Diskurs i ideologija (Terry Eagleton)

- tradicionalna promiljanja o ideologiji ukljuuju pojmove 'svijesti' i 'ideja', ti pojmovi nas nesvjesno vode u smjeru idealizma

- svijest je vrsta reifikacije, apstrakcije naih stvarnih oblika diskurzivne prakse- umjesto empiristike struje po kojoj rijei stoje za koncepte, sada obino gledamo na

posjedovanje koncepta kao koritenje rijei na odreene naine, otuda je koncept vie stvar prakse negoli stanja uma

- ideologija kao diskurzivni ili semiotiki fenomen na jednoj strani promiljanje o ideologiji kao idejama, a na drugoj kao odreeni obrasci ponaanja prvo, naglaava materijalnost (jer su znakovi materijalni entiteti), i drugo odrava smjer koji se bavi znaenjima

- V.N. Voloshinov prva semiotika teorija ideologije- on tvrdi da bez znakova nema ideologije (jezik i ideologija su u jednu ruku isti)

- prema tome domena znakova i podruje ideologije su supostojei - znak i njegov drutveni smjetaj su zajedno isprepleteni, ne mogu postojati jedno bez drugoga

- Voloshinov tvrdi logika svijesti je logika ideoloke komunikacije, semiotike interakcije drutvene grupe rije je ideoloki fenomen, a svijest je samo internalizacija rijei

- njegov rad donosi novu definiciju ideologije kao borbu suparnikih drutvenih interesa na razini znakova

- M. Pecheux preuzima Voloshnove ideje- koristi koncept diskurzivne formacije i diskurzivnog procesa- Diskurzivna formacija - skup pravila koja odreuju to moe i mora biti reeno s odreene

drutvene pozicije, ona stvara matricu znaenja ili sistem jezinih veza u kojima se diskurzivni procesi proizvode

- bilo koja diskurzivna formacija oblikovat e dio strukturalnog totaliteta takvog fenomena (Pecheux to naziva interdiskursom) i ona je takoer ugraena u ideoloku formaciju koja sadri diskurzivne i nediskurzivne prakse

- Diskurzivni proces zapisan u ideolokim odnosima i pod njihovim pritiskom biti e oblikovan iznutra

- jezik je medij ideolokog konflikta, oblikuje zajedniku bazu za sve diskurzivne formacije- Diskurzivna formacija ukljuuje ideoloki kontekst koji e biti skriven od i naturaliziran u

govorniku- Diskurzivna semantika ispituje kako su elementi posebne diskurzivne formacije povezani da oblikuju diskurzivni proces u odnosu na ideoloki kontekst - Voloshinov i Pecheux imaju veliku vanost za analizu diskursa njihov rad istrauje kako se zapis drutvene moi u jeziku moe se nai u leksikoj, sintaktinoj i gramatikoj strukturi, oni su uveli novu dimenziju u teoriji ideologije kao jezinog izriaja i drutvene interakcije- Avangardna misao u Europi 1970-tih ideologija je pitanje odreivanja inae neiscrpnog procesa znaenja koji se vrti oko dominantnih oznaitelja, s kojima se individua moe identificirati, a jezik ima neprekidnu produktivnost koja se moe zatvoriti u ideoloku stabilnost - Ideoloka praksa smjeta subjekt na odreenu poziciju u odnosu na fiksnost diskursa- U stvaranju reprezentacijalano se odreuje znaenje koje subjekt prihvaa kao prirodno i neizbjeno- subjekt zaboravlja diskurzivnu formaciju koja ga stavlja na odreeno mjesto, pa prema tome ideoloka reprezentacija ukljuuje potiskivanje djelatnosti jezika, materijalni proces oznaavanja proizvodnje koji ini podlogu tim koherentnim znaenjima i uvijek ih moe sruiti

- politiki gledano, to je latentno libertarijanska teorija subjekta. Ona otkriva anarhinu sumnju znaenja kao takvog i lano pretpostavlja da je zatvorenost uvijek kontraproduktivna- takvo zatvaranje je privremeni efekt bilo koje semioze i moe biti politiki omoguavajui, prije nego ograniavajui- hoe li to zatvaranje biti pozitivno ili negativno ovisi o diskurzivnom i ideolokom kontekstu- R. Barthes (Mythologies) mit (ili ideologija) koristi naizgled oite znakove, govori o stvarima, daje im prirodno i trajno opravdanje i jasnou koja se ne temelji na objanjenju, ve na izjavi ili injenici tu se naturalizacija proiruje na diskurs- Dobar (zdrav) znak za Barthesa prikazuje vlastitu naklonost i injenicu da ne postoji unutranja ili oita veza izmeu njega i onoga to prikazuje, a lo (mitoloki ili ideoloki) znak je onaj koji nam doputa da ga primimo kao naturaliziranog i transparentnog - knjievni realizam otuda je primjerak te varljive transparentnosti (osuda svega od Defoa do Dostojevskog)- Paul de Man ta lana i prividna naturalizacija jezika lei u korijenima svake ideologije- On tvrdi da su jezik i bie vjeito odstupajui, a ideologija nastoji spojiti, izmijeati i povezati ta dva odvojena reda (verbalni koncept i senzornu intuiciju) i prikazati njihovu vezu kao prirodnu i neizbjenu- zadaa kritike(dekonstrukcijske) misli je da prikae kako ih retorika priroda diskursa razdvaja- ono to mi nazivamo ideologijom je mijeanje lingvistike s prirodnom stvarnou, referentne s fenomenalizmom (koji govori da fizike stvari ne postoje same za sebe, nego samo kao perceptivni fenomen) - mana te teorije kao i Barthesove jest pretpostavka da svi ideoloki diskursi djeluju kroz takvu naturalizaciju- Poststrukturalistika ili postmodernistika perspektiva diskurs je ocrtan kroz elju i mo, jezik je neiskorjenjivo retorian - sav diskurs je pokrenut sa pozicije subjekta i usmjeren prema proizvodnji odreenih efekata kod njegovih primatelja- ako je to tono onda je sav jezik ideoloki, a kategorija ideologije proirena do prijelomne toke ponovno se rui- bilo bi krivo razmiljati da je sav jezik u potpunosti retorian do iste razine tu je postmodernistiki pluralizam osuen za homogeniziranje razliitih vrsta govora- ako je sav jezik artikulira posebne interese, to bi znailo ja je sav jezik ideoloki, no klasini koncept ideologije nije ogranien na stvaranje interesnog diskursa - on se vie odnosi na proces u kojem odreeni interesi postaju skriveni, racionalizirani, naturalizirani u ime politike moi - tvrditi da je cjelokupan jezik na nekim razinama retorian, nije isto to tvrdnja da je cjelokupan jezik ideoloki- npr. ako netko u kazalitu povie Vatra!, taj se ne ukljuuje u ideoloki diskurs. Oblik diskursa moe ukljuivati neki interese, no nije mu cilj direktno ih promicati. Interesi u pitanju ne moraju imati kljunu vanost u podravanju cijelog drutvenog poretka- Preko kategorije diskursa brojni teoretiari su posljednjih godina preli od revolucionarnih politikih pozicija do ljeviarskog reformizma taj fenomen je poznat kao postmarksizam- P. Hirst i B. Hindess odbijaju klasinu epistemiologiju koja pretpostavlja podudaranje naih koncepata i stvarnog poretka stvari

- smatraju da je racionalistika pogreka tvrditi da je ono to nam omoguuje razumijevanje injenica da svijet ima oblik koncepta koji je na neki nain oblikovan da pristaje naoj spoznaji njega - Nietzsche stvarnost je kaos, sama po sebi nema reda, stoga e znaenje e biti onakvo kako ga mi oblikujemo, mi smo ti koji ga kategoriziramo- jezik ne reflektira stvarnost, ve ju oznaava i stavlja u konceptualni oblik- Hirst i Hindess potkopavaju marksistiku teoriju, tvrdei da je to jo jedna racionalistika iluzija koja vidi drutvo kao ve strukturirano iznutra, zajedno sa konceptima pomou kojih to preoblikujemo u misao- Prema toj teoriji veze izmeu kulturnih, politikih i ekonomskih tvorevina ne postoje neovisno o naem diskursu- Umjesto toga oni uvrtavaju pragmatinu kalkulaciju politikih efekata u nekoj odreenoj drutvenoj konjunkturi, ta teorija je podrana za vrijeme kada je radikalna struja 1960tih zasjenjena politikom desnicom- Problem teze koja tvrdi da su objekti pounutranjeni u diskurs koji ih konstruira glasi: kako moemo tvrditi da je diskurs konstruirao vlastitu objektivnu validnost i kako itko moe biti u krivu?- ako ne postoji metajezik koji bi mjerio prikladnost izmeu mojeg jezika i objekta, to me sprjeava da konstruiram objekt onako kako ja to elim?- time ne bi postojao naina da odredimo da je neka politika perspektiva povoljnija od druge. To jednostavno pomie pitanje u natrag ako su politike strane ono to odreuje moje drutvene interpretacije kako ja mogu te strane potvrditi?- Hirst i Hindess tvrde da se ne moe protiviti nepoeljnom politikom sluaju pozivanjem na poziciju kako su stvari posloene u drutvu, nego nain na koji su stvari posloene jednostavno je nain na koji ih mi konstruiramo tj. moramo se pozivati na nae politike strane i interese- Marksizam tvrdi da se politiki interesi stvaraju kroz neiji drutveni smjetaj u klasnom drutvu postmarksizam tvrdi drugaije - ako jezik nije pasivna reflekcija stvarnosti, ve aktivna konstrukcija zbilje, onda su interesi ono to mi stvaramo, a politika ima prednost nad ekonomijom- puki poloaj u drutvu nee nas opskrbiti politikim uvjerenjima, a drutveni interesi nisu neovisni od onoga to radimo ili govorimo, i nisu neki dani oznaenici iji je posao jednostavno da otkriju svog oznaitelja ili oblik ideolokog diskursa - opresija normativni koncept; nepravedni interesi drugih ometaju neiji kreativni kapacitet, a to se moe ne moe odrediti jedino diskurzivno- postmarksizam - oznaitelji ili sredstva politike ili ideoloke reprezentacije su uvijek aktivni u odnosu na ono to oznaavaju- ono to se reprezentira biti e modulirano vlastitom reprezentacijom, otuda politiki i ideoloki diskursi sami proizvode oznaenike i konceptualiziraju situaciju na poseban nain- Hindess i Hirst drutveno ekonomska situacija je onakva kakvom je politiki i ideoloki diskursi definiraju autor ih kritizira samo su izokrenuli empiristiki model (oznaitelj spontano proizlazi iz oznaenog) i izmijeali ekonomske i politike interese kao i marksizam- autor govori da je tvrdnja da oznaitelj proizvodi oznaenog manjkava u razumijevanju odnosa izmeu materijalnog poloaja i ideolokog diskursa ideologija nije uzrok tog poloaja niti je uzrokovana tim poloajem, nego ideologija nudi skup razloga za takve materijalne uvijete - Hindess i Hirst previdjeli su legitimirajue funkcije ideologije zbog sveukljuive prirode njihovog koncepta diskursa veza izmeu objekta i njegovih sredstva reprezentacije nije ista kao i izmeu materijalne prakse i njezine ideoloke legitimacije ili mistifikacije

- Dva znaenja diskursa su pogreno spojena: ona koja konstruiraju nae prakse i ona u kojima moemo govoriti o njima- Konstruktivna strana Hindessa i Hirsta jest da postoje mnogi politiki interesi koji nisu nuno vezani za klasni smjetaj, to je klasini marksizam esto ignorirao. Postmarksisti su pisali o takvim neklasnim politikim pokretima 70-tih , no brisanje svih poveznica izmeu drutvenog poloaja i politikih interesa moe biti tetno. - Npr. feministiki pokreti ne postoji organska veza izmeu feministike politike i drutvene klase, no postoji razlog za tvrdnju da postoji unutranja veza izmeu biti ena (drutveni poloaj) i biti feministkinja (politiki poloaj)- Oito je da njih dvoje odbijaju ideju da politiki interesi proizlaze iz drutvene ili ekonomske pozicije, koriste termin reprezentacije, no za njih oznaitelj doslovno predstavlja ono to oznaava na taj nain oni ne govore o teoriji reprezentacije nego o filozofiji identiteta- Reprezentacija ovisi o razlici izmeu onoga to prezentira i onoga to je prezentirano, npr. fotografija vjeverice reprezentira vjevericu iz razloga to ta fotografija nije ivotinja-u protivnom se ne moe razgovarati o reprezentaciji- Na isti nain Hindess i Hirst govore o politici/ideologiji i drutvenom smjetaju ako oblikovatelj doslovno oblikuje potonjeg onda tu uope nema govora o reprezentaciji, nego njih dvoje postaju nerastavljivi kao rije i njezino znaenje- Semiotiki model koji ih vodi u krivom smjeru je onaj saussuerovski izmeu oznaenog i oznaitelja ili rijei i koncepta prije nego onaj izmeu znaka i referenta- E. Laclau i C.Mouffe u djelu Hegemony and Sociailist Strategy potvruju tvrdnju Hindessa i Hirsta da nema logike povezanosti izmeu klasne pozicije i politike/ideoloke pozicije, no to ne znai da politike i ideoloke forme donose drutveno ekonomske interese. To jednostavno vraa prema ideologiji identiteta, koju postmarksizam nastoji izbjei- oni takoer tvrde da:

- hegemonija pretpostavlja konstrukciju identiteta drutvenih agensa. Tu ostaje otvoreno pitanje to se konstruira? bilo da tvrdnja znai (1.)da drutveni agensi uope ne postoje dok ih proces politike hegemonije ne stvori ili (2.)da postoje drutveni agensi, no proces hegemonije im daje potpuno razliit identitet od vlastitog

- hegemonijska reprezentacija modificira ili pridonosi reprezentiranim drutvenim interesima, i da je identitet elemenata barem djelomino modificiran hegemonijskim artikulacijama

- tu se nalaze dileme npr. jednom kada je grupa potlaenih ena hegemonizirana njihovi identiteti e se u potpunosti uroniti u proces, ono to e postati nema veze s onime to su sada 1.ako je to tono tada se hegemonijski proces pojavljuje zapovjedniki i totalizirajui 2. ako se pak previe panje da poloajima prije hegemoniziranja, tada se pojavljuje opasnost od vraanja u empiristiki model reprezentacije- Laclauov i Mouffeov poloaj inzistira na tenzijama izmeu tog dvoje gdje ekonomija nije prisutna u politici i obrnuto- oni odbijaju koncept objektivnih interesa za njih su objektivni interesi neto poput interesa koji su nam automatski isporueni kroz na poloaj u odnosima proizvodnje- no, na objektivne interese se takoer moe gledati u smjeru aktivnosti koja je u mojem interesu, no ja ju jo ne prepoznajem kao takvu- ta definicija se poziva na diskurzivno uokvirene interese koji za neku osobu trenutno ne postoje. Jednom kada ih postigne, osoba je u mogunosti pogledati unatrag i prepoznati da je ono u to sada vjeruje ono u to bi vjerovala prije, da je bila u poziciji koja joj to omoguuje. Biti u toj poziciji znai biti slobodan od prisile i mistifikacije

- to motivira radikalni politiki pothvat da hegemonizira odreenu drutvenu grupu? odgovor moe biti zato to je dana situacija grupe od vanosti radikalnom projektu- koliku vanost netko pridaje danim interesima ili postoje li oni uope, pitanje je od velike vanosti za praktinu politiku ako ne postoji potrebna veza izmeu feminizma i ena ili radnike klase i socijalizma, onda bi ishod bio eklektian i oportunistiki- relacija izmeu odreenih drutvenih poloaja i odreene politike forme je ona potrebna, to ne znai da je neizbjena i prirodna- semiotika ili diskurzivna teorija bila vitalna smjena po kojoj je politika ljevica promijenila svoju politiku bazu od revolucionalizma prema reformizmu - teorija diskursa omoguila je ideologiju politikog odstupanja koja je posebno zanimljiva ljeviarskim kulturalnim intelektualcima

- s Lacauom i Mouffeom inflacija diskursa u poststrukturalizmu doivljava uspon- njih dvoje negiraju distinkciju izmeu diskurzivnih i ne diskurzivnih praksi na temelju toga da je praksa strukturirana uz liniju diskursa- kategorija diskursa je poveana do toke gdje imperijalizira cijeli svijet izostavljajui distinkciju izmeu misli i materijalne stvarnosti posljedica toga je podrezivanje kritike ideologije. Ako su ideje i materijalan svijet nerazdvojni, onda ne moemo postavljati pitanje otkuda drutvene ideje zapravo dolaze, jer je po tome diskurs prethodi svemu - postmarksistiki teoretiari diskursa stavljaju zabranu na pitanje otkud ideje dolaze, no to pitanje moemo okrenuti prema njima - cijela teorija je povijesno utemeljena u fazi vieg kapitalizma i otuda je to ivi dokaz u svojoj postojanosti prema nunim odnosima izmeu formi svijesti i drutvene zbilje, to se estoko negira - ono to je ponueno kao univerzalna teza o diskursu, politici i interesima upozorenje je svemu, samo ne vlastitoj povijesnoj bazi

Autor zakljuuje:

- ideologija ima iroko povijesno znaenje - od razvoja lane svijesti koja je u interesu vladajue klase, esto oznaava naine na koji znakovi, znaenja i vrijednosti pomau odrati dominantnu drutvenu mo, no takoer moe oznaavati bilo koju znaajnu konjunkturu izmeu diskursa i politikih interesa - svaka od tih teorija ima smisla, no da zbrka dolazi od neuspjeha u pokuaju njihova otpetljavanja- racionalistiki pogled na ideologiju kao svjestan, dobro artikuliran sistem vjerovanja je neadekvatan jer proputa afektivne, nesvjesne, mitske i simbolike dimenzije ideologije- mnogo toga to ideologija tvrdi je istiniti, no takoer sadri tvrdnje koje su lane zbog iskrivljavanja u kojima nastoje odobriti nepravedne, opresivne politike sisteme lanost moe biti epistemioloka funkcionalna i svojstvena- dominantne ideologije i katkad opozicijske koriste unifikaciju, univerzalizaciju i racionalizaciju, no ne na nain da su te karakteristike nepromjenjive zbog toga trebamo propitivati esencijalistike teorije o ideologiji - svaka od tih perspektiva ima istine u sebi, no ne ako svaku gledamo u izolaciji- ideologiju u dominantnom obliku esto se gleda kao mitsku ili imaginarnu rezoluciju kontradikcija- ideologija nikad nije puki izraz drutvenih interesa, niti su ideoloki oznaitelji slobodni u odnosu na takve interese odnosi ideolokih diskursa i drutvenih interesa su sloeni i

varirajui, u kojima nekad govore o ideolokom oznaitelju kao poveznici izmeu sukobljenih drutvenih sila, a nekad kao o unutranjim odnosima izmeu naina oznaavanja i formi drutvene moi - ideologija pridonosi ureenju drutvenih interesa, prije negoli pasivno zrcali unaprijed danu poziciju - ideologija je prije pitanje diskursa nego jezika i odreenih diskurzivnih efekata prije nego znaenja kao takvog- koncept ideologije odaje neto o odnosu izmeu iskaza i njegovih materijalnih uvjeta vjerojatnosti, kada se ti uvjeti vjerojatnosti gledaju kroz borbe moi centralne reprodukciji cjelokupne forme drutvenog ivota- za neke je ideologija inherentno tehniki, sekularni, racionalistiki oblik drutvenog diskursa koji je odbio sva religijska i metafizika nastojanja kako bi opravdao drutveni poredak taj pogled zanemaruje njezinu arhainu, afektivnu i tradicionalistiku dimenziju- ako ideologija uope ima neku vrijednost, ona se nalazi u rasvjetljivanju procesa kojim osloboenje od fatalnih uvjerenja moe biti praktiki ostvareno