa ianvarsa (25)~.
meore sigeli qarTuli eklesiis sapatriarqo Rirsebis aRiarebas Seexe-
ba: `saqarTvelos uwmidesi eklesiis meTaurisaTvis sapatriarqo titulis
cnobis da boZebis sapatriarqo sinoduri ganCineba~. dimitriosi, wyalobiTa
RmrTisaiTa mTavarepiskoposi konstantinopolisa axlisa romisa da msof-
lio patriarqi... saqarTvelos uwmidesi eklesia pativdebuli iqneba sapa-
triarqo RirsebiTa da adgiliT, rogorc adridanve ixsenieboda uZveles
qronikebsa da sxva saeklesio wyaroebSi misi tituli _ `mTavarepiskoposi
mcxeTa-Tbilisisa da kaTalikos-patriarqi sruliad saqarTveloisa~, aseve
ixseniebodes amieridanac marTlmadideblur saRmrTo da wmida gangebebSi...~
samwuxarod, am droisaTvis ar iqna ganxiluli qarTuli eklesiis adgi-
lis sakiTxi marTlmadideblur diptiqSi. diptiqis sakiTxi aris urTulesi
da exeba eklesiaTa Rirsebas. magaliTad, serbeTis, rumineTisa da bulgare-
Tis eklesiebs konstantinopolis sapatriarqos mier adre mieniWa avtoke-
falia da sapatriarqo Rirseba, amitomac konstantinopolis diptiqSi isi-
ni ixseniebian sapatriarqo eklesiaTa rigSi ruseTis eklesiis Semdeg,
Sesabamisad, VI, VII da VIII adgilebze. radganac qarTuli eklesiis ufleba
SemdgomSi iqna cnobili, igi unda Cadges maT ukan, e.i. IX adgilze, rac,
cxadia, miuRebelia CvenTvis. ase rom, sakiTxi sadavoa. am sakiTxis gadaWras
1132 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
saeklesio sabuTebis meSveobiT cdiloben msoflios eklesiebi. msoflio
marTlmadidebeli eklesiebi emzadebian axali msoflio saeklesio krebis
Casatareblad. cnobilia, rom bolo msoflio kreba Catarda aTasze meti
wlis win. amis Semdeg msoflio marTlmadideblobas daugrovda mravali
sakiTxi, romlis gadaWracaa saWiro. gadawyda _ msoflio krebis win Catardes
wina mosamzadebeli TaTbirebi. ukve Catarda ramdenime TaTbiri, maTze
gadawyda, rom momavali msoflio krebis dRis wesrigSi Seitanon sul 10
sakiTxi, maT Soris iseTebisa, rogoricaa diptiqis, avtokefaliis, di-
asporis da sxva sakiTxebi. msoflio marTlmadideblur eklesiebs surT,
krebamde ganixilon da Seiswavlon yvela sakiTxi, miaRwion srul Tanxmobas,
radgan Tuki SeuTanxmebel sakiTxebs gaitanen msoflio krebaze gansaxil-
velad, SeiZleba aman gamoiwvios kamaTi da uTanxmoeba, maSin msoflio kreba
iqceva ara erTobis, aramed ganyofis krebad, rac dauSvebelia. aqedan gamom-
dinare, diptiqis sakiTxi, romelic daudgenelia qarTuli eklesiis mimarT,
warmoadgens msoflio eklesiaTa Seswavlis obieqts. am sakiTxze TavianTi
azri gamoTqves ruseTis, eladis, konstantinopolis da sxva eklesiebma
TavianT `TemebSi diptiqis Sesaxeb~. maTze dayrdnobiTa da sxva wyaroebis
monacemebis gamoyenebiT, Cem mier momzadebuli Tema `marTlmadideblur
diptiqSi qarTuli eklesiis adgilis Sesaxeb~ gamoqveynebulia – qvemde-
bare naSromis II tomSi.
erovnuli saxelmwifosa da erovnulieklesiis urTierToba
ufali RmerTis umowyalesi madliT kvlav aRdga saqarTvelos saxelmwi-
foebrioba, qarTvelma erma da saqarTvelos mosaxleobam Seqmna Tavisi
damoukidebeli saxelmwifo, risTvisac marad loculobdnen Cveni wmida
mamebi da patriarqebi. rogori unda iyos erovnuli eklesiisa da erovnu-
li saxelmwifos urTierToba?
kirion kaTalikosma adreve ganacxada, bolSevik-aTeistebis batonobis
dasawyisisas _ ̀ gauzviadeblad vambob, rom is yovlad Seuferebeli eqsper-
imentebi, romelsac am ukanasknel wlebSi axdenen qarTveli eris zurgze,
aucileblad miiyvans mas fizikurad gadaSenebis da sulieri gavelurebis
da gaxrwnis karamde~. gavida bolSevik-aTeistebis xelisuflebis batono-
bis umZimesi 70 weli. RvTis SewevniT eri gadaurCa fizikurad gadaSenebas,
magram ̀ sulier gavelurebas da sulier gaxrwnas~, Cans, Tavi ver aarida. es
gamoCnda samoqalaqo omisas, 1992-1993 wlebSi, roca saqarTvelom droebiT
dakarga ZirZveli miwa-wyali afxazeTsa da sxvagan. es Cans, agreTve, misi
macocxlebeli sulis – eklesiisadmi damokidebulebaSic. is garemoebac,
romelSic Caayenes Cveni wmida eklesia komunistebma, faqtobrivad, ar Secv-
lila. eklesia maTi batonobidan gamovida ekonomikurad gaCanagebuli, usax-
1133s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
sro, yovelgvari mudmivi saarsebo wyaros gareSe. laparakic zedmetia imis
Sesaxeb, rom RvTismsaxurs ara aqvs xelfasi, pensia, ar eZleva sacxovrebe-
li farTobi da ara aqvs sazogadoebaSi is Rirseuli adgili, romelic
tradiciulia misTvis. RvTismsaxurTa msgavsi mdgomareobis gamo sulierad
SeZruli wmida ilia marTali adreve RaRadebda:
`Cvens ers mRvdeli ara hyavs, is mRvdlebi, romelnic arian, imisTana
yofaSi arian, rom marto lukma puris ZebnaSi aRameben TavianT dResa da
eris sasuliero saqmisaTvis veRar iclian~53.
SeiZleba vinmem Tqvas, rom ilias dros saqarTveloSi samRvdeloeba
sakmaod iyo. cxadia, iyvnen da gacilebiT ufro meti raodenobisa, vidre
dRes aris. maTi materialuri mdgomareobac axlandelze umjobesi iyo,
magram roca wmida ilia brZanebs: `Cven ers mRvdeli ara hyavs~, iqve
ganmartavs, rom mRvdeli Tu Tavisi uSualo movaleobisaTvis, ̀ eris sasuli-
ero saqmisaTvis~ ver iclis imis gamo, rom `lukma-puris ZiebaSi aRamebs
Tavis dRes~, mRvdlad ar iTvleba.
osmalTa xangrZlivi 500-wlovani batonobis Semdeg, rodesac berZenma
xalxma Tavisi erovnuli saxelmwifo aRadgina, XIX saukuneSi upirveles
miznad daisaxa, aRedgina TiToeuli moqalaqis erovnuli cnobiereba, anu
`berZnoba~, romelic Seirya mtris batonobisas. amisaTvis, upirveles yov-
lisa, aRadgines nacionalur TvisebaTa dvrita – berZnuli eklesia, saxelm-
wifom berZnuli eklesia gamoacxada erovnul eklesiad, maSasadame, saxelm-
wifom Tavis Tavze aiRo berZnuli eklesiis yovelgvari socialur-ekonomikuri
sakiTxis gadaWra, samRvdeloebas daeniSna xelfasi I kategoriis saxelm-
wifo moxeleTa Tanabrad. biujetma gaiTvaliswina saxsrebi samRvdelobis
uzrunvelyofis, binebis, pensiebisaTvis, sxva saWiroebisaTvis. mxolod erTi
saqme daekisra samRvdeloebas – Tavisi sulieri movaleobis Sesruleba –
axali Taobis aRzrda, eris zneobrivi gajansaReba.
Cveni eklesiis wmidanebs hqondaT Sexeduleba imis Sesaxeb, Tu rogori
unda yofiliyo saxelmwifosa da eklesiis urTierToba avtokefaliis aRd-
genis Semdeg. wmidanis yoveli sityva CvenTvis wmidaa da maTi aRsruleba
mxolod sikeTis momtani. wmida aleqsi (SuSania) saqarTvelos siRrmeSi,
provinciaSi moRvaweobda, xalxis SuagulSi trialebda, misi maSindeli
wuxili kargad eTanxmeboda Cvens dRevandels. igi werda: `dRes dagvidga
saWirboroto saqme saxelmwifosagan gamoyofisa da samRvdeloebas mouspes
saerTo jamidan lukma da amboben: morwmuneTa ojaxma arCinoso. sakvirve-
lia swored, rom samRvdeloeba, romelic eris rwmenas emsaxureba, unaw-
ilod yves eris saziaro xazinidan, romelic Seadgens ara visime kuTvnile-
bas, aramed qonebas im erisas, romelTa ricxvSi cxra-meaTeds morwmuneTa
ojaxi Seadgens da amaTgan gadasaxadis naoflariT daunjebuli xazina,
gana mware usamarTloba ar aris, rom imave ojaxTa rwmenas ar moxmardes...
ra daaSava mRvdelma, rom gamodevneT eris qonebisagan?~54.
1134 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
wmida aleqsi beris mosazreba, faqtobrivad, gaxlavT gagrZeleba ilia
marTlis wuxilisa.
eklesiisadmi Cveni saxelmwifos damokidebulebis istoria meordeba. cno-
bilia, rom I msoflio omSi damarcxebis Semdeg ruseTis imperia daiSala,
saqarTvelom amis gamo misTvis moulodnelad moipova damoukidebloba, xe-
lisuflebis saTaveSi aRmoCndnen socialist-menSevikebi, ese igi is partia,
romelic wlebis manZilze iRvwoda saqarTvelos damoukideblobis winaaRm-
deg. ̀ damoukidebeli saqarTvelos mesveurni aTeisturi msoflmxedvelobisani
aRmoCndnen. maT eklesia – qarTveli xalxis sulieri Zlierebis simbolo –
saxelmwifosagan gamohyves, skola eklesiisagan da ra savalalo Sedegebic
aqedan miviReT, es dRes yvelasaTvis cnobilia~, _ wers s. vardosaniZe55.
Cveni eklesiis udidesi moRvawis, SemdgomSi kaTalikos-patriarq le-
onides azriT, es gadawyvetileba araswori iyo. amis dasasabuTeblad le-
onides mohyavda Semdegi argumentebi: 1. religiuri grZnoba adamianisaTvis
iseve aucilebelia, rogorc sxva grZnobebi. saxelmwifo valdebulia, izrun-
os am grZnobis dakmayofilebisaTvis; 2. warmoudgenelia eris ganviTareba
religiuri rwmenis gareSe, qarTveli eris ganviTareba qristianobis gareSe,
radgan swored qristianobam gadaarCina igi, misi kultura, qristianobam
SeunarCuna mas erovnuli saxe; 3. adamianebi ver iqnebian moralurad wmi-
danni, Tu maTi samoqmedo ritualebi: qorwineba, dabadeba da sxva saeklesio
wesebiT ar iqneba nakurTxi. kaTalikos-patriarqi leonide werda:
`eklesiis ganadgurebiT, verc kulturulad moigebs Cveni saxelmwifo, is
socializmi, romliTac qveynis gabednierebas lamoben, mmarTvel partias
jer ver daumyarebia CvenSi, sxva Rirebuleba ki, romelsac qristianobis
magivroba SeeZlos Cveni xalxisaTvis, verc moraluri da verc gonebrivi
mas ver Seuqmnia~ (leonides piradi arqivi, centrarqivi).
1918-21 wlebSi demokratiuli saqarTvelos mesveurebs msoflioSi yve-
laze ufro did socialistebad warmoedginaT TavianTi Tavi. rogorc Cans,
amJamad CvenSic cdiloben msoflioSi yvelaze demokratiuli sazogadoeb-
is Seqmnas. warmodgena iseTia, TiTqosda demokratiul qveynebSi saxelm-
wifo aRar zrunavs erovnuli eklesiisaTvis da mas ar uwyobs xels, sinamd-
vileSi ki msoflios yvelaze ufro demokratiul qveynebSi arseboben sax-
elmwifo eklesiebi. samRvdeloeba da saeklesio dawesebulebani, romlebic
saxelmwifosagan iReben xelfass, Tanxebs. eklesia ar aris gamoyofili
axalgazrdobisa da mosaxleobis sulieri aRzrdis saqmisgan, e. i. saskolo
sistemidan, ar aris akrZaluli skolebSi sasuliero xasiaTis sagnebis
Seswavla da sxva. ese igi yvelaze demokratiul qveynebSi eklesiisa da
saxelmwifos urTierToba swored isea dayenebuli, rogorsac iTxovdnen
wmida ilia marTali, aleqsi SuSania, kaTalikos-patriarqi leonide da
sxva mamebi. magaliTad, did britaneTSi aris ori saxelmwifo eklesia:
inglisSi anglikanuri eklesia, xolo SotlandiaSi _ presviterianuli.
1135s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
anglikanuri eklesiis samRvdeloebis didi nawili lordTa palatis wevria.
samRvdeloeba uzrunvelyofilia saxelmwifos mier, saxelmwifosagan iRebs
xelfasebs, pensiebs, socdaxmarebas, saeklesio gasaval Tanxebs anazRaurebs
saxelmwifo. asevea SveciaSi, sadac saxelmwifo eklesiis statusi aqvs
evangelikur-luTeranuls, italiaSi saxelmwifo eklesia kaTolikuria, Tum-
ca ki qveyanaSi sindisis Tavisuflebaa gamocxadebuli. asevea irlandiaSi,
aq eklesia akontrolebs ganaTlebisa da janmrTelobis dacvis seqtorebs,
asevea belgiaSi, saberZneTSi, avstriaSi, portugaliaSi, germaniaSi, daniaSi,
islandiaSi, norvegiaSi, fineTSi, espaneTSi, yvelgan arsebobs saxelmwifo
eklesia – misgan gamomdinare yvela SedegiT. msoflios saxelmwifoTa
umravlesobis konstituciaSi Setanilia muxli saxelmwifo eklesiis Sesax-
eb. maT ̀ erovnul~, an ̀ saxalxo~ eklesiebs uwodeben.
dResdReobiT, rogorc aRiniSna, Cveni samRvdeloba yoveldRiur zrunvasa
da jafaSia, rom rogorme moipovos saarsebo saxsari ojaxis gamosakvebad,
qveli saqmis aRsasruleblad, sxvaTa dasaxmareblad, saqveyno valis mo-
saxdelad. am saxsrebs ki Tavisi piradi SromiT moipovebs – naTlobiTa da
sxva wesebis SesrulebiT. sabednierod, miuxedavad aseTi jafisa, Cvens sam-
Rvdeloebas kidev yofnis energia, rom aqtiuri monawileoba miiRos mrev-
lis sulieri aRzrdisa da ucxo seqtebis sawinaaRmdego RvawlSi. qarTuli
eklesia saqarTveloSi sxva religiebsa da seqtebTan SedarebiT araTana-
bar pirobebSia Cayenebuli. yvela ucxo religias, romelic ar unda iyos
igi, didi mxardaWera da dafinanseba aqvs ucxoeTis sasuliero centre-
bidan, ucxo saxelmwifoebidan isini iReben saxsrebs, saukeTesod nabeWd iaf
literaturas, daxmarebas. maSin, roca Cveni samRvdeloeba da eklesiebi
mxolod saqarTvelos gaRatakebuli mrevlis momsaxurebiT arseboben. Cvens
mrevlsa da qarTul eklesias XIX s-Si 150 milioni oqros maneTi qoneba
da naxevar milionamde heqtari miwa CamoarTves. imedi unda viqonioT, rom
aRdgenili qarTuli saxelmwifo aRadgens Tavis sulier safuZvels – saq-
arTvelos eklesias. vloculobT, raTa aRdges Cveni erisa da saqarTvelos
wmida eklesiis sulieri kavSiri iseTive saxiT, rogoriTac iyo wina sauku-
neebSi saqarTvelos Tavisuflebis dros. amin.
Tbilisi
22.10.1997 w.
P.S. saqarTvelos eklesiis wmida sinodma da parlamentma 2002saqarTvelos eklesiis wmida sinodma da parlamentma 2002saqarTvelos eklesiis wmida sinodma da parlamentma 2002saqarTvelos eklesiis wmida sinodma da parlamentma 2002saqarTvelos eklesiis wmida sinodma da parlamentma 2002
wlis 14 oqtombers sveticxovlis wmida taZarSi daamtkices uwmid-wlis 14 oqtombers sveticxovlis wmida taZarSi daamtkices uwmid-wlis 14 oqtombers sveticxovlis wmida taZarSi daamtkices uwmid-wlis 14 oqtombers sveticxovlis wmida taZarSi daamtkices uwmid-wlis 14 oqtombers sveticxovlis wmida taZarSi daamtkices uwmid-
esisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqisesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqisesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqisesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqisesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis
ilia II-isa da saqarTvelos prezidentis mier xelmowerili `konsti-ilia II-isa da saqarTvelos prezidentis mier xelmowerili `konsti-ilia II-isa da saqarTvelos prezidentis mier xelmowerili `konsti-ilia II-isa da saqarTvelos prezidentis mier xelmowerili `konsti-ilia II-isa da saqarTvelos prezidentis mier xelmowerili `konsti-
tuciuri SeTanxmeba saqarTvelos saxelmwifosa da saqarTvelostuciuri SeTanxmeba saqarTvelos saxelmwifosa da saqarTvelostuciuri SeTanxmeba saqarTvelos saxelmwifosa da saqarTvelostuciuri SeTanxmeba saqarTvelos saxelmwifosa da saqarTvelostuciuri SeTanxmeba saqarTvelos saxelmwifosa da saqarTvelos
samociqulo avtokefalur marTlmadidebel eklesias Soris~, racsamociqulo avtokefalur marTlmadidebel eklesias Soris~, racsamociqulo avtokefalur marTlmadidebel eklesias Soris~, racsamociqulo avtokefalur marTlmadidebel eklesias Soris~, racsamociqulo avtokefalur marTlmadidebel eklesias Soris~, rac
did imedebs aRZravs. ufalma RmerTma inebos aRorZineba Cveni qvey-did imedebs aRZravs. ufalma RmerTma inebos aRorZineba Cveni qvey-did imedebs aRZravs. ufalma RmerTma inebos aRorZineba Cveni qvey-did imedebs aRZravs. ufalma RmerTma inebos aRorZineba Cveni qvey-did imedebs aRZravs. ufalma RmerTma inebos aRorZineba Cveni qvey-
nisa da eklesiisa, amin.nisa da eklesiisa, amin.nisa da eklesiisa, amin.nisa da eklesiisa, amin.nisa da eklesiisa, amin.
1136 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
Ta v i XV I I I
saqarTvelos eklesiis istoriis
periodizacia
1137s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
saqarTvelos eklesiis istoriis periodizacia
qristianuli eklesiis istoria, rogorc disciplina, Seiswavlis saekle-
sio cxovrebas warsulSi da gadmogvcems mas qronologiuri Tanmimdevro-
biT. saqarTvelos eklesia warmoadgens msoflio (sayovelTao) eklesiis
ganuyofel nawils, amitomac misi istoria msoflio eklesiis istoriisagan
mouwyvetlad ganixileba. IV saukuneSi episkoposma evsevi kesarielma im
droisaTvis axali mecnierebis sagani gansazRvra da mas `eklesiis istor-
ia~ uwoda. eklesia warmoadgens mTel dedamiwaze mcxovreb qristianTa
erTobas, romelic ganixileba rogorc sulieri sxeuli, romlis Tavic qristea
da erTi suliT suldgmulobs: `erTi sxeuli da erTi suli, erTi ufali,
erTi – rwmena, erTi naTloba, erTi – RmerTi da mama yovelTa~ (efes. 4, 4-6),
amitomac eklesiis ganyofa da nawilebad daSla ar SeiZleba (misgan gamoy-
ofa mxolod mwvaleblebs SeuZliaT).
sxvadasxva adgilobrivi eklesiis arseboba, rogoricaa konstantinopo-
lis, aleqsandriis, ierusalimis, saqarTvelosa da sxvebisa, ar arRvevs ek-
lesiis erTobas, radganac isini erTi sxeulis – qristes sayovelTao ek-
lesiis wevrebi arian.
eklesiis istorikosTa ganmartebiT, qristianuli eklesiis istoria saRvTis-
metyvelo mecnierebaTa jgufSi Sedis, Tumca meore mxriv, igi saero mec-
nierebacaa, radganac kacobriobis istoriis Seswavlas emsaxureba. saqarTve-
los eklesiis istoriac aseve qarTveli eris istoriis Semadgenel nawils
warmoadgens. qarTuli eklesia warsulSi mudam warmmarTveli Zala iyo
qarTveli eris sulieri cxovrebisa, wmida ilia marTlis (WavWavaZis) Tval-
sazrisiT: `saqarTvelos eklesia yovelTvis TavdadebiT hpatronobda Cvens
ers da arasdros didebas erisas daviwyebas ar aZlevda~.1 wm. ilia gan-
sakuTrebiT afasebda qarTvel RvTismsaxurTa Rvawls: `Cvenma samRvdeloe-
bam kargad icoda, rom mamuli da erovneba rjulTan erTad SeerTebuli,
rjulTan SexorcTvisebuli uZleveli xmali da Seuleweli faria mtris
winaSe~;2 `mamuli da erovneba miaSvela samRvdeloebam rjuls, rjuli –
mamulsa da erovnebas da egreT momZlavrebulma erma es sameba waimZRvara
win, aTas xuTasi weliwadi omiTa da sisxlis RvriT gamoiara da qarTvels
binac Seunaxa da qarTvelobaca~.
saero istoriisagan gansxvavebiT, romelic xalxis miwier, politikur,
kulturul ganviTarebas asaxavs, eklesiis istoria xalxis sulieri gadar-
CenisaTvis gaweul Rvawls warmoaCens. eklesiis istorikoss evaleba Sekri-
bos saWiro faqtebi da istoriuli monacemebi, kritikulad Seiswavlos
isini, daadginos maTi namdviloba, ukuagdos nayalbevi, aCvenos saeWvo, amis
Semdeg ki yvela mopovebuli masala mkacri qronologiuri TanmimdevrobiT
gadmosces.
1138 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
RvTismetyveleba oTx dargad iyofa: 1. egzegetikuri, 2. istoriuli, 3.
sistematuri, 4. praqtikuli. bibliuri da eklesiis istoria RvTismetyvelebis
istoriul nawils ganekuTvneba. istoriuli RvTismetyvelebis kerZo disci-
plinebia: dogmatebis istoria, patrologia, simbolika, qristianuli lit-
eraturis istoria, saeklesio arqeologia, RvTismsaxurebis istoria da
qristianuli xelovnebis istoria. maTi makavSirebeli ZiriTadi samec-maTi makavSirebeli ZiriTadi samec-maTi makavSirebeli ZiriTadi samec-maTi makavSirebeli ZiriTadi samec-maTi makavSirebeli ZiriTadi samec-
niero RerZia eklesiis istoria, rogorc amas msoflio istoriisniero RerZia eklesiis istoria, rogorc amas msoflio istoriisniero RerZia eklesiis istoria, rogorc amas msoflio istoriisniero RerZia eklesiis istoria, rogorc amas msoflio istoriisniero RerZia eklesiis istoria, rogorc amas msoflio istoriis
cnobili mkvlevarebi ganmartaven.cnobili mkvlevarebi ganmartaven.cnobili mkvlevarebi ganmartaven.cnobili mkvlevarebi ganmartaven.cnobili mkvlevarebi ganmartaven.
msoflio eklesiis istorias sam nawilad yofen: Zveli, Sua da axali.
msoflio eklesiis istoriis Zvel da Sua periodTa Soris sazRvris Cvene-
ba sadavodaa miCneuli, erTni mijnad VI s-is dasasruls, xolo meoreni VII
s-is dasasruls miiCneven, roca VI msoflio krebaze monofizitebTan ka-
maTi dasrulda da msoflio eklesias ganSorda monofizituri Temebi
(aseT dayofas emxroba prof. bolotovi). prof. posnovis azriT, mijnas
Zvelsa da Sua periodebs Soris warmoadgens XI s. kerZod 1054 weli, roca
gaiyo msoflio eklesia, Tumca miiCnevs, rom imdroindeli qristianebi-
saTvis am moments ar hqonia iseTi mniSvneloba, rogoric man SemdegSi
miiRo (igulisxmeba msoflio marTlmadideblobisagan e.w. `kaTolikeTa~
gasvla).
Sua da axal periodebs Soris sazRvrad miRebulia 1453 wels konstanti-
nopolis dacema, dasavleTis eklesiisaTvis am periodTa Soris sazRvrad
XVI saukuneSi reformaciaTa dawyebas miiCneven.
ramdenadac cnobilia, saqarTvelos eklesiis istoria periodebad day-
ofili ar yofila, mizezi amisa unda iyos is, rom igi TiTqmis ocsaukunovan
didZal saeklesio-istoriul masalas moicavs, amasTan qarTuli eklesiis
istoriis ganmazogadebeli Txroba mxolod ramdenime istorikoss aqvs
gadmocemuli,3 magram isic periodizaciis gareSe.
msoflio eklesiis msgavsad, qarTuli eklesiis istoriac SeiZleba sam
periodad daiyos. esenia – Zveli, Sua da axali. Zveli periodi moicavs
xanas pirveli saukunidan vidre XII s-is dasawyisamde (ruis-urbnisis kre-
bamde, 1103-1105 ww.), Sua periodi moicavs xanas XII saukunidan mecxramete
saukunis dasawyisamde, avtokefaliis gauqmebamde (1811 w.). axali periodi
moicavs xanas mecxramete saukunis 10-iani wlebidan vidre dRemde.
pirveli saukunidan Cveni eklesiis istoriis periodizaciis dawyebas
Tavisi safuZveli aqvs. Cveni Zveli istorikosebi (episkoposi leonti mroveli,
arsen beri, ioane sabanis Ze, giorgi mTawmindeli, qarTlis cxovrebis Ca-
narTebis avtorebi da sxvebi) miiCneven, rom qristianoba saqarTveloSi ukve
I_III saukuneebidanaa cnobili. wmida giorgi mTawmideli, antioqiis sapat-
riarqo karze acxadebda, rom qristianobis pirveli mqadageblebi saqarTvelo-
Si TviT qristes mociqulebi: andria pirvelwodebuli da simon kananeli
1139s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
iyvnen, ruis-urbnisis saeklesio krebam Tavis ZeglisweraSi es momenti
xazgasmiT warmoaCina. axali arqeologiuri monacemebi faqtobrivad amtki-
ceben me-8 saukunis avtoris, ioane sabanis Zis cnobas qarTvelTa Soris
qristianobis xuTaswlovani arsebobis Sesaxeb. kerZod, arqeologTa mier
gamovlenili samarxebis SeswavliT irkveva, rom CvenSi qristianoba mis
saxelmwifo sarwmunoebad aRiarebamdec cnobili iyo, amitomac II-III ss-Si
micvalebulebis erT nawils qristianuli wesiT marxavden.4
qarTlis cxovrebis CanarTis Tanaxmad, andria pirvelwodebulma saqa-
rTveloSi pirveli saepiskoposo kaTedra qalaq awyurSi daaarsa da mas
episkoposi da samRvdeloeba daudgina. m. TamaraSvilis mier moZiebuli
cnobis Tanaxmad, pirvel saukuneebSi imperator maqsimilianes jarSi qris-
tiani qarTveli meomrebic msaxurobdnen, romlebic kolxeTSi gadaasaxles;
xolo laTini avtoris irineosis cnobiT, episkoposma palmosma da misma
megobrebma kolxidaSi samocdaaTi eklesia aaSenes. anton kaTalikosma pirvel-
meore saukuneebSi mcxovrebi qarTveli wmidanebis, egreT wodebuli wminda
mesukavelTa cxovreba aRwera. isini warmoSobiT aRmosavleT saqarTvelo-
dan (hereT-albaneTidan) yofilan, xolo mowameobis gvirgvini samxreT
saqarTveloSi miuRiaT. III s-Si, qarTlis cxovrebis Tanaxmad, mefe rev
marTals qristianuli suliskveTebis reforma gautarebia, saxeldobr, ker-
pebisaTvis yrmaTa Sewirva aukrZalavs. berZnuli wyaroebis cnobiT, IV sauku-
nis dasawyisSi, kerZod 325 wels biWvinTeli da trapezunteli episkoposebi
pirvel msoflio krebaSi monawileobdnen. aRniSnuli da sxva monacemebi
imis safuZvels gvaZlevs, rom Cveni eklesiis periodizacia pirveli sauku-
nidan daviwyoT, xolo I_III saukuneebi Cveni eklesiis istoriis Zveli perio-
dis erT nawilad miviCnioT (SeiZleba mas uZvelesi xana vuwodoT).
saqarTvelos eklesiis istoriis Zveli periodis Semdgomi xana IV sauku-
nis 20-30-iani wlebidan iwyeba, rodesac wmida ninos qadagebaTa Sedegad
mociqulTasworma mefe-dedofalma mirianma da nanam qristianoba saqarTveloSi
saxelmwifo sarwmunoebad gamoacxades. am xanebSi unda Camoyalibebuliyo
saqarTvelos eklesia organizaciuladac.
IV_V ss-Si qarTuli eklesia gaZlierda, ganmtkicda. qarTul enaze iTargmna
wmida werili, xolo V s-Si, vaxtang gorgaslis dros, Camoyalibda saqarTve-
los sakaTalikoso. igi moicavda Tanamedrove saqarTvelos TiTqmis mTel
teritorias, radganac am mefis wyalobiT saqarTvelos sakaTalikosos iuris-
diqciis sazRvrebi qarTlis samefos saxelmwifoebriv sazRvrebs daemTxve-
va, qarTlis samefoSi ki im dros rogorc aRmosavleTi, aseve dasavleT
saqarTveloc Sedioda.
Semdgomi xana qarTuli eklesiis Zveli periodisa iwyeba VI saukunidan
da ruis-urbnisis krebamde e.i. XII s-is dasawyisamde gagrZelda. am dros
eklesiis beds Cveni saxelmwifos mdgomareoba gansazRvravda. rogorc
1140 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
cnobilia, VI saukuneSi gauqmda mefoba, ramac saboloo jamSi `yoveli
qarTlis~ calkeul qveynebad daSla gamoiwvia. Camoyalibda tao-klarje-
Tis (`qarTvelTa~), afxazTa, herTa da kaxTa samefoebi (samTavroebi).
unda iTqvas, rom VI s-dan Zveli periodis mesame xanis dawyebas safuZv-
lad daedo Cvens qveyanasa da eklesiaSi am epoqaSi momxdari movlenebi. s.
janaSias azriT, `VI saukune namdvili istoriuli mosabrunia Cveni qveynis
ganviTarebis TvalsazrisiT Zvel xanaSi~,5 n. berZeniSvili VI-X ss-s adr-
efeodalur xanad miiCnevda, VI s-Si gaimarjva axalma politikurma wyobam.
`moaklda mefoba SvilTa gorgaslisaTa, miT JamiTgan epyra ufleba qarT-
lis aznaurTa~.6 erisTavebma miisakuTres samarTavad miRebuli mxareebi.
saqarTveloSi vidre, e.w. skanda-Sorapnamde sparselebi gabatondnen. isini
laSqrobdnen egrissa da zRvispireTSic, sparselebi devnidnen qarTul
qalkedonur eklesias da yoveli RonisZiebiT cdilobdnen, rom amierkavkasiis
(albanur da qarTul) eklesiebze somxuri eklesia gaebatonebinaT. marTa-
lia VI s-is somxur da sxva wyaroTa Tanaxmad, qarTlis kaTolikosis
iurisdiqciaSi kvlavindeburad Sedioda dasavleT saqarTvelo, magram VII
s-is 20-iani wlebidan saqarTveloSi herakle keisris laSqrobis Semdeg
bizantiam dasavleT saqarTvelos zRvispireTi uSualod Tavis Semadgen-
lobaSi Seiyvana. maSasadame das. saqarTvelos eklesia gamoiyvana qarTuli
eklesiis iurisdiqciidan da konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqcia-
Si Seiyvana. amitomac, aq daarsda berZnulenovani saepiskoposoebi. VIII s-Si
qarTuli saxelmwifoebrivi erTeulis, afxazeTis samefos, warmoqmnis Sede-
gad dasavleT saqarTveloSi Camoyalibda axali qarTuli saeklesio er-
Teuli, afxazeTis sakaTalikiso. X s-is bolosa XI s-is dasawyisSi saqarTve-
los gaerTianebam safuZveli Cauyara saqarTvelos sapatriarqos warmoqm-
nas, romelSic afxazeTisa da qarTlis sakaTalikosoebi gaerTiandnen. VI-
XI ss-Si qarTul eklesiaSi mimdinare procesi mTlian xanas warmoadgens
Tavisi dasawyisiTa da dasasruliT.
maSasadame, qarTuli eklesiis istoriis Zveli periodi I_XI saukuneebs
moicavs da igi sam xanad iyofa. pirveli xana moicavs I_III saukuneebs,
meore IV_V saukuneebs, xolo mesame VI_XI saukuneebs.
Sua periodi qarTuli eklesiis istoriisa moicavs XII_XVIII saukuneebs,
igi XII saukunidan XIV s-mde saqarTvelos saxelmwifos e.w. oqros xanas
emTxveva. am dros saqarTvelos sapatriarqos siZliere zenits aRwevs.
Sua periodis Semdegi xana XIV_XVIII saukuneebs moicavs. saqarTvelos
saxelmwifoebrivma uimedobam, qveyanaSi centridanulma midrekilebebma, qveynis
samefos samTavroebad daSlam zegavlena saeklesio cxovrebazec iqonia.
afxazeTisa da mcxeTis sakaTalikosoebma erTmaneTis mimarT meti admin-
istraciuli damoukidebloba miiRes. miuxedavad amisa, es qarTuli saekle-
sio erTeulebi sulier erTianobas, erT saeklesio enas, saeklesio Cvevebsa
da tradiciebs inarCunebdnen (erTian qarTul eklesiaSi sakaTalikosoebi
1141s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
iseve arsebobdnen, rogorc berZnul eklesiaSi samitropolitoebi).
qarTuli eklesiis istoriis axal periodSi SeiZleba calke gamovyoT
XIX saukune, esaa avtokefaliis gauqmebis xana, uaxlesi xana ki avtokefali-
is aRdgenidan (25(12) III.1917) iwyeba. amrigad:
1. Zveli periodi grZeldeba I s-dan XII s-is dasawyisamde (ruis-
urbnisis krebamde), iyofa sam xanad;
2. Sua periodi, XII s-is dasawyisidan avtokefaliis gauqmebamde (1811);
3. axali periodi moicavs XIX-XX ss.
1142 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
saeklesio istoriografiaI periodi (I-XI ss)
(wmida mociqulebidan ruis-urbnisis krebamde)
istoriografiis qveS igulisxmeba saistorio wyaroebsa da TviTmxil-
velTa cnobebze dayrdnobiT saeklesio cxovrebis gadmocema.
qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb cnobebs msoflio eklesiis istori-
is pirveli mamebi gvawvdian. rogorc cnobilia, evsevi kesarielma (gard.
338) oTxi saistorio Txzuleba Seadgina 1. qronika, or wignad, msoflio
istoria dabadebidan mis dromde; 2. saeklesio istoria aT wignad, qris-
tianobis dasawyisidan 324 wlamde; 3. konstantine didis cxovreba 4 wig-
nad da 4. `Zvel martviliaTa krebuli~. evsevi kesarielis memkvidreni da
misi Sromis gamgrZelebelni iyvnen – sokrati, konstantinopoleli advoka-
ti (sqolastikosi), dawera saeklesio istoria Svid wignad (305-439); ermia
sozomeni, agreTve advokati, gadmosca eklesiis istoria cxra wignad (324-
423); episkoposi Teodorite kvireli, dawera eklesiis istoria 5 wignad
(320-428). TavianT TxzulebebSi isini qarTuli eklesiis saxelmwifoebrivi
dafuZnebis istoriasac exebian.7 qarTuli eklesiis Sesaxeb cnobas msof-
lio eklesiis pirvel istoriografTagan agreTve laTini presviteri rufi-
nusic iZleva, romelmac evsevi kesarielis istoria Targmna da igi 395
wlamde gaagrZela (rufinusi, X, 10).
qarTuli eklesiis istoriis uZveles ucxour wyaroebTan dakavSirebiT n.
janaSia wers: `uZvelesi wyaro, romelSic moxsenebuli yofila qarTvelTa
moqcevis ambavi, aris IV s-is berZeni istorikosis (gard. 395) gelasi
kesarielis `saeklesio istoria~, samwuxarod, es Txzuleba dResdReobiT
dakargulad iTvleba da CvenTvis cnobili ar aris. magram mermindel
avtorebs SemounaxavT TavianT SromebSi misi cnobebi. maT Soris uZvelesia
romaeli saeklesio istorikosi rufinusi, rufinusi gelasi kesarielis
umcrosi Tanamedrove iyo (gard. 410). mas uTargmnia da Tavis TxzulebaSi
Seutania gelasi kesarielis cnoba qarTvelTa moqcevis Sesaxeb...… rufi-
nusze dayrdnobiT moTxrobili aqvs iberTa gaqristianebis ambavi V s-is
berZen istorikoss sokrates (dab. 380)…`...iberTa gaqristianebis ambavi gad-
mocemuli aqvs V s-is meore berZen istorikoss Teodorite kvirels (dab.
390)... sozomens, romelsac Tavisi wigni dauweria 444 wlis maxloblad da
uSualod rufinusiT usargeblia. V s-is berZeni istorikosi gelasi kviz-
ikelic gelasi kesarieliT sargeblobda~.8
meore mxriv, qarTuli eklesiis istoria TiTqmis I saukunidan (mcx-
eTelebis Casvla macxovris jvarcmaze dasaswreblad, kvarTis Camosveneba
1143s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
saqarTveloSi da sxva), aRwerilia uZveles qarTul saistorio wyaroSi,
romelsac `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ ewodeba.9 masSi moTavsebuli `wmida ninos
cxovrebis~ e.w. vrceli redaqciis avtorad dasaxelebulia salome ujarme-
li (IV s.). misi Txroba wmida ninos moRvaweobisa da pirveli qarTuli
eklesiis dafuZnebis Sesaxeb eTanadeba gelasi kesarielisa da sxva ze-
moaRniSnul berZen-laTini istorikosebis cnobebs. ucxoeli avtorebi wmi-
da ninos aRniSnuli cxovrebis ramdenadme Semoklebul Sinaars gadmogvce-
men. istorikosi m. CxartiSvili, romelmac sagangebod, monografiulad gam-
oikvlia ̀ moqcevaÁ qarTlisaÁ~, im daskvnamde mivida, rom salome ujarmelis
SviliSvilma bakurma gelasi kesariels Tavisi bebiis mier dawerili wmida
ninos cxovrebis Semoklebuli Sinaarsi gadasca.10
salome ujarmeli pirveli qarTveli qristiani mefis, mirianis Zis coli
iyo, igi maspinZlobda bodbeSi momakvdav ninos. misgan Cauweria qarTlis
moqcevis istoria, mas Seukrebia agreTve ebraeli qalis sidonias, mamamisis
abiaTaris, saberZneTidan Camosuli mRvdlis iakobis, mefe mirianis mog-
onebebi, Tavisi TxzulebisaTvis `wmida ninos cxovreba~ uwodebia da mis-
Tvis daurTavs Sesavali. salome ujarmelis TxzulebaSi, rogorc wesi,
yvela faqts Tavisi mxilveli da mTxrobeli hyavs. salome ujarmelis es
Txzuleba Sesulia qarTul wyaroTa krebulSi, romelsac ̀ moqcevaÁ qarTlisaÁ~
ewodeba. m. CxartiSvili salome ujarmels IV saukunis avtorad miiCnevs
da akritikebs n. mars, iv. javaxiSvilsa da k. kekeliZes, romelnic wmida
ninos cxovrebis aRniSnul redaqcias gviani xaniT aTariRebdnen. m. Cxar-
tiSvili am sakiTxTan dakavSirebiT wers, rom 1897 wels n. marma gamoTqva
varaudi, romlis mixedviTac aRniSnuli redaqcia IX s-ze adrindeli ar
unda iyos. es mosazreba iv. javaxiSvilmac gaiziara, k. kekeliZe am Zegls IX
saukuniT imis safuZvelze aTariRebda, rom masSi naxmaria martis weliwa-
di, romelic misi miTiTebiT CvenSi swored am droisaTvis Semosula. k.
kekeliZis sxva naSromidan ki vigebT, rom Turme mas CvenSi martis weliwa-
dis damkvidrebis TariRi `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciiT daudgenia,
romelsac IX saukuneSi Seqnil Zeglad miiCnevda. zemoT Tqmulic aSkarad
xdis, rom qarTuli wyaroebis mimarT hiperkritikuli damokidebulebis
pirobebSic ki `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis gviani saukuneebiT
daTariReba faqtebze ZaldatanebiT xdeboda. msgavsad amisa, arc n. maris, iv.
javaxiSvilis, k. kekeliZis mtkicebani ar SeiZleba miRebul iqnas argument-
ebad gansaxilveli Zeglis TariRis garkvevisas. amgvarad, ara gvaqvs arav-
iTari safuZveli, ar davujeroT Txzulebisave miTiTebas imis Sesaxeb, rom
igi IV s-is Zeglia. aqedan gamomdinare, salome ujarmelis avtorobasac
araferi ar eRobeba win. wyaroTmcodneobaSi miRebuli wyaros `udanaSau-
lobis prezumfciis~ principis Tanaxmad, Cveni Zieba aq unda Sewydes.
wyaros `ar evaleba~ gvimtkicos, rom sworia. Tu ver vamCnevT, rom misi
1144 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
monacemebi yalbia, maSasadame, igi miRebul unda iqnas, rogorc WeSmariti~, _
wers m. CxartiSvili.11 man daadgina, rom pirveli qarTveli saeklesio
istorikosi IV s-is avtori salome ujarmelia.
sazogadod unda iTqvas, rom Zvelad saqarTveloSi samoqalaqos gverdiT
saeklesio istoriografiac arsebobda. ufro metic, wamyvani swored es
ukanaskneli iyo. didi ivane javaxiSvili saeklesio istorikosebs ufro
endoboda, vidre samoqalaqos. amitomac igi ̀ qarTlis cxovrebis~ krebulze
ufro metad (viTarca saistorio wyaroebs) saeklesio istorikosebis –
iakob xucesis (curtavelis, V s.), evstaTi mcxeTelis (VI s.), ioane sabanis
Zis (VIII), giorgi merCulisa da sxvaTa Txzulebebs eyrdnoboda.12
istorikosebi aRniSnaven, rom Sua saukuneebis msoflioSi saeklesio is-
toriografiam daqveiTeba ganicada, eklesiis istoriisadmi miZRvnili spe-
cialuri Sromebi aRar Seqmnila da igi sayovelTao istorias SeuerTda.
aseTebia bizantiasa da yofili romis imperiaSi Sedgenili qronikebi (Teo-
fanes qronika 285 wlidan 813 wlamde, giorgi amartolis, giorgi svinkelo-
sis, patriarq nikifores, leon diakonis (X s.), ana komnenis, zonaras, ke-
drenes da XI_XII ss-is avtorTa sxva qronikebi. Semdegi drois nikifore
xoniatis (XIII s.), nikifore grigoris (XIV s.), ioane kantakuzenis da niki-
fore kalistas qronikebi). saqarTveloSic msgavs suraTs vxedavT. eklesi-
is istoriisadmi sagangebod miZRvnili Sroma salome ujarmelis `wmida
ninos cxovrebis~ Semdeg aRar dawerila.
es istoria SemdegSi qarTul qronikaTa krebuls `moqcevaÁ qarTlisaÁ~
miuerTes, rogorc es aRvniSneT.
qarTul saistorio TxzulebaTagan uZvelesad miCneulia qronika `mo-
qcevaÁ qarTlisaÁ~, romelic mokled gadmoscems saqarTvelos istorias
uZvelesi droidan da Seicavs mniSvnelovan cnobebs.13
`moqcevaÁ qarTlisaÁ~ faqtobrivad ori nawilisagan Sedgenil krebuls
warmoadgens. I nawili Cans, warmoadgens Zvel-qarTul saistorio qronikas,
masSi saqarTvelos istoria mokledaa mimoxiluli uZvelesi droidan (al-
eqsandre makedonelis qarTlSi mosvla) VII s-is 40-ian wlebamde, rasac Tan
erTvis istoria am epoqidan IX s-is bolomde, aSot kurapalatis Svilis
guramis dromde (gard. 882 w.) da qarTlis mefeTa, erisTavTa da kaTaliko-
sTa sia. krebulis II nawili warmoadgens qarTuli eklesiis uZveles isto-
rias. masSi Sesulia sxvadasxva piris mier vrclad moTxrobili ambavi wm.
ninos saqarTveloSi mosvlisa da mis mier qveynis gaqristianebis Sesaxeb.
es qronika p. ingoroyvas VII s-Si Sedgenilad miaCnda, misi saboloo
redaqcia IX s-sa unda iyos, radganac VII s-is meore naxevridan TiTqmis IX
s-is dasasrulamde qronikaSi saistorio movlenebis mokle gadmocema Sew-
yvetilia da mxolod mefe-erisTavebis siaa darTuli.14
g. meliqiSvilis azriT, am qronikis Semdgeneli uZvelesi masaliT sarge-
blobs. qronika Seicavs qarTlis mefeTa (xolo Semdgom erisTavTa da
1145s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
kaTolikosTa) sias azo – farnavazis xanidan (Zv.w.aR-is IV-III ss.) IX s-mde.
`miuxedavad calkeuli xarvezebisa, Cvens winaSea qarTlis mmarTvelTa Zir-
iTadad uwyveti da sando sia saukuneTa manZilze, rac, ueWvelad, gulisx-
mobs adgilobrivi (amasTanave werilobiTi) saistorio tradiciis arse-
bobas, romelmac Tavisi asaxva `moqcevaÁs~ istoriul qronikaSi pova.15
aRsaniSnavia, rom `moqcevaÁs~ teqstSi daculia wyaroebze miTiTeba. mcx-
eTis jvris aRmarTvasTan dakavSirebiT (krebulis I nawilSi) damowmebulia
grigol diakonis Txzuleba: ̀ viTarca sweria, mciresa mas mokled aRweril-
sa mas wignsa qarTlis moqcevisasa grigol diakonis mier aRwerilsa~. VI
s-is ambebis motanisas ki qronikaSi naTqvamia, rom `ese aRwerili gamokre-
bilad ars~, e.i. igi ufro vrcel matianeze miuTiTebs.
qarTuli eklesiis istoriis umTavresi wyaroa `qarTlis cxovrebis~
krebuli, romelic saerTod, warmoadgens saqarTvelos Zveli istoriis wyaros.
masSi gadmocemulia Cveni qveynis istoria Tanmimdevruli TxrobiT uZvele-
si droidan. `qarTlis cxovreba~ sxvadasxva saistorio Txzulebisagan
Sedgeba. ivane javaxiSvilis mixedviT, misi dasawyisi nawili vaxtang gor-
gaslamde dawerilia leonti mrovelis mier,16 xolo k. kekeliZis azriT, _
vaxtang gorgaslis istoriis CaTvliT.17 sazogadod, leonti mrovelis
TxzulebaSi Sesuli nakveTi `wmida ninos mier qarTlis moqceva~, Cveni
eklesiis istoriis Zveli periodis umTavresi wyaroa.18
istorikosi juanSer juanSeriani, Tavis naSromSi leonti mrovelis
`mefeTa cxovrebas~ V s-is Sua wlebidan VIII s-is 40-50-ian wlebamde
agrZelebs. juanSeris TxzulebaSi Txroba arCil mefemde aRwevs, iqve CarTuli
`arCilis wameba~ leonti mrovelis Txzulebad aris miCneuli.
VIII s-is Sua wlebidan XI s-is 80-ian wlebamde `qarTlis cxovrebaSi~
Txrobas agrZelebs ucnobi istorikosi, romlis naSroms `matiane qarTli-
sas~ uwodeben. ̀ matiane qarTlisa~ umTavres wyaros warmoadgens CvensEmier
gansaxilveli eklesiis istoriis xanisas. masSi gabneulia cnobebi, rom-
lebic eklesiis istoriasac gadmogvcemen. ivane javaxiSvili aRniSnavda,
rom `matiane qarTlisa~ aRsavsea auarebeli istoriuli cnobiT. igi sando
istoriuli Txzuleba da pirvelxarisxovani wyaroa. juanSeris Txzulebis
Sesaxeb am wyaroSi naTqvamia: `wigni ese qarTvelTa cxovrebisa vidre
vaxtangisamde aRiwereboda JamiTi Jamad, xolo vaxtang mefisTagan vidre
aqamomde (e.i. arCil mefemde, VIII s.) aRwera juanSer juanSerianman, Zmiswu-
lis qmarman wmidisa arCilisman, naTesavman revisman, mirianis Zisaman. mier-
iTgan SemdgomTa momavalTa naTesavTa aRweron, viTarca ixilon da winamde-
bareman Jamman uwyebad misces gonebasa maTsa RvTiv ganbrZobilsa~;19 es
minaweri uZveles (XIII s.) xelnawerSi (Zveli somxuri Targmani) moipoveba.
`qarTlis cxovrebaSi~ avtorTa Sesaxeb sxva minawericaa, romlidanac Sei-
Zleba vivaraudoT, rom `mefeTa cxovreba~, `wmida ninos mier qarTlis
1146 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
moqceva~ da `arCilis wameba~ `leonti mrovelman aRwera~.20 aRsaniSnavia,
rom am bolo minawers uZvelesi somxuri Targmani qarTlis cxovrebisa ar
icnobs, maSin roca masSi aris zemoaRniSnuli cnoba juanSeris Sesaxeb.
`erTaderTi gamosavali am winaaRmdegobidan is aris, rogorc fiqrobda
Tedo Jordania, rom leonti mroveli miviCnioT ara avtorad, aramed gad-
amwerad anda redaqtor-gadamwerad~.21
g. meliqiSvilis azriT, juanSers (VIII s.) xelT hqonia qarTlis cxovre-
bis saistorio krebuli, Sedgenili `JamiTi-Jamad~ dawerili Txzulebebisa-
gan, uZvelesi droidan vidre vaxtang gorgaslamde. g. meliqiSvili wers:
`aSkaraa, rom vaxtang gorgaslis Txzuleba calke nawarmoebs unda war-
moadgendes~. Cveni azriT, juanSers krebulisaTvis miumatebia vaxtang gor-
gaslis Semdgomi ambebi arCil mefemde, xolo redaqtors masSi `arCilis
wamebis~ mokle moTxrobac Seutania.
g. meliqiSvili Tavis mosazrebas imis Sesaxeb, rom `qarTlis cxovrebis~
dasawyisSi Sesuli Txzulebebi (iseve, rogorc maTi krebulis saxiT Sekvra)
VIII-IX saukuneebiT unda daTariRdes, asabuTebs am krebulis dasawyisSi
gamoxatul armenofilur tendenciebs, rac misi azriT, ̀ kargad egueba VIII_IX
ss. viTarebas~.22
aRniSnuli Txzulebis VIII s-is Sua wlebamde arsebobas isic gvavaraude-
binebs, rom, rogorc es pavle ingoroyvam aRniSna, masSi ar gvxvdeba sityva
`afxazeTi~, rac warmoudgenelia VIII s-is Semdgom, miT umetes XI saukuneSi
Seqmnil viTarebaSi. iv. javaxiSvili da k. kekeliZe fiqrobdnen, rom es
Txzuleba XI saukuneSia dawerili.23
g. meliqiSvili `qarTlis cxovrebis~ dasawyisSi arsebul armenofilur
tendenciebs qarTlSi VIII_IX saukuneebSi arsebuli politikuri viTarebis
anareklad miiCnevda. VI s-sa da VII saukunis dasawyisSi sparseTis imperi-
is mxardaWeriT gaZlierebuli somxuri eklesia amierkavkasiis eklesiebze
hegemonobis mopovebas cdilobda, ramac Tavisi kvali daamCnia im dros
Cvens saeklesio cxovrebas. m. TarxniSvili `qarTlis cxovrebaSi~ arsebul
armenofilur tendenciebs qarTlSi VI_VII saukuneebSi arsebuli viTareb-
is gamovlinebad Tvlida da amitomac qarTlis cxovrebis krebuls VI_VII
saukuneebSi Camoyalibebul Zeglad aRiarebda.24
gansaxilveli wyaros armenofilur tendenciebTan da zogierT koncefci-
asTan dakavSirebiT g. meliqiSvili aRniSnavs, rom `qarTlis cxovrebis~
Sesaval da sxva nawilebSi Zlierad igrZnoba somxuri saistorio tradiciis
gavlena, rac STagonebulia mose xorenelis TxzulebiT, anda damokidebu-
lia im somxur werilobiT Tu zedapir tradiciebze, ramac mosesTan iCina
Tavi. `mTel am ambebs aSkara armenofiluri daRi azis... bunebrivia, vifiq-
roT, rom am ambebis Txrobisas `qarTlis cxovrebis informaciis wyaros
somxuri tradicia warmoadgens~.25
1147s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
qvemoT ganxilulia sxvadasxva mosazreba, Tu ra iyo mizezi qarTuli
wminda werilisa Tu ukve arsebuli saistorio wyaroebis somxuri dednebis
mixedviT, anda armenofiluri tendenciebiT redaqtirebisa VI_VII sauku-
neebSi, romelic SemdgomSi SeumCneveli ar darCeniaT qarTvel da berZen
saeklesio moRvaweebs. VIII saukunidan daiwyo da XI saukunis Sua wlebamde
gagrZelda, giorgi mciris sityviT rom vTqvaT, `maTgan Targmnili~ wmida
werilis redaqtireba axla ukve berZnuli dednebis mixedviT (gamoyenebiT).
Semdgom wyaros saqarTvelos eklesiis istoriisa (VI s-dan XI s-mde)
warmoadgens istorikos sumbat daviTis Zis Txzuleba `cxovreba da uwyeba
bagratonianTa~, romelic moicavs aRniSnul xanas, kerZod, VI s-dan XI s-is
40-ian wlebamde. XI s-is avtoris es Txzuleba bagrationebis samefo sax-
lis matianea da saqarTvelos istoriis calkeul periodebs warmoadgens.
sumbat daviTis Zis mier gadmocemuli cnobebis simarTle paraleluri
qarTuli Tu ucxouri wyaroebiTac dasturdeba.26
saqarTvelos eklesiis istoriis pirveli periodis SeswavlisaTvis uaR-
resad mniSvnelovania amave xanis qarTuli saeklesio mwerlobis Zeglebi.
saqarTvelos eklesiis istoriis Zveli periodis erT-erTi umiSvnelov-
anesi wyaroa V saukunis meore naxevris saeklesio moRvawis iakob xucesis
(curtavelis) Txzuleba `wameba wmidisa SuSanikisi dedoflisaÁ~. esaa Zeg-
li, romelSic mkafiod Cans, Tu rogori TavdadebiT icavdnen saqarTveloSi
qristianul sarwmunoebas qveynis saukeTeso Svilebi. isini mzad iyvnen
amqveyniuri sicocxle daeTmoT saukunis damkvidrebisaTvis. iakob xucesi
varsqen pitiaxSis karis mRvdeli da wmida SuSanikis moZRvari, misi mowameo-
brivi Rvawlis TviTmxilveli da piruTvneli aRmweri iyo. es Txzuleba mas
476-483 wlebSi dauweria, wmida SuSanikis aRsasrulis Semdeg da wmida
mefis, vaxtang gorgaslis mier varsqenis sikvdiliT dasjamde, am Txzuleba-
Si aRwerilia mexuTe saukunis qarTlis yofa-cxovreba, qveynis politikuri
da socialuri mdgomareoba, saeklesio organizacia, xalxis zne-Cveulebebi,
amitomac igi SesaniSnav istoriul wyarod iTvleba.
VI s-is qarTlSi gabatonebuli iranelebis mier qarTuli eklesiis sam-
wysos (kerZod, gaqristianebuli sparselebis) devna aRwerilia `evstaTi
mcxeTelis martvilobaSi~, romelic VI s-Si daiwera ucnobi avtoris, mar-
tvilobis TviTmxilvelis mier.27
VIII s-is meore naxevarSi ioane sabanis Ze aRwers qarTuli eklesiis
wevris, gaqristianebuli arabis (habos) wamebas arabTa batonobisas qarTl-
Si, arabTa sarwmunoebriv politikas, mimarTuls qarTuli eklesiis winaaRm-
deg, aRmosavleT da dasavleT saqarTveloSi qristianTa da saerTod, qarTvel-
Ta yofas. misi Txzulebidan Cans, rom am droisaTvis qristianuli sarwmu-
noeba qarTvelTa eronuli TavisTavadobisa da TviTSenaxva-gadarCenis sa-
Sualebas warmoadgenda.
1148 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
IX s-is ucnobi avtori TxzulebaSi `cxovreba da wameba konstantisi
qarTvelisaÁ~ mokled aRwers arabTa sardlis buRa Turqis laSqrobas
saqarTveloSi (853) da qarTvelTa brZolas Tavisi erovnuli sarwmunoebis
dasacavad. qristianuli sarwmunoebis dacvisaTvis yuelis cixisTavis gob-
ronis (miqaelis) wamebas aRwers X s-is avtori stefane mtbevari Txzule-
baSi ̀ wamebaÁ gobronisi~. aq moTxrobilia abul kasimis 914 wlis laSqro-
bis Sesaxeb samxreT saqarTveloSi.
sasuliero pirTa moRvaweoba, anu ̀ moqalaqeoba~ aRwerilia basili zarzme-
lis ̀ serapion zarzmelis cxovrebaSi~, romelsac zogi VII s-Si, zogi ki IX
s-Si dawerilad miiCnevs.
gansakuTrebuli mniSvnelobis Zeglia 951 wels dawerili Txzuleba giorgi
merCulisa `grigol xanZTelis cxovreba~. masSi aRwerilia VIII-IX sauku-
neebSi tao-klarjeTSi qarTvel saeklesio pirTa Tavdadebuli erovnul-
sarwmunoebrivi moRvaweoba, saeklesio aRmSenebloba.
qarTuli eklesiis yofa, sasuliero pirTa Rvawli gadmocemulia `ilar-
ion qarTvelis cxovrebaSi~, asurel mamaTa cxovrebaSi (`cxovreba ioane
zedaznelisa~, ̀ cxovreba Siosa da evagresi~, ̀ cxovreba daviT garejelisa~,
`moqalaqeoba abibos nekresel episkoposisa~ da sxva). qristianobis ganmt-
kicebas mTian mxareSi asaxavs Txzuleba ̀ wamebaÁ yrmaTaÁ ricxviT cxraTaÁ~.28
saqarTvelos eklesiis yofas VI_VII saukuneebSi gadmoscems arsen kaTa-
likosis Txzuleba ̀ ganyofisaTvis qarTlisa da somxeTisaÁ~, romelic fur-
clebaSlili da daulagebeli saxiT xelT Cavardnia gviani drois redaq-
tors. Cven imdenad mniSvnelovan wyarod miviCnieT es Txzuleba, rom gada-
vwyviteT, dagvelagebina qronologiuri TanmimdevrobiT da aRgvedgina Tavda-
pirveli saxe Txrobisa. Cveni es cda moTavsebulia naSromSi `saqarTvelos
samociqulo eklesiis istoria~, I, 1996.
eklesiis istoriisaTvis, rogorc aRvniSneT, didi mniSvneloba aqvT da
saistorio TxzulebaTa monacemebs avseben hagiografiuli literaturisa
da sxva wyaroTa monacemebi.
ivane javaxiSvils gamorkveuli aqvs, rom qarTuli samoqalaqo saisto-
rio dargi qarTul saeklesio mwerlobisagan ganviTarda da warmoiSva.
`amis gamo visac qarTuli saistorio mwerlobis ganviTarebis Seswavla
surs, arc SeuZlia da arc ufleba aqvs qarTul saeklesio saistorio
Zeglebs, qarTvel martvilTa da wmidanTa cxovrebebs, gverdi auxvios da
ganuxilveli datovos~.29
qarTuli saistorio mwerlobis erT-erT naklad mkvlevars is garemoeba
miaCnda, rom `...Seuswavleli iyo iseTi sayuradRebo Sinaarsiani da didm-
niSvnelovani dargi, rogoric aris qarTvel martvilTa da wmidanTa cx-
ovrebani. amis gamove srulebiT uyuradRebod iyo mitovebuli qarTuli
saeklesio istoria~...29
1149s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
qarTuli eklesiis istoriis Cvens mier gansaxilveli periodis Seswav-
lisaTvis mniSvnelovan wyaros warmoadgens giorgi mTawmindelis ̀ cxovre-
ba netarisa mamisa Cuenisa iovanesi da efTvimesi da uwyebaÁ Rirsisa mis
moqalaqobisa maTisaÁ aRwerili glaxakisa giorgis mier xuces monazonisa~.30
ivane javaxiSvili giorgi mTawmindels uwodebs `gamoCenil istorikoss~
da dasZens: `giorgi mTawmindeli qarTul saistorio mwerlobaSi SesaniSnav
mecnier istorikosad unda CaiTvalos... TiToeuli misi cnoba damyarebulia
utyuar sabuTebze da axlac maTi WeSmaritebis damtkiceba SeiZleba~. amito-
mac, mecniers misi Txzuleba uaRresi ndobis Rirs, Sinaarsian, Rrma, maRal
sazogadoebriv da erovnuli azrebiT gamsWvalul nawarmoebad miaCnda.31
Cveni eklesiis istoriisaTvis mniSvnelovania qarTul-berZnuli saekle-
sio urTierTobani X-XI ss-Si da maTi mogvarebis Semdeg saqarTvelos
sapatriarqos uflebaTa aRiareba. berZnul-qarTul saeklesio urTierToba-
Ta Sesaxeb upirveles wyarod, rogorc aRiniSna, giorgi mTawmidelis dasax-
lebuli Sroma unda CaiTvalos. gansaxilvel xanaSi berZenma berebma yove-
li Rone ixmares, raTa qarTvelebi daemcirebinaT, aTonidan ganedevnaT da
maTi didebuli lavra-mamulebi CaegdoT xelSi. aTonze anu `wminda mTaze~
ocze meti monasteri arsebobda. yvela isini, giorgi mTawmidelis sityviT,
berZenma saeklesio moRvaweebma TavianTi boroti ganzraxvis ganxorciele-
baSi daixmares. `mTa yoveli TanaSeiwies da saberZneTisa didebulni da
palatisa warCinebulni yovelni midriknes da mravali Sroma da Wiri da
ruduneba Cuenzeda moawies~. aqedan Cans, rom qarTvel saeklesio moR-
vaweebs ara mxolod ̀ yoveli mTa~, anu aTonis monastrebi, aramed bizantiis
saimperatoro kari da mTavroba, `saberZneTisa didebulni da palatisa
warCinebulni~ devnidnen.
giorgi mTawmindelis mizani yofila aRewera yovelive `raTa eseviTari
boroti, romeli moawies Cvenzeda berZenTa ara daviwyebuli iqnas da kual-
ad Semdgomad Cuensa momavalni eseviTarsave Wirsa ara STacvivdnen~.
es Txzuleba marto iovanesa da efTvimes moRvaweobas ki ar Seicavs,
aramed agreTve aTonis iverTa monastris Tavgadasavalsac mogviTxrobs
misi daarsebis dRidan.
mainc ra iyo zogadi mizezi berZen da qarTvel saeklesio moRvaweTa
Soris winaaRmdegobisa, ratom devnidnen qarTvelebs ara marto berZeni
berebi, aramed maTTan erTad bizantiis saimperatoro kari da mTavroba?
am kiTxvas uTuod unda gaeces pasuxi. am mxriv mniSvnelovania XI sauku-
nis meore saeklesio istorikosis, giorgi mcires anu xucesmonazonis Sro-
ma, romelSic man Tavisi moZRvris, giorgi mTawmindelis cxovreba aRwera.32
T. papuaSvili aRniSnuli drois berZen saeklesio moRvaweTa Sesaxeb
wers: ̀ maT eWvi SehqondaT qarTvelebis marTlmadideblobaSi da abralebd-
nen mwvaleblobas. surdaT daemtkicebinaT qarTvelTa eklesiis damoukide-
1150 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
blobis ukanonoba, aviwroebdnen ucxoeTSi moRvawe qarTvelebs, awiokebdnen
qarTul monastrebs da sxva. amis Sesaxeb kargad mogviTxrobs giorgi
mcire (xucesmonazoni) Tavis TxzulebaSi ̀ cxovrebaÁ da moqalaqeobaÁ wmidisa
da netarisa mamisa Cuenisa giorgi mTawmidelisa~.33
giorgi mcires giorgi mTawmindelis cxovreba da moRvaweoba giorgi
SavmTelis davalebiT 1066-1067 wlebSi aRuweria. igi iyo giorgi mTawmin-
delis `TualiT mxilveli da xeliT msaxur da yuriT momsmeneli...~
giorgi mcires Sromidan Cans, rom qarTveli berebi idevnebodnen ara
mxolod aTonze, aramed antioqiasa da saerTod, mTel bizantiis imperiaSi.
aqedan SeiZleba davaskvnaT, rom devnis mizezs warmoadgenda ara subieq-
turi winaaRmdegobani Tu konfliqtebi berZen da qarTvel berebs Soris,
aramed imdroindeli saqarTvelos saxelmwifos politikuri, ekonomikuri
da kulturuli Zliereba, rac `ra Tqma unda, sasurveli ar iqneboda dapy-
robiTi politikis matarebeli iseTi qveynisaTvis, rogoric bizantia iyo~.34
aRniSnulis gamo, saWiro iyo urTierTobaTa mogvareba ara romelime
konkretul monastrebs Soris, aramed saxelmwifoebriv doneze. kerZod ki,
or marTlmadideblur eklesias Soris urTierTobaTa mogvarebisaTvis saWiro
iyo molaparakebebis gamarTva ara mxolod konstantinopolSi saimperat-
oro karze, aramed imperiis sxva sapatriarqoebSic. rogorc giorgi mcires
Sromidan Cans, antioqiis sapatriarqo karze swored aseT molaparakebebs
awarmoebdnen giorgi mTawmindeli da cnobili diplomati qali, bagrat
IV_is deda mariami. aRsaniSnavia, rom mariamic saeklesio moRvawe iyo,
radganac igi monazvnad akurTxa TviT giorgi mTawmindelma: `ekurTxa mis
mier sqemiTa~.
antioqiaSi TviT giorgi mTawmindelis, mariam dedoflis, xolo konstan-
tinopolSi imave dros (1054-1057 wlebSi) bagrat IV-is yofnis (e.i. saimper-
atoro karze molaparakebebis) Semdeg Sewyda msoflio marTlmadideblo-
bis burjebs – qarTulsa da berZnul eklesiaTa Soris winaaRmdegoba. amis
Semdeg (XI s-is 60-70-iani wlebidan) Sewyda qarTveli saeklesio moRvawee-
bis, berebis, moqalaqeebis aramarTlmadideblebad gamocxadeba.
aRsaniSnavia, rom giorgi mcire antioqiisa da ierusalimis sapatriarqo
karze giorgi mTawmindelis moRvaweobas mTeli sisruliT ar aRwers. amis
mizezi is unda yofiliyo, rom mas pirdapiri davaleba hqonia micemuli
giorgi Seyenebulis mier, aRewera giorgi mTawmindelis biografia misi
antioqiidan gamgzavrebis Semdeg, ufro ki misi gardacvaleba. giorgi mTaw-
mindelis moZRvari, cnobili saeklesio avtoriteti giorgi dayudebuli
(Seyenebuli) antioqiaSi moRvaweobda da amitomac kargad icoda antioqiaSi
Tavisi mowafis Rvawlis Sesaxeb. mas orgzis werilobiT uTxovia giorgi
mcirisaTvis aRewera mxolod zemoaRniSnuli periodi giorgi mTawmindel-
is cxovrebisa, kerZod, misi moRvaweoba antioqiidan wasvlis Semdeg.
1151s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
ivane javaxiSvili wers, `rasakvirvelia giorgi mTawmindelis Sesaxeb
avtors yvelaferi ar mouTxria. man gacilebiT meti icis da mxolod
zogierTs gviambobs~.
`davidumo simravlisagan... martivad da sul mcired aRvwero... warmovTqu
friad mokled da sul mcired...~, miuxedavad aseTi midgomisa, giorgi mcir-
em mainc aRniSna antioqiis sapatriarqoSi giorgi mTawmindelis cnobili
paeqroba. giorgi mTawmindelma yuradReba daimsaxura TviT antioqiis pa-
triarqebisac ki, magaliTad petresi (1052-1057) da Teodosisa (1057-1060),
ukanasknelTan mas qarTvelTa saeklesio damoukideblobis Sesaxeb cxare
kamaTic ki hqonia 1057 wels da didi STabeWdilebac mouxdenia.
aRniSnuli xanis eklesiis istoriisaTvis didi mniSvneloba eniWeba saek-
lesio dokumentur wyaroebs, romelTa gareSec SeuZlebelia qarTuli ek-
lesiis istoriis srulfasovani asaxva. gansakuTrebiT kaTalikos-patriarq-
Ta titulaturis dazustebisas, qarTlisa da afxazeTis kaTalikosTa Soris
uxucesoba-umrwemesobis gansazRvrisas, msoflio marTlmadideblur dip-
tiqSi qarTuli eklesiis adgilis gansazRvrisas da sxva.
saqarTvelos eklesiis istoriis Cvens mier gansaxilvel I periods,
SeiZleba iTqvas, amTavrebs efrem mcire Tavisi TxzulebiT, romelic garkveuli
TvalsazrisiT saqarTvelos eklesiis mokle istorias warmoadgens. esaa -
`uwyeba mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina moixseneb-
is~ (Tb. 1959). aq avtori exeba qarTvelTa moqcevisa da mironis kurTxevis
sakiTxs berZnul wyaroebze dayrdnobiT. berZnebi uaryofdnen qarTuli
eklesiis damoukideblobas, imitom rom maTi azriT, saqarTveloSi ar uqada-
gia arc erT mociquls. efremi berZnuli wyaroebis moSveliebiT abaTilebs
am azrs. aseve arkvevs, rom qarTvelebs TviTneburad arc kaTalikosobis
instituti SemouRiaT da arc mironis kurTxevis ufleba miuTvisebiaT. es
ufleba yvela eklesiisaTvis miucia qalkedonis krebis gadawyvetilebas. k.
kekeliZis azriT, efremis cnobebi legendarulia, `vinaidan legendaruli
iyo is wyaroebi, saidanac es cnobebi amouRia mas~.35
II periodi (XII-XVIII ss.)
(ruis-urbnisis krebidan avtokefaliis gauqmebamde)
`qarTlis cxovrebis~ krebulSi Sesulia Txzuleba `cxovreba mefeT-
mefisa daviTisi~,36 Txzulebis avtori aRwerili ambebis Tanamedrove da
mefesTan daaxloebuli piria.37 zogierTi mkvlevaris TvalsazrisiT, naSro-
mis avtoria arsen beri. igi s. kakabaZisa da k. kekeliZis azriT, daviT
aRmaSeneblis mematiane unda iyos. arsen beri XI s-is II naxevrisa da XII s-
is naxevris moRvawea, daviT aRmaSeneblis sulieri moZRvari. T Jordania, g.
1152 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
WiWinaZe, a. xaxanaSvili, i. lolaSvili arsen bers arsen iyalToelad
miiCneven. CvenTvis arsen beri sainteresoa imiT, rom igi saqarTvelos
eklesiis mokle istoriis avtoria, unda iTqvas, rom Cveni eklesiis II
periodis dasawyisSi qarTuli eklesiis istoriis kvlevas arsenis am SromiT
Caeyara safuZveli. arsenma Cveni eklesiis mokle istoria wmida ninos
cxovrebas daurTo. rogorc cnobilia, wmida ninos cxovrebis uZvelesi
Satberdul-WeliSuri redaqciis Taviseburi gadakeTebis Sedegad leonti
mrovelma misi axali redaqcia mogvca. arsen bers miaCnda, rom Zveli
redaqciebis nakls qronologiuri Tanmimdevrobis uqonloba warmoadgenda.
man gaiTvaliswina es da wmida ninos cxovrebis axali, ukve metafrasuli
redaqcia mogvca.38 Tumca SesaZlebelia isic, rom arsen beri ar icnobda
leonti mrovelis redaqcias da igi mxolod sxva uZveles redaqciebs
eyrdnoboda. arsen beri wmida ninos cxovrebisaTvis darTuli qarTuli
eklesiis istoriis gadmocemisas wyarod `qarTlis cxovrebis~ wigns asax-
elebs, aseve wm. ninos cxovrebisaTvis mas gamouyenebia ̀ moqcevaÁ qarTlisaÁ~
da ̀ hambavi mefeTa~. arsens, Cans, aseve usargeblia efrem mciris TxzulebiT
`uwyeba mizezsa qarTvelTa moqcevisasa~. mas gamoyenebuli aqvs mTawmind-
elTa gamonaTqvamebi qarTvelTa ubiwo sarwmunoebis Sesaxeb, amasTanave igi
akritikebs im berZen saeklesio moRvaweebs, romelTac Tavis droze poli-
tikuri viTarebis gamwvavebis gamo amaSi eWvi SehqondaT. aRsaniSnavia, rom
`qarTlis cxovrebis~ Sesavlisagan gansxvavebiT, romelsac rogorc cno-
bilia, garkveuli armenofiluri tendencia axasiaTebs, arsen beris Txzule-
ba am naklisagan sruliad Tavisufalia. arseni yofila efrem mcires
mowafe, rogorc aRiniSna, zogierTi istorikosi mas arsen iyalToelTan aigivebs.
arsen iyalToelma (gardaicvala XII s-is I meoTxedSi) Targmna giorgi
amartolis ̀ xronografi~, patriarqi fotiosis ̀ didi sjulis kanoni~ da rac
gansakuTrebiT aRsaniSnavia, krebuli ̀ dogmatikoni~, saRvTismetyvelo-polemikuri
Txzuleba antimonofizituri xasiaTisa. unda vifiqroT, rom misi moRvaweobis
dros iyalTos akademiaSi qarTuli eklesiis istoriis Seswavlas saTanado
yuradReba eqceoda iseve, rogorc gelaTis akademiaSi.
XII_XIII ss. istorikosTa SromebSi saeklesio istoria qveynisa da eris
istoriasTan erTad gadmoicema. am drosac, rogorc wina saukuneebSi, is-
torikosTa da mweralTa umravlesoba sasuliero pirebi iyvnen. imdroin-
del mweralTaTvis damaxasiaTebeli iyo uaRresad ganviTarebuli erovnu-
li TviTSegneba da RvTismoSiSeba, maTi TvalsazrisiT, omSi damarcxeba,
mtris Semoseva, qveynis aoxreba da sxva ubedurebani codvaTa Sedegi iyo
da uflis mier xalxis mosaqcevad movlenil sasjelebs warmoadgenda.
Tamaris istorikosTa nawarmoebebi _ `istoriani da azmani Saravanded-
Tani~ da basili ezosmoZRvris `cxovreba mefeT-mefisa Tamarisi~, msgavsi
suliskveTebiTaa dawerili, isini Sedian `qarTlis cxovrebis~ krebulSi,39
1153s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
maTSi saeklesio pirTa, ierarqTa da kaTalikosTa moRvaweoba cocxali Txro-
biTaa gadmocemuli. ̀ qarTlis cxovrebis~ krebulSi Sedis aseve laSa gior-
gisdroindeli mematianis Txzuleba mdidari qronologiuri monacemebiT.
XII saukuneSi SeudgeniaT `qarTlis cxovrebis~ krebuli. XVI s-Si kre-
bulSi SeutaniaT XII-XIV saukuneTa istoriis amsaxveli Txzulebebi: Tama-
ris anonimi istorikosis ̀ istoriani da azmani SaravandedTani~ da JamTaaRm-
werlis `monRolTa droindeli istoria~. aseTi saxiT yofila Sedgenili
es krebuli vaxtang VI-is dromde.40 zogierT Txzulebas am krebulidan
`wmida~ da `patiosan~ wigns uwodebdnen.
XIV s-is istorikosi, pirobiTad `JamTaaRmwerlad~ wodebuli, uaRresad
RvTis moSiSi moRvawea, romlis mizansac movlenebis miudgomlad da obieq-
turad aRwera warmoadgens. misi azriT, `JamTaaRmwerloba WeSmaritebis
metyveleba ars da ara Tvalabma visTvisme~. igi icnobda msoflio istorias,
qarTul, berZnul, sparsul da monRolur wyaroebs, kritikulad udgeboda
maT. misi SexedulebiT, saqarTvelos mooxrebis mizezi iyo `risxva zegar-
damo usjuloebaTa da codvaTa CvenTaTvis~.
XII saukunis istorikosi kaTalikosi nikoloz gulaberis Ze TxzulebaSi
`sakiTxavi suetisa cxovelisa, kvarTisa saufloÁsa da kaTolike eklesi-
isaÁ~ qarTuli eklesiis istoriis umTavres sakiTxebs Seexo. man aRwera
sveticxovlis mravali saswauli, Zvel matianeebze dayrdnobiT gadmosca
wmida ninos cxovreba da qarTlis moqceva. misi Txzuleba Seicavs istori-
ul cnobebs qarTvelTa gaqristianebis istoriidan. nikoloz gulaberisZis
TvalsazrisiT, radgan saqarTvelo `nawili iyo dedisa RvTisa~, amitomac
macxovarma saxarebis saqadageblad mis nacvlad dedakacive warmoavlina
CvenSi. misi SefasebiT, qarTvelebi ̀ bunebiT sadagni da martivni da gonebiT
wrfelni, simarTlisa cxovrebisasa da uRlisa umankoebisasa mzidvelni,
mxolod RmerTisa oden da mklavisa Tvisisa mosavni~ varT. nikoloz gu-
laberisZe gvamcnobs, rom sarwmunoebrivi da saeklesio memkvidreoba qarTvel
episkoposTa kurTxevas sveticxovlis taZarSi moiTxovs: `esre yofil ars
dasabamiTgan, raTa kurTxevadni episkopozni winaSe suetisa cxovelisa mov-
idodian da aRTqmasa hyofdian mravalsa sarwmunoebisaTvis da erTgulebi-
saTvis kaTolike eklesiisa da Tavisa sulisa dadebisaTvis vidre sisxlTa
daTxevadmde patriarqisaTvis da saRmrToTa wesTa dacvisaTvis~.41
saeklesio wyaros warmoadgens tbeTis episkoposis abuseriZe tbelis
Txzuleba ̀ saswaulni wmidisa mTavarmowamisa giorgisani~. saerTod qarTveli
mRvdelmTavrebi gansaxilvel xanaSi xSirad eklesiisaTvis saWiro Txzu-
lebaTa avtorebic iyvnen. aseTia ioane anCeli-mTavarepiskoposi, Tamaris
mefobisas, kaTalikosi arsen bulmaisimisZe (XIII s.), karis (yarsis) episkopo-
si saba svingelozi (XII s.), nikoloz, qarTvelTa mnaTobi (XIV s.), samTavisis
episkoposi kvipriane (samTavneli, XVIII s.), nikoloz rusTveli (XVIII s.),
1154 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
mitropoliti romanozi (XVIII s.), kaTalikosi besarion baraTaSvil-orbe-
liSvili (XVIII s.), avtori mravali saeklesio-saistorio Txzulebisa, mit-
ropoliti timoTe gabaSvili (XVIII s.), avtori cnobili Txzulebisa ̀ mimox-
ilva wmidaTa da sxvaTa aRmosavleTisa adgilTa~; nekreseli episkoposi-
dosiTeoz nekreseli (XVIII s.) - filosofosi; kaTalikosi anton pirveli,
mnaTobi saqarTvelos eklesiisa - avtori mravali, maT Soris saistorio-
dogmatikuri Txzulebisa, mitropoliti iona gedevaniSvili (XVIII s.), nekre-
seli episkoposi - ambrosi miqaZe (XVIII s.) - mqadagebeli; cagareli
episkoposi, Semdeg Wyondideli antoni-mWermetyvelebiT ganTqmuli da sx-
vani, samefo ojaxidan (bagrationTa saxlidan) gamosuli mravali sasulie-
ro piri, iseve rogorc berebi, mRvdlebi Tu monazvnebi eklesiisaTvis
uaRresad saWiro Txzulebebs qmnidnen.
eklesiis istoriisaTvis mniSvnelovan wyaroebs warmoadgenen kanonikuri
samarTlis Zeglebi. eqvTime mTawmindelis `mcire sjuliskanonis~ Semdeg,
romelic saeklesio, samoqalaqo da sisxlis samarTlis kanonmdeblobis
erTgvar enciklopedias warmoadgens, arsen iyalToelis mier msoflio saek-
lesio samarTlis ZiriTadi kodeqsis ̀ didi sjuliskanonis~ Targmnas udidesi
mniSvneloba hqonda eklesiis praqtikuli da kanonikuri saqmianobisaTvis.42
msgavsi mniSvneloba aqvs procesualuri samarTlis Zeglebs (mag.: bagrat
IV-is cnobili `opizis sigeli~ da sxva), monasterTa tipikonebs, giorgi
brwyinvalis dros SeudgeniaT ̀ xelmwifis karis garigeba~, romelic aCvenebs,
rom qveynis marTva-gamgeobis saqmes mefesTan erTad umaRlesi saeklesio
xelisuflebac edga saTaveSi. esenia oTxi didxarisxovani beri, anu monazo-
ni-moZRvarTmoZRvari, Wyondideli, kaTolikosi qarTlisa da kaTalikosi
afxazeTisa.43 saeklesio samarTlis gasaTvaliswineblad didi mniSvneloba
aqvT qarTul saeklesio krebaTa dadgenilebebs, isini savaldebulo iurid-
iuli normebis xasiaTs iRebdnen. aseTia ruis-urbnisis saeklesio krebis
(1103 w.) Zegliswera, XVI s-is ̀ sakaTalikozo kanonebi~, romelnic qarTlis
kaTalikosis malaqiasa (1531-1549) da afxazeTis kaTalikosis evdemon I
CxetiZis (1543-1578) dros Seudgenia imereTSi mowveul saeklesio krebas.
msgavsi mniSvneloba hqonda 1748, 1755, 1756, 1762 wlis saeklesio krebaTa
dadgenilebebs da sxvadasxva xasiaTis Zeglebs. XVIII s-is I meoTxedSi
qarTlis samefos karze Sedga e. w. `swavlul kacTa komisia~ beri egnataS-
vilis meTaurobiT, romelsac daevala `qarTlis cxovrebis~ redaqtireba –
gamarTva da gagrZeleba. komisiam nayofierad iRvawa da `qarTlis cxovre-
ba~ Seavso qarTul wyaroebSi daculi im cnobebiT, romelnic Seexebodnen
saqarTvelos eklesiis istoriis im mniSvnelovan movlenebs, romelnic man-
amde an saerTod ar iyvnen Setanilni, an kidev saTanado yuradReba ar
hqondaT daTmobili. sexnia CxeiZis saistorio Txzuleba, iseve rogorc misi
winamorbedi istorikosis farsadan gorgijaniZisa, umTavresad qarTvelebis
1155s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
sparseTSi moRvaweobis istorias aRwers. papuna orbeliani da oman xerxeu-
liZe agrZeleben mis Sromas.
udidesi mniSvnelobis mecnieruli memkvidreoba datova vaxuSti bagra-
tionma. misi `saqarTvelos cxovreba~ Cveni qveynis istorias mTliani, gan-
zogadoebuli saxiT gadmogvcems da eklesiis istoriisaTvis saWiro cnobe-
bis siuxviT gamoirCeva.
III periodi (XIX_XX)
(avtokefaliis gauqmebidan dRemde)
saqarTvelos eklesiis istoriis III periodSi kritikulad iqna Seswav-
lili pirvel or periodSi dagrovili masala da sistematuri saxiT iqna
warmodgenili saqarTvelos eklesiis warsuli cxovreba. XIX saukunemde
saqarTvelos eklesiis istoria, rogorc damoukidebeli naSromi faqtobri-
vad ar dawerila. zemoT ganxiluli salome ujarmelis, arsen beris, ni-
koloz gulaberisZis Sromebi umetesad qarTlis moqcevisa da qarTuli
eklesiis daarsebis sakiTxebs exebian, xolo sxva wyaroebSi arsebuli cnobebi
SeiZleba eklesiis istoriasTan dakavSirebuli faqtebis Segrovebad CavTval-
oT. saeklesio-istoriuli masalis mogroveba da maTi damuSavebis pirveli
cdebi daedo safuZvlad gansaxilvel III periodSi saqarTvelos eklesiis
warsuli cxovrebis sistematuri saxiT gadmocemas.
qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb pirveli monografia cnobilma is-
torikosma platon ioselianma (1809-1875) gamoaqveyna 1843 wels rusul
enaze _ `ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ~, spb. 1843. rogorc wignis
saTaurSivea aRniSnuli, es naSromi Cveni eklesiis istorias marTlac mok-
led mogviTxrobs. amasTanave, ZvelqarTul saistorio mecnierebaze dayrdno-
biT grZeldeba saqarTvelos eklesiis istoriis ara damoukideblad, aramed
erisa da qveynis istoriasTan mTlianobaSi gadmocemis mcdeloba. aseTia
ioane batoniSvilis (1772-1836) _ `kalmasoba~, Tavisi drois enciklopedia,
daviT batoniSvilis (1769-1819) Txzulebani, e.w. Teimuraziseuli `qarTlis
cxovreba~, romelSic uxvadaa CarTuli cnobebi qarTuli eklesiis Sesaxeb.
aRsaniSnavia, rom am redaqcias ̀ qarTlis cxovrebisa~ armenofiluri Sesavali
aRar aqvs, piriqiT, aq Targamosis STamomavalTa Soris upirvelesad ara
haosi, aramed qarTlosia warmodgenili. Teimuraz batoniSvili (1782-1846)
Tavisi drois cnobili mecnieri, peterburgis saimperatoro mecnierebaTa
akademiis sapatio wevri iyo. 1848 wels sankt-peterburgSi dastambuli misi
wigni ̀ istoria dawyebiTgan iveriisa, ese ars saqarTveloisa~ zemoaRniSnuli
suliskveTebiTaa dawerili. e.i. xazgasmiT araarmenofiluria. aRsaniSnavia
mari broses (1802-1880), daviT CubinaSvilis (1814-1891) Txzulebani.
1156 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
SeiZleba iTqvas, rom erTgvari samecniero aRmavlobis niSniT warimarTa
saqarTvelos eklesiis istoriis Seswavlis saqme XIX s-Si. amis mizezi iyo
is, rom moispo saqarTvelos eklesiis TavisTavadoba – avtokefalia, ramac
qarTvelTa Soris dabada survili misi istoriis Seswavlis gziT qarTuli
eklesiis avtoritetis amaRlebisa, raTa rogorc qarTvelTaTvis, aseve
araqarTvelTaTvisac warmoCeniliyo Cveni eklesiis warsuli dideba da
aTaswlovani istoria. am mxriv, gansakuTrebiT Rvawlmosilia istorikosi
miqael (gobron) sabinini (sabinaSvili). igi Seudga qarTuli eklesiis is-
toriis gulmodgine Seswavlis rTul saqmes da 1877 wels gamosca saqarTve-
los eklesiis istoria, romelSic Txroba VI s-is bolomde miiyvana,44
xolo misi qarTvel wmidanTa cxovreba `saqarTvelos samoTxe~ 1882 wels
daibeWda. 1886 wels TbilisSi daistamba mose janaSvilis `saqarTvelos
saeklesio istoria~, romelic aseve Cveni eklesiis warsul cxovrebas mok-
led gadmogvcems.
didmniSvnelovania T. Jordanias mier dastambuli qronikebi I, 1892, II,
1897; dimitri baqraZis (1827-1890) gamokvlevebi.
rogorc aRiniSna, XIX saukunemde qarTuli eklesiisadmi miZRvnili calke
monografia ar dawerila, amitomac zemoaRniSnul avtorTa Sromebi pirvelni
iyvnen da am mxriv gansakuTrebiT arian dasafasebelni.
XIX s-is bolosa da XX s-is dasawyisSi qarTuli eklesiis istoriis
Seswavla gansakuTrebiT aqtualuri gaxda. radganac ruseTis 1905-1907
wlis revoluciis dros saqarTvelos sazogadoebriobam ruseTis wmida
sinodis winaSe kategoriulad dasva qarTuli eklesiis avtokefaliis aRd-
genis sakiTxi. am dros Seiqmna T. Jordanias, k. cincaZis, n. durnovos, m.
kelenjeriZis da n. maris monografiebi, romlebSic qarTuli eklesiis avt-
okefaliis aRdgenis kanoniereba iyo dasabuTebuli. am mxriv, gansakuTrebiTaa
aRsaniSnavi avtokefaliis sakiTxebisadmi miZRvnili s. giorgaZisa da sxva
avtorTa werilebi, romlebic imdroindel Jurnal-gazeTebSi daistamba.
1901 wels episkoposma kirionma rusul enaze gamosca naSromi `qarTuli
eklesiisa da saegzarqosos istoriis mokle narkvevi XIX s-Si~. gansakuTrebiTaa
aRsaniSnavi qarTuli eklesiis ganmazogadebeli monografia m. TamaraSvil-
isa, gamocemuli romSi 1902 wels frangul enaze (Tbilisi, 1990), ufro adre
patrma TamaraSvilma gamosca `istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris~,
xolo 1904 wels `pasuxi somxis mwerlebs~. n. marma 1907 wels `cerkovnie
vedemostSi~ gamoaqveyna naSromi `qarTuli eklesiis istoriuli narkvevi~
(rus. enaze). al. cagarelma (1844-1929), qarTuli eklesiis avtokefaliisaTvis
Tavdadebulma profesorma, krebuli `statiebi da SeniSvnebi qarTuli saek-
lesio sakiTxisaTvis~ (rus. enaze, peterb. 1812) da sxva werilebi gamoaqveyna.
saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenisTanave gamoica evsevi niko-
laZis gamokvleva ̀ saqarTvelos eklesiis istoria~ (1918, quTaisi) da meli-
1157s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
ton kelenjeriZis `saqarTvelos eklesiis mokle istoria~ (quTaisi, 1918
weli). saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis damyarebis Semdeg eklesiis
istoriis Seswavlis saqme Seferxda, miuxedavad amisa, qarTvel mecnierTa
SromebSi calkeuli sakiTxebi amomwuravad iqna Seswavlili.
kvlevis maRal, Tanamedrove safexurze ayvana ivane javaxiSvilis sax-
elTanaa dakavSirebuli, man gaaanaliza CvenSi qristianobis gavrcelebis,
misi saxelmwifo sarwmunoebad aRiarebis, qarTvel-somexTa saeklesio urT-
ierTobaTa da sxva sakiTxebi. fasdaudebelia k. kekeliZis Rvawli eklesi-
is istoriis, saeklesio mwerlobis, bibliografiis, homiletikis, kanonikis,
liturgikis, sasuliero poeziisa da sxvaTa Seswavlis saqmeSi. eklesiis
istoriis kvlevisaTvis masalebi daamuSaves s. janaSiam, n. berZeniSvilma,
s. kakabaZem, m. lorTqifaniZem, S. mesxiam, a. bogveraZem, z. aleqsiZem sxva
mecnierebma da mkvlevarebma. gansakuTrebiTaa aRsaniSnavi p. ingoroyvas
monografiebi da Sromebi. eklesiis istorias ikvlevdnen qarTveli ierar-
qiebi da sasuliero pirebi: patriarqebi kalistrate cincaZe, wm. ambrosi
xelaia, arqimandriti grigol feraZe da sxvebi.
b. lominaZe Tavis naSromSi `saqarTvelos sapatriarqo da misi avtoke-
falia~45 miiCnevs, rom qarTulma eklesiam avtokefalia samjer, V, VIII da XI
saukuneebSi miiRo. misi azriT, balsamonis cnobili cnoba XI saukuneSi
avtokefaliis miRebas exeba. v. goilaZem sagangebod Seiswavla wyaroebSi
qarTuli eklesiis avtokefaliis Sesaxeb daculi cnobebi. misi azriT, VIII
saukuneSi avtokefalia daudastures ara qarTlis, aramed axladwarmoqm-
nil qarTul saeklesio erTeuls _ afxazeTis sakaTalikosos, xolo XI
saukuneSi ki saqarTvelos sapatriarqo Camoyalibda. antioqia-ierusalimis
patriarqebi dosiTeosi da xrisanfi, XVII saukunis moRvaweni, afxazeTis
sakaTalikosos `qvemo iberiis saarqiepiskoposos~ uwodebdnen, xolo qarT-
lis sakaTalikosos ki _ `zemo iberiisas~. antioqia-ierusalimis patriarq-
Ta es cnobebi moyvanili aqvs saqarTvelos eklesiisadmi miZRvnil naSrom-
Si berZen mitropolits maqsimes.46 igi ganixilavs qarTuli eklesiis av-
tokefaliis sakiTxs da miaCnia, rom somxur eklesias VI-VIII saukuneebSi
ara mTlian qarTul eklesiaze, aramed mis nawilze mouxdenia zegavlena,
misi azriT, saqarTvelo am dros ara erTiani, aramed sxvadasxva samTavroe-
bad daSlili qveyana iyo.
aqve unda aRiniSnos, rom XX saukunis qarTuli saero istoriografia
Seecada istoriul mecnierebaSi Canacvleboda saeklesio istoriografias
da misi adgili daekavebina eklesiis istoriis kvlevis sferoSi. saero da
saeklesio istoriografiis monacemebi umeteswilad urTierTsawinaaRmdego
aRmoCndnen. saqme isaa, rom qarTuli saeklesio istoriografia XIX sauku-
neSi qarTuli eklesiis avtokefaliis gauqmebis Semdeg ufunqciod darCa
da Cakvda (mxolod erTeuli Tavdadebuli moRvaweebi agrZelebdnen mis
1158 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
aTaswlovan tradiciebs). meore mxriv, qarTulma saero istoriografiam,
romelic XX saukuneSi ver acda aTeistur da rusul imperialistur
dakveTebs, aseve mTlianad ugulebelyo qarTuli saeklesio istoriografia,
gamoucxada mis monacemebs undobloba, viTarca `aramecnieruls~, Tumca
zogierT SemTxvevaSi mTlianad miisakuTra misi monacemebi. kerZod, ra
winaaRmdegobaa saero da saeklesio istoriografias Soris? esaa grZeli
sia, romelTagan SeiZleba gamovyoT zogierTi: 1. saeklesio istoriografia
amtkicebda, rom saqarTveloSi mociqulebma iqadages (saero XX s-is dasawy-
isidan sapirispiros amtkicebda); 2. saeklesio istoriografiis Tanaxmad,
saqarTvelo (qarTlis samefo), rogorc farnavazis, ise mociqulTa dros
moicavda aRmosavleTTan erTad dasavleT saqarTvelos, rom mefe mirianis
dros qarTlis samefos Crdilo-dasavleTis sazRvari gadioda mdinare
egriswyalze, xolo vaxtang gorgasalis dros ki mdinare klisuraze, Sesa-
bamisad qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi moqceuli iyo dasavleT saqarTve-
loc IV-V ss-Si. (saero istoriografiis Tanaxmad ki aRmosavleTi da
dasavleTi saqarTvelo sxvadasxva qveynebi iyvnen, ix. qvemoT mtkiceba); 3.
saeklesio istoriografiis Tanaxmad, wmida nino aris ara mxolod aRmosav-
leT saqarTvelos ganmanaTlebeli, aramed dasavleT saqarTvelosic (saero
am Tvalsazriss uaryofs); 4. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, mironi
saqarTveloSi IV-V saukuneebidanve ekurTxeboda (saeros azriT, IX s-dan);
5. saeklesio istoriografiis Tanaxmad qarTveli eri ukve Camoyalibebuli
iyo mefe farnavazis dros (saeros Tanaxmad igi Camoyalibda XI-XIX ss.,
erTiani mosazreba ar arsebobs); 6. saeklesio istoriografiis Tanaxmad
(wm. giorgi mTawmideli) qarTuli eklesia Tavisufali (avtokefaluri) iyo
mociqulTa mier Camoyalibebis Semdegve (saeros Tanaxmad man avtokefalia
miiRo V, VIII, anda XI saukuneebSi); 7. saeklesio istoriografiis Tanaxmad
wmida mefe vaxtang gorgasali marTlmadidebeli qristiani iyo (saero
mecnierTa erTi nawili mas monofizitad miiCnevs); 8. saeklesio istori-
ografiis Tanaxmad, asureli mamebi diofizitebi iyvnen (saero mecnierTa
gavleniani nawilis azriT isini monofizitebi iyvnen); 9. saeklesio istori-
ografiis Tanaxmad, VI-IX saukuneebSi jer iranelebma, Semdeg ki arabebma,
romelnic gamZafrebiT ebrZodnen bizantiur (e.i. diofizitur) qristianobas
da, Sesabamisad, qarTul eklesias, saqarTvelos periferiul kuTxeebSi gaa-
batones somxuri monofizituri eklesia (VI s-Si qvemo qarTlSi (gugarqSi),
VI-VII saukuneebSi taoSi, VI-IX ss-Si _ hereTSi), am kuTxeebis eklesiebSi
qarTulis nacvlad SemoRebuli iqna somxurenovani msaxureba. xelsayreli
politikuri momentis dadgomisTanave jer kirion I kaTalikosis dros
gugarq-qvemo qarTlis eklesiebSi aRdgenili iqna mosaxleobisaTvis mSob-
liuri qarTulenovani RvTismsaxureba, Semdeg ki grigol xanZTelis epoqa-
Si tao-klarjeTsa da dinara dedoflis dros ki TiTqosda hereTSic
1159s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
(saero istoriografiis Tanaxmad ki, kirion kaTalikosma qvemo qarTlis
somexTa Soris danerga qarTulenovani RvTismsaxureba da `gaaqarTvela~
isini, aseve mesxeTSi TiTqosda grigol xanZTelis epoqaSi qarTulma ekle-
siam Zaladobis gziT ̀ gaaqarTvela~ somxebi, aseve hereTSic, rac eklesiuri
TvalsazrisiT sruli gaugebrobaa. e.w. somexTa `gaqarTvelebis~ araswori
Teoria amJamad mTlianad aRiarebulia qarTuli saero istoriografiis
mier; 10. msgavsadve, rogorc aRiniSna, saeklesio istoriografia miiCnevs,
rom IV-V saukuneebSi dasavleT saqarTvelo Sedioda mcxeTis iurisdiqcia-
Si, mxolod Semdgom, kerZod, VII s-is 20-iani wlebidan politikur mizezTa
gamo aq gavrcelda konstantinopolis iurisdiqcia da qarTulis nacvlad
SemoRebul iqna berZnulenovani wirva-locva. VIII s-dan afxazeTis sakaTa-
likosos warmoqmnis Semdeg ki kvlav aRsdga qarTulenovani wirva-locva
da berZnuli saepiskoposoebic gauqmda (saeros Tanaxmad Tavidanve e.i. IV
s-danve, dasavleT saqarTvelo konstantinopolis iurisdiqciaSi Sedioda
da aq qarTuli ena mxolod IX s-dan gavrcelda) da sxva uamravi.
zemoaRniSnulis erTi TvalnaTeli magaliTia axlaxan (2001 wlis dasawyis-
Si) n. lomouris mier gamoqveynebuli Sromebi, esenia `qristianobis sax-
elmwifo religiad gamocxadeba~ da `saqarTvelos eklesia da misi avtoke-
falia~. avtori wers: ̀ rodesac moxda qristianobis damkvidreba saqarTvelosa
da saerTod amierkavkasiaSi, saqarTvelo warmodgenili iyo ori poli-
tikuri erTeuliT: aRmosavleT saqarTvelo, e.i. qarTlis anu iberiis samefo
da dasavleT saqarTvelo, e.i. egrisis anu lazikis samefo. am or saxelm-
wifoebriv erTeulSi politikuri, social-ekonomikuri da kulturuli vi-
Tareba sakmaod gansxvavebuli iyo da, Sesabamisad, qristianobis gavrceleba
da saboloo damkvidreba sxvadasxva gziT da sxvadasxva situaciaSi xdebo-
da~.47 e.i. wmida nino mxolod aRmosavleT saqarTvelos ganmanaTlebeli iyo,
radgan dasavleT saqarTveloSi sxva gziT Semovida qristianobao.
es daskvna ewinaaRmdegeba qarTul saeklesio istriografiaSi miRebul
saeklesio krebaTa, kerZod ki ruis-urbnisis krebis mier dadgenil debule-
bas aRniSnul sakiTxze da agreTve, saerTod qarTvel wmida mamaTa, istori-
ografTa da mematianeTa mier tradiciulad gansazRvrul Tvalsazriss.
ruis-urbnisis krebis RvTivganbrZnobil da wmida mamaTa TqmiT, saqarTve-
lo erTiani, mTliani qveyana iyo, rogorc andria pirvelwodebuli mociqu-
lis, ise wmida ninos qadagebaTa dros, amitomac, rogorc wm. andria, ise wm.
nino arian sruliad saqarTvelos da mTeli qarTveli eris ganmanaTle-
belni, ai, aqve moviyvanT Sesabamis amonarids ruis-urbnisis Zeglisweridan
jer Zvel qarTul, Semdeg ki axal qarTul enaze, raTa mkiTxveli TviTon
darwmundes: `pirvelwodebuli andria, ZmaÁ Tavisa mociqulTaÁsa petresi,
vidre Cuendamdeca moiwia da qadaga sacxorebeli qadagebaÁ saxarebisaÁ
yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa da uricxuni simravleni erTani gana-
1160 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
Sora sacTurisagan....~.48 aqedan naTlad Cans, rom ruis-urbnisis krebis dad-
genilebis Sesabamisad andria pirvelwodebulma iqadaga ara mxolod dasav-
leT saqarTveloSi, aramed ̀ yovelsa qveyanasa saqarTveloAsasa~, e.i. sruli-
ad saqarTveloSi, msgavsadve wmida ninom ruis-urbnisis krebis Tanaxmad
`sarwmunoebasa mimarT Tvisisa miizida yoveli savsebaA yovlisa qarTvel-
Ta naTesavisa~.49 e.i. am krebas miaCnia, rom wmida ninom mTeli qarTveli eri
(`yoveli savseba yovlisa qarTvelTa naTesavisa~) gaaqristiana. SeiZleba
vinmem Tqvas, am ̀ yovelTa qarTvelTaSi~ dasavleT saqarTvelo ar igulisxmeba,
da am krebis mamebi swored ver sazRvravdnen qarTvelTa vinaobaso, rasac
ver daveTanxmebiT, radganac am krebis Zeglisweris erT-erTi mTavari xe-
lismomweria giorgi Wyondideli episkoposi da kreba, cxadia, `yovelTa
qarTvelTaSi~ samegrelos da sruliad saqarTvelos mosaxleobas gulisx-
mobda, sadac iqadaga kidec berZnuli wyaroebis mixedviTac wmida ninom,
romelsac qvemoT SevexebiT. igive ruis-urbnisis kreba mefe mirianTan
dakavSirebiT wers: `naTel iRon man da yovelman erman qarTlisaman~.50
`qarTlis cxovrebis~, kerZod ki, Cveni udidesi saeklesio istorikosis
leonti mroveli episkoposis Tanaxmad, mefe mirianis samefoSi aRmosavleT-
Tan erTad dasavleT saqarTveloc `egrisic~ Sedioda: `mefobda esreT
mirian mcxeTiT gaRmarT qarTls, somxiTs, rans, hereTs, movakans da egrs~.51
ruis-urbnisis krebis Zeglisweris axali qarTuli Sesabamisi teqsti
aseTia: `mociqulTagan erTi - pirvelwodebuli andria, mociqulTa Tavis,
petres Zma Cvenamde movida, saxarebis sacxonebeli qadageba mTel saqarTvelo-
Si iqadaga~.52 am krebis gansazRvrebiT, wmida ninom `Tavisi sarwmunoebis
mimarT miizida qarTvelTa sruli modgma~,52 wmida mefe mirianis dros
`naTeli iRo man da mTelma qarTvelma erma~.52
ai, esaa saeklesio istoriografiis mtkiceba, rom rogorc andria pirvel-
wodebulis, ise wmida ninos dros naTeliRo mTelma erma. es Tvalsazrisi
savsebiT gansxvavdeba baton nodar lomouris Tvalsazrisisagan, rom TiTqos-
da aRniSnul epoqaSi dasavleT saqarTveloSi qristianoba sul sxva gziTa
da sxva viTarebaSi dainerga. sxvaTa Soris, batoni nodar lomouris Teoria,
romelic mecnierebaSi axal sityvad miiCneva, ara Tu Zalze hgavs, aramed
imeorebs kidec XV saukuneSi antioqiis patriarq mixeilis Teorias.
didi ivane javaxiSvilis sityviT, saqarTveloSi Camosulma antioqiis
patriarqma mixeilma `SeTxza Teoria saqarTvelos eklesiis mTlianobis
dasarRvevad, qarTveli eris saukeTeso SvilTa saukunovani brZoliT miR-
weuli monapovris, saqarTvelos eklesiis Tavisuflebis mosaspobad, misi
erTianobis dasarRvevad~.53 raTa advilad daemorCilebina. es Teoria Sem-
degSi mdgomareobs _ TiTqosda andria mociquli ganmanaTlebelia ara
sruliad saqarTvelosi, aramed mxolod misi dasavleT nawilisa, aseve
wmida nino ganmanaTlebelia ara sruliad saqarTvelos, aramed mxolod
1161s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
misi aRmosavleT nawilisa. ivane javaxiSvili wers: ̀ giorgi mTawmideli da
gansakuTrebiT efrem mcire, ruis-urbnisis 1103 wlis saeklesio krebis
yvela sulisCamdgmeli da nikoloz kaTalikosi amtkiceben, rom andria
mociqulma iqadaga `yovelsa qveyanasa saqarTveloisasa~, xolo Semdgom
qristianoba kvlav aRadgina wmida ninom, romlis saswaulmoqmedebam da
qadagebam ̀ miizida yoveli savseba yovlisa qarTvelTa naTesavisa~, nikoloz
kaTalikosic wmida ninos saerTo mociqulad da ganmanaTleblad sTvlida,
`Cven qarTvelTaisa~.54 erTi sityviT, andria mociqulica da wmida ninoc
saerTo qarTuli eklesiis damaarseblad da mTeli eris ganmanaTleblad
iyvnen cnobilni, saqarTvelos sxvadasxva nawilebis calke mqadageblebis
gamoZebnis survilic ar hqoniaT, radgan isini mTliani da ganuyofeli saqarTve-
los ganmtkicebisa da aRorZinebisaTvis iRvwodnen. antioqiel-ierusalimeli
patriarqi mixeili, swored am qarTvel saxelovan mecnierTa mier Seqmnilsa
da mTeli qarTveli erisagan Sesisxlxorcebul Semecnebas spobda~.55
samwuxaroa, rom Zvel qarTvel `saxelovan mecnierTa~ (iv. javaxiSvilis
sityvebia) mier Cvendami boZebul Semecnebas spobs zogierTi axali qarTve-
li mecnieri. maTgan gansxvavebiT, jer kidev saukunis dasawyisSi gaarkvia
ivane javaxiSvilma, rom ̀ qronologiuradac qristianobis gavrcelebis dasawy-
isi aRmosavleTsa da dasavleT saqarTveloSi rogorc etyoba, erTsa da
imave xanad unda vigulisxmoT, am mxriv gansakuTrebiT yuradRebis Rirsia
gelasi kvizikelis moTxroba. mas iberTa moqcevis ambavSi naTqvami aqvs:
`amave dros pontos gaswvriv mdebare qveynis mcxovrebma iberebma da
lazebma RmrTis sityva, romelic manamde ar swamdaT Seiwynares~. gamodis,
rom aRmosavleTsa da dasavleT saqarTvelos qristianoba erTsa da imave
dros miuRia... gelasi kvizikelis danarTi cnoba, rom iberebma da lazebma
erTsa da imave dros miiRes qristianoba, arsebiTad swori gamodis im
mxriv, rom dasavleT saqarTveloSic IV s-is damdegidan qristianobas gza
gakvleuli unda hqonoda~.56 iberTa moqcevis Sesaxeb IV s-Si werdnen sokrate,
sozomeni, Teodorite kvirikeli, nikifore kallisto da sxvani. marTalia,
isini ar axseneben lazebis gaqristianebas, magram amis mizezi iyo is, rom
lazebs iberieli xalxis erT-erT tomad miiCnevdnen, gelasi kvizikels ki
es ambavi ufro daukonkretebia.
vfiqrobT, gansakuTrebiT Semawuxebelia wmida qarTvel mamaTa sulTaTvis
amJamindeli saero mecnierebis mcdeloba, daukavSiron saqarTvelos ek-
lesiis avtokefaliis mopoveba petre fulonis saxels. petroz mkawvrelad
moixsenieben mas Zvel eklesiaSi da miiCneven erT-erT yvelaze did mwvale-
blad _ monofizitobisa da TviT xatmebrZolobis fuZemdebladac ki.
batoni n.lomouri wers: `jer kidev 1910 wels m. TamaraSvilma sakmaod
damajereblad daasabuTa, rom balsamonis `ufali petre~ (romlis patri-
arqobis drosac antioqiis krebis mier gamotanili iqna dadgenileba iberiis
1162 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
eklesiis avtokefaliisa) ar SeiZleba iyos petre III da ufro savaraudoa
misi gaigiveba patriarq petre fulonTan, romelic V s-is 70-80-iani wlebis
moRvawe iyo~.57
Zveli qarTuli saeklesio istoriografiisaTvis ki warmoudgenelia ase-
Ti daskvna, saqme isaa, rom petroz mkawvreli - gansakuTrebulad sZuldaT
Zvel saqarTveloSi, viTarca mwvaleblobis eresiaqi, eqvTime mTawmidelis mier
gamocemuli `mcire sjuliskanonis~ mixedviT man SemoiRo e.w. `xaCecari~, yov-
ladwmida samebis jvarcmis galoba. `wmida mamebma maSin SeaCvenes misi av-
tori petroz mkawvreli _ mwvalebeli, romelmac SemoiRo meoTxe piri... da
vnebulad CaTvala wmida sameba. SeCvenebuli iyos samebis amgvari gmoba da
misi mgmobelic~.58 eqvTime aTonelis Tanaxmad, VI msoflio kreba 68-e TavSic
Seexo petroz mkawvrels, sadac igi xatmebrZlobis eresis mesaZirkvledac
dasaxa _ ̀ petroz mkawvrelma, rogorc ̀ xaCecari~ SemoiRo, agreTve es wvale-
bac daTesa maT Soris da Zlier gvewyina am ujero ambis smena~.59
Tanamedrove saero istoriografia miiCnevs, rom monofizitobis eresiar-
qma petre fulonma pirvel qarTvel kaTalikos petres daasxa xeli da
amiT avtokefalia mianiWa saqarTvelos eklesias, magram saeklesio istori-
ografiis Tanaxmad, antioqiis es patriarqi iqamde mokla (qviT Caqola)
qarTvelTa mTavarepiskoposma miqaelma, maSin roca igi Seecada qarTlSi
Semosvlasa da monofizitobis gavrcelebas.60 ase, rom qarTveli saeklesio
istoriografiisaTvis warmoudgenelic kia qarTuli eklesiis avtokefali-
is dakavSireba petre fulonTan, rogorc warsulis magaliTebi aCvenebs,
saero istoriografiac odesme albaT miva imave daskvnamde.
netarxsenebuli babilina lominaZe, romelTanac me sakmaod xSiri Sexve-
dra mqonda sapatriarqoSi avtokefaliis sabuTebis moZiebis dros, acxadeb-
da, rom pirdapiri cnoba V s-Si avtokefaliis mopovebis Sesaxeb ar arse-
bobs, amitomac igi daeyrdno qarTlis cxovrebis cnobil cnobas, vaxtang
gorgasalis mier bizantiidan 12 episkoposis Camoyvanisa da saqarTveloSi
dadginebis Sesaxeb. batoni n.lomouri imeorebs am daskvnas da wers -
`kanonikurad damoukideblad iTvleboda da moqmedebda eklesia, mxolod
im SemTxvevaSi, Tu mas sul cota 12 episkoposisagan Semdgari krebis
mowveva SeeZlo~,61 da is garemoeba, rom saqarTveloSic V s-Si gaCnda 12
episkoposisagan Semdgari kreba, adasturebs qarTlis eklesiis mier damoukide-
blobis, avtokefaliis miRebas~.61 n.lomouri Tavisi daskvnis gamotanis dros
eyrdnoba karTagenis krebis kanons. marTlac am krebis me-12 kanoni brZa-
nebs _ `ukeTu vinme episkoposi Tvinier krebisaTvis ganCinebulisa Jamisa
gankiTxvisa Tanamdebad ipoos, egeviTari igi ganikiTxnen aTormetTa mier
episkoposTa~.62 rogorc cnobilia, msoflio krebebis kanonebi ganimarteba
ara nebismierad, aramed misi cnobili komentatorebis aristines, zonaras
da balsamonis mier. am wmida mamaTa komentarebi gamocemulia qarTulad,63
1163s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
ai, rogor komentarebs ukeTeben am kanons (e.i. `Tu romelime episkoposi
mowvevis dros dadgenil dromde braldebuli iyos, aseTi ganikiTxos Tormetma
episkoposma~): _ `12. karTagenis eklesiaSi gansakuTrebiT bevri episkoposi
iyo (466 kaTedra) da amis gamo, maT SeeZloT episkoposis gasamarTlebi-
saTvis daedginaT qvorumis didi norma... amgvarad am kanons, iseve, rogorc
amave krebis me-14 kanons sasamarTlo qvorumis mxriv hqonda adgilobrivi
mniSvneloba karTagenis eklesiisaTvis misi mravalricxovani episkopose-
biT~.64 imaves amboben me-14 kanonis komentarebisas _ ̀ kanoni uTiTebs gamonak-
lisze karTagenis krebis me-12 kanonis gamoyenebis dros. mas aqvs adgilo-
brivi da ara saerTo saeklesio mniSvneloba~.65 (e.i. es kanoni 12 episkopo-
sis Sesaxeb araa saerTo eklesiuri mniSvnelobisa, aramed mxolod karT-
agenis eklesiisTvisaa gankuTvnili).
ukeTesad Tqma SeuZlebelia, vaxtang mefis mier 12 episkoposis dadgineba
ar SeiZleba avtokefalias davukavSiroT da mivuTiToT amis Sesaxeb karT-
agenis krebis Sesabamis kanonebze, radganac maT adgilobrivi da ara saer-
To saeklesio mniSvneloba gaaCndaT.
maSasadame, zemoxsenebul avtorTa mtkiceba argumentirebuli ar aris,
xolo giorgi mTawmidelis mtkiceba qarTuli eklesiis mociqulTa droidanve
avtokefalurobis Sesaxeb argumentirebuli iyo, radganac I-IV saukuneebSi
daarsebuli eklesiebi daarsebisTanave namdvilad iyvnen avtokefalurebi,
imJamindeli normis Sesabamisad. vitovebT imeds, rom saero istoriografia
am sakiTxSic Zvel saeklesios daeTanxmeba da sabolod ki gaaerTianeben
saerTo Zalebs qarTveli erisa da eklesiis sakeTildReod. aRsaniSnavia,
rom kaTolikos-patriarqi kalistrate cincaZe eklesiis avtokefaliis sayrde-
nad miiCnevda sinodSi 12 episkoposis yofnas da amis gasamarTleblad
miuTiTebda aRniSnul kanons. saqme is iyo, rom imJamindeli komunisturi
reJimi cdilobda episkoposTa Semcirebas, xolo kalistrate eklesiis gasa-
Zliereblad cdilobda episkoposTa gamravlebas, amitomac miuTiTebda aRniS-
nuli kanonis Sesaxeb. maSasadame, misi qmedeba ufro saeklesio politikis
sferos Seexeboda aTeistTa batonobisas da ara kanonikas. uwmidesma kal-
istratem, cxadia, kargad icoda saeklesio samarTlis mcodneTa ganmarte-
bani, rom karTagenis aRniSnuli kanoni adgilobrivi mniSvnelobisa iyo da
ara saerTo eklesiuri.
Cveni msjeloba Seexeba survils, raTa saeklesio istoriografiam Cvens
sazogadoebaSi daibrunos is Rirseuli adgili da avtoriteti, romelic
mas daukarges rusTa da aTeistTa batonobisas XIX-XX saukuneebSi. es
survili exmianeba da faqtobrivad imeorebs zustad asi wlis win qarTvel
mRvdelmTavarTa ruseTis imperatorisa da eklesiisaTvis gagzavnil Txov-
nas, raTa daarsebuliyo mTel ruseTis imperiaSi (romelSic maSin saqarTveloc
Sedioda) Tundac erTaderTi qarTuli eklesiis istoriis Semswavleli
1164 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
samecniero centri. imJamad ruseTis mmarTvel wreebs surdaT didi zeimiT
aReniSnaT e.w. saqarTvelos ruseTTan SeerTebis 100 wlisTavi, amitomac
mTavrobam gadawyvita qarTuli sazogadoebis zogierTi Txovnis Sesruleba.
am momentiT isargebles qarTvelma episkoposebma da gagzavnes Sesabamisi
Txovna, romelSic kerZod werdnen: ̀ viTvaliswinebT saqarTvelos ruseTTan
SeerTebis 100 wlisTavs, 1901 wlis 18 ianvars da migvaCnia, rom Cveni
pirveli da uwmidesi valia SevevedroT wm. sinods peterburgis Teologiis
akademiaSi daaarsos qarTuli saeklesio istoriis damoukidebeli kaTedra,
sadac Seiswavlian xelnawerebsa da yvelafers, rac ki qarTul eklesias
exeba. es naSromebi gaamdidreben Teologiur da saeklesio literaturas
da naTels mohfenen msoflio marTlmadidebluri eklesiis naklebad Ses-
wavlil furclebs~.66
ruseTSi, kerZod, ki peterburgSi, 1911 wels marTlac Seiqmna saqarTvelos
eklesiis istoriis Semswavleli centri, romelmac mxolod ramdenime weli
iarseba bolSevikebis gabatonebamde. saqarTveloSi arc menSevikebis da miT-
umetes arc bolSevikebis dros, cxadia aseTi centrebi ar arsebobda. 2003
wlis monacemebiT, arc Tbilisis saxelmwifo universitetsa da arc sxva
universitetsa da institutSi saqarTvelos eklesiis istoriis ara Tu fakul-
teti, kaTedrac ki ar arsebobs, Tumca ki amas, rogorc aRvniSneT, 100 wlis
winac iTxovdnen qarTveli episkoposebi. Sesabamisad, rogorc sazogadoebas,
ise student axalgazrdebsa da skolis mowafeebs saSualeba ar eZlevaT
WeSmaritebiT Seiswavlon deda eklesiis istoria, romlis SeswavliTac maT
CaenergebodaT siyvaruli RvTisa da siyvaruli moyvasisa, mamulisa da mSobe-
li erisa, rac yovelTvis saWiroa yoveli sazogadoebisaTvis.
1165s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
Se n iS v n e b i
Tavi II
1. didi sjulis kanoni, gv. 549; 2. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis
Zeglebi, II, gv. 179; 3. iqve, gv. 179; 4. Zeglebi, II, gv. 180; 5. iqve, gv. 178; 6. qarTlis
cxovreba, I, gv. 232; 7. samarTlis Zeglebi, III, gv. 181; 8. iqve, III, gv. 242; 9. iqve, gv. 253;
10. iqve, gv. 262; 11. iqve, gv. 343; 12. iqve, gv. 622; 13. samarTlis Zeglebi, III, gv. 633; 14.
g. meliqiSvili, saqarTvelo ax.w. I-III saukuneebSi, saqarTvelos istoriis narkvevebi,
t. 1. 1970, gv. 510; 15. narkvevebi, I, gv. 537; 16. iqve, gv. 536-537; 17. iqve, gv. 526; 18.
narkvevebi, I, gv. 526; 19. qarTlis cxovreba, I, gv. 24; 20. narkvevebi, I, gv. 526 21. iqve, gv.
527; 22. narkvevebi, I, gv. 528; 23. iqve, gv. 511; 24. iqve, gv. 513; 25. straboni, geografia,
gv. 126-127; 26. axali aRTqma, rusul enaze gv. 547... rusulenovan ise, rogorc sxva
oficialur SromebSi, ar aris aRniSnuli, rom simon kananeli saqarTveloSi qadageb-
da da aqve daikrZala. aseve, andria mociqulis qadagebis adgilad dasaxelebulia
ara saqarTvelo, aramed skviTeTi. 27. narkvevebi, I, gv. 509; 28. narkvevebi, I, gv. 511; 29.
iqve, gv. 512; 30. iqve, gv. 512; 31. iqve, gv. 513; 32. iqve, gv. 514; 33. iqve, gv. 515; 34.
iqve, gv. 516; 35. narkvevebi, I, gv. 516; 36. iqve, gv. 516; 37. iqve, gv. 520; 38. iqve, gv. 525;
39. iqve, gv. 525; 40. narkvevebi, I, gv. 529; 41. iqve, gv. 530; 42. iqve, gv. 531; 43.
narkvevebi, gv. 536; 44. iqve, gv. 535; 45. Zeglebi, II, gv. 123; 46. narkvevebi, I, gv. 518; 47.
2 narkvevebi, I, gv. 519; 48. narkvevebi, I, gv. 521; 49. iqve, gv. 522; 50. qse, 9, gv. 503,
statia xosro; 51. didi sjulis kanoni, gv. 545; 52. Zeglebi, II, gv. 154; 53. Zeglebi, II,
gv. 154; 54. iqve, gv. 174; 55. qronikebi, I, gv. 34; 56. qarTlis cxovreba, I, gv. 35-36; 57.
m. kelenjeriZe, mokle istoria, gv. 5-8; 58. e. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 13; 59. d.
abaSiZe, qarTlis politikuri istoriis zogierTi sakiTxi, mnaTobi, 1987, 9, gv. 154-161; 60.
axali aRTqma, briuseli, gv. 527; 61. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 224; 62.
narkvevebi, I, gv. 549-550; 63. iqve, gv. 544; 64. iqve, gv. 526; 65. narkvevebi, I, gv. 549; 66.
p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 224; 67. iqve, gv. 225; 68. iqve, gv. 211; 69. i. tabaRua,
saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I, gv. 56; 70. iqve, gv. 56; 71.
narkvevebi, I, gv. 511; 72. k. kekeliZe, lit. istoria, I, gv. 40, SeniSvna 3; 73. m.
kelenjeriZe, mokle istoria, gv. 5; 74. qarTlis cxovreba, I, gv. 41; 75. qarTlis
cxovreba, I, gv. 38-43, gadmoRebulia gamokrebiT Zveli qarTuli enidan Cvens mier
(mitr. a. j.); 76. qarTlis cxovreba, I gv. 37-43; 77. berZeni mwerlebi, I, gv. 178; 78.
berZeni mwerlebi, IV, gv. 37; 79. berZeni mwerlebi, IV, gv. 37; 80. iqve, gv. 116; 81. iqve,
gv. 119; 82. georgika, I, gv. 68; 83. berZeni mwerlebi, IV, gv. 121; 84. georgika, I, gv. 29;
85. georgika, VIII, gv. 112; 86. qarTlis cxovreba, I, gv. 41; 87. georgika, VII, gv. 115-117;
88. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 225; 89. iqve, gv. 226; 90. i. tabaRua, saqarTvelo
evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I, gv. 171; 91. i. tabaRua, saqarTvelo evropis
arqivebsa da wignsacavebSi, I, gv. 171-172; 92. g. gozaliSvili, qarTlis moqcevis
problema da bakuri, gv. 38; 93. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 221; 94.
Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ, 1950, Ê7 ÊÊÊ. 34; 95. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê
1166 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ, 1950, Ê7 ÊÊÊ. 37; 96. a. boxoCaZe, Zalisi da nastak-
isi. _ gaz. komunisti, 1988, 28. VIII; 97. qse, 9, gv. 434, statia slavuri enebi; 98.
ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ. 34; 99. qse, 8, gv. 432; 100. i. WavWavaZe, Txuzulebani,
1984 gv. 716; 101. qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, VI, gv. 37; 102. narkvevebi, I,
gv. 339; 103. iqve, gv. 338; 104. iqve, gv. 422; 105. iqve, gv. 422; 106. narkvevebi, I, gv. 444;
107. iqve, gv. 438; 108. iqve, gv. 439; 109. iqve, gv. 438; 110. iqve, gv. 207; 111. iqve, gv. 662;
112. narkvevebi, I, gv. 622; 113. iqve, gv. 662; 114. iqve, gv. 662; 115. qarTuli sityvis
kulturis sakiTxebi, VI, gv. 26; 116. iqve, gv. 26; 117. qarTuli sityvis kulturis
sakiTxebi, VI, gv. 26; 118. iqve, gv. 10; 119. georgika, I, 1961, gv. 30; 120. o. lorTqifaniZe,
ra saidumlos inaxavs vani, gv. 113; 121. narkvevebi, I, gv. 473; 122. S. ZiZiguri, baskebi
da qarTvelebi, gv. 72-73; 123. narkvevebi, I, gv. 570; 124. iqve, gv. 555; 125. georgika, I, gv.
230; 126. iqve, gv. 186; 127. iqve, gv. 201; 128. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 20;
129. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 19; 130. iqve, gv. 18; 131. narkvevebi, I, gv. 424;
132. narkvevebi, I, gv. 680; 133. iqve, gv. 661; 134. iqve, gv. 662; 135. iqve, gv. 662; 136.
georgika, I, gv. 186; 137. iqve, gv. 201; 138. qarTlis cxovreba, IV, gv. 94; 139. narkvevebi,
I, gv. 356; 140. iqve, gv. 662; 141. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 38; 142.
qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1966, gv. 501; 143. sabWoTa enciklopedia, statia
,,armiane~; 144. qse, 9, gv. 463; 145. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi
avtokefalia, saRvTismetyvelo kr., 1981, 12, gv. 82; 146. qarTlis cxovreba, I, gv. 18;
147. iqve, gv. 19; 148. qarTlis cxovreba, gv. 22; 149. iqve, gv. 23; 150. iqve, gv. 24; 151.
iqve, gv. 5; 152. qarTlis cxovreba, gv. 20; 153. iqve, gv. 23; 154. iqve, gv. 22; 155. iqve, gv.
23; 156. iqve, gv. 24; 157. qarTlis cxovreba, gv. 24; 158. iqve, gv. 25; 159. iqve, gv. 26;
160. iqve, gv. 26; 161. iqve, gv. 16; 162. qarTlis cxovreba, gv. 18; 163. iqve, gv. 27; 164.
iqve, gv. 32; 165. iqve, gv. 35; 166. iqve, gv. 42; 167. qarTlis cxovreba, gv. 44; 168. iqve,
gv. 45; 169. iqve, gv. 49; 170. iqve, gv. 50; 171. iqve, gv. 54; 172. iqve, gv. 55; 173. qarTlis
cxovreba, gv. 57; 174. iqve, gv. 65; 175. iqve, gv. 70; 176. iqve, gv. 137; 177. qarTlis
cxovreba, I, gv. 141; 178. iqve, gv. 145-146; 179. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 180. iqve,
gv. 157; 181. iqve, gv. 168; 182. iqve, gv. 170; 183. iqve, gv. 171; 184. iqve, gv. 177; 185. iqve,
gv. 177; 186. qarTlis cxovreba, gv. 240; 187. iqve, gv. 178; 188. iqve, gv. 203; 189. iqve,
gv. 204-205; 190. qarTlis cxovreba, gv. 205; 191. iqve, gv. 205; 192. iqve, gv. 206; 193. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, VIII, gv. 193; 194. qarTlis cxovreba, IV, gv. 101; 195. qarTlis
cxovreba, IV, gv. 57; 196. iqve, gv. 94; 197. iqve, gv. 95; 198. b. lominaZe, saqarTvelos
sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, #2, 5, gv. 13; 199.
berZeni mwerlebi saqarTvelos Sesaxeb, V, gv. 124-125; 200. iqve, gv. 124; 201. herodote,
istoria, IV, 37; berZeni mwerlebi saqarTvelos Sesaxeb, V, gv. 45; 202. berZeni mwerle-
bi saqarTvelos Sesaxeb, V, 1983, gv. 158-159; 203. berZeni mwerlebi saqarTvelos
Sesaxeb, V, gv. 56; 204. iqve, gv. 48; 205. iv. javaxiSvili, Txzulebani, gv. 244-245, 249;
206. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, gv. 64-65; 207. i.
tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, gv. 67; 208. iqve, gv. 68; 209.
iqve, gv. 173; 210. iqve, gv. 174; 211. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da
wignsacavebSi, gv. 174; 212. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 269; 213. matiane, gv. 5-
1167s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
6; 214. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 403-404; 215. i. WavWavaZe,
Txuzulebani, gv. 734, 737; 216. iqve, gv. 724; 217. iqve, gv. 725; 218. iqve, gv. 725; 219. iqve,
gv. 734; 220. mose xoreneli, somxeTis istoria, Sesavali, gv. 4; 221. mose xoreneli,
somxeTis istoria, Sesavali, gv. 8; 222. iqve, gv. 29; 223. iqve, gv. 22; 224. mose
xoreneli, somxeTis istoria, gv. 264, SeniSvna; 225. mose xoreneli, somxeTis istoria,
gv. 106-107; 226. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 111; 227. mose xoreneli,
somxeTis istoria, gv. 264, SeniSvna; 228. uxtanesi, ganyofisaTvis..., gv. 67; 229. uxtane-
si, ganyofisaTvis..., gv. 157; 230. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 231; 231. iqve, gv.
231; 232. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 234; 233. iqve, gv. 235; 234. iqve, gv. 236-
237; 235. iqve, gv. 243; 236. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 152; 237. iqve, gv. 152;
238. iqve, gv. 154; 239. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 156; 240. iqve, gv. 271; 241.
n. lomouri, noqalaqevis gaTxrebis mniSvneloba saqarTvelos istoriis Seswavli-
saTvis. _ kr. noqalaqevi arqeopolisi, gv. 26; 242. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa
da albaneTis istoriis sakiTxebi... kr. `saqarTvelos feodaluri xanis istoriis
sakiTxebi~, V, gv. 18; 243. o. lorTqifaniZe, ra saidumlos inaxavs vani, gv. 113; 244.
Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne,
istoriis seria, 1986, #3, gv. 64; 245. osmaleTis, yof. saqarTvelos da qarTvel
mahmadianTa nawili lazistani, gv. 8-9; 246. iqve, gv. 11; 247. osmaleTis, yof. saqarTvelos
da qarTvel mahmadianTa nawili lazistani, gv. 11; 248. daviT gogoWuri, qarTuli
leqsis saTaveebTan. _ ciskari, 1987, #1, gv. 144-150; 249. a. arabuli, literaturuli
saqarTvelo, 1986, 31. X; 250. k. WiTanava, megruli saweso simRera `mze Sinao~, _
Studiebi, II, gv. 219; 251. iqve, gv. 217; 252. iqve, gv. 219; 253. iqve, gv. 216;
T a v i I I I
1. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 67; 2. n. janaSia, istoriul wyaroTmcodneobiTi
narkvevebi, gv. 3-4; 3. qarTlis cxovreba, I, gv. 57. 4. narkvevebi, I, gv. 568; 5. n. janaSia,
narkvevebi, gv. 4; 6. iqve, gv. 23; 7. saqarTvelos istoria, gv. 45; 8. n. janaSia, narkvevebi,
gv. 18, SeniSvna; 9. narkvevebi, I, gv. 568; 10. n. janaSia, narkvevebi, gv. 23; 11. georgika, I,
gv. 101-102; 12. georgika, I, gv. 24-25; 13. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 85; 14. n. janaSia,
narkvevebi, gv. 27; 15. n. janaSia, narkvevebi, gv. 27-28; 16. qarTlis cxovreba, I, gv. 136-
137; 17. iqve, gv. 136; 18. n. janaSia, narkvevebi, gv. 28; 19. iqve, gv. 29; 20. iqve, gv. 298;
21. iqve, gv. 88; 22. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da albaneTis istoriis
sakiTxebi... kr. `saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi~, V, gv. 18; 23. ix.
didi sabWoTa enciklopedia, statia _ `armiane~; 24. qse, 9, gv. 463, statia, somxeTi; 25.
didi sjulis kanoni, gv. 545; 26. efrem mcire, uwyeba..., gv. 4; 27. n. janaSia, narkvevebi,
gv. 13; 28. iqve, gv. 20; 29. qarTlis cxovreba, IV, gv. 68-69; 30. T. bibiluri, qristianuli
religiis sawyisebi saqarTveloSi, `mnaTobi~, 1987, #6, gv. 142; 31. sabinini, saqarTvelos
samoTxe, gv. 624, 625; 32. ev. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 23-24; 33. Zeglebi, I, gv. 50;
34. s. janaSia, I, gv. 213; 35. g. lomTaTiZe, saqarTvelos mosaxleobis kultura da
yofa, gv. 60, Sen. 206; 36. p. ingoroyva, t. II, gv. 277; 37. T. surgulaZe, T. bibiluri, m.
1168 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
ZnelaZe, adreuli qristianobis simbolo mcxeTidan, saq. ssr. mecnierebaTa akademiis
moambe, 101 3, 1981. gv. 741-742; 38. T. bibiluri, saintereso samarxeuli kompleqsi
mcxeTidan (Zeglis megobari), 62, 1983, gv. 39-43; 39. T. bibiluri, Tixis filasamarxi
antikuri xanis saqarTveloSi (disertacia, xelnaweri); 40. T. bibiluri, qristianuli
religiis sawyisebi saqarTveloSi, ̀ mnaTobi~, 1987, #6, gv. 144; 41. qarTlis cxovreba, I, gv.
41; 42. didi sjulis kanoni, gv. 219; 43. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ,
Ê7, ÊÊÊ. 44; 44. g. gozaliSvili, qarTlis moqcevis problema da bakuri, 1974, gv. 15;
45. g. gozaliSvili, qarTlis moqcevis problema da bakuri, 1974, gv. 21; 46. T.
bibiluri, qristianuli religiis sawyisebi saqarTveloSi, gv. 144-145; 47. v. goilaZe,
wminda ninos qarTlSi Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi,
1986, #2, gv. 153-154; 48. iqve, gv. 155-162; 49. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi
Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, #2, gv. 150; 50.
qarTlis cxovreba, I, gv. 115; 51. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi Semosvlisa da
qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, # 8, gv. 152, 160-162; 52. m. CxartiS-
vili, qarTuli hagiografiis wyaroTmcodneobiTi Seswavlis problemebi; `cxovreba
wmidisa ninosi~, 1987, gv. 25-26; 53. qarTlis cxovreba, I, gv. 70; 54. qarTlis cxovreba,
I, gv. 70; 55. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 262, SeniSvna I; 56. narkvevebi, t.II, gv. 181,
186; 57. T. kapanaZe, noqalaqevis bazilikebi, kr. noqalaqevi _ arqeopolisi, gv. 120-
121; 58. e. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 35; 59. n. janaSia, narkvevebi, gv. 17; 60.
qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 61. iqve, gv. 159; 62. `moqceva mirian mefisa da mis Tana
yovlisa qarTlisa wmidisa da netarisa dedisa Cvenisa nino mociqulisa mier~, qarT-
lis cxovreba~, gv. 72-130; 63. litra _ wonis erTeuli Zvelad; 64. mveqvse Jami —
naSuadRevis saTqmeli locva; 65. Zeglebi, I, gv. 81-163; 66. Zeglebi, II, gv. 97-98; 67.
m. CxartiSvili, `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis atribucia, `mnaTobi~, 1987, # 5,
gv. 149-154; 68. n. janaSia, narkvevebi, gv. 114; 69. georgika, I, gv. 194; 70. n. janaSia,
narkvevebi, gv. 10-11; 71. varianti a) igulisxmeba ,,moqcevaiA qarTlisaAs~ Satberduli
redaqcia, varianti b) WeliSuri redaqcia (Zegl. I. 1964, gv. 81); 72. qse, `saq ssr~, gv.
346; 73. g. narsiZe, daviTis qvajvari. _ mnaTobi, 1987, # 4, gv. 164; 74. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊ ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ, Ê7; 75. n. janaSia, narkvevebi, gv.
4, SeniSvna; 76. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ, 1950, Ê7, ÊÊÊ. 39; 77.
ÊÊÊ, Ê. 393. ÊÊ. ÊÊÊÊÊÊ; 78. qse, 8, gv. 436, statia romi; 79. b. lominaZe, saqarTvelos
sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 71; 80. didi
sjulis kanoni, gv. 219, 232, 249, 266; 81. "Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ (ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ) Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ"
ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê. I, ÊÊÊÊÊÊ. 1877, ÊÊÊ. 85-87; 82. didi
sjulis kanoni, gv. 219, 232, 249, 266; 83. qarTlis cxovreba, I, gv. 137; 84. iqve, gv. 137;
85. iqve, gv. 145; 86. qarTlis cxovreba, gv. 129; 87. iqve, gv. 137; 88. iqve, gv. 140; 89.
iqve, gv. 196; 90. qarTlis cxovreba, gv. 147; 91. n. janaSia, narkvevebi, gv. 45; 92. qse, 6, gv.
411; 93. Zeglebi, I, gv. 86-91; 94. didi sjulis kanoni, gv. 261; 95. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ, Ê7, ÊÊÊ. 35; 96. iqve, gv. 36; 97. iqve, gv. 39; 98. aTenis
sintagma, VI, gv. 258; 99. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ, 1950, Ê7, ÊÊÊ. 51;
1169s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
T a v i I V
1. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 91; 2. iqve, gv. 93; 3. bizantielebs qarTvelebi
`berZnebs~ anda ̀ romionebs~ uwodebdnen. ̀ ioni~ da ̀ ionia~ Zvel saqarTveloSi berZnebsa
da saberZneTs erqvaT; 4. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 5. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 91;
6. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 5; 7. k. wereTeli, erTi siriuli werilis Sesaxeb.
_ `macne~, enisa da lit. seria, 1987, #1, gv. 136; 8. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊ, 1963, Ê. 575; 9. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963, Ê. 178; 10.
qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 11. n. janaSia, narkvevebi, gv. 29; 12. qarTlis cxovreba,
I, gv. 138; 13. n. janaSia, narkvevebi, gv. 30-32; 14. iqve, gv. 32; 15. ...s. janaSia, Sromebi,
I, gv. 274; 16. n. janaSia, narkvevebi, gv. 274; 17. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 88; 18. iqve, gv.
90; 19. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 20. qarTlis cxovreba, I, gv. 373; 21. iqve, gv. 217;
21. iqve, gv. 217; 23. Zeglebi, I, 94, a; 24. z. aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da miqael
mTavarepiskoposs Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis is-
toriidan, gv. 102-106; v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4,
gv. 174; 25. n. janaSia, lazar farpecis cnobebi, gv. 218; 26. n. janaSia, narkvevebi, gv.
35-36; 27. qarTlis cxovreba, I, gv. 145; 28. n. janaSia, narkvevebi, gv. 39; 29. iqve, gv. 41;
30. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 89-90; 31. n. janaSia, narkvevebi, gv. 42; 32. iv. javaxiS-
vili, qarTveli eris istoria, I, gv. 336; 33. n. janaSia, narkvevebi, gv. 44-45; 34. iqve, gv.
45-46; 35. s. janaSia, Sromebi, I, gv. 20; epistoleTa wigni, gv. 161; 36. n. janaSia,
narkvevebi, gv. 46; 37. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 280; 38. n. janaSia,
lazar farpecis cnobebi, gv. 246; 39. iqve, gv. 50; 40. iqve, gv. 51; 41. iqve, gv. 51; 42.
iqve, gv. 52; 43. d. musxeliSvili, wyaroTmcodneobiTi kritikis zogierTi problemebi,
macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 69; 44. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I,
gv. 287; 45. iqve, gv. 241; 46. n. janaSia, narkvevebi, gv. 53; 47. qarTlis cxovreba, I, gv.
139-207 gadmoRebuli Zveli qarTulidan; 48. igulisxmeba hunebi, alanebi da sxva-
dasxva CrdiloeTis tomebi, romlebic im dros awyobdnen laSqrobebs dasavleT
evropaSic ki; 49. `qarTlis samefos~ dasavleTi sazRvari gadioda mdinare egrisw-
yalze. `egriswylis qvemoT~, anu am mdinaris iqiT mdebare marjvena sanapiro qveyana
`afxazeTi~ Sedioda bizantiis imperiaSi anu `berZnebis~ qveyana iyo. vaxtangis dros
bizantielebma gadmolaxes qarTlis samefos sazRvari md. egriswyalze da daipyres
qarTlis miwa-wyali egriswylidan vidre cixe-gojamde; 50. `daimorCila... mefis
brZanebis gareSe~ _ es adgili gviandeli CanarTia, gv. 156; 51. vaxtangma gaaTavisu-
fla berZnebisgan qarTlis teritoria cixe-gojidan egriswylamde da agreTve afx-
azeTic, romelic berZnebs hqondaT dapyrobili. vaxtangi afxazeTSi Sevida Crdil-
okavkasiis gziT, osebis damarcxebis Semdeg; 52. qarTlis cxovreba, I, gv. 171; vaxtangi
gulisxmobda, rom am drois qristianoba proberZnuli mimarTulebisa ar yofila,
aramed aRmosavluri orientaciisa. TviT sparselTa Sorisac ki yofilan qristiane-
bi. `daRaTu aw Sen migcne sparsni, ara ukue gancruvdesa saxeli Cemi? da umetes
Cuensa aqus mravalTa maTganTa siyuaruli qristesi, aramed SiSisagan ver gamoacxa-
deben~; 53. igulisxmeba qarTlis samefos is miwebi, romlebic qarTls CamoaWra
1170 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
saberZneTma jer kidev vaxtangamde, mefe varaz-bakuris dros _ klarjeTi zRvidan
arsianamde; 54. mdinare yubani; 55. osebis laSqrobis Semdeg vaxtangma `berZenTa
qveyana~ anu afxazeTi aiRo da TviTon daiWira. Semdeg ki vaxtangma da keisarma
erTmaneTs gaucvales teritoriebi, kerZod, klarjeTi da misi mimdebare miwebi jer
kidev varaz-baqaris dros miitaca saberZneTma, am teritoriis dabrunebas vaxtangi
Zlier cdilobda. pontoSi sazavo molaparakebisas saqarTvelos daubrunda klar-
jeTi, xolo saberZneTs daubrunda afxazeTi. afxazeTis erTi nawili ki egriswylidan
klisuramde mziTvis saxiT SeuerTda vaxtangis samefos; 56. igulisxmeba im episko-
posebis mTavari, romelnic vaxtangs Seegebnen _ mTavarepiskoposi miqaeli; 57. fulis
qisis Semnaxveli, molare; 58. `da dRes icodeT axalnergad WeSmaritad qarTli~; 59.
qarTlis cxovreba, I, gv. 146; samTavros ukve arsebul saepiskoposo taxtze. aRsaniS-
navia, rom geografiulad qarTlis samefo dayofili iyo oTx xevad: 1. xevi qarTlisa
(mtkvris saTavidan xunanamde); 2. xevi kaxeTisa; 3. xevi klarjeTisa da 4. xevi
egrisisa (q. c. I, gv. 146); axali episkoposebi dausvamT sam xevSi: qarTlSi, kaxeTSi da
klarjeTSi. 60. vaxtangis meore cols mziTvad moyva teritoria egriswylisa da
klisuris Sua, am qalis Svilebs darCaT kidvc samemkvidrvod es miwebi, xolo pirve-
li colisgan darCenilebs samxreT saqarTvelo; 61. napatelni cxovrobdnen dRevan-
del azerbaijanSi q. Seqis sanaxebSi. q. Seqi mdebareobs q. zaqaTalis aRmosavleTiT
64 km-is manZilze, xolo q. kaxidan daSorebulia 34 km-iT. imdroindeli Sexed-
ulebiT, napatelni kaxeTis provinciaSi (`xevSi~) Sediodnen da ara hereTisaSi; 62.
imperatori iustiniane (527-565); 63. Zeglebi, I, gv. 93, b; 64. qarTlis cxovreba, I, gv.
159; 65. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTar-
iRebisaTvis, mnaTobi, 1986, # 2, gv. 161-162; 66. saqarTvelos eklesiis kalendari, 1972,
gv. 140; 67. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 68. iqve, gv. 197; 69. iqve, gv. 197; 70. qarTlis
cxovreba, I, gv. 135-136; 71. n. janaSia, narkvevebi, gv. 28-29; 72. mose xoreneli, somxeTis
istoria, gv. 206; 73. iqve, gv. 284; 74. iqve, gv. 210; 75. mose xoreneli, somxeTis
istoria, gv. 228; 76. iqve, gv. 228; 77. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 78. qrestomaTia, gv.
242; 79. qarTlis cxovreba, I, gv. 138; 80. iqve, gv. 138; 81. Zeglebi, I, gv. 92; 82. n.
janaSia, narkvevebi, gv. 30-31; 83. qse, 9, gv. 464; 84. b. mWedliSvili, gorgasalis
reformebis Sesaxeb. _ mnaTobi, 1986, #11, gv. 167; 85. Zeglebi, I, gv. 92; 86. qarTlis
cxovreba, I, gv. 142; 87. iqve, gv. 142; 88. iqve, gv. 145; 89. Zeglebi, I, gv. 93; 90. qarTlis
cxovreba, I, gv. 145; 91. qarTlis cxovreba, gv. 197; 92. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ, 1950, Ê7, ÊÊÊ. 34; 93. iqve gv. 38; 94. igulisxmeba q. konstan-
tinepoli; 95. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 21;
96. `aqundin ukue TavisuflebiT da uiZulebelad zedamdgomelTa kYprisa wmidaTa
eklesiaTasa kanonTaebr RirsTa mamaTaAsa da zemoiTganisa Cueulebisa TavTa TYsTa
mier qmnaA KelT-dasxmasa RmrTismoSiSTa episkoposTasa~, _ didi sjulis kanoni, gv.
219, 266; 97. didi sjulis kanoni, gv. 266-267; 98. didi sjulis kanoni, gv. 267; 99. v.
goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 21; 100. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963, ÊÊÊ. 296; 101. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli
WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 22; 102. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ,
1171s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
1963, ÊÊÊ. 296; 103. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv.
22; 104. e.i. imperatorTan midiodnen samarTlis saZieblad, is ki Tavisive qalaqis
(konstantinopolis) episkoposs arCevinebda maT saqmes; 105. a. kartaSevis Tanaxmad,
pontosa da asiis diocezebi Sediodnen ara antioqiis iurisdiqciaSi, aramed damoukide-
beli, avtokefaluri eklesiebi iyvnen; 106. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ,
1963, ÊÊÊ. 412-420; 107. iqve, gv. 422; 108. iqve, Semdeg a. kartaSevi wers: `iTvleboda,
rom papi adreve scnobda konstantinopolis episkoposis aRzevebas. 1. Tu 381 wlis
krebas romi ar cnobda, ratom dumda amis Sesaxeb 70 weli? mogvianebiT mainc
yovelive es papebma cnes. 2. 449 wels papis legatebi moiTxovdnen (efesos krebaze),
konstantinopoleli episkoposi me-2 adgilze daesvaT da ar Tanxmdebodnen me-5
adgils, romelzedac flavianem dasva dioskore. 3. ratom ijda qalkedonSi 451
wels anatoli konstantinopoleli me-2 adgilze? Sesabamisad, es pativi Rirsebisa
legatebis mier iyo aRiarebuli, roca laTinebma aiRes konstantinopoli 1205 w. da
daadgines iq Tavisi laTini patriarqi konstantinopolisa, lateranis XII msoflio
krebaze daadgines: romis eklesiis Semdeg pirveli adgili konstantinopolisa, me-
ore _ aleqsandriisa, mesame _ antioqiisa, meoTxe _ ierusalimisa, TiToeul amaTgans
TavianTi Rirsebis SenarCunebiT~. da florenciis krebam 1438 w. uniis Sesaxeb de-
kretSi daadgina _ `konstantinopolis patriarqi iqneba meore romis papis Semdeg,
aleqsandriis mesame, meoTxe _ antioqieli, mexuTe _ ierusalimeli. TiToeuls Se-
unarCundeboda privilegiebi da uflebebi~. (iqve); 109. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvde-
li WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 23; 110. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, "Ê ÊÊÊÊÊÊ 17-ÊÊ Ê 28-ÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ". ÊÊÊ, ÊÊÊ. 63; 111. iqve, gv. 63; 112. qarTlis cxovre-
ba, I, gv. 197; 113. saqarTvelos eklesiis kalendari, 1987, gv. 223; 114. m. mamulia,
episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 176; 115. arseni
safareli, ganyofisaTvis, muxli IV, gv. 78; 116. arseni safareli, ganyofisaTvis, muxli
IV, gv. 79, arsen safarelis am cnobas adastureben berZnuli wyaroebic; 117. m.
mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 188; 118.
iqve, gv. 189; 119. iqve, gv. 190; 120. iqve, gv. 198; 121. iqve, gv. 199; 122. m. mamulia,
episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 199-200; 123. iqve, gv.
199-200; 124. iqve, gv. 199-200; 125. iqve, gv. 204; 126. georgika, IV, naw. I, gv. 138; 127. m.
mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 218; 128.
iqve, gv. 188; 129. iqve, gv. 205; 130. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyve-
lo krebuli, 1986, #4), gv. 187; 131. iqve, gv. 187; 132. iqve, gv. 194; 133. iqve, gv. 195;
134. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963, ÊÊÊ. 458; 135. qarTlis cxovreba,
I, gv. 197; 136. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ, 1950, Ê7, ÊÊÊ. 63; 137.
qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 138. iqve, gv. 197; 139. qse, 7, stat. monofizitoba; 140. v.
goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 222; 141. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963, ÊÊÊ. 459; 142. am galobis Tanaxmad, yovladwmida
sameba ecva jvarze, rac mkrexelobaa; 143. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ,
1963, ÊÊÊ. 459; 144. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis istori-
isaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 146-152; 145. iqve, gv. 154; 146. z.
1172 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
aleqsiZe, religiuri situaciis Sesaxeb VI s-is kavkasiaSi. _ macne, istoriis seria,
1974, # 1, gv. 104; 147. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis
istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 154; 148. z. aleqsiZe, religiuri
situaciis Sesaxeb VI s-is kavkasiaSi. _ macne, istoriis seria, 1974, # 1, gv. 149; 149.
z. aleqsiZe, religiuri situaciis Sesaxeb VI saukunis kaekasiaSi. _ macne, istoriis
seria, 1974, # 1, gv. 149; 150. iqve, gv. 158; 151. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani, gv.
202-203; 152. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis istoriisaTvis.
_ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 162; 153. z. aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da
miqael mTavarepiskoposs Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis
istoriidan, gv. 107; 154. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis
istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 166; 155. iqve, gv. 166; 156. arseni
safareli, ganyofisaTGs, muxli XI; 157. arseni safareli, ganyofisaTvis, muxli VII;
158. qse, 7, stat. monofizitoba, gv. 101; 159. iqve, gv. 101; 160. z. aleqsiZe, vaxtang
gorgasalisa da miqael mTavarepiskoposs Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa
da kavkasiis istoriidan, gv. 102; 161. iqve, gv. 105; 162. iqve, gv. 105; 163. iakob
curtaveli, wameba SuSanikisi, z. aleqsiZis Sesavali (rus. en.), 1978, gv.10; 164. z.
aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da miqael mTavarepiskoposs Soris konfliqtis gamo,
Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan, gv. 106; 165. iqve, gv. 106; 166. z.
aleqsiZe, SuSaniki _ internacionaluri wmindani. _ saenaTmecniero krebuli, 1979, gv. 301; 167.
z. aleqsiZe, religiuri situaciis Sesaxeb VI saukunis kaekasiaSi. _ macne, istoriis
seria, 1974, # 1, gv. 107-108; 168. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963, ÊÊÊ.
412; 169. Ê.ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963, ÊÊÊ. 422; 170. s. janaSia,
Sromebi, V, gv. 74; 171. m. lorTqifaniZe, qarTli V s-is II naxevarSi, 1979, gv. 72-74;
172. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ Ê.Ê., ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ, 1979 Ê., ÊÊÊ.197; 173.
Ê.ÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ. 72; 174. n. janaSia, lazar farpecis
cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, 1962, gv. 214; 175. ,,iberebi qristianebi arian da am
sarwmunoebis wesebs yvela imaze ukeT icaven, romelTac Cven vicnobT~, georgika, II, gv.
21; 176. b. mWedliSvili, gorgasalis reformebis Sesaxeb. _ mnaTobi, 1986, #11, gv. 166-
169; 177. n. janaSia, narkvevebi, gv. 45-46; 178. didi sjulis kanoni, gv. 219; 179. didi
sjulis kanoni, gv. 249; 180. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ (ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ), ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊ,
_ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ, 25, 1984, ÊÊÊ. 151, ÊÊÊÊ. 140; 181. qarTlis cxovreba, I, gv. 197;
182. n. janaSia, narkvevebi, gv. 32; 183. iqve, gv. 32; 184. b. mWedliSvili, gorgasalis
reformebis Sesaxeb. _ mnaTobi, 1986, #2, gv. 167; 185. Zeglebi, I, gv. 93; 186. didi
sjulis kanoni, gv. 271-273; 187. qarTlis cxovreba, I, gv. 197-198; 188. iqve, gv. 198-199;
189. Zeglebi, I, gv. 93; 190. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefa-
lia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 73; 191. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 69; 192.
Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne,
istoriis seria, 1986, #3, gv. 67-70; 193. iqve, gv. 62; 194. T. yauxCiSvili, berZeni
mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, I, gv. 141; 195. iqve, gv. 153; 196. iqve, gv. 151;
197. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne,
1173s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
istoriis seria, 1986, #3, gv. 64; 198. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 64-65; 199. iqve, gv.
69; 200. iv. javaxiSvili, saqarTvelos sazRvrebi, gv. 18; 201. n. janaSia, narkvevebi, gv.
88; 202. n. janaSia, lazar farpecis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, 1962, gv. 218; 203.
n. janaSia, istoriuli wyaroTmcodneobis narkvevebi, I, gv. 298; 204. iv. javaxiSvili,
saqarTvelos sazRvrebi, gv. 17; 205. n. janaSia, istoriuli wyaroTmcodneobis narkvevebi,
I, gv. 89, 213; 206. Zeglebi, I, gv. 89; 207. Zeglebi, I, gv. 89; 208. iqve, gv. 89; 209. b.
lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli,
1981, 12, gv. 63; 210. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 363; 211. iv. javaxiSvili,
Txzulebani, I, gv. 363-366; 212. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 366-367; 213. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 356-357; 213. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan,
gv. 204; 214. maqsime sardeli mitr. saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia, aTeni,
1966, gv. 47; 215. maqsime sardeli mitr. saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia,
1966, rusuli Targmani, SeniSvna 1, gv. 52; 216. qronikebi, I, gv. 36-37; 217. b. lominaZe,
saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12,
gv. 90; 218. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ.
_ macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 57-70; 219. b. lominaZe, saqarTvelos sapatri-
arqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 82; 220. teritoria
quTaissa da foTs (cxeniswyals) Soris; 221. imereTi; 222. raWa-leCxumi; 223. b.
lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli,
1981, 12, gv. 80; 224. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia,
saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 73-73 Cveni matiane wers, rom kaTalikos
sabamde kaTalikosebi saberZneTidan modiodneno. Tu aseTi wesi sinamdvileSi arse-
bobda, Cans, is vaxtang gorgaslis dros dawesebula, radganac manamde qarTuli
eklesia ierarqiulad arc erT sxva eklesiaze ar iyo daqvemdebarebuli. kaTalikos
petredan kaTalikos sabamde mxolod sami kaTalikosi Seicvala. albaT, maT uwodebd-
nen `saberZneTidan mosulT~;
T a v i V
1. moqcevaA qarTlisaA, Zeglebi, I, gv. 94; 2. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 284;
3. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 288; 4. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 113-479; 5. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 294; 6. iqve, gv. 300; 7. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv.
294; 8. iqve, gv. 300; 9. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 89; 10. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 112;
11. iv. javaxiSvili, Txzulebani, 1, gv. 340; 12. iqve, gv. 341-342; 13. iv. javaxiSvili,
Txzulebani, I, gv. 339; 14. iqve, gv. 339-340; 15. qse, 8, stat. saeklesio ganxeTqileba
kavkasiaSi, gv. 625; 16. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 341; 17. iqve, gv. 342; 18. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 401; 19. iqve, gv. 398-399; 20. iv. javaxiSvili, Txzule-
bani, I, gv. 401; 21. iqve, gv. 401; 22. iqve, gv. 399; 23. qrestomaTia, I, gv. 169; 24. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 400; 25. qrestomaTia, I, gv. 242; 26. mose xoreneli,
somxeTis istoria, gv. 206; 27. qrestomaTia, I, gv. 416; 28. k. kekeliZe, lit. istoria, I,
1174 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
gv. 48; 29. qrestomaTia, I, gv. 416; 30. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 24; 31. iqve,
gv. 206; 32. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 284; 33. iqve, gv. 5-6; 34. k. kekeliZe,
lit. istoria, I, gv. 40; 35. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da albaneTis istoriis
sakiTxebi... kr. `saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi~, V, gv. 19; 36. iqve,
gv. 19; 37. iqve, gv. 19; 38. qarTlis cxovreba, I, gv. 266; 39. qrestomaTia, I, gv. 35; 40.
iqve, gv. 40; 41. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 172; 42. z. sxirtlaZe, freskuli
warwerebi, gv. 107; 43. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 67; 44. movses kalankatuaci, albanTa
qveynis istoria, gv. 51-52; 45. qrestomaTia, I, gv. 166; 46. z. sxirtlaZe, freskuli
warwerebi, gv. 107; 47. iqve, gv. 108; 48. iqve, gv. 108; 49. uxtanesi, istoria gamoyofisa,
gv. 63; 50. epistoleTa wigni, gv. 15; 51. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 67; 52. iqve,
gv. 67; 53. maqsime sardeli mitr. saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia, 1966,
rusuli Targmani, gv. 26-28; 54. qse, 9, gv. 669; 55. iqve, gv. 669; 56. e. nikolaZe, eklesiis
istoria, gv. 142-148; 57. igulisxmeba `egriswylis~ aqeT mdebare qveyana; 58. Ê.
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne, is-
toriis seria, 1986, #3, gv. 63; 59. iqve, gv. 62-64; 60. qse, 9, gv. 463; 61. CÊC, cÊ. ApÊ.
CCP, ÊÊÊ. 77; 62. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 66; 63. iqve, gv. 66; 64. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne, istoriis seria, 1986,
#3, gv. 67; 65. iqve, gv. 62; 66. iqve, gv. 64; 67. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ. _ macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 69;
68. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, II, gv. 151-
152; 69. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 52; 70. arseni safareli, ganyofisaTYs, gv.
78; 71. narkvevebi, t.II, gv. 276; 72. saqarTvelos istoria, gv. 70; 73. epistoleTa wigni,
gv. 140; 74. qse, 9, stat. z. aleqsiZe, somxuri samociqulo eklvsia, gv. 472; 75. arseni
safareli, ganyofisaTvis, gv. 156; 76. iqve, gv. 51; 77. iqve, gv. 51; 78. iqve, gv. 51; 79.
iqve, gv. 131; 80. arseni safareli, ganyofisaTGs, gv. 87-88; 81. iv. javaxiSvili, Txzu-
lebani, I, gv. 283-284; 82. iqve, gv. 284; 83. iqve, gv. 285; 84. arseni safareli, ganyofi-
saTvis, gv. 79; 85. iqve, gv. 80; 86. iqve, gv. 80; 87. iqve, gv. 154; 88. Tveni II, 1983
(Targmani rusulidan), gv. 52-55; 89. iqve, gv. 59; 90. Tveni II, 1983 (Targmani rusul-
idan), gv. 70; 91. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 410; 92. iqve, gv. 391; 93. iqve, gv.
392; 94. qarTlis cxovreba, I, gv. 208; 95. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis
istoria, I, gv. 161; 96. qarTlis cxovreba, I, gv. 207-2084; 97. iqve, gv. 208; 98. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 412; 99. iqve, gv. 412; 100. iqve, gv. 413; 101. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 415; 102. iqve, gv. 386; 103. iqve, gv. 415; 104. qse, 8, stat.
saeklesio ganxeTqileba kavkasiaSi, gv. 625; 105. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 391;
106. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 418; 107. qarTlis cxovreba, I, gv. 223; 108. k.
kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 88; 109. iqve, gv. 269; 110. iqve,
gv. 345; 111. r. TvaraZe, TxuTmetsaukunovani mTlianoba, gv. 154; 112. iqve, gv. 154; 113.
Zeglebi, II, gv. 123; 114. `epistoleTa wigni~ somxuri teqsti qarTuli TargmaniT,
gamokvleviTa da komentarebiT gamosca zaza aleqsiZem 1968 wels; 115. qse, 8; qse, 9,
1175s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
stat. somxuri samociqulo eklesia, gv. 625; 116. epistoleTa wigni, gv. 157; 117. unda
iyos ioane maxarebelisa; 118. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 23; 119. uxtanesi,
istoria gamoyofisa, gv. 31; 120. iqve, gv. 31; 121. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 31-
33; 122. iqve, gv. 35; 123. iqve, gv. 43; 124. iqve, gv. 63; 125. uxtanesi, istoria
gamoyofisa, gv. 123; 126. iqve, gv. 131; 127. iqve, gv. 139-141; 128. s. janaSia, Sromebi, gv.
112; 129. k. danelia, Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, #23, 1980, gv. 89; 130. iqve,
gv. 122; 131. k. danelia, Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, #23, 1980, gv. 90; 132.
arseni safareli, ganyofisaTvis, gv. 87; 133. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 31; 134.
arseni safareli, ganyofisaTvis, gv. 84; 135. iqve, gv. 156; 136. v. nalbandiani, somxur
siZveleTa gakveTilebi, gv. 11; 137. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 156-157; 138. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 300; 139. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 157; 140. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 424; 141. iqve, gv. 422; 142. iqve, gv. 423; 143. iqve, gv. 423;
144. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 428; 145. iqve, gv. 424; 146. k. kekeliZe, Zveli
qarTuli literaturis istoria, I, gv. 51; 147. iqve, gv. 51; 148. k. kekeliZe, Zveli
qarTuli literaturis istoria, I, gv. 52; 149. qse, 7, stat. monofizitoba, gv. 100; qse, 8,
stat. saeklesio ganxeTqileba kavkasiaSi, gv. 625; 150. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv.
350; 151. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 487; 152. iqve, gv. 474;
153. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 286; 154. iqve, gv. 255; 155. iqve, gv. 255; 156.
uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 255; 157. iqve, gv. 81; 158. uxtanesi, istoria gamoy-
ofisa, gv. 369; 159. iqve, gv. 371;
T a v i VI
1.qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv.217; 2.iqve, gv.217; 3.iqve, gv.218; 4. i. javaxiSvili,
Txzulebani, t. I. 1979 w., gv. 300; 5. qarTlis cxovreba, I, 1955w., gv. 221; 6. iqve, gv. 221;
7. epistoleTa wigni, 1968 w., gv. 193-194; 8. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 222; 9. qse,
IX, gv. 567; 10.qarTlis cxovreba, I, gv.223; 11.epistoleTa wigni, gv.150; 12.iqve, gv.195;
13.iqve, gv.195; 14.iqve, gv.173; 15.iqve. gv.197; 16.epistoleTa wigni, gv.196; 17. iqve, gv.
196, SeniSvna; 18. iqve, gv. 197; 19. iqve, gv. 251, SeniSvna; 20. iqve, gv. 201; 21. iqve, gv.
251; 22. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 222; 23. iqve, gv. 223; 24. iqve, gv. 224. 25. iqve,
gv. 224; 26. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. I, 1979 w., gv. 301-302; 27. epistoleTa wigni,
gv. 200-204; 28. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. I, 1979 w., gv. 302; 29. qarTlis cxovreba,
I, 1955w., gv. 225. 30. iqve gv. 226; 31. i. javaxiSvili, Txzulebani, t.I, 1979 w., gv. 306; 32.
qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 228; 33. iqve, gv. 226. 34. epistoleTa wigni, gv. 216; 35.
epistoleTa wigni, gv. 270; 36. iqve, gv. 217; 37. iqve, gv. 217; 38. iqve, gv. 270; 39.
qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 226-227. 40. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II, 1984 w.,
gv. 74; 41. iqve, gv. 76; 42. iqve, gv. 77; 43. `Tavisufal ars da mociqulTa magieri da
mociqulTa taxtsa zeda mjdomi da patriarqi~, qarTlis cxovreba, t. I, 1955, gv. 231;
44. iqve, gv. 231, CanarTi; 45. iqve, gv. 232, CanarTi. 47. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv.
1176 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
232; 48. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II, gv. 77; 49. iqve, gv. 78. 50. k. kekeliZe, Zv.
qarTuli literaturis istoria, t. I, 1980 w., gv. 527; 51. iqve, gv. 128; 52. n. berZeniS-
vili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, t. IX, 1979 w., gv. 15-16. 53. s. janaSia, Sromebi,
t. I, 1949 w., gv. 124; 54. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi
sakiTxebi, t. II, 1980 w., gv. 5. 55. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis
ZiriTadi sakiTxebi, t. II, 1980 w., gv. 152; 56. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. II, gv.
563. 57. epistoleTa wigni, gv. 200, 266-268; 58. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t.
II, gv. 207; 59. iqve, gv. 563; 60. iqve, gv. 563. 61. vaxuSti, qarTlis cxovreba, t. IV, 1973
w., gv. 70; 62. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi,
t. II. gv. 151. 63. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi
sakiTxebi, t. II, gv. 13; 64. epistoleTa wigni, gv. 167; 65. iqve, gv. 168. 66. d. musxeliS-
vili, qarTuli istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, t. II, gv. 21; 67. s.janaSia,
Sromebi, t.I, gv. 122-123; 68. epistoleTa wigni, gv. 170; 69. iqve, gv. 171. 70. iqve, gv.
173; 71. iqve, gv. 176; 72. iqve, gv. 178-180; 73. iqve, gv. 180. 74. epistoleTa wigni, gv.
180. 75. qarTlis cxoreba, I, 1995, gv. 226. 76. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literatur-
is istoria, t. I, 1980, w., gv. 51; 77. p. ingoroyva _ giorgi merCule, 1954 w., gv. 30. 78.
p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 424. 79. literaturuli Ziebani, 1983 w., gv.
280; 80. saRvTismetyvelo krebuli, 1984, #2. v. gurgeniZis gamoklvleva, gv. 120; 81.
antioqiis patriarqebi anastasi I (596-601) da anastasi II (602-610) kirionis Tanamed-
roveni iyvnen. antioqiuri qronografis Tanaxmad, anastasis qarTuli eklesiis meTau-
rTan kavSiri hqonda; 82. epistoleTa wigni, gv. 68. 83. epistoleTa wigni, gv. 71; 84.
arseni safareli, ganyofisaTYs..., gv.85; 85. iqve, gv. 78-79; 86. iqve, gv. 84. 87. iqve, gv.
81; 88. iqve, gv. 81-82; 89. epistoleTa wigni, gv. 53, SeniSvna 93. 90. arseni safareli.
ganyofisaTYs somexTa da qarTvelTa, gv. 85; 91. arseni safareli, ganyofisTvis somex-
Ta da qarTvelTa, gv. 81; 92. iqve, gv. 86. 93. iqve, gv. 15; 94. iqve, gv. 16; 95. arseni
safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 89; 96. iqve, gv.59. 97. iqve, gv. 64;
98. iqve, gv. 90; 99. arseni safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 90; 100.
iqve, gv. 82. 101. arseni safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 83; 102.
iqve, gv. 83; 103. iqve, gv. 146-147; 104. iqve, gv. 83; 105. iqve, gv. 90-91; 106. Zveli
qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 159. 107. v. gurgeniZe, _ xersonis qarTvelTa
monasteri, saRvTismetyvelo kr... 1984, #12, gv. 183. 108. movses kalankatuaci, alvanTa
qveynis istoria, mTargmnel l. davlianiZe-tatiSvilis Sesavali, gv. 19. 109. iqve, gv.
125; 110. movses kalankatuaci, `alvanTa qveynis istoria, gv. 122; 111. iqve, gv. 125; 112.
iqve, gv. 168; 113. iqve, gv. 168. 114. iqve, gv. 170; 115. iqve, gv. 127; 116. movses
kalankatuaci, `alvanTa qveynis istoria~, gv.122. 117. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv.
231; 118. iqve, gv. 232. 119. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, gv. 139; 120.
iqve, gv. 139. 121. iqve, gv. 143; 122. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, gv.
129. 123. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, gv. 130; 124. iqve, gv. 130; 125.
iqve, gv. 130. 126. qarTlis cxovreba, I, gv. 232.
1177s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
T a v i VI I
1. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi. t. I, gv. 26; 2. iqve, gv. 39; 3. qarTlis
cxovreba, t. I, gv. 177; 4. qarTlis cxovreba, t. IV. gv. 116; 5. qarTlis cxovreba, t I.
gv. 235. 6. daviT musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi.
1980, gv. 5; 7. qarTlis cxovreba, t. IV, gv. 694; 8. iqve, gv. 121; 9. d. musxeliSvili,
saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 11. 10. iqve, gv. 11; 11. d.
musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 13; 12.
iqve, gv. 62; 13. iqve, gv. 76. 14. iqve, gv. 77; 15. qarTlis cxovreba, t I. gv. 242; 16. d
musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 242. 17.
qarTlis cxovreba, t. IV, gv. 127; 18. iqve, gv. 127; 19. qarTlis cxovreba, t. IV, gv. 125;
20. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 13;
21. qarTlis cxovreba, t. I, 1955, gv. 251. 22. d. musxeliSvili, saqarTvelos istori-
uli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 13; 23. iqve, gv. 151. 24. d. musxeliSvili,
saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 151; 25. iqve, gv. 151; 26.
iqve, gv. 152. 27. qarTlis cxovreba, I, gv. 234. 28. iqve, gv. 235; 29. qarTlis cxovreba,
I, gv. 240; 30. iqve, gv. 241. 31. qarTlis cxovreba, I, gv. 242. 32. qarTlis cxovreba, I, gv.
241; 33. iqve, gv. 242; 34. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. VIII, 1977 w., gv. 194; 35.
qarTlis cxovreba, I, gv. 248. 36. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊ, 1982 Ê., ÊÊÊ. 36; 37. iqve,
gv. 35. 38. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊ, 1982 Ê., ÊÊÊ. 34; 39. iv. javaxiSvili, Txzule-
bani, t. II, Tbilisi, 1983 w., gv. 93. 40. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II. Tbilisi, 1983
w., gv. 95; 41. iqve, gv. 95; 43. iqve, gv. 100. 44. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II,
Tbilisi, 1983 w., gv. 104. 45. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊ, 1982 Ê., ÊÊÊ. 35, ÊÊÊ. 11. 46.
das. saqarTvelos saeklesio gaerTianeba ramodenime aTeuli wliT win uswrebda
afxazeTis `samefos~ daarsebas. das. saqarTvelos eklesias ucxoelebi uwodebdnen
`qvemo iberiis eklesias~. ix. sardeli mitropoliti maqsimi, saqarTvelos eklesia da
misi avtokefalia `Teologia~, aTeni, 1966 w. 47. dosiTeosi, ierusalimeli patriarqe-
bi, Tavi V, gv. 510, wignidan: `sardeli mitropoliti maqsimi, qarTuli eklesia da misi
avtokefalia. Teologia, aTeni, 1966 w.; 48. iqve, gv. 48; 49. kirioni, ̀ egrisis, gugarqisa
da qarTlis arqiepiskoposad anu kaTalikosad iyo nakurTxi `winandel wesTa Tanax-
mad~ (ioane drasxanakerteli, ̀ somxeTis istoria~, gv. 10). 50. d. musxeliSvili, saqarTve-
los istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, wigni II, Tbilisi, 1980w., gv. 5; 51.
qarTlis cxovreba, t. IV, gv. 746; 52. a. kartaSevi, msoflio krebebi, parizi, 1963 w., gv.
688, rus. enaze. 53. efrem mcire, uwyebaA mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, 1959, gv. 9;
54. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. II, gv. 416; 55. v. goilaZe, qarTuli eklesiis
saTaveebTan, gv. 202. 56. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 204; 57. v.
goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 204; 58. iqve, gv. 204; 59. georgika, IV, naw.
II, gv. 185 ̀ narkvevebi~, II, gv. 424. 60. qarTlis cxovreba, I, gv. 255; 61. qarTlis cxovreba,
t. I. gv. 232. 62. uxtanesi, istoria gamoyofisa..., gv. 365; 63. movses kalankatuaci,
alvanTa qveynis istoria, gv. 361; 64. uxtanesi, istoria gamoyofisa..., gv. 187. 65.
arseni safareli, ganyofisaTvis..., gv. 171; 66. uxtanesi, istoria gamoyofisa..., gv. 113.
1178 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
67. efrem mcire, uwyebaA..., 1959 w., gv. 10. 68. am `xronografis~ cnobebi Seexeboda ara
`zemo iberiis~ (mcxeTis) eklesias, aramed `qvemo iberiisas~ (afxazeTisas). efremma ki
`iveriisa~, sazogadod, `qarTlis~ eklesiad miiCnia; 69. Zveli qarTuli literaturis
Zeglebi, gv. 393; 70. efrem mcire, uwyebaA..., gv. 10. 71. qarTuli samarTlis Zeglebi, II,
1965, gv. 47; 72. Sdr. eklesiis kalendari, 1951 w.; 73. qarTuli samarTlis Zeglebi,
II, 1965 w., gv. 47. 74. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965 w., gv. 401; 75. iqve. gv. 596;
76. qarTlis cxovreba, I, gv. 231-232. 77. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da
misi avtokefalia, saRvTismetyvelo kr., 1981 w., 12, gv. 88; 78. Zveli qarTuli ag-
iografiuli literaturuli Zeglebi, 1978 w., gv. 182. 79. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ, Ê., 1981 Ê.
ÊÊÊ. 232; 80. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊ, 1982 Ê., g.wulaias Sesavali, gv. 16. 81. iqve,
gv. 7; 82. qarTlis cxovreba, I, gv. 4; 83. iqve, gv. 9; 84. iqve, gv. 10; 85. iqve, gv. 23; 86.
iqve, gv. 25; 87. iqve, gv. 38; 88. iqve, gv. 48; 89. iqve, gv. 117; 90. iqve, gv. 146; 91. iqve,
gv. 185; 92. iqve, gv. 198; 93. qarTlis cxovreba, gv. 226; 94. iqve, gv. 241; 95. iqve, gv.
42; 96. iqve, gv. 48; 97. iqven, gv. 48. 98. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ. 14, ÊÊÊÊ. 23; 99. iqve,
gv. 13. 100. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ. 22; 101. iqve, gv. 22. 102. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ. 13;
103. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ. 13; 104. iqve, gv. 14; 105. iqve, gv. 18; 106. m. TamaraSvili,
wmida andria mociquli saqarTveloSi, saRvTismetyvelo kr:, 1981, #12, gv. 133; 107.
qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 251; 108. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 229. 109.
a. bogveraZe, arabebis Semosvla saqarTveloSi, narkv. II, 1973, gv. 286; 110. qarTlis
cxovreba, w. I, 1955w., gv. 230; 111. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 080. 112. iqve,
gv. 092; 113. iqve, gv. 093; 114. iqve, gv. 094; 115. ioane sabanisZe, `wamebaA wmindisa da
netarisa mowamisa qristesisa haboAsi~, qrestomaTia, 1946 w., gv. 57. 116. iv. javaxiS-
vili, Txzulebani, t. II, 1983 w., gv. 91; 117. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv.
0102; 118. `wamebaA da Rvawli wmindaTa da didebulTa daviT da konstantinesi~,
qrestomaTia, 1946 w., gv. 240; 119. iqve, gv. 235; 120. iqve, gv. 235; 121. `wamebaA da
Rvawli daviT da konstantinesi~, qrestomaTia, 1946 w., gv. 235. 122. iqve, gv. 237; 123.
qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 235; 124. iqve, gv. 237. 125. qarTlis cxovreba, I, 1955
w., gv. 250; 126. iqve. gv. 245. 127. `martviloba gobronisi~, Zveli qarTuli agiografi-
uli literaturis Zeglebi, I, 1964 w., gv. 179; 128. iqve, gv. 179; 129. martviloba
gobronisi, Zegli I, gv. 181; 130. iqve, gv. 181; 131. iqve, gv. 182; 132. iqve, gv. 183; 133.
qarTuli agografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964, gv. 165; 134. iv. javaxiSvili,
Txzulebani, t. VIII, 1977, gv. 86; 135. iqve, gv. 86; 136. Zveli qarTuli agiografiuli
literaturis Zeglebi, I, 1964w., gv. 165. 137. qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi,
1984 w., gv. 33. 138. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 281; 139. iqve, gv. 303; 140. qarTuli
istoriuli sabuTebis korpusi, 1984 w., gv. 72; 141. qarTlis cxovreba, II, 1959 w., gv.
118. 142. giorgi merCule, grigol xanZTelis cxovreba, qrestomaTia, 1946 w., gv. 103;
143. iqve, gv. 103. 144. arseni safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 90-
91; 145. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 159; 146. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ.
147. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964 w., gv. 186; 148. iqve,
gv. 187; 149. iqve, gv. 191. 150. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 478; 151. iqve,
gv. 490; 152. iqve, gv. 490; 153. iqve, gv. 491; 154. iqve, gv. 499. 155. stefane mtbevari,
1179s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
martviloba gobronisi, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I. 1964
w., gv. 177; 156. arseni safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 88. 157. iqve,
gv. 88. 158. r. T. Smerlingi, qarTuli xelnaweri wignebis mxatvruli gaformeba IX-XI
saukuneebSi, t. II, gv. 56; 159. i. abulaZe, qarTuli da somxuri literaturuli
urTierToba IX-X saukuneebSi, Tbilisi, 1994 w., Sesavali. 160. Zveli qarTuli lit-
eraturis istoria, t. I, gv. 56; 161. i. abulaZe, Sromebi, t. IV, gv. 10. 162. saqarTvelos
istoriis narkvevebi, t. II, 1973, gv. 402-410. 163. Zveli qarTuli literaturis qre-
stomaTia, t/ I,. 1946w., gv. 166. 164. Sua saukuneebis filosifiis istoriis problemebi,
naw. I, gv. 100; 165. arsen safareli, ganyofisaTvis qarTvelTa da somexTa, gv. 92; 166.
Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, t. I,. 1946w., gv. 119; 167. z. sxirtlaZe,
sabereebis freskuli warwerebi, gv. 106; 168. i. abulaZe, Sromebi, t. IV, gv. 11; 169.
saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. II, 1973 w., gv. 305; 170. iqve, gv. 390; 171. iqve, gv.
391; 172. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. I, 1964 w., gv. 167;
173. qrestomaTia, 1946 w., gv. 145; 174. iqve, gv. 145; 175. saqarTvelos istoriis
narkvevebi, t. II, gv. 600; 176. s. troicki, saeklesio avtokefaliis Sesaxeb, gv. 45-46.
177. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 176; 178. iqve, gv. 176; 179. iqve,
gv. 178; 180. iqve, gv. 179; 181. iqve, gv. 179; 182. Zveli qarTuli agiografiuli
literaturis Zeglebi, I, 1964 w., gv. 288; 183. iqve, gv. 289; 184. qarTlis cxovreba, I, gv.
231; 185. Zeglebi, I, gv. 290. 186. s. troicki, konstantinopolis sapatriarqos sazRvre-
bis gavrcelebis ufleba `diasporaze~, gv. 42; 187. v. goilaZe, qarTuli eklesiis
saTaveebTan, gv. 209. 188. j. afciauri _ giorgi mciris `giorgi mTawmindelis cxovre-
ba~, gv. 222; 189. iqve, gv. 230; 190. iqve, gv. 222. 191. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t.
I, gv. 154; 192. iqve, gv. 156; 193. iv. javaxiSvili, Txzulebani I, gv. 152. Sen. I; 194. iqve,
gv. 154; 195. j. afciauri, giorgi mciris `giorgi mTawmindelis cxovreba~, 1980 w., gv.
230; 196. iqve, gv. 222; 197. j. afciauri, ideuri brZolis sakiTxebisaTvis, gv. 38, 1984. ix.
`qarTlis cxovreba~. I, gv. 145; 198. j. afciauri, giorgi mciris `giorgi mTawmindelis
cxovreba~, 1980 w., gv. 222. 199. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literatuiris istoria, t.
I, gv. 43-57. 200. Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, t. I, gv. 60. 201. iv.
javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I. gv. 271. 202. daviT aRmaSeneblis dros `raRac
saxlebis~ viTomda `gaqarTvelebis~ Sesaxeb: es `saxlebi!~ is samefo saxlebi iyo,
romelnic aRmaSenebelma Tavis skiptris qveS SeierTa. kerZod, SahanSas saxli (e.i.
aniseli bagrationebis samefo saxli), SirvanSas saxli (Sirvanis mefeebis saxli),
somexTa saxli (lore-taSiris kvirikinebis samefo saxli) da sxva. baton j. af-
ciaurs ki hgonia, TiTqosda raRac eTnikur jgufebzea (am jgufebis saxelad miiCnevs
`saxls~) saubari, romelnic TiTqosda daviT aRmaSenebelma gaaqarTvela da am TiTqos
`codvas~ inaniebs Tavis `galobani sinanulisanSi~; 203. movses kalankatuaci _
alvanTa qveynis istoria, 1985 w., gv. 121-123. 204. v. gurgeniZe, kirion I, `saRvTis-
metyvelo krebuli~, 1984, #2, gv. 114; 205. s. janaSia _ feodaluri revolucia
saqarTveloSi, 1935 w., gv. 107-112; 206. iqve, gv. 114-115. 207. sinuri mravalTavi 864
wlisa, Tb., 1959 w., gv. 283. 208. p. ingoroyva, Txzulebani, t. III, gv. 145; 209. iqve, gv.
102; 210. iqve, gv. 144; 211. iqve, gv. 414; 212. p. ingoroyva, Txzulebani, t. III, gv. 418;
1180 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
213. iqve, gv. 416. 214. s.yubaneiSvili, Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, I, gv.
170; 215. saqarTvelos samoTxe, gv. 324; 216. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis
istoria, gv. 544. 217. anton bagrationi, wyobilsityvaoba, 1980 w., gv. 347; mcire
uwyebani qarTvelTa mweralTaTvis, 1982, gv. 164; 218. m. TamaraSvili., istoria kaTo-
likobisa, 1902 w., gv. 133. 219. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 78; 220. iqve, gv.
79; 221. iqve, gv. 79; 222. iqve, gv. 80; 223. saqarTvelos istoriis narkvevebi, IV, gv. 426.
T a v i V I I I
1. m.lorTqifaniZe, saqarTvelo IV-X ss-Si. qse, tomi `saqarTvelo~, 1981 w., gv. 60; 2.
qarTlis cxovreba. teqsti dadgenilia yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yaux-
CiSvilis mier, t. I, 1955 w., gv. 185, gv. 275; 3. m. lorTqifaniZe, brZola saqarTvelos
gaerTianebisaTvis, narkv. III, 1979 w., gv. 159; 4. saqarTvelos istoriis narkvevebi, III, gv.
63-64. 5. saqarTvelos istoria, 1980 w., gv. 84; 6. b. silagaZe, iahia antioqielis cnobebi,
qarTuli wyaroTmcodneoba, VI, 1985 w., gv. 108-120; 7. b. silagaZe, iahia antioqielis
cnobebi, qarTuli wyaroTmcodneoba, VI, 1985 w., gv. 115; 8. saqarTvelos istoriis
narkvevebi, III, gv. 65-66. 9. qarTlis cxovreba, I, gv. 382; 10. iqve, gv. 282; 11. qarTlis
cxovreba, I, gv. 281; 12. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, gv. 92, Sen. 90. 13. g. RambaSiZe, ̀ saqarTvelosa
da CrdiloeT kavkasiis...~, feodaluri saqarTvelos arqeologiuri Zeglebi, V, 1987, gv.
11-13; 14. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyve-
lo kr., 1981 w., #2, gv. 96; 15. qarTlis cxovreba, I, gv. 282; 16. iqve, gv. 231. 17.
gavrcelebuli azris Tanaxmad konstantinopolSi Cavida ara bagrat III, aramed mel-
qisedeki; 18. qarTlis cxovreba, I, gv. 232; 19. arsebiTi mniSvneloba ara aqvs imas
konstantinopolSi saqarTvelos mefe Cavida Tu patriarqi, maT erTi _ saeklesio
sakiTxi unda moegvarebinaT. 20. qarTlis cxovreba, I, gv. 265; 21. iqve, gv. 270; 22. iqve,
gv. 281. 23. dawerili melqisedek kaTalikozisa sveticxovlisadmi. qarTuli samarT-
lis Zeglebi, III, 1970 w., gv. 22. 24. qarTlis cxovreba, I, gv. 278. 25. iqve, gv. 284; 26.
iqve, gv. 285; 27. qarTlis cxovreba, I, gv. 384; 28. iqve, gv. 384; 29. iqve, gv. 386; 30. iqve,
gv. 386; 31. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, cxovrebaA iovanesi da efTYmisi, 1978
w., gv. 226; 32. ioane, eqvTime da giorgi mTawmidelebis berZnuli `cxovreba~, 1942, gv.
126. 33. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 180; 34. samarTlis Zeglebi, III,
1970 w., gv. 86. 35. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 329; 36. episkoposi
anania jafariZe, saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, I, gv. 440. 37. s. janaSia,
Sromebi,, t. V, gv. 112; 38. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, 1985 w., gv.
140-141; 39. a. SaniZe, Txzlebani, IX, 1986 w., gv. 117; 40. Zveli qarTuli literaturis
Zeglebi, 1978 w., gv. 254; 41. agiografiuli Zeglebi, II, 1967 w., gv. 123. 42. Zveli
qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, 1967 w., gv. 123; 43. iqve, gv. 129;
44. iqve, gv. 123. 45. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, 1967 w.,
gv. 123-124; 46. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriuli sakiTxebi, 1983 w., gv.
297. 47. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 47; 48. iqve, gv. 52;
49. iqve, gv. 53; 50. iqve, gv. 53-54; 51. iqve, gv. 55; 52. k. kekeliZe, Zveli qarTuli
1181s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
literaturis istoria, I, gv. 55. 53. iqve, gv. 57; 54. k. danelia, qarTuli samwerlo enis
istoriuli sakiTxebi, 1983 w., gv. 356-357; 55. iqve, gv. 211; 56. k. danelia, qarTuli
samwerlo enis istoriuli sakiTxebi, 1983 w., gv. 250, 299, 301, 303. 57. Sdr. sityvisgeba
berisa efTYme grZelisa sosTenis mimarT, somexTa moZRvarisa, literaturuli Ziebani,
1983 w., gv. 280; 58. qarTlis cxovreba, I, gv. 386. 59. iqve, gv. 385; 60. iqve, gv. 386; 61.
qarTlis cxovreba, I, gv. 292; 62. iqve, gv. 293, SeniSvna. 63. Zveli qarTuli litera-
turis Zeglebi, gv. 246; 64. qarTlis cxovreba, I, gv. 291; 65. qarTlis cxovreba, I, gv.
290; 66. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 263; 67. qarTlis cxovreba, I, gv.
294; 68. iqve, gv. 294; 69. iqve, gv. 294; 70. iqve, gv. 386. 71. qarTlis cxovreba, gv. 294;
72. iqve, gv. 295; 73. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II gv. 93;
74. iqve, gv. 93; 75. iqve, gv. 95; 76. aTonelebis berZnuli `cxovreba~, 1982 w., gv. 55;
77. saqarTvelos istoria, 1980, gv. 90. 78. Zveli qarTuli agiografiuli litera-
turis Zeglebi, II, 1967w., gv. 95-96; 79. iqve, gv. 96; 80. Zveli qarTuli literaturis
Zeglebi, 1978 w., gv. 311; 81. iqve, gv. 267; 82. iqve, gv. 265; 83. Zveli qarTuli
literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 267. 84. ix. mTawmindelTa berZnuli cxovreba, 1982
w; 85. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 264; 86. qse. II, gv. 364. ix.
v. kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-1070 wlebSi,
1969. 87. qarTlis cxiovreba, I, 1955, gv. 303; 88. iqve, gv. 303. 89. iqve, gv. 300; 90. iqve,
gv. 303; 91. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 296; 92. iqve, gv. 296. 93.
giorgi mcire, cxovreba da moqalaqoba wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa giorgi
mTawmidelisa, Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 296; 94. sardeli
mitropoliti maqsime, saqarTvelos eklesiis avtokefalia, `Teologia~, aTeni, 1966, gv.
50. 95. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, `ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ~ ÊÊÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊ, 1966 ÊÊÊ. 51; 96. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 302; 97.
iqve, gv. 303. 98. iqve, gv. 302-303, 306; 99. iqve, gv. 306. 100. Zveli qarTuli liter-
aturis Zeglebi, gv. 306; 101. iqve, gv. 306; 102. georgika, #8, 1980 w., gv. 18. 103. Ê
ÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊ, Ê7, Ê. 34; 104. iqve, gv. 34; 105. didi
sjulis kanoni, 1975 w., gv. 261. 106. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 307;
107. iqve, gv. 307; 108. iqve, gv. 307; 109. `queyanasa mas somxeTisasa Tvinier Sesa-
moslisa xucesni aRasrulebdnen wirvasa TYsiTave SesamosliTa da ese didi wvale-
bai ars...~ _ werda ramdenime aTeuli wliT adre eqvTime mTawmideli. ix. mcire
sjulis kanoni, Tb., 1973. 110. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 309; 111. iqve,
gv. 308; 112. iqve, gv. 308; 113. iqve, gv. 308; 114. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi,
gv. 308. 115. iqve, gv. 309; 116. qarTlis cxovreba, I, gv. 231. SeniSvna 1. 117. Zeglebi,
1978 w., gv. 309; 118. iqve, gv. 309; 119. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv.
309; 120. iqve, gv. 309. 121. ix. episkoposi anania jafariZe, saqarTvelos samociqulo
eklesiis istoria, I, 1996, gv. 447; 122. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv.
310. 123. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 310; 124. iqve, gv. 311. 125.
Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 312; 126. iqve, gv. 302; 127. mariam dedofa-
li qarTlis eklesiis msaxurad sqem-monazvnad aRkveca wmida giorgi mTawmidelma.
128. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia. saRvTismetyvelo
1182 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
krebuli, 1981, #12, gv. 97. 129. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, t. IV, gv. 51.
130. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 326; 131. didi sjulis kanoni,
1975w., gv. 553; 132. qarTuli samarTlis Zeglebi, t. III, 1970 w., gv. 161; 133. iqve, gv. 388;
134. iqve, gv. 390; 135. iqve, gv. 342; 136. qarTuli samarTlis Zeglebi, t. III, gv. 489;
137. iqve, gv.. 492; 138. iqve, gv. 493. 139. iqve, gv. 495; 140. iqve, gv. 527; 141. iqve, gv.
565; 142. iqve, gv. 570; 143. iqve, gv. 577; 144. iqve, gv. 596; 145. iqve, gv. 603; 146. b.
lominaZe _ saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia. saRvTismetyvelo krebu-
li, 1981 w., #12, gv. 97; 147. k. kekeliZe, qarTuli kulturis istoriisaTvis monRolTa
batonobis xanaSi, etiudebi, t. II, 1945 w., gv. 318-319. T. bocvaZe, saqarTvelo-daRestnis
urTierTobis istoriidan, 1968 w., gv. 116-205. T. papuaSvili, hereTis istoriis sakiTx-
ebi, 1970 w., gv. 332-335. 148. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, Ê. 1966 ÊÊÊ. 49; 149. saqarTvelos istoria (leqsiko-
ni), 1979 w., gv. 88. 150. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 311; 151. Zveli
qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 315-316; 152. iqve, gv. 325. 153. saqarTvelos
istoriis narkvevebi, t. III, 1979 w., gv. 255-256; 154. qarTveli eris istoria, t. IV, 1967,
gv. 113. 155. qarTuli samarTlis Zeglebi, t. III, 1970, gv. 675; 156. iqve, gv. 923; 157. iqve,
gv. 901; 158. qarTlis cxovreba, II, 1959 w., gv. 118; 159. qarTuli samarTlis Zeglebi, t.
II, 1970 w., gv.180. 160. i.tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, w. I,
1984 w., gv. 56; 161. Ê ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ,
Ê. 13, 1883, ÊÊÊ. 47; 162. episkoposi kirioni, xersonis qarTvelTa monasteri, saRvTis-
metyvelo krebuli, 1981 w., #12, gv. 17; 163. qarTlis cxovreba, t. IV, 1959 w., gv. 370;
164. qarTlis cxovreba, I, gv. 232. 165. iqve, gv. 231, SeniSvna I; 166. qarTuli samarTlis
Zeglebi, t. III. 1970 w., gv. 923; 167. Ê. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊ ÊÊÊÊÊÊ-ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ Ê X-XIII ÊÊ., macne, istoriis seria, 1988 w., #2,
gv. 165-168; 168. g. RambaSiZe, `metyveli Zeglebi~, gaz. `komunisti~, 1986 w., # 120. g.
RambaSiZe, saqarTvelosa da CrdiloeT kavkasiis xalxTa kulturul-istoriuli urT-
ierToba, feodaluri saqarTvelos arqeologiuri Zeglebi, V, 1987 w., gv. 11-13. 169.
qarTlis cxovreba, t. I, gv. 232; 170. k. kekeliZe, etiudebi, II, 1945 w., gv. 314. 171. movses
kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, 1985 w., gv. 140; 172. georgika, t. IV, nakveTi II,
gv. 271; 173. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 297; 174. movses xorenaci, somxeTis
istoria, 1984 w.,, gv. 77; 175. iqve, gv. 73. 176. iqve, gv. 70; 177. movses xorenaci,
somxeTis istoria, 1984 w., gv. 108; 178. iqve, gv. 249; 179. ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, 1982 Ê., g.
wulaias Sesavali, gv. 15; 180. S. lomsaZe, samcxe-javaxeTi, gv. 256. 181. livu stan,
`balkaneTis eklesiaTa yofa osmaleTis imperiaSi~, `biserika orTodosa romana~, 1949,
#11-12. Jmp, 1951, III, gv. 23-24; 182. ix. S. lomsaZe, `axalcixuri qronikebi~. 183.
qarTlis cxovreba, I, gv. 231-232; 184. iqve, gv. 231, SeniSvna I. 185. v.goilaZe, qarTuli
eklesiis saTaveebTan, 1994 w., gv. 230; 186. iqve, gv. 230. 187. v. goilaZe, qarTuli
eklesiis saTaveebTan, gv. 233. 188. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 233.
189. didi sjulis kanoni, 1975, gv. 267. 190. didi sjulis kanoni, 1975 w., gv. 386; 191.
iqve, gv. 386; 192. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 86; 193. didi sjuliskanoni, gv.
407; 194. iqve, gv. 418. 195. mitropoliti maqsime, qarTuli eklesia..., gv. 47-48; 196.
1183s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ ̀ ÊÊÊÊÊÊÊ~, 1981; 197. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ `ÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ~, 1982. 198. 1693 wlis
aprilSi msoflio patriarqi kalinikos II werda: `ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ. ÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, Ê. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ (ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ:
ÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊ) Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊ ÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ... ÊÊ ÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊ ÊÊÊ ÊÊÊÊÊ ÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ~ (ÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ `ÊÊÊÊÊÊÊ~, 1981, ÊÊÊ.7). rogorc aRniS-
nuli iyo, ucxoelebi `zemo iberiis saarqiepiskoposos~ uwodebdnen qarTlis sakaTa-
likosos, xolo `qvemo iberiis saarqiepiskoposos~ - afxazeTis sakaTalikosos. 199.
qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 66. 200. didi sjulis kanoni, gv. 275; 201.
saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I, 1984 w., gv. 280; 202. didi sjulis
janoni, 1975 w., gv. 386. 203. samarTlis Zeglebi, II, gv. 28; 204. iqve, gv. 40-41; 205. iqve,
gv. 66; 206. samarTlis Zeglebi, II, gv. 66. 207. a. kartaSevi, msoflio krebebi, 1963 w.,
gv. 425; 208. i. tabaRua, saqarTvelo evropis wignsacavebsa da arqivebSi, t. I, gv. 101;
209. i. tabaRua, saqarTvelo evropis wignsacavebsa da arqivebSi, w. I, gv. 101-102. 210.
iqve, gv. 214; 211. i. tabaRua _ saqarTvelo evropis wignsacavebsa da arqivebSi, w. I, gv.
214-215. 212. iqve, gv. 215; 213. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, 1985; 214.
ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ `ÊÊÊÊÊÊÊ~ ÊÊÊ. 11. 215. ev. ni-
kolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1918 w., gv. 188; 216. o. JuJunaZe, XV saukunis
pirveli naxevris saqarTvelos sagareo politikis istoriisaTvis, krebuli _ `qarTu-
li samefo-samTavroebis sagareo politikis istoriidan~, w. I, 1970 w., gv. 10. 217. o.
JuJunaZe, XV saukunis I naxevris saqarTvelos sagareo politikis istoriisaTvis,
dasaxelebuli krebuli, 1970 w., gv. 12-15; 218. l. tardi, _ ungreT-saqarTvelos
urTierToba XVI saukuneSi, 1980 w., gv. 17. 219. o. JuJunaZe, XV saukunis I naxevris
saqarTvelos sagareo politikis istoriisaTvis, dasaxelebuli krebuli, 1970 w., gv.
16; 220. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, gv. 241; 221. iqve,
gv. 72. 222. o. JuJunaZe, XV saukunis I naxevris saqarTvelos sagareo politikis
istoriisaTvis, dasaxelebuli krebuli, 1970 w., gv. 16; `aqta latina~, gv. 333; 223. iqve,
gv. 51; iqve, gv. 89; 224. o. JuJunaZe, XV sakunis I naxevris saqarTvelos sagareo
politikis istoriisaTvis, dasaxelebuli krebuli, 1970 w., gv. 20. 225. iqve, gv. 72;
226. iqve, gv. 54; 227. iqve, gv. 32; 228. iqve. gv. 57; 229. Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊ, 1963 Ê., ÊÊÊ. 425; 230. qarTlis cxovreba, I, gv. 147. 231. samarTlis Zeglebi,
t. II. gv. 537; 232. iqve, gv. 537; 233. iqve, gv. 537; 234. iqve, gv. 536-537. 235. samarTlis
Zeglebi, t.II, gv. 47-49. 236. samarTlis Zeglebi, t. II, gv. 401; 237. iqve, gv. 48; 238. iqve,
gv. 49; 239. iqve, gv. 53; 240. samarTlis Zeglebi, t. II, gv. 536. 241. iqve, gv. 400; 242.
iqve, gv. 90; 243. samarTlis Zeglebi, t. II, gv. 93. 244. iqve, gv. 90; 245. iqve, gv. 91;
246. iqve, gv. 91; 247. iqve, gv. 91. 248. iqve, gv. 95; 249. iqve, gv. 91; 250. iqve, gv. 91;
251. iqve, gv. 48. SeniSvna I; 252. iqve, gv. 415. 253. samarTlis Zeglebi, t. II, gv. 401;
254. iqve, gv. 401.
1184 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
T a v i I X
1. a. abdalaZe, `amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI saukuneebSi,
1988 w., gv. 182; 2. `Ê 6-10 ÊÊ Ê ÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ~ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ, 1980, ÊÊÊ. 349. 3. i. WavWavaZe, Txzulebani, 1984 w., gv.
734; 4. iqve, gv. 734-737; 5. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 404. 6. e.
jioSvili, saqarTvelos mosaxleoba XVIII-XX saukuneebSi, 1984 w., gv. 111; 7. s.
jorbenaZe, cxovreba da Rvawli ivane javaxiSvilisa, 1984 w., gv. 98; 8. iqve, gv. 211. 9.
`ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ ÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊ ÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊ Ê ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ (ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ?).
ÊÊÊÊÊÊÊÊ `ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ~ ÊÊÊ ÊÊÊ ÊÊÊÊÊ 1930 ÊÊÊ. Ê ÊÊÊÊ ÊÊÊÊ ÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ XVI ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊ (Ê) ÊÊ ÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊ: ÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ.
ÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ (ÊÊÊ ÊÊÊ ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ), Ê ÊÊÊÊÊ
- ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ. Ê 1931 ÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊ... ÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊ `ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ~,
`ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ~, ̀ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ~, ̀ ÊÊÊÊÊÊÊ~... ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ (ÊÊÊÊ ÊÊ
ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ) ÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ ÊÊ ̀ ÊÊÊÊÊÊÊ~ ÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊ...~
Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, ̀ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ~, ̀ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ~ 25 ÊÊÊ, 1988 Ê., Ê21, ÊÊÊ. 12;
10. i. abulaZe, Sromebi, t. IV, 1985 w., gv. 10; 11. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w.,
gv. 404-405. 12. pavle ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 400; 13. iqve, gv. 410; 14.
iqve, gv. 414; 15. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 415; 16. iqve, gv. 415; 17. s.
jorbenaZe, cxovreba da Rvawli ivane javaxiSvilisa, 1984 w., gv. 48. 18. `ekumeni~ _
berZnul-romaul anu civilur samyaros (romis imperiis teritorias) ewodeboda; 19.
Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963 Ê., ÊÊÊ. 568-572. 20. iqve, gv. 574; 21.
Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963 Ê., ÊÊÊ. 573-574; 22. erekle (irakli)
_ igulisxmeba bizantiis imperatori _ herakle. 23. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊ, 1963 Ê., ÊÊÊ. 588; 24. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963 Ê., ÊÊÊ.
585-690. 25. qarTuli sabWoTa enciklopedia, t. VII, 1984 w., gv. 98. 26. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963 Ê., ÊÊÊ. 639-658; 27. iqve, gv. 670. 28. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963 Ê., ÊÊÊ. 670-674. 29. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊ, 1963 Ê., ÊÊÊ. 696; 30. iqve, gv. 556. 31. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ,
ÊÊÊÊÊ, 1963 Ê., ÊÊÊ. 696-751. 32. Ê. ÊÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊ, 1963 Ê.,
ÊÊÊ. 751; 33. a. abdalaZe, `legenda da sinamdvile~, lit. saqarTvelo, 1988, 19. II., gv.
11-12. 34. a. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI sauku-
neebSi, 1988, gv. 99; 35. iqve, gv. 99-100. 36. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 250. 37.
al. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI saukuneebSi,
1988, gv. 173. 38. iqve, gv. 176; 39. al. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa
urTierToba, 1988 w., gv. 178. 40. iqve, gv. 178. SeniSvna 28; 41. iqve, gv. 144; 42. iqve, gv.
11; 43. iqve, gv. 75; 44. iqve, gv. 177. SeniSvna. 45. al. abdalaZe, amierkavkasiis
politikur erTeulTa urTierToba, 1988 w., gv. 181. 46. Zveli qarTuli literaturis
1185s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
qrestomaTia, w. I, 1946 w., gv. 129; 47. iqve, gv. 129; 48. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w.,
gv. 243. 49. Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, w. I, 1946 w., gv. 130. 50. al.
abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba, 1988 w., gv. 77-78; 51. iqve,
gv. 81; 52. iqve, gv. 78. 53. al. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTier-
Toba, 1988 w., gv. 82; 54. iqve, gv. 84. 55. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriis
sakiTxebi, 1983 w., gv. 356. 56. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriis sakiTxebi,
1983 w., gv. 130; 57. iqve, gv. 129; 58. iqve, gv. 131; 59. iqve, gv. 162; 60. iqve, gv. 162; 61.
iqve, gv. 165; 62. iqve, gv. 127; 63. iqve, gv. 133; 64. iqve, gv. 133; 65. iqve, gv. 134; 66.
iqve, gv. 135; 67. iqve, gv. 135; 68. iqve, gv. 136. 69. movses xorenaci, somxeTis istoria,
1984 w., gv. 224; 70. iqve, gv. 235; 71. iqve, gv. 236; 72. iqve, gv. 6. 73. uxtanesi, istoria
gamoyofisa qarTvelTa somexTagan, 1975 w., gv. 107. 74. sinuri mravalTavi, a. SaniZis
bolosityvaoba, 1959 w., gv. 295; 75. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriis
sakiTxebi, 1983 w., gv. 297. 76. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, t. I,
1980, gv. 47; 77. iqve, gv. 52; 78. iqve, gv. 53; 79. iqve, gv. 53-54; 80. iqve, gv. 55; 81. iqve,
gv. 55; 82. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, t. I. 1980 w, gv. 57; 83.
k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriis sakiTxebi, 1983 w., gv. 356-357; 84. iqve,
gv. 211; 85. iqve, gv. 250. 86. iqve, gv. 299; 87. iqve, gv. 301; 88. iqve, gv. 303; 89. g.
meliqiSvili, qarTlis (iberiis) samefos gaZliereba ax. w. I-II saukuneebSi. narkv. I, 1970,
gv. 518-521. ix. mecnierebaTa akademiis macne, istoriis seria, #4, 1987, gv. 170-191; 90.
giorgi mcire, cxovrebaA da moqalaqeobaA wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa giorgi
mTawmidelisa, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, 1967, gv. 123. 91.
qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 16; 92. iqve, gv. 16; 93. iqve, gv. 17; 94. iqve, gv. 26;
95. iqve, gv. 6; 96. iqve, gv. 7; 97. iqve. gv. 4; 98. a. bogveraZe, leonti mrovelis erTi
istoriuli koncefciis Sesaxeb, `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 174; 99. a.
abdalaZe, `cxovreba qarTvelTa mefeTas~ armenofiluri tendenciisaTvis, `macne~, ist.
seria, #4, 1987 w., gv. 191; 100. iqve, gv. 191. 101. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t.
I, 1970 w., gv. 518-519; 102. iqve, gv. 521; 103. a. abdalaZe, `cxovreba qarTvelTa mefeTas~
armenofiluri tendenciisaTvis. `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 191. 104.
qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 16. 105. p. ingoroyva, TxzulebaTa krebuli, t. III, 1965
w., gv. 212; 106. iqve, gv. 211-212. 107. S. badriZe, `qarTlis cxovrebis~ arqauli
nawilis interpretaciisaTvis, `macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 179. 108. q.
cxadaZe, `axali qarTlis cxovrebis~ erTi CanarTis wyaro, `macne~, enisa da litera-
turis seria, #1, 1986 w., gv. 90; 109. iqve, gv. 94. 110. a. bogveraZe, leonti mrovelis
erTi istoriuli koncefciis Sesaxeb, `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 174; 111.
iqve, gv. 191; 112. iqve, gv. 174; 113. giorgi anCabaZe, juanSer da misi `cxovreba vaxtang
gorgasalisa~, `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 186. 114. e. goilaZe, saqarTve-
los, somxeTisa da albaneTis istoriis sakiTxebi, krebuli _ saqarTvelos feodaluri
xanis istoriis sakiTxebi, V, 1986 w., gv. 21; 115. iqve, gv. 20; 116. p. ingoroyva,
Txzulebani, t. III. 1965 w., gv. 188-192; 117. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 22; 118.
iqve, gv. 6. 119. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv.
47; 120. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. I, 1964 w; 121.
1186 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
qarTlis cxovreba, 1955 w. 122. berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, t. I,
1967 w., gv. 151; 123. iqve, gv. 120; 124. S. badriZe, `qarTlis cxovrebis~ arqauli
nawilis interpretaciisaTvis, `macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 179. 125. iv.
lolaSvili, `arsen iyalToeli~, Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 632. 126.
didi sjulis kanoni, 1976 w., gv. 557; 127. mcire uwyebani, 1982 w., gv. 170; 128. Zveli
qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv. 47. 129. Zveli
qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv. 47. 130. Zveli
qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv. 46; 131. iqve, gv. 42;
132. iqve, gv. 46-47; 133. iqve, gv. 51. 134. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da
albaneTis istoriis sakiTxebi, krebuli _ saqarTvelos feodaluri xanis istoriis
sakiTxebi, 1986 w., gv. 20, SeniSvna _ 8. 135. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan,
1984 w., gv.59 SeniSvna 3; 136. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,
t. I, 1964 w., gv.191; 137. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv 423; 138. iqve, gv.
423; 139. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 367-371; 140. movses xorenaci,
somxeTis istoria, 1984 w., gv. 228; 141. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 8; 142.
petriwonis qarTvelTa monastris tipikoni, a. SaniZe, t. IX, 1986 w., gv. 117; 143. iqve, gv.
231. 144. i. abulaZe, Sromebi, t. IV, 1985 w., gv. 139; 145. iqve, gv. 137; 146. iqve, gv. 151-
152. 147. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. VIII, 1977 w., gv. 284. 148. iqve, gv. 289-290; 149.
i. javaxiSvili, Txzulebani, t. VIII, 1977 w., gv. 283; 150. iqve, gv. 284; 151. o. gvilava,
ispahani, Sirazi, qaSani, 1980 w., gv. 102. 152. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. VIII, gv. 287;
153. q. cxadaZe, `axali qarTlis cxovreba _ erTi CanarTis wyaro, `macne~, enisa da
literaturis seria, 1986 w., #1, gv. 85. 154. q. cxadaZe, `axali qarTlis cxovreba _
erTi CanarTis wyaro, `macne~, enisa da literaturis seria, 1986 w., #1, gv. 92; 155. iqve,
gv. 88; 156. iqve, gv. 88. 157. ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ, 1980, ÊÊÊ. 77-78.
158. marTlmadidebluri samyaros burjs, bizantias, ebrZodnen sparselebi, arabebi da
Turqebi VI-XV ss-Si, xolo bizantiis dacemis Semdeg axal burjs marTlmadide-
bluri msofliosi, ruseTs, ebrZodnen Turqebi da sparselebi XVI-XIX ss-Si. 159. g.
ormaniani, somxuri eklesia, 1913 w., gv. 74; S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebis saqarTvelos
istoriidan, 1979 w., gv. 27; 160. iqve, gv. 24; 161. S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebis
saqarTvelos istoriidan, 1979 w., gv. 42-43; 162. iqve, gv. 22; 163. S. lomsaZe, gviani
Sua saukuneebis saqarTvelos istoriidan, 1979 w., gv. 22-24; 164. o. gvilava, ispahani,
Sirazi, qaSani, 1980 w., gv. 103; 165. S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebis saqarTvelos
istoriidan, 1979 w., gv. 39; 166. iqve, gv. 38; 167. iqve, gv. 40; 168. iqve, gv. 38; 169. iqve,
gv. 40; 170. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1902 w., gv. 127;
171. iqve, gv. 53; 172. iqve, gv. 53. 173. iqve, gv. 126; 174. S. lomsaZe, samcxe-javaxeTi,
1975 w., gv. 302; 175. iqve, gv. 302; 176. iqve, gv. 302-303; 177. g. maisuraZe, qarTveli da
somexi xalxebis urTierToba, 1982 w., gv. 268; 178. iqve, gv. 315. 179. m. TamaraSvili,
pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 67; 180. iqve, gv. 67; 181. iqve, gv. 73. 182. m.
TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 67; 183. iqve, gv. 78; 184. iqve, gv. 58;
185. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 58; 186. iqve, gv. 52; 187. iqve,
gv. 60-67; 188. ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1918 w., gv. 145; 189. iqve,
1187s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
gv. 146; 190. ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1918, gv. 148; 191. s.
avaliani, anton I, 1987 w., gv. 21; 192. `mzametyveleba~ qmnili antoni I saqarTvelos
kaTalikosisagan, 1882 w., gv. 5; 193. ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1913,
gv. 147-148; 194. iqve, gv. 147. 195. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTier-
Toba, 1982 w., gv. 264-267; 196. iqve, gv. 267-268; 197. iqve, gv. 269; 198. g. maisuraZe,
qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 264; 199. m. TamaraSvili, pasuxad
somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 75-78; 200. iqve, gv. 75; 201. iqve, gv. 72; 202. iqve, gv. 75;
203. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 75; 204. s. avaliani, anton
I, 1987 w., gv. 33; 205. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 287; 206.
`mzametyveleba~, qmnili antoni I saqarTvelos kaTalikozisagan, 1882 w., gv. 596-597;
207. iqve, gv. 112; 208. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w.,
gv. 265; 209. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 78; 210. g. maisuraZe,
qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982, gv. 166; 211. iqve, gv. 149; 212. iqve, gv.
166; 213. iqve, gv. 167; 214. T. Jordania, qronikebi, t. II, 1897 w., gv. 459; 215. iqve, gv. 460;
216. iqve, gv. 460; 217. g. JorJoliani, saqarTvelo XVII saukunis 30-50-ian wlebSi,
1987 w., gv. 62; 218. iqve, gv. 63; 219. iqve, gv. 71; 220. iqve, gv. 71-72; 221. g. JorJoliani,
saqarTvelo XVII saukunis 30-50-ian wlebSi, 1987 w., gv. 72; 222. g. maisuraZe, qarTve-
li da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 172; 223. iqve, gv. 173; 224. iqve, gv. 175;
225. m TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 238; 226. g. maisuraZe,
qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 176; 227. iqve, gv. 304; 228. m
TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 238; 229. m. TamaraSvili, pasuxad
somxis mwerlebs, 1904, 205. 230. z. WiWinaZe, qarTveli grigorianebi, 1906 w., gv. 68; 231.
g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 305; 232. gr.
robaqiZe, gvelis perangi, 1988 w., gv. 70; 233. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis
urTierToba, 1982 w., gv. 319; 234. iqve, gv. 312; 235. iqve, gv. 312; 236. m. TamaraSvili,
pasuxad somxis mwerlebs, 1904, gv. 234; 237. iqve, gv. 315-316; 238. iqve, gv. 310; 239.
iqve, gv. 311; 240. z. WiWinaZe, qarTveli grigorianebi, 1906 w., gv. 21-105. 241. iqve, gv.
94-112. 242. S. lomsaZe, samcxe-javaxeTi, 1975 w., gv. 501-502; 243. m. TamaraSvili,
istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1902, gv. 411-412; 244. m. TamaraSvili,
pasuxad somxis mwerlebs, 1904, gv. 123; 245. iqve, gv. 124-125; 246. iqve, gv. 126; 247.
m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904, gv. 110; 248. iqve, gv. 232; 249. iqve, gv.
156; 250. giuldenStedti, mogzauroba saqarTveloSi, t. I, 1962 w., gv. 89-91; 251. iqve,
gv. 185; 252. iqve, t, II, gv. 91; 253. iqve, gv. 101; 254. n. berZeniSvili, t. VIII, nawili I,
1958 w., gv. 245; 255. r. TofCiSvili, qsnis xeobis zogierTi eTnoistoriuli sakiTxi,
`macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 35; 256. r. TofCiSvili, qsnis xeobis
zogierTi eTnoistoriuli sakiTxi, `macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 39; 257. g.
jalabaZe, eTnikuri procesebi Sida qarTlSi, krebuli _ `Sida qarTli~, 1987 w., gv. 17-18;
258. r. TofCiSvili, XIX saukunis mosaxleobis aRweris masalebi, mnaTobi, 1987 w.,
#12, gv. 158-160; 259. Ê ÊÊÊÊÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊ, ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
Ê ÊÊÊÊÊÊÊÊÊ-ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ. Ê., 1978, ÊÊÊ. 16-17; 260. r. TofCiSvili,
XIX saukunis mosaxleobis aRweris masalebi saqarTvelos eTnoistoriis da social-
1188 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
uri yofis Sesaxeb,. mnaTobi, 1987 w., #12, gv. 158-160; 261. T. Jordania, qronikebi, t. II,
1987 w., gv. 475. 262. q. SaraSiZe, erevanSi mivlinebis angariSi, `mravalTavi~, XIII, 1986
w., gv. 114; 263. iqve, XIII, 1986 w., gv. 115; 264. q. SaraSiZe, erevanSi mivlinebis angariSi,
`mravalTavi~, XIII, 1986 w., gv. 117; 265. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I, 1970- w.,
gv. 330.
T a v i X
1. i. lolaSvili, arsen iyalToeli, 1978, gv. 158; 2. iqve, gv 48; 3. iqve, gv. 49;
4. i. lolaSvili, dasax. naSr., gv. 64; 5. p. ratiani, Tbileli berebi, 1989, gv. 81.; 6.
iqve, gv. 81; 7. iv. javaxiSvili, II, 1983, gv. 197; 8. iqve, gv. 197; 9. iv. javaxiSvili, VII,
1984, gv. 168; 10. l. grigolaSvili, `galobani sinanulisanis~ teqsti, `jvari vazisa~,
#25, 1989, gv. 26; 11. iv. javaxiSvili, II, gv. 210; 12. iqve, gv. 218; 13. z. avaliSvili,
jvarosanTa droidan, 1989, gv. 17; 14. iqve, gv. 19; 15. iqve, gv. 96; 16. S. mesxia,
saistorio Ziebani, III, 1986, gv. 75; 17. iqve, gv. 70; 18. S. mesxia, dasax. naSr., gv. 134; 19.
iqve, gv. 135; 20. z. avaliSvili, dasax. naSr., gv. 108, (ix. mimoxilva marko polos
mogzaurobis cnobil inglisur gamocemaSi...); 21. saq. ekl. kalendari, 1987 w., gv. 468;
22. didi sjuliskanoni, 1975, gv. 549; 23. i. lolaSvili, dasax. naSr., gv. 60; 24. iqve,
gv. 14. 4 iqve, gv. 86; 25. qarTlis cxovreba, I, gv. 353; 26. iv. javaxiSvili, VII, gv. 248-
249; 27. iqve, gv. 248; 28. sabWoTa enciklopediuri leqsikonis sityvani, 1980, rusul
enaze, gv. 1329; 29. iv. javaxiSvili, II, gv. 213; 30. qarTuli samarTlis Zeglebi, 1965,
II, gv. 18; 31. `xelmwifis karis garigeba~, qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 95;
32. iqve, gv. 90; 33. saq. ist. narkv., III, gv. 220-223; 34. qarTuli samarTlis Zeglebi, II,
gv. 82; 35. saq. ist. narkv., III, 1979, gv. 216; 36. iqve, gv. 218; 37. qarTuli samarTlis
Zeglebi, II, gv. 92; 38. xelmwifis karis garigeba, gv. 34; 39. JamTaaRmwereli, qarTlis
cxovreba, II, gv. 253; 40. saq. ist. narkv., III, 1979, gv. 353; 41. iqve, gv. 638; 42. iv.
javaxiSvili, VI, 1982, gv. 67; 43. iqve, gv. 67; 44. saq. ist. narkv., III, gv. 234; 45. iqve, gv.
235; 46. saxelmwifosa da eklesias Soris aseT urTierTobas, zogjer ewodeba `sim-
fonia~; 47. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 20; 48. saq. ist. narkv., III, gv. 215-216;
49. iv. javaxiSvili, II, gv. 212-213; 50. p. ratiani, Tbileli berebi, gv. 79; 51. iv.
javaxiSvili, II, gv. 188; 52. iv. javaxiSvili, II, gv. 190; 53. iqve, gv. 191; 54. didi
sjulis kanoni, 1975, gv. 550; 55. saq. ist. narkv., III, gv. 215; 56. iqve, gv. 214; 57. iv.
javaxiSvili, VII, gv. 28; 58. iqve, gv. 29; 59. iqve, gv. 314; 60. iqve, gv. 57; 61. iv.
javaxiSvili, VII, 1984, gv. 63; 62. iqve, gv. 82; 63. iqve, gv. 83; 64. iqve, gv. 84; 65. iqve,
gv. 68; 66. iqve, gv. 68; 67. e. gabiZaSvilis mixedviT, ara 8, aramed 18 wlisa. 68. iv.
javaxiSvili, VII, 1984, gv. 15; 69. iqve, gv. 16; 70. iqve, gv. 17; 71. iqve, gv. 16; 72. iqve,
gv. 51; 73. iqve, gv. 52; 74. iqve, gv. 51; 75. iqve, gv. 42; 76. iqve, 41; 77. iqve, gv. 43; 78.
iqve, gv. 45; 79. iqve, gv. 247; 80. iqve, gv. 247; 81. didi sjulis kanoni, gv. 553; 82.
saqarTvelos eklesiis kalendari, 1987, gv. 473; 83. iqve, gv. 473; 84. iqve, gv. 474; 85.
iqve, gv. 475; 86. iqve, gv. 557; 87. saq. ist. narkv., III, gv. 153; 88. p. ratiani, Tbileli
1189s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
berebi, 1989, gv. 29. 89. iqve, gv. 35; 90. iqve, gv. 26; 91. iqve, gv. 6; 92. iqve, gv. 48; 93.
iqve, gv. 37; 94. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, II, gv. 34-35; 95. iv.
javaxiSvili, qarTuli samarTlis istoria, I, gv. 58; 96. iqve, gv. 38-39; 97. p. ratiani,
dasax. naSr., gv. 41-45, 55; 98. saq. ist. narkv., III, gv. 230; 99. n. berZeniSvili, saqarTve-
los istoriis sakiTxebi, IX, 1979, gv. 73-74; 100. iqve, gv. 94; 101. qarTlis cxovreba, I,
gv. 335; 102. iv. javaxiSvili, II, 1983, gv. 215; 103. iv. javaxiSvili, II, 1983, gv. 200; 104.
S. mesxia, saistorio Ziebani, III, gv. 74; 105. iqve, gv. 42; 106. iqve, gv. 42; 107. S. mesxia,
dasax. naSr., gv. 92; 108. n. berZeniSvili, dasax. naSr., gv. 97; 109. qarTlis cxovreba,
I, gv. 346; 110. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 209; 111. S. mesxia, dasax. naSr., gv. 37;
112. iqve, gv. 35; 113. iqve, gv. 37-40; 114. iqve, gv. 39;
T a m a r m e f e
1. qarTlis cxovreba, II, 1959, gv. 26; 2. iqve, gv. 27; 3. iqve, gv. 27; 4. iqve, gv. 118; 5.
iqve, gv. 119; 6. iqve, gv. 30; 7. iqve, gv. 31; 8. iqve, gv. 33. 9. iqve, gv. 119; 10. iqve, gv.
120; 11. iqve, gv. 41; 12. iqve, gv. 45; 13. iqve, gv. 121; 14. iqve, gv. 49; 15. iqve, gv. 50; 16.
iqve, gv. 51; 17. iqve, gv. 54; 18. iqve, gv. 54; 19. iqve, gv. 122. 20. iqve, gv. 123; 21. iqve,
gv. 55; 22. iqve, gv. 151; 23. iqve, gv. 58; 24. iqve, gv. 58; 25. iqve, gv. 58; 26. iqve, gv. 60;
27. iqve, gv. 125; 28. iqve, gv. 72; 29. iqve, gv. 72; 30. iqve, gv. 90; 31. iqve, gv. 106; 32.
iqve, gv. 129. 33. iqve, gv. 130; 34. iqve, gv. 148; 35. iqve, gv. 91; 36. iqve, gv. 91; 37. iqve,
gv. 93; 38. iqve, gv. 95; 39. iqve, gv. 141; 40. iqve, gv. 142; 41. iqve, gv. 103; 42. iqve, gv.
104; 43. iqve, gv. 107; 44. iqve, gv. 110; 45. iqve, gv. 110; 46. m. TamaraSvili, istoria
kaTolikobisa..., 1902, gv. 8; 47. iqve, gv. 11; 48. qarTlis cxovreba, II, gv. 170; 49. iqve,
gv. 170; 50. saq. ist. narkv., III, gv. 542; 51. iqve, gv. 545; 52. iqve, gv. 547-548; 53. iqve,
gv. 550; 54. iqve, gv. 550; 55. iv. javaxiSvili, VII, 1984, gv. 113; 56. n. berZeniSvili, IX,
1979, gv. 136; 57. iv. javaxiSvili, VII, 1984, gv. 115; 58. iv. javaxiSvili, VII, 1984, gv. 115;
59. iqve, gv. 117; 60. iqve, gv. 119; 61. iqve, gv. 118; 62. iqve, gv. 119; 63. n. berZeniSvili,
IX, gv. 136; 64. iqve, gv. 150; 65. qarTlis cxovreba, II, gv. 82; 66. iqve, gv. 83; 67. i.
anTelava, XI-XV saukunis saqarTvelos social-politikuri istoriis sakiTxebi, 1980,
gv. 192; 68. qarT. samarT. Zeglebi, II, gv. 82; 69. i. anTelava, dasax. naSr., gv. 192; 70.
iqve, gv. 190; 71. iqve, gv. 191; 72. iqve, gv. 190; 73. iv. javaxiSvili, VI, 1982, gv. 273; 74.
iqve, gv. 274-276; 75. iqve, gv. 282; 76. iqve, gv. 285; 77. iqve, gv. 289; 78. iqve, gv. 314;
79. iqve, gv. 313; 80. n. berZeniSvili, IX, gv. 129; 81. iqve, gv. 137-140; 82. iqve, gv. 197;
83. iqve, gv. 198; 84. n. berZeniSvili, dasax. naSr., gv. 157; 85. iqve, gv. 167; 86. iqve, gv.
199; 87. iqve, gv. 200; 88. saq. ist. narkv., III, gv. 314; 89. iqve, gv. 318; 90. iqve, gv. 346-
347; 91. iv. javaxiSvili, VII, gv. 91; 92. iqve, gv. 91; 93. saq. ist. narkv., III, gv. 563; 94.
qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 19; 95. iqve, gv. 18; 96. S. mesxia, saistorio
Ziebani, III, gv. 153-154; 97. basili ezosmoZRvari, cxovreba mefeT mefisa Tamarisi, gv.
155. 98. qarTlis cxovreba, II, gv. 147; 99. iqve, gv. 147; 100. n. berZeniSvili, IX, gv. 180;
101. iqve, gv. 189; 102. iqve, gv. 190; 103. iqve, gv. 192; 104. qarTlis cxovreba, II, gv. 34;
105. iqve, gv. 81; 106. iqve, gv. 121; 107. iqve, gv. 141; 108. saq. ist. narkv., III, gv. 365; 109.
1190 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
p. ingoroyva, IV, 1978, gv. 22-23; 110. qarTlis cxovreba, II, gv. 34; 111. iqve, gv. 57; 112.
iqve, gv. 91; 113. iqve, gv. 90; 114. iqve, gv. 99; 115. iqve, gv. 142; 116. iqve, gv. 79; 117. iqve,
gv. 147; 118. iv. javaxiSvili, VII, gv. 86; 119. qarTlis cxovreba, II, gv. 129; 120. iqve, gv.
147; 121. iqve, gv. 81; 122. iqve, gv. 81; 123. iqve, gv. 109; 124. iqve, gv 148; 125. iv.
javaxiSvili, VII, gv. 87;
T a v i XI
1. qarTlis cxovreba, II, gv. 163; 2. iqve, gv. 181; 3. iv. javaxiSvili, t. III, 1982 w., gv.
17; 4. iqve, gv. 17; 5. iqve, gv. 19; 6. iqve, gv. 20; 7. iqve, gv. 21; 8. qarTlis cxovreba,
II, gv. 191; 9. saq. ist. narkv., III, gv. 549; 10. iqve, gv. 550; 11. iqve, gv. 550; 12. iqve, gv.
573; 13. iqve, gv. 600; 14. iqve, gv. 601; 15. iqve, gv. 602; 16. qarTlis cxovreba, II, gv. 243;
17. iqve, gv. 62; 18. saq. ist. narkv., III, gv. 553; 19. qarTlis cxovreba, II, gv. 208; 20. iqve,
gv. 215; 21. iqve, gv. 304; 22. saq. ist. narkv., III, gv. 599; 23. iqve, gv. 583; 24. qarTlis
cxovreba, II, gv. 251; 25. saq. ist. narkv., III, gv. 577; 26. iqve, gv. 584; 27. iqve, gv. 585;
28. qarTlis cxovreba, II, gv. 320; 29. iqve, gv. 321; 30. iqve, gv. 288; 31. iqve, gv. 290; 32.
iqve, gv. 291; 33. iqve, gv. 272; 34. iqve, gv. 196; 35. iqve, gv. 198; 36. iqve, gv. 209; 37.
iqve, gv. 247; 38. iqve, gv. 248; 39. iqve, gv. 215; 40. iqve, 217; 41. iqve, gv. 217; 42. iqve,
gv. 217; 43. iqve, gv. 217; 44. iqve, 215; 45. iqve, gv. 217; 46. iqve, gv. 263; 47. qarTlis
cxovreba, II, gv. 250; 48. iqve, gv. 218; 49. saq. ist. narkv., III, gv. 595; 50. qarTlis
cxovreba, II, gv. 154; 51. iqve, 156; 52. qarTlis cxovreba, II, gv. 154; 53. iqve, 157; 54. iqve,
gv. 156; 55. iqve, gv. 157; 56. qarTlis cxovreba, II, gv. 167; 57. iqve, gv. 199; 58. iqve, gv.
231; 59. iqve, 247; 60. iqve, gv. 256; 61. iqve, 267; 62. iqve, gv. 171; 63. iqve, gv. 171; 64.
saqarTvelos samoTxe, gv. 549; 65. qarTlis cxovreba, II, gv. 177; 66. iqve, 178; 67. iqve,
gv. 209; 68. iqve, gv. 277. 69. iqve, 278; 70. iqve, gv. 282; 71. iqve, gv. 283; 72. iqve, 301.
73. iqve, gv. 323; 74. iqve, gv. 312; 75. iqve, gv. 314; 76. iqve, gv. 315; 77. iqve, gv. 321.
T a v i XI I
1. qarTlis cxovreba, IV, 1973, gv. 255; 2. iqve, gv. 255; 3. iqve, gv. 256; 4. iqve, gv. 256;
5. iqve, gv. 256; 6. iqve, gv. 256; 7. iqve, gv. 257; 8. iqve, gv. 258; 9. iqve, gv. 258; 10. iqve,
gv. 259; 11. iqve, gv. 259; 12. iqve, gv. 260; 13. iv. javaxiSvili, t. III, 1982, gv. 175; 14. iqve,
gv. 175; 15. saq. ist. narkv., III, gv. 826; 16. iqve, gv. 827; 17. iqve, gv. 665; 18. Zegli
erisTavTa, S. mesxias gamocema, gv. 350; 19. saq. ist. narkv., III, gv. 828; 20. iqve, gv. 829;
21. iqve, gv. 829; 22. iqve, gv. 832; 23. iqve, gv. 834; 24. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 173;
25. iqve, gv. 164-165; 26. iqve, gv. 165; 27. saq. ist. narkv., III, gv. 663; 28. iqve, gv. 712;
29. iqve, gv. 716-717; 30. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 226; 31. iqve, gv. 227; 32. iqve, gv. 228;
33. T. mewofeci, istoria Temur-lengisa da misi STamomavlobisa, 1987, gv. 21; 34. iqve,
gv. 84, SeniSnva; 35. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 132; 36. iqve, gv. 133; 37. iqve, gv. 133;
38. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 195; 39. saq. ist. narkv., III, gv. 688; 40. iqve, gv. 719; 41.
qarTlis cxovreba, IV, gv. 654; 42. iqve, gv. 690; 43. saq. ist. narkv., III, gv. 701; 44.
qarTlis cxovreba, IV, gv. 263; 45. iqve, gv. 272; 46. iqve, gv 276; 47. iqve, gv. 273; 48.
1191s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
iqve, gv. 267; 49. iqve, gv. 271; 50. iqve, gv. 275; 51. saq. ist. narkv., III, gv. 679, SeniSvna;
52. iqve gv. 681; 53. iqve, gv. 693; 54. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 199; 55. saq. ist. narkv.,
III, gv. 700; 56. iqve, gv. 692; 57. iqve, gv. 703; 58. iqve, gv. 702; 59. iv. javaxiSvili, t.
III, gv. 200; 60. `saistorio moambe~, 1925, naw. II, gv. 311; 61. saq. ist. narkv., III, gv. 711;
62. gobron (mixail) sabinini, `saqarTvelos samoTxe~, 1972, gv. 562-564.
T a v i X I I I
1. saq. ist. narkv., III, gv. 713. 2. iqve, gv. 750; 3. iv. javaxiSvili, t. III, 1982, gv. 265;
4. iqve, gv. 229; 5. iqve, gv. 230; 6. iqve, gv. 230; 7. T. Jordania, qronikebi, t. II, 1897, gv.
243; 8. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 258; 9. iqve gv. 257; 10. saq. ist. narkv., III, gv. 724; 11.
iqve, gv. 728; 12. iv. javaxiSvili, III, gv. 259; 13. T. mewofeci, dasax. naSr. gv. 16; 14. saq.
ist. narkv., III, gv. 728; 15. n. berZeniSvili, saq. ist. sakiTxebi, I, 1964, gv. 175, iqve, 728,
SeniSvna; 16. iqve, gv. 729; 17. iv. javaxiSvili, III, gv. 260; 18. iqve, gv. 261; 19. qarTlis
cxovreba t. IV, gv. 280; 20. iv. javaxiSvili, III, gv. 262; 21. iqve, gv. 263; 22. T. Jordania,
qronikebi, II, gv. 244; 23. iqve, gv. 248; 24. iv. javaxiSvili, III, gv. 263; 25. saq. ist.
narkv. III, gv. 726; 26. T. Jordania, qronikebi, II, gv. 196; 27. saq. ist. narkv., III, gv. 282;
28. a. jafariZe, saq. samociq. ekl. ist. II, 1998, gv. 247; 29. qarTlis cxovreba, IV, gv.
281, SeniSvnebi; 30. T. Jordania, qronikebi, t. II, 1897, gv. 226; 31. iqve, gv. 228; 32. iqve,
gv. 321; 33. iqve, gv. 227; 34. qarTlis cxovreba, IV, gv. 281; 35. Toma mewofeli, istoria,
gv. 119-122; 36. qarTlis cxovreba, II, gv. 475; 37. qarTlis cxovreba, I, gv. 41; 38. iqve,
gv. 68-69; 39. iv. javaxiSvili, III, gv. 278; 40. iqve, gv. 433; 41. iqve, gv. 433; 42. iqve, gv.
283; 43. iqve, gv. 278; 44. T. Jordania, qronikebi, 1879, II, gv. 268; 45. iqve, gv. 269; 46.
VI msof. krebis kanonebis $22; 47. iv. javaxiSvili, III, gv. 280; 48. m. TamaraSvili,
istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1902, gv. 65; 49. iqve, gv. 57; 50. iqve, gv. 62;
51. iv. javaxiSvili, III, gv. 284; 52. iqve, gv. 285; 53. qronikebi, II, gv. 318; 54. iv.
javaxiSvili, III, gv. 388; 55. iqve, gv. 390; 56. iqve, gv. 392; 57. qronikebi, II, gv. 335; 58.
iqve, gv. 330; 59. iqve, gv. 345; 60. iqve, gv. 346; 61. iv. javaxiSvili, III, gv. 447; 62. iqve,
gv 447; 63. iqve, gv. 447; 64. episkoposi anania, saqarTvelos samociqulo eklesiis
istoria, I, 1996, gv. 315-324; 65. iv. javaxiSvili, III, gv. 377. 66. iqve, gv. 238; 67. iqve,
gv. 340; 68. iqve, gv. 340; 69. saq. ist. narkvevebi, IV, gv. 182. 70. qarTlis cxovreba, I,
gv. 38. 71. iqve, gv. 39; 72. iqve, gv. 41; 73. iqve, gv. 42; 74. iqve, gv. 42; 75. iqve, gv. 224;
76. XV s. italiel mogzaurTa cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, 1981, gv. 61; 77. qarT-
lis cxovreba, II, gv. 479; 78. iqve, gv. 480; 79. iqve, gv. 481; 80. iqve, gv. 481; 81. iqve,
gv. 482; 82. iqve, gv. 483; 83. iqve, gv. 483; 84. iqve, gv. 501; 85. T. sayvareliZe, XIV-XIX
saukuneebis qarTuli oqromWedloba, 1987, gv. 180; 86. g. JorJoliani, saqarTvelo
XVII saukuneSi, 1987, gv. 57.
T a v i X I V
1. saq. ist. narkv., III, gv. 748; 2. qarTlis cxovreba, IV, gv. 383; 3. iqve, gv. 384; 4. iv.
javaxiSvili, qarTveli eris istoria, t. IV, 1967, gv. 207; 5. iqve, gv. 207; 6. qarTlis
1192 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
cxovreba, II, gv. 487; 7. iv. javaxiSvili, IV, gv. 217; 8. qarTlis cxovreba, II, gv. 488; 9.
iqve, gv. 397; 10. iqve, gv. 397; 11. qaTib-Celebis cnobebi saqarTvelosa da kavkasiis
Sesaxeb, 1978, gv. 136; 12. XV s. italiel mogzaurTa cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,
eldar mamisTvaliSvilis SeniSvna, gv. 70; 13. saq.ist. narkv., IV, gv. 129; 14. iqve, gv.
100; 15. iqve, gv. 101; 16. iqve, gv. 105; 17. iqve, gv. 106; 18. iqve, gv. 110; 19. iqve, gv. 112;
20. qarTlis cxovreba, II, gv. 508; 21. iqve, gv. 508; 22. iqve, gv. 510; 23. saq. ist. narkv.
IV, gv. 119; 24. iqve, gv. 118; 25. saq. ist. narkv. IV, gv. 140. 26. iqve, gv. 148; 27. iqve,
gv. 149; 28. qarTlis cxovreba, IV, gv. 384; 29. farsadan gorgijaniZe, istoria, s.
kakabaZis gamocema, saistorio moambe, 1925, w. II, gv. 215; 30. qarTlis cxovreba, II, gv. 474;
31. iqve, gv. 340; 32. iqve, gv. 477; 33. iqve, gv. 477; 34. iqve, gv. 478; 35. iqve, gv. 480;
36. iqve, gv. 483; 37. iqve, gv. 484; 38. iqve, gv. 485; 39. iqve, gv. 494; 40. iqve, gv. 504;
41. iqve, gv. 505; 42. iqve, gv. 509; 43. iqve, gv. 510; 44. saq. ist. narkv. IV, 1973 w., gv.
87; 45. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa... gv. 69; 46. `dede qorquTis wigni~, 1987,
gv. 64; 47. m. TamaraSvili, das. naSr. gv. 57; 48. iqve, gv. 77; 49. qarTlis cxovreba, IV,
gv. 400; 50. T. Jordania, qronikebi, II, gv. 259; 51. iqve, gv. 259; 52. iqve, gv. 401; 53. iqve,
gv. 361; 54. l. menabde, qarT. mwerlobis kerebi, II, 1980, gv. 117; 55. T. Jordania,
qronikebi, II, gv. 102; 56. saq. ist. narkv. gv. 91; 57. iqve, gv. 92; 58. a. gelovani, sibrZnis
simfonia, gv. 800; 59. cnobili somexi politikuri moRvawis igor muradianis 1988
wlis 15 maisis proklamacia; 60. Toma mewofeli, dasax. naSr., 1987, gv. 16, Sesavali; 61.
iv. javaxiSvili, III, gv. 412; 62. iqve, gv. 372; 63. iv. javaxiSvili, III, gv. 164. 64.
qarTlis cxovreba, II, gv. 481; 65. saq. ist. narkv. III, gv. 744; 66. iqve, gv. 779; 67. iqve,
gv. 791; 68. saq. ist. narkv. IV, gv. 216; 69. iqve, gv. 238; 70. saq. ist. narkv. III, gv. 818;
T a v i X V
1. afxazeTis eTnikuri saxe Seicvala XVII-XVIII saukuneebSi adiRe-Cerqezuli tomebis
Camosaxlebis Sedegad. am axal xalxsac - `afxazebi~ uwodes mxaris saxelis Sesabam-
isad. 2. qarTuli epistoluri wyaroebis korpusi 1, 1989, gv. 43-61. 3. qarTlis
cxovreba, IV, gv. 728. 4. Zveli qarT. agiogr. lit. Zegl., VI, 1980, gv. 449. 5. saqarTve-
los istoria, 1980, gv. 153; 6. saq. ist. narkv., IV, gv. 243; 7. iqve, gv. 245; 7. iqve, gv. 248;
8. qarTlis cxovreba, II, gv. 3; 9. saq. ist. narkv., IV, gv. 249; 10. qarTlis cxovreba, II,
gv. 382; 11. Zv. qarT. agiogr. lit. Zeglebi, VI, gv. 20; 12. Zv. qarT. agiogr. lit.
Zeglebi, VI, gv. 20; 13. saq. ist. narkv., IV, gv. 252; 14. morTeza mehdi faTemi, sparsuli
masalebi XVI-XVII saukuneebis qarTvel moRvaweTa Sesaxeb, 1982, gv. 26; 15. qarTlis
cxovreba, IV, gv. 584; 16. Zegl., VI, gv. 24. 17. saq. ist. narkvev., IV, gv. 264; 18. iqve, gv.
265; 19. qarTlis cxovreba, IV, gv. 588; 20. saq. ist. narkv., IV, gv. 271; 21. iqve, gv. 272;
22. anton kaTalikosi, dasax. naSr., gv. 26; 23. saq. ist. narkv., IV, gv. 276; 24. iv.
javaxiSvili, qarTveli eris istoria, 1967, IV, gv. 315; 25. iqve, gv. 317; 26. iqve, gv. 319,
325; 27. Zegl., VI, gv. 27; 28. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacaveb-
Si, II, 1986, gv. 112; 29. Zegl. VI, gv. 28; 30. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 113; 31. iqve, gv.
113; 32. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, II, 1986, gv. 113;
1193s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
33. iqve, gv. 114; 34. iqve, gv. 115; 35. iqve, gv. 115; 36. iqve, gv. 116; 37. iqve, gv. 116;
38. iqve, gv. 118; 39. iqve, 119; 40. qarTlis cxovreba, IV, gv. 401; 41. i. tabaRua, dasax.
naSr., gv. 120; 42. iqve, gv. 121; 43. iqve, SeniSvna 59; 44. anton kaTalikosi, sityva
pirveli qeTevanisaTvis, dasax. naSr., gv. 29; 45. anton kaTalikosi, dasax. naSr., gv. 124;
46. qarTlis cxovreba, II, gv. 402; 47. anton kaTalikosi, dasax. naSr., gv. 31; 48. i.
tabaRua, dasax. naSr., gv. 125; 49. iqve, gv. 127; 50. iqve, gv. 129; 51. i. tabaRua, dasax.
naSr., gv. 130; 52. Zegl., VI, gv. 34; 53. anton bagrationi; wyobilsityvaoba, 180, gv. 204;
54. qarTlis cxovreba, II, gv. 355; 55. iqve, gv. 363; 56. iqve, gv. 365; 57. qarTlis
cxovreba, II, gv. 366; 58. iqve, gv. 394; 59. iqve, gv. 396; 60. Zveli qarT. agiogr. lit.
Zeglebi, VI, 1980, gv. 47; 61. qarTlis cxovreba, IV, gv. 385; 62. Zegl. VI, gv. 48; 63.
qarTlis cxovreba, II, gv. 386; 64. qarTlis cxovreba, IV, gv. 423; 65. qarTlis cxovreba,
II, gv. 388; 66. antoni, dasax. naSr., gv. 55; 67. qarTlis cxovreba, IV, gv. 425; 68. iqve,
gv. 425; 69. qarTlis cxovreba, II, gv. 393. 70. iqve, gv. 397; 71. qarTlis cxovreba, IV,
gv. 427; 72. il. WavWavaZe, IV, gv. 184; 73. anton kaTalikosi, dasax. naSr., gv. 66; 74. iqve,
gv. 66; 75. qarTlis cxovreba, IV, gv. 328; 76. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria,
IV, 1967, gv. 349; 77. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, IV, gv. 369; 78. iqve, gv.
371; 79. qarTlis cxovreba, II, gv. 424; 80. iqve, gv. 425; 81. iqve, gv. 425; 82. qarTlis
cxovreba, II, gv. 425. 83. g. JorJoliani, saqarTvelo XVII s., gv. 50; 84. iqve, gv. 49; 85.
S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebi..., Ggv. 47, 48, 63; 86. S. lomsaZe, dasax. naSr., gv. 35;
87. iqve, gv. 35; 88. iqve, gv. 36-41; 89. iqve, gv. 52; 90. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv.
58; 91. iqve, gv. 59; 92. iqve, gv. 60; 93. qarTlis cxovreba, IV, gv. 445; 94. iv.
javaxiSvili, VIII, 1977, gv. 285; 95. mohamed Taheris cnobebi, gv. 381; g. JorJoliani,
dasax. naSr., gv. 72; 96. iv. javaxiSvili, VIII, gv. 283; 97. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv.
106; 98. iqve, gv. 112; 99. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 118; 100. iqve, gv. 116; 101. iqve,
gv. 100-101; 102. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa..., gv. 127; 103. goreli nasyi-
das saqme, iqve, gv. 127; 104. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 62; 105. iqve, gv. 63; 106.
qarTlis cxovreba, II, gv. 426; 107. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da
wignsacavebSi, III, gv. 192; 108. qarTlis cxovreba, II, gv. 404; 109. qarTlis cxovreba, II,
gv. 405; 110. iqve, gv. 406; 111. iqve, gv. 406; 112. qarTlis cxovreba, IV, gv. 430; 113. iqve,
gv. 431; 114. saq. ist. narkv., IV, gv. 280; 115. iqve, gv. 281; 116. iqve, gv. 284; 117. qarTlis
cxovreba, II, gv. 408; 118. narkv., IV, gv. 285; 119. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 11; 120.
iqve, gv. 11; 121. iqve, gv. 15; 122. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa.., II, gv. 576;
123. iqve, gv. 175; 124. iv. javaxiSvili, qarT. eris ist., IV, gv. 1967, gv. 361; 125. iqve,
gv. 362; 126. iqve, gv. 363; 127. narkv., IV, gv. 295; 128. iqve, gv. 319; 129. qarTlis
cxovreba, II, gv. 422; 130. iqve, gv. 423; 131. qarTlis cxovreba, IV, gv. 442; 132. i. tabaRua,
saqarTvelo evropis arqivebsa.., III, gv. 210; 133. iqve, gv. 212; 134. iqve, gv. 235; 135. iqve,
gv. 194; 136. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 78; 137. qarTlis cxovreba, IV, 443; 138.
qarTlis cxovreba, II, gv. 434; 139. iqve, gv. 438; 140. iqve, gv. 439. 141. qarTlis
cxovreba, IV, gv. 601; 142. m. rexviaSvili, dasavleT saqarTvelo XVII saukuneSi, 1978,
gv. 109; 143. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, III, 1987, gv.
191; 144. qarTlis cxovreba, II, gv. 425; 145. iqve, gv. 424; 146. qarTlis cxovreba, IV, gv.
1194 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
443; 147. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 191; 148. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 119; 149.
m. TamaraSvili, pasuxi somxis mwerlebs, gv. 237; 150. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 191;
151. Carlz darvini, rus. enaze, t. II, wigni I, 1927, gv. 579; 152. m. rexviaSvili, dasax.
naSr., gv. 110; 153. arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, gv. 76; 154. m. rexviaS-
vili, dasax. naSr., gv. 115; 155. iqve, gv. 111; 156. iqve, gv. 114; 157. iqve, gv. 117; 158.
saqarTvelos istoria XVI-XVIII ss., 1950, gv. 300; iqve, 113; 159. i. tabaRua, dasax. naSr.,
gv. 191; 160. morTeza muhamedi faTemi, sparsuli masalebi, 1982, gv. 18; 161. S. mesxia,
saistorio Ziebani, II, gv. 316; 162. iqve, gv. 314; 163. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 93;
164. iqve, gv. 94; 165. qarTlis cxovreba, IV, gv. 825; 166. saqarTvelos samociqulo
eklesiis istoria, I, gv. 445-446; 167. saqarTvelos istoriis narkvevebi, IV, gv. 200;
168. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 178; 169. qarTlis cxovreba, II, gv. 424-425; 170.
iqve, gv. 421; 171. iqve, gv. 428; 172. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, 1963, gv. 606; 173.
iqve, gv. 608; 174. iqve, gv. 605; 175. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, 1963, gv. 393; 176.
iqve, gv. 397; 177. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 14; 178. z. SaraSeniZe, fereidneli
`gurjebi~, 1979, gv. 59.
T a v i X V I
1. m. qiqoZe, vaxtang VI-is saxelmwifoebrivi moRvaweoba, 1988, gv. 35. 2. m. TamaraS-
vili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1904, gv. 301; 3. iv. javaxiSvili,
damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi, 1919, gv. 3; 4. m.
qiqoZe, vaxtang VI-is saxelmwifoebrivi moRvaweoba, gv. 15; 5. S. xanTaZe, qarTuli
istoriografia XVIII saukuneSi, gv. 17. 6. qarTlis cxovreba, IV, gv. 500; 7. g. paiWaZe,
vaxtang VI, 1981, gv. 105; 8. m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 8; 9. S. xanTaZe, dasax. naSr., gv.
52; 10. saq. ist. narkv., IV, gv. 342; 11. qarTlis cxovreba, IV, gv. 454; 12. saq. ist. narkv.,
IV, gv. 348; 13. m. TaTaraSvili, dasax. naSr., gv. 307; 14. iqve, gv. 308; 15. qarTlis
cxovreba, IV, gv. 404; 16. iqve, gv. 466; 17. i. tabaRua, masalebi XVIII s..., 1982, gv. 16; 18.
iqve, gv. 19; 19. g. paiWaZe, dasax. naSr., gv. 16; 20. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 24; 21. iqve,
gv. 24; 22. iqve, gv. 26; 23. saq. ist. narkv., IV, gv. 402; 24. iqve, gv. 204; 25. saq. ist.
narkv., IV, gv. 404; 26. v. gabaSvili, qarTuli feodaluri wyobileba XVI-XVII ss., 1959,
gv. 141; m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 8; 27. S. xanTaZe, dasax. naSr., gv. 48; 28. saq ist.
narkv., IV, gv. 404; 29. iqve, gv. 105; 30. qarTlis cxovreba, IV, gv. 493; 31. m. qiqoZe,
dasax. naSr., gv. 20; 32. iqve, gv. 21; 33. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 24. 34. i. tabaRua,
masalebi XVIII s. pirveli meoTxedis saqarTvelos istoriisaTvis, 1982, gv. 20. 35. m.
qiqoZe, vaxtang VI-is saxelmwifoebrivi politika, 1988, gv. 38; 36. iqve, gv. 41; 37. saq.
ist. narkv., IV, 1973, gv. 406. 38. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa
Soris, 1902, gv. 55. 39. m. TamaraSvili, dasax. naSr., gv. 55. 40. m. TamaraSvili, dasax.
naSr. gv. 57. 41. iqve, gv. 321; 42. m. qiqoZe, vaxtang VI, gv. 27; 43. m. qiqoZe, dasax. naSr.,
gv. 26. 44. m. TamaraSvili, dasax. naSr., 312. 45. iqve, gv. 322; 46. iqve, gv. 324; 47. m.
qiqoZe, dasax. naSr., gv. 51; 48. saq. ist. narkv., IV, gv. 407; 49. m. TamaraSvili, istoria
kaTolikobisa, gv. 33; 50. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa..., gv. 316; 51. iqve, gv.
1195s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
317; 52. m.qiqoZe, dasax. naSr., gv. 78; 53. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da
saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi, 1919, gv. 6; 54. iqve, gv. 7; 55. m. qiqoZe, dasax.
naSr., gv. 40; 56. iqve, gv. 41; 57. iqve, gv. 42; 58. iqve, gv. 43; 59. iqve, gv. 46; 60. iv.
javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 9; 61. iqve, gv. 10; 62. iqve, gv. 11; 63. g. paiWaZe, vaxtang
VI, 1981, gv. 124; 64. m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 59; 65. iqve, gv. 60; 66. iqve, gv. 65; 67.
iqve, gv. 68; 68. iqve, gv. 68; 69. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTve-
los Soris, 1919, gv. 3; 70. saq. ist. narkv., IV, gv. 365; 71. iqve, gv. 365; 72. iqve, gv. 365;
73. iqve, gv. 366; 74. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, IV, 1967, gv. 296;
75. qarTuli mwerloba, I, 1984, gv. 27; 76. iqve, gv. 26; 77. narkv., IV, gv. 368; 78. saq. ist.
narkv., IV, gv. 368; 79. iqve, gv. 300; 80. iqve, gv. 360; 81. iv. javaxiSvili, damokidebuleba
ruseTsa da saqarTvelos Soris, 1919, gv. 3; 82. iqve, gv. 4; 83. iqve, gv. 5; 84. S. xanTaZe,
qarTuli istoriografia, 1985, gv. 18; 85. iqve, gv. 31; 86. m. qiqoZe, dasx. naSr., gv. 4;
87. qarTlis cxovreba, IV, gv. 37; 88. saq. ist. narkv., IV, gv. 361; 89. m. rexviaSvili,
imereTi XVII saukuneSi, 1982, gv. 3; 90. saqarTvelos istoria, 1980, gv. 182; 91. n.
berZeniSvili, iv. javaxiSvili, s. janaSia, saqarTvelos istoria, 1946, gv. 389; 92.
qarTlis cxovreba, IV, gv. 31; 93. iqve, gv. 35-37; 94. iv. javaxiSvili, qarT. eris ist.,
IV, gv. 359. 95. iqve, gv. 365. 96. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, 1970, gv. 727-733; 97.
iqve, gv. 675; 98. iqve, gv. 775; 99. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 502-503; 100.
iqve, gv. 180; 101. iqve, gv. 209. 102. iqve, gv. 222; 103. s. kakabaZe, dasavleT saqarTvelos
saeklesio sabuTebi, I, gv. 149; 104. saq. ist. narkv., IV, gv. 485; 105. samarTlis Zeglebi,
III, gv. 514, 527; 106. iqve, gv. 581; 107. Sewirulobebis wigni kaTalikos daviT nemsaZisa
biWvinTisadmi 1682 wlisa, gv. 583; 108. iqve, gv. 577; 109. iqve, gv. 514, 527; 110. iqve, gv.
569; 111. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, 1970, gv. 567; 112. wyalobis wigni grigor
alaverdelisa 1670 wlisa, gv. 567; 113. iqve, gv. 342; 114. iqve, gv. 345; 115. iqve, gv. 347;
116. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, 1970, gv. 501, 502; 117. iqve, gv. 501; 118. iqve, gv.
504; 119. iqve, gv. 505; 120. iqve, gv. 520; 121. iqve, gv. 519; 122. iqve, gv. 519; 123. iqve,
gv. 523; 124. iqve, gv. 529; 125. iqve, gv. 530; 126. iqve, gv. 514; 127. iqve, gv. 547; 128. iqve,
gv. 543; 129. iqve, gv. 533; 130. iqve, gv. 536; 131. iqve, gv. 482; 132. iqve, gv. 581; 133. iqve,
gv. 517; 134. iqve, gv. 599, 600, 612, 641, 648, 669; 135. iqve, gv. 559; 136. iqve, gv. 623; 137.
iqve, gv. 619; 138. iqve, gv. 627; 139. iqve, gv. 706; 140. iqve, gv. 596; 141. saq. ist. narkv.,
IV, gv. 484; 142. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, gv. 695; 143. iqve, gv. 613; 144. iqve,
gv. 677; 145. iqve, gv. 695; 146. iqve, gv. 714; 147. iqve, gv. 753; 148. iqve, gv. 772; 149.
iqve, gv. 591; 150. iqve, gv. 625; 151. iqve, gv. 585; 152. iqve, gv. 664; 153. iqve, gv. 672; 154.
iqve, gv. 694; 155. iqve, gv. 637; 156. iqve, gv. 643; 157. iqve, gv. 695; 158. iqve, gv. 710; 159.
iqve, gv. 589; 160. iqve, gv. 713; 161. iqve, gv. 592; 162. iqve, gv. 632; 163. iqve, gv. 634; 164.
iqve, gv. 699; 165. iqve, gv. 762; 166. iqve, gv. 791; 167. iqve, gv. 595; 168. iqve, gv. 620; 169.
iqve, gv. 627; 170. iqve, gv. 747; 171. iqve, gv. 542; 172. iqve, gv. 560; 173. iqve, gv. 480; 174.
iqve, gv. 481; 175. iqve, gv. 638; 176. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 384; 177.
iqve, gv. 384; 178. iqve, gv. 385; 179. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 386; 180.
qarTuli samarTlis Zeglebi, III, gv. 737; 181. iqve, gv. 607; 182. iqve, gv. 693; 183. iqve,
gv. 647; 184. iqve, gv. 604; 185. iqve, gv. 606; 186. iqve, gv. 694; 187. iqve, gv. 636; 188. iqve,
1196 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
gv. 638; 189. iqve, gv. 639; 190. iqve, gv. 694; 191. iqve, gv. 597; 192. iqve, gv. 659; 193. iqve,
gv. 789; 194. iqve, gv. 681; 195. iqve, gv. 137. 196. iqve, gv. 135-150; 197. iqve, gv. 757; 198.
iqve, gv. 164; 199. iqve, gv. 164; 200. iqve, gv. 617; 201. iqve, gv. 632; 202. iqve, gv. 681;
203. m. rexviaSvili, imereTis samefo, 1989, gv. 472; 204. qarTuli samarTlis Zeglebi,
III, gv. 640; 205. iqve, gv. 253; 206. iqve, gv. 138; 207. iqve, gv. 580; 208. iqve, gv. 882; 209.
iqve, gv. 134; 210. iqve, gv. 712; 211. iqve, gv. 749; 212. saq. ist. narkv., IV, gv. 485; 213.
papuna orbeliani, ambavi qarTlisani..., 1981, gv. 84; 214. iqve, gv. 87; 215. iqve, gv. 101;
216. iqve, gv. 82; 217. iqve, gv. 85; 218. iqve, gv. 103; 219. iqve, gv. 103; 220. iqve, gv. 105;
221. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 400; 222. iqve, gv. 401; 223. iqve, gv. 400; 224.
p. orbeliani, dasax. naSr., gv. 106; 225. iqve, gv. 105; 226. iqve, gv. 105; 227. p.
orbeliani, ambavi qarTlisani.., gv. 100; 228. iqve, gv. 113; 229. iqve, gv. 114; 230. saq.
ist. narkv., IV, gv. 453; 231. p. orbeliani, ambavi qarTlisani.., gv. 48; 232. saq. ist.
narkv., IV, gv. 602; 233. iqve, gv. 607; 234. iqve, gv. 611; 235. iqve, gv. 614; 236. iqve, gv.
615; 237. iqve, gv. 616; 238. iqve, gv. 617; 239. iqve, gv. 619; 240. iqve, gv. 621; 241. iqve,
gv. 625; 242. iqve, gv. 628; 243. iqve, gv. 629; 244. iv. javaxiSvili, damokidebuleba
ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi, 1919, gv. 13; 245. saq. ist. narkv., IV,
630; 246. iqve, gv. 632; 247. iqve, gv. 638; 248. iqve, gv. 645. 249. s. avaliani, anton
pirveli, 1987, gv. 17; 250. qarTlis cxovreba, IV, gv. 914, qronologiuri cxrili; 251.
religiis istoria da propaganda, XI, 1987, gv. 52; 252. s. avaliani, anton pirveli, gv.
30; 253. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 39; 254. iqve, gv. 40; 255. qarTuli samarTlis
Zeglebi, III, gv. 536; 256. iqve, gv. 498; 257. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 16; 258. m.
TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, gv. 374; 259. iqve, gv. 374; 260.
iqve, gv. 374; 261. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 37; 262. iqve, gv. 34; 263. iqve, gv. 34; 264.
s. avaliani, dasax. naSr., gv. 35; 265. iqve, gv. 35; 266. iqve, gv. 36; 267. iqve, gv. 43; 268.
iqve, gv. 60; 269. p. orbeliani, ambavi qarTlisani..., gv. 86; 270. iqve, gv. 103; 271. ev.
nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, quTaisi, 1918, gv. 191; 272. m. kelenjeriZe,
saqarTvelos sakaTalikozo eklesiis mokle istoria, quTaisi, 1918, gv. 130; 273. iv. javax-
iSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris, 1919, gv. 14; 274. m. darCia,
gaioz reqtori, 1977, gv. 45; 275. m. janaSvili, saqarTvelos saeklesio istoria, 1886,
gv. 127; 276. iqve, gv. 21; 277. iqve, gv. 35; 278. p. karbelaSvili, ierarqia saqarTvelos
eklesiisa, kaTolikosni da mRvdelmTavarni, 1900, gv. 132; 279. p. ioseliani, saqarTve-
los mokle istoria, sankt-peterburgi, 1848, rusul enaze, gv. 118; 280. m. darCia, gaioz
reqtori, gv. 24; 281. iqve, gv. 26; 282. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 90; 283. S. lomiZe,
m. TamaraSvili, g. maisuraZe da sxvaTa Sromebi; 284. e. nikolaZe, saqarTvelos
eklesiis istoria, gv. 144; 285. k. kekeliZe, qarTuli literaturis istoria, I, gv. 364;
286. iqve, gv. 364; 287. m. darCia, dasax. naSr., gv. 46. 288. s. avaliani, dasax. naSr., gv.
95. 289. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 95; 290. k. kekeliZe, dasax. naSr., gv. 373; 291. iqve,
gv. 379; 292. e. nikolaZe, dasax. naSr., gv. 147; 293. iqve, gv. 147; 294. m. TamaraSvili,
dasax. naSr., gv. 389. 295. iqve, gv. 378; 296. iqve, gv. 392; 297. iqve, gv. 383; 298. s.
avaliani, dasax. naSr., gv. 75; 299. m. darCia, dasax. naSr., gv. 41; 300. k. kekeliZe, dasax.
naSr., gv. 375; 301. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 86; 302. iqve, gv. 98; 303. iqve, gv. 97;
1197s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
304. saq. ist. narkv., IV, gv. 679; 305. iqve, gv. 687; 306. g. maisuraZe, saintereso wigni
XVIII s. saqarTvelos politikur cxovrebaze, `mnaTobi~, #5, 1990, gv. 172; 307. g.
maisuraZe, dasax. naSr., gv. 171; 308. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da
saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi, 1919, gv. 52; 309. saq. ist. narkv., IV, gv. 630; 310.
iqve, gv. 632; 311. iqve, gv. 682; 312. iqve, gv. 683; 313. n. berZeniSvili, saqarTvelos
istoriis sakiTxebi, IV, gv. 169; 314. saq. ist. narkv., IV, gv. 684; 315. iqve, gv. 684; 316.
iqve, gv. 684; 317. iqve, gv. 686; 318. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 16; 319. saq. ist.
narkv., IV, gv. 660; 320. iqve, gv. 654; 321. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 18; 322. saq.
ist. narkv., IV, gv. 655; 323. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 19; 324. iqve, gv. 20; 325.
saq. ist. narkv., IV, gv. 658; 326. iqve, gv. 660; 327. iqve, gv. 669; 328. iqve, gv. 669; 329.
iqve, gv. 675; 330. iqve, gv. 675; 331. iqve, gv. 676; 332. iqve, gv. 673; 333. iqve, gv. 673;
334. iqve, gv. 670; 335. iqve, gv. 680; 336. iqve, gv. 626; 337. iqve, gv. 694; 338. iv.
javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 23; 339. saq. ist. narkv., IV, gv. 700; 340. iqve, gv. 705; 341.
iqve, gv. 707; 342. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 39; 343. saq. ist. narkv., IV, gv. 759;
344. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 42; 345. iqve, gv. 48; 346. qarTuli samarTlis
Zeglebi, II, 1966, gv. 501; 347. saq. ist. narkv., IV, gv. 721; 348. qarTlis cxovreba, IV, gv.
291; 349. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, gv. 675; 350. iqve, gv. 727; 351. qarTlis
cxovreba, IV, gv. 830; 352. m. wereTeli, eri da saxelmwifo, 1990, gv. 89; 353. g.
maisuraZe, dasax. naSr., gv. 172; 354. saq. ist. narkv., IV, gv. 721; 355. iqve, gv. 721; 356.
m. rexviaSvili, imereTis samefo, 1989, gv. 472; 357. saq. ist. narkv., IV, gv. 357; 358. m.
rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 44; 359. T. Jordania, qronikebi, II, 1897, gv. 383; 360. saq.
ist. narkv., IV, gv. 720; 361. iqve, gv. 721; 362. iqve, gv. 722, 725; 363. iqve, gv. 724; 364.
n. berZeniSvili, saq. ist. sakiTxebi, IV, gv. 124, 125, 725; 365. iqve, gv. 726; 366. saq. ist.
narkv., IV, gv. 727; 367. iqve, gv. 729; 368. iqve, gv. 729; 369. g. maisuraZe, dasax. naSr.,
gv. 175;
Tavi XVI I
1. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukune-
Si, 1919, gv. 52. 1. p. ioseliani, `giorgi XIII-is cxovreba~, gv. 17; 2. d. yifiani
`memuarebi~, 1990, gv. 136; 3. jvari vazisa, 1990, #2, gv. 58; 4. m. TamaraSvili, dasax.
naSr., gv. 438; 5. m. gonikaSvili, imereTi XVIII-XIX saukuneTa mijnaze, 1979, gv. 53; 6.
m. xuciSvili, saqarTvelos eklesiis socialur-politikuri pozicia, 1987, gv. 18; 7.
m. xuciSvili, saqarTvelos eklesiis socialur-politikuri pozicia, 1987, gv. 38; 8.
iqve, gv. 20; 9. d. gogolaZe, brZola carizmis winaaRmdeg, saq. istoriis narkvevebi, IV,
gv. 931; 10. m. gonikaSvili, dasax. naSr., gv. 16; 11. saq. ist. narkv., IV, gv. 931; 12.
eristov-ServaSiZe, qarTveli xalxis gaWirvebis Sesaxeb samaxsovro werili, gv. 48;
13. saq. ist. narkv., IV, gv. 933; 14. saq. ist. narkv. IV, gv. 936; 15. qarTuli samarTlis
Zeglebi, t. III, gv. 747; 16. m. darCia, gaioz reqtori, gv. 19; 17. q. pavliaSvili,
saqarTvelos saegzarqoso 1900-1917 wlebSi, 1995, gv. 23; 18. n. durnovo, qarTuli
1198 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
eklesiis bedi, J. `ganTiadi~, 1990, #10; 19. g. Todua, XIX s. qarTuli sazogadoebriv-
ekonomikuri azris istoriis sakiTxebi, 1983, gv. 69; 20. iqve, gv. 71; 21. g. Todua, dasax.
naSr., 1983, gv. 47; 22. q. pavliaSvili, dasax. naSr., gv. 33; 23. kaTalikos-patriarq
kalistrates mogonebani, saRvTismetyvelo krebuli, 1987, #3, gv. 38; 24. iqve, 42; 25. iqve,
42; 26. iqve, 37; 27. m. xuciSvili, dasax. naSr., gv. 186; 28. m. TamaraSvili, dasax. naSr.,
gv. 449. 29. `cnobis furceli~, 1905, #2932; 30. `jvari vazisa~, 1987, #1, gv. 46;
31.kaTalikos-patriarqi kalistrate, mogoneba iliaze, mnaTobi, 1985, #2; 32. `jvari
vazisa~, 1987, #1, gv. 46; 33. `jvari vazisa~, 1987, #1, gv. 46; 34. `jvari vazisa~, 1987,
#1, gv. 47; 35. e. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, quTaisi, 1918, gv. 217-219;
36. gaz. `saqarTvelo~, 1917, #59; 37. ev. nikolaZe, dasax. naSr., gv. 97; 38. gaz.
`saqarTvelo~, 1917, #63; 39. gaz. `saxalxo furceli~, 1917, #851; 40. gaz. `saqarTve-
lo~, 1917, #205; 41. jvari vazisa, 1987, #1, gv. 10; 42. gaz. `Cveni qveyana~, 1917, #130;
43. s. kakabaZe, qarTveli xalxis istoria, 1997, gv. 249; 44. i. WavWavaZe, Txzulebani, t.
I, gv. 213; 45. Jurnali `mnaTobi~, 1988, #10; 46. sinodis uwyebaTa krebuli, 1927; 47.
saRvTismetyv. kreb. 1984, #3, gv. 213; 48. saqme #103, saRvTismetyv. kreb. 1984, #3, gv.
215; 49. eklesiis marTva-gamgeobis debuleba, 1997; 50. saqarTvelos eklesiis kal-
endari, 1982, gv. 154; 51. episkoposi anania jafariZe, saqarTvelos samociqulo eklesiis
istoria, I, 1996, gv. 185-203; 52. `jvari vazisa~, 1979, #2, gv. 11; 53. 1881 wlis dekembris
`Sinauri mimoxilva~, i. WavWavaZe, t. V, gv. 136; 54. aleqsi beri (SuSania), mTavroba da
sarwmunoeba, gv. 2; 55. s. vardosaniZe, kirion II, 1984, gv. 23;
T a v i X V I I I
1. i. WavWavaZe, II, gv. 180; 2. gaz. `iveria~, 1888, #4; 3. v. goilaZe, jvari vazisa, 1981,
#3; 4. mcxeTa, arqeologiuri kvleva-ZiebaTa Sedegebi, Tb., t. II, 1978, III, 1980; 5. s.
janaSia, feodaluri revolucia saqarTveloSi, Sromebi, gv. 127; 6. sumbat davi-
Tis Ze, cxovreba da uwyeba bagrationTa, 1949, gv. 58; 7. sokrati, eklesiis istoria 1,
20; sozomeni, eklesiis istoria II, 7; Teodorite, I, 25; 8. n. janaSia, narkvevebi, gv. 114;
9. `moqceva qarTlisa~, qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi~, III; 10. m.
CxartiSvili, `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis atribucia, `mnaTobi~, 1987, #5. gv.
147-154; 11. iqve, gv. 149-154; 12. ivane javaxiSvili, istoriis mizani, wyaroebi da
meTodebi, Txzulebani, VIII, 1977. gv. 326; 13. Zveli qarTuli agiografiuli litera-
turis Zeglebi, t. I. 1964; 14. p. ingoroyva, qarTuli mwerlobis istoriis mokle
mimoxilva, `mnaTobi~, 1939, #4, gv. 105-107; 15. g. meliqiSvili, saqarTvelos uZvelesi
da Zveli istoriis wyaroebi, saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, gv. 40; 16. iv.
javaxiSvili, Zveli qarTuli saistorio mwerloba, 1945, gv. 171; 17. k. kekeliZe,
etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan, IV, gv. 192; 18. `qarTlis cxovre-
ba~, I, 1955, t. II, 1959, s. yauxCiSvilis gamocema; 19. q. cx., I, 248. 20. iqve, gv. 244; 21.
g. meliqiSvili `saqarTvelos uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi~, saqarTvelos
istoriis narkv. I, gv. 52; 22. g. meliqiSvili, farnavazi da farnavazianebi Zvel
somxur saistorio wyaroebSi, `macne~, 1967, #3; 23. iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli
1199s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
saistorio mwerloba, 1945; k. kekeliZe, qarTuli literaturis istoria, I, 1954, t. II,
1958; 24. m. TarxniSvili, saqarTvelos eklesiis avtokefaliis warmoSoba, `mnaTobi~,
1989, #11; 25. g. meliqiSvili, dasax., naSr. gv. 64; 26. iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli
saistorio mwerloba, gv. 194; 27. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Ze-
glebi, w. I, 1964; 28. iqve, gv. 17-64; 29. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I., 1979 gv. 27; 30.
Zveli qarT. ag. lit. Zegl. II, 1967; 31. iv. javaxiSvili, dasaxlebuli naSromi, gv. 142;
32. Zveli qarTuli agiografiuli lit. Zegl. II. 1967; 33. istoriografia, saq. ist.
nark. III, 1979. gv. 410; 34. T. papuaSvili, dasax. naSr., gv. 409; 35. k. kekeliZe, Zv. qarT.
lit. istoria I, gv. 263; 36. qarTlis cxovreba, I, gv. 318-364; 37. m. lorTqifaniZe,
XI_XII s.s. istoriis wyaroebi, narkv. III, 1979, 70; 38. arsen beri, `cxovreba da
moqalaqoba da Rvawli wmidisa da Rirsisa dedisa Cuenisa ninosi~ - Zveli qarTuli
agiografiuli literaturis Zeglebi, III, 1971 gv. 45; 39. narkv., t. II, Tb. 1959; 40.
narkv. III, gv. 433; 41. saqarTvelos samoTxe~, gamoc. m. sabininis mier, gv. 111; 42. narkv.
III, gv. 471; 43. k. kekeliZe, I, gv. 569; 44. m. sabinini, qarTuli eklesiis istoria, rus.
enaze, spb. 1877; 45. saRvTismetyvelo krebuli, #12, 1981; 46. ÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
ÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊ Ê ÊÊ ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ, aTeni, `Teologia~, 1966, Targmnili
xelnaweri rus. enaze; 47. saqarTvelos eklesiis kalendari, 2001, gv. 113; 48. didi
sjuliskanoni, 1975, gv. 545; 49. iqve, gv. 546; 50. iqve, gv. 546; 51. q.c., I, gv. 65; 52.
saqarTvelos eklesiis kalendari, 1987, gv. 464; 53. iv.javaxiSvili, Txzulebani, t. III,
1982, gv. 340; 54. saswaulni sveticxovlisa, qronikebi, gv. 40-69; 55. iv. javaxiSvili,
t. III, gv. 340; 56. iv. javaxiSvili, t.1, 1979, gv. 269-271; 57. iqve, gv. 143; 58. eqvTime
aToneli, saeklesio kanonTa krebuli, VI msoflio krebis 33-e kanonis ganmarteba,
saRvTismetyvelo krebuli, #11, 1983, gv. 37; 59. saRvTismetyvelo krebuli, #11, 1983,
gv. 59; 60. saqarTvelos samoTxe, 1882, gv. 632; 61. saqarTvelos eklesiis kalendari,
2001, gv. 140; 62. didi sjuliskanoni, 1975, gv. 295; 63. saRvTismetyvelo krebuli, 1987,
#1; 64. iqve, gv. 134-135; 65. iqve, gv. 135; 66. m. TamaraSvili, saqarTvelos eklesiis
istoria, 1990 w.
1200 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
s a Z i e b l e b i
a) pirTa
abaz (abas) kaTalikosi _ 376; 462;
474; 480;
abakurais mleqsavi _ 554;
abas faSa _ 964;
abasi _ 497;
abaRa yaeni _ 845;
abaSiZe ivane _ 1097;
abaSiZe levani _ 947;
abdal meliq amir mumni _ 479;
abdalaZe aleqsandre _ 58; 164; 280;
351; 608; 636; 661; 670; 680; 681;
698;
abdiSo asuri _ 376; 374;
abdula begi _ 1046;
abduSeliSvili m. _ 49;
abeli _ 17; 18;
abiaTar mRvdelmTavari _ 89; 190; 205;
206; 208; 209; 215; 222; 1143;
abibos nekreseli _ 219; 345; 346; 347;
351; 387; 1148;
abideni _ 140;
abidenosi _ 167;
abo Tbileli _ 519; 522; 523; 529; 547;
549; 550; 554; 640; 1147;
abraam albaTaneli _ 472; 458; 509;
abraam erevanci _ 710;
abraam kaTalikosi _ 332; 343; 376;
377; 399-404; 406-415; 417; 421;
423; 451; 453; 462; 467; 472; 473;
458; 507-509; 673; 699; 839;
abraam mamamTavari _ 21; 31-34; 79; 522;
946; 1053;
abu-beqr aTabagi _ 807;
abul kasimi _ 1148;
abulaZe ilia _ 535; 635; 638; 639;
701;
abuleTi _ 750; 796;
abuserisZe tbeli _ 1153;
agaTangelozi _ 188; 192; 194; 331;
332; 354; 698; 700;
agaTon romis papi _ 611;
agari _ 33;
adam aregawoTeli _ 531;
adami _ 17; 18;
adarnase _ 436;
adarnase adarnasiani _ 493;
adarnase bakuris Ze _ 437;
adarnase erisTavi _ 230; 231; 269;
273; 448;
adarnase kurapalati _ 497;
adarnase mefe _ 664;
adarnase mTavari _ 471; 485;
aderki – 99; 100; 119-121; 127; 150;
207; 899;
adonci n. _ 455;
adriane – 109; 115;
av-giorgi _ 906; 907;
avag amirspasalari _ 811; 840; 841;
avag mxargrZeli _ 834; 835;
avaliSvili z. _ 767;
avgustosi – 108; 325;
avetiqi somexi episkoposi _ 1058;
avitabile _ 955;
azat-xani _ 1043;
azo (azove) (azoni) mefe _ 37; 50-52;
62-64; 86; 136; 147; 148; 367; 442;
689-691; 694-696; 1145;
azorki _ 151;
aTabegisSvili yurxmazbeg _ 725;
aTanase antioqieli _ 582;
aTanase kvipreli _ 374;
aTraqa SaraRanis Ze _ 752;
`aiaSma~ _ 90;
aieti _ 128; 156; 157;
ainina _ 65;
akaki patriarqi _ 301; 302;
a
1201s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
akakiusi _ 311;
akvilia _ 83;
aladaSvili giorgi episkoposi _
1111;
aleqsandre _ 60; 86; 147; 167; 760;
aleqsandre I didi (aTanase monazoni)
_ 872; 873; 875-880;
aleqsandre I imperatori _ 1117;
aleqsandre (av-giorgis mama) _ 907;
aleqsandre bagratis Ze _ 872; 906;
aleqsandre baqaris Ze _ 1070;
aleqsandre giorgi II-s Ze _ 903;
aleqsandre giorgi VIII-s Ze _ 906;
aleqsandre vaxtang V-is Ze _ 1005;
aleqsandre Teimuraz I-is Ze _ 934;
935; 937; 939;
aleqsandre ianai _ 95;
aleqsandre imereTis mefe _ 975; 1049;
aleqsandre imperatori _ 1092;
aleqsandre kaxTa mefe _ 907; 912;
930; 931; 937;
aleqsandre makedoneli _ 37; 51; 61;
62; 65; 66; 87; 93; 94; 96; 150; 153;
165; 267; 361; 367; 678; 679; 685;
694; 695; 705; 753; 869; 1144;
aleqsandre mefe _ 52; 442; 690; 691;
915; 933; 964; 1032;
aleqsi komnenosi _ 809;
aleqsi mefe _ 752;
aleqsiZe zaza _ 257; 304-306; 309;
310; 343; 371; 421; 427; 428; 434;
435; 438; 443; 446; 447; 459; 472;
508; 702; 1157;
ali ibn iahia al-armanis xalifa _
660;
amazaspani _ 214;
amazaspi – 114; 151; 152; 178; 180; 190;
amanelis Ze _ 801;
amasia _ 55;
amba giorgi _ 529;
ambrozi (patri) _ 710; 726; 971;
ambrosi mediolaneli _ 1117;
ambrosio duS anJuSi _ 938; 940; 943;
amiane marceline _ 180; 181;
amilaxvari aleqsandre _ 1070;
amilaxvari givi _ 1042;
amilaxvari ioTam _ 725; 965;
amilaxvari nikoloz kaTalikosi _
717; 1060;
amilaxvari nodar _ 725;
amilaxvari papuna _ 933;
amir-mirmani _ 807;
amira ali _ 570;
amira ahmadi _ 746;
amira Sedadi _ 796;
amirani _ 100; 101;
amirejibi giorgi _ 1031;
amirovi osef _ 732;
ana (Teimuraz I-is coli) _ 934;
ana komneni _ 1144;
ana mRvdeli _ 206;
anania dvinis mmarTveli _ 797;
anastasi II _ 651;
anastasi imperatori _ 303; 307; 382;
398; 401; 472; 575;
anastasi kaTalikosi (somexTa) _ 378;
459; 534;
anastasi mRvdel-mowame _ 453; 454;
504;
anastasi patriarqi _ 333;
anastosi _ 204;
anatoli patriarqi _ 291;
angra-maniu _ 90;
angurg _ 842;
andrea di santa kroCe _ 625;
andrea opizis winamZRvari _ 529;
andria pirvelwodebuli – 16; 44; 82;
108; 112; 114; 116; 118-130; 134;
142; 150; 162; 172; 183-185; 188;
330; 335; 516; 517; 524; 567; 596;
597; 602; 603; 605; 886; 891; 893;
894; 899; 1013; 1080; 1138; 1139;
1159-1161;
andronikaSvili abeli _ 932;
andronikaSvili giorgi _ 874;
andronikaSvili m. _ 87;
andronike iagrini _ 624;
aniane aleqsandrieli _ 73;
1202 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
aninski a. _ 193;
anton I _ 146; 623; 629; 633; 714; 717-
723; 1005; 1036-1039; 1046-1056;
1058-1065; 1083; 1085; 1091; 1093;
1154;
anton II _ 1092-1094;
anton didi _ 757;
anton kaTalikosi _ 512; 851; 870; 929;
933; 934; 938; 939; 941; 942; 944-
946; 949; 1139;
anton martyofeli _ 386; 387;
anton mTavarepiskoposi _ 1093; 1126;
anton mTavarepiskoposi (xoneli) _
1054;
anton mitropoliti alaverdeli _
1013;
anton mitropoliti peterburgisa _
1108;
anton mRvdelmTavari _ 1109;
anton naoxrebelis Ze _ 853;
anton saRirisZe (quTaTeli
mTavarepiskoposi) _ 799; 800;
anton cagerel-Windideli _ 1058;
anton Wyondidel-mwignobarTuxucesi _
801; 807; 814; 816; 818;
antonius piusi – 115;
antonovi zurab _ 732;
anuka (Sahis coli) _ 1005;
antioqe III _ 94;
antioqe IV _ 94;
antioqozi _ 64;
anqiale (mefe) _ 158;
anCabaZe g. _ 686;
apolinari – 105;
apolodori _ 65;
apoloni _ 127; 900;
ara mSvenieri _ 55;
arabuli avTandili _ 175;
aravesi _ 480;
arameneaki _ 58;
arami _ 55; 59; 608;
ardavazi _ 653;
ardam erisTavi _ 909;
ardaSiri _ 178;
arzoki _ 517;
arzuk mefe _ 517;
ariane flavius – 109; 114; 121; 122;
156-159;
ariozi _ 466; 473;
ariSiani _ 749;
aristakes arqiepiskoposi _ 645;
aristine aleqsi _ 293; 1162;
aristobul II _ 95;
aristobul mefe _ 96;
aristotele _ 52; 1060;
arkadi keisari _ 371;
armazeli _ 151;
armazaeli _ 207;
armazi _ 61; 65; 86; 87; 90-92; 202;
203; 210;
arsen beri _ 37; 51; 52; 687; 689; 692-
996; 705; 763; 764; 769; 772; 821;
1138; 1151; 1152; 1155;
arsen bulmaisimisZe _ 1153;
arsen episkoposi (mangleli) _ 1003;
arsen iyalToeli _ 511; 692; 697; 698;
759; 763-765; 1152; 1154;
arsen kaTalikosi _ 231; 232; 259; 345;
346; 371; 386; 474; 541-543; 600;
1148;
arsen mitropoliti (Tbileli) - 1093;
arsen monazoni _ 785;
arsen safareli _ 296; 298; 300; 305;
307-309; 321; 347; 356; 379-381;
383; 384; 388; 389; 414; 415; 418;
420; 421; 423; 454-459; 478; 530;
531; 533; 534; 538; 555; 576; 699;
arsen Wyondidel-mwignobarTuxucesi _
812; 835;
arseni _ 662; 663; 783;
arseni (iveronis winamZRoli) _ 584;
arsok mefe _ 65;
artag (artok) mefe _ 65; 92; 93; 94;
artavaz erisTavi _ 267; 269; 274; 517;
artaSama _ 167;
artaSes I _ 165; 167;
artaSes II _ 685;
artaSesi _ 297;
1203s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
artem ararateli _ 730;
artemida _ 127; 900;
arf-aslani _ 761; 762;
arqanjelo lamberti _ 123; 161; 605;
609; 941; 942; 974;
arRun aRa _ 842;
arRuni _ 853;
arSak II _ 180;
arSaki _ 100; 165; 180; 181;
arSuSa _ 255;
arCil I _ 240; 511; 512;
arCil II _ 499; 511; 1004;
arCil vaxtangis Ze _ 984;
arCil mefe _ 153; 228; 241; 251; 259-
261; 283; 285; 286; 413; 485-487;
490-496; 503; 511; 512; 517; 519;
524; 525; 663; 687; 922; 947; 950;
1004-1008; 1010; 1036; 1081; 1145;
1146;
arCil mefe (imereTis) _ 983;
arCil mefis mematiane _ 485;
arCili _ 985; 986;
arjevaniZe n. _ 1116;
asaT grigolis Ze _ 751; 801;
asoRiki _ 381;
astvacatur amadneli _ 710;
asureli mamebi _ 103; 385; 383; 385-
393; 410; 421; 453; 531; 555; 556;
1158;
atate episkoposi _ 342;
atrnerse iSxani _ 471;
atrnerse qarTlis mTavari _ 396;
atroSani _ 91; 92;
afaqiZe a. _ 186;
afridon msaxurTuxucesi _ 800;
afridoni _ 753;
afrodite _ 100;
aRa meliqi _ 721;
aRa-mahmad-xani _ 1067; 1076; 1077;
aRaTon romis papi _ 610; 612;
aRalo _ 720;
aRsarTan kaxTa mefe _ 774;
aRsarTani _ 747; 749; 762;
aSoTan muxran-batoni _ 930;
aSot I _ 371; 658-660;
aSot II erkaTi _ 658-660;
aSot iSxani _ 480;
aSot kurapalati _ 497; 540; 541; 806;
aSuri _ 99;
aSqenazi _ 20;
ahmad III _ 710;
ahmadi _ 377; 457;
ahrimani _ 90;
ahuramazda _ 87; 88; 91;
baadur Tumaniani _ 724; 956;
baaduri _ 865;
baali _ 43;
babgen kaTalikosi _ 305-307; 342; 407;
410; 412; 417;
babila kaTalikosi _ 230;
babovai kaTalikosi _ 299;
bagrat I _ 826;
bagrat III _ 528; 563-568; 571; 572;
574; 580; 791; 804; 903; 1083;
bagrat III-s mematiane _ 571;
bagrat IV _ 363; 528; 568; 571; 581-
584; 586; 587; 589; 592; 598; 619;
761; 762; 775; 779; 787; 791; 1150;
1154;
bagrat V _ 862; 867;
bagrat VI _ 906;
bagrat batoniSvili _ 1008;
bagrat erisTavi (imereTis) _ 872; 906;
bagrat kurapalati _ 497; 500; 506;
507;
bagrat mefe _ 453; 581; 602; 865; 893;
901; 910;
bagrat mefe (afxazTa) _ 581;
bagrat mefe (imereTis) _ 891; 917;
bagrat-xani _ 956; 960;
bagrationi Teimuraz _ 72; 705; 706;
bagrationi ioane _ 694; 868; 1055;
badri _ 100;
baTo yaeni _ 812; 835; 841; 849;
bakur daCis Ze _ 229;
bakur erisTavi _ 269;
b
1204 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
bakur Trdatis Ze _ 228;
bakur mefe _ 224-226; 230; 241; 339;
433; 484;
bakur pitiaxSi _ 273;
bakur revis Ze _ 227; 228; 241;
bakur-yma Zaganis Ze _ 801;
bakuri _ 275; 279; 280; 478; 1143;
bakurianebi (Zmebi) _ 408;
balazori _ 446;
balduin II _ 767;
balenduxti _ 264; 268;
balsamoni Teodore _ 234; 236; 238;
243; 300; 313; 330; 334; 336; 541;
591; 592; 612; 1014; 1131; 1157;
1161; 1162;
baJanovi evgeni _ 1099; 1100;
baraba (arabTa sardali) _ 613;
barabo j. _ 901;
baraTaSvil-orbeliSvili besarion
kaTalikosi _ 1154;
baraTaSvili n. _ 845;
baram vardanis Ze _ 801;
barami _ 749;
barda _ 654;
barda skliarosi _ 573; 664;
barda foka _574;
bardos _ 56; 99; 806;
barzabod pitiaxSi _ 228; 252;
barzabodi _ 260; 261; 285; 286;
barTlome (beri) _ 1029;
barTlome de saliniago _ 878;
barTlome kaTalikosi _ 230; 436;
barTlome mociquli – 111; 119; 123;
130; 134; 555; 605;
barnaba mociquli – 111;
barnabe (beri) _ 1029;
baroniusi _ 161; 185; 605;
barsumi _ 299;
bartam mefe _ 204;
bartami _ 274;
bartomi _ 150;
basali I keisari _ 665;
basili I makedoneli _ 654;
basili II bulgarTmmusvreli _ 564-
566; 569-574; 581; 582; 664; 665;
basili didi _ 97; 193; 245; 759; 1117;
basili ezosmoZRvari _ 528; 801; 804;
808; 822-824; 829; 831; 1152;
basili episkoposi _ 261; 285;
basili vaCesZe _ 391;
basili zarzmeli _ 1148;
basili kaTalikosi _ 231; 232;
basili kaTalikosi (qarTlis) _ 890;
basili keisari _ 632;
basili kesarieli _ 98; 559;
basili mefe _ 510;
basili monazoni _ 853;
basili mwignobarTuxuces-Wyondideli
_ 773;
basili sofoneli _ 298; 299;
basili (xanZTeli) _ 554;
basilisk uzurpatori _ 310; 311;
baskakovi n. _ 67;
baqar batoniSvili _ 83; 1007;
baqar mefe (Sah-navaz xani) _ 1005;
baqari _ 220; 221;
baqraZe dimitri _ 192; 389; 637; 1156;
bayaTar osi _ 263;
bayaTari _ 102;
bahram Cubini _ 433;
bdeSxi arSuSa _ 254; 328;
bebuTovi _ 732;
bediani _ 801; 842; 843;
bezborotko _ 1071;
beliaevi inokenti (egzarqosi) _ 1101;
benediqte XIV _ 712;
beneSeviCi _ 1110;
beri egnataSvili _ 932; 940; 942; 944;
945; 946; 950; 951; 960; 970; 975;
1083; 1154;
berqa yaeni _ 838;
berZeniSvili n. _ 315; 441; 738; 788;
791; 794; 814; 817; 819; 822; 826;
960; 963; 972; 1007; 1066; 1084;
1140; 1157;
besarion kaTalikosi _ 717; 948; 1009;
1045; 1060; 1074; 1075;
besarion mamamTavari _ 946;
1205s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
beqa _ 837;
beqa aTabagi _ 867;
beqa samcxis mTavari _ 854;
beSqen orbeliani _ 875; 876;
beSqen jayeli _ 751;
behbuTaSvili aslan _ 726;
bivritiani _ 269; 273; 274;
binqarani episkoposi _ 261; 264; 268;
285; 286;
biCu _ 842;
blaixStaineri robert _ 141;
blastari (blastaresi) maTeos _ 244;
541; 612;
bogdanov-platonovi mose _ 1100;
bogveraZe a. _ 680; 1157;
bogoiavlenski vladimir egz. _ 1101;
bogoliubov a. _ 96;
bolotovi v. – 119; 1138;
bolqvaZe bibia _ 1023;
borena dedofali _ 583;
boco bocos Ze _ 827;
boco samcxis spasalari _ 802;
boco jayeli _ 801;
boxoCaZe a. _ 133;
brose mari _ 386; 704; 706; 887; 985;
1155;
bubaqari _ 391;
buzmihri – 109; 396;
burn f. _ 67;
burnaSovi _ 1076;
butkeviCi _ 1108;
butkovi p. _ 999;
buRa Turqi _ 497; 527; 1148;
ga _ 52; 92;
gabaSvili zaqaria mRvdeli _ 1050;
1064;
gabaSvili timoTe _ 1154;
gabriel episkoposi _ 412; 417;
gabriel kaTalikosi _ 231; 232; 407;
410; 412; 413; 417;
gabriel mRvdelmTavari _ 1017;
gabrieli _ 929; 1023;
gagarini gr. _ 1101;
gagik kaTalikosi _ 462;
gaiane _ 199; 200;
gaim _ 62; 86; 90; 203; 210;
gaioz reqtori _ 1054; 1056; 1058;
galerius maqsimiane _ 179;
galeriusi _ 189; 190; 236;
galieni _ 131; 185; 188;
gamba _ 736;
gameri _ 55; 56;
gamrekel-Toreli amilaxori _ 801;
gamrekeli amirspasalari _ 803; 805;
gamyreliZe g. _ 326; 369;
gamyreliZe Tamazi _ 24; 70; 75;
gardabos _ 61; 63; 700;
gaCios _ 61; 63; 700;
gac _ 52; 62; 86; 90; 92; 203; 210;
gebali _ 92;
gedevaniSvili iona _ 1154;
gedeoni _ 945; 946;
gevorg kaTalikosi (somxeTis) _ 479;
480;
gelami _ 55;
gelasi kesarieli _ 23; 140; 143; 160;
224; 225; 1142; 1143;
gelasi kvizikeli _ 160; 162; 172;
225; 226; 1142; 1161;
genadi _ 622;
georgi kaTalikosi _ 231; 232; 481;
gerasime kaTalikosi _ 879;
germane (beri) _ 1029;
germane episkoposi (Tbileli) _ 1065;
geronti episkoposi (kesariis) _ 192;
gvaramaZe iv. _ 192; 637; 730;
gvaxaria g. _ 337;
gvirpeli _ 539; 576;
gigineiSvili iv. _ 138;
gidulianovi p. _ 192;
giorgaZe anton episkoposi _ 1111;
giorgaZe s. _ 1156;
giorgi _ 985; 986;
giorgi I _ 564; 565; 568; 571; 572;
664;
giorgi I (iveronis winamZRvari) _
g
1206 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
574; 582-584;
giorgi II _ 762; 785; 903;
giorgi II (iveronis winamZRvari) _
583; 584;
giorgi III _ 528; 796; 797; 799; 808;
817; 818; 822;
giorgi IV laSa _ 805; 809; 819; 820;
833; 846; 847;
giorgi V brwyinvale _ 606; 833; 857;
859; 861; 862; 1154;
giorgi V mTavari _ 1074;
giorgi VII _ 866; 868; 869; 872;
giorgi VIII _ 872; 906;
giorgi XI (gurgen-xani) _ 984-987;
989; 1004; 1005; 1007; 1008;
giorgi XIII _ 1077; 1092;
giorgi amartoli _ 1144; 1152;
giorgi batoniSvili _ 913; 932; 933;
giorgi bedieli _ 632;
giorgi beri _ 650;
giorgi goreli _ 731;
giorgi dayudebuli (Seyenebuli) _
1150;
giorgi demetres Ze _ 833;
giorgi episkoposi _ 713; 714;
giorgi vaxtangis Ze _ 984;
giorgi kaTalikosi _ 232;
giorgi merCule _ 447; 459; 489; 492;
500; 501; 513; 514; 529; 531; 540;
541; 544-546; 550; 551; 554; 662;
698; 1144; 1148;
giorgi mefe _ 746; 747; 858; 860; 863;
867; 873; 884; 887; 888; 909; 913;
917; 998; 1021;
giorgi mefe (afxazTa) _ 497; 567;
giorgi mefe (imereTis) _ 947; 974;
giorgi mefe (qarTlis) _ 931;
giorgi mTawmideli (aToneli) – 82;
83; 103; 105; 118; 330; 392; 558;
559; 577; 579; 580; 583; 586-598;
602; 604; 666-668; 672; 676; 702;
775; 776; 779; 780; 787; 789; 898;
902; 1138; 1149-1151; 1158; 1161;
1163;
giorgi mTawmidelis mematiane _ 584;
giorgi mRvdeli _ 939;
giorgi mRvdelmTavari _ 1109;
giorgi mcire – 117; 350; 392; 419; 563;
598; 602; 667; 668; 676; 677; 679;
722; 1147; 1149-1151;
giorgi mwignobarTuxucesi _ 693; 766;
772; 785;
giorgi mxedarTmTavari _ 480;
giorgi patriarqi
(konstantinopoleli) _ 610-612;
giorgi rusi _ 801-804; 806; 818; 819;
820; 827; 985;
giorgi sabawmidel-mleqsavi _ 554;
giorgi svimonis Ze _ 945;
giorgi svinkelosi _ 1144;
giorgi ufliswuli _ 762; 849;
giorgi SavmTeli _ 1150;
giorgi Wyondideli _ 750-752; 762;
764; 765; 1160;
giorgi xucesi (monazoni) _ 610; 611;
1149;
giuldenStedti _ 737; 738; 971;
giuti _ 298;
glonoqor mTavarepiskoposi _ 228;
241; 252; 255; 284; 285; 295-297;
319; 645;
glubokovski _ 1108;
gneius domicius korbuloni – 113;
gobroni (miqaeli) _ 525; 526; 1148;
gog _ 44;
gogebaSvili iakob _ 1108;
gogoWuri daviTi _ 174;
gozaliSvili g. _ 97; 98; 193;
goilaZe vaxtang _ 190; 192; 193; 302;
303; 333; 352; 504-506; 543; 611;
612; 1157;
golicini _ 1094;
gomeri _ 20; 39;
gonori _ 650;
gorgaZe g. _ 27;
gorgaZe s. – 120; 259;
gorgijaniZe farsadan _ 703-705; 729;
869; 913; 914; 957; 964; 1012; 1154;
1207s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
gordeziani r. _ 29; 30;
gorodecki flaviane (egzarqosi) _
1101;
goCaSvili giorgi _ 725;
grigol bakuriani _ 498; 576; 700;
grigol bakurianis Ze _ 103; 574; 580;
grigol beri _ 583;
grigol diakoni _ 441; 1145;
grigol episkoposi _ 261; 285;
grigol episkoposi (Tbileli) _ 626;
grigor episkoposi (sivnieTis) _ 376;
grigol erisTavi _ 269; 379;
grigol kaTalikosi _ 231; 604; 1013;
1017; 1022; 1080;
grigol mTavarepiskoposi (somxeTis)
_ 466;
grigol mTavari _ 487; 497;
grigol nazianzeli _ 97;
grigol noseli _ 97; 98;
grigol RvTismetyveli _ 265; 578;
674; 1117;
grigol xanZTeli _ 103; 489; 498;
500; 506; 507; 522; 523; 528-533;
541-543; 549; 554; 662; 674; 770;
780; 1148; 1158; 1159;
grigoli _ 264; 266;
grigoli (iveronis winamZRoli) _
584;
grigor somexTa ganmanaTlebeli _
192-194; 309; 331; 332; 373; 374;
376; 377; 393; 395; 403; 404; 406;
408-412; 423; 455; 456; 473; 476;
477; 480; 508; 552; 553; 557; 645;
683; 699; 707;
grigori (beri) _ 1029;
grigori didi _ 133; 453;
guaram kurapalati _ 433-435; 441;
447; 484; 493; 517;
guaram mamfali _ 541; 542; 659; 662;
663;
guguSvili paata _ 736;
gudoviCi _ 1076;
guzani _ 802; 805; 827;
gulaberiZe nikolozi _ 706;
guram aSoti Ze _ 1144;
guram erismTavari _ 230;
guramiSvili daviTi _ 1001;
guranduxti _ 493-495; 752;
gurgen mefe _ 339; 383; 572; 574;
gurgeniZe v. _ 552;
gurieli _ 858;
dadian-guriel Samadavla _ 893;
dadiani beJan _ 1023;
dadiani mamia _ 858;
daviT II (imamyuli xani) _ 927; 985;
daviT IV aRmaSenebeli – 105; 106;
550; 603; 692; 693; 747-750; 754;
756; 762-772; 774; 775; 777; 779;
784-786; 789; 791-794; 796; 799;
804; 806; 807; 810; 812-814; 818;
820-826; 831; 859; 1093; 1151;
daviT V _ 799;
daviT VI narini _ 833; 835; 836; 847;
848; 865;
daviT VII ulu _ 773; 833; 835; 842;
845-849; 862; 1032;
daviT VIII _ 833; 860;
daviT X _ 1010;
daviT anhaRTa hereTeli _ 538;
daviT arCilis Ze _ 1085;
daviT aRmaSeneblis istorikosi
(mematiane) _ 765; 772; 784; 791;
792; 794; 830; 1151;
daviT batoniSviil _ 1155;
daviT begi _ 730;
daviT garejeli _ 358; 386; 387; 391;
538; 555; 1029; 1032; 1148;
daviT garejelis himnografi _ 554;
daviT episkoposi _ 412; 417; 1110;
daviT ejibi _ 840; 841;
daviT imeratori (trapezuntis) _ 888;
daviT kaTalikosi _ 231; 232; 885;
daviT kaxi _ 962;
daviT kurapalati _ 564; 572; 617;
662; 663;
daviT mefe _ 849; 854; 909; 911;
d
1208 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
daviT mefe (afxazTa) _ 506;
daviT mefe (kaxTa) _ 930; 932;
daviT mefe (qarTlis) _ 907;
daviT mefsalmune _ 80; 205; 206; 216;
747; 767; 897; 945; 947;
daviT monazoni _ 879;
daviT soslani _ 802; 805-809; 815-
817; 827;
daviT ufliswuli _ 796;
daviT uZleveli _ 356; 537; 538; 1059;
daviTi _ 705; 929; 932;
daviTi (tariWanis Zma) _ 531;
davlianiZe-tatiSvili l. _ 468;
danelia korneli _ 419; 667; 668;
daniel winaswarmetyveli _ 20; 81; 93;
848;
danina _ 65;
darejan dedofali _ 1093;
darios III _ 165;
dasabia kaTalikosi _ 230; 254;
datianosi _ 186;
daud-xani _ 911; 956;
daCi _ 154; 229; 240; 269; 271; 273-
275; 315; 483;
dede qorquTi _ 916;
devdariani daviT V _ 1121; 1123;
demetre I _ 751; 761; 769; 791; 796;
799; 804; 806;
demetre II _ 833; 839; 840; 853;
demetre (bagratis naxevar Zma) _ 584;
demetre (beri) _ 1029;
demetre erisTavi _ 269; 273;
demetre mefe (afxazTa) _ 506;
demna batoniSvili _ 797;799;
diasamiZe evdemozi kaTalikosi _ 709;
725; 951; 965; 966; 1029;
diasamiZe ioane kaTalikosi _ 107;
600; 985;
dimitri aleqsandres Ze _ 906;
dimitrios I patriarqi _ 1130; 1131;
dinara dedofali _ 353; 356-358; 537;
538; 580; 607; 640; 786; 1158;
diokletiane _ 132; 179; 189-191; 235-
237;
dion kasiusi – 108; 114; 115; 120;
dionisos periegeti _ 128; 325;
diu sero _ 985;
diubua de monpere _ 179;
diubua federiko _ 728;
dodanimi _ 20;
dodo garejeli _ 1029;
domenti III kaTalikosi _ 1055;
domenti kaTalikosi _ 600; 709; 717;
980; 983; 984; 988; 1002; 1003;
1005; 1023; 1031; 1035; 1053; 1060;
domenti batoniSvili (qarTlis
kaTalikosi) _ 600;
domiciane – 114; 120;
don justi prato _ 960; 966; 969;
970-972;
dondua v. _ 315; 565;
doroTe episkoposi (tvireli) _ 120;
doroTeos patriarqi (antioqiis) _
889;
dosiTeoz nekreseli _ 1154;
dosiTeos patriarqi (ierusalimis) _
333; 502; 505; 506; 615; 1157;
dosiTeos quTaTeli _ 1058; 1084;
1093; 1097;
dosiTeosi (istorikosi) _ 334; 335;
588;
drasxanakertci _ 659; 660; 665;
drome e. _ 38;
dumbaZe iakobi _ 1008;
dumbaZe m. _ 315;
durbez mefe _ 754;
durnovo nikoloz _ 1100; 1101; 1112;
1156;
egarslan bakurcixeli _ 836; 842;
egrosi _ 37; 56; 63; 64; 99; 148; 687;
694;
eva _ 17; 18;
evagre pontoeli _ 141; 161; 162; 173;
195; 557; 558;
evagre sicilieli _ 129;
evagre sqolastikosi _ 506;
e
1209s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
evagre _ 540; 1148;
evgenes episkoposi _ 412; 417;
evgeni papi _ 625;
evdemoz (evdemon) kaTalikosi – 107;
600; 724; 929; 976;
evdemon quTaTeli _ 1024;
evlavi kaTalikosi _ 385; 387;
evlaTiusi episkoposi _ 188;
evlale kaTalikosi _ 230; 231;
evlia Celebi _ 970;
evnon kaTalikosi _ 231;
evsevi kesarieli – 23; 42; 73; 119;
128; 139; 140; 167; 1137; 1142;
evstaTe antioqieli _ 144; 335; 336;
509;
evstaTi didi _ 277;
evstaTi monazoni _ 693; 766; 772; 785;
evstaTi mcxeTeli _ 1144; 1147;
evstate arqiepiskoposi _ 97;
evsuq kaTalikosi _ 231; 232;
evtiqi (evtixi) _ 306; 646;
ezekiel winaswarmetyveli _ 20; 39-
42; 44; 80;
ezra _ 554;
ezra anCeli _ 581; 582;
ezra kaTalikosi _ 377; 378; 438; 459;
534; 649; 651; 656;
ezra faraznakerteli _ 458;
ezras episkoposi _ 412;
ekaterine II _ 1072; 1094;
elages episkoposi _ 412; 417;
elene dedofali _ 199; 212; 214; 215;
348; 350; 514; 557; 683;
elene dedofali (bagrat IV-is coli)
_ 583;
elene dedofali (vaxtangis coli) _
272; 274;
elene (Teimuraz I-is da) _ 933;
elene (luarsab mefis da) _ 945;
elia diakoni _ 387;
elia kaTalikosi _ 474; 476; 477; 480;
656; 657;
elia mTavarepiskoposi _ 228; 238;
241;
elia winaswarmetyveli _ 207; 210;
757;
eliazari patriarqi (alvaneTis) _
462; 471; 472;
eliaSvili eqvTime _ 1108;
elizaveta petrovna _ 1048;
elizabed dedofali _ 1067;
elizbar qsnis erisTavi _ 929; 967;
elioz mcxeTeli – 119; 185; 186; 206;
207; 214;
elisabed imperatrica _ 623;
elius spartiane – 115;
elifas episkoposi _ 412; 417;
eliSa mociquli _ 20; 462; 463; 471;
474; 478; 480; 551;
el-omari _ 859;
elRazi _ 754;
emilia _ 98;
emoini _ 163;
endronikaSvili nikoloz _ 1039;
endronikaSvili onofre _ 1039;
enes episkoposi _ 412; 417;
enovq episkoposi _ 412;
enoSi _ 18;
epifane kvipreli – 121; 122; 129; 130;
epifane konstantinopoleli – 121;
129;
epifane moZRvari (xanZTeli) _ 554;
erekle _ 502; 651; 726;
erekle I (nazarali xani) _ 633; 980;
985; 1008; 1032;
erekle II _ 512; 629; 632; 633; 714;
719; 720; 729; 735; 845; 982; 1003;
1037; 1039; 1041; 1044; 1045;
1047; 1049; 1050; 1051; 1053;
1055; 1056; 1059; 1062-1073; 1075-
1077; 1081-1085; 1091;
erekle aleqsandres Ze _ 909;
erekle keisari _ 117; 154; 156; 327;
334; 344; 347; 349; 363-366; 370;
377; 391; 424; 430; 436-439; 441;
445-451; 459; 469; 470; 489; 502;
517; 522; 553; 556; 567; 577; 615;
648-650; 656; 671; 678; 684; 696;
1210 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
699; 882; 892; 900; 1140;
erekle mefe _ 737; 1042; 1043;
eremiani s. _ 146; 352; 697; 796;
erisTavi r. _ 86;
ericovi _ 163;
ermolovi _ 1098;
esavi _ 33;
esaia winaswarmetyveli _ 79; 80; 97;
estgen episkoposi _ 412;
efrem didi _ 500;
efrem episkoposi (awyuris) _ 513;
efrem mawyvereli _ 507; 662; 663;
efrem mcire – 82; 83; 119; 184; 330;
333-336; 454; 504; 506; 509-511;
513; 514; 580; 676; 696; 763; 769;
892; 893; 1151; 1152; 1161;
eqvTime gaenaTeli _ 1084; 1093; 1097;
1117;
eqvTime grZeli _ 453;
eqvTime mTawmideli (aToneli) – 82;
83; 103; 122; 558; 559; 561; 577-
579; 582; 666; 667; 672; 674; 676;
778; 787; 898; 902; 1149; 1154;
1162;
eqvTime mwignobarTuxucesi _ 580;
eqvTime patriarqi _ 607;
vagan kaTalikosi _ 655;
val arSaki _ 165;
valenti _ 181;
varaz Trdati _ 474;
varaz-bakuri _ 180-182; 228; 261; 263;
264; 279; 282;
varaz-baqari _ 152; 181; 182; 241; 249;
251; 262; 278; 279; 281; 286;
varazmani _ 493;
varam gageli _ 809; 811; 820; 835;
842;
varam mxargrZeli _ 801;
varan-xuasro-Tang _ 261;
vardan II _ 648;
vardan dadiani _ 801-803; 819; 827;
875;
vardan didi _ 381;
vardan erisTavi _ 531;
vardan filipiki _ 650;
vardani _ 375;
vardar ali faSa _ 970;
vardosaniZe sergo _ 1134;
varTan I _ 646;
varlam erisTavi _ 1094; 1095;
varlam mitropoliti _ 1093;
varsqen pitiaxSi _ 81; 255; 258; 354;
1147;
vasak siuni _ 181; 255;
vasilevski ioane _ 1100;
vasili mRvdelmowame _ 929;
vasilisko (imperatori) _ 300; 303;
647;
vaSden qarTvelTa mTavari _ 452;
vaxtang III _ 872;
vaxtang V Sahnavazi _ 716; 966; 968;
983; 984; 992; 1004; 1005; 1008;
1060; 1069; 1081;
vaxtang VI _ 705; 706; 723; 927; 979-
982; 984; 985; 987-991; 993; 995;
996; 999-1005; 1007-1009; 1036;
1041; 1055; 1066; 1067; 1069;
1153;
vaxtang batoniSvili _ 987;
vaxtang gorgasali _ 52; 68; 82; 91;
97; 102; 152-155; 228; 229; 240;
241; 249; 251; 253-259; 261-276;
278; 283-286; 293; 294; 302; 309;
310; 314-316; 318-324; 326-330;
332; 336; 337; 343; 344; 350; 365;
366; 368-370; 381; 418; 437; 440-
442; 445-447; 483-485; 494; 511;
517; 523; 539; 540; 563; 565; 566;
568; 605; 688; 696; 703; 770; 945;
1041; 1139; 1145-1147; 1158; 1162;
1163;
vaxtang mefe _ 838; 855; 911; 947;
vaxtang mefis mematiane _ 154;
vaxtang ufliswuli - 796;
vaxtangi _ 486; 496; 657;
vaxtangi (daviT IV-is Ze) _ 752; 799;
v
1211s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
vaxtangi (daviT VI-is Ze) _ 833;
vaxtangi (demetres Ze) _ 833;
vaxuSti _ 73; 155; 192; 193; 365; 413;
443-445; 488; 503; 731; 736; 857-
859; 876; 877; 879; 913; 928; 934;
945; 946; 948; 956; 961; 966; 968;
970; 976; 982; 988; 1004; 1005;
1009; 1011; 1041; 1046; 1079-1081;
1155;
vaSdeni _ 699;
vahan mamikoniani _ 258; 298; 381;
vahan (vardan) mamkueni _ 308; 372;
374;
vahani _ 396;
veliaminovi _ 1097;
vespasiane – 114; 120;
vinkleri h. _ 38;
viro kaTalikosi (alvanTa) _ 470;
471; 480;
virSel erisTavi _ 866;
volinski a. _ 986; 991;
volkova n. _ 739;
voogi _ 119;
voroncov-daSkovi _ 1105; 1107;
vostorgovi _ 1102; 1108;
vrTanes episkoposi (siunqis) _ 480;
vrTanes qerdoli _ 393-398; 404; 415;
417; 428; 430;
zaal erisTavi _ 725; 965; 967;
zabiloni (zabuloni) _ 197; 198;
1129;
zadeni _ 65; 84; 90; 92; 210;
zaozerski _ 1108;
zarastutra (zoroastri) _ 87-90;
zaqaria _ 480;
zaqaria I patriarqi _ 665;
zaqaria amirspasalari (sargisis Ze)
_ 801; 806; 809; 814; 815; 818;
828;
zaqaria aspaans Ze _ 807;
zaqaria varamis Ze _ 801; 803;
zaqaria episkoposi _ 412; 417;
zaqaria kaTalikosi _ 965; 966; 1049;
zaqaria meistorie _ 956;
zaqaria mxargrZeli _ 805; 807-809;
815; 817;
zaqaria kaTalikosi (qarTlis) _ 600;
zebede kaTalikosi (qarTlis) _ 600;
zenon imperatori _ 300-302; 304; 306;
307; 310; 311; 380; 382; 398; 401;
429; 575; 646;
zenon iyalToeli _ 387;
zenoni _ 407; 472;
zoia _ 571;
zonara ioane _ 293; 294; 1144; 1162;
zosime _ 191;
zosime episkoposi (kumurdoeli) _
891;
zosime samTavneli _ 1032;
zurab erisTavi _ 961; 963;
zurabaSvili (zurabovi) ioseb _ 958;
Tabor kaTalikosi _ 230;
Tagine _ 531;
Tadeoz mociquli – 112; 130; 463;
474; 480; 551; 552;
TavdgiriZe maqsime (suleimani) _
1073;
TavdgiriZe n. _ 1116;
TavfaCag kaTalikosi _ 229; 231; 232;
TaTar-xani _ 946;
TaTe stefanwmideli _ 387;
Talale _ 231; 481;
Tamar mefe _ 528; 764; 772; 795; 797;
799-810; 812-831; 833; 875; 1152;
TamaraSvili mixeil _ 196; 558; 637;
715; 722; 727; 734-737; 928; 993;
994; 997-999; 1062; 1091; 1139;
1156; 1161;
Tamari _ 742; 743;
Tamari (giorgi II-is coli) _ 903;
Tamari (daviT IV-is Svili) _ 751;
Tamari (vaxtang V-is asuli) _ 1005;
Tamari (vaxtang VI-is asuli) _ 1046;
Tamaris pirveli istorikosi _ 767;
830;
z
T
1212 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
Tamaris mematiane _ 806; 814; 818;
1152; 1153;
Tandilava z. _ 174; 175;
TaniaSvili begTabegi _ 1008;
Tarasi _ 56;
Targamosi _ 37; 38; 55; 56; 57; 61; 98;
99; 680; 690; 1155;
TarSi _ 55; 56; 98;
TarSiSi _ 20;
Tarxani _ 263;
TarxniSvili daviTi _ 973;
TarxniSvili m. _ 60; 441; 1146;
Tarxuji (konstanti kaxis Ze) _ 527;
TayaiSvili eqvTime _ 612; 1107;
Taheri _ 863; 868;
Tevdore _ 750;
Tevdore mRvdeli _ 929; 946;
Tevdosi _ 531;
Teimuraz I _ 725; 932-938; 941-943;
945; 947; 949; 962; 980; 985; 1006;
1007; 1012; 1036; 1069;
Teimuraz II _ 633; 717; 720; 982; 983;
1003; 1036; 1037; 1040; 1041;
1044-1053; 1060; 1061; 1067; 1081;
Teimuraz batoniSvili _ 71; 1045;
1155;
Teimuraz levanis Ze _ 1005;
Teimuraz mefe _ 630; 720; 722; 726;
915; 950-952; 954; 959-961; 963-
966; 968; 969; 1042; 1043;
Teiresi _ 159;
Temur-lengi _ 857; 862-870; 872-874;
876; 877; 912; 914;
Teobelosi _ 159;
Teodora _ 303; 571; 654;
Teodora dedofali _ 598;
Teodore _ 529;
Teodore episkoposi (fasoAs) _ 615;
Teodore erisTavi (somxeTis) _ 378;
Teodore (Teodosi) patriarqi
(antioqiis) _ 592-598;
Teodore (Teofane) patriarqi
(antioqiis) _ 611;
Teodore kaTalikosi _ 231; 232;
Teodore kaTalikos-patriarqi _ 874;
875;
Teodore kvireli _ 144; 1142;
Teodore mofsueteli _ 299; 300;
Teodore faraneli _ 650;
Teodore xucesi _ 610; 611;
Teodorite _ 160; 277;
Teodorite kvireli _ 162; 225; 226;
1161;
Teodoros episkoposi _ 412; 417;
Teodosi episkoposi (karinis) _ 472;
Teodosi II (imperatori) _ 645; 646;
Teodosi imperatori _ 281; 1117;
Teodosi mefe (afxazTa) _ 497;
Teodosi mcire _ 287;
Teodosi patriarqi (antioqiis) _
1151;
Teodote episkoposi (kvireli) _ 97;
Teodotiane _ 83;
Teozevia _ 98;
Teokrite _ 128; 654;
Teoktist protosi _ 583;
Teofani (Teofane) _ 339; 650; 1144;
Teofane antioqieli _ 610; 612;
Teofilaqte patriarqi (antioqiis) _
333; 504-506; 510;
Teofile _ 769;
Teofile imperatori _ 654;
Teraxi (Tarra) _ 31; 32;
Tirasi _ 20; 39; 55;
Tobali _ 144; 145;
Togarma (Togorma) _ 20; 21; 39-41; 44;
Toma episkoposi _ 412;
Toma mewofeci (mewofeli) _ 67; 864;
868; 869;
Toma mociquli – 112; 119; 123; 128;
130;
Toma slavi _ 654;
Torgami (Torgomi) _ 22; 55; 56; 59;
Torel-gamrekeli _ 842;
TorRai _ 842;
TorRva erisTavi _ 849;
ToxTamiS-xani _ 866;
ToxTamiSi _ 864; 865;
1213s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
Trdati _ 179; 190; 192; 194; 197; 200;
203; 204; 228; 239; 241; 266; 329;
704;
Tubal-kaeni _ 22; 30; 48; 49;
Tubali (Tobeli) _ 19; 20; 22; 23; 30;
37-41; 44; 48; 49; 53; 54;
TumaniSvili mixeil _ 732;
TumaniSvili-wereTelisa anastasia _
732;
iabeli (Aabali) (iubali) _ 22; 30; 48;
iavanesi _ 159;
iavani _ 20; 40;
iakob episkoposi _ 412; 417;
iakob mamamTavari _ 599;
iakob mTavarepiskoposi _ 227;
iakob mociquli _ 667;
iakob mRvdeli _ 220; 222; 227; 238;
241; 1143;
iakob Semoqmedeli _ 1007;
iakob (xucesi) curtaveli _ 81; 356;
483; 1144; 1147;
iakobi _ 32-35; 42; 79; 80; 847;
iakobi (uflis Zma) _ 410; 423; 463;
472; 474; 478; 480; 551;
iakobsoni a. _ 642;
iakub yaeni _ 902; 903;
iamasaspois Ze – 120;
iaredosi _ 62;
iafeti _ 18; 19; 20; 21; 22; 30; 37; 39;
48; 53; 54; 55; 56; 98; 144; 159;
iafetis Ze _ 56;
iahia antioqieli _ 564; 663;
iberi _ 44; 114;
ibraham feCevi _ 962;
ibrahim-xani _ 1076;
ibr-z-xua _ 188;
ieboseli _ 691;
iezdigerd II _ 254;
ieremia winaswarmetyveli _ 39; 42;
43; 78; 79; 81; 746; 951; 1006;
iese _ 80;
iese mefe _ 717; 988; 1000; 1005; 1008;
1036; 1043; 1046; 1060;
iese levanis Ze (isa-xani) _ 912;
ivane abuleTis Ze _ 796;
ivane aTabagi _ 810; 811; 820; 847;
ivane aTabagis Ze _ 835;
ivane axalcixeli _ 808; 811;
ivane vardanis Ze _ 803;
ivane mefe (afxazeTis) _ 68;
ivane msaxurTuxucesi (sargisis Ze) _
801; 803; 806; 809; 818;
ivane mxargrZeli _ 805; 807; 809;
815; 817;
ivane orbeli _ 750; 797; 799;
ivane cixisjvareli _ 802;
ivliane _ 581;
ivliane halikarnaseli episkoposi _
373;
izibod kaTalikosi _ 232;
izid-bozid kaTalikosi _ 231;
iTrujan _ 91; 92; 203; 210;
ilarion kaTalikosi _ 231; 232;
ilarion qarTveli _ 103; 557; 558;
898; 920; 1148;
ilia (elia) I _ 656;
ilia marTali _ 54; 55; 57; 135; 163;
636; 637; 642; 928; 948; 1018;
1040; 1065; 1089; 1105-1109; 1113;
1129; 1133; 1134; 1137;
ilinski evsevi _ 1100;
imamyuli xani _ 940-942; 1027;
ingoroyva pavle – 51; 60; 66; 70; 87;
102; 120; 122; 164; 186; 222; 240;
370; 451; 529; 530; 532; 540; 639;
643; 687; 1144; 1146; 1157;
inokenti maronie _ 300;
ioakim kaTalikosi (afxazTa) _ 893;
ioakim mefe _ 42;
ioan hirkani _ 95;
ioan-orbunebiani _ 673;
ioane I episkoposi _ 192; 193; 214-
216; 219; 220; 241; 277;
ioane II gabeleneli _ 456;
ioane III kaTalikosi _ 648;
ioane VIII imperatori _ 624;
i
1214 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
ioane XXII papi _ 861;
ioane aToneli _ 787;
ioane arCilis Ze _ 496;
ioane arqiepiskoposi _ 342;
ioane batoniSvili _ 1059; 1155;
ioane episkoposi _ 228; 261; 285; 287;
417; 517;
ioane episkoposi (baneli) _ 582;
ioane episkoposi (goTeTis) _ 460;
502;
ioane episkoposi (Tbileli) _ 626;
ioane episkoposi (petronis) _ 615;
ioane bolneli _ 554;
ioane gabeleneli _ 374; 375;
ioane guTeli _ 506; 515; 543; 588;
597;
oiane (daviT IV-s moZRvari) _ 758;
765; 769;
ioane damaskeli _ 505;
ioane diakoni _ 610; 611;
ioane drasxanakerteli _ 448;
ioane zedazneli _ 385-387; 555;
1148;
ioane zosime _ 554;
ioane iberi _ 505;
ioane (iveronis aRmSenebeli) _ 574;
ioane kaTalikosi _ 331; 332; 342;
344; 375; 377; 456; 457; 506; 600;
692; 693; 759; 815; 891;
ioane kaTalikos-patriarqi _ 764-766;
768; 769; 772; 785;
ioane kantakuzeni _ 1144;
ioane kogoviteli _ 375; 457; 472;
508;
ioane lazi _ 444;
ioane mairagomeli _ 376-378; 458;
459; 531; 533; 534;
ioane malala _ 504;
ioane mamikoniani _ 452; 699;
ioane mandakuni _ 306;
ioane maruSis Ze _ 564;
ioane mefe-mRvdelmTavari _ 767; 768;
ioane mTavarepiskoposi (anCeli) _
1153;
ioane mTawmideli _ 23; 103; 558; 898;
1149;
ioane mociquli – 111; 112; 119; 124;
128; 422; 423; 473;
ioane mRvdeli _ 571;
ioane mwignobarTuxucesi _ 797;
ioane naTlismcemeli _ 410;
ioane orbeliani _ 768;
ioane oqropiri – 105; 645; 776; 1117;
ioane oZuneli _ 381; 456; 655;
ioane petriwi _ 1059;
ioane sabanisZe – 82; 122; 186; 519;
523; 554; 686; 1138; 1139; 1144;
1147;
ioane sivnieli _ 472;
ioane tariWisZe _ 769;
ioane cece _ 67;
iob somexi diakoni (Semdgom
mTavarepiskoposi) _ 182; 228;
241; 242; 282;
iobi _ 939;
iobenali (patriarqi) _ 198;
iodasafi _ 101; 102;
iovane I episkoposi
(mTavarepiskoposi) _ 227;
iovane episkoposi _ 227; 412;
iovane erisTavi (egrisis mTavari) _
485-487;
iovane kaTalikosi _ 230; 231;
iovane minCxi _ 554;
iovane mtbevari _ 554;
iovane qonqozis Ze _ 554;
iovel kaTalikosi _ 231; 232;
iovel mTavarepiskoposi _ 228; 241;
321;
iona mTavarepiskoposi _ 228; 241;
ionaTan makabeli _ 95;
ioseb II patriarqi _ 625;
ioseb alaverdeli _ 387;
ioseb episkoposi _ 412; 417;
ioseb kaTalikosi _ 1045;
ioseb (hoseb) kaTalikosi (somxeTis)
_ 297; 298;
ioseb mamamTavari _ 599;
1215s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
ioseb ninowmideli – 107;
ioseb romaeli _ 972;
ioseb samTaveli _ 412;
ioseb flaviusi (flabiosi) _ 37; 38;
53; 97; 144; 159;
iosebi _ 33; 34;
ioseliani platon _ 192; 769; 1055;
1092; 1155;
iosipios ebraeli _ 128;
ipolite _ 120;
irbaxi n. _ 704;
irine mefe _ 654;
irineosi _ 130; 131; 160; 1139;
isa-xan yorCibaSi _ 962;
isaak episkoposi _ 412; 417;
isaak (sahak) III egia (ilia) _ 652;
isaak didi _ 645;
isaaki _ 33; 34; 522; 523;
isay-faSa _ 1035;
ise wilkneli _ 387; 1022;
isidore samTavneli _ 387;
ismaili (abraamis Ze) _ 33; 522; 549;
israeli _ 78; 81;
israeli episkoposi (albaneli) _
472;
israeli kaTalikosi (somexTa) _ 459;
474; 534;
isqander-beg (iskander) munSi _ 957;
962; 973; 977;
iubenali (episkoposi) _ 291;
iuda _ 78;
iuda iskarioteli – 112; 121; 272;
iuda lebeosi (Tadeozi, alfesi) –
111;
iuda makabi (uro) _ 95;
iuliane (mefe) _ 158;
iulius kapitolini – 115;
iulius keisari _ 76;
iuloni _ 1093;
iunani _ 481;
iunesi _ 479;
iurievski lolii _ 319;
iusiki _ 645;
iustine _ 131;
iustine I _ 303; 647;
iustine imperatori _ 382; 383; 398;
401; 407;
iustiniane _ 235; 276; 339; 374; 398;
456; 462; 466; 473; 610; 618; 619;
647; 648;
iustiniane imperatori _ 387; 506;
556;
iustiniane didi _ 303;
iustiniane II (rinotmiti) _ 440; 611;
612; 651;
iyalToeli _ 676;
iSxaniki _ 353; 538;
kaeni _ 17; 18; 22; 30; 48;
kavad I mefe _ 308; 372; 382; 401;
415-417; 420; 421; 435;
kavati xosrovis Ze _ 470;
kavkas _ 56; 99;
kakabaZe k. _ 441;
kakabaZe s. – 120; 170; 257; 346; 407;
456; 1151; 1157;
karbelaSvili d. _ 24; 25;
kari (imperatori) _ 179;
karsti i. _ 58;
kartaSevi a. _ 250; 291; 312; 313; 363;
556; 641; 643-645; 647; 650-653;
656;
kaosi _ 151;
kata (daviT IV-is Svili) _ 751;
katronite dedofali _ 755;
kaWaxaZe daviT episkoposi _ 1111;
kaxaber vardanis Ze
(meWurWleTuxucesi) _ 801; 803;
kaxaber kaxaberis Ze _ 801;
kaxaber nianias Ze _ 747;
kaxos _ 61; 63;
kedia spiridon _ 1111;
kedrene _ 1144;
kekeliZe korneli _ 60; 82; 83; 91;
170; 191; 223; 224; 257; 349; 351;
391; 419; 425; 427; 450; 453; 535;
540; 606; 641; 685; 718; 976; 1056;
k
1216 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
1059; 1061; 1064; 1143; 1145;
1146; 1151; 1157;
kelenjeriZe a. _ 1054;
kelenjeriZe meliton – 119; 1156;
1157;
kvipriane episkoposi _ 777;
kvipriane episkoposi (samTavneli) _
1153;
kvipriane karTageneli _ 880; 881;
kvirike mefe _ 748; 749;
kvirion kaTalikosi _ 232;
kiknaZe i. _ 1116;
kiknaZe filadelfos _ 1100;
kiperti _ 24;
kir mitropoliti _ 649;
kir mixail komnenosi _ 837;
kirakos ganZakeci _ 665;
kirakosi _ 811;
kirile _ 134; 306;
kirile aleqsandrieli _ 287;
kirile donauri _ 607;
kirile (kYrile) kaTalikosi _ 231;
kirion I _ 1158;
kirion II _ 543; 1090; 1108; 1110-
1113; 1123; 1125; 1132;
kirion episkoposi _ 98; 1156;
kirion kaTalikosi _ 183; 329; 331;
332; 343; 347; 363; 365; 376; 379;
395-398; 400-411; 413-417; 419;
420; 422-424; 427-431; 435; 443;
444; 446-448; 451; 453; 455; 456;
458; 464; 473; 476; 485; 487; 508;
509; 534; 640; 648; 707; 1159;
kirion kaTalikos-patriarqi _ 605;
kirion mitropoliti _ 344; 464;
kirion skutreli _ 361;
kirioni _ 169; 231; 362; 382; 384; 391;
434; 436; 438; 441; 467; 472; 474;
478; 537; 576; 699; 1055;
kiros faziseli _ 438; 443; 650;
klavdiusi – 113;
kldia b. _ 736;
klimenti episkoposi (romis) _ 186;
klimenti (wmida papi) _ 130; 160; 605;
klementios kaTalikosi _ 231;
klimento romaeli _ 129;
komitas kaTalikosi _ 376; 377; 458;
459;
konsta II _ 652;
konstanti qarTveli (kaxi) _ 526;
527; 540; 554; 1148;
konstanti kaxais himnografi _ 554;
konstantine I _ 237;
konstantine I (somxeTis mefe) _ 860;
konstantine II _ 872; 906;
konstantine III _ 439;
konstantine IV poRonati _ 439; 463;
464; 609-612;
konstantine V (kopronime, skore) _
333; 504; 505; 510; 543; 653;
konstantine VI _ 654;
konstantine VIII _ 565; 569; 571; 574;
581;
konstantine aleqsandres Ze _ 932;
konstantine didi _ 184; 185; 188;
191-194; 205; 208; 212; 214; 215;
220; 225; 241; 242; 292; 312; 319;
749; 965; 1142;
konstantine (imperatori) _ 160; 161;
312; 514; 517; 582;
konstantine mefe _ 227; 611; 872;
873;
konstantine mefe (afxazTa) _ 497;
498;
konstantine mefe (egrisis) _ 660;
konstantine mefe (kaxeTis) _ 933;
934;
konstantine monomaxi (monomaqosi) _
571; 586-588; 598;
konstantine mcire _ 378;
konstantine porfirogeneti _ 164;
563; 607; 608;
konstancius xlori _ 236;
koriuni _ 698; 700;
korolevski _ 589;
korniliosi (romis asisTavi) – 120;
koxta beladi _ 1044;
kukava T. _ 1051;
1217s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
kupari SoTa _ 842;
kurdanai-kvirike _ 554;
kuftini b. _ 47;
kuxianiZe besarion _ 1129;
kuxos _ 61; 63; 700;
lagamari _ 100;
lazar episkoposi _ 412;
lazar farpeci _ 254; 306; 316;
lazare _ 350; 683; 684;
lazare episkoposi _ 417;
lazare kaTalikosi _ 717; 719; 722;
lazare Waukeli _ 1061; 1062;
lazariSvili dimitri _ 1116;
lalaiani _ 356; 538;
lameqi _ 18; 30;
langi d. _ 986;
lasi _ 736;
laSa-giorgis mematiane _ 1153;
laRiaSvili ioseb _ 1101;
lebedevi pavle _ 1101;
lev III _ 505; 543;
lev V (somexi) _ 654;
lev isavrosi _ 489; 502; 503; 507;
523; 652; 653;
levan (av-giorgis Ze) _ 907;
levan II dadiani _ 974; 1012; 1016;
1057;
levan dadiani _ 964; 975;
levan Teimuraz I-is Ze _ 934; 935;
937; 939;
levan mefe _ 1005; 1008;
levan mefe (kaxTa) _ 904; 908; 909;
912; 915; 917; 930;
levan ufliswuli _ 1062;
levani _ 1061;
lek _ 56; 99;
leman-haupti _ 24;
lenormani _ 21; 22; 24; 55;
leon I _ 487; 495-497; 503; 630;
leon I (erisTavi) _ 505;
leon I (imperatori) _ 300; 302;
leon II _ 487; 496; 505;
l
leon gramatikosi _ 144;
leon diakoni _ 1144;
leon didi (papi) _ 133;
leon erisTavi (afxazTa) _ 486; 490-
494;
leon mefe (afxazTa) _ 503; 563; 567;
leoni _ 154; 274; 275; 713; 723;
leoni (`leonis tomari~) _ 396; 398;
417; 472; 476;
leoni mxedarTmTavari _ 268;
leonti _ 651; 680; 686; 694;
leonti episkoposi _ 192; 193;
leonti mroveli _ 37; 55; 56; 57; 59;
60; 66; 67; 71; 155; 259; 315; 323;
324; 366; 368; 435; 447; 448; 483;
494; 554; 678; 679; 683; 685; 687;
693; 695; 702; 705; 909; 1138;
1145; 1146; 1152; 1160;
leJava l. _ 138;
leJava nugzari _ 1116;
lvovi b. _ 1110;
lia _ 33;
libaniosi _ 128;
lioniZe solomon _ 1085;
liparit baRvaSi - 789;
lipariti _ 528; 586; 587; 748; 761;
762;
lipariti (antoni) _ 584;
liciniusi _ 190; 191;
loTi (loti) _ 31; 32; 690;
lolaSvili iv. _ 81; 82; 763; 1152;
lominaZe babilina _ 147; 237; 323;
330; 337; 1157; 1162;
lomouri nodar _ 368; 1159-1162;
lomsaZe S. _ 955; 994;
longinoz karsneli – 119; 185; 206;
lorTqifaniZe m. _ 315; 316; 1157;
lorTqifaniZe o. _ 173;
luarsab I _ 909; 911; 944;
luarsab II _ 929; 934; 945; 1036;
luarsabi vaxtang V-is Ze _ 1005;
luarsab mefe _ 910; 915; 917; 935-
937; 945-947; 949; 1009;
ludoviko bolonieli _ 887; 888;
1218 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
luka ierusalimeli (muxas Ze –
abaSiZe) _ 860; 861;
luka mociquli – 111; 423; 473;
magogi _ 20; 39;
madai _ 20; 39;
madaTovi _ 732;
madesi _ 159;
madiani _ 33;
madinaSvili zaqaria _ 1059;
maeJani (qarTlis spaspeti) _ 680;
mavrik mefe _ 375;
mavrike _ 457;
mavrike imperatori _ 341; 377; 399;
402; 422; 433; 434; 648; 653;
mazda _ 89; 90;
maTaTia _ 94; 95;
maTe mociquli – 88; 111; 112; 473;
maieri _ 24;
maisuraZe g. _ 719;
makari antioqieli _ 609; 650; 651;
973;
makari leTeTeli _ 554; 674;
makari kaTalikosi _ 230; 385;
makari patriarqi _ 650;
makariosi _ 334; 335;
makariosi patriarqi (antioqiis) _
505; 506; 611;
makrina _ 98;
makrine monazoni _ 391;
malala _ 339;
malasa (mefe) _ 158;
malaqia kaTalikosi _ 947; 976; 1034;
1049; 1154;
maliq Sahi _ 762;
maliqi _ 754;
maliqi maliqSas Ze _ 752;
maliqSa sulTani _ 746-748;
malxasianci _ 300;
mamaA _ 231;
mamia giorgi II-is Ze _ 903;
mandakuni _ 298;
manuil II imperatori _ 624;
m
manuili _ 654;
manuCar aTabagi _ 962;
manuCari _ 891; 903; 907; 912; 913;
maJaqi _ 165;
mar-abas-katina _ 42; 140;
marTa (lazares da) _ 348; 350; 684;
marTa dedofali _ 785;
mari niko – 24; 25; 44; 49; 58; 59; 121;
160; 163; 164; 169; 170; 171; 223;
224; 330; 331; 409; 516; 534; 545;
546; 550; 608; 635-643; 674; 698;
699; 796; 1059; 1108; 1143; 1156;
maria _ 654;
mariam dedofali _ 583; 586-590; 598;
602; 703; 723; 1008; 1150;
mariam magdalineli _ 202;
mariami (lazares da) _ 348; 350; 684;
mariami (rostom-xanis coli) _ 955;
markiane (imperatori) _ 293; 429; 646;
markioni _ 186;
markozi mociquli _ 111; 410; 423;
martirosi episkoposi (somexTa) _
878;
maruSiani (CuxCari) _ 801;
mataTa mociquli – 112; 116; 119;
121-124; 127; 130; 134;
maqsenciusi _ 237;
maqsime kaTalikosi (afxazeTis) _
1054;
maqsime mitropoliti _ 362; 1157;
maqsime mitropoliti (sardeli) _
589; 602;
maqsime patriarqi _ 291;
maqsimian daza _ 190;
maqsimiane _ 236;
maqsimiliane imp. _ 1139;
maqscensiusi _ 191;
maRalaSvili iase _ 1023;
maCabeli _ 738;
maxare (miTridates Ze) _ 98;
mahmed II _ 709;
mahrujani _ 350;
megasTene _ 42; 139; 167; 325; 366;
medea _ 128;
1219s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
meTode _ 134;
melite manazkerteli _ 298;
meliton mitropoliti _ 1130;
meliqiSvili g. – 26; 27; 46; 48; 117;
120; 315; 369; 681; 743; 1144;
1146;
meliqseTbegi l. _ 1064;
melqisedek I kaTalikosi _ 565-570;
573; 574; 582; 587; 606; 663; 1032;
melqisedeki _ 374;
melqo _ 732;
memna bocos Ze _ 851;
menabde _ 918;
meribani _ 180;
mesrop maStoci _ 72; 300; 408; 411;
412; 480; 656; 670-702;
mesxia S. _ 315; 768; 793; 795; 796;
1157;
mesxiSvili aleqsi _ 1050; 1056;
mesxosi _ 159;
meSeqi _ 20; 39-41; 44;
mejlumi _ 1076;
mehruJani _ 669;
mzeWabuk aTabagi _ 881; 883; 889; 890;
miTa mefe (`miTa mesxi~) _ 70;
miTridate – 113; 114; 120; 166;
miTridate III – 114; 190;
miTridate pontoeli _ 93; 96; 97; 98;
miminoSvili r. _ 636;
mir mefe _ 153; 413; 485-487; 490;
491; 493-495; 524; 525;
mir-veisi _ 986; 989;
miranduxti _ 255; 261-263; 269;
mirdati _ 151; 152; 154; 155; 228;
241; 251; 252; 255; 259-261; 274;
275; 282-286; 296;
mirvani _ 65; 99;
mirian aznauri _ 542;
mirian mefe _ 52; 89; 90; 143; 152;
172; 180; 183; 193-197; 203; 208;
209; 211; 212; 214; 215; 217; 220-
222; 238-241; 264; 266; 315; 335;
440; 486; 680; 687; 695; 703; 1139;
1143; 1158; 1160;
mirian (mirvan) samcxeli _ 662; 663;
miqa winaswarmetyveli _ 80;
miqael I _ 511;
miqael II _ 511;
miqael IV imperatori _ 571; 584;
miqael V imperatori _ 571; 584;
miqael kaTalikosi _ 231; 232; 511;
512; 800; 812-816; 818; 819; 879;
miqael mTavarangelozi _ 209;
miqael mTavarepiskoposi _ 229; 239;
241; 242; 253-255; 257; 261; 262;
268; 272; 283-286; 293; 294; 296;
298; 309; 310; 315; 318-322; 1162;
miqael modrekili _ 337; 547; 549;
550; 554; 701;
miqael patriarqi (antioqia-
ierusalimis) _ 1016;
miqael ulumboeli _ 387;
miqaeli (Sios mowafe) _ 540;
miqaeli _ 481;
miqaZe ambrosi (nekreseli episkoposi)
_ 1154;
mixail I rangave _ 654;
mixail II travli _ 654;
mixail III _ 654;
mixanovka _ 642;
mixeil patriarqi (antioqiis) _ 891-
893; 1160; 1161;
mijini _ 309; 373;
mihrdat I _ 165;
mihrdat II _ 165;
mihrdat III _ 165-167;
mihrdat IV _ 165; 166;
mihrdati _ 166; 167;
mkrtumiani g. _ 355;
mnacakaniani a. _ 355;
mobidani (mTavarepiskoposi) _ 255;
261; 262; 284-286; 295-297;
movakan _ 56; 99;
movses manazkerteli _ 298;
movses xorenaci (mose xoreneli) –
21; 42; 55; 56; 58; 59; 114; 163-
169; 180; 182; 192; 194; 196; 280-
282; 329; 348; 350; 351; 354; 361;
1220 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
364; 389; 390; 606; 608; 669; 670;
685; 692; 1146;
moliTori _ 667;
molCanovi aleqsi (egzarqosi) _ 1101;
mose _ 413; 473; 673;
mose elivardeli _ 472;
mose episkoposi _ 328; 361; 376; 393-
397; 399; 400; 402; 404; 405; 408;
410; 414-416; 430; 699;
mose episkoposi (tarsis) _ 417;
mose episkoposi (curtavis) _ 458;
mose kaTalikosi _ 375; 377; 398; 402;
409; 415-417; 420; 421; 462; 508;
509;
mose kalankatueli (kalankatuaci) _
353; 429; 431; 437; 461; 462; 464-
468; 478; 507; 508; 551; 576; 607;
644; 655; 697; 698; 707;
mose mRvdeli _ 939; 940;
mose winaswarmetyveli _ 34; 35; 78;
92; 757; 859; 946; 1037;
mose xoneli _ 1006;
moses elivardeli _ 375; 457;
mosoqi (mosoxi) _ 20; 22; 23; 37; 38;
144;
mohamed Taheri _ 725;
msxemi zedazneli _ 554; 555;
murad II _ 623;
muradaSvili _ 726;
murvan yru _ 485; 487; 490; 524; 529;
532;
murTaz faSa _ 970;
murTuzal yuli-xani _ 967;
musxeliSvili daviT _ 259; 323; 327;
336; 366-370; 442;
muSel mamkueni _ 375;
muhamed winaswarmetyveli _ 90; 522;
524; 657;
mcxeTosi _ 61; 63;
mWedliSvili b. _ 284; 314; 316;
mWedliZe simon _ 1129;
mxargrZelebi _ 363;
mxeiZe daviT (argveTis mTavari) _ 524;
554; 557; 898; 920; 1114;
mxeiZe konstantine (argveTis mTavari)
_ 524; 554; 557; 898; 920; 1114;
mxeiZe firam _ 1023;
mxiTar sevastieli _ 1059;
nabuqodonosori _ 39; 41-44; 93; 139;
140; 165-167; 361; 367;
nadir-Sahi _ 710; 711; 735; 1042;
nadira axalcixeli _ 1023;
nazari mRvdelmowame _ 1129;
nalimovi nikoloz (egzarqosi) _
1101;
nana dedofali _ 202; 208; 209; 211;
220; 221; 1139;
nanaisSvili eliSaxu _ 1028;
narsiZe g. _ 232; 233;
nasar erisTavi _ 269;
nasyida _ 713;
nebroTi _ 99; 209; 680;
neroni – 113; 120; 325; 1114;
nersanari _ 269;
nerse _ 273; 381;
nerse I kaTalikosi _ 645;
nerse II _ 373; 374; 376; 456; 457;
529;
nerse III kaTalikosi _ 651;
nerse erisTavi _ 68; 440; 497; 528;
613;
nerse iSxneli _ 378; 459; 531; 534;
538; 698;
nerse kaTalikosi _ 182; 228; 241;
308; 309; 373; 456; 474; 476;
nerse kaTalikosi (somexTa) _ 384;
530; 742; 743;
nerse mijini _ 380; 389; 421; 455;
nerses nersesiani _ 493;
nerses-bakuri _ 652;
nersesi _308; 372; 475; 478; 480; 652;
nersehi _ 179;
nerSapus episkoposi (taronis) _ 374;
nestori _ 287; 299; 300; 417; 646;
niania kaxaberis Ze _ 748;
nikofore grigori _ 1144;
n
1221s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
nikifore imperatori _ 654;
nikifore kalisto (kalista) _ 162;
1144; 1161;
nikifore patriarqi _ 1144;
nikifore qsantopulosi _ 23;
nikifore xonaiti _ 1144;
nikolaZe evsevi _ 196; 717; 719; 1056;
1057; 1156;
nikolaZe ieroTeos _ 1129;
nikolaZe niko _ 1108;
nikoloz I (papi) _ 133;
nikoloz VIII kaTalikosi _ 712;
nikoloz gulaberisZe _ 799; 1153;
1155;
nikoloz gurieli (beri) _ 1029;
nikoloz dvali _ 861;
nikoloz episkoposi (mroveli) _
1003;
nikoloz irbaxi _ 726;
nikoloz kaTalikosi – 107; 853; 1161;
nikoloz (amilaxoris Ze) kaTalikosi
(qarTlis) _ 600;
nikoloz mawyvereli _ 853;
nikoloz mistikosi _ 664; 665;
nikoloz mRvdeli _ 1058;
nikoloz patriarqi (saqarTvelos) _
618;
nikoloz rusTveli _ 1153;
nikoloz qarTvelTa mnaTobi _ 1153;
nikoloz qiziyeli _ 1058;
nikolski isidore _ 1100;
nikon SavmTeli _ 334; 504;
ninos I himnografi _ 554;
ninos II himnografi _ 554;
ninos III himnografi _ 554; 555;
nirseli _ 860;
noe _ 18; 19; 21; 32; 37; 55; 98; 144;
159;
nugzari _ 934;
nursal begi _ 1043;
nucubiZe S. _ 141;
obeli _ 97;
obolenski a. d. _ 1107;
oTaRo SarvaSis Ze _ 801;
oknovi pitirime egz. _ 1101;
omar II xalifa _ 649; 657;
opocki aleqsi (egzarqosi) _ 1101;
orbeliani vaxtang _ 715;
orbeliani ivane _ 715;
orbeliani ioane _ 1058;
orbeliani papuna _ 1038; 1042; 1053;
1155;
orbeliani sulxan-saba _ 714; 715;
993; 995; 997-999; 1004; 1008;
1029; 1036;
oresti patriarqi (ierusalimis) _
510;
origeni – 119; 120;
oses Ze _ 1058;
osoxi _ 97;
ostroumovi _ 1108;
oqropiri _ 234;
oqropiri kaTalikosi (xunZeli) _
601; 606;
oqropiriZe aleqsandre _ 1129;
oqropiriZe leonide _ 1099; 1108-
1113; 1123; 1125; 1134;
oqropiriZe piros _ 1111;
oZrxosi _ 61; 516;
paata batoniSvili _ 720;
paata vaxtangis Ze _ 1044;
pavle _ 650;
pavle (beri) _ 1029;
pavle egzarqosi _ 1097; 1103;
pavle episkoposi (Tbileli) _ 1003;
pavle mociquli – 83; 111; 119; 124;
419; 777; 847; 881; 946; 1117;
paladi _ 558;
paladi helenopoleli _ 162;
palgen episkoposi _ 412; 413; 417;
palmosi _ 1139;
pandore aleqsandrieli _ 73;
papai Salvas Ze _ 860;
papi (mefe) _ 181; 182; 245; 281; 645;
papuaSvili T. _ 540; 1149;
o
p
1222 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
patariZe ramaz _ 72; 73; 75-78; 86;
519;
patkanovi _ 163; 164; 637; 641; 642;
685;
peroz mefe _ 255; 258; 297; 299; 372;
peroJavri sivnieli _ 219; 220; 222;
petre I _ 1000-1002; 1067;
petre I kaTalikosi _ 228; 1162;
petre III patriarqi _ 588; 591; 592;
594; 597; 598; 1162;
petre didi _ 1094;
petre episkoposi _ 192; 257; 396; 414;
427-430; 508;
petre iberi _ 82; 182; 444;
petre kaTalikosi _ 153; 231; 232;
271-273; 375; 302; 322; 323; 337;
petre konstantinepoleli _ 650;
petre mociquli – 111; 112; 118-120;
123; 124; 128; 133; 199; 272; 410;
423; 596; 597; 997; 1161;
petre mkawvreli (fuloni) _ 300-302;
309-311; 336; 1161; 1162;
petre mRvdeli _ 265; 266;
petre patriarqi (antioqiis) _ 300;
336; 429; 430; 587; 590; 1131;
1150;
petre presviteri _ 611;
petre qerdoli _ 374;
petriwi _ 676;
peCi g. _ 681;
pietro dela vale _ 918; 939-941;
977; 985;
piTagore _ 78;
pilate pontoeli _ 79; 199;
pilate pontoelis mama _ 165;
pimen salosi _ 853;
piros breTeli _ 387;
piros mRvdelmTavari _ 1109;
pirosi _ 650;
platoni _ 52;
pliniusi – 49; 109; 122;
plutarqe _ 93-97;
plutarqosi _ 128;
pompeusi _ 92-98; 165;
porta patriarqi _ 713; 723;
posnovi _ 1138;
potiomkini g. _ 1076;
prokle diadoxosi _ 1059;
prokofi bizantieli – 121;
prokofi kesarieli – 119; 284; 315;
339; 383; 1105;
proxore _ 859;
publius linicius valeriane _ 178;
ptoleme lage (soteri) _ 94;
Jak de vitriusi _ 918;
Jan Sardeni _ 971; 972; 984;
Jordania Tedo _ 154; 386; 512; 637;
884; 889; 917; 1112; 1146; 1151;
1156;
Juruli giorgi _ 1111;
radamisti – 113;
raevi paladi _ 1101;
rati liparitis Ze _ 748;
rati surameli _ 801;
ratiani p. _ 315; 787; 788;
raJdeni (wmida) _ 273; 274; 385; 390;
raxili _ 33;
rebeka _ 33;
rev marTali _ 92; 131; 185; 881; 1139;
revi (mirianis Ze) _ 209; 216; 218; 219;
221;
resmaga (mefe) _ 158;
riginosi _ 287;
rifsime _ 199; 200;
romanoz III _ 565; 569; 571; 574; 582;
583;
romanoz mitropoliti _ 1154;
roJdestvenski platon (egzarqosi) _
1101; 1110;
rostom erisTavi (raWis) _ 1074;
rostom mefe-xani _ 703; 711; 713; 723-
726; 742; 903; 928; 929; 950-955;
958-960; 965-967; 969; 970; 973;
976; 980; 983; 984; 987; 995; 1004;
J
r
1223s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
1036; 1057; 1060; 1069; 1081;
rostomis istorikosi _ 957;
roSi _ 41; 44;
rudnevi ioanike _ 1100;
rusa (aleqsandre mefis bebia) _ 876;
rusanovi Teofilaqte arqiepiskoposi
_ 1095; 1096; 1100;
rusudan mefe _ 805; 810; 812; 817;
820; 834; 835; 840; 846-848;
rusudani (Tamaris mamida) _ 802;
rufinusi _ 23; 97; 140; 143; 160; 162;
173; 224-226; 1142;
ruqnadini _ 808;
saakaZe giorgi _ 934-936; 943; 946;
960; 962; 963;
saakaZe ioseb Tbileli _ 1007; 1008;
saakaZe rostom-xan _ 964;
saba ganwmedili _ 82;
saba episkoposi (iSxnis) _ 459; 529;
531; 539;
saba kaTalikosi _ 276; 387;
saba mtbevari – 107; 581; 582;
saba ninowmideli _ 1039;
saba svingelozi _ 1153;
sabinini (sabinaSvili) gobron-miqaeli
_ 186; 192; 1101; 1156;
sagduxt dedofali _ 255;
sagduxti _ 260; 261; 286;
saduni _ 797;
saiaTnova _ 732;
salimi _ 950;
salome dedofali _ 95;
salome ujarmeli _ 197; 217; 219;
220; 222-224; 226; 1143; 1144;
1155;
samoel episkoposi _ 257; 271; 272;
302; 322; 412; 417;
samoel (samovel) (samuel)
kaTalikosi _ 229-232; 275; 479-
481;
samoel monazoni _ 265; 266;
samoeli (opizis winamZRvari) _ 529;
samnaRiri _ 269;
samuel anJeli _ 384;
samuel mgalobeli _ 554;
samueli _ 229;
samZivari _ 125;
saniabaz mefe _ 724;
saniba _ 956;
sara _ 31; 33;
sara beTlemeli (niafori) _ 198; 199;
sargis varamis Ze mxargrZeli _ 797;
801; 805; 807; 814; 816;
sargis Tmogveli _ 842;
sargis cixisjvreli _ 842;
sargisi _ 854;
sargon II _ 38;
sargon mefe _ 32;
sarmak kaTalikosi _ 297;
sarmean kaTalikosi _ 231;
sarqisiani g. _ 296; 300; 306;
saurmagi _ 65; 150; 180; 181; 261; 269;
270;
safar faSa _ 970;
saRir maxatlis Ze _ 806;
sayvareliZe eqvTime _ 1010;
saZagliSvili kirioni _ ix. kirion II
sahak III Zoraforeci _ 656; 657;
sahak amira _ 540;
sahak episkoposi _ 412; 417;
sahak didi _ 669; 670;
sahak kaTalikosi (somxeTis) _ 296;
297; 320;
sahaki _ 281; 308; 372; 377; 645;
sahl smbatiani _ 479;
sebeosi _ 341; 433; 435; 457; 655;
severiusi _ 303;
seil faSa _ 970;
selevk IV filipatori _ 94;
selim-xani _ 964;
semi _ 18; 19; 21; 144;
sen-marteni _ 163;
serapion zarzmeli _ 539; 1148;
sergi arqiepiskoposi – 119;
sergi patriarqi (konstantinepoleli)
_ 649; 650;
s
1224 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
sergi patriarqi (ruseTis) _ 1128;
svetlovi e. _ 88;
svetlovi p. _ 79;
svida _ 560;
svimaxosi _ 83;
svimeon kaTalikosi _ 566;
svimeon mTavarepiskoposi _ 228;
svimon levanis Ze _ 1005;
svimon mesvete _ 386;
svimon mTavarepiskoposi _ 239; 241;
svimon mefe _ 913; 916; 945; 951; 969;
970;
svimon mefe (qarTlis) _ 912;
svimon ufliswuli _ 911;
svimon Wyondidel-mwignobarTuxucesi
svimon juRaeci _ 1059;
svimoni (iveronis winamZRoli) _ 585;
sidamoniZe efrem II _ 1120; 1121;
1123; 1128;
sidonia _ 186;
sidonia (abiaTaris Svili) _ 92; 205;
207-209; 213; 222; 1143;
silovani (beri) _ 1029;
simeon beT-arSameli _ 343;
simon I (mefe) _ 723; 913;
simon II simon-xani _ 963;
simon kananeli – 112; 116; 118; 119;
121-124; 127; 130; 134; 524; 563;
567; 596; 602-604; 1138;
simon levanis Ze _ 988;
simon nasi _ 95;
simon-petre kaTalikosi _ 230;
simon-xani _ 956; 960;
simon julfeli _ 1059;
siropulosi silvesteros _ 624; 625;
smbat bagratuni _ 406;
smbat vrkani _ 399; 400; 403-406; 408;
415; 422;
smbat marzpani _ 451;
smbati _ 363; 411; 412;
sozomene ermia _ 160; 162; 193; 225;
226; 1142; 1161;
sokolovi ivane _ 1108;
sokrate _ 160; 162; 173; 1142; 1161;
sokrate sqolastikosi _ 23; 140; 225;
226;
solomon I _ 1045; 1065; 1071; 1073-
1075; 1084;
solomon II _ 1075; 1085; 1096; 1097;
solomon brZeni _ 945; 1053;
solomon mefe _ 1072; 1082;
solomoni vaxtang V-is Ze _ 1005;
soloRaSvili biZina _ 959;
sosana _ 198; 1129;
sosani _ 848;
sosTeni _ 453; 580;
sofiiski nikon (egzarqosi) _ 1101;
1103; 1109;
sofron palestineli _ 650;
sofroni _ 120; 650;
sofroni mitropoliti _ 879;
sofroniosi mitropoliti
(nikorwmideli) _ 1093;
sofroniusi _ 188;
sparami albaneTis dedofali _ 474;
476;
stalini i. b. _ 1120; 1121; 1126;
statofile _ 188;
stefane _ 378; 651;
stefane bizantieli _ 128;
stefane episkoposi _ 533; 1108;
stefane mtbevari _ 525; 526; 661;
1148;
stefane patriarqi (antioqiis) _ 300;
stefane sananois Ze _ 523;
stefane Wyondideli _ 547; 549; 554;
stefane xirseli _ 387;
stefanoz gurgenis Ze _ 497;
stefanoz episkoposi _ 342; 377; 412;
417;
stefanoz erismTavari _ 230; 231; 436;
stefanoz I erismTavari _ 448;
stefanozi _ 342; 434; 437; 490; 491;
517; 540;
stefanozi (mTavari) _ 391; 485;
straboni – 38; 54; 65; 66; 85; 92; 111;
140; 144; 170; 173; 182; 325; 326;
328; 340; 366; 367;
1225s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
stngene episkoposi _ 417;
suleiman II _ 916;
suleiman sulTani _ 917;
sumbat I _ 660;
sumbat daviTis Ze _ 564; 583; 1147;
sumbat mefe _ 660;
sumbat tiezerakali _ 498;
sumbati _ 434; 449; 450;
sureni _ 374;
sxirtlaZe zaza _ 355; 359; 537;
tabaRua i. _ 160;
tabali (Tabali) _ 53;
tariWani _ 531;
tacitusi (taciti) – 108; 113; 114;
328;
ter Smovani _ 732;
ter-mkrtiCiani g. _ 698; 700;
tiberi _ 651;
tiberiusi _ 123;
tigrani _ 165-167;
timoTe arqiepiskoposi _ 1061;
timoTe eluri _ 306;
tiribaZe (satrapi) _ 156; 157;
tiridati _ 123;
tite mociquli – 111;
tite flaviosi – 120;
tokarski n. _ 641;
tormasovi _ 1094; 1095;
totlebeni _ 1071; 1072; 1074;
traiane _ 160; 161; 186; 605;
troicki s. _ 131; 133; 233; 243; 244;
246; 288; 313; 1127;
turaevi _ 24;
uzun-hasani _ 901; 915;
ulfila episkoposi _ 98;
undilaZe daviTi (daud-xani) _ 963;
964;
uobosi _ 67;
uslar h. _ 38;
usupi _ 100;
uflos _ 61;
urban VIII _ 965; 966;
uxtanesi _ 167; 169; 331; 332; 356; 361;
362; 415; 417; 418; 422; 427-429;
434; 460; 507-509; 804;
fadloni _ 761; 762; 791; 796;
faTali-xani _ 1070;
fana-xani _ 1069;
farnavazi _ 46; 47; 50; 52; 60; 61-69;
71-73; 78; 84; 86; 87; 91; 136-138;
147-150; 153; 155; 158; 172; 259;
323-326; 349; 354; 366-369; 435;
440; 447; 448; 483; 486; 499; 516-
519; 563; 636; 677; 680; 687; 688;
701; 702; 880; 922; 1080; 1145;
1158;
farnaoz I _ 1079;
farnajomi _ 65; 84;
farsman I – 114; 174;
farsman II (qveli) – 109; 115; 122;
151; 180; 687;
farsman VI _ 484;
fasrsman mefe _ 228; 229; 385; 514;
517;
farsmani – 109; 110; 112-115; 120; 129;
151; 158; 230; 241; 251; 254; 275;
276; 282; 295; 386; 387; 484;
faustos buzandi _ 455;
faustosi _ 331; 332;
fafaziani ignati _ 708;
feiqar-xani _ 960-962;
feraZe grigol _ 1129; 1157;
ferozi _ 215; 219; 493;
filipe beTlemeli _ 554;
filipe diakoni – 120;
filipe mociquli – 111;
filipike (vardane) _ 503; 651; 652;
firdousi _ 1006;
foka _ 434;
foka episkoposi _ 412; 417;
foka keisari _ 377; 422;
foti patriarqi _ 653; 572;
t
u
f
1226 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
fotios patriarqi _ 665; 1152;
fsevdokalistane _ 685;
fsevdoplutarqosi _ 128;
furcelaZe d. _ 1092;
fxalaZe melqisedeki III _ 1120; 1123;
1128;
qavTar baramis Ze _ 749;
qaTib-Celebi _ 908;
qaixosro III _ 910;
qaixosro aTabgi _ 915;
qaixosro levanis Ze _ 984-987;
qaixosro mefe _ 1005;
qaixosro sardali _ 1039;
qami _ 18; 19; 21; 144;
qarTami – 117; 150; 681;
qarTlosi _ 37; 38; 48; 56; 61; 63; 68;
84; 99; 146; 150; 367; 516; 679; 687;
689; 690; 694; 1155;
qasre ambarvezi _ 253; 433;
qeTevan dedofali _ 929; 930; 932; 933;
935; 938-944; 949;
qerdol maTusala _ 377; 378;
qerim-xani _ 1044; 1069; 1072;
qerobin abulisZe _ 885;
qiTimi _ 20;
qiqoZe gabriel episkoposi _ 1102;
1114; 1129;
qiqoZe m. _ 1001;
qiCiknova _ 732;
qram xuar borzard _ 228; 241;
qristefore _ 529;
qristefore apahuneli _ 458;
qristefore arqiepiskoposi _ 1003;
qristefore kaTalikosi _ 376; 649;
656; 1019;
qristefore mTavarepiskoposi – 107;
qrizostomos mitropoliti _ 1130;
qsenefonte _ 50; 156-159; 297;
quSi _ 99;
quji _ 63; 64; 136; 147-149; 155; 483;
687;
Revondi _ 657;
`RomaroA~ _ 38;
yazan yaeni _ 838; 865;
yazax borCalu _ 1043;
yaiTmazaSvili filipe _ 732; 1050;
1056-1059;
yamari _ 100;
yara-yalxani _ 725;
yauxCiSvili T. _ 159; 692;
yauxCiSvili s. _ 705;
yaflanisSvili domenti _ 985;
yvaryvare _ 842; 887; 888; 901; 903;
yvaryvare II aTabagi _ 884; 885;
yvaryvare III _ 907;
yvaryvare IV aTabagi _ 890; 912;
yvaryvare aTabagi _ 872; 881; 883; 917;
yvaryvare mTavari (samcxis) _ 906;
yvaryvare spasalari _ 807;
yifiani dimitri _ 1092; 1101;
yifSiZe iosebi _ 49; 169;
yorRanaSvili merabi _ 959;
yorCibaSi _ 932;
yorCixa-xani _ 960-962;
yubaneiSvili s. _ 346;
yubasar amirspasalar-
mandaturTuxucesi _ 797; 800; 812;
yuTlu-arslani _ 800; 815; 816; 820;
Sabur I _ 178;
Sabur II _ 179;
Saburi _ 180; 181;
SaTi _ 470; 480;
Salva axalcixeli _ 807; 810; 811;
850;
Salva Toreli _ 807;
Salva qsnis erisTavi _ 929; 967;
Salva (xornabujelis Ze) _ 849;
SalikaSvili kikola _ 913;
SalikaSvili oTari _ 910;
q
R
y
S
1227s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
Samxali _ 937;
SaniZe akaki _ 103; 675;
SanSe mandaturTuxucesi _ 811; 835;
SaraSiZe q. _ 742; 743;
Sarvan Sahi _ 762;
SarvanSa _ 797; 807;
Sah-abas I _ 949; 952; 972;
Sah-abas II _ 949;
Sah-abasi _ 704; 711; 724; 735; 913;
931-938; 940-948; 960-963; 968; 977;
1004; 1059; 1060;
Sah-armen suqman II _ 796;
Sah-armeni _ 797;
Sah-ismaili _ 903; 904; 909; 918;
Sah-Tamazi _ 715; 910; 911; 934; 944;
Sah-navaz-xani _ 983; 984;
Sah-sefi _ 944; 949;
SeTi _ 18;
ServaSiZe _ 858;
ServaSiZe eqvTime _ 1098;
ServaSiZe yvap _ 1028;
Sero alvanTa mTavari _ 474;
Svarci eduard _ 234;
SilakaZe i. _ 58;
Siltbergeri i. _ 67;
Sio axali _ 929; 1009;
Sio (beri) _ 1029;
Sio kaTalikos-patriarqi _ 877;
Sio mRvimeli _ 387; 391; 540; 1114;
1148;
SiolaSvil-RuduSauri ilia II _
1121-1123; 1128-1130; 1135;
SioS baraTiani (baraTaSvili) _ 724;
956;
Smerlingi r. _ 535;
SoTa grigolis Ze _ 751;
SoTa rusTaveli _ 824; 845; 1007;
1009;
SroSana _ 204;
Striteri _ 67;
SuSania aleqsi _ 1129; 1133; 1134;
SuSaniki _ 81; 83; 224; 226; 354; 356;
376; 400; 409; 412; 414; 483; 1147;
Suxardti hugo _ 25;
CamCi _ 732;
CamCiani _ 447;
CarmaRan noini _ 841;
CaRata noini _ 841; 852;
Cermag kaTalikosi _ 275; 276; 386;
Cimaga kaTalikosi _ 229;
Cingiz xani _ 833;
Cingis yaeni _ 866;
Cistiakovi i. _ 78;
Ciqobava arnold _ 29; 135;
Cixa erisTavi (dimitris Ze) _ 497;
ColoyaSvili beena _ 918;
ColoyaSvili biZina _ 929; 967;
ColoyaSvili nikoloz _ 959; 992;
ColoyaSvili nikoloz amba
alaverdeli – 107;
ColoyaSvili nikoloz (nikifore
irbaxi) _ 711;
ColoyaSvili revaz saxlTuxucesi _
960;
ConCol-musa _ 1044;
CormaRan noini _ 834;
CubinaSvili g. _ 445; 448;
CubinaSvili daviT _ 98; 1155;
Cudecki _ 1101; 1103;
CxartiSvili m. _ 194; 222; 226; 324;
686; 1143; 1144;
CxataraiSvili q. _ 796;
CxeiZe sexnia _ 1008; 1154;
CxetiZe evdemon I _ 1010; 1154;
cagareli al. _ 1108; 1156;
camcievi r. _ 192;
cece _ 128;
cidkia mefe _ 43;
cincaZe kalistrate _ 511; 1103; 1116;
1119; 1120; 1123; 1125; 1156; 1157;
1163;
cicianovi _ 1094; 1095;
ciciSvili baadur _ 962;
ciciSvili zaali _ 1018;
C
c
1228 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
ciciSvili zaza _ 1018;
ciciSvili nodar _ 725; 965;
ciciSvili cici _ 1018;
cicqiSvili qristefore _ 1119; 1123;
cotne dadiani _ 842-844;
cqiri _ 540;
cxadaZe q. _ 705;
ZiZiguri S. _ 21; 25; 29; 59; 67; 70;
wereTeli akaki _ 1108;
wereTeli dosiTeosi _ 1034;
wmida basili _ 374; 939; 997;
wmida giorgi _ 97; 197; 675; 754; 1153;
wmida nino _ 52; 87; 89; 97; 98; 133;
143; 155; 160-162; 172; 183-185;
188-195; 197-223; 226; 227; 235;
238; 239; 241; 265; 266; 272; 278;
315; 329; 348; 350; 354; 364; 391;
392; 509; 524; 537; 551; 552; 554;
555; 557; 606; 683; 686; 692; 881;
886; 891; 893; 965; 1010; 1092;
1139; 1143-1145; 1152; 1153; 1158-
1161;
wulaia g. _ 496; 516; 518; 520; 565;
wuwunava ioane episkoposi _ 1073;
WavWavaZe garsevani _ 1076;
WavWavaZe ilia _ ix. ilia marTali
Wiaber mandaturTuxucesi _ 801;
WiWinaZe g. _ 1152;
WiWinaZe z. _ 729; 732; 733;
xamurab mefe _ 32;
xanTaZe giorgi _ 1023;
xaxanaSvili aleqsandre _ 1108; 1152;
xaxanaSvili b. _ 736;
xeTTura _ 33;
xelaia ambrosi _ 1110; 1111; 1113;
1115-1120; 1123; 1125; 1129; 1157;
xelaSvili ioane _ 538; 1100;
xerxeuliZe aRaTang _ 962;
xerxeuliZe nikoloz _ 721; 1053;
xerxeuliZe oman _ 1155;
xinTibiZe e. _ 98; 193;
xonelia r. _ 636;
xoreSani _ 934; 945;
xosro _ 269; 273; 274; 308; 340; 363;
372; 375; 385; 434; 456; 457; 468;
576; 648;
xosro I anuSirvani – 117; 308; 373;
435; 446; 455;
xosro II farvizi – 117; 341; 373; 399;
402; 406; 420-422; 434; 436; 437;
452;
xosrovi _ 179; 470; 472;
xrisanfi patriarqi _ 333; 502; 505;
506; 588; 615; 1157;
xriso _ 186;
xruSCovi n. _ 1120; 1121;
xuara mogvi _ 209;
xuaran-xuara _ 213;
xuaranZe _ 261; 269; 273;
xudabaSovi _ 163;
xudadovi nikolz _ 732;
xuediosi _ 530;
xuciSvili papuna _ 973;
javanSiri _ 726;
javaxiSvili aleqsandre _ 642;
javaxiSvili ioseb _ 985;
javaxiSvili ivane – 24; 29; 31; 40; 41;
49; 67; 70-72; 75; 77; 85-87; 92; 97;
100; 108; 131; 137; 154; 161; 163;
170-176; 186; 196; 223; 224; 254;
256; 257; 259; 315; 323; 327; 328;
330; 331; 333; 339-346; 386; 387;
390; 392; 422; 423; 427; 447; 496;
505; 519; 526; 527; 545; 546; 550;
603; 637; 638; 642; 643; 703; 766;
769; 773; 775; 777-779; 781; 783;
788; 812; 818; 830; 834; 861; 862;
877; 889; 895; 920; 937; 949; 950;
Z
w
W
x
j
1229s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
960; 979; 1012; 1068; 1087; 1143-
1146; 1148; 1149; 1151; 1157; 1160;
1161;
javaxos _ 61; 516;
jaiani beJan _ 1017;
jal-al-ed-dini _ 810; 811; 850;
janaSvili mose _ 83; 637; 1055; 1156;
janaSia n. _ 251-253; 257; 316; 320;
1142;
janaSia simon _ 26-28; 31; 38; 39; 44;
45; 47-49; 51; 52; 53; 54; 67; 68; 69;
71; 77; 249; 253; 256; 257; 314; 324;
441; 446; 447; 552; 553; 1001; 1140;
1157;
jandieri daviTi _ 936;
jafari xalifa _ 527;
jafariZe pavle _ 1116;
jafariZe trifon _ 1111;
jayeli _ 807;
jayeli axalcixis faSa _ 1084;
jajaniZe germane _ 1129;
jehan-Sahi _ 880;
jibRu xakani (jebu xaqani) _ 437; 468;
469; 470;
jila d. _ 626;
jovio paolo _ 909;
jojiki vaSdenis Ze _ 452; 699;
juanSer spaspeti _ 240; 261-263; 269;
286;
juanSeri _ 68; 152; 154; 155; 251; 255;
256; 259; 273; 283; 284; 309; 310;
314; 315; 321; 343; 366; 368; 387;
435; 447; 483; 487; 490; 493; 494;
496; 553; 554; 1145; 1146;
juanSeri alvanTa mTavari _ 471;
habovi _ 1076;
haiki _ 56; 58; 59; 608; 685;
hamami _ 452;
haosi _ 38; 56; 59; 146; 367; 680; 685-
687; 1155;
harani _ 31;
harma _ 55;
harnaki a. _ 192;
hasanbegi _ 888;
hekatos mileteli _ 46;
herakle _ 41; 42;
herakle keisari (imperatori) – ix.
erekle keisari
herberti Tomasi _ 985;
herode – 88; 111; 206;
herodote _ 20; 38; 39; 45; 46; 53; 55;
90; 157;
herosi _ 37; 56; 99;
hirkan II _ 95;
hovsefi kaTalikosi _ 462;
hovhanes oZneci _ 656; 657;
homeli fr. _ 24;
horacio justiniano _ 625;
hormizdi _ 433;
hohanes kaTalikosi _ 342;
huseini _ 989;
h
b) geografiul saxelTa
abazgia (abasgia) _ 299; 501; 503; 515;
602; 892;
abasabadi _ 934;
abaSa (mdinare) _ 524;
aboci _ 662;
agaraki _ 273; 318; 322; 343;
agarani _ 750; 752;
agriCai _ 1043;
adarbadagani _ 564; 837; 850;
adigeni _ 742;
avareTi _ 605; 606;
avlabari _ 878; 1037;
avlabris Wala _ 878;
avstria _ 1135;
avRaneTi _ 833;
a
1230 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
avRani _ 1042;
avWala _ 748; 756;
azati (mdinare) _ 375; 457;
azerbaijani _ 793; 795; 797; 837; 925;
1066; 1069; 1076; 1085; 1118;
azovi _ 894;
azovis zRva _ 20;
aTeni _ 244; 654;
aToni _ 1149; 1150;
aTonis mTa _ 573; 587;
aTonis monasteri _ 83; 558; 583; 783;
789; 878;
aia sofia _ 303; 647;
airaratis provincia _ 457; 458; 707;
akeTi _ 1021; 1049;
akropolisi _ 65; 93;
alagiri _ 1100;
alaverdi _ 630; 632; 783; 849; 936;
943; 950; 966-968; 1010; 1023; 1032;
1092; 1095; 1099;
alazani _ 607; 1060;
alaznispireTi _ 838;
alamuTi _ 841;
alamuTis cixe _ 852; 911; 912; 945;
alania _ 129; 543;
albaneTi (alvaneTi) – 45; 51; 52; 65;
92; 94; 96; 109; 110; 113-115; 169;
170; 172; 174; 248; 255; 256; 311;
328; 329; 336; 343; 352-357; 361;
363; 380; 382; 386; 388; 396; 400;
407; 410; 414; 418; 429; 431; 442;
452; 460-462; 465-468; 471; 472;
474-481; 484; 502; 507-509; 513;
537; 543; 549; 551; 576; 601; 607;
616; 617; 640; 647; 652; 655; 657;
671; 697; 708; 828; 873; 874; 909;
916; 1070; 1139;
albania _ 341; 440; 909;
aleqsandre nevelis taZari _ 1128;
aleqsandria _ 83; 133; 233; 234; 244;
288; 290-293; 298; 301; 303; 306;
312; 314; 317; 410; 423; 438; 463;
466; 611; 615; 616; 618-623; 625;
627; 647; 649; 653; 809; 829; 879;
1137;
alvania _ 935;
ali _ 958; 1057;
alianaTi (sofeli) _ 738;
alinjis cixe _ 863; 867; 868;
aloni _ 753;
alJiri _ 916;
amasia _ 621; 1012;
amierkavkasia – 27; 28; 45; 54; 71; 108;
112; 117; 181; 251; 252; 254; 258;
278; 279; 284; 321; 336; 341; 352;
353; 358; 385; 387-389; 396; 400;
403; 418; 420; 426; 434; 438; 440;
451; 452; 460-462; 465; 467; 468;
470; 496; 497; 513; 535; 544; 577;
657; 661; 680; 681; 736; 743; 790;
791; 793; 795; 821; 862; 864; 865;
909; 912; 921; 931; 935; 937; 1000;
1066; 1067; 1069-1071; 1075; 1084;
1112; 1140; 1146; 1159;
amuWi (sofeli) _ 878;
anakofia _ 524; 762;
anakofiis cixe _ 584;
ananuri _ 741; 1020; 1022; 1041; 1077;
anatolia _ 27; 762;
andriawmida (sofeli) _ 1121;
anisi _363; 498; 586; 603; 604; 609; 617;
755; 763; 765; 769; 786; 794-797;
799; 804; 809; 815; 821-823; 836;
842; 843; 862; 872; 874; 953;
ankara _ 1065;
ankviria _ 313;
antioqia – 111; 112; 118; 132; 133; 178;
192; 193; 205; 232-236; 238; 239;
242-246; 250; 269; 272; 277; 278;
287; 288; 290-293; 295; 298-303;
311; 312; 314; 317; 333-336; 389;
423; 439; 454; 459; 460; 464; 466;
473; 499; 501; 503-506; 509; 511;
514; 515; 543; 548; 563; 574; 587-
595; 597; 598; 602; 610-612; 615;
616; 618-623; 625; 627; 653; 666;
680; 748; 762; 763; 784; 809; 879;
885; 886; 888-893; 1016; 1127; 1131;
1231s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
1138; 1150; 1151; 1161; 1162;
anCis saydari _ 540;
anCisxatis eklesia _ 1055; 1065;
anZiaZori (anZioZori) _ 64; 264;
anZoreTi _ 264;
anwuxi _ 606; 607;
apeninis naxevarkunZuli _ 24; 26;
apulia _ 653;
arabeTi – 94; 96; 109; 291; 524; 555;
754;
aragawis mTa _ 393;
aragvi _ 212; 1041;
aragvi (mdinare) _ 61; 263; 876;
aragvis saerisTavo _ 1020;
aragvis xeoba _ 47; 866; 869; 1042;
aradeTi (sofeli) _ 872;
aramunTa _ 377;
arani _ 761; 828;
araradis qveyana _ 58;
ararati _ 376-378; 751; 794; 795;
araratis mTa (masisi) _ 55; 98;
araratis mTebi _ 18; 837;
araratis somxeTi _ 862;
araqsi (mdinare) _ 53; 66; 156; 157;
163; 194; 564; 607-609; 791; 836;
837; 1043; 1044; 1066; 1068; 1069;
1075;
argveTi – 109; 141; 326; 327; 369-371;
450; 488; 491; 493; 501; 503; 504;
524; 557; 746; 789; 803; 1013; 1026;
ardabagani _ 915;
ardisi (sofeli) _738;
arezi (mdinare) _ 607-609; 963; 964;
arzrumi _ 164; 609; 708; 797; 806; 872;
908; 910; 914; 916; 953; 964; 970;
1002;
arTvini _ 49;
arian-qarTli _ 37; 50; 51; 52; 61; 689;
690; 691; 694; 695;
armazi (qalaqi) – 65; 66; 92; 93; 108;
268; 274;
armazis mTa _ 52; 61; 212;
armazis cixe – 93; 114; 202; 314;
armazis xevi – 109; 114;
armenia (arminia) – 55; 65; 66; 114; 452;
479; 765; 768;
artaani _ 151; 183; 272; 318; 322; 343;
516; 517; 662; 709; 807; 858; 910;
1072;
artaanis naqalaqevi _ 64;
artanuji (artanisi) – 116; 267; 746;
858;
artanujis cixe _ 267; 528; 540;
artanujis xevi _ 267;
artaSati – 113; 115; 116;
artahani _ 328;
arqidia (arxidia) _ 616; 622;
arcaxi _ 311; 352; 1043;
arxabe (araxve-su) (mdinare) – 122;
asia – 119; 128; 129; 234; 242; 243; 287-
289; 291; 292; 294; 299; 301; 313;
322;
asiria _ 881;
asisfori _ 746;
aspinZa _ 741; 747; 1072;
astarabadi _ 950; 968;
astraxani _ 1001; 1047; 1056;
asureTi – 40; 41; 111; 112; 374; 427;
658; 757;
asuristani _ 64;
ateni – 108; 448;
atenis sioni _ 342; 347; 485; 527; 701;
atenis cixe _ 944;
atlantis okeane _ 21; 94; 710; 1057;
atropatena _ 178;
afrika – 112
afsari – 109; 121-123;
afsari (Woroxi) (mdinare) – 122;
afsaris cixe-simagre – 121, 122, 130;
afSileTi _ 524;
afxazeTi – 118; 119; 127; 128; 152-154;
158; 161; 167-169; 263; 267; 274;
278; 299; 323; 334; 335; 344; 347;
351; 366; 368; 371; 442; 447; 468;
483; 485-490; 492-496; 498-507; 514-
518; 520; 521; 528; 544; 545; 548;
551; 554; 558; 559; 563-565; 567;
573; 584; 596; 599; 601-606; 613;
1232 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
617; 629-632; 659; 660; 689; 747;
750; 753; 760; 771; 785; 799; 800;
802-805; 814; 818; 820; 822; 839;
843; 844; 847; 858; 859; 872; 882;
891; 892; 894-897; 924; 925; 927;
973-977; 996; 1010-1017; 1020;
1027; 1028; 1033; 1054; 1074; 1079;
1090; 1093; 1097; 1099; 1109; 1129;
1132; 1140; 1146; 1151; 1154; 1157;
1159;
aqadi _ 32; 99;
aqaia-aTeni _ 654;
aqili _ 622;
aSornia _ 753; 792;
aSoci _ 182;
aSrafi _ 947;
aSqezani _ 20;
aCabeTis cixe _ 738;
awyuri (awyveri) _ 124; 125; 129; 188;
257; 409; 662; 853; 881; 884; 890;
891; 900; 902; 903; 923; 955; 1071;
1139;
awyuris taZari _ 125; 127;
aWara – 109; 325; 326; 366; 367; 369;
746; 881; 895; 1073; 1090; 1117;
1129;
axaia (axaie) _ 653;
axalgori _ 741;
axaldaba _ 740;
axali aToni – 122;
axalsofeli _ 741;
axal-ubani _ 878;
axalqalaqi _ 723; 740-742; 1063;
axalcixe _ 714; 716; 723; 732; 736;
742; 912; 955; 961; 962; 970; 1045;
1063; 1065; 1066; 1071; 1072; 1121;
axalcixis safaSo _ 713;
axalcixis wm. marines eklesia _ 742;
axiza _ 257; 267; 272; 318; 322; 343;
517;
axizas cixe _ 267; 540;
axsu (mdinare) _ 564; 836;
axtala _ 47; 878; 1017; 1117;
axtamaris sakaTalikoso _ 709;
ajameTi _ 747;
babiloni _ 23; 25; 30; 31; 32; 39; 40;
42-44; 58; 88; 98; 99; 549;
baTumi – 122; 895; 910; 996; 1015; 1074;
1120; 1128; 1129;
bazaleTis tba _ 963;
bazeli _ 624;
balkaneTis naxevarkunZuli _ 24; 26;
585; 653;
bambakis mTa _ 47;
bana _ 409;
baraleTi _ 1023;
barda _ 961; 962; 964; 987;
bardavi _ 261; 433; 652; 753; 792; 795;
806; 838; 867;
bardaSeni _ 607;
bareTelTa _ 530;
barikas kari _ 446;
basiani _ 377; 457; 531; 609; 666; 751;
755; 797; 808; 809;
baqo _ 970;
baRdadi _ 269; 450; 529; 549; 1072;
baxreini _ 316;
baxtrioni _ 966; 967;
bedia _ 148; 567; 632; 1010; 1016;
beTania _ 789;
beT-lapati _ 299;
beTlemi – 89; 99; 119; 917;
belaqani _ 607; 853; 897; 933; 992;
1017; 1042; 1065; 1066; 1071; 1089;
belgia _ 1135;
berbuki (sofeli) _740;
berduji (debeda) _ 51;
berdruji (berdujisi) (mdinare) _ 260;
690;
berTubani (daviT-gareja) _ 1028;
bizantia – 106; 117; 153; 155; 156; 182;
183; 193; 233; 237; 238; 248-251;
278-282; 284; 286; 288; 290; 295;
296; 298; 299; 302; 306; 309; 314;
316; 317; 319-323; 327; 329; 337;
339; 340; 344; 351; 362-364; 366;
369; 370; 382; 383; 387; 388; 391;
b
1233s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
398-402; 422; 424; 427; 429; 430;
433-435; 438; 439; 445-447; 449-452;
461; 464; 465; 479; 487; 490-492;
496; 503; 505; 522; 526; 527; 532;
536; 555; 556; 564; 565; 567; 568;
571-573; 575-577; 579; 581-587; 589;
590; 592; 594; 595; 597; 598; 606;
613-615; 619; 623; 624; 627; 644;
646; 648; 650; 651; 653; 655-657;
658; 661; 664-667; 670-675; 677;
678; 686; 699; 707; 762; 786; 789;
825; 837; 886; 896; 900; 1105; 1140;
1144; 1149; 1150; 1162;
bizantioni _ 290;
biTinia (biTvinia) _ 119; 291; 292; 313;
652;
birTvisis cixe _ 528;
birTvisis cixis eklesia _ 868;
biWvinTa _ 188; 366; 489; 599; 602; 604;
605; 632; 893; 894; 924; 976; 1010;
1013-1018; 1021; 1023; 1027; 1033;
1080;
bijni _ 379;
bijnisi _ 797;
bogdanovka _ 741;
bodbe (daba bodi) _ 217; 219; 220; 222;
223; 257; 315; 1095; 1099; 1143;
bolnisi _ 257; 273; 318; 322; 327; 343;
789; 1017;
boJanas wyaro _ 755;
bori (sofeli) – 109;
borota _ 753;
borCalo _ 736; 1043; 1060;
bosnia _ 916;
britaneTis kunZuli _ 559;
bulgareTi _ 244; 541; 566; 585; 616;
623; 757; 861; 916; 1126; 1127;
1131;
burgundia _ 887; 888;
gagi _ 755; 803; 807;
galatia – 119;
ganuxi _ 607;
ganZaki _ 1043;
ganZasari _ 964;
ganja (ganZa) _ 363; 754; 762; 796; 806;
807; 820; 828; 838; 851; 872; 916;
935; 937; 961; 963; 964; 1043; 1066;
1069; 1076; 1081;
ganjis kari _ 965;
gardabani _ 378; 446; 700;
gardmani _ 311;
garejis udabnoebi _ 537; 538; 878;
853;
garizini _ 92;
garini _ 622;
garisi _ 911;
garnisi _ 377; 810;
gaCiani _ 136; 315; 361; 700; 750; 873;
874;
geguTi _ 802; 803;
gelaTi _ 750; 769; 772; 950; 976; 1010;
1046; 1055; 1098; 1113; 1123; 1152;
gelaqunis mTebi _ 837;
genua _ 1113; 1115-1117;
`georgia~ _ 559;
georgievski _ 1067; 1091;
gerizimis mTa _ 95;
germania _ 20; 981; 1120; 1125; 1135;
gilan-mazandara _ 947;
gilaqma _ 915;
gisis eklesia _ 474; 478;
giSis cixe _ 751;
glola-Rebis sanaxebi _ 605;
gogarene _ 66; 182;
goTeTi _ 515; 543; 605; 892;
golgoTa _ 860; 878; 917;
golovino _ 47;
gonia _ 961; 972;
gonio – 109; 121; 122;
gonios cixe-simagre – 122;
gori – 108; 490; 713; 715; 721; 736;
740; 794; 912; 913; 935; 955; 958;
971; 1057; 1089; 1097; 1100;
goris cixe _ 913; 955;
gostibi _ 946;
grakali _ 740;
g
1234 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
gremi _ 909;
guaspuragani _ 228;
gugarqi (gugareTi) _ 165-167; 182; 183;
193-195; 317; 318; 327-329; 342;
356; 358; 360-363; 370; 409; 412;
436; 444; 446; 449; 452; 474; 485;
487; 553; 640; 660; 682; 684; 700;
701; 1158;
gudayva _ 443; 449; 567;
guTeTi _ 460; 544;
gulamyala _ 948;
gulgula _ 315;
gulistani _ 755;
gumbadi _ 440;
gunaTle _ 530;
guria _ 145; 161; 491; 493; 501; 502;
803; 858; 872; 895-897; 907; 910;
914; 916; 919; 922; 971; 996; 1010;
1011-1013; 1015; 1017; 1021; 1045;
1049; 1055; 1073; 1074; 1078; 1079;
1084; 1085; 1089; 1095-1099;
gurjistani _ 910;
dabisa _ 540;
dadaSeni _ 786;
daviT gareja _ 357-359; 929; 1010;
1018; 1027-1029; 1032; 1055; 1095;
daviT garejis naTlismcemlis
monasteri _ 998; 1028; 1029; 1095;
daviT garejis dodos monasteri _
1028; 1029;
dakia _ 653;
damasko – 111; 649;
dampalo _ 1020;
dania _ 1135;
dardania _ 653;
darialani _ 865; 866;
dariali _ 446; 660; 752; 864; 866;
darialis kari _ 263; 875;
darubal _ 99;
darubandi _ 797; 828; 836; 858; 864;
867; 873; 909; 937; 1001;
darCeli _ 1026;
dasavleT iberia _ 559;
dasarRi (sofeli) _ 878;
daRestani _ 605; 606; 853; 866; 908;
912; 931; 964; 1001; 1043;
debeda _ 838;
debedas xeoba _ 931;
delfosis samisno _ 70;
demoTis cixe _ 151;
derbendi _ 357; 606; 908;
dvaleTi _ 606; 866; 973; 975; 1003;
1041;
dvini _ 200; 304-309; 311; 331; 362;
373-377; 379-382; 387; 388; 398;
399; 401; 407; 418; 421; 455; 480;
481; 456; 459; 533; 552; 555; 575;
647; 648; 652; 656; 671; 797; 804;
809; 836; 862;
diaoxi _ 47; 608; 921;
diauxi _ 28;
didaWara _ 125; 899;
didgori _ 754; 763; 767; 793; 807;
didi britaneTi _ 1134;
didi garejvari _ 740;
didi gelaquni _ 806;
didi liaxvi _ 739; 1041;
didoeTi _ 964;
divri _ 531;
dioskuria – 122;
dirbi _ 740;
diRmis veli _ 62;
diRomi _ 739; 748;
dmanisi _ 755; 763; 789; 796; 797; 849;
1017;
dmanisis cixe _ 1053;
duSeTi _ 967;
egeida _ 29;
egeosis zRva _ 710;
egvipte – 32-35; 40; 76; 79; 88; 94; 109;
111; 112; 292; 298; 301; 302; 312;
314; 416; 427; 438; 444; 522; 651;
859; 861; 878; 916; 970; 971; 1037;
egri _ 1160;
d
e
1235s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
egrisi – 51; 63; 64; 68; 110; 119; 136;
145; 147-155; 172; 173; 181; 192;
193; 195; 251; 258; 259; 262; 275;
323-327; 329; 342; 365-370; 385;
441; 442; 444-448; 450; 483-485;
487; 488; 490; 491; 493; 496; 501;
503-505; 516; 517; 520; 524; 557;
659; 660; 563; 687; 688; 927; 1140;
1159; 1160;
egrisis zRva _ 483;
egriswyali (mdinare) _ 37; 45; 50; 52;
64; 65; 148; 153; 154; 158; 170;
172; 174; 195; 196; 330; 366; 367;
442; 449; 450; 514; 687; 689; 690;
694; 695; 1080; 1081; 1158;
edesa _ 299; 300;
`evnuqis cixe~ _ 916;
evfrati _ 20; 27; 28; 31; 32; 39; 163;
608; 609;
evqsinis ponto _ 140; 161; 162;
ezinki _ 828;
eTiopia – 112; 119; 121; 130;
ekeleci _ 64; 264;
eki _ 1013;
elada _ 96; 616; 809; 829; 1126; 1127;
1132;
elavsi _ 901;
elarbini (daba) _ 201;
elivardi _ 377; 379;
eliseni _ 607;
enguri (mdinare) _ 50; 974; 996; 1016;
1017; 1028;
eniseli _ 908; 931; 953;
epiri _ 653;
erasti _ 1023;
erayi _ 809; 962; 970; 971;
erevani _ 743; 931; 970; 986; 1002;
1043; 1066; 1069; 1070; 1076;
ereqi _ 99;
erzinkani _ 564;
erzinjani _ 564;
erzrumi _ ix. arzrumi
erTawmida _ 946;
eridu _ 32;
eruSeTi _ 215; 257; 272; 318; 322; 343;
517;
erwo _ 329; 441; 876; 935; 936; 967;
erwuxi _ 749; 774;
espaneTi _ 23; 94;167; 559; 561; 937;
963; 981; 1135;
efesia _ 621;
efeso – 111; 199; 287; 289; 300; 305;
466; 473; 625; 646;
eCmiaZini _ 709; 710; 716; 719; 720;
723; 726-729; 742; 994;
vake _ 337; 365;
valaSkerti _ 609; 786; 914; 953;
valaxeTi _ 916;
vani _ 326;
vanis naqalaqari _ 369;
vanis tba _ 28; 564; 617;
vanqi _ 732;
vanqis saydari _ 737;
vardiani _ 607;
vardisubani (sofeli) _ 739; 878;
vardcixe – ix. rodopolisi
varcixe _ 442; 450;
varZia _ 808; 809; 829; 885; 886; 854;
904; 910;
varxiani (sofeli) _ 738;
vaspuragani _ 375;
vatikani _ 625; 727; 996;
vaRarSapati _ 191; 646-648;
vaya (sofeli) _740;
vaSnari _ 443-445;
velTa (sofeli) _ 878;
veli (sofeli) _ 608; 734;
veliscixe _ 273; 847;
venecia _ 624; 901;
veJinis cixe _ 747;
verxvianT zegani _ 607;
veqsinis zRva _ 691;
vladikavkazi _ 1099; 1100;
vladimiris eparqia _ 720; 1047;
vladimiris da ieropolisis eparqia _
1048;
volgispireTi _ 812; 835;
v
1236 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
zaden-gora (sof.) _ 125;
zaden-cixe _ 65; 84;
zadenis mTa _ 212;
zari _ 607;
zegami _ 909;
zedaznis cixe _ 748;
zemorexi _ 741;
zestafoni – 109;
ziganevi _ 443; 449;
zirkiani (zirkianT eklesia) _ 737;
zodexi (sofeli) _ 738; 739;
zRuderi – 108;
Taboris mTa _ 204;
Tavrizi _ 710; 864; 872; 880; 915; 964;
970; 987; 1002; 1066;
Takveri _ 155; 337; 365; 413; 491; 493;
501; 803;
Tasmaluri (sofeli) _ 726;
Tbilisi _ 62; 83; 168; 170; 181; 228-
230; 241; 257; 274; 275; 314; 341;
356; 363; 364; 416; 422; 433; 436;
437; 449; 468-471; 485; 486; 491;
497; 512; 518; 527; 528; 540; 563;
570; 586; 629; 633; 638; 658; 659;
662; 710; 713; 715; 716; 720; 721;
723; 724; 726; 729; 731-733; 737;
741-743; 750; 754; 756; 761-763;
765; 785-787; 789; 803; 804; 811;
812; 821; 834-836; 849-851; 858;
859; 861; 865; 874; 880; 901; 909;
911; 912; 936; 947; 950; 956; 958;
961; 963; 973; 980; 998; 1008; 1029;
1032; 1035; 1037; 1038; 1050; 1054;
1055; 1057; 1058; 1060; 1076-1078;
1085; 1094; 1095; 1097; 1099; 1100;
1110; 1112; 1113; 1121-1123; 1126;
1130; 1131; 1156; 1164;
Tbilisis eklesia _ 878;
Tbilisis cixe _ 279; 468; 903; 909;
911; 983; 985; 1043;
Tbilisis wm. nikolozis eklesia _ 1107;
Tebe _ 444;
Tebeli _ 738;
TeTriwyali (mdinare) _ 836; 837; 908;
1066;
TeklaTi _ 1013;
Telavi _ 741; 1054; 1056; 1099; 1100;
Telavis RvTismSoblis eklesia _ 737;
TeleTis wm. giorgis eklesia _ 737;
Temura _ 915;
Teodore-wmida _ 379;
Teodosia _ 605;
Teodosiopolisi _ 459; 607;
Tergi (mdinare) _ 263; 866;
Tesalia _ 653;
Tesalonike _ 623;
TeZami (mdinare) _ 958;
TeZmis xeoba _ 869;
TianeTi _ 441; 935; 936; 897;
Tmogvi _ 747; 800; 805;
TorTomi _ 953;
TorTumis cixe _ 869;
TorRvas cixe _ 935;
ToSeTi _ 607;
Trakia _ 233; 234; 242; 243; 287-289;
291; 292; 294; 298; 301; 313; 314;
322; 543; 829;
TrialeTi _ 27; 168; 183; 328; 662;
748; 750; 751; 754; 755; 789; 803;
838; 869; 946; 1022; 1023;
TurqeTi _ 609; 623; 708-711; 714; 718;
723; 728; 734; 736; 765; 912; 916-
918; 954; 955; 957; 958; 971; 982;
990; 992; 998; 1000; 1001; 1003;
1045; 1072; 1073; 1075; 1084; 1089;
1099;
TuSeTi _ 219;
Tuxarisi _ 152; 153; 182; 267; 483;
516;
TxoTis mTa _ 211; 217;
iava _ 710;
iberia (iveria) – 20; 39; 42; 45; 50; 51;
53; 65; 66; 84; 92-97; 108-117; 120-
z
T
i
1237s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
123; 127-131; 133; 139-141; 143;
145; 153; 157-162; 167-172; 174;
178; 179; 181; 182; 189; 194; 244;
279; 299; 323; 325-328; 334; 336;
339-341; 345; 346; 349; 354; 357;
361; 364-366; 368; 369; 383; 422;
433; 439-442; 446; 449-451; 479;
483; 484; 501-503; 505; 506; 515;
521; 541; 543; 550; 558-561; 563;
591; 605; 607; 608; 612; 614-617;
620-622; 624-626; 699; 892; 893;
921; 963; 1014; 1078; 1079; 1105;
1106; 1108; 1125; 1131; 1159; 1161;
iberia zemo _ 67; 501; 502; 504; 506;
527; 563-565; 604; 616; 1014; 1078;
1082; 1157;
iberia qvemo _ 501; 502; 505; 506; 527;
544; 563; 565; 567; 604; 615; 616;
892; 1014; 1078; 1082; 1157;
iberiis naxevarkunZuli _ 26;
ierusalimi – 40; 42; 43; 79-81; 88; 96;
111; 112; 119; 120; 122; 124; 126;
129; 198; 199; 205; 206; 215; 219;
234; 244; 269; 271; 273; 291; 292;
313; 314; 319; 322; 331; 335; 363;
373; 391; 397; 402; 404; 406; 410;
411; 413; 421; 423; 434; 435; 454;
463; 472; 473; 478; 480; 489; 500;
509; 513-515; 527; 543; 551; 552;
569; 576; 585; 587-589; 598; 611;
615; 616; 618-623; 625; 627; 647;
649; 674; 748; 757; 762; 767; 769;
808; 809; 859; 860; 878; 879; 885;
886; 888; 892; 893; 917; 918; 931;
1016; 1137; 1150;
iveroni _ 569; 573; 574; 582-587; 598;
930; 1149;
ivris xeoba _ 794;
ivrispireTi _ 795; 838;
izmiri _ 1065;
ikorTa _ 1010;
iliria _ 301; 653;
ilirikia _ 291; 292;
ilRazi _ 792;
imereTi _ 145; 161; 327; 445; 488; 502;
559; 603; 628; 630; 725; 732; 750;
873; 887; 896-898; 903; 906; 909;
910; 914; 916; 919; 920; 922; 924;
935; 945; 947; 964; 966; 968; 971;
974; 976; 983; 985; 987; 990; 996;
1008; 1010-1013; 1017; 1022; 1045;
1051; 1054; 1055; 1057; 1063; 1066;
1071; 1073; 1074; 1078-1081; 1084;
1085; 1089; 1093; 1095-1099; 1109;
1114; 1154;
imereTi (zemo) _ 340;
imierkavkasia _ 437; 606; 738;
imier tao _ 708;
inglisi _ 981; 998; 1134;
inguSeTi _ 605; 606;
indoeTi – 109; 112; 114; 123; 256; 269;
315; 710; 768;
indoeTis okeane _ 21; 710; 1057;
iori (mdinare) _ 273; 607;
irani – 27; 87-89; 117; 178-183; 197;
250; 251; 254; 255; 280; 283; 284;
287; 295; 296; 298; 299; 302; 304;
316; 320; 321; 351; 388; 439; 445;
446; 451; 452; 522; 532; 546; 547;
585; 661; 670; 686; 704; 708; 709;
711; 715; 716; 723; 725; 728; 833;
864; 865; 867; 901; 907-910; 912;
913; 918; 931-933; 936; 937; 940;
941; 953; 957; 958; 962-964; 966;
968; 971; 973; 979; 982-990; 992;
993; 995; 996; 998-1001; 1003-1005;
1008; 1009; 1012; 1037; 1042-1044;
1066; 1067; 1069; 1070; 1076; 1084;
irlandia _ 1135;
isavria _ 652; 829;
islandia _ 1135;
isnis eklesia _ 737;
isnis veli _ 800;
isnis cixe _ 851;
isori (navsadguri) _ 129;
ispahani _ 704; 711; 937; 938; 989; 991;
995;
israeli _ 39-41; 88; 205; 749;
1238 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
istrosi (mdinare) _ 325;
italia – 26; 29; 54; 111; 624; 625;
653; 710; 901; 903; 1135;
iudea – 42; 43; 94-96; 111; 190;
iudeis beTlemi _ 88;
iyalTo _ 1152;
iSxani _ 529; 530; 532; 533; 539; 641;
698;
kabadokia – 96-98; 113; 114; 119; 123;
166; 167; 192; 193; 198; 292; 294;
295; 302; 313; 318; 421; 608; 645;
646; 652; 699; 881;
kabeni _ 1010;
kaeni _ 802; 803; 806;
kaenis cixe _ 811;
kavTisxevi (sofeli) _741;
kavkasia – 24-26; 29; 30; 41; 44-46; 49;
56-58; 64; 68; 99; 112; 128; 136;
138; 139; 158; 160; 164; 165; 167;
273; 331; 339; 361; 395; 407; 431;
449; 452; 490; 493; 525; 564; 571;
605; 617; 650; 660; 661; 691; 708;
743; 810; 825; 858; 859; 862-865;
991; 992; 999; 1076; 1087; 1090;
1102; 1106; 1109; 1110; 1131;
kavkasia (samxreTi) _ 58;
kavkasiis mTa _ 62; 98; 161; 165-167;
169; 439; 490; 752; 894; 986;
kavkasiis mTianeTi _ 378; 853; 866;
928;
kavkasiis uReltexili _ 954;
kavkasionis mTebi _ 26; 65; 101; 128;
130; 866;
kavkasionis mTagrexili _ 1075;
kavkasionis qedi _ 255; 1015;
kaiwoni _ 803;
kaki _ 570; 607; 908; 931; 953;
kalabria _ 653;
kalmaxi _ 858;
kaloubani _ 1055;
kambeCovani _ 273;
kambeCani _ 359; 378; 442; 471; 484;
k
806; 836;
kangarqi _ 182; 183; 328;
kapitoliumi – 115;
kapiWanis gavari _ 471;
karagozi _ 605;
karTageni _ 234; 319; 1162; 1163;
kari _ 343; 470; 808; 809; 1153;
karis cixe _ 762;
karini _ 422; 472; 652;
karnifora _ 755;
karnu qalaqi _ 264; 274; 377; 457;
459; 609; 806;
kasebis saydari _ 737;
kaspi _ 211; 261; 262; 314;
`kaspiis bWe~ – 114;
kaspiis zRva _ 94; 98; 160; 161; 194;
352; 365; 606; 691; 836; 909; 914;
1000;
kaspiis zRvispireTi _ 565;
kaspiis kari _ 357;
kasri _ 607;
kafa _ 544; 604; 605; 894; 1015;
kafas naxevarkunZuli _ 605;
kafis yure _ 605;
kawareTi _ 315; 329;
kaxeTi _ 64; 145; 152; 154; 161; 219;
220; 257; 262; 273; 275; 279; 318;
329; 343; 344; 347; 351; 356; 413;
439; 441; 442; 446; 448; 464; 483;
484; 486; 487; 495; 499; 502; 517;
525; 527; 539; 548; 554; 557-559;
563; 564; 570; 603; 604; 606; 607;
628; 630; 636; 658; 659; 663; 673;
689; 703; 709-711; 714; 721; 723;
726; 729; 732; 738; 747-750; 761;
762; 774; 785; 786; 788-790; 799;
803; 819; 822; 836; 838; 857; 872;
873; 876; 896-899; 906-909; 912;
914; 915; 919; 924; 925; 927; 930-
938; 940; 943; 950; 952; 953; 955;
959; 960-968; 973; 975; 979; 981;
983-985; 987; 990-992; 994; 1003;
1008; 1011; 1012; 1016; 1017;
1025-1027; 1029; 1036; 1037; 1041-
1239s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
1044; 1047; 1048; 1051; 1063; 1066;
1067; 1069-1071; 1075; 1076; 1078;
1079; 1081; 1083-1085; 1089; 1094;
1095; 1099; 1100; 1140;
kaxi (sofeli) _ 738;
keTildaba _ 878;
kelasuri (mdinare) _ 563;
kesaria _ 98; 166; 167; 178; 192; 193;
281; 291; 292; 294; 295; 313; 318;
374; 376; 421; 455; 456; 473; 514;
645; 646; 699; 881;
kestoria (monasteri) _ 568; 570;
kvelTa _ 946;
kvipres Ralia _ 808;
kviprosi _ 132-234; 243; 244; 287; 288;
290; 314; 541; 582; 585; 615; 616;
619; 622; 757; 809; 829; 890;
kvirikeTi _ 529;
kilikia – 39; 96; 111;
klarjeTi – 47; 64; 109; 116; 121; 136;
148; 151-154; 181; 182; 193-195;
249; 251; 262; 267; 272; 275; 278;
281; 282; 317; 318; 322; 327; 329;
342-344; 347; 351; 354; 364; 426;
433; 437; 448; 449; 452; 483; 486;
487; 493; 495; 497-499; 514; 516-
518; 520; 521; 529; 530; 532; 533;
535; 538; 540; 548; 554; 559; 563;
564; 570; 635; 637; 639; 641; 642;
658; 659; 663; 666; 672; 673; 689;
698; 699; 746; 751; 785; 790; 802;
818; 854; 857; 858; 902; 906; 1108;
1140; 1148; 1158;
klarjqi _ 183; 328; 639;
kldeeTi – 108-110; 528;
kldekari _ 748; 750; 762; 869;
klimentiosi _ 574;
klisura (mdinare) _ 153; 154; 329;
330; 366; 369; 483; 485-487; 490-
494; 501; 524; 563; 996; 1158;
kodori (mdinare) _ 974; 1015-1017;
kozmani _ 737;
kola _ 570; 608; 755; 910;
kolbifori (kolbofori) _ 183; 328;
kolxa _ 608;
kolxeTi – 20; 39; 42; 44; 46; 48; 49;
50; 54; 94; 96; 114; 115; 119-121;
123; 129; 130; 139; 140; 154; 156;
157; 159-161; 166; 167; 326; 340;
369; 502; 605; 921; 1139;
koni _ 878;
konstantinopoli _ 82; 133; 219; 232-
234; 236; 238; 243-246; 252; 266;
272; 278; 287; 289-294; 297-301;
303; 307; 312-314; 319; 320; 322;
339; 344; 347; 364; 365; 374; 375;
410; 422; 423; 438-440; 442; 448-
450; 457; 463; 473; 489; 501-503;
505-507; 515; 543; 551; 556; 566-
568; 573; 574; 582; 583; 586; 587;
589; 590; 592; 598; 602; 609; 611;
612; 615; 616; 618-625; 627; 644;
645; 647; 651-654; 674; 702; 708;
709; 763; 808; 809; 829; 866; 872;
879; 886; 892; 895-897; 963; 991;
994; 1001; 1003; 1075; 1119; 1125-
1132; 1137; 1138; 1140; 1150; 1159;
korea _ 833;
korinTo – 111;
kosovos veli _ 623;
koxtasTavi _ 836; 842; 843;
kreta _ 585;
krwanisi _ 878;
krjiTi haStenisa _ 377;
kulxa _ 28;
kumisi _ 741; 747;
kumurdos eklesia _ 737;
kuruseTi _ 829;
lagaSi _ 32;
laguTi _ 607;
lazeTi – 110; 195; 452; 786; 1089;
lazia _ 809;
laziis samitropolito _ 195;
lazika – 42; 54; 109; 110; 122; 129;
156; 339-341; 344; 363; 364; 383;
430; 436; 437; 442; 446; 449; 464;
l
1240 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
501; 502; 602; 615; 649; 686; 1159;
lazikis kari _ 446;
lazistani _ 1065;
lakedemonia _ 621;
lalvari _ 47;
largvisi _ 1010;
lekeTi _ 865; 867;
lelinakari _ 47;
leqarTi _ 607;
leCxumi _ 69; 444; 488;
libani _ 207; 250; 291; 809;
libia _ 42; 94; 302;
liganis murRulis xeoba _ 174;
lilo _ 1037;
limoni _ 809;
lixi _ 1015;
lixis mTa _ 64; 690; 694; 747; 748;
753; 833; 858;
lixis qedi _ 729; 367;
lixT-imerTi _ 799; 804; 814; 819-821;
835;
lomsianTa _ 662; 799;
lore _ 603; 735; 752; 764; 791; 797;
800; 801; 804-806; 811; 822; 823;
874-876; 878; 908; 912; 913; 915;
931; 953; 1017; 1089; 1117;
lores cixe _ 874;
lopotis xevi _ 273;
loWinis xevi _ 756; 961;
mazandari _ 935;
mairevani _ 379;
maiumi _ 303;
maifarikani _ 793;
makedonia _ 653; 691; 809; 829;
mamisoni _ 866;
mamreTi _ 607;
mana _ 26;
manasgomni _ 755;
manaskerti _ 59; 374; 424; 429; 438;
456; 457; 531; 553; 564; 655; 671;
674;
manganis monasteri _ 763;
manglisi _ 215; 257; 272; 318; 322;
343; 414; 423; 754; 946;
mancikerti _ 585;
maJaqi (qalaqi) _ 166; 167;
marabda _ 962;
margveTi _ 64; 149; 151; 155; 337;
mardini _ 792;
marmaSeni _ 878;
martvili _ 448; 612; 1010; 1021; 1034;
martvilis jvris taZari _ 447; 448;
martyofi _ 850; 962; 1112;
masquTeTi _ 194;
matenadarani _ 742; 743;
maj-fifineTi _ 607;
mezia _ 653;
meidani _ 737;
melenteni _ 622;
meliqis saydari _ 737;
menzia _ 620; 621;
mere _ 530;
merisa (daba) _ 267;
merisa (eklesia) _ 540;
mesena _ 316;
mesopotamia _ 22; 23; 26; 28; 31-33; 37;
96; 178; 179; 585; 916;
mesxeTi _ 47; 50; 83; 128; 129; 163;
363; 370; 408; 409; 452; 458; 479;
498; 502; 530; 534; 536; 538; 549;
553; 558; 576; 603; 608; 609; 635;
640-642; 656; 666; 682; 684; 699-
703; 708-710; 714; 734; 735; 741;
786; 799; 802; 804; 819; 820; 833;
834; 837; 854; 857; 872; 873; 879;
881-884; 886-891; 894-898; 901;
902; 910; 912; 920; 922; 923; 927-
929; 944; 953; 955; 962; 990; 991;
994; 996; 1036; 1047; 1048; 1056;
1065; 1066; 1071; 1073; 1089; 1090;
1098; 1159;
metexis taZari _ 807; 849; 878; 904;
1055;
mewamuli zRva _ 94;
mejudis xeoba _ 738;
mTavar-angelozisa (sofeli) _ 878;
m
1241s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
mTawmida _ 757; 809; 829;
mTawmida (Tbilisis) _ 789; 1029;
mTianeTi _ 540; 553; 857; 1087;
mTiuleTi _ 69; 607; 839; 867;
midia – 20; 39; 96; 114; 178; 768;
miTani _ 32;
milani _ 189; 191;
mitileni _ 622;
mijnaZori _ 528;
mogvTa xidi _ 202; 207; 214;
movakani _ 181; 195; 260; 262; 357; 607;
859; 1160;
mozdoki _ 1056;
moldaveTi _ 916;
moldo-vlaxeTi _ 625;
monRoleTi _ 848; 849;
mosabruni _ 964;
moskovi _ 83; 463; 616; 622; 937; 938;
941; 943; 969; 993; 1007; 1101;
1111; 1117; 1118; 1120; 1121; 1128;
moqvi _ 567; 1016;
moRnini _ 737;
mtveris cixe _ 61; 907;
mtkvari _ 47; 61; 65; 94; 163; 181; 194;
204; 212; 214; 352; 355; 378; 469;
470; 516; 527; 564; 576; 690; 705;
748; 753; 794; 836; 838; 1066;
mtkvris xeoba _ 144; 692;
mulduli _ 622;
muRani _ 837; 838;
muxaxi _ 607;
muxrani _ 201; 211; 751; 761; 859; 935;
1025;
muxurisis xeoba _ 340;
mcire azia – 20; 22; 26; 28; 45; 49; 50;
53; 70; 71; 98; 111; 112; 116; 123;
124; 127; 163; 292; 301; 313; 314;
487; 585; 645; 648; 708; 746; 762;
808; 916;
mcire liaxvi _ 1041;
mcire xazareTi (mdinare) _ 690; 694;
mcxeTa – 47; 48; 52; 61; 62; 64; 65; 66;
84; 93; 97; 99; 106; 108; 110; 114-
116; 120; 136; 144; 148; 155; 178;
185-187; 189-191; 199; 201; 202;
205-207; 212; 214; 217; 219; 220;
230; 239; 242; 245; 246; 254; 257;
259-261; 264; 268; 272; 274; 275;
285; 286; 314; 316-318; 322; 327;
329; 333-335; 342; 343; 356; 357;
364; 369; 371; 401; 413; 414; 423;
438; 440; 442; 444; 463; 485; 488-
491; 499-501; 503; 504; 506; 507;
511-515; 518; 541; 545; 555; 565;
566; 588; 597; 601; 607; 610; 617;
619; 627; 630; 661-663; 673; 690;
691; 728; 729; 867; 869; 876-881;
883-885; 887-891; 894; 898; 907;
913; 924; 932; 949-951; 958; 959;
1013; 1014; 1017; 1018; 1033; 1034;
1038; 1046; 1053; 1054; 1092; 1095;
1098; 1108-1110; 1113; 1121; 1122;
1129; 1131; 1140; 1159; 1160;
mcxeTis taZari _ 568;
mWadijvari _ 1043;
naJanevi _ 1027; 1028;
naJaneuli _ 1017;
naris qvabuli _ 1041;
nastakisi _ 881;
nastakisis veli _ 133;
nafsais navsadguri – 122; 123;
naWarmagevi _ 748; 751;
naxiduri (sofeli) _ 726; 751;
naxiWevani (naxiCevani) _ 828; 863; 867;
872; 1043; 1044; 1066; 1069;
naxCi _ 607;
nekresi _ 243; 315; 607; 1095;
neZvi _ 529; 530;
nizibini _ 178; 179; 299;
nikea _ 73; 188; 192; 193; 232; 233;
277; 287; 288; 293; 305; 307; 317;
621; 654; 707;
nikomidia _ 190; 621;
nikofsi – 118; 127; 596; 602;
nikofsia – 121; 122; 130; 563; 604;
836; 858; 1015;
n
1242 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
nikofsia (mdinare) _ 563;
nineve _ 99;
ninevia _ 533;
ninowmida _ 257; 273; 315; 322; 343;
1095;
nipuri _ 32;
niJni-novgorodi _ 1093;
nisani _ 512; 629; 633;
niqozi _ 257; 273; 314; 315; 322; 343;
413; 444; 605; 729; 1095;
niCbisi – 108;
niCepsuxi (mdinare) _ 563;
novgorodi _ 1117;
noraSeni _ 737;
norbedi _ 755;
norvegia _ 1135;
nojixevi _ 1023;
odiSelisZeni (sofeli) _ 876;
odiSi _ 145; 858; 964; 966; 971; 972;
974; 976; 996; 1011-1013; 1015-
1017; 1022; 1023; 1028; 1078; 1080;
1084; 1085;
okami _ 1021;
okriba _ 1013;
olTisi _ 755;
olnecki _ 1117;
onkom _ 531;
opiza _ 267; 528-530; 540; 641;
orbanTa _ 201;
orbeTi _ 802; 803;
orbisi _ 61;
ordu _ 47; 49;
ori finikia _ 291;
oseTi – 47; 119; 127-129; 262; 263;
339; 440; 464; 566; 605; 752; 893;
833; 975; 1041; 1042; 1099; 1117;
osmaleTi _ 609; 702; 713; 716; 723;
735; 867; 878; 886; 896; 897; 907;
910; 912; 913; 916; 927; 928; 931;
932; 934; 935; 937; 938; 943; 944;
949; 952; 953; 957; 960; 962-964;
969; 971; 972; 974; 977; 979; 981-
983; 987; 990; 992; 994; 996; 1001-
1003; 1011; 1012; 1015; 1035; 1036;
1048; 1056-1058; 1062; 1063; 1065;
1066; 1068; 1070-1073; 1075; 1077;
1084; 1085; 1087; 1088; 1090;
ofis samitropolito _ 195;
oqros urdo _ 864-866;
oSakani _ 377;
oSki _ 83; 409; 641; 698;
oZrxe – 64; 65; 68; 116; 275; 516; 662;
oZraxis xevi _ 125;
palestina – 20; 96; 111; 190; 291; 301;
303; 313; 314; 427; 439; 444; 514;
522; 554; 647; 649; 757; 767; 808;
829; 831; 860; 878;
parTia – 108; 110; 113; 114; 119; 123;
128; 178;
pariadris mTa _ 66;
parizi _ 616;
parkari _ 47;
partavi _ 462; 465; 468; 475; 476; 478;
480;
partavis cixe _ 468;
parxali _ 517;
patara ergneTi _ 741;
patara liaxvi _ 739;
patarZeuli _ 1030;
patmosi – 111;
paflagonia _ 96;
paWanikeTi _ 263;
pekia _ 616; 622;
pelori (mdinare) _ 94;
penzi _ 1056;
peterburgi _ 1048; 1093-1095; 1101;
1103; 1104; 1107; 1108; 1117; 1155;
1164;
petra _ 291; 340; 341; 443-445; 449;
petras cixe _ 346;
petriwonis monasteri _ 103; 408; 539;
809; 829; 861;
petroni _ 449; 450; 615;
petros saydari _ 737;
o
p
1243s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
pimira _ 44;
pirveli iustinianis eklesia _ 234;
619;
pirinea _ 44; 326; 691;
pirineis naxevarkunZuli _ 24; 26;
poloneTi _ 616; 1120; 1127;
ponto – 31; 85; 93; 96; 97; 98; 119;
128; 129; 140; 141; 143; 153; 160;
165; 166; 168; 199; 234; 235; 242;
243; 245; 246; 264; 287-289; 291;
292; 294; 295; 298; 299; 301; 313;
314; 322; 361; 366; 543; 558; 605;
608; 699; 893; 1161;
pontos zRva _ 42; 139; 140; 160; 162;
164-167; 173; 690;
`pontos mxareebi ~ _ 167;
portugalia _ 1135;
prusia _ 710;
JaleTi _ 219; 329;
ravena _ 292;
rani _ 181; 195; 215; 260; 262; 275;
318; 356; 357; 566; 604; 755; 786;
796; 799; 837; 858; 859; 862; 1160;
raWa _ 69; 340; 365; 413; 444; 488; 803;
842; 843; 1011; 1013; 1045; 1097;
1098;
raxsi (mdinare) _ 608; 751; 762; 806;
836;
rev-artaSiri _ 316;
rexoboT-qalaqi _ 99;
rize (mdinare) _ 159; 621; 972;
rioni (mdinare) – 50; 64; 116; 120;
128; 144; 157; 159; 524;
rionis dablobi _ 140; 173;
rionis xeoba _ 50;
rkinis jvari (mTa) _ 125; 843;
rkoni _ 620; 869;
rodopolisi – 116; 442; 450;
rodosis kunZuli _ 1129;
romi – 76; 95; 96; 97; 108; 110-115;
117; 131-133; 158; 165; 178-182;
184; 185; 188-191; 194; 196-199;
233; 235; 236; 238; 242-245; 249;
256; 277; 279; 288; 290-293; 298;
303; 312; 316; 317; 328; 341; 348;
364; 366; 376; 382; 410; 416; 423;
425; 449; 463; 466; 473; 557; 589;
591; 595; 614-616; 618-622; 624;
626; 627; 653; 666; 681; 691; 710;
711; 715; 721; 726; 773; 788; 813;
825; 881; 886; 888; 916; 943; 965;
971; 972; 984; 992-994; 1046-1049;
1062; 1090; 1130; 1131; 1144;
ruisi – 105; 118; 183; 257; 343; 692;
693; 702; 729; 762; 766; 768; 770;
772-777; 779; 780; 782; 784; 1095;
1138; 1139; 1141; 1154; 1159; 1160;
1161;
ruisis RvTaebis eklesia _ 877;
rumineTi _ 616; 1126; 1127; 1131;
ruseTi _ 301; 566; 605; 616; 622-625;
637; 707; 713; 719; 720; 722; 743;
833; 898; 912; 931-933; 935; 937;
938; 941; 954; 958; 963; 969; 972;
980-982; 984-987; 991-994; 998-
1004; 1008; 1015; 1044; 1046-1049;
1051-1056; 1062; 1066-1073; 1075;
1076; 1084; 1085; 1087-1094; 1096-
1104; 1106-1113; 1115-1118; 1120;
1125-1128; 1132; 1134; 1156; 1163;
1164;
rusTavi _ 257; 264; 273; 274; 316; 322;
327; 343; 358; 360; 538; 750; 751;
761; 762; 765; 789; 805; 838; 1095;
saariSiano _ 838; 1043; 1066;
saba ganwmedilis monasteri _ 82;
saba-wmida (sofeli) _ 878;
sabaraTiano _ 1044;
sabastani _ 213;
sabawmidis lavra _ 578;
sabawmidis monasteri _ 530; 674;
sabediano _ 872;
J
r
s
1244 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
sabereebis monasteri _ 358; 359;
saberZneTi – 29; 54; 64; 78; 88; 103;
111; 127; 153; 154; 184; 190; 205;
208; 212; 229; 239; 241; 251; 255;
259; 264; 267; 268; 273; 276; 278;
280; 283; 286; 297; 305; 306; 318;
348; 349; 372; 376-378; 382; 384;
387; 392; 401; 416; 419; 421; 425;
434; 439; 456; 483-485; 487; 492;
517; 524; 526; 527; 557; 572; 576;
577; 583; 597; 624; 651; 668; 675;
677; 746; 748; 757; 829; 878; 916;
930; 933; 1129; 1135; 1149;
sabirbadi _ 836;
sagarejo _ 1029;
sagaSeni _ 737;
saegro _ 802;
saingilo _ 735; 738; 927; 931; 973;
975; 1044; 1090; 1117;
saisi _ 443;
saisini _ 443; 450;
sakastani _ 178;
samara _ 527;
samaryandi _ 868; 869;
samegrelo – 68; 85; 119; 137; 147;
148; 155; 161; 170; 172; 175; 176;
196; 347; 502; 545; 559; 630; 643;
687; 695; 711; 872; 894; 896; 897;
916; 919; 972; 974; 996; 1010;
1011; 1045; 1057; 1074; 1075; 1089;
1095-1099; 1102; 1160;
samTavisi _ 257; 343; 729; 1010; 1032;
1095;
samTavro _ 187; 286; 413; 488; 1092;
1095;
samisoni _ 809;
samiqelao _ 1013;
samon-gogi _ 20;
samoqalaqo _ 445; 488; 746; 803;
samSvilde _ 61; 64; 260; 315; 446;
750; 751; 762; 764; 765; 789; 880;
913;
samcxe – 109; 116; 161; 524; 539; 540;
662; 663; 708; 723; 735; 740; 746;
803; 809; 836; 843; 854; 857; 858;
881; 890; 901; 902; 906; 907; 909;
910; 912; 913; 915; 916; 919; 923;
1063; 1071; 1090;
samcxe-saaTabago _ 464; 873; 903; 962;
1044; 1066; 1075; 1085;
samcxis kari _ 446;
samxreT italia _ 654;
san markos taZari _ 901;
saniore _ 741;
sankt-peterburgi _ 1155;
sarai _ 864;
saratovi _ 1056;
sargveSi – 110;
sardikia _ 245;
sarTiWala _ 741;
safara _ 885; 1121;
safarSeTi _ 739;
safrangeTi _ 710; 981; 995; 997-999;
safurcle _ 907;
safurclis daba _ 201;
saqarTvelo – 16; 23; 27; 31; 37; 44;
45; 47-50; 57; 59; 60; 61; 65; 68;
69; 70; 72; 77; 78; 82; 83; 85-87;
90-93; 99; 105-107; 110; 112; 115-
124; 127; 128; 130; 131; 133; 143-
145; 149; 155; 156; 160-162; 164;
168; 170; 172; 173; 178-189; 196;
233; 235; 236; 238; 239; 241; 242;
244-246; 248; 249; 251; 259; 260;
263; 272; 273; 278; 279; 282; 284;
286; 294; 295; 298; 299; 303-305;
310; 313; 314; 317-320; 322-325;
327-330; 334-337; 339; 342-347;
349; 351; 357; 362; 363; 368; 369;
380-383; 385-392; 394; 395; 398;
413; 419; 421-424; 426-430; 433;
434; 436; 437; 439-442; 445-447;
451; 452; 460; 461; 463-465; 467;
468; 483; 484; 486; 488-490; 492;
494-496; 500; 502; 506; 511-513;
516; 521; 524-526; 528; 529; 532;
534-538; 540; 541; 548; 549; 552-
558; 560; 561; 563; 564; 566-568;
1245s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
570-573; 575; 576; 580-587; 589;
590; 592-595; 597-610; 612; 613;
615; 617-620; 623-632; 635-637;
639; 641; 643; 647; 648; 656; 658;
660; 666-671; 675; 677; 678; 680-
682; 686; 688; 689; 691-695; 697;
698; 700; 702-706; 708-711; 713-
722; 725-738; 740-743; 746; 761;
764-768; 770-776; 778-783; 785-797;
799; 802-804; 806-813; 817; 818;
820-823; 827-829; 831; 833-838;
842-844; 846; 849; 850; 853; 854;
857-869; 872-897; 899-902; 906-911;
913-921; 923-925; 927-932; 934-938;
944-950; 952-954; 956-965; 968-973;
975-977; 979-995; 997-1004; 1006-
1017; 1022; 1027-1029; 1032-1037;
1039-1041; 1043-1052; 1054; 1055;
1057-1069; 1071-1085; 1087-1097;
1099-1120; 1122-1126; 1128-1135;
1137-1140; 1143-1145; 1147-1164;
saqarTvelo aRmosavleTi – 37; 45-47;
50-52; 54; 64; 69; 86; 110; 116;
130; 131; 135; 139; 142-145; 147-
150; 153; 155; 159-162; 164; 165;
168-173; 188; 195; 259; 310; 323;
324; 326-328; 336; 340-344; 346;
347; 364; 365; 368-370; 379; 387;
429; 435; 439; 441-444; 446; 447;
450; 483; 486; 489; 492; 494; 495;
496; 499; 500; 501; 503; 520; 527;
528; 534; 546; 550; 558-561; 563;
565; 576; 580; 588; 599; 602-604;
628; 629; 631; 632; 636; 660; 663;
666; 671; 695; 717; 725; 735; 740;
790; 811; 818; 819; 833-836; 857;
865; 875; 876; 880; 881; 891; 893;
898; 899; 922; 924; 925; 934; 935;
950; 952; 958; 964; 968; 972; 973;
975; 979; 982; 983; 987; 990; 998;
1000; 1004; 1010; 1012; 1013; 1027;
1036; 1054; 1056; 1057; 1067; 1074;
1077; 1098; 1139; 1147; 1158-1161;
saqarTvelo dasavleTi – 37; 38; 45-
48; 50-52; 54; 64; 65; 69; 86; 109;
110; 116; 119; 121; 122; 128; 129;
135; 136; 139-145; 147-153; 155-
164; 167-173; 188; 195; 248; 249;
259; 278; 310; 323; 324; 326; 327;
329; 330; 333; 334; 336; 340-342;
344; 346; 347; 364-371; 413; 429;
435; 436; 438; 440-450; 479; 483;
485-489; 491-493; 495; 496; 498;
500; 501; 503-506; 513-515; 517;
518; 520; 521; 524; 527-530; 544-
546; 550; 551; 558-561; 563; 565;
567; 588; 599; 602-605; 613; 615;
629; 631; 632; 635-637; 639; 643;
658; 663; 664; 688; 695; 735; 750;
753; 802; 804; 811; 833-836; 857;
858; 868; 872; 875; 876; 880-882;
887; 891-895; 898; 899; 916; 917;
920; 922; 924; 925; 927; 931; 960;
966; 969; 971; 973-976; 983; 990;
996; 1005; 1010-1014; 1021; 1027;
1047; 1049; 1054; 1079; 1080-1082;
1085; 1095-1098; 1117; 1139; 1140;
1147; 1158-1161;
saqarTvelo samxreTi – 45; 46; 66; 86;
121; 278; 318; 322; 323; 327; 330;
336; 409; 458; 499; 516-518; 520;
529; 533; 535; 563; 572; 576; 586;
609; 640; 643; 655; 663; 708; 713;
714; 806; 833; 836; 857; 868; 879;
990; 1084; 1098; 1139; 1148;
saqarTvelo samxreT-aRmosavleTi _
395;
saqarTvelo samxreT-dasavleTi _ 47;
50; 94; 131; 317; 370; 420; 534;
669;
saqrisi _ 125; 126;
sayivCaReTi _ 833;
saSamxlo _ 931;
saCino _ 1013;
sacaiSlo _ 1026;
saxarbedio _ 1013;
saxoistari _ 910;
sajavaxo _ 1073;
1246 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
sebastia (qalaqi) _ 192;
sebastopolisi – 116; 122; 127; 129;
158;
sevanis tba _ 352; 914;
serbeTi _ 566; 616; 623; 1126; 1127;
1131;
serbia _ 916;
svaneTi _ 68; 69; 127; 128; 137; 149;
172; 176; 196; 326; 327; 340; 368;
439; 446; 491; 493; 501; 502; 545;
643; 802; 803; 805; 896; 919; 1011-
1013; 1102;
sveticxoveli – 107; 186; 187; 272;
322; 463; 511; 565; 566; 568-570;
610; 617-619; 869; 876; 883; 1010;
1025; 1034; 1038; 1040; 1100; 1109;
1123; 1124; 1135; 1153;
svimonwmidis monasteri _ 592;
sviri – 116;
sviris monasteri _ 1117;
siba _ 849; 850;
sivnieTi _ 228; 311; 508; 875; 1043;
sinas mTa _ 32; 35; 79; 601; 757; 809;
859;
sinas naxevarkunZuli _ 34;
sinas qarTuli monasteri _ 606;
sindeTi _ 269;
sinopi _ 809;
sioni _ 79; 80; 704; 904; 958; 959;
sioni (Tbilisis) _ 709; 851; 1035;
1055; 1092; 1101; 1110; 1111; 1126;
1128; 1130;
sioni (samSvildis) _ 261;
siria – 94-96; 111-113; 123; 250; 291;
292; 297-303; 316; 439; 444; 522;
585; 647; 649; 652; 767; 793; 796;
916;
sisis sakaTalikoso _ 709;
siRnaRi _ 741; 1100;
sicilia _ 653; 654;
skanda _ 340; 341; 346; 364; 371; 443;
450; 501; 503; 949; 1140;
skandis cixe _ 968;
skviTeTi – 111; 112; 114; 120; 127-129;
skviTia – 20; 39; 119; 128;
skviTopolisi _ 291;
somxeTi – 21; 37; 47; 52; 55; 58; 60;
65; 93; 96; 109; 110; 112-116; 129;
146; 165; 166; 178-183; 190-194;
196; 208; 228; 246; 248; 250; 251;
253-256; 258; 264; 278-281; 283;
284; 295-298; 300; 304-306; 308;
309; 311; 316; 319; 320; 321; 328;
336; 341-343; 350-353; 356; 359;
360; 361; 363; 367; 371-382; 384;
386; 390; 397-403; 406-414; 417;
420-422; 424; 426-429; 439; 440;
442; 451; 452; 454-462; 465-467;
472-480; 497; 507-509; 511; 513;
517; 530-537; 543; 544; 551-553;
556; 658; 564; 565; 568; 576; 585;
698; 599; 601; 604; 608; 613; 617;
624; 628; 630; 633; 635; 638-642;
644-646; 648; 649; 651; 652; 654-
660; 665; 667; 669-673; 680; 681;
685; 686; 690; 694; 695; 697-699;
701; 702; 704; 705; 707; 715; 730;
731; 734; 750-755; 762; 763; 765;
768; 769; 786; 791-797; 799; 801;
803; 804; 811; 819; 821; 828; 837;
838; 857; 859; 862; 874; 876; 881;
888; 895; 915; 919; 925; 953; 959;
986; 991; 999; 1005; 1014; 1044;
1057; 1069; 1070; 1126; 1148; 1160;
sosania (sosangeTi) _ 125; 129;
sofiis taZari _ 375;
soxumi _ 366; 369; 1109;
sparseTi – 31; 50; 55; 60; 84; 90; 111;
112; 114; 116; 123; 156; 179; 182;
196; 197; 240; 249-251; 255; 258;
266; 268; 269; 278-283; 287; 293;
295; 296; 299; 304; 307; 310; 318-
321; 329; 336; 339; 340; 341; 348;
351; 353; 358; 362-364; 370-373;
381-386; 389-391; 398-400; 403;
404; 406-408; 412; 418; 420; 422-
424; 426; 427; 429; 433-438; 448-
453; 457; 459; 469; 470; 522; 524;
1247s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
539; 552; 553; 555; 575; 576; 644;
655; 669-671; 678; 702; 703; 709-
711; 715; 716; 718; 723; 729; 735;
736; 752; 753; 768; 792; 796; 809;
815; 896; 915; 916; 927; 928; 931;
937-939; 941; 949-957; 959-961;
963; 969; 971; 972; 977; 979-990;
992; 1000; 1002; 1004; 1011; 1012;
1027; 1036; 1048; 1056-1058; 1060;
1062; 1063; 1065; 1068; 1069; 1071;
1072; 1075-1077; 1084; 1088; 1089;
1146; 1155;
sparseTis yure _ 53;
sparsi bazri _ 806;
speri _ 154; 274; 437; 449; 516; 517;
532; 666; 807; 837; 858;
speris zRva _ 51;
stavropoli _ 622; 1056;
stamboli _ 605; 896; 913; 937; 991;
1035; 1075; 1130;
stambolis cixe _ 709;
steri _ 264;
stefanwmida _ 260;
subkarapetas saydari _ 737;
subsarqisis saydari _ 737;
suza _ 316;
surami _ 958; 1057;
surf-georqi _ 737;
sufsa (mdinare) – 110;
sujeTi _ 536; 537; 747;
sxvilisi (sofeli) _ 742; 1063;
sxlebi (sofeli) _ 738;
taiqi _ 639;
talinjaqari _ 755;
tao – 47; 116; 121; 127; 342-344; 347;
351; 363; 377; 420; 426; 458; 459;
486; 487; 495; 498; 499; 514; 516-
518; 520; 521; 529-535; 538; 540;
548; 554; 559; 563; 564; 570; 574;
608; 635; 637; 639; 641; 642; 655;
656; 658; 659; 663; 664; 666; 669;
672; 673; 684; 689; 697-700; 751;
762; 785; 790; 803; 805; 818; 836;
854; 857; 878; 881; 902; 910; 1108;
1140; 1148; 1158;
taoskari _ 164; 516; 637; 642;
taro _ 375;
taroni _ 456;
tarsi _ 178;
taSiri _ 182; 183; 311; 328; 363; 640;
662; 735; 764; 785; 790; 804; 807;
878; 953; 1089;
taSiskari _ 609;
tbeTi _ 581; 641;
tbeTis cixe _ 581;
teronakali _ 755;
tvirosi _ 40;
tibarania _ 54;
tibzani _ 470;
tigrosi _ 20; 27; 31; 39;
tiposi _ 651;
tobolski _ 1091;
tolozino _ 622;
trapezunti – 50; 116; 122; 123; 129;
156; 158; 159; 436; 621; 622; 835;
888; 899;
trapizoni _ 125; 129; 157; 572; 624;
625; 809; 861; 862; 972;
trapizonis sakeisro _ 872;
trivonia _ 621;
trtuti (mdinare) _ 476;
truli _ 290; 440; 450; 612; 615; 618;
619; 622; 651; 652;
tuafse _ 563; 604;
turini _ 903;
tustrici _ 622;
tyetba _ 315;
tyviavi _ 741;
tyoba-ierdi _ 565; 601; 606; 625;
ubeis eklesia _ 530;
urartu _ 26; 31; 53; 54; 55; 57; 58;
59; 146; 367;
urbnisi – 105; 108; 118; 183; 202; 343;
692; 693; 702; 729; 762; 766; 768;
t
u
1248 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
770; 772-777; 779; 780; 782; 784;
1095; 1099; 1138; 1139; 1141; 1154;
1159; 1160; 1161;
urdo _ 838; 839; 842; 849;
ureki-zRvis sanapiro – 110;
uri _ 31; 32;
urmiis tba _ 47;
uruki _ 32;
urha _ 269; 271;
uti _ 183; 328;
utiqi (utiki) _ 352; 355; 356; 358;
ufliscixe – 65; 108; 211; 314; 498;
528;
ujarma _ 217; 219; 220; 273; 274; 322;
343; 437; 443; 444;
ujarmis xevi _ 273;
fazisi (fasisi) – 122; 128; 130; 325;
344; 398; 437; 449; 464; 503; 515;
615; 649;
fazisi (mdinare) – 53; 116; 119; 122;
128; 129; 144; 156; 157;
fazisis xeoba – 122; 156;
fanaskerti _ 762; 807;
faravani _ 570;
faravnis tba _ 201;
farvani _ 878;
farvanis-Tavi _ 878;
farcxisi _ 762;
fasidi (foTi) _ 443;
fasidis samitropolito _ 442; 502;
feTxainis eklesia _ 737;
ferara _ 616; 620; 621; 624; 625; 627;
878; 879;
fereidani _ 977;
ferijani _ 607;
filistimi _ 269;
filipinis kunZulebi _ 710;
filoTeos monasteri _ 930;
fineTi _ 1120; 1127; 1135;
finikia _ 88; 96;
firuzkobadi _ 446;
florencia _ 616; 620; 621; 624; 625;
627; 878; 879;
foTi _ 128; 344; 443-445; 449; 450;
501; 515; 615; 649; 1045; 1073;
foka (sofeli) _ 878;
forTa _ 641;
fostafori _ 127;
frigia – 85; 111; 112; 652;
futieTi _ 1098;
fSavi _ 68; 86;
qavazini _ 755;
qalaZoris cixe _ 751; 791;
qalaxi _ 99;
qaldea _ 31; 32; 42; 45; 78; 163;
qalkedonia _ 233; 246; 279; 287; 289-
295; 298; 299; 302; 303; 305-307;
309; 310; 314; 337; 374-378; 381;
389; 393; 396; 398; 399; 401; 412;
414; 417; 421; 438; 440; 456; 472;
476; 499; 501; 507; 510; 514; 543;
556; 615; 618; 644; 646-648; 651;
1061; 1151;
qalne _ 99;
qamoani (qamoanT eklesia) _ 737;
qanaani _ 19; 33;
qarTli – 47; 51; 61-63; 65; 86; 90; 94;
99; 108; 109; 114-116; 119; 123;
136; 141; 145; 148; 150-152; 155;
161; 166; 167; 170; 172-174; 179-
186; 191-197; 202; 204; 213; 215;
216; 220; 221; 224; 225; 228-230;
241; 251-258; 260-262; 267; 268;
271; 272; 274; 275; 278-280; 282-
284; 286; 287; 296; 299; 302; 304;
309-311; 314; 315; 321-327; 329;
334; 335; 337; 339; 341-343; 346;
351; 354; 356; 357; 365; 368-371;
376; 379; 380; 382-388; 391; 392;
394; 396-398; 400; 401; 403; 404;
407; 408; 410-412; 414; 416-418;
421; 426; 429; 430; 433-437; 440-
442; 444-455; 458; 460-462; 464;
466; 468; 476; 479; 483-494; 496;
f
q
1249s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
497; 501; 502; 504-507; 510; 511;
513-515; 523; 528; 529; 537; 541-
548; 550-555; 557-561; 564; 566;
567; 573; 576; 594; 595; 599; 600-
604; 606; 607; 612; 613; 617; 619;
627-631; 636; 639; 647; 657; 660-
662; 671; 673; 679; 680; 682; 685-
687; 690; 691; 694; 705; 709-712;
721-723; 725; 726; 731; 732; 736;
738; 739; 742; 746; 748; 751; 753;
755; 761; 762; 766; 771; 795; 799;
800; 803; 819; 822; 836; 842; 847;
857-859; 867; 872; 877; 891-893;
896-899; 903; 906-915; 919; 924;
925; 931; 934; 935; 937; 943-947;
950-953; 955; 957-961; 963-966;
968; 975; 976; 979-992; 994-996;
998; 1000-1004; 1006-1012; 1014;
1015; 1017; 1020; 1025; 1032-1037;
1039-1044; 1046-1049; 1060; 1063;
1066; 1067; 1069; 1070-1072; 1075-
1079; 1081; 1083-1085; 1089; 1093-
1095; 1099; 1140; 1143-1148; 1151;
1153-1155; 1157; 1159; 1160; 1162;
qarTli zemo _ 150; 163; 464; 1042;
qarTli qvemo _ 181; 183; 356; 358;
360; 361; 363; 364; 384; 400; 409;
426; 436; 452; 474; 477; 497; 498;
536; 538; 570; 576; 635; 640; 641;
643; 655; 658-661; 663; 666; 682;
697; 703; 714; 715; 731; 764; 765;
774; 785; 786; 789; 875; 876; 897;
909; 911; 956; 959; 1017; 1057;
1058; 1060; 1158; 1159;
qarTli Sida _ 47; 50; 64; 152; 448;
487; 495; 497; 498; 518; 559; 570;
643; 658-661; 663; 666; 698; 702;
703; 728; 740; 881; 909; 927; 975;
1016; 1023; 1041; 1042;
qarTlis samefo – 45; 48; 50; 51; 64;
84; 87; 92; 114; 115; 135-140; 143;
147-151; 153-158; 165; 181; 189;
194; 214; 217; 219; 279; 309; 310;
314; 315; 324; 325; 330; 357; 364;
366-370; 373; 406; 435; 441; 485-
487; 491; 492; 495; 496; 499; 500;
516; 517; 520; 526-528; 560; 563;
806; 909; 910; 921; 922; 1139;
1158;
`qajTa qalaqi~ _ 64;
qvaTaxevis monasteri _ 869; 870; 1010;
1095;
qvaxvreli (sofeli) _741;
qvenadiri _ 946;
qinZara _ 211;
qirman-yandahari _ 986;
qirmani _ 989;
qiS-nuxi _ 607;
qobuleTi _ 895; 972; 996; 1015; 1073;
1074;
qsani _ 1041;
qsani (mdinare) _ 785;
qsnis saerisTavo _ 1020;
qsnis xeoba _ 497; 738; 739; 866; 1003;
1042;
quTaisi _ 485; 486; 491; 512; 528; 565;
583; 629; 632; 633; 746; 751; 812;
835; 836; 983; 1018; 1034; 1072;
1097; 1120; 1123;
quTaisis cixe _ 1022;
qulfargi _ 502;
qurTa (sofeli) _ 738;
qurTistani _ 962;
qurmuxi _ 607;
quCuki _ 605;
Rado _ 690; 843;
Ralisi (mdinare) _ 54; 163;
RarTa _ 211;
Rrtila _ 580;
yabala _ 753; 762; 792;
yabardo-balyareTi _ 47;
yazani _ 1118;
yazaxi _ 1043;
yandauri _ 741;
R
y
1250 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
yara derbendi _ 916;
yarabaRi _ 862; 873; 880; 911; 953;
964; 1044; 1068; 1069; 1076; 1081;
yarabaRis veli _ 837;
yaraia _ 947;
yarasu _ 28;
yaraRaji _ 964; 897;
yarsi _ 609; 708; 743; 808; 908; 953;
970; 1153;
yveliscixe _ 525; 528; 746; 762;
yvirila (mdinare) – 116;
yizilbaSi _ 950; 955;
yizlari _ 730;
yirimi _ 605; 653; 916; 1015;
yoveli qarTli _ ix. qarTlis samefo
yubani (mdinare) _ 64; 492; 494; 694;
yulevi _ 443;
yumi _ 607; 950;
Savi zRva – 28; 42; 44; 45; 47; 51-53;
98; 109; 114; 139; 140; 144; 157;
158; 161; 163; 168; 170; 172; 325;
361; 366; 367; 369; 439; 442; 446;
450; 470; 489; 563; 605; 687; 710;
894; 908; 914; 1080; 1081;
Savi mTa _ 504; 585; 598; 757; 763;
809; 829;
SavizRvispireTi – 50; 109; 114; 115;
140; 154; 156; 158-160; 162; 164-
169; 195; 323; 344; 347; 366; 437;
445; 449; 567; 568; 615; 892; 1090;
Savnabadas eklesia _ 737;
SavSeTi _ 497; 530; 570; 581; 641; 642;
746; 802; 807; 854; 857;
Samaxia _ 754; 755; 937; 1044; 1069;
Samqori _ 791; 807;
Samxali _ 912;
Sarvani _ 751; 753-755; 762; 763; 791-
793; 795; 796; 799; 806; 915; 937;
SarvanSa _ 806;
SarvanSeTi _ 799; 822; 823;
Satberdi _ 530; 541;
Saqi _ 356; 357; 439; 464; 606; 838;
874; 908; 909; 914; 933; 953; 1066;
1069; 1089;
Sah-armenis sasulTno _ 828; 862;
SahanSa _ 812;
SahanSeTi _ 799;
Semaxis mTa _ 836;
Semoqmedi _ 1010; 1055; 1129;
Semoqmedis cixe _ 1098;
Sindisi (sofeli) _ 878;
Sindobisa _ 267; 540;
Sinyari _ 19; 99;
SiomRvime _ 619; 763; 783; 1021;
Sirazi _ 938; 940; 942; 948;
Siraqi _ 795;
Sirvani _ 439; 464; 564; 603; 604; 606;
796; 821-823; 828; 837; 858; 859;
862; 865; 866; 872; 874; 908; 912;
933; 936; 1069;
Sorapani – 109; 116; 340; 341; 346;
364; 443; 450; 501; 503; 1072;
1140;
Sotlandia _ 1134;
Sua azia – 109; 254-256; 833;
SuamdinareTi _ 29-31; 98; 179; 387;
527; 533; 658;
SuamTa _ 448;
SuamTiuleTi _ 493;
Sulaveri (sofeli) _ 726;
SuSa _ 1077;
Sxefi _ 1013;
Caqvi _ 1074;
CaRanusuni _ 837;
CeleTi _ 257; 273; 318; 322; 343;
CerqezeTi _ 440; 464;
CeCneTi _ 605; 606;
Cexoslovakia _ 1120; 1127;
Cildiri _ 908; 912;
Cildiris tba _ 709;
CineTi _ 833;
Cixori qalaqi _ 872;
Cori _ 357; 462; 470; 480;
Crdilo siria _ 20;
S
C
1251s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
CrdiloeT kavkasia _ 47; 67; 150; 470;
565; 599; 601; 604; 606; 617; 661;
864; 866; 927; 953; 969; 996; 1003;
1033; 1036; 1076;
CrdiloeT mesopotamia _ 250;
CrdiloeT oseTi _ 695;
Cumlayi _ 741;
Cxara _ 1057;
cageri _ 1099;
caiSi _ 443; 450; 1010; 1099;
cixe-goji _ 64; 65; 172; 486; 491; 524;
cixedidi (daba) _ 215;
cixis saydari _ 737;
cixisjvari _ 903;
cixisZiri _ 443; 444; 449; 450; 615;
1073; 1074;
crolis mTa _ 37; 52; 442; 690; 694;
695;
curtavi _ 81; 257; 315; 327; 343; 356;
360-362; 391; 393-395; 397; 399-
404; 409; 412; 414; 430; 458; 538;
cucxvaTi _ 1072;
cxeniswyali (mdinare) _ 525;
cxinvali _ 738;
cxireTi _ 725; 946;
cxumi _ 127; 524; 1129;
ZamanarZe _ 339;
Zerna _ 751;
`Zvelqalaqi~ (arqaAopolisi ) _ 340;
Zorageti _ 363; 786; 807;
Zorofori (Zorafori) _ 183; 311; 328;
378;
wavkisi (sofeli) _ 878;
walka _ 723;
wanareTi _ 168; 339; 340;
waRvlisTavi _ 748;
waxuri _ 606; 607;
wvirimi _ 675;
wiTeli zRva _ 53;
wilkani _ 257; 343; 1010; 1020; 1022;
1095; 1099;
wina azia _ 23-30; 37; 44; 45; 50;
winaubani (sofeli) _ 878;
wiwamuri _ 936;
wobeni _ 219;
wobofori _ 183; 328;
wunda – 64; 65; 116; 136; 151; 215; 257;
272; 275; 322; 343; 858;
wyaligza _ 1013;
wyaro-mravali (sofeli) _ 878;
wyarosTavis eklesia _ 275; 530;
wynari okeane _ 21; 710; 1057;
WaneTi _ 45; 605; 837; 910; 914; 1015;
Waniki _ 54;
Wari _ 738; 897; 992; 1017; 1042; 1065;
1066; 1071; 1089;
WeliSis monasteri _ 1118;
WereTi _ 739;
Weremi _ 257; 273; 315; 318; 322; 343;
Weremis cixe _ 273;
Woroxi – 109; 122; 156; 157; 163; 325;
893; 1015;
Woroxi (mdinare) _ 28; 47; 751;
Woroxis xeoba _ 163; 164; 637; 642;
WurTisxevi _ 738;
Wyondidi _ 445; 447; 489; 567; 746;
1034; 1099;
xazareTi _ 268; 529; 833;
xazareTi (mdinare) _ 64; 492-494;
xaldia _ 54;
xandaki (zemo) – 108;
xanZTa _ 523; 530; 541; 641;
xarani _ 31-33;
xatisofeli _ 913;
xaCeni _ 873; 874;
xaxuli _ 409; 641; 698; 807;
xevsureTi _ 68; 86;
xeTa _ 70;
c
Z
w
W
x
1252 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
xerTvisis cixe _ 1072;
xerki _ 936;
xersonesi _ 544; 605; 651; 653;
xersonesis naxevarkunZuli _ 1015;
xersoni _ 460;
xibula _ 1026; 1028;
xidris nacixari _ 663;
xino _ 1073;
xlaTi _ 564; 797;
xmelTaSua zRva _ 24; 26; 29; 30; 710;
xmelTaSua zRvispireTi _ 54;
xobi _ 1010; 1013; 1028; 1034;
xoiri _ 1017;
xoni _ 413; 444; 445; 487; 488; 1055;
xorasani _ 178;
xorebis mTa _ 34;
xorzene _ 66;
xornabuji _ 257; 273; 318; 322; 343;
806;
xojivanqi _ 732;
xrami _ 838;
xresili _ 1045;
xuarasani _ 809;
xunani _ 64; 343; 753; 796;
xunanis cixe _ 61;
xunZaxi _ 606; 1043;
xunZeTi _ 601; 606; 607; 617; 1014;
`xurlas udne~ _ 99;
xufa _ 751;
xufaTi _ 753;
javaxeTi – 116; 151; 154; 168; 269;
272; 275; 322; 343; 433; 448; 517;
541-543; 570; 662; 663; 723; 737;
740; 755; 762; 803; 807; 808; 838;
843; 906; 909; 910; 1063; 1071;
1072; 1090;
javaxeTis mTebi _ 201;
javaxqi _ 183; 328;
jazira (zemo SuamdinareTi) _ 658;
jaziri _ 269;
jgali _ 1026;
jvris monasteri (ierusalimis) _ 589;
859-861; 917; 918; 1017;
jvris taZari (mcxeTis) _ 436; 437;
448; 484; 485; 489; 701; 1145;
jvaris cixe _ 662;
jigraSenis eklesia _ 737;
jiqeTi _ 127; 130; 263; 604; 1015;
jorjaneTi _ 269;
jruWi _ 1010;
julfa _ 703; 704; 710; 711;
jumaTi _ 1099;
`jurjanis zRva~ _ 909;
harqis zegani _ 59;
heraklia _ 312; 543; 621; 625;
hereTi _ 37; 51; 52; 136; 168; 170; 181;
193-195; 220; 228; 241; 252; 257;
284; 286; 318; 327; 329; 343; 344;
347; 351; 353-360; 370; 384; 426;
442; 446; 483; 484; 486; 497; 500;
536-538; 553; 554; 559; 563; 564;
570; 580; 603; 607; 635; 636; 640;
658; 662-664; 666; 682; 684; 689;
690; 694; 695; 697; 700; 701; 747;
749; 750; 761; 762; 774; 785; 786;
799; 803; 822; 836; 838; 857; 858;
909; 1043; 1066; 1139; 1140; 1158-
1160;
hercogovina _ 916;
hvisis navsadguri – 121; 130;
hirkania _ 93; 909;
hirkaniis zRva _ 94;
hijazi _ 916;
holandia _ 981;
huri _ 64; 516;
j
h
1253s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
abaza _ 908;
abazgebi _ 67;
abazebi _ 927; 974;
abaskebi _ 158;
abaSebi _ 260; 271;
abisinielebi _ 708;
adarbadaganelebi _ 850;
adiRebi _ 895;
adiReelebi _ 927; 1015;
adiReur-Cerqezuli tomebi _ 1028;
1090;
adiReuri tomebi _ 974;
avarielebi _ 38;
avsonebi _ 325;
avRanebi (avRanelebi) _ 985-987; 989;
990; 999;
azerbaijanelebi _ 636;
alalebi _ 57;
alanebi – 109; 114; 122; 128; 129;
alanTa tomebi – 111;
alarodielebi (alardielebi)
(alalodebi) _ 45; 46; 55; 57;
albanelebi – 67; 93; 94; 108; 112;
113; 255; 258; 304; 305; 307; 332;
352; 353; 355; 379; 388; 414; 417;
420; 423; 431; 465; 467; 471; 473-
480; 508; 521; 535; 549; 553; 575;
636; 641; 646; 660; 664; 665; 686;
697; 698; 700; 707; 838; 897; 909;
927;
amazonTa tomebi _ 156;
amonitebi _ 40;
amorevelebi _ 34;
amorevelTa tomebi _ 32;
amprevetebi – 109;
arabebi _ 55; 156; 324; 347; 349; 363;
384; 425; 438-440; 448; 449; 452;
465; 475-479; 486; 487; 490; 491;
496-498; 512; 515; 516; 518; 520;
522; 523; 525; 526; 529; 532; 533;
g) eTnikur saxelTa
539; 540; 548; 549; 551; 563; 575;
576; 585; 613; 644; 649; 652; 655-
658; 660; 671; 678; 688; 708; 757;
764; 765; 768; 786; 806; 898; 971;
1114; 1147; 1148; 1158;
arielebi _ 20;
armenielebi _ 38; 53; 57; 59; 66; 608;
arSakidebis dinastia _ 178;
asebi (iasebi) (osebi) _ 67;
asirielebi _ 643;
asurelebi _ 26; 42; 281; 349; 373;
682; 918;
afsarebi _ 927; 1015-1017; 1027;
afsuebi _ 895; 990; 996; 998;
afSilebi _ 128; 158; 340; 341;
afxazebi _ 67; 171; 332; 341; 436; 738;
805; 843; 915; 972; 974; 975; 990;
992; 995; 997; 998; 1015-1017;
1027; 1028; 1090;
aqeelebi _ 325;
aWarlebi _ 159; 1074; 1090;
babilonelebi _ 43;
bagratidebi _ 639;
bagrationTa dinastia _ 499;
bagratunebi _ 660; 661;
baskebi _ 26;
belorusebi _ 134;
berZnebi – 20; 26; 55; 64; 66; 70; 93;
105; 124; 139; 144; 152; 153; 159;
169; 178; 182; 249; 253; 262; 264-
269; 272; 273; 275; 278; 281; 282;
286; 296; 297; 300; 304; 305; 309;
318; 330; 332; 334; 336; 340; 341;
345-348; 350; 371-373; 375; 377;
390; 391; 415; 421-423; 433; 434;
437-439; 443; 448; 449; 457; 466;
469; 472-474; 483; 486; 487; 503;
507; 508; 553; 558; 559; 574; 577-
584; 586; 587; 590; 592; 593; 595;
a
b
1254 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
609; 626; 639; 645-649; 651-653;
656; 660; 666; 667; 670; 671; 674-
676; 682; 699; 722; 746; 896; 897;
938; 1071; 1149; 1151;
beqirebi _ 128;
bizantielebi _ 73; 249; 251; 280; 340;
341; 363; 383; 400; 422; 434; 440;
484; 527; 532; 533; 540; 575; 582;
584; 651; 762;
biTvinebi _ 128;
biZerebi _ 127; 128;
`borCalu~ (Turqmenuli tomi) _ 931;
bosnielebi _ 927;
branjni _ 197;
brigebi _ 38; 39;
bulgarelebi _ 896;
bun-Turqebi _ 62; 690; 692; 695; 705;
ganZelebi _ 807;
genuelebi _ 894;
germanelebi _ 20; 394;
gog _ 41;
gorganebi _ 909;
gorgaslianTa dinastia _ 339; 340; 499;
gugarelebi (gugarqelebi) _ 168; 342;
361; 409; 475; 660;
gudamayrelebi _ 219;
gurzebi _ 909;
gurielebi _ 975;
gurulebi _ 140; 145; 146; 159; 171;
173; 546; 638; 898; 915; 974; 1074;
1099;
darubandelebi _ 753; 755;
daRestnelebi _ 38; 927; 936; 975;
990; 1043; 1044; 1072;
dvalebi _ 67; 605; 738; 809; 861; 867;
927; 1041; 1042;
didoelebi (didoebi) _ 809; 965;
drilebi _ 158;
durZukebi _ 66; 99; 332; 687; 862;
durZukTa tomebi _ 67;
ebraelebi – 20; 34; 35; 39-42; 44; 89;
91; 94; 95; 120; 199; 202; 203; 205;
207; 208; 213; 215; 416; 682; 971;
973; 1037; 1107;
egviptelebi _ 34; 35; 76; 95; 759; 860;
egrebi _ 141; 368;
egriselebi _ 64; 137; 141; 145; 150;
159; 195; 325; 367; 444; 557; 636;
660;
edomelebi _ 33;
elamelebi _ 54;
elebi _ 873; 966; 967;
elinebi _ 38; 156; 159;
erwo-TianeTelebi _ 219; 329; 810;
1026;
espanelebi _ 135;
espaneTis dasavleTis iberebi _ 559;
etruskebi _ 26; 54;
valaxebi _ 626;
vestguTebi _ 98; 181; 279;
zzanebi _ 52; 146; 159;
zemo iberebi _ 160; 161;
zigebi _ 325;
TaTrebi _ 605; 724; 733; 837; 842; 845;
849; 857-859; 898; 912; 915; 916;
921; 925; 944; 946; 950; 951; 955;
966; 967; 969; 1022;
Tarasebi _ 755;
Teirebi _ 159;
Teobelebi _ 159;
Tovelebi _ 37;
TorRamelebi _ 38;
Trakielebi _ 159;
Tubalebi (Tobelebi) _ 26; 29; 39; 45;
48; 49; 54; 70; 78; 97; 144;
Tubal-kainuri tomebi _ 49; 640;
Turq-selCukebi _ 1114;
g
d
e
v
T
1255s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
Turqebi _ 67; 433; 585; 586; 623; 708;
709; 713; 723; 735; 740; 746; 748;
750; 751; 753; 756; 757; 762; 764;
765; 767; 786; 791; 793; 794; 804-
806; 808; 821; 823; 838; 854; 873;
876; 886; 887; 894; 897; 910; 915;
916; 953; 963; 969-972; 975; 986;
996; 998; 1000; 1002; 1003; 1017;
1035; 1045; 1057; 1071; 1073;
1074; 1129;
Turqmanebi _ 753-755; 786; 792; 872;
Turquli tomebi _ 28;
TuSebi _ 966; 967;
iaoSe tomi _ 67;
iafetelebi _ 24;
iberebi – 20; 23; 26; 29; 38; 41; 48;
52-54; 67; 93; 97; 111; 129; 130;
139-141; 143-145; 157; 159; 160;
162; 167; 172; 173; 195; 225; 284;
325; 326; 357; 366-368; 436; 479;
558; 560; 607; 692; 909; 963; 1142;
1161;
iberTa tomebi – 111; 157; 326;
iberielebi (iverielebi) – 37; 38; 53;
66; 67; 82; 93; 108; 113; 114; 122;
160-162; 165; 167; 169-171; 326;
340; 691; 1078; 1079;
iberiul-kavkasiuri tomebi _ 66;
idumelebi _ 95;
iebusevelebi _ 34;
iviri (tomi) _ 37;
ilxanebi _ 865;
imerlebi _ 67; 140; 145; 146; 171; 173;
546; 638; 804; 898; 915; 920; 974;
975; 1063; 1079; 1080; 1081;
ingiloebi _ 636; 740; 1042;
indoevropelebi _ 24; 27; 28;
indoelebi _ 260; 768; 986;
indoiranelebi _ 22; 24;
indusebi _ 20;
ionia _ 159;
ionieli berZnebi _ 46;
ionebi _ 458;
ionielebi _ 20;
iranelebi _ 90; 178-181; 251; 252;
254-256; 258; 279; 280; 296; 298;
320; 336; 451; 518; 907; 909; 911;
912; 918; 936; 986; 999; 1043;
1075; 1147; 1158;
isavrosTa dinastia _ 651;
israelianebi _ 43;
italielebi _ 135; 473;
iudevelebi – 94-96; 112;
kabadokielebi _ 97; 98; 144; 159;
kaenebi _ 49;
kavkasianelebi _ 55;
kavkasielebi _ 54; 56-58; 478; 690;
867; 915; 927;
kavkasiuri tomebi _ 29; 67; 99; 688;
863; 865; 998; 1017;
kamartebi _ 325;
karduxebi _ 45; 50;
kaskebi _ 29;
kaxelebi _ 145; 146; 171; 546; 642;
836; 842; 843; 898; 899; 907; 915;
936; 967; 992; 1012; 1079; 1081;
kahpaduki (tomi) _ 38;
kelt-iberebi _ 559;
kimerielebi _ 48;
klarjebi – 121; 131; 182; 325; 516;
517;
koitebi _ 50;
kolxebi _ 29; 45; 46; 48; 49; 50; 53;
54; 128; 130; 131; 156; 157; 159;
161; 168;
koptebi _ 643; 708;
kxoelni _ 329;
lazebi – 53; 109; 110; 128; 138-140;
143; 158; 160-162; 172-174; 326;
340; 366-368; 436; 437; 444; 558;
615; 835; 1161;
lazuri tomebi _ 608;
i
k
l
1256 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
laTinebi _ 918;
levkosirebi _ 128;
lekebi _ 51; 55; 64; 66; 690; 738; 755;
853; 862; 865; 965; 990; 1000;
1002-1004; 1016; 1027; 1042-1044;
1050; 1066; 1071; 1072; 1075;
1090;
libielebi _ 41; 167;
lixT-imerlebi _ 799;
madeebis tomi _ 159;
madiamelebi _ 34;
makedonielebi _ 38; 93;
makronebi _ 45; 46; 50; 128; 129; 158;
mangliselebi _ 1024;
margvelebi _ 974;
mariandinebi _ 128;
masukavelebi _ 1139;
masquTebi _ 194; 196; 329; 332; 354;
606;
matienebi _ 55;
megrelebi – 46; 55; 67; 85; 121; 127;
129; 131; 136-139; 141; 142; 145-
147; 150; 160; 167-174; 325; 342;
368; 444; 516; 545; 546; 550; 558;
637; 638; 642; 687-689; 690; 694;
898; 974;
megrul-lazuri tomebi – 121; 141;
megruli tomebi _ 97; 608;
medebi _ 159;
melqitebi _ 373;
mesqinebi _ 38;
mesxebi _ 26; 29; 38; 39; 45; 49; 50; 67;
70; 97; 126; 127; 140; 172; 609;
630; 751; 807; 834; 836; 842; 843;
853; 887; 895; 898; 901; 902; 910;
923; 964; 992; 1079;
mesxenebi _ 159;
mesxoi (tomi) _ 38;
mesxuri tomebi _ 38; 50;
meSex-mosoxebi _ 144;
mTielebi _ 636; 809; 864; 927; 974; 992;
mTiulebi _ 215; 219; 810; 915;
midielebi – 20; 53; 54; 93; 108; 157;
768; 918;
misimielebi _ 341;
mitanelebi _ 24; 28;
movakanelebi _ 55; 690;
monRolebi _ 603; 609; 697; 738; 767;
810; 811; 821; 833-835; 837; 838;
840-846; 849; 852; 857; 858; 862;
865; 873; 874; 895; 897; 908; 912;
920; 921; 1066; 1114; 1153;
monRoluri tomebi _ 28;
morsinebi _ 129;
mosinikebi _ 45; 46; 50; 128;
mosoxebi _ 20;
mosxebi (mosqebi) _ 29; 38; 39; 45; 46;
48; 325; 366;
moxeveebi _ 809;
mulidebi _ 852;
muskebi (muSqebi) _ 26; 29; 38; 45; 50;
78;
mcxeTelebi _ 207; 1142;
naxWevnelebi _ 850;
nesitebi _ 27;
nomadebi _ 925;
odiSarni _ 1080;
odiSebi _ 915; 975;
oTomanebi- _ 917;
okaenitebi _ 49;
osebi _ 51; 64; 66; 67; 255; 262; 263;
269; 517; 583; 605; 738; 739; 741;
752; 857; 858; 862; 866; 867; 969;
972; 990; 1003; 1016; 1041; 1042;
osmalebi _ 702; 709; 712; 714; 717;
735; 866; 872; 887; 888; 909; 910;
912; 913; 915-918; 931; 933; 937;
944; 945; 969; 971; 976; 990; 991;
994; 1000-1002; 1011; 1012; 1015;
1036; 1042; 1044; 1045; 1047;
1048; 1056; 1066; 1071; 1072;
1074; 1075; 1087; 1098; 1114; 1133;
m
n
o
1257s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
ostguTebi _ 98;
oqros urdoelebi _ 863;
panelinebi _ 325;
parTelelebi _ 190;
parsebi _ 87;
paflatonebi _ 128;
paWanikebi _ 263; 585;
pelazgebi _ 26; 54;
pirineis naxevarkunZulis iberebi _
559; 561;
pontospireTis tomebi _ 127;
protoqarTvelebi _ 23; 31;
protoxeTebi _ 25; 27; 28; 32;
ptolemeelTa dinastia _ 94;
ptolemelebi _ 95;
Jalelni _ 1026;
Jamurelebi _ 861;
rabatelni _ 201;
ranebi _ 55; 690;
romaelebi – 92-96; 108-110; 113; 114;
179-181; 190; 197; 205; 279; 339;
401; 402; 413; 415-417; 423; 449;
450; 553;
rusebi _ 129; 134; 626; 864; 937; 938;
1001; 1068; 1071; 1072; 1075;
1076; 1087; 1090; 1092; 1094;
1097-1099; 1102; 1110; 1117; 1163;
rusuli tomebi _ 357;
savromatuli tomebi _ 357;
samarielebi _ 95;
samurzayanoelebi _ 638; 1045;
samcxeelebi _ 542; 901;
sanebi _ 158;
sanigebi _ 128; 158;
sarmatebi – 109; 113; 128; 651;
sasanidebi _ 178; 455;
saspeirebi _ 45; 46; 53; 55; 157;
selevkidebi _ 95;
seljukebi _ 585; 586; 762; 786; 793;
806; 821; 838;
semitebi _ 28; 31;
semituri tomebi _ 19; 32;
serbebi _ 896;
svanebi _ 31; 52; 67; 85; 136-139; 141;
142; 145; 146; 163; 171-173; 326;
340; 366-368; 545; 546; 550; 637;
804; 867; 898; 915;
sivnielebi _ 309; 373; 417; 421; 508;
sindebi _ 260;
sirielebi _ 95; 249; 300; 640; 707;
708;
skviTebi – 41; 53; 119; 127-129; 651;
slavebi _ 24; 134; 135; 301; 1071;
slavuri tomebi _ 357;
sogdianebi _ 129;
somxebi _ 38; 55; 56; 57; 58; 59; 60;
72; 146; 164; 182; 249; 254; 255;
258; 267; 279; 280; 296; 297; 304-
309; 328; 329; 332; 349; 350; 351;
359; 362; 367; 371-374; 376; 377;
380-382; 384; 389; 390; 392-394;
409; 416; 419; 421-423; 425; 434;
438; 451; 454; 455; 466; 472-476;
478-480; 497; 498; 508; 530; 532;
535; 549; 553; 575; 576; 581; 608;
609; 635; 637; 639; 640; 643-649;
651; 652; 654-657; 664; 665; 667-
669; 673; 677; 679; 680; 682; 685;
686; 688; 690; 703; 706-711; 713-
717; 721-724; 726-728; 730-733;
735-737; 739-743; 759; 768; 814;
815; 838; 876; 895-897; 918; 919;
955; 956; 959; 971; 973; 999; 1004;
1005; 1057-1063; 1083; 1106; 1107;
1118; 1157; 1159;
sojni _ 329;
sparselebi _ 20; 50; 53; 84; 90; 92;
93; 157; 169; 181; 196; 206; 214;
228; 241; 248; 249; 251-253; 256;
258; 259; 264-270; 272-275; 279-
p
J
r
s
1258 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
281; 283; 294; 296; 302; 308; 320;
321; 326; 328; 336; 339; 340; 341;
345-351; 354; 363; 371; 372; 374;
375; 377; 379; 381-383; 385; 387;
390; 391; 397; 398; 401; 403; 408;
411; 418; 420; 422; 425; 427; 433;
434; 436; 441; 445; 446; 449; 452;
454; 455; 457; 458; 468-471; 478;
484; 508; 533; 553; 571; 576; 607;
641; 644-648; 655; 669; 671; 677;
680; 696; 703; 707-712; 714; 715;
717; 757; 767; 768; 786; 806; 811;
840; 851; 860; 898; 909; 917; 918;
936; 939; 943; 950; 953-955; 960;
962; 965; 967-971; 973; 979; 981;
986; 987; 990; 991; 999; 1000;
1001; 1012; 1044; 1087; 1114;
1140; 1147;
subarebi _ 26;
sugdelebi _ 98;
sumerebi _ 28;
susanelebi – 122;
sujebi _ 537;
tabalebi _ 29; 49; 97;
taoelebi _ 837; 842; 843;
taoxebi _ 156; 157; 159;
tibaranuli tomebi _ 54;
tibarekebi _ 20;
tibarenebi _ 29; 45; 46; 50; 54; 128;
ukrainelebi _ 134;
urartuelebi (urartelebi) _ 27; 28;
31; 53-55; 57; 99;
uriebi _ 726; 971;
urumebi _ 914;
utielebi _ 660;
farnavazianTa dinastia _ 66; 339;
499; 790;
fasianebi _ 156; 157;
ferizevelebi _ 34;
filirebi _ 128;
finikielebi _ 40; 70;
frangebi _ 135; 609; 733; 740; 748;
896; 897; 913; 937; 942; 971;
franciskanelebi _ 860;
frigielebi (frigvebi) _ 38; 39; 70;
fustebi – 122; 129;
fSavebi _ 38; 966; 1026;
fxovelebi _ 219; 738; 809;
qaldebi _ 28;
qaldevelebi _ 31; 39; 42; 45; 78; 91;
92; 203; 708;
qanaanelebi _ 34;
qarTebi _ 46; 49; 52; 67; 136-139; 141;
145; 146; 157; 159; 170; 173; 326;
368; 518; 636; 688;
qarTvelebi _ 16; 20; 22; 23; 26-28;
30-32; 37; 38; 40-42; 44; 45; 50-55;
57; 59-64; 66-68; 70; 72; 78; 82-87;
90-92; 97-101; 103; 105; 106; 113;
122-125; 130; 131; 135; 137; 141;
142; 144-146; 155; 163-171; 173;
182; 185; 195; 196; 226; 236; 248;
249; 251; 255; 258-261; 264; 267;
276; 279; 282; 304; 305; 307; 309;
316; 322; 325; 326; 328; 332; 339;
340; 342; 343; 347-349; 354; 357;
359; 361-363; 367; 368; 371; 376;
379; 383; 384; 387-391; 393-397;
406; 409; 410; 414; 416; 419; 422;
423; 425; 427; 430; 431; 434; 436;
443; 444; 450; 451; 453; 455; 456;
464; 472; 473; 480; 492; 501; 502;
508-511; 513; 516-518; 520; 521;
523; 527; 532-538; 544-547; 549;
553-555; 558-561; 572-581; 583-
585; 590; 592; 593; 608; 611-613;
626; 636; 637; 639-641; 643; 646-
648; 655; 658-660; 664-668; 670-
675; 678-680; 682; 684-692; 694-
717; 719-743; 747; 751; 760; 761;
t
u
f
q
1259s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
765; 767; 785-787; 790; 791; 793;
794; 796; 797; 806-809; 811; 833;
836; 838-847; 850-852; 854; 855;
859-863; 865; 867-869; 872; 876;
878; 895; 897-899; 902; 907-913;
915-923; 927; 928; 933; 936-938;
945; 946; 949-951; 953; 956; 957;
959; 960; 961; 963-965; 969-975;
977; 979-986; 990-997; 999; 1000;
1002; 1013; 1016; 1027; 1036;
1039; 1043-1045; 1047; 1048; 1056-
1061; 1063; 1066; 1068; 1071;
1074; 1075; 1079-1082; 1085; 1087-
1090; 1092; 1098; 1101-1105; 1107;
1108; 1115; 1139; 1142; 1148-1153;
1156; 1157;
qarTveluri (qarTuli) tomebi _ 27-
30; 71; 97;
qarTlelebi _ 145; 146; 171; 433; 546;
638; 642; 688; 836; 843; 898; 923;
933; 992; 1081;
qarTul-mesxuri tomebi _ 141;
qvemo iberebi _ 160; 161;
qinZarelni _ 201;
qurTebi _ 271; 755;
quSanebi _ 254;
RunZ-RliRvni _ 738;
RunZebi _ 862;
yabardoelebi _ 1070;
yamonianebi (amonitebi) _ 40;
yivCaRebi _ 62;263; 695; 705; 752; 755;
756; 761; 762; 765; 790-796; 811;
yizilbaSebi _ 711; 725; 909-912; 914-
916; 932; 933; 936; 937; 944; 945;
950; 953; 960-962; 964; 966; 984;
985; 994; 1003; 1036; 1042;
yirimebi _ 946;
yuarelebi _ 329;
Sirvanelebi _ 753;
Sumerebi _ 24-28; 31; 32; 42; 54;
Celebi _ 609;
Cerqezebi _ 738; 867; 895; 927; 971;
992; 995; 997; 998; 1015; 1016;
1070;
Cerqezul-abazguri tomebi _ 894;
Cinelebi _ 767;
Crdilokavkasiuri tomebi _ 38; 279;
433; 468; 605; 828; 863; 864; 927;
937; 973; 974; 990; 995; 1000;
1015; 1027; 1036; 1042; 1090;
curtavelebi _ 393;
cxavatelebi _ 810;
cxrazmelebi _ 809;
Zidritebi – 109; 114; 122; 129; 158;
159;
Zidritebis tomi – 122;
ZurZukebi _ 867;
wilknelebi _ 219;
winarebaltielebi _ 22; 24;
winaregermanelebi _ 22; 24;
winareitalikebi _ 22; 24;
Wanebi _ 46; 49; 136; 171; 174; 545; 637;
Wanuri tomebi _ 97;
Warelebi _ 1043;
WarTalelebi _ 219; 810;
xadelebi _ 809;
xazarebi _ 51; 60; 67; 468-470; 496;
680; 682; 357; 474; 873;
R
y
S
c
C
Z
w
W
x
1260 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
xaldebi _ 24; 28; 54;
xalibebi _ 28; 45; 50; 128; 156; 157;
159;
xamurabianTa dinastia _ 32;
xasmonelebi _ 95;
xaCinelebi _ 874;
xevsurebi _ 38; 638; 966; 1026;
xeTebi (xetebi) (xatebi) _ 22; 24; 26-
28; 54;
xeTelebi _ 34;
xeTuri tomebi _ 32;
xvarazmelebi _ 810;
xivielebi _ 34;
xosroianTa dinastia _ 499; 506; 790;
xuritebi _ 25-27; 31; 32; 78; 99;
jiqebi _ 263; 325; 914; 915; 1015;
henioxebi – 109; 158; 325;
herebi _ 55; 170; 309; 354-356; 373;
421; 537; 635; 639; 640; 643; 690;
806; 836; 842; 843; 909; 1079;
hesperitebi _ 156; 157;
hiberebi _ 70;
hirkanielebi _ 326; 691; 692; 909;
honebi _ 461; 470-472;
huniebi _ 255; 258;
j
h
1261s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
vaxtang goilaZis winasityvaoba .............................................................................................. 5
s a q a r T v e lo s s a m o c i q u loe kle s i i s i s t or i a
Tavi I
qarTvelTa winaprebis bibliuri istoria
adamidan iesomde
samyaros Seqmna .................................................................................................................................. 16
babilonis godolis dacema, enaTa da tomTa warmoqmna ................................................ 19
msoflio enaTa ojaxebi ................................................................................................................ 21
protoqarTveluri enis matarebeli eTnosis gansaxleba ........................................... 23
aRTqma RmerTisa erTan .................................................................................................................. 30
Tubali da mosoqi ............................................................................................................................ 37
iberi ....................................................................................................................................................... 44
alali da arami (urartu da armenia) ..................................................................................... 54
farnavazi .............................................................................................................................................. 60
qarTuli saRvTismsaxuro anbanis fuZisdeba ....................................................................... 69
axali aRTqma uflisa ..................................................................................................................... 78
armazi, ahuramazda, molodini mesiisa .................................................................................... 84
pompeusis laSqroba israelsa da iberiaSi ......................................................................... 92
dasruleba gmirulisa da dawyeba sulieri epoqisa ....................................................... 98
Tavi II
qarTuli eklesia I-III saukuneSi
saxelwodeba da mimarTuleba qarTuli eklesiisa ......................................................... 105
saqarTvelo mociqulTa dros ................................................................................................... 108
wmida andriasa da sxva mociqulebis qadageba saqarTveloSi.................................... 118
wmida andrias mimosvla saqarTveloSi ................................................................................. 124
iberiasa da kavkasias skviTeTis nawiladac miiCnevdnen ................................................ 127
mociqulTa mier daarsebuli pirveli avtokefaluri eklesiebi ........................... 130
qarTuli eklesiis samwyso ......................................................................................................... 134
a) saerTo ena ...................................................................................................................................... 136
b) saerTo teritoria da saerTo saxelmwifo .................................................................. 138
g) fsiqiuri wyobis erToba ......................................................................................................... 141
d) ekonomikuri kavSiri dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos Soris .............. 144
e) qarTvelebis saerTo warmoSoba, sisxliT naTesaoba................................................ 144
qarTuli eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi ....................................................................... 146
`qarTlis~ sazRvrebi da qarTvelTa vinaoba leonti mrovelis mixedviT ......... 147
juanSeris Tanaxmad egrisi `qarTlSi~ Semavali qveyanaa ........................................... 152
sarCevi
1262 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
qarTuli eklesiis iurisdiqciis dasavleTis sazRvrebi
vaxuStis mixedviT ............................................................................................................................ 155
zogierTi berZeni da romaeli istorikosis Tanaxmad, kolxeTi
iberiaSi Semavali qveyanaa .......................................................................................................... 156
qarTli da qarTveli eri somexi istorikosebis mixedviT.......................................... 164
`qarTlis cxovrebis~ simarTle ............................................................................................... 169
saerTo qarTuli koine ena .......................................................................................................... 173
Tavi III
qarTuli eklesia IV saukuneSi
saqarTvelo IV saukuneSi ............................................................................................................. 178
gza qristianobisa I saukunidan wmida ninomde ................................................................... 183
wminda ninos cxovreba ................................................................................................................... 197
Tqmuli abiaTar mRvdelisa, romelic daemowafa wmidasa da netar ninos ........... 205
Tqmuli misive, abiaTar mRvdelisa, kvarTisaTvis uflisa
Cvenisa ieso qristesi..................................................................................................................... 206
Tqmuli sidonia dedakacisa, romelmac ixila da aRwera... .......................................... 210
Tqmuli misive eklesiis aRSenebisaTvis ............................................................................... 212
aRmarTebisaTvis patiosnisa jvrisa ........................................................................................ 216
wigni, romelic miswera romis patriarqma da branjTa
mefem ninos, mefe mirians da qarTlis ers ........................................................................... 218
qarTlis moqcevis wyaroebi ....................................................................................................... 221
qarTuli eklesiis meTaurebi .................................................................................................... 227
qarTuli eklesiis uflebrivi mdgomareobis Sesaxeb ................................................... 232
Tavi IV
qarTuli eklesia V saukuneSi
qveynis zogadi mdgomareoba V saukuneSi ............................................................................. 248vaxtang gorgaslis cxovreba .................................................................................................... 259`ver moawies saqme ese jerisaebr sjulisa...~(proiranuli saeklesio dajgufebani vaxtang gorgaslis reformamde) .............. 276saeklesio-sarwmunoebrivi viTareba saqarTvelossakaTalikosos daarsebisas ......................................................................................................... 287saqarTvelos sakaTalikosos daarseba .................................................................................. 312
Teoriebi qarTuli eklesiis avtokefaliis Sesaxeb ...................................................... 330
Tavi V
qarTuli eklesia VI saukuneSi
qveynis zogadi mdgomareoba VI saukuneSi ............................................................................ 339
qarTuli eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi VI saukuneSi ............................................ 342
saeklesio winaswarmetyvelebani qarTuli saxelmwifos gauqmebis Semdeg ...... 344
saeklesio ena albaneTSi, hereTSi, gugarqsa da dasavleT
saqarTveloSi VI-VII saukuneebSi .............................................................................................. 352
1263s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
a) saeklesio ena albaneTSi ........................................................................................................ 352
b) saeklesio ena hereTSi ............................................................................................................. 353
g) saeklesio ena gugarqSi, anu qvemo qarTlSi................................................................ 360
d) saeklesio ena dasavleT saqarTveloSi ......................................................................... 364
arsen safarelis Txzuleba `ganyofisaTvis qarTvelTa da somexTa~ .................... 371
monofizitobis xangrZlivobis Sesaxeb saqarTveloSi ................................................. 379
asureli mamebi monofizitobis winaaRmdeg ......................................................................... 385
`epistoleTa wignis~ mokle Sinaarsi .................................................................................... 393
`erToba~ qarTul da somxur eklesiaTa Soris
uxtanesis mixedviT ......................................................................................................................... 414
somxur eklesiasTan urTierTobis mizezi da misi Sedegi ........................................... 418
qarTveli monofizitebi da somxuri eklesiis wevri
qarTveli qalkedonitebi ........................................................................................................... 425
Tavi VI
qarTuli eklesia VII saukuneSi
qveynis zogadi mdgomareoba VII saukuneSi .......................................................................... 433
iurisdiqciis sazRvrebis cvlileba VII saukuneSi .......................................................... 440
`ganyofa~ qarTul da somxur eklesiaTa Soris.............................................................. 450
arseni safareli `erTobisdroindeli~ somexi kaTalikosebis Sesaxeb ............... 454
qarTuli eklesiis sapatriarqo eklesiad gamocxadeba VII saukuneSi .................. 459
movses kalankatuacis mier aRwerili VII saukunis ambebi ........................................... 468
Tavi VII
qarTuli eklesia VIII-X saukuneebSi
`qarTlis~ istoriuli geografia VIII saukunisaTvis .................................................... 483
qveynis zogadi mdgomareoba VIII-X saukuneebSi................................................................. 490
afxazeTis sakaTalikosos daarseba ....................................................................................... 501
mironis kurTxevis Sesaxeb ......................................................................................................... 507
afxazeTi da tao-klarjeTi qarTvelTa erovnuli
konsolidaciis kerebi .................................................................................................................. 516
qarTuli eklesiis Tavdadebuli Rvawli pirveli mahmadianuri
Semotevis winaaRmdeg (wmida abo Tbileli, wmida daviTi da
konstantine, wmida arCil mefe, wmida miqael gobroni,
wmida konstantine qarTveli) .................................................................................................. 521
wmida grigol xanZTelis samoRvaweo are .......................................................................... 528
avtokefaliis arsi _ `episkoposTa kurTxeva Tavisive episkoposebis mier~ ... 541
abo Tbilelis `qarTvelobisa~ da `qarTvelTa sisxliT monaTesaobis
eTnikuri momentis~ Sesaxeb ....................................................................................................... 544
wmida nino da mociquli eliSa ................................................................................................. 551
termin `naTesaviT qarTvelis~ Sesaxeb................................................................................ 557
`iberia~ _ eTnikuri Sinaarsis matarebeli termini ..................................................... 558
1264 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
Tavi VIII
qarTuli eklesia XI saukuneSi
saqarTvelos sapatriarqos daarsebis politikuri
safuZveli XI saukuneSi ................................................................................................................ 563
qarTuli eklesiis devna 1021-1054 wlebSi
bizantia-saqarTvelos omis dros .......................................................................................... 571
qarTuli eklesiis sapatriarqo Rirsebis aRiareba 1054-1057 wlebSi ................... 585
saqarTvelos sapatriarqos struqtura da iurisdiqciis sazRvrebi ................... 599
a. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis Crdilo-dasavleTi sazRvari ....... 604
b. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis CrdiloeTis sazRvari ..................... 605
g. saqarTvelos sapatriarqos aRmosavleTis sazRvari ............................................... 606
d. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis sazRvari samxreTiT.......................... 607
qarTul eklesiaSi miRebuli Tvalsazrisi saqarTvelos
sapatriarqos daarsebis kanonikuri uflebis Sesaxeb .................................................. 609
diptixis Sesaxeb .............................................................................................................................. 613
saqarTvelos sapatriarqos adgili marTlmadideblur diptixSi ......................... 617
qarTuli eklesiis VI adgili ferara-florenciis
`msoflio~ saeklesio krebaze ................................................................................................ 623
qarTuli eklesiis Sinagani diptixi (jdomisa da dgomis wesi) ............................... 627
Tavi IX
`gaqarTvelebis~ moZvelebuli Teoria
Teoria qarTuli eklesiis mier saqarTvelos kuTxeTa
`gaqarTvelebis~ Sesaxeb ............................................................................................................ 635
somxuri eklesiis istoria, monoTelitoba da
xatmebrZoloba masTan kavSirSi a. kartaSevis mixedviT ............................................ 643
somxuri eklesiis pretenziebi qarTuli eklesiis dauflebisaTvis .................... 655
didi mTargmnelebi ......................................................................................................................... 666
`qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia ............................................................... 676
qarTvelTa armenizaciis Sesaxeb ............................................................................................. 706
Tavi X
qarTuli eklesia XII saukuneSi
daviT aRmaSenebeli
mefeT mefe daviTis cxovreba ................................................................................................... 746
mefe daviTi - morCili berisa ................................................................................................... 763
ruis-urbnisis kreba ....................................................................................................................... 770
eklesia - qarTuli qveynebis gamaerTianebeli ................................................................ 785
yivCaRTa Casaxleba ......................................................................................................................... 790
1265s a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i as a q a r T v el o s s a m o c i qulo e kl e s i i s i s t o r i a
Tamar mefe
Tamar mefis cxovrebis qronika ................................................................................................ 799
Wyondideli da aTabagi ................................................................................................................ 810
Tamari _ wmida keTilmsaxuri mefe ........................................................................................ 821
Tavi XI
qarTuli eklesia XIII saukuneSi
qveynis zogadi mdgomareoba XIII saukuneSi ..........................................................................833
suli Tavdadebisa ............................................................................................................................833
mematianis mier aRwerili ambebi deda RvTismSoblis
mier qarTvelTa mfarvelobis Sesaxeb ................................................................................. 846
Tavi XII
qarTuli eklesia XIV saukuneSi
qveynis zogadi mdgomareoba XIV saukuneSi ......................................................................... 857
mefe giorgi brwyinvale .............................................................................................................. 857
Cvidmetwliani samamulo omi..................................................................................................... 862
Tavi XIII
qarTuli eklesia XV saukuneSi
qveynis zogadi mdgomareoba XV saukuneSi .......................................................................... 872
mefeT mefe monazoni aleqsandre didi ................................................................................. 873qarTuli eklesiis Tavdadebuli brZola saqarTvelos
saxelmwifoebrivi erTianobisaTvis ....................................................................................... 880
erovneba da sarwmunoeba ............................................................................................................. 894
saswaulTmoqmedi xati awyurisa ............................................................................................. 899
Tavi XIV
qarTuli eklesia XVI saukuneSi
saqarTvelo XVI saukuneSi .......................................................................................................... 906
`iyo saqarTvelo uvno mterTagan~ ........................................................................................ 913
Temobriobis aRorZineba erTiani qarTuli saxelmwifos daSlis Sedegad ........ 919
eklesia Temobriobis aRorZinebis dros ............................................................................. 922
Tavi XV
qarTuli eklesia XVII saukuneSi
wmida didmowame qeTevani - mnaTobi saqarTvelosi ........................................................ 927
wmida mefe luarsab II .................................................................................................................... 944
Teimuraz mefis brZola `qarTvelobisaTvis~ ................................................................... 949
tyveTa syidva ................................................................................................................................... 968
Tavi XVI
qarTuli eklesia XVIII saukuneSi
brZola `gamoxsnisa~ da `aRdgomisaTvis~ ........................................................................... 979
evropuli (kaTolikuri) orientacia da misi kraxi ........................................................ 990
1266 mitropolitimitropolitimitropolitimitropolitimitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e a n a n i a j a f a r i Z e
vaxtang VI-is rusuli orientacia da misi kraxi .............................................................. 999
vaxtang VI-isa da muxranel bagrationTa didi ojaxis mamuliSviloba ............... 1004
eklesiis Sinauri yofa anton pirvelamde .......................................................................... 1010
mironcxebul mefeTa taxtis aRdgena _ `qarTvelobis~ gamarjveba.................... 1036
saqarTvelo `qarTvelobis~ gamarjvebis Semdeg ........................................................... 1040
didi kaTalikosis epoqa ............................................................................................................... 1045
didi Ralati...................................................................................................................................... 1065
suli erTobisa ................................................................................................................................. 1077
Tavi XVII
qarTuli eklesia XIX _ XX
saukuneSi
Sesavali .............................................................................................................................................. 1087
saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmeba ............................................................... 1090
saxalxo ajanyeba avtokefaliis dasacavad ....................................................................... 1096
eparqiaTa gauqmebiT gamowveuli mZime sarwmunoebrivi Sedegebi ........................... 1098
avtokefaluri moZraobis dawyeba .......................................................................................... 1101
wmida ilia marTlisa da qarTveli mRvdelmTavrebis brZola
avtokefaliis aRsadgenad .......................................................................................................... 1103
eklesia aTeistebis batonobis dros .................................................................................... 1114
avtokefaluri moZraobis dagvirgvineba............................................................................. 1125
erovnuli saxelmwifosa da erovnuli eklesiis urTierToba ................................. 1132
Tavi XVIII
saqarTvelos eklesiis istoriis
periodizacia
saqarTvelos eklesiis istoriis periodizacia .............................................................. 1137
saeklesio istoriografia I periodi (I-XI ss;)(wmida mociqulebidan
ruis-urbnisis krebamde) .............................................................................................................. 1142
II periodi (XII-XVIII ss.) (ruis-urbnisis krebidan
avtokefaliis gauqmebamde) ........................................................................................................ 1151
III periodi (XIX_XX) (avtokefaliis gauqmebidan dRemde) ............................................ 1155
SeniSvnebi (wyaroebi da literatura) ................................................................................ 1165
saZieblebi
a) pirTa ................................................................................................................................................ 1200
b) geografiul saxelTa .............................................................................................................. 1229
g) eTnikur saxelTa ........................................................................................................................ 1253