Tebigat we ykdysady et Nature and...“Ekologiýa bu gün tutuş dünýäde adamlaryň ýaşaýşyna we hal-ýagdaýyna, durmuş-ykdysady ösüşiň meýilnamalarynyň durmuşa geçirilişine,

Türkmenistandaekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermegiňnetijeleri

Tehnikihasabat

Tebigat we ykdysadyyet~

HasabatTurkmenistanynTebigatygoramakministrligininBMG-nynO� suşmaksatnamasyweButindunyaekologikgaznasybilenbilelikdeyerineyetiryan“Biodurlulikboyunçakonwensiyanyn yer ine yet ir i lmegine yardambermekdemi l l i b iodur l u l ig imeyilnamalaşdyrmak.Turkmenistanyn2011-2020-nji yyllaruçinstrategikimeyilnamasy”taslamasynyn(HasabaalyşbelligiЕК-8481/07/2013y.)yardambermekligindeekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekwebahabermekboyunçapudagaratopartarapyndantayyarlandy.YkdysadybahabermekboyunçausulyyetBeyikBritaniyanyn“MetroeconomicaLtd”kompaniyasynynyardambermekligindeişleniptayyarlandy.MillitarapdanişiyerineyetirmekdetehnikigoldawMilliulytehnikimaslahatçtweBMG-nynO� suşmaksatnamasynynTaslamalaryyerineyetirimerkezitarapyndanamalaaşyryldy.

“MetroeconomicaLtd”kompaniyasyndan:AnilMarkandyaY�elenaStrukowa

BMG-nynO� sumaksatnamasynynTurkmenistandakyWekilhanasyndan:OlegGuyçgeldiyew,Ulytehnikimaslahatçy,“Biodurlulikboyunçakonwensiyanynyerineyetirilmegineyardambermekdemillibiodurluligimeyilnamalaşdyrmak.Turkmenistanyn2011-2020-njiyyllaruçinstrategikimeyilnamasy”taslamasy.

Resminamaşugörnüşdesalgylanylmagyhökmany:ESVAL2014.Nature and Economy.ResultsofecosystemservicesvaluationinTurkmenistan.Technicalreport.Ashgabat2014.

AygulMelayewa

AmangozelAtayewa

MeretgulyEzizow

JoraGundogdyyew

SaparmyratŞalyyew

Y�usupSeyitgeldiyew

MyratNepesow

TürkmenistanyňTebigatygoramakministrligi

TürkmenistanyňDöwletbalykhojalygykomitetti

TürkmenistanyňSuwhojalykministrligi

TürkmenistanyňYkdysadyýetweösüşministrliginiňStrategikimeýilnamalaşdyryşweykdysadyösüşinstitutyYkdysadyýetwedolandyryşinstituty

TürkmenistanyňYkdysatçylarbileleşigi

Pudagaratehnikitopar:

TürkmenistanyňMaliýeMinistriligi

“Ekologiyabuguntutuşdunyadeadamlarynyaşayşynawehal-yagdayyna,durmuş-ykdysadyosuşinmeyilnamalarynyndurmuşageçirilişine,durlisebitlerdakiyagdaylaragonudengonitasiredyar,dowletlerinarasyndakygatnaşyklaryşohlelendiryar.”

Çeşme:TürkmenistanyňPrezidentiGurbangulyBerdimuhamedowyňBMG-yňBaşAssambleýasynyň65-njimejlisinegatnaşmagynyňnetijeleriboýunçapress-konferensiýa.

Mazmuny

1.Gysgaçasyn

2.Giriş2.1.Taslamanynbeyany2.2.Gorapsaklamakboyunçameyilnamanyişlaptayyarlamagynbeyany

3.Usulyyet3.1.Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemek3.2.Ekoulgamçemeleşmanikesgitlemek3.3.Çaltkesgitlemeginwebahabermeginusulyyetininbeyany3.4.Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermeginbeyanyweesasyusulyyeti

4.Barlaglarynnetijeleri.Turkmenistandaekoulgamhyzmatlaryweolaryngymmaty

4.1.Agyzsuwy4.2.Suwaryşsuwy4.3.O� rimeydanlary4.4.Dermanotlarweyaglar4.5.Balykçylykweawhyzmatlary4.6.Tokaylarwehowanynuytgemegi4.7.Turkmenistanynayratyngoralyantebigyyerleri4.8.Y�akmakuçinodunlykagaçlaryyygnamak

5.Biodurluligigorapsaklamakuçinteklipler5.1.Milliderejede5.2.Pudaklarderejesinde

6.Edebiyatçeşmeleri

1-njigoşundy.“Ekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemeginweykdysadybahabermegin”usulyyeti

2-njigoşundy.Ekoulgamçemeleşmaninyorelgeleri(gysgaçabeyany)

2-njigoşundy.Ekoulgamçemeleşmaninyorelgeleri(gysgaçabeyany)

4-njigoşundy.Turkmenistanynmohumgornuşlerininyaşayyşgymmatlygynyngeçirme(transfer)usulyarkalyanladylantablisasy

5-njigoşundy.O� rimeydanekoulgamynyn,başsanynynweorimeydanlarynonumliligininbeyany

5

910

10

121315

15

16

242627272930303132

333434

37

38

40

42

44

45

3

Mazmuny

Suratlar

1-njisurat.

2-njisurat.

3-njisurat.

4-njisurat.

5-njisurat.

Shemalar

1-njishema.

2-njishema.

3-njishema.

4-njishema.

5-njishema.

6-njishema.

7-njishema.

Tablisalar

1-njitablisa.

2-njitablisa.

3-njitablisa.

4-njitablisa.

5-njitablisa.

6-njytablisa.

7-njitablisa.

8-njitablisa.

9-njytablisa.

10-njytablisa.

11-njitablisa.

12-njitablisa.

13-njitablisa.

Turkmenistanynesasyekoulgamlarynynkartasy

Turkmenistandaekoulgamlarynmysallary

Turkmenistandaekoulgamhyzmatlarynabahabermekligingeçirilişi

Turkmenistandaesasyuglerodyozundesaklayjylarwehowany

arassalayjylar

Turkmenistanynorimeydanlarynynkartasy

Turkmenistandaesasyekoulgamhyzmatlary

Biodurluligigorapsaklamakboyunçastrategiyanywehereketlerin

meyilnamasynymeyilleşdirmeginyorelgeleri

Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekwesaylapalmak

Ekoulgamhyzmatlarynabahabermekuçinmaglumatlaryyygnamak

Turkmenistandaekoulgamhyzatlarynabahabermekboyunçageçirilen

işlerintapgyrlary

Turkmenistanynekoulgamhyzmatlarynyntertipleşdirmesi

Dermanotlarynynhususysektordawelayatlarboyunçasatylyşy

Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermeginusulyyeti

Turkmenistanynorimeydanlarynynwelayatlarboyunçaiymit

hasyllylygy

Turkmenistanynorimeydanlarynynpeydalanyşsygymy(welayatlar

boyunça)

Turkmenistandaekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermek

(welayatlarboyunça,munmanat)

Turkmenistandasuwunekinlerisuwarmakdakygymmatynaykdysady

bahabermek(yyldamunmanat)

O� rimeydanlarynynmallarynynbaşsanynynweharytonumliliginin

basarbahasy

Turkmenistanyntebigyorimeydanlarynynyylyndowamynda

saklanyanownukşahlymallarynbaşsanyweharytonumliligi

boyunçagymmatynynjemleyjiululygynyhasaplamak

Turkmenistanyntokaylarynynuglerodyozlerinesindirmekdaki

gymmaty

Turkmenistanynayratyngoralyantebigyyerlerininekoulgam

hyzmatynynykdysadygymmaty(munmanatda)

Turkmenistanyntebigyorimeydanlarynyntoparlarboyunçatutyan

meydany

OŞM-ynbirininortaçaagramy(saryjagoynunynmysalynda)

OŞM-ynherbirindenortaçaçykyanonum(saryjagoynunynmysalynda)

O� rimeydanlarynynOŞM-ynyylyndowamyndasaklanandakyonumliligi

13

14

17

23

47

7

11

15

16

17

25

30

7

21

22

25

26

28

29

30

32

46

46

47

47

4

~Gysgaldylananlatmalar

“Biodurlulikboyunçakonwensiyanynyerineyetirilmegineyardambermekdemillibiodurluligimeyilnamalaşdyrmak.Turkmenistanyn2011-2020-njiyyllaruçinstrategikimeyilnamasy”taslamasy.Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekweykdysadybahabermek,Turkmenistandageçirilenbarlaglaryngysgaldylanady(abbrewiatura).InternationalUnionofConservationofNature,Tebigatygoramagynhalkarabileleşigi.BirleşenMilletlerGuramasynynBiologikdurlulikhakyndakonwensiyasy.Ownukşahlymal.Ayratyngoralyantebigyyerler,şolsandagoraghanalar,çakligoraghanalar,tebigymilliseyilgahlerweş.m.

BSAP

ESVAL

IUCN

Konwensiýa

OŞM AGTÝ

,Gysgacasyn

Türkmenistandaekoulgamhyzmatlarynykesgitlemegiňweykdysadybahabermegiňesasy

maksatlaryndanbirihemçözgütlerikabuledýänwezipeliadamlaryňweýerliilatyňtebigyhyzmatlarygorap

saklamagyňwajyplygyhakyndahabarlylygynyýokarlandyrmakdyr.

Ekoulgamhyzmatlarynydolandyrmakbilenbaglylykdateklipleriň(çäreleriň)işlenip

taýýarlanylmagyweykdysadyusullaryňulanylmagyhemgeçirilen

işleriňmaksatlaryboldy.

1

5

6

Ykdysadyyetin,adamynsaglygynynweonuntutuşyaşayşynynekoulgam(tebigy)hyzmatlarynabaglydygybaradakyduşunjaninartdygyçadunyadeolekoulgamlarygorapsaklamagynmohumdigibaradakyduşunjebarhaartyar.Ekoulgamhyzmatlaryiymitonumleri,suw,orimeydanlaryyalyanykpeydagetiryanleri,şeylehem,anykbolmadyk,gozeilmeyan,gonipeydagetirmeyan,yonegonihyzmatlarynberilmegindemohumahmiyeteeyebolan(mysaluçinosumlikleringullerinintozanlanmagy),şeylehemadamlarytebigywebeylekihelakçiliklerdengorapsaklamakdaky(meselem,suwjoşmasyndan,opurylmalardangoramak)hyzmatlaryozunebirleşdiryar.

Ekoulgamhyzmatlarynynjemleriseljerilendeweolarygorapsaklamagagonukdirilençozgutlerkabuledilendeekoulgamçemeleşmaninulanylmagynyndurnuklyyaşayşynsyyasyguralyhokmundebarhaahmiyetiartyar.O� zgezegindeykdysadybahabermeolya-dabeylekihyzmatlarynmohumdigineduşunmeklige,şeylehemolhyzmatlarygoldamagynykdysadyusullarynyteklipetmageyardamedyar.

Turkmenistanyn1996-njyyyldatassyklanBiodurlulikhakyndakonwensiyasytarapyndanbiodurluligigorapsaklamaklygynahlumumystrategikmaksatlarynyn20sanysyteklipedilip,olarynikisihalkhojalygynda,ayratyn-daykdysadypudaklardaçozgutleriweumumysyyasatykabuletmeginusuly/guralyhokmundeekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermekligiulanmakbilenbaglydyr(1-njiwe2-nji“Ayti”maksatlayynwezipeler).

Turkmenistandaekoulgamhyzmatlarynykesgitlemeginweykdysadybahabermeginesasymaksatlaryndanbirihemçozgutlerikabuledyanwezipeliadamlarynweyerliilatyntebigyhyzmatlarygorapsaklamagynwajyplygyhakyndahabarlylygynyyokarlandyrmakdyr.Ekoulgamhyzmatlarynydolandyrmakbilenbaglylykdatekliplerin(çarelerin)işleniptayyarlanylmagyweykdysadyusullarynulanylmagyhemgeçirilenişlerinmaksatlaryboldy.

Turkmenistanlyhunarmenler“Ekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemeginwebahabermeginusulyyetini”ulandylar.Buusulyyetyokarydepgindeokatmakarkalyyerlihunarmenlerinykdysadybahabermekdakimumkinçilikleriniyokarlandyrmaga,ykdysadyyetinahlipudaklarynynwekilleriniweyerliilatyyurdundurliwelayatlaryndakyesasyekoulgamhyzmatlarynykesgitlemageçekmeklige,şeylehemhasmohumhyzmatlarboyunçaçaltbahabermekligiowretmekligegonukdirilendir.Buusulyyetiornaşdyrmaklygynçaklerinde“MetroeconomicaLtd.”(BeyikBritaniya)kompaniyasynyngatnaşmagynda10gunlukokuwmaslahatygeçirildi,durliministrliklerin,yokaryokuwjaylarynynwejemgyyetçilikbirleşmelerininhunarmenlerindenduzulenişçitoparydoredildi.

Y�urdunwelayatlaryndageçirilenişlerindowamynda12sanymohumekoulgamhyzmatlary,şolsandaobahojalykekinlerinisuwarmakdaulanylyansuw,agyzsuwy,syyahatçylykwerekreasiya(şypahanalar),taryhywemedeniyadygarlikler,goraghanalartarapyndanyaşayyşyerlerininberilmegi,goraghanalarynlandşaftlary,orimeydanlary,awetmekliginwebalyktutmaklygynonumleri,miweleriyygnamak(şolsandapissanihemgoşmakbilen),dermanlykosumliklerweyaglar,gullerintozanlandyrylmagy,tokaylartarapyndanhowanynkadalaşdyrylmagyyalyhyzmatlaryuzeçykaryldy.Ykdysadybahabermeklikuçinolardandine8sanyekoulgamhyzmatlarysaylanypalyndy.Maglumatlarynbolmazylygy,maglumatlaryyygnamakwehastakykbahabermekligigeçirmekuçinserişdelerinyetmezçiligiwebaşgalaronunesasysebabiboldy.Şonunuçinhemekoulgamhyzmatlarynabahabermekdurmuşbarlaglarynygeçirmezdenwesoragnamalaryyayratmazdan,esasygyzyklanyantaraplaryndineyerliderejedakiwekilleriningatnaşmagyndageçirildi.

Ykdysadybahabermekboyunçausulyyet“MetroeconomicaLtd.”kompaniyasynynbaşhunarmenleritarapyndantassyklandy.Buusulyyetgysgaça1-njitablisadagorkezilen,yagnyolozundeberilyanhyzmatlarynbazargymmatynabahabermegin,hyzmatlaryalmakuçinçykdayjylarabahabermegin,hyzmatlarynalternatiw/başgagornuşlerinibermekboyunçaçykdayjylarabahabermeginusullarynywebeylekilerijemleyar.

1Gysgaçasyn

Tebigatweykdysadyyet.Turkmenistandaekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermeginnetijeleri.Tehnikihasabat.

7

1-nji tablisa. Ekoulgam hyzmatlaryna ykdysady baha bermegiň usulyýeti.

Maglumat çeşmesi: Awtorlar.

GeçirilenseljermelerinnetijesindeTurkmenistandaesasyekoulgamhyzmatlarynynumumygymmaty7,84milliardmanatya-da2,751milliardamerikandollarymoçberindekesgitlendi.Buyurdunumumymillionuminin3%-neya-daumumyobahojalykonumlerinin19%-nedendir.

Hasgymmatlyekoulgamhyzmatlarynaorimeydanlarydegişlidiylipkesgitlendi(1-nji shema). O� ri meydanlarynyngymmatytebigyekoulgamlartarapyndanberilyanahlihyzmatlaryn62%-nitutyarya-dabiryyldakyhyzmatlarynynmuçberi4,863milliardmanadadendir(1,706milliardamerikandollary).Ekoulgamhyzmatlarynynbeylekimohumgornuşlerineobahojalykekinlerinisuwarmakuçinsuwunberilmegi(1,846milliardmanat)weagyzsuwunynberilmegi(yylda450millionmanattoweregi),goraghanalartarapyndanyaşayyşyerlerininberilmegi

GeçirilenseljermeleriňnetijesindeTürkmenistandaesasyekoulgamhyzmatlarynyňumumygymmaty

7,84milliardmanatýa-da

2,75milliardamerikandollarymöçberindekesgitlendi.Buýurduňumumymilliönüminiň

3%-neýa-daumumyobahojalykönümleriniň

19%-nedeňdir.

Ekoulgam hyzmat

Agyz suwy

O/h ekinlerini suwarmak üçin suw

Öri meýdanlary

Odunlyk agaç

Hasaplamagyň usulyýeti

Suwy bermek bilen bagly çykdaýjylaryň gymmatynyň hasaplamasy

Suwy bermek bilen bagly çykdaýjylaryň gymmatynyň hasaplamasy

Öri meýdanlarynyň sygymynyň we ot-iým gorlarynydurnukly peýdalanmagyň hasaplamasy

Agajy bermegiň alternatiw hyzmaty (alternatiw hyzmatyňbazar gymmaty)

Balyk we aw baýlyklary

Tokaýlar (howanyň üýtgemegi)

Tebigy dermanlyk otlar

Önümiň bazar gymmatynyň hasaplamasy

Zyňyndy (parnik) gazlaryň gymmatynyň hasaplamasy

Önümiň bazar gymmatynyň hasaplamasy

Goraghanalar (goralýan tebigy ýerler) Ýaşaýyş ýerleriniň gymmaty (ýaşaýyş ýerlerini, iýmitibermegiň çykdaýjylary, berilýän ýerleriň gymmaty),möhüm görnüşleri gorap saklamagyň gymmaty

Agyz suwy 5,75 %

Suwaryş suwy 23,55 %

Öri meýdanlary 62,04 %

Odunlyk agaç 0,04 %

Balykçylyk we aw başýlyklary/serişdeleri 0,07 %

Tokaýlar (howanyň üýtgemegi) 0,93 %

Derman (lukmançylykda ulanylýan) otlar 0,47 %

Goraghanalar (AGTÝ) 7,16 %

23,55%

5,75%

62,04%

7,16%0,93%

0,07%

0,04%

0,47%

1-nji shema. Türkmenistanda esasy ekoulgam hyzmatlary.

1Gysgaçasyn


8

(heryylda562millionmanat)degişliedildi.Sonkyekoulgamhyzmatykesgitlenendederyalarynsuwtoplayyşbasseynleriningoralypsaklanmagy,osumlikleringullerinitozanlandyrmakweorimeydanlary,medeniosumliklerinweoyhaywanlarynynyabanykowumlarynygorapsaklamakyalygymmatlyykdysadyhyzmatlarygozonundetutulomady.Busanalypgeçilenekoulgamhyzmatlarygoşulanhalatyndagoraghanalarynçaklerindetebigatyngoralmagynynhakykygymmatynynhasartjakdygyduşnuklidir.

GeçirilenişlerinnetijeleriTurkmenistandaekoulgamhyzmatlarynynberilmegininoranmohumahmiyetininbardygynaweykdysadytaydangymmatlydygynaşayatlykedyar.Ingymmatlytebigybaylykhokmundeorimeydanlarynaayratynunsberilmegizerurdyr.Seljermenetijesindeorimeydanlarynydurnuklypeydalanmagyntazeyollaryny/mehanizmleriniişlaptayyarlamagyn,orimeydanlarynygorapsaklamagymaliyeleşdirmegintazemehanizmlerininişleniduzulmegininwedurmuşaornaşdyrylmagynynwajypdygykesgitlendi.Mysaluçin,orimeydanlaryndanpeydalanylmagyuçintolegleriorimeydanhojalyklarynydurnuklydolandyrmagynmehanizmleriniornaşdyrmagagonukdirilipbilner,edilşeyleçemeleşmelergoralyantebigyyerleridolandyrmagahemdegişlidir.Bahabermelerebaglylykdagoraghanalartarapyndanberilyanhyzmatlarynhummetininolhyzmatlarygoldamakuçinçykdayjylardanbirnaçeesseyokarydygynygorkezyar,bubolsatebigatygoramakbilenbaglyişleregoyulyangoyumlarynhaspeydalydygynaşayatlykedyar.Goraghanalartarapyndanberilyanekoulgamhyzmatlarynyndolytukellemesiningeçilmegi,tazegoraghanalary,millitebigyseyilgahleridoretmekuçinesaslandyrmalardaykdysadytaydanbahabermekliginulanylmagygeljekdetebigyserişdelerinykdysadygymmatlygyboyunçaçozgutlerinkabuledilmegineornaşdylmagybilenbaglyzerurişlerdir.

1Gysgaçasyn


,Giris

9

2.1.Taslamanyňbeýany2.2.Gorapsaklamakboýunçameýilnamanyişläp

täýýarlamagyňbeýany

10

10

2.1.Taslamanyňbeýany

2

10

2-njishemadagorkezilenbuusulyyetinesasyyorelgeleriaşakdakylardanybarat:

Utgaşdyrmaýörelgesi,ya-dabiodurluligigorapsaklamagynmeseleleriniykdysadyyetintebigatatasiredyanesasypudaklarynynişlerininweosuşinininbaşlangyçtapgyrlaryndaolarynmeyilnamalarynahem-demaksatnamalarynagirizilmegi/ornaşdyrylmagy.

“Biodurlulikboyunçakonwensiyanynyerineyetirilmegineyardambermekdemilli biodurluligimeyilnamalaşdyrmak.Turkmenistanyn2011-2020-njiyyllaruçinstrategikimeyilnamasy”taslamasyButindunyaekologikgaznasytarapyndanmaliyeleşdirildiweTurkmenistanynTebigatygoramakministrligitarapyndanBMG-nynO� suşmaksatnamasynynTurkmenistandakywekilhanasybilenbilelikdeyerineyetirilyar.Biodurluligigorapsaklamagynwedurnuklypeydalanmagynmeselelerininykdysadyyetintebigyserişdeleriulanmakbilenbaglydurlipudaklarynaornaşdyrylmagyuçindowletmaksatlarynykesgitlemekhem-debumaksatlarydowletmeyilnamalarynynduzuminegirizmekliktaslamanynbaşmaksadyboldy.

Taslamanynesasywezipelerihokmundebiodurluliligigorapsaklamagynmeyilnamalarynynulgamynasynyntayyarlanmagy,tazedowletmaksatlarynynişlenipduzulmegiwehereketlerinmeyilnamasynyntazelenmegi,şeylehembiodurluliligigorapsaklamakboyunçameyilnamanynmilliulgamynynguyçlendirilmegidiylipbellenildi.

Şeylehem,taslamanyyerineyetirmekliginçaklerindebiodurluligimeyilleşdrrmeginulgamynasynytayyarlamakweseljermegeçirmek,ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermek,biodurluliginmeseleleriniykdysadyyetinduripudaklarynaornaşdyrmakboyunçaçarelerinişlenipduzulmegiyalymohumçarelergozonundetutuldy.

BiodurlulikhakyndakonwensiyaboyunçayurdunhalkaraborçnamalarynyyerineyetirmekliginçaklerindetaslamatarapyndanKonwensiyaboyunça5-njiweKartahenateswirnamasyboyunça2-njimillihasabatlartayyarlandy,şeylehemşukonwensiyanynçaklerindeyurtlarynarasyndamaglumatlaryalyşmakboyunçaaraçyllykmehanizmininInternet-sahypasytazelenyar.

TaslamaşeylehemBMG-nynO� suşmaksatnamasynynTurkmenistandakywekilhanasybilenyurdunHokumetininarasyndahyzmatdaşlygatazeçemeleşmaniornaşdyryar.Butazeçemeleşmedowletgullukçylyarynynbiliminiwemumkinçilikleriniguyçlendirmagehem-detaslamanynbilelikdeyerineyetirilmeginegonukdirilendir.Taslamanyyerineyetirmekliginçaklerinde8sanymohumministrliklerinortawezipeliwekillerindenduzulenbiodurluligigorapsaklamagynstrategiyasynywehereketlerinmeyilnamasynytayyarlamakboyunçapudagaraişçitoparydoredildi.Ondanbaşgahem,ykdysadybahabermekligigeçirmekboyunçatehnikitoparwehabarberiştehnologiyalaryboyunçahunarmenlerinpudagaratehnikitoparydoredildiwetayyarlanyldy.

2.2.Gorapsaklamakboýunçameýilnamanyişläptäýýarlamagyňbeýany

Taslamayerineyetirilendeministrlik1996-njyyyldaTurkmenistanagzasybolanBiodurlulikhakyndakonwensiyatarapyndankabuledilenhalkaratejribesineesaslandy.Şeylehemtaslamatarapyndanbiodurluligigorapsaklamagynmeseleleriniosuşinmilliderejedaki,pudaklayynweyerlimeyilnamalarynagoşmakmaksadybilen,bumeseleleriyurdunonumçilikpudaklarynautgaşdyrmagagonukdirilenusulyyetişleniptayyarlandy.

2Giriş


1 Biodürlülik hakynda konwensiýanyň çözgüdi, UNEP/CBD/COP/DEC/X/2 11

Gatnaşmakýörelgesi,ya-dapudakderejesindeahligyzyklanyantaraplarynyerineyetirerlikliçarelerinişlenipduzulmeginehem-deministrliklerinwepudaklayyndolandyryşedaralarynynçarelerindenyokardakyeyeçiliginartdyrylmagynaçekilmegi.

Ylalaşmakýörelgesi, ya-damaliyegoldawlyduyplitaslamalarytayyarlamakmaksadybilen,biodululigigorapsaklamakmeselelerininbyujetwemaliyeedaralarybilentayyarlygynirkidowurlerindenbaşlaparaalnypmaslahatlaşylmagyweylalaşylmagy.

Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermekbiodurluligigorapsaklamakboyunçamillistrategiyanywehereketlerinmeyilnamasynytayyarlamagynmohumduzumbolegibolupduryar,sebabibiodurluliginweekoulgamhyzmatlarynynhakykygymmatynaduşunmekarkalybiodurluligigorapsaklamakmeselelelirininmaliyeleşdirilmeginesyyasygoldawyupjunedipbolar¹.

Taslamadabellenenahliçareleryurdunbeylekipudaklarynyndegişli dowletgullukçylarynywehunarmenleriniçekmeklikarkalyyerineyetirilyar,bubolsaolarynmumkinçilikleriniyokarlandyrmagahem-detaslamanynwezipeleriningeljekdebilelikdeyerineyetirilmegineyardameder.

2-nji shema. Biodürlüligi gorap saklamak boýunça strategiýany we hereketleriň meýilnamasyny meýilleşdirmegiňýörelgeleri.

UTGAŞDYRMAKÝÖRELGESI

biodürlüligi gorap saklamagyň meselelerini ykdysadyýetiň esasy pudaklarynyň meýilnamalaryna we maksatnamalaryny girizilmegi

GATNAŞMAKÝÖRELGESI

biodürlüligi gorap saklamagyň meselelerine gyzyklanýantaraplaryň pudak we aşaky milli derejde çekilmegi

YLALAŞMAKÝÖRELGESI

Resminamanyň tassyklanylyndan öň býujetwe maliýe edaralary bilen Ylalaşylmagy

2Giriş


Usulyyet~

3

3.1.Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemek3.2.Ekoulgamçemeleşmänikesgitlemek

3.3.Çaltkesgitlemegiňwebahabermegiňusulyýetiniňbeýany3.4.Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermegiňbeýanywe

esasyusulyýeti

131515

16

3.1.Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemek

12

Çolekoulgamlary

Deryaboyundakyekoulgamlarweoazisler

Dagekoulgamlary

Turkmenistandaesasyekoulgamlaraçageli,toyunsowwegipsliçollukler,deryaboylaryweoazislerhem-dedaglardegişlidir.Y�urdunmeydanynynagramlybolegini(80%-dengowragyny)çollukyerlertutyar,ikinjiorundadaglar,sonraoazislerwederyayakasynynekoulgamlaryduryar.Y�urdungunbatarserhedininkopboleginidenizekoulgamytutyar.

Maglumat çeşmesi: http://enrin.grida.no/htmls/turkmen/soe2/english/diagrams/mapeco.htm.

1-nji surat. Türkmenistanyň esasy ekoulgamlarynyň kartasy.

Ekoulgamlarekoulgamhyzmatlaryarkalyadamlarynişjenligibilenberkbaglanyşyklydyr.Biodurlulikhakyndakonwensiyaekoulgamhyzmatlaryny“adamynekoulgamlardanalyanpeydasy”hokmundekesgitleyar.Ekoulgamhyzmatlarynynyene-debirkesgitlemesinde“tebigyekoulgamlarynweolarynduzumboleklerinşertlerhem-deproseslerarkalyadamlarynyaşayşynygoldayarlarwekanagatlandyryarlar”diylipaydylyar.(гдессылка?)

Ekoulgamhyzmatlarynaiymitonumleri,çigmal,suyjisuw,dermanlykserişdelerwebeylekileryaly“peydalyonumleribermekboyunçahyzmatlary”,yerlihowanyweonunhilinikadalaşdyrmak,uglerodybaglanyşyklyyagdayageçirmekwesaklamak,howanynadatdandaşaryyagdaylarynyyumşatmak,lagymsuwlarynyarassalamak,topragynzayalanmagynynonunialmakweonunhasyllylygynygoldapsaklamak,gulleritozanlandyrmak,biologikgozegçilikwebeylekileryaly“kadalaşdyryjyhyzmatlary/wezipeleri”, şeylehem,komekçihyzmatlary(osumliklerinwehaywanlarynyaşayyşyerlerinigoldamak,genetikikopdurluligigoldamak)wedynçalyş,syyahatçylyk,doredijilik,medeniyet,sungatwedizaynuçinylhamçeşmesiweşolaramenzeşlerihemgoşmakbilenmedeni-estetikihyzmatlarydegişlibolupbiler.(Ekoulgamhyzmatlarynyngornuşleriboyunçabeyanyuçin3-njigoşundaseret).

kesgitlemesinde“tebigyekoulgamlaryňweolaryňdüzümbölekleriňşertlerhem-deproseslerarkalyadamlaryňýaşaýşynygoldaýarlarwekanagatlandyrýarlar”diýlipaýdylýar.

13

WelayatlarderejesindegeçirilenişmaslahatlarynynnetijesindeTurkmenistandaesasyekoulgamhyzmatlarynaaşakdakylardegişlidiylipkesgitlenildi:

Ekinlerisuwarmaküçinsuw.

Agyzsuwy.

3Usulyyet


14

Barbolanmaglumatlarageçirilenseljermelerdenson,ykdysadybahabermeklikuçinbuhyzmatlaryndinekabirlerisaylanypalyndy.

2-nji surat.Türkmenistanda ekoulgamlaryň mysallary (çepden saga): çöllük, daglyk we derýa boýlarynyň ekoulgamlary.

Syýahatçylykwedynçalyş(rekreasiýa),şypahanalar,taryhywemedeniýadygärlikler

Goraghanalartarapyndanýaşaýyşýerleriniňberilmegi

Örimeýdanlary

Goraghanalaryňlandşaftlary

Balykçylygyňhem-deawçylygyňönümleri

Pissänihemgoşmakbilenmiweleriňýygnalmagy

Dermanlykotlar,ýaglar

Gülleriňtozanlandyrylmagy

Tokaýlartarapyndanhowanyňkadalaşdyrylmagy

3Usulyyet


15

Ekoulgamçemeleşmesiekoulgamhyzmatlarynyndikeldilmegininya-daolarynuznuksizupjunedilmeginintebigybaylyklarydolandyrmagaya-dayerliderejedeçozgutlerinkabuledilmeginegoşulmagynygozonundetutyar.Çemeleşmeçozgutlerkabuledilendeadamlaratebigyhyzmatlarynberilmegininhasabaalynmagynywegoralypsaklanmagynyozundejemleyar.Şeylehem,çemeleşmeadamlaraekoulgamynbirbolegihokmundeseredyar.

Biodürlülikhakyndakonwensiýaekoulgamhyzmatlarynyňçemeleşmesini “Y�er,suwwejanlyserişdeleriolaryngoralypsaklan-magyneweadalatlylykyorelgesiesasyndadurnuklypeydalanylmagynagonukdirilentoplumlayyndolandyrmagynstrategiyasy”hokmundekesgitleyar.

Konwensiyaekoulgamhyzmatlarynynçemeleşmesinidurmuşageçirmekliginbirnaçeyorelgelerini,şolsandaserişdeleriyerliderejededolandyrmagynmohumdiginiykraretmek(desentralizasiya),çozgutlerkabuledilendebeylekiekoulgamlaratasirigozonundetutmak,ekoulgamhyzmatlarynynyzygiderliberilipdurulmagyuçinekoulgamlarynişjenliginingoralypsaklanmagywebeylekilerikesgitleyar.2-njigoşundydabuyorelgelersanalypgeçilyar.

3.2.Ekoulgamçemeleşmänikesgitlemek

“Ýer,suwwejanlyserişdeleriolaryňgoralypsaklanmagyneweadalatlylykýörelgesiesasyndadurnuklypeýdalanylmagynagönükdirilentoplumlaýyndolandyrmagyňstrategiýasy”hökmündekesgitleýär.

3-nji shema. Ekoulgam hyzmatlaryny kesgitlemek we saýlap almak

I. Esasy ekoulgam hyzmatlaryny kesgitlemek:

II. Has wajyp ekoulgamlary saýlap almak (aşakdakylara laýyklykda):

- ady;- esasy benesiarlar;

- geograk örtügi;- bar bolan san görkezijileri.

III. Saýlanyp alnan ekoulgam hyzmatlaryny aşakdaky ölçegler boýunça tertipleşdirmek:

- ykdysady gymmatlygy;- ekoulgamlary goldamak gymmatlygy;

- ýerli ähmiýeti, garaşlylyk; - medeni we estetiki gymmatlygy.

Ekoulgamhyzmatlarynynmohumlerinikesgitlemekwesaylapalmakuçingyzyklanyantaraplaryngatnaşmagyndadegişliusulyyetulanyldy.Mununuçin,gatnaşyanedaralarynhunarmenlerindenduzulentoparykdysadyyetindurlipudaklarynyn, şolsandatebigatygoramakweyerliderejededowletdolandyryşyboyunçawekilleriningatnaşmagyndausulyyetokuwlarynygeçirdi.Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekwesaylapalmakişlerininyzygiderliligiaşakdaky3-njishemadagorkezilen.

3.3.Çaltkesgitlemegiňwebahabermegiňusulyýetiniňbeýany

Herwelayatdaokuwmaslahatygeçirilendensonekoulgamhyzmatlarynynberilyanmohumyerlerinebarypgormekwemaglumatlaryyygnamakuçinmeydanişlerigeçirildi.Bahabermekuçinesasymaglumatçeşmesibolupişçitoparynduzuminegiryanhunarmenlerinbilimleri,okuwmasalhatlarynagatnaşanpudaklarynyerli

3Usulyyet


16

4-nji shema. Ekoulgam hyzmatlaryna baha bermek üçin maglumatlary ýygnamak.

3.4.Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermegiňbeýanyweesasyusulyýeti

Bahabermekbaradaumumymaglumatlar

ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekwebahabermekdowrundeonayerlerdakigyzyklanyantaraplarynginkopçuligininçekilmegi,bubolsaekoulgamhyzmatlarynynhasmohumlerinianykkesgitlemagewesaylapalmagamumkinçilikberdi

talapedilyanonumiişlapduzmekmaksadybilenbuişlereministrliklerin,ylmy-barlagedaralarynynwedowletedahyllybolmadykpudagynhunarmenlerininçekilmegi

ekoulgamçemeleşmesi,ekoulgamhyzmatlaryweolarabahabermekmeseleleriboyunçayerlidowletgullukçylarynynwegyzyklanyantaraplarynginkopçuligininmumkinçiliklerininyokarlanmagy.

Ekoulgamhyzmatlarynyngymmatlygynykesgitlemekuçintehnikitoparyn hunarmenleri tarapyndanişlenipduzu len“ekoulgamhyzmatlarynyçaltkesghitlemekwebahabermek”usulyyetiulanyldy.Buusulyyetinesasyayratynlyklaryaşakdakylarboldy:

Işlerigeçirmeginesasytapgyrlary5-njishemadagorkezilen.Buugurdailkinjiadimlerbahabermekişlerinigeçirmekboyunçapudagaratehnikitoparyndoredilemgibilenbaglybolup,onunduzumineyurduntebigyserişdeleriulanmakbilenbaglyministrliklerininwepudaklarynyn, şeylehem,ylmy-barlagedaralarynynweprofessionalguramalarynwekillerigirdiler.Sonraministrlikleriwepudakedaralaryny,bilimedaralarynyweprofessionalguramalaryhemgoşmakbilen,18sanyedara-karhanalaruçinguyçlidepginliokuwgeçirildi.“MetroeconomicaLtd”kompaniyasytarapyndangurnalan10-gunlukokuwmeyilleşdirmek,maliyeleşdirmekwetebigyserişdeleridolandyrmakbabatdamilliedaralarynekoulgamçemeleşmesi,ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemeginweykdysadybahabermeginusulyyetleribilenbaglymeselelerboyunçamumkinçilikeriniyokarlandyrmagymaksatedindi.

Öňden bar bolan mukdarmaglumatlary almak:

Ýerlerden maglumatlary almak: Maglumatlar bilen işlemek:

- hünärmenler, peýdalanyjylar we beýlekiler bilen gürrüňdeşlik;

- möhüm ýaşaýyş ýerlerine baryp görmek;

- osler, peýdalanyjy edaralaryň/guramalaryň hünärmenleri bilen işlemek.

- ekoulgam hyzmatyna baha bermekligiň usulyýetini saýlap almak;

- baha bermek üçin maglumatlary saýlamak;

- baha beriş işlerini geçirmek.

- welaýatlardaky hünärmen-leriň berýän bahalary;

- resminamalar, ylmy çap işleri we beýleki çeşmeler bilen işlemek.

derejedakiwekillerindenalnan,şeylehemmeydanişlerigeçirilendegurrundeşlik,sorag-jogapweyerlerebarypgormekarkalytoplananmaglumatlarhyzmatetdi.Ekoulgamhyzmatlarynabahabermekboyunçamaglumatlaryyygnamakişlerinintertibi4-njishemadagorkezilen.

3Usulyyet


17

Okuwdowrundeonagatnaşyjylarekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemeginwebahabermeginusulyyetini,usullarynyweolarygeçirmeginayratynlyklarynyaraalypmaslahatlaşdylar.“Ekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemeginwebahabermegin”usulyyeti1-njigoşundydabeyanedilen.Buusulyyetinesasybolekleriekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekwetertipleşdirmek(saylapalmak),ykdysadybahbermaniwenetijelerinseljermesinigeçirmekboldy.Bumaksatlarayetmekuçinyurdunahliwelayatlarynaişsaparlarygurnaldy,saparwagtyndagyzyklanyantaraplarbilenduşuşyklargurnaldy,mohumekoulgamhyzmatlarynynberilyanyerlerinebarylypgoruldi,yetmeyanmaglumatlarytoplamakuçinmeydanişlerigeçirildi. Sonraişçiduşuşyklarwagtyndaweyerlerdetoparynagzalarytarapyndanykdysadybahabermekişlerigeçirildi,insonundabolsabahabermelerinnetijeleri“MetroeconomicaLtd”kompaniyasynynykdysatçylarybilenaraalnypmaslahatlaşyldy.

(çepden saga): ykdysady baha bermek boýunça okuw derslerine gatnaşyjylar;işçi toparyň wekilleri Hazar döwlet tebigy goraghanasynyň işgärleri bilen söhbetdeşlik geçirýärler;Maliýe ministrliginiň wekili Lebap welaýatynda okuw maslahatyna gatnaşýan gyzyklanýan taraplara ekoulgam hyzmatlaryny derejesi boýunça kesgitlemäge kömekleşýär.

3-nji surat. Türkmenistanda ekoulgam hyzmatlaryna baha bermekligiň geçirilişi.

5-nji shema. Türkmenistanda ekoulgam hyzatlaryna baha bermek boýunça geçirilen işleriň tapgyrlary.

Hasabatytaýýarlamak

we ýaýratmak

Işi geçirmegiňwe baha bermegiňusulyýetini işläpdüzmek we toparbilen ylalaşmak

ESVAL boýunçatehniki topary

döretmek

Topary ýokarydepgindeokatmak

“Ekoulgam hyzmatlaryny çalt

kesgitlemegiň we baha bermegiň” usulyýetini

ornaşdyrmak

3Usulyyet


18

Suwunkesgitlenenbazarbahasynynyokdygy,ulanylyantoleglerinbolsaujypsyzdygy,şeylehemsuwybaşgamaksatlaruçin/alternatiwulanyşyn(mysaluçin,energetikanynmaksatlaryuçin)oranpesdigisebaply, şubaşlangyjynçaklerindeagyzsuwynyhem-desuwarymlyksuwybermekligingymmatyşeylehyzmatybermekligin“kolege”gymmatynykesgitlemekarkalyhasaplanyldy.“Kolege”gymmatyya-dasuwserişdeleriningymmatysuwyahyrkypeydalanyjaeltipbermekliginçykdayjylarynaesaslanandyr.Buçykdayjylarişleriyerineyetirmekuçin,duypliabatlayyşişlerinigeçirmekuçinhem-deinfrastrukturanygurmakuçintoleglerioziçinealyar.ŞubarlaguçinTurkmenistandawelayatlarboyunça2010-njyyyldaagyzsuwunyweekinlerisuwarmakuçinsuwaryşsuwunybermekboyunçaçykdayjylarynhasaplamalaryulanyldy.

Odunlykagaçyygnamagyngymmatynaagajybermeginalternatiwusulyboyunçabahaberildi.Tebigatdanalynyanagajynhazirkipeydalanylmasykubmetrlerdehasaplanyldyweagajynherwelayatdakybazarbahasynakopeldildi.

hyzmatynsebitinya-datutuşyurdunykdysadyyetiuçingymmatlygy;

hyzmatynekoulgamlaryngollanmagyuçingymmatlygy;

yerliilatynhyzmatagaraşlylygynyhemgozonundetutmakbilen,yerliilatuçingymmatlygy;

medeniwe/ya-daestetikigymmatlygy.

Ekoulgamhyzmatlarynynhasmohumlerinikesgitlemekuçin,olarywajyplykderejesiboyunçatertipleşdirmekişlerigeçirildi.Ekoulgamhyzmatlarynytertipleşdirmekaşakdakyolçeglerinesasyndaamalaaşyryldy:

EkoulgamhyzmatlarynaçaltkesgitlemekusulyyetiarkalyberlenykdysadybahaMetroeconomica Ltdkompaniyasynynhunarmenleritarapyndanişlenipduzulenusulyyetelayyklykdageçirildiwekompaniyabilenylalaşylandansonişçitoparynagzalarytarapyndanyerlişertlereuygunlaşdyryldy.

Y�ukgoterijiligi5tonnabolansuwçekijiawtoulaglararkalybaşgaçeşmelerdengetirilipsuwbilenupjunedilmegi.Mysaluçin,dagyerlerindakikabirobalarydineşuusularkalysuwbilenupjunedipbolyar.

Suwydikguyularynkomegibilengazypalmakweonyarassalamak.Adatçadikguyylardanalynyansuwun1litrinde5gramaçenliduzbolyar.Suwyarassalamagynçykdayjylarytersosmostehnologiyasyboyunçahasaplanylyar:

Enjamlaraweguyaçykarylyanmayagoyumlar1litrarassalanansuwa1amerikandollarynaden.Enjamlaryn(suwgoteriji,çeleklerwebaşgalar)ulanyşmohleri(yagnyamortizasiondowri)8yyladen.Membrananyçalyşmakdowri1yyla,beylekisuzguçlerinki(�iltrlerinki)bolsa6ayaden.Gayryçykdayjylaraişgarlerinaylykzahmethaklary,elektrikenergiyasynynwedolandyryşbilenbaglybeylekitolegleridegişli.Bahabermekuçinondurijiligibirgije-gundizde6000litrbolanenjamuçinhasaplamalarulanylyar.

Ekoulgamhyzmatlarynytertipleşdirmek

Agyzsuwyweekinlerisuwarmaküçinsuw

Ilatuçinagyzsuwynybermekhyzmatysuwserişdeleribilenupjunetmekliginbaşga/alternatiwyollarynyhasaplamakarkalygeçirildi.Suwunalternatiwupjunçiligiikiusularkalyhasaplanypbilner:

Odunlykagaçýygnamak

3Usulyyet


19

Ayratyngoralyantebigyyerler(AGTY� )tebigatyayapsaklamakuçinwajypbolanekoulgamhyzmatlarynynulytoplumynaeyedirler. Şeylewezipelere/funksiyalarayaşayyşyerlerininberilmegi,goralyanwegoçyangornuşlerigorapsaklamakwezipesi,genetikiwegornuşdurluliginigoldamak,deryalarynsuwtoplayyşbasseynlerininkadalyişlemeginiupjunetmekwebaşgalardegişlidir.

Aýratyngoralýantebigyýerler

ÇaltbahabermekuçingoraghanalarynçagindeyaşayanhaywanlaryndineTurkmenistanynGyzylkitabynaweTebigatygoramagynhalkarabileleşiginin(IUCN)gyzylsanawynagirizilenhasmohumgornuşlerisaylanypalyndy.

Möhümgörnüşleriňýaşaýyşýerleri

Y�aşayyşyerlerininumumygymmatyiymitgymmatyndanwetebigygurşawydaşkytasirlerdengorapsaklamagyngymmatyndanduryarweaşakdakyformulabilenanladylyar:

V =V +V ,hab f pr

Ondanbaşgahem,kopAGTY� yurdundurmuş-ykdysadyyagdayynaduypligoşantgoşyarlar.Mysaluçin,dagdakyderyajyklaryn/çeşmelerinsuwtoplayyşbasseynleriningoldanmagy/goralypsaklanmagy,dermanlykotlarweorimeydanlary(çakligoraghanalarda)bilenupjunedilmegi,yanaşykyerlerdakimiwelibaglarynhme-deobahojalykekinleriningullerininyabanyarylartarapyndantozanlandyrylmagy–goraghanalartarapyndanberilyanşeylekadalaşdyryjywezipelerinahlisiykdysadyyetipobahojalykwebalykhojalygyyalypudaklaryny,şeylehemgoraghanalarynçaklerindeya-dagolayyndayaşayanyerliilatynyaşayşynygoldamakdaoranulyahmiyetibardyr.

AGTY�-ingymmatlylygyTurkmenistanynGyzylkitabynagirizilenmohumgornuşlerinyaşayyşyerlerinehem-deolgornuşlerinyaşayyşgymmatynabahabermekarkalykesgitlendi.

Herbirgymmatlygornuşuçiniymitbinyadynynberilmegi V iymitbilenalternatiwupjunetmeginf

hasaplamalarygornindegorkezilipbilner.

V =S ×D ×N ×P ,f pop daily dh alt

buyerde,

Vhab-yaşayyşyerlerininumumygymmaty,

V f -iymitibermekligingymmaty,

V pr –yaşayşyntebigygurşawynygorapsaklamagyngymmaty.

buyerde,

V f -yaşayyşyerinibermekhyzmatynyngymmaty,

S pop –gornuşinpopulyasiyadakylarynynsany,

D daily –herbirhaywanuçingundegerekbolan/haarçlanylyaniymit,

N dh -herbirhaywanyngoraghananynçagindeyaşayangunlerinin

sany,

P alt -alternatiwiymitlendirmegingymmaty.

3Usulyyet


20

Y�abanytebigatynherbirgornuşuçingymmatyhaywanlarynyaşayanyerlerindakiyabanytebigatyngoragduzgunlerinigoldamakuçinzerurbolançykdayjylar,şeylehemyaşayyşuçinyerinbolçnipberilmegigornuşindeanladylypbilner.Birinjiyagdaydagoraghanalarynyaşayyşyerlerinigorapsaklamakuçinsarpedyangundelikharajatlaryalyndy.Ikinjiyagdaydabirgektaruçinyylda285manattoleggornuşindeyerikarendesinebermeginalternatiwhummetiulanyldy.

Y�aşayşyngymmatynabahabermekuçintolemagetayyardygynabahabermekusulyyetiwebeylekigonubolmadykbahabermekusulyyetleri

Awawlamagyn,balyktutmagynonumlerine,iymitwelukmançylykmaksatlarybilenotlarynwemiwelerinyygnalmagynabazargymmatynyulanmakusulyyetboyunçabahaberildi.Mununuçinaşakdakyformulaulanylypbilner:

V=Q ×P -Q ×C ,пр рыноч пр добbuyerde,

Qпр–tebigatdanalnan/yygnalanonuminmukdary,

Pрыноч–onuminsatynalyşya-dabazarbahasy,

Cдоб-onumbirliginitutupalmakya-dayygnamakuçinçykdayjylar.

Eger-detutupalmakya-dayygnamakboyunçaçykdayjylarnabellibolsa,ondaekspertbahabermeya-da

önümiňbazarbahasynyň50%-iulanylýar.

Ýaşaýşyňgymmaty

Awawlamagyň,balyktutmagyňönümleriweoltlary,miweleriweş.m.ýygnama.

Örimeýdanlary Ekoulgamlarabahaberlendeşolekoulgamtarapyndanmuzdsuzberilyanekoulgamhyzmatlarynahem-deol hyzmatlaryn adamlaruçin

peydalanylyar.Turkmenistandaşeylebarlaglaryngeçirilmandigisebaplitransfergymmatyusulyyeti,yagnyhaywanlarynmenzeşgornuşleriuçinbaşgayurtdageçirilenbahabermelerinnetijeleriniyerlişertleregeçirmekarkalyiçerkiumumyonuminadambaşynaduşyanhakykymoçberleribilentapawudynahem-de2013-njiyylboyunçaindeksaksiyasynabaglylykdakesgitlendi.

peydalylygynaesaslanyarlar.O� rimeydanlary–açykekoulgambolmakbilen,adamlarayylyndowamyndamalbakmagamumkinçilikberyarler.Uzakyerlerdemalbakmaklygynozeni–orimeydanlarynyniymiti–adamlaratutuşlygynatebigattarapyndanberilyar.

Buhyzmatçykyanonumboyunça(bizinmysalymyzdabuownukmalyneti,yuni),şeylehemorimeydanyndayylyndowamyndabakylyanmalynsanyboyunçabahalandyrylypbilner.Buhyzmatyzerurbolaniyminalternatiwçeşmeleriningymmatybilendeneşdirmekarkalyhembahalandyrypbolar.

O� rimeydanlarynabahabermekuçinesashokmundebirinjiçemeleşmealyndy.Gorkezijilerhokmundebolsaherbirbaşmalynweesasyharytonuminin(yagnyownukmalynetiweyuni)bazarbahasyulanyldy.

HasaplamalaruçinTurkmenistanynTebigatygoramakministrligininÇoller,osumlikwehaywanatdunyasimilliinstitutyndanalnanmaglimatlarulanyldy.Iymlikosumliklerinorimeydanlaryngornuşleriboyunçamowsumleyinhasyllylygyboyunçamaglumatlarynjemlenmegiweseljerilmeginetijesindewelayatlarboyunçaaşakdakylaralyndy(2-njitablisaseret).

3Usulyyet


21

2-nji tablisa. Türkmenistanyň öri meýdanlarynyň welaýatlar boýunça iýmit hasyllylygy.

Maglumat çeşmesi:Türkmenistanyň Tebigaty goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat dünýäsi milli instituty.

Alnanmaglumatlarboyunçaorimeydanlarynynsygymyny,yagnyorimeydanlarynynosumlikwetoprakortugininzayalanyşderejesinigaytadandikeldipbolmayanyagdayayetirmezdenmallarynbellibirmukdarynybakmagaberyanmumkinçiliginikesgitlemeli.O� rimeydanynynsygymyduşunjesinemalbakmagynrugsatedilyanmukdaryhemdegişlibolup,oliyilyanosumligingowruminigozonundetutmakbilen,orimeydanynynhilinelayykgelmelidir.

Turkmenistanynorimeydanlarymallaryyylyndowamyndabakmagamumkinçilikberyar,emmamunagaramazdanolaryntebigyweadamtasirinetijesindezayalanmagymumkinoranynjykekoulgamdygynyyatdasaklamaly.Şonunuçinhem,zerurbolanesasyçaklamalarygirizyaris.

Administratiw sebit/welaýat

Balkan welaýaty

Ahal welaýaty

Mary welaýaty

Lebap welaýaty

Daşoguz welaýaty

Tutuş Türkmenistan boýunça:

10 291,95

9 065,41

7 670,79

7 940,34

5 670,68

40 639,17

Öri meýdanlarynyňmöçberi [müň ga]

Iýmlik otlaryňhasyllylygy – umumy

ortaça ýyllyk [sentner/ga]

Iýmleriň ortaça ýyllykumumy mukdary[mçň sentner/ýyl]

3,66

3,03

3,43

2,65

2,74

3,15

37 683,66

27 507,19

26 292,12

21 015,20

15 514,20

128 012,37

Birinjiden:

Ownukmallarynyylyndowamyndaorimeydanlaryndabakylmagymaldarçylykonuminialmakuçinedilyançykdayjylaryinpesderejaçenliazaltmagamumkinçilikberyar.

Y� agny,orimeydanlarynyngymmatykesgitlenendetebigyorimeydanlarynynbizeberyanekoulgamhyzmatlarynynahmiyetiinyokaryderejayetirilyar.

Ikinjiden:

O� rimeydanlaryndamalbakmagyntasiripeydalyhembolupbiler,zyyanlyhembolupbiler. Eger-deorimeydanyerleriniçalşypulanmakarkalyaramyagdaydamalbakylsa,ondaolyerdakiiyilyanotlarindikimowsumeçenliosupyetişyarler,yoneulyagramsalmakbilenmaluzakwagtlap,ayratyn-daosumliklerinwegetasiyasydowrundebakylmagygymmatlyiymlikosumliklerinyitirilmegine,orimeydanlarynynçygramagynawezayalanmagynagetiryar.

Buekoulgamhyzmatynynahmiyetiinyokaryderejayetirilendeorimeydanynynekoulgamhokmundemundanbeylak-dedurnuklyosmegininupjunedilmegioranwajypdyr,yagnyantropogentasirinnetijesindeolyerlerinzayalanmakhowpunynartmagynayolbermelidal. O� rimeydanlary“janlyekologikorganizm”hokmundeşeyle-detebigyzayalanmasezewarbolyarlar.

O� rimeydanlarynynsygymynykesgitlemekuçinTurkmenistanyn şertlerindeownukmallaryuzakorimeydanlaryndabakmaklygynylmytaydanişlenipduzulenweteklipedilenaşakdakykadalaryndanuguralyarys[2]:

7,2 sentner – birgije-gundizdeiyyaniymininmukdarynaweyylynTurkmenistanuçinhasiyetlibolanmowsumlerinebaglylykdaiyminownukmalynbirbaşynaortaçabiryyldaduşyanmukdary.

3Usulyyet


22

8,1sentner–suruninduzuminewepeydalanyşugrunabaglylykdaownukmalynbirbaşynaduşyaniyminyyllykmukdary.

9,5 sentner – yyldanyylahasyllylygynuytgapdurmagynyşertlendiryançollukyerlerewegurakhowaşertlerinebaglylykda,atiyaçlykgorunyhemgozonundetutmakbilen(15-17%-eçenli)orimeydanyndakyiyminownukmalynbirbaşynaduşyanyllykmukdary.

Mukdar/kada a) adatçaorimeydanlarynynmumkinbolansygymynyhasaplamakdaulanylyp,olyokardagorkezilenbirinjiçaklamanykanagatlandyryar,yoneikinjiçaklamauçintersgelyar.Kadac)hasonatikinjiçaklamalayykgelyar,yoneşolbirwagtdahemiymlerinatiyaçlykgorunyondurmekuçinsuwarymlyyerlerinbolmagyny(orimeydanlaryndandaşgary)gozonundetutyar.Bizinonumizdeduranmeselaniçozmekuçininonaylysykadab)bolup,olikiçaklamanyhemkanagatlandyryarweçykyanonumihasaplamakdazerurbolansurunintipikiduzuminiwemallarynulanyşugrunygozonundetutyar.

Şeylehem,yokardaagzalanikinjiçaklamaorimeydanlarynyniymitinintutuşlygynadal-de,atiyaçlykgorlarynyniyilmegiboyunçagorkezijininulanylmagyny şertlendiryar.Hasaplamalarynnetijesindeorimeydanynynpeydalanyşsygymykesgitlenyar(3-njitablisaseret).

3-nji tablisa. Türkmenistanyň öri meýdanlarynyň peýdalanyş sygymy (welaýatlar boýunça).

Türkmenistanyň tebigyöri meýdanlary

Mary welaýaty boýunça

Balkan welaýaty boýunça

Daşoguz welaýaty boýunça

Lebap welaýaty boýunça

Ahal welaýaty boýunça


1,26

1,28

1,85

1,18

1,01

1,33

Bellik: öri meýdanlaryndaky iýmleriň iýliş derejesi biodürlüligiň goralyp saklanmagynywe öri meýdanlarynyň durnukly peýdalanmagyny göz öňünde tutulyp görkezildi.

Maglumat çeşmesi:awtorlaryň şahsy hasaplamalary.

Meýdany,[müň.ga]

Iýmleriň ortaçaýyllyk

iýilýän mukdary[müň s/ýyl]

12 994,65

11 622,25

14 194,07

9 351,26

5 706,61

53 868,86

6,42

6,32

4,38

6,88

8,05

6,11

Öri meýdandakyiýmleriň ortaça

ýyllyk iýlişderejesi [s/ga]

Öri meýdanlary-nyň peýdalanyş

sygymy [OMmüňsany/ýyl]

Öri meýdanlary-nyň hasaplamakadasy [ga/baş.]

7 670,79

10 291,95

5 670,68

7 940,34

9 065,41

40 639,17

1 604,28

1 434,85

1 752,35

1 154,48

704,52

6 650,48

Tokaýlartarapyndanhowanyňkadalaşdyrylmagy

Howanynkadalaşdyrylmagynaarassalanyanwebaglanyşyklyyagdayageçyanuglerodynmukdarynyhasaplamakwezynyndy(parnik)gazlarynynemissiyasynynsowdasyboyunçahalkarahowabirzasyndakyuglerodynbahasynyulanmakarkalybahaberilyar.Onunuçintokaylaryngektardakymukdaryhasaplanylyar,tokayynhergektardakyortaçabiomassasy,sonrabarbolanylmybahabermelerelayyklykdatokayyntutupalyangazlarynynmukdarykedgitlenilyar.

TokaylartarapyndantutulypalynyanuglerodyngymmatysonraÇikagonynya-daY�ewropanynUglerodbirzasyndakybahasyboyunçakesgitlenyar.

3Usulyyet


23

4-nji surat. Türkmenistanda esasy uglerody özündesaklaýjylar we howany arassalaýjylar.

(çepden saga, ýokardan aşaga):derýa boýundaky tokaýlyklar, suwly-batgalyk ýerler, dag tokaýlary, döwlet maksatnamasynyňçäklerinde ekilen agaçlar.

3Usulyyet


Barlaglarynnetijeleri

~

24

4

2627272930303132

4.1.Agyzsuwy4.2.Suwaryşsuwy

4.3.Örimeýdanlary4.4.Dermanotlarweýaglar

4.5.Balykçylykweawhyzmatlary4.6.Tokaýlarwehowanyňüýtgemegi

4.7.Türkmenistanyňaýratyngoralýantebigyýerleri4.8.Ýakmaküçinodunlykagaçlaryýygnamak

Türkmenistandaekoulgamhyzmatlaryweolaryňgymmaty

25

6-njy shema. Türkmenistanyň ekoulgam hyzmatlarynyň tertipleşdirmesi

Agyz suwy

Suwaryş suwy

Öri meýdanlary

Odunlyk agaç (sazak)ýygnamak

Aw we balykönümleri

Derman otlarwe ýaglar

Goraghanalar(AGTÝ)

Tokaýlar tarapyndanhowanyň

kadalaşdyrylmagy

4,0

3,0

2,0

1,0

Türkmenistandahasmöhümekoulgamhyzmatlarynasuwaryşweagyzsuwy,şeýlehemörimeýdanlary,aýratyngoralýantebigyýerlerwetebigatyňönümleridegişlidiýlipkesgitlenildi,haspesähmiýetlilerinebolsaodunlykagaçlaryýygmakwetokaýlartarapyndanhowanyňkadalaşdyrylmagydegişliedildi.

GeçirilenbahabermelerinnetijesindeTurkmenistandakyinmohumekoulgamhyzmatlaryyuzeçykaryldy.Esasygyzyklanyantaraplarbilenalnypbarlanişlerindowamyndaekoulgamhyzmatlarywahyplykderejesiboyunçatertipleşdirildi,onunjemlenengornuşi6-njyshemadaberilyar.

Agyz suwy

Ekinleri suwarmak üçinsuw

Öri meýdanlary

Odunlyk agaç

Balykçylyk we awserişdeleri

Tokaýlar(howanyň üýtgemegi)

Tebigy (dermanlyk) otlar

Aýratyn goralýan tebigyýerler

66,374

181,029

515,249

801

698

14,625

1,087

68,743

4-nji tablisa. Türkmenistanda ekoulgam hyzmatlaryna ykdysady baha bermek (welaýatlar boýunça, müň manat).

Bellik: sanlar tegeleklenen, jemleriniň gabat gelmezligi mümkin.Maglumat çeşmesi:awtorlaryň şahsy hasaplamalary.

64,795

24,263

1,049,372

1,099

3,538

14,625

257

170,346

120,340

168,094

1,281,580

318

262

14,625

117

109,667

103,441

734,864

1,173,285

318

588

14,625

34,975

81,819

95,756

737,829

844,324

562

210

14,625

262

82,598

450,706

1,846,079

4,863,810

3,097

5,297

73,124

36,698

561,569

JEMI: 848,604 1,328,296 1,695,002 2,143,915 1,776,166 7,840,380

Hyzmatlar/welaýatlar Ahal Balkan Daşoguz Lebap MaryTutuş

Türkmemistanboýunça

4Barlaglarynnetijeleri


26

6-njyshemadangornuşiyaly,hasmohumekoulgamhyzmatlarynasuwaryşweagyzsuwy,şeylehemorimeydanlary,ayratyngoralyantebigyyerlerwetebigatynonumleridegişlidiylipkesgitlenildi,haspesahmiyetlilerinebolsaodunlykagaçlaryyygmakwetokaylartarapyndanhowanynkadalaşdyrylmagydegişliedildi.

Turkmenistandaekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermekliginnetijeleri4-njitablisadagorkezilen.Tablisadangornuşiyaly,Turkmenistandaekoulgam(tebigy)hyzmatlarynyngymmatyyylda7,84milliardmanada,ya-da2,75milliardamerikandollarynadendir.Bubolsaumumymilliobahojalykonumlerinin18,93%-iniya-daumumymillionumin2,75%-initutyar².

4.1. Agyz suwy

AgyzsuwunybermeklikTurkmenistanynekoulgamlarynynesasywezipelerindenbiridir.Turkmenistanjanbaşynaulanylyansuwunyokarygorkezijilerineeyebolmakbilen,buyagday,ilkinjinobatdayokaryderejedakiobahojalykonumçiligi,obahojalykekinlerininkopsuwtalapedijiligiwesuyjisuwunobahojalygyuçinulanylyandygybilenbaglydyr.Gaytadanustidolunyansuwserişdelerininmukdarynynazbolmaklygyagyzsuwunybermageukyplyçeşmelerinadamlaraarassaagyzsuwunybermekleriniwesuwbermekhyzmatynynayalypsaklanmagynywajypwezipaowuryar.

Amyderyanyn,Murgabyn,Tejeninwebeylekiserhetustideryalarynsuwlary.

Kopetdagyn,BalkandaglarynynweKoytendagynkiçideryajyklaryweçeşmeleri.

Y�erastysuwlar.

Agyzsuwunynesasyçeşmeleriaşakdakylardyr:

Turkmenistandakysuwçeşmelerininkopusiningozbaşynybaşgayurtlardanalyandygynaweolarynserhetustihasiyetdediginegaramazdan,yurduniçinde,ayratyn-daKopetdagyndemirgazykennitlerinde,Balkandaglarynynjulgelerinde,Pamir-Tyanşandaggerşinindemirgazyk-gunbatarçetinde(Koytendag)ownukderyajyklarynweçeşmelerinulytoplumybolup,olarynjemi2972-a,umumyzynlygybolsa167kmyetyar.

Turkmenistandaarassaagyzsuwunybermekliginykdysadygymmatyyylda1840millionmanatdangowrakboldy.Bunetije“kolegebahalar”usulyyetiboyunça,yagnyekinmeydanlarynynsuwarmakbilenbagly2010-njyyyldakyçykdayjylarabaha

bermekarkalyalyndy.Bahaberkliginwelayatlarboyunçanetijeleri5-njitablisadagetirilyar.

5-nji tablisa. Türkmenistanda suwuň ekinleri suwarmakdaky gymmatyna ykdysady baha bermek (ýylda müň manat).

Maglumat çeşmesi: awtorlaryň şahsy hasaplamalary.

Ekinleri suwarmak üçin suw 181 029 24 263 168 094 734 864 737 829 1 846 079

Hyzmat/welaýat Ahal Balkan Daşoguz Lebap Mary Tutuş

Türkmenistanboýunça

2 Umumy milli önüm boýunça maglumat http://data.worldbank.org – dan alyndy



27

4.3. Öri meýdanlary

O� rimeydanlarynyngymmatynykesgitlemekownukşahlymallaryn(OŞM)surudakibaşsanyweonumliligiboyunçagorkezijilerinelayyklykda(5-njigoşundaseret)amalaaşyryldy.O� rimeydanlarynyngymmatynykesgitlemeginesasyndamallarynbaşsanynynweçykyşharytonuminin(etweyun)bazarbahasy,yagnytebigattarapyndanorimeydanlarygornuşindebizeberilyanserişdeleryatyr.

1kggoyunetiuçin –goyunetininortaçabahasy⁴;6,69dollar

Turkmenistandaneksportedilyan1kggoyunyuniuçin ⁵0,477dollar .

Obahojalykonumlerininiçerkibazarynyowrenmekbilen1goynunortaçabazarbahasyny340manatya-da119,29dollardiyipkesgitleyaris.

Mallarynbaşsanynynweçykyşharytonumininbazarbahasynynhasaplamalary6-njytablisadagorkezilen.

Obahojalykonumlerinindunyabazaryndakybahalarynyseljermeginnetijesindegoyunynetininweyununinortaçabahasynykesgitleyaris:

3 Şu ýerde we soňra işçi toparyň agzasy Jora Gündogdyýewiň iş hasabatynyň materiallary ulanyldy 4 Ýewropa Bileleşigi ýurtlarynda 2014-nji ýylyň ýanwar aýy üçin goýun etniň satyn alyş bahalary baradaky maglumatlar boýunça – maglumat çeşmesi: http://www.farmit.ru/ekonomika/rynok-myasa/tseny-na-baraninu-es5 Soňky wagtlarda biržada kesgitlenen maglumatlar boýunça – maglumat çeşmesi: http://rustm.net/catalog/article/2156.html

4.2. Вода поливная

Turkmenistanynsuwserişdelerininumumygowrumiortaçasuwlulykyylynda25km³diyliphasaplanylyar.Y�erustisuwserişdelerininumumygowruminin22milliardm³ya-da88%-iAmyderyanynpayynaduşyar.GalanboleginiMurgapderyasy–1,631milliardm³(6,5%),Tejenderyasy–0,869milliardm³(3,5%),Etrek,SumbarweÇendirderyalary– 0,354milliardm³ (1,4%)weownukderyalar– 0,15milliardm³ (0,6%)tutyarlar. SuwserişdelerinitoplamakdawepaylamakdaGaragumderyanynulyahmiyetibardyr,hazirkiyagdaydaonunuzynlygy1300km-dengeçyar.Deryadansuwarylyanyerlerinmeydany–2milliongektartoweregi.KesgitlenenolçeglerelayyklykdaGaragumderyanynbaşsakadanyyldaalyansuwunynmukdary11,6milliardm³den.Y�erastysuwlarynyyllarboyunçaalynyanmukdary470-650millionm³/yylaralygyndauytgapduryar. TutuşTurkmenistanboyunçayerastysuwlaryntassyklanangorlarybirgije-gundizde3.4million.m³-e,barlanany6millionm³-e,çaklanylyanyhem9millionm³-eden³.

Eger-desuwunulanylyşynasuwyharçlayjylaryntoparlaryboyunçaseredilenyagdayynda,ondasuwunumumygowruminin91,2%-iobahojalygynynpayyna,6,3%-i–senagatynpayynaduşyar,1,9%-idurmuşmaksatlaryuçin,0,6%-ibalykhopjalygynynmaksatlary,0,6%-ihemgayryhajatlaruçinulanylyar.

Ykdysadytaydanberlenbahalayyklykdasuwarymlyksuwybermekliginbiryyldakygymmaty1,846milliardmanadadenboldy.

Ykdysadytaýdanberlenbahalaýyklykdasuwarymlyksuwybermekligiňbirýyldakygymmaty1,846milliardmanadadeňboldy.



28

6-njy tablisa. Öri meýdanlarynyň mallarynyň baş sanynyň we haryt önümliliginiň basar bahasy.

Welaýatlar

Mary

Balkan

Daşoguz

Lebap

Ahal


1 604,28

1 434,85

1 752,35

1 154,48

704,52

6 650,48

OŞM-goýnuňbaş sany

[müň sany]

OŞM-yň [goýnuň)bazar bahasy (müň

amerikan dollary/ýyl]

191 387,59

171 174,61

209 052,86

137 727,10

84 048,00

793 390,15

Goýun etiniň bazarbahasy [müň


Goýnuň ýüňüniňbazar bahasy [müň


393 403,24

351 854,80

429 714,75

283 102,39

172 763,31

1 630 838,49

3 322,10

2 971,24

3 628,73

2 390,66

1 458,90

13 771,65

Maglumat çeşmesi: awtorlaryň şahsy hasaplamalary. Goýunlaryň baş sanynyň mukdary goşmaça maýa goýumlaryçekmezden öri meýdanlarynyň önümliliginiň tebigy görkezijileriň esasynda durnukly ulanmaklyga esaslanandyr.

Bahabermekliginesasynda,adatça,bahalandyrylyandesgany(obyekti)hasonatwehasnetijeliulanmakyorelgesiyatyr.Bizinmysalymyzdabahalandyrylyandesgaboluporimeydanekoulgamyçykyşedyar.Gozgalmayanemlaklerinklassikigornuşlerindentapawutlylykda,tebigyorimeydanlaryzayalanmaga(tebigyweantropogentasirlernetijesinde)hasguyçlisezewarbolyarlar.Şonunuçinhem,bizorimeydanlarynynçalşypmalbakmakarkalyaralykderejedeulanylmagyny,adatça,orimrydanlaryndakyotlarynosupyetişmegine,yagnybiologikdurluliginsaklanypgalmagynamumkinçilikberyanyagdayygozonundetutduk.

TutuşTurkmenistanboyunçaorimeydanlarytarapyndanberilyanekoulgamhyzmatlarynyngymmatybiryylda2,438milliardamerikandollarynadenbolup,ol7-njitablisadagorkezilendir.

Y� okarda be l leni l i ş i ya ly, OŞMsaklamakb i len baglylykda o r imeydanlarynynyylyndowamyndaulanylmagymaldarçylykonumlerinialmakdakyonumçilikçykdayjylarynyin pesdereja duşurmagemumkinçilikberyar.Ekspertbahabermeleregoraolçykdayjylartayyaronuminbahasynyn10%-nitutyar.Çykdayjybolegemaldarçylykorimeydanlarynysuwlandyrmakbilenbaglyharajatlarhemgiryar.

O� ri meydanlarynysuwbilenupjunetmeklikbaradaaydylanda,buorançylşyrymlymesele, orimeydanlaryndakysuwçeşmeleriniseljermekbaradamaglumatlarynbinyadydoredilmedik.Bumeseleboyunçamumkinbolanmateriallarynhem-depikirlerinowrenilmegiindikiçaklama,yagnybarbolantebigyweemelisuwçeşmeleri,goldanylmagyuçinbellibirderejedeserişdeleritalapedyan-debolsa,aralykderejedemalbakylanyagdayyndasuwbilenupjunetmageukyplydiyiptassyklamagamumkinçilikberyar.Çolyerlerindakiorimeydanlarynabahabermekboyunçabarbolanmateriallarageçirilenseljermelernetijesindeolyerlerisuwlandyrmakbilenbaglyçykdayjylarynçykyşonumingymmatynyntakmynan30%-initutyardiyipçaklamakbolar.

Şeylelikde,umumyçykdayjylarçykyşonuminmahasynyn40%-initutyar.Buçykdayjylarondurilenonuminbazarbahasyndanayrylyar.

Diymek,Turkmenistandaorimeydanlarynynekoulgamhyzmatlatlarynyngymmatybiodurluligingoralypsaklananşertlerindeolmeydanlarysaklamak,malbakmakwesuwlandyrmakuçinçykdayjylaryayyrmakbilen,2,438–40%=1,780milliardamerikandollarymoçberindekesgitlemekbolyar.

Diýmek,Türkmenistandaörimeýdanlarynyňekoulgamhyzmatlatlarynyňgymmatybiodürlüligiňgoralypsaklananşertlerindeolmeýdanlarysaklamak,malbakmakwesuwlandyrmaküçinçykdaýjylaryaýyrmakbilen,2,438–40%=1,780milliardamerikandollarymöçberindekesgitlemekbolýar.



7-nji tablisa. Türkmenistanyň tebigy öri meýdanlarynyň ýylyň dowamynda saklanýan ownuk şahly mallaryň baş sany we haryt önümliligi boýunça gymmatynyň jemleýji ululygyny hasaplamak.

Tebigy öri meýdanlary

Öri meýdanlarynyň OŞM ýylyň dowamynda saklaýan baş sany we haryt önümliligi boýunça baha beriş gymmaty

[müň amerikan dollary/ýyl]

Mary welaýaty boýunça

Balkan welaýaty boýunça

Daşoguz welaýaty boýunça

Lebap welaýaty boýunça

Ahal welaýaty boýunça


7 670,79

10 291,95

5 670,68

7 940,34

9 065,41

40 639,17

57,14 $

58,02 $

83,75 $

53,30 $

45,54 $

59,99 $

588 112,93 $

526 000,65 $

642 396,35 $

423 220,15 $

258 270,21 $

2 438 000,29 $

Öri meýdanlarynyňtutýan meýdany

[müň ga]


Öri meýdanynyň 1 gektarynyň gymmaty

[amerikan dollary/ýyl]

OŞM-ynyyldaortaçabirbaşynaduşyanmoçberini(normasyny)azaldyp,yagnymallaryyaz-tomusaylaryndainyokaryderejedebakyp,orimeydanlarynynsygymyny2esseartdyrypbolardy.Buyagdaydaorimeydanlarynyngymmaty2essagolayyokarlanardy.Emmabuheryyldakydal-de,“birgezeklik”gymmatbolardy,sebabibizbirinjiden,ekoulgamhyzmatynyndinebirbolegini(yaz-tomusaylarynda,galandowurdeekoulgamdandaşgarygoşmaçaiymlemek)ulanyarys,ikinjidenhemolyerdakiotlarynonumliligininpeselmegibilenbaglylykdaorimeydanlarynynzayalanmak,hatardançykmakhowpyhasartyar.

4.4.Dermanlykotlarweýaglar

Ekologik hyzmatyn bu g ornuş indensebi td ak i ah l i yurt lardapeydalanylyar.Dermanotlarynwemiwelerin199gornuşindenhususysektorhem,dowletsektoryhempeydalanyarlar.Ekoulgamhyzmatynynbugornuşindenalynyanykdysadypeydanynesasyboleginidowletsektoryalyar. BuesasanLebapwelayatyndabuyankokunin ulymoçberlerdeulanylyandygybilenduşundirilyar. Turkmenabatşaherindaki“Buyan”zawodyndabuyankokundenkonsentrat,murepbealynyarwebuyanynkokiyygylyptoplanylyar.Buonumlerdaşaryyurtlara

“Turkmenistandaumumy

ahasy36548198manatlykdermanlykotlar,yaglarwemiweleranylyar.”

çykarylyar.2013-njiyyldabuyankokuninyygnalan16300tonnasyndan34,8millionmanatgirdejialyndy.

Hususysektortarapyndantebigatdanalynyandermanlykotlarywemiweleriyerlemekdenalynyanpeydabahabermekuçinyurdunahlisebitlerindebazardasatyanlardansorag-jogaparkalymaglumatyygnaldy.Netijede,tutuşTurkmenistanboyunçatebigatynhyzmatynynbugornuşindenilatynbiryylda1,533millionmanatalyandygy,onun70,9%-ininAhalwelayatynyn,5,5%-ininBalkanwelayatynyn,7,6%-ininDaşoguzwelayatynyn,8,7%-ininLebapwelayatynyn,7,3%-ininhemMarywelayatynynpayynaduşyandigianyklandy(7-njishema).

Şeylelikde,Turkmenistandaumumybahasy36548198manatlykdermanlykotlar,yaglarwemiweleranylyar.Serişdelerinwewagtynçaklidigisebaplibubahabermedolyhakykatagabatgelmeyar,yagnydermanotlaryn

29



30

4.6.Tokaýlarwehowanyňüýtgemegi

Turkmenistandatokaylarayratyngoragderejesineeyedirlerwedowlettarapyndanberkgoralyarlar,dineseyrekyagdaylardamedenizolaklardanuzakdayerleşyanobalardaulanmaklykazmukdardasazakodunlarynyyygnamagarugsatberilyar.Şeylehem,yerleritokaylaşdyrmak(tokayzolaklarynydoretmek)wetokaylarydikeltmekboyunçamaksatnamalaryndowlettarapyndangoldanylmagytokaymeydanlarynynginelmegineyardamedyar,bubolsaozgezegindeuglerodyntokaylartarapyndantutulypbaglanyşyklyyagdayageçirilmeginewehowanynarassalanmagynaonattasiredyar.

Lebap9%

Daşoguz8%

Balkan5%

Mary7%


4.5.Balykçylykweawhyzmatlary

Balykserişdeleriyurtdailatyniymitbilenupjunedilmegindemohumahmiyeteeyedirler.BuugurdaekoulgamhyzmatlaryndanesasypeydalanyjyhokmundeTurkmenistanynDowletbalykhojalygykomitetiçykyşedyarwe“Turkmenbalygyn”welayatlardakybolumleriarkalyderyalarda,kollerdewebeylekisuwyataklarynda,eylehemHazardenzindebalyktutmakişlerinialypbaryar.Hazirkiwagtdahereketedyansatynalyşnyrhlarynalayyklykdabiryyldatutulyanbalykserişdelerininumumygymmaty15millionmanada,ya-da5millionamerikandollarynaden.Y�abanytebigatdatutulyanbalyklardanalynyangirdejininesasybolegiHazardenzininpayynaduşyarweumumygymmatyn70%-initutyar.

7-nji shema. Derman otlarynyň hususy sektorda welaýatlar boýunça satylyşy.

HazardenzininkenaryndakyweGaragumçolundakikabirilatlynokatlaryhasaped i lm ande , aw awlamak lyk i l a t y nyaşayşyndaulyahmiyeteeyedaldir.Y�urtdailatynkopusiawbilenguymenjewewagtylezzetligeçirmeginserişdesihokmundem e ş g u l l a n y a r. T u r kmen i s t a ny nAwçylarynynwebalykçylarynynbirleşenjemgyyetininresmimaglumatlarynagora,howesjenawçylarbiryylyndowamynda170munmanatdangowrakmoçberdeekoulgamhyzmatlarynyalyarlar.

wemiwelerinyygnalyanwehususyhem-dedowletdermanhanalaryndasatylyanmukdary,şeylehemilatynozşahsyhajatlaryuçinulanyanlary(satmakuçindal-de)baradamaglumatlaryok.

Ahal71%



31

8-nji tablisa. Türkmenistanyň tokaýlarynyň uglerody özlerine siňdirmekdäki gymmaty.

Maglumat çeşmesi: awtorlaryň şahsy hasaplamalary. Tokaýlaryň meýdanlary boýunça – Türkmenistanyň Milli tokaý maksatnamasyndan (2012)

Tokaýlaryň görnüşi

Dag tokaýlary

Çöl tokaýlary

Derýa boýundaky tokaýlar

Emeli tokaý zolaklary

Oba hojalyk ekinleriniň töweregindäkigorag tokaý zolaklary


Tokaýlaryň meýdany, gaUglerody özüne siňdirmekdäki ähmiýeti,

ýylda, manat

146,000

3,958,000

26,000

105,000

26,000

4,261,000

23,053,604

41,664,916

7,991,916

139,888

273,696

73,124,020

Şubarlagynnetijesindetokaylarynbiomassasynabahabermekişlerigeçirildi,sonrabolsahalkarabazarlaryndauglerodzynyndylarynysatynalmakboyunçahereketedyanalyş-çalyş(transfer)duzgunlerinukdaynazardanbaglyyagdayageçirilenuglerodynmukdarynabahabermeklikulanyldy. Barlaglarynnetijeleri8-njitablisadagetirilyarweolTurkmenistanyntokaylarytarapyndanheryyldauglerodyozunesindirmeklerindengelyanpeydanyn73millionmanatdangowrakdygyny,ya-da25,5millionamerikandollarynabarabardygynygorkezyar.Butokaylarynduzuminedag,çolwederyaboyundakytokaylar,eldeekilipemeliyolbilendoredilentokaylar,şeylehemobahojalykekinlerinintoweregindedoredilyangoragtokayzolaklarygiryar.

4.7.Türkmenistanyňaýratyngoralýantebigyýerleri

AyratyngoralyantebigyyerlerinulgamyTurkmenistanynmeydanynyn4%-dengowragynytutmakbilen,yabanytebigatygorapsaklamakdaoranmohumahmiyeteeyedir.Olarynesasyekoulgamwezipeleriosumliklerinwehaywanlarynmilliwedunyaderejesindakimohumgornuşlerinyaşayyşyerlerinigorapsaklamakdan,kesgitlenenyerlerinberilmegiesasyndaolgornuşlerinyaşayşynygoldamakdanwegorapsaklamakdanybarat.Bahabermeklikayratyngoralyantebigyyerlerinonunçagindakiwetoweregindakiyaşayanadamlaruçinyaşayyşyerlerinibermek,osumliklertarapyndanuglerodynozlerinesindirilmegi(tokaylaryhasapedilmedikyagdayynda),şeylehemhaywanlaryngoçyan(migrasiyaedyan)gornuşleriuçinyaşayyşyerlerininberilmegiyalygymmatlyklaryoziçinealmady.Wagtynwemaliyeserişdelerininçaklidigisebaplideryalarynsuwtoplayyşbasseynlerininsaklanypgalmaklygy(deryalartarapyndanarassaagyzsuwunynberilmegi)weobahojalykhyzmatlary(topragynbaylaşmagynayarmametmek,yabanyarylarynorimeydanlaryndaweçakligoraghanalardaosumlikleringullerinintozanlandyrmaklary)bilenbaglyykdysadytaydanwajypekoulgamhyzmatlarynyngymmatynabahabermekişlerigeçirilmedi.Buhyzmatlarykdysadygymmatlyklarnukdaynazardanykdysadyyetinhojalykpudagyweyerliosuşuçinoranmohumdir.

YkdysadytaydanbahabermeTurkmenistanyngoraghanalarytarapyndanberilyanyokardaagzalypgeçilenekoulgamhyzmatlarynynumumygymmatynynbiryylda562millionmanadaya-da197millionamerikandollarynadendiginigorkezdi(9-njytablisaseret).



9-njy tablisa. Türkmenistanyň aýratyn goralýan tebigy ýerleriniň ekoulgam hyzmatynyň ykdysady gymmaty (müň manatda).

Maglumat çeşmesi: awtorlaryş şahsy hasaplamalary.

Haýwanlaryň aýratynmöhüm görnüşleriniň iýmiti

Görnüşleriň saklanypgalmaklary üçin çykdaýjylar

12,501

15,088

1,208

69,928

12,760

1,314

Daşoguz

8,995

15,964

642

3,240

27,370

2,067

Mary

31,040

20,401

828

Ýer serişdeleri 32,427 81,915 78,584 31,375 24,988 249,291

122,691

183,524

6,061

Tutuş gymmatlyk, ýylda 61,225 165,917 104,186 64,054 77,259 561,568

Hemmesi:

Ýaşaýyş ýerleriniň berilmegi, manat, ýylda

BalkanAhal Lebap

4.8.Ýakmaküçinodunlykagaçlaryýygnamak

Y�akmakuçinodunlukagaçlaryyygnamak(yygmak)ulybolmadykekoulgamhyzmatynadegişli,sebabiyurdunilatynyn95%-den-dekopusitebigygazdanweelektrikenergiyasyndanpeydalanyar.BuekoulgamhyzmatyndanesasypeydalanyjylaraGaragumçolundeyerleşyanorimeydanhojalyklarywekiçiobalar,şeylehemmedenizolakdakyazsanlyadamlardegişli(esasanaçykotdanahartayyarlamakuçinsazakyygylyar).O� rimeydanlaryndaçopanlartarapyndanodunlykagajynulanylmagynayangyjynalternatiw(agaç)gornuşinibermekusulyboyunçageçirilenykdysadybahabermeekoulgamhyzmatynynbugornuşinin3millionmanatdangowrakdygyny(ya-da1millionamerikandollarynabarabardygyny)gorkezdi.Sazagyntebigygazyulanmagamumkinçiligibolmadykçolyerlerdakiilatlynokatlardayangyçderegineulanmaklarynahem-deşaherlerdeweobalardanahartayyarlamakuçinulanylmagynaykdysadybahabermekboyunçaişlergeçirilmedi.

Aýratyn möhüm görnüşleriň ýaşamaklary, geçirme usu-lynda, tölemäge taýýardygy



Biodurluligigorap saklamakucin teklipler

.. ..

.. ,

33

5

5.1.Milliderejede5.2.Pudaklarderejesinde

3434

5.1.Milliderejede

34

Ekoulgamhyzmatlarynynhem-detebigyserişdelerinseljermaninwehasabatyyoretmeginmilliulgamynagirizilmegiçozgutlerikabuledyanwezipeliişgarlerintebigyserişdelerinulanyşderejesinedolyduşunmeklerine,şeylehemyurdunhasabatlylygynyhazirkiwagtdahereketedyandunyastandartlarynalayykgetirilmegineyardameder.Tebigyserişdelerinulanylyşynageçirilyanseljermaninhasabatagirizilmegitebigyserişdelereedilyantasirinyagdayynygozegçilikdesaklamagawe şeyletasirleriazaltmakboyunçaçareleriişlapduzmekligemumkinçilikberer.

BirleşenMilletlerGuramasynynStatistikamudirligitarapyndanişlenipduzulenwe2012-njiyyldaBMG-yn

Statistikamudirliginin43-njimejlisindekabuledilen ekologik-ykdysadyhasaplaryňulgamynyňyurtdaornaşdyrylmagybubabatdailkinjiadimlerbolupbilerdi⁶.Ulgamekologik-ykdysadyhasapbatlylykboyunçailkinjihalkarastandartyhokmundeBMG-ytarapyndankabuledilenHasaplarynMerkeziulgamyndanweHasaplarynMerkeziulgamybilenbaglanyşykdaky,yonetebigyserişdelerinseljermesiwehasabatlylygyuçinayratyn(yorite)temalarygoldayanaşakyulgamlarynulytoplumyndanduryar.Mysaluçin,SEEA-Water(suwserişdeleri)aşakyulgamsuwserişdelerininulanylyşyny,olarynilatuçinelyeterliligini,suwsektorynagoyulyanmaliyeserişdelerininulanylyşynynnetijeliliginiweşununbilenbaglybeylekimeseleleriseljermekligegonukdirilen.SEEA-Energy(energetika)aşakyulgamenergetikiserişdeleridurnuklyulanmakbilenbaglymeselelerinulytoplumynyseljermekligewehasabatlylygynagonukdirilen.

1

2010-njyyyldanbaşlapButindunyabankyWAVES(ilatynhal-yagdayyweekoulgamhyzmatlarynabahabermeboyunçahasabatlylyk)maksatnamasynynbaşynybaşlady,bumaksatnamaosuşderejesidurli-durlibolanyurtlardatebigyhasaplarynulgamynydowletderejesindeornaşdyrmakbilenmeşgullanyar⁷.Hazirkiwagtdaahliyurtlarytebigyserişdelerinulanylyşynyndowletstatistikasynaornaşdyrmagynyguyçlendirmagehem-dehasabatlylykweseljermegeçirmekulgamynaekoulgamhyzmatlarynynweykdysadyyetdeulanylmayanhem-deolçemesikynbolanbeylekitebigyonumleringirizilmegineçagyryanahtnama65yurtgolçekdiler⁸.Birnaçeyurtlarda,şolsandaKolumbiyada,Botswanada,FilippinlerdeweIndoneziyadabubaşlangyjyinyokaryderejedegoldadylarwebuulgamydowletinhasabatlylygynagirizmekliginustundeişleyarler.

2

5.2.Pudakderejesinde

Obahojalygy

6 http://www.undp.org/content/undp/en/home/ourwork/environmentandenergy/projects_and_initiatives/biodiversity- nance-initiative/7 www.wavespartnership.org/8 http://www.wavespartnership.org/en/frequently-asked-queАббюююstions-natural-capital-accounting-nca?active=6

Obahojalykpudagyndasuwserişdelerininulanylyşyna,şeylehemmor-mojeklertarapyndanosumlikleringullerinintozanlandyrylmagy,osumliklerigoramakwetopragynhasyllylygynydikeltmekyalyekoulgamhyzmatlarynynhasmohumlerineayratynunsberilmelidir.Birinjiyagdaydasuwserişdeleriniulanmakbilenyerleriozleşdirmekboyunçataslamalaryerineyetirilendesuwserişdeleriniulanylmagynetijesinde

3

baylyklarynygorapsaklamakwedurnuklypeydalanmakboyunçanetijeli/işjensyyasatynişleniptayyarlanylmagynagetiryar.Buayratyn-daykdysadyyetinekoulgamhyzmatlarynabaglybolanwetebigatynyagdayynatasiredyaniniripudakbolanobahojalygyndaoranmohumdir.

Ekoulgamhyzmatlarynyngymmatynahasonatduşunmeklikgoniwegonidalgornuşdakipeydanymumkinboldugyçayokaryderejedealmakmaksadybilen,mohumekoulgamlaryhem-deolarynserişdelerini/

5Biodurluligigorapsaklamakuçinteklipler


35

geljekgoniwegonidalpeydalaradolyseljermegeçirilmegineunsberilmegimohumdir.Deryalardangelyanyokaryderejedakigonibolmadykpeydalardinebirsuwulgamyndaişleyanlerindal-de,eysemşolyerdeyaşayanyerliilatynweyerineyetirijihakimiyetedaralarynynyolbaşçylarynynhemolpeydalarbaradakyhabarlylygynynyokarlandyrylmagynytalapedyar.Ekoulgamhyzmatlarynynbeylekiyagdaylarybabatdaaydylanda,pudagynosumlikleringullerinintozanlandyrylmagy,topragynhasyllylygynyndikeldilmegi,osumliklerigorapsaklamakboyunçatebigy(janly)pestisidlerinberilmegiyalymohumhyzmatlaragaraşlybolmagynahasdolyseljermegeçirilmeginitalapedyar.Şeyleseljermaninnetijesiekoulgamhyzmatlarynygozonundetutyanweolarygorapsaklamagynylmytaydanesaslandyrylanmehanizmlerinionumçiligeornaşdyryanobahojalykonumçiliginindurnuklyosuşiboyunçamaksatnamabolmalydyr.

3

Y�urdunmaldarçylykpudagytebigyserişdelerdenesasypeydalanyjylardanbiridir.Şununbilenbaglylykda,orimeydanlarynynonumliligininsaklanypgalmaklygyykdysadyyetinbupudagynyosdurmekdeesasy

wezipelerinbiribolmalydyr.Teklipedilyançarlerinarasynda–örimeýdanlaryndaOŞM-larysaklamagyňylmytaýdanesaslandyrylankadalarynalaýyklykdaulanylmagyuzakorulerdemalbakmaklygynesasyolçegibolmakbilen,olekoulgamlardakybiodurluligingoralypsaklanmagynayardametjekweorimeydanlarynynmalgoterijiliksygymynynkesgitlenenkadalarynabaglylykdaulanylmagyesasyçarelerinbiridir.O� rimeydanlarynyntoparlarynabaglylykdamowsumlerboyunçainamatlyulanylmagynyhemgoşmakbilen,olarynçalşylypulanylmagyorimeydanlarynynonumliliginidurnuklyderejedesaklamagayardameder.Galyberse-de,orimeydanlaryndakyiymitgorlarynykesgitlemekboyunçageobotanikibarlaglaryn(bonitirowkaya-daorimeydanlaryndatopragyngurplulygynabahabermek)yzygiderliesasda(inbolmandaher10-15yyldanbirgezek)geçirilipdurulmagymaldarçylygydurnuklyosdurmeginuzakmohletleyinsyyasatynyişlapduzmagehem-dedurmuşaornaşdyrmagayardameder.

4

Tebigatygoramakpudagyykdysadyyetinosuşiuçingozegornupdurananykpeydanybermeyar, emmaykdysadyyet i n g irdej i ber yanpudaklarynyn(meselem,obahojalygy)osuşinegoldawberyarweilatynamatlyşertlerdeyaşamagynayardamedyar(meselem,suwserişdeleri

Aýratyngoralýantebigyýerler

Milliweyerliderejelerdeçozgutlerikabuledyandowletişgarlerininekoulgamhyzmatlarynybermegingymmatywepudaklarynişinimeyilleşdirmekdehem-deyerineyetirmekdeekoulgamçemeleşmesininulanylmagynynwajyplygybaradahabarlylygynynyokarlandyrylmagyTurkmenistanynayratyngoralyantebigyyerlerininekoulgamhyzmatlarynynkadastrynyndoredilmegihem-deonundowametdirilmeginigoldamakarkalygazanypbolar.Şeylehem,ekoulgamhyzmatlarynyndolyseljermesiningeçirilmegiyurdunykdysadyosuşiweilatyndurmuşhal-yagdayynygowulandyrylmagyuçinhasmohumyerleriyuzeçykarmagayardameder.Buayratyngoralyantebigyyerlerinmaliyeleşdirilmeginiesaslandyrmagayardameder,olbolsaozgezegindeadamlarynişjenligiuçinwajypbolanekoulgamhyzmatlarynyndurnuklygoralypsaklanmagynyguyçlendirer.

5

bilenupjunetmekya-dadermanlykotlarybermekarkaly).Dinemohumyaşayyşyerleriniayapsaklamak,osumlikwehaywanatdunyasiningornuşhem-degenetikidurluliginigorapsaklamak, şeylehemyabanyarylartarapyndanosumlikleringullerinintozanlandyrylmagy,deryalarynsuwtoplayyşbasseynlerininkadalydowametmeginigoldamakyalyhyzmatlarybermekbilengoralyantebigyyerlerobahojalykonumçiligininosuşine,suwdanhowpsuzpeydalanylmagynaweş.m.yardamedipbilyarler.Şonunuçinhem,çozgutlerikabuledyanwezipeliişgarlerinayratyngoralyantebigyyerlerin şununyaly“gozegorunmeyan”wezipeleri/funksiyalarybaradaduşunjeleriniwehabarlylygynyyokarlandyrmakboyunçadegişliişleringeçirilmegitebigatygoramakedaralarynynwezipelerininayrylmazbolegibolmalydyr.



36

9 http://www.cbd.int/doc/meetings/n/rmws-2014-04/other/rmws-2014-04-workbook-bion-ru.pdf10 http://www.undp.org/content/undp/en/home/ourwork/environmentandenergy/projects_and_initiatives/biodiversity- nance-initiative/

Şeylehem,tebigytokaylar,seyilgahler,obahojalyk,suwwebeylekidesgalaryntoweregindakitebigyzolaklartarapyndanberilyanekoulgamhyzmatlarynaseljermeleringeljekdehemdowametdirilmegibuekoulgamhyzmatlarynygorapsaklamakhem-dedurnuklypeydalanmakboyunçaçarelerinmeyilnamasynyişlapduzmageyardameder.Sonrakyamalaaşyrylmalyçarelerhokmundetebigyhyzmatlaryndurnuklylygynyupjunetmekuçinhazirkiwagtdahereketedyanayratyngoralyantebigyyerlerinulgamynygineltmek,tazegoragzolaklarynywedurligoragduzgunligoralyantebigyyerleridoretmekişlerinigorkezmekbolar.

6

Başlangyçmilliderejedeornaşdyrmaklykuçinnusgawyusulyyetiteklipedyarweolaşakdakylaryoziçinealyar:

biodurluligiweekoulgamhyzmatlarynypudaklarynosuşineutgaşdyrmagynseljermesi;

biodurluligiweekoulgamhyzmatlarynydolandyrmakuçinmaliyeçeşmelerininseljermesi;

biodurluligiweekoulgamhyzmatlarynygorapsaklamakuçinserişdelerigonukdirmekboyunçamillimeyilnamalarynişlenipduzulmeginehem-deyerineyetirilmegineyardametmeklik¹⁰.

8 TebigyonumlerinwehyzmatlaryngoraglylygynyguyçlendirmekwebiodurluligigorapsaklamagynmeselelerininonynçozulmegiuçinBirleşenMilletlerGuramasynynO� suşmaksatnamasyBiodurluligimaliyeleşdirmekbaşlangyjy(BIOFIN)bilençykyşetdi.Bubaşlangyçdowletlerebiodurluligiweekoulgamlarydurnuklyhem-deadalatlydolandyrmaklyga,gorapsaklamagawedikeltmageçekilyanmaliyeserişdelerininartdyrylmagyuçinanykykdysadyesaslandyrmanytayyarlamagayardametmekligegonukdirilendir⁹.

Tebigylukmançylykserişdeleriniň/preparatlaryňbazary

9 Tebigy lukmançylyk i laty ekologiya taydanarassalukmançylykserişdeleribilenupjunetmekliginmohumbolegibolupduryar.Turkmenistandatebigylukmançylygynulanylmagygadymdangelyandap,şonunuçinhemtebigylukmançylykonumlerininyayranyerlerindegoralypsaklanmagynyn up j un edi lmegi tebigaty goramaku lgamynyn , yer l i h ak imiye t ler i n we lukmançylykserişdeleriniondurijileringundelikişlerininayrylmazbolegibolmalydyr.

10 Şugunkigundebuyanyrejeliulanmakuçinşertlerindoredilmegi,hususan-dagliserrizakislotasynyondurmekboyunçahazirkizamanbarlaghanalarhem-deyokarytayyarlyklyhunarmenlerbilenupjunedilenzawodyngurulmagyzerur,şeylezawodbuyankokuniişlaptayyarlamakboyunçahazirkionumçiligingirdejililiginionlarça,belkihemyuzlerçeesseartdyrar.

Obahojalykekinlerininweoyhaywanlarynynyabanykowumlarynyntebigyşertlerdesaklanypgalmagyobahojalygynydurnuklyosdurmek,milligenetikigaznanygorapsaklamakhem-deosumliklerinhasnetijelitazesortlarynyekerançylyga,haywanlaryntohumlarynymaldarçylykpudagynaornaşdyrmakuçinonaylyşertleridoredyar.Ayratyngoralyantebigyyerleriniçindeweolarynçaklerindendaşyndagornuşlerigorapsaklamak,kopeltmekweolarynbiryerdenbaşgayerlereerkingoçmekleriboyunçaçarelerinişlenipduzulmegihem-dedurmuşageçirilmegiTurkmenistanyntebigatdakygenetikidurluliginigorapsaklamagawekopeltmageyardameder.

7



Edebiyat:~

37

6

1.Н.Т.Нечаева,В.Н.Николаев,В.А.Сметанина.Рекомендациипоулучше-ниюиспользованияпастбищТуркменистана.Ашхабад:АкадемиянаукТуркменскои� ССР,Институтпустынь,1977.(ДСП).

2.В.Н.Николаев.ПастбищаТуркменистана(комплекснаяоценкапоприродным,биологическимихозяи� ственнымпризнакам)–диссертациянасоисканиеученои� степенидокторасельскохозяи� ственныхнаук.Ашхабад:АкадемиянаукТуркменскои� ССР,Институтпустынь,1974.

3.DesertProblemsandDeserti�icationinCentralAsia:TheResearchesoftheDesertInstitute/Editor:AgajanG.Babaev.–Berlin;Heidelberg;NewYork;Barcelona;HongKong;London;Milan;Paris;Singapore;Tokyo:©Springer,1999.ISBN3-540-65647-2/В.Н.Николаев,В.В.Николаев,М.Д.НепесовМоделированиеразвитияпустынно-пастбищногоживотноводства,стр.125-133.

4.RichardsonLeslie,LoomisJohn.2009.Thetotaleconomicvalueofthreatened,endangeredandrarespecies:Anupdatedmeta-analysis.EcologicalEconomics68(2009),p.1535-1548.

5.TEEB(2010)–TheEconomicsofEcosystemsandBiodiversity:MainstreamingtheEconomicsofNature.Asynthesisoftheapproach,conclusionsandrecommendationsofTEEB.

6.“TurkmenistanynMillitokaymaksatnamasy”.Turkmendowletneşiryatgullugy.Aşgabat2012y.

7.М.В.Николаев.ОценкапустынныхпастбищКазанджикскогораи� онавсистемеГосударственногоземельногокадастра–Обзорнаяинформация.Ашхабад:ТуркменНИИНТИ,1990.

8.JemgyyetçilikgeoekologiyalaboratoriyasynynweColler,osumlikwehaywanatdunyasimilliinstitutynynbilermenleritarapyndanduzulenkartalary(Turkmenistan).

9.Turkmenistanda2030-njyyylaçenlidowurdesuwhojalygynynosuşinintehniki-ykdysadyhasaplamasy.

10.Turkmenistanda2030-njyyylaçenlidowuruçinobahojalygynyosdurmeginMakstnamasy.“Turkmensuwylymtaslama”institutytarapyndan2010-njyyyldaişlebipduzulensuwhojalykulgamy.

11.Статистическии� ежегодникТуркменистаназа2013г.Национальногокомитетапостатистике“Туркменмиллихасабат”.

12.“Turkmenylymsuwtaslama”institutynynsonkyyyllardayerineyetirenmenzeştaslamalary.

38

1

“Ekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemegiňweykdysadybahabermegiň”usulyýeti(gysgaçabeýany)

Gosundy,

3.Bahaberişweseljermegeçiriştapgyrytoplananmaglumatlarybarlamakdanweseljermegeçirmekden,şeylehemekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermekdenwehasabatytayyarlamakdanduryar.Butapgyrdaaşakdakyişlergozonundetutulyar:

39

1-njigoşundy.“Ekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemeginweykdysadybahabermegin”usulyyeti

UsulyyetTurkmenistanynTebigatygoramakministrligininBMG-nynO� suşmaksatnamasynynTurkmenistandakywekilhanasyweButindunyaekologikgaznasybilenbilelikdeyerineyetiryan“Biodurlulikboyunçakonwensiyanynyerineyetirilmegineyardambermekdemillibiodurluligimeyilnamalaşdyrmak.Turkmenistanyn2011-2020-njiyyllaruçinstrategikimeyilnamasy”taslamasynynçaklerindeişlenipduzuldi.

Usulyyetinmaksadygyzyklanyantaraplarynginkopçuliginiçekmekhem-deinteraktiwusullaryulanmaklyk,şeylehemyerliwemilliderejedeçozgutlerikabuledyanwezipeliişgarlerinhabarlylygynywemumkinçilikleriniyokarlandyrmakarkalyhaswajypekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemekdenybarat.

Usulyýetgeçirilmeliişleriňüçtapgyryndandurýar.

1.Taýýarlykdöwründe tapgyryndaya-da işlerigeçirmekuçin,şolsandaaşakdakylaryhemgoşmakbilen,mumkinçiliklerdoredilyar:

Milliderejedetehnikitoparyndoredilmegi.IşçitoparynduzumineTurkmenistandatebigyserişdeleri/baylyklarygorapsaklamakwe/ya-daulanmakbilenbaglyhasmohumpudaklaryntehnikihunarmenlerigiryar.Şeylehem,toparaylmy-barlaginstitutlarynynişgarleri,ekoulgamhyzmatlarynynhem-detebigatdanpeydalanmagynykdysadyyetiboyunçaişalypbaryanjemgyyetçilikbirleşmelerininwekilleriçagyrylypbilner.

Topardakyhunarmenlerinekoulgamçemeleşmesihem-deekoulgamhyzmatlarynynykdysadyseljermesinigeçirmekboyunçaguyçlidepgindeokadylmagy.Şumeseleboyunçamillimumkinçilikleriyokarlandyrmakmaksadybilen,okuwabeylekigyzyklanyantaraplaryn,mysaluçin,ylymwebilimedaralarynynwekillerihemgatnaşdyrylypbilner.

Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekhem-deolarabahabermekboyunçaişlerinmeyilnamasynytoparbilenylalaşmak.

2.Maglumatlarytoplamaktapgyryndatehnikitoparyurdunwelayatlarynagidipwajypekoulgamlarykesgitlemekhem-deolarabahabermekuçinzerurbolanmaglumatlarymaksadybilendegişliçarelerigeçiryar.Olçareleraşakdakylaryoziçinealyarlar:

· Y�erliderejedegyzyklanyantaraplarynginkopçuligibilenmaslahatlaryngeçirilmegi.Turkmenistandatoparaçagyrylanlarynduzumineobahojalykpudagyndan,yerseişdelerigullugyndan,maldarçylykdan,senagatdan,suwhojalygyndan,tebigatygoramakulgamyndan,tokayhojalygyndan,ulaglarpudagyndan,syyahatçylykdan,statistikaboluminden,durmuş-ykdysadyosuşiwemaliyeugurlaryndan,bilimdenwebalykhojalygyndan,şeylehemyerlihakimiyetlerdenwekillerigirdiler.Maslahatlarynbaşwezipesineaşakdakylargiryar:

Ekoulgamçemeleşmani,ekoulgamhyzmatlaryny,olarynwajyplygynyhem-debahabermekliginusullarynyduşundirmek.Herbirwelayatdakyesasyekoulgamhyzmatlarynykesgitlemek,olaryykdysadyyet,durmuştaydanosuşwebeylekiolçeglerboyunçawajyplygynabaglylykdatertipleşdirmekBarbolanmaglumatlara,olarynçeşmelerinebahabermek.Esasyekoulgamhyzmatlarynyberyandesgalara/obyektlerebarypgormekarkalymaglumatlarytoplamak,alnanmaglumatlarabahabermekmaksadybilenedara-guramalardagepleşiklerigeçirmek.Bahabermekliginusulyyetiniwesonrakyseljermanihemgoşmakbilenykdysadybahabermekuçinekoulgamhyzmatlarynyngutarnyklysanawynysaylapalmakmaksadybilenişçitoparynmaslahatlarynygeçirmek.

Esasyçeşmesitehnikitoparynagzalarynyn şahsybilimleribolanmaglumatlary,okuwmaslahatynagatnaşanpudaklarynyerliderejedakiwekillerindenalnanmaglumatlary, şeylehemmeydanişsaparlarywagtyndagepleşikleri,sorag-jogaplarygeçirmek,barypgormekarkalytoplananmaglumatlarygaytadanişlemek.

Seljermegeçirmekliktoparynherpudagawekilçilikedyanagzalarynynberyanşahsybahalarynynesasyndaamalaaşrylyar.Sonratehnikitoparynagzalaryseljermaninnetijeleriniaçypgorkezyarler.

Toparynherbiragzasyykdysadybahabermekliginusulyyetininbeyanyny,bahabermekliginnetijelerini,şeylehemstrategiyanynmumkinbolanmeseleleriniwealnannetijelerbilenbaglygeljekdakiçarelerigoşmakbilenhasabatyyazypbeyanedyar.


Gosundy,

40

2

Ekoulgamçemeleşmäniňýörelgeleri(gysgaçabeýany)

Maglumatçeşmesi:http://www.cbd.int/ecosystem/principles.shtml

Y�er,suwwejanlyserişdeleridolandyrmagynwezipeleri tarapyndankesgitlenilyarjemgyýet

Dolandyryşymerkeziedaralaryndal-de,mumkinboldugyça ustibilenamalaaşyrmalyýerliedaralaryň

Ekoulgamlarydolandyryşedaralaryozhereketlerinin (hakykywebeýlekiekoulgamlaratäsirinimumkinbolan)gozonundetutmaly

Dolandyryşynonynnetijelerininmumkinçiliginiykraretmekbilenbirhatarda,ekoulgamlaryňhereketedişine/işleýşinedüşünmekligiňweolaryykdysadyýetbilenbaglanyşykdadolandyrmaklygybaşarmaklygyňzerurdygynygozonundetutmaly. Ekoulgamydolandyrmakboyunçaislendikşeylemaksatnama:biologikdurluligezyyanlytasiredyanbazargurluşyndakydenolçegdebolmadykyagdaylaryaradanayyrmaga;biologikdurluligigorapsaklamakwedurnuklypeydalanmakboyunçahoweslendirmeleribermage;mumkinboldugyçaahliçykdayjylarywepeydanyşolekoulgamyniçindejemlemagegonukdirilenbolmalydyr.

Ekoulgamhyzmatlarynygoldamakmaksadybilenolekoulgamynduzumininhem-dewezipelerininsaklanypgalmaklygy–ekoulgamçemeleşmaniningayragoyulmasyzwezipelerindenbiridir.

Ekoulgamlarydolandyrmaklykdineolaryntebigyişjenliginigoldamagynçaklerindeamalaaşyrylmalydyr.

Ekoulgamçemeleşmanidegişli amalaaşyrmaly.giňişlikwewagtölçeglerinde

Ekoulgamlarydolandyrmagynmaksatlary bolmaly.uzakmöhletleýin

Ekoulgamlarydolandyrmakda gozonundetutmaly.üýtgeşmeleriňgutulgysyzdygyny

Ekoulgamçemeleşmebiologikdurluligigorapsaklamagynhem-depeydalanmagynweolaryutgaşdyrmagynarasyndazerurbolandenagramlylygyngazanylmagynyupjunetmeli.

Ekoulgamçemeleşme şolsandaylmymaglumatlary,şeyleislendikgörnüşdäkidegişlimaglumatlary,hembilimleri,tazeçillikleriweyerliilatynamalytejribelerinigozonundetutmalydyr.

Ekoulgamçemeleşmanidurmuşageçirmekligejemgyyetinahligyzyklanyantaraplaryweylmyderslerçekilmelidir.

41

2-njigoşundy.Ekoulgamçemeleşmaninyorelgeleri


Gosundy,

42

3

Ekoulgamhyzmatlarynyňklassi�ikasiýasy/toparlary

Maglumatçeşmesi:TEEB(2010)–TheEconomicsofEcosystemsandBiodiversity:MainstreamingtheEconomicsofNature.Asynthesisoftheapproach,conclusionsandrecommendationsofTEEB.

43

Ýaşaýyşýerlerinibermekýa-dakömekçihyzmatlarbeylekihyzmatlarynahlisinediyenyalydayançbolupduryarlar.Ekoulgamlarosumliklerwehaywanlaruçinyaşayyşginişliginidoredipberyarler,şeylehemolarosumliklerinwehaywanlaryngornuşdurluligininsaklanypgalmagynyupjunesyarler.

Görnüşlerüçinýaşaýyşýerleri.Y�aşayyşgurşawyherbirosumliginwehaywanynyaşamagy/saklanypgalmagyuçinzerurbolanahlişertlerbilenupjunedyar.Şolsandagoçyangornuşlerbiryerdenbaşgayerleregoçenlerinde/migrasiyadowrundeozleriuçinamatlyyaşayyşyerlerinemataçdirler.

Genetikiköpdürlüligiňsaklanypgalmagynygoldamak/ýardametmek.Genetikikopdurlulikdurligornuşlerinya-datohumlaryn/jynslaryntapawutlyalamatlaryboluphyzmatetmekbilenmedeniosumliklerinkesgitliyereuygunlaşantazesortunydoretmekde,şeylehemharytlykekinlerinhem-deoyhaywanlarynynmundanbeylakhemosdurilmegiuçingenetikigaznahokmundeesasbolupçykyşedyar.

Medenihyzmatlaraadamlarynekoulgamlarbilengatnaşykdabolmaklarynetijesindealyanmaddydalpeydalary/eşretleridegişlidir.Olaraestetiki,ruhywe�iziologikeşretlergiryar.

Dynçalyş,psihikiwe�izikisaglyk.Tebigylandşaftlarynwe şaherlerdakidordilyanseyilgahlerinadamynruhywe�izikisaglygynyupjunetmekdakiahmiyetibarhagindenykraredilyar.

Syýahatçylyk.Tebigygoraghanalarabarypgormekbilenbaglysyyahatçylykkopykdysadyartykmaçlyklaryberyarwedunyaninkopyurtlaryuçinyaşayşynmohumçeşmesiboluphyzmatedyar.

Estetikigymmatlygy,medeniýet,sungatwedöredijiliküçinylhamçeşmesidiginiykraretmek.Dil,bilimwedaşkygurşawyngozelligineyokarybahabermekadamzattaryhynyntutuşdowamyndaberkbaglanyşyklydyr.

Ruhytejribeweözdogdukmekanyňduýgusy. Tebigat–buahliesasydinleruçinumumyesasboluphyzmatedyar.Tebigylandşaftlarşeylehemmenzeşlikhem-debellibiryeredegişlidiginbaradakyduygynydoredyar/emelegetiryar.

Peýdalyönümleribermekboýunçahyzmatlar–bularekoulgamlarynişjenligininmaterialya-daenergetikinetijeliekoulgamhyzmatlarydyr.Olaraiymitonumleri,suwwebeylekiserişdelerdegişlidir.

Iýmitönümleri.Ekoulgamlaryabanytebigatda-da,dolandyrylyanobahojalykekoulgamlarynda-daiymitonumleriniosduripyetişdirmekuçinşertleridoredipberyarler.

Çigmal.Ekoulgamlargurluşykmateriallarynynweyangyjynulytoplumynyberyarler.

Süýjisuw.Ekoulgamlaryerustiweyerastysuyjisuwlaryberyarler.

Dermanlykserişdeler.Koposumlikleradatylukmançylykdawederman(farmasewtika)senagatyndaçigmalhokmundeulanylyarlar.

Sazlaýjyhyzmatlar –buhyzmatlaraekoulgamlarynsazlayjyhokmundeçykyşetmekbilenberyan,yagnyhowanynwetopragynhilinisazlamagyya-dasuwjoşmasynyn/silsuwlarynyndoremesininwekesellerinonunialmakboyunçahyzmatlarydegişlidir.

Ýerlihowany/klimatyweonuňhilinisazlamak.Baglarkolegeberyarlerweatmosferadanhapany/tozanlaryayyryarlar.Tokaylarygalynmukdarynatasiredyarler.

Uglerodybaglanyşyklyýagdaýageçirmekweonysaklamak.Agaçlarwebeylekiosumlikleryaşayyşişjenliginetijesindefotosintezarkalyatmosferadankomurturşygazyny(ya-dauglerodynikiokisini)weozdokumalaryndauglerodynetijelisaklayarlar.

Tebigyhadysalaryňtäsirinipeseltmek/ýumşatmak.Ekoulgamlarwejanlyorganizmlersuwjoşmasy,tupanlarweopurylmalaryalytebigyhadysalardangorag/buferdoredyarler.

Lagymsuwlarynyarassalamak.Toprakdakymikroorganizmlerwesuwly-batgalykyerleradamlarynwehaywanlaryniymitgalyndylaryny/nejasatlarynydargadyarlar.

Topragyňzaýalanmasynyň/eroziýasynyňöňünialmakweonuňhasyllylygynysaklamak. Topragyneroziyasy(durlitasirlernetijesindezayalanmasy)yerinhilininpeselmegindeweçolleşmehadysasyndaesasysebaplerinbiridir.

Ösümlikleriňgülleriniňtozanlandyrylmagy.Dunyaboyunçaiymitonumleriniberyanondebaryjyobahojalykekinlerinin115-sinden87-si,şolsandakakaowekofeyalymohummedeniosumliklerinhasylbermekligitozanlandyrmahadysasynabaglydyr(Kleinwebaşg.,2007y.).

Biologikgözegçilik.Ekoulgamlarepizootikwetransmissiw(yokanç)kesellerikadalaşdyrmakdaoranmohumahmiyeteeyedirler.

3-njigoşundy.Ekoulgamhyzmatlarynynklassi�ikasiyasy/toparlary


44

4

Türkmenistanyňmöhümgörnüşleriniňýaşaýyşgymmatlygynyňgeçirme(transfer)usulyarkalyaňladylantablisasy

Goralýan görnüşleriň wajyplygy

Burma şahly umga (marhur)** Capra falconeri Wagner, 1839

Umga* Сapra aegagrus Erxleben, 1777

Aýrak, dag goçy** Ovis vignei Blyth, 1841

Garagulak* Caracal caracal Screber, 1776

Gara leglek* Ciconia nigra Linnaeus, 1758

Togdory** Chlamydotis undulata Jacquin, 1784

Soltantowuk* Porphyrio porphyrio (Linnaeus, 1758)

Turaç* Francolinus francolinusLinnaeus, 1766

Bürgüt* Aquila chrysaetos Linnaeus,1758

Ütelgi** Falco cherrug Gray, 1834

Ýylançy gyrgy* Circaetus gallicus (Gmelin, 1788)

Hazar düwleni** Phoca caspica Gmelin, 1788

16.99 $

16.99 $

16.99 $

21.59 $

43.69 $

11.38 $

11.38 $

11.38 $

21.21 $

32.27 $

32.27 $

165.80 $

Hasaplamalar geçirilen ýurtda her maşgala

boýunça ýylda tölemäge taýýardygy

Maglumat çeşmesi: Richardson, L. et al. (2009) alnypTürkmenistan üçin uýgunlaşdyrylan.

Tölegiň görnüşi

Türkmenistanadegişlilikde

konwertasiýa

ýyllyk (2006)

ýyllyk (2006)

ýyllyk (2006)

ýyllyk (2006)

ýyllyk (2006)

ýyllyk (2006)

ýyllyk (2006)

ýyllyk (2006)

ýyllyk (2006)

bir gezek (2006)

bir gezek (2006)

bir gezek (2006)

3.36 $

3.36 $

3.36 $

4.27 $

8.63 $

2.25 $

2.25 $

2.25 $

4.19 $

6.38 $

6.38 $

13.39 $

Gosundy,

Gosundy,

45

5

Örimeýdanekoulgamynyň,olardabakylýanmallaryňbaşsanynyňweörimeýdanlaryňönümliliginiňbeýany

46

Turkmenistanyntutyanumumymeydanynynagramlyboleginin(83,3%)tebigyorimeydanlarynadegişlibolmaklygygeogra�ikitaydanşertlendirilendir.Y�urdunmerkezi,gunbatarwegundogarboleklerindeçageli,toyunsowwegipsliçollerinduzlukyerlerdakiorimeydanlaryhem-dederyaboyundakyorileryerlyarler.GunortadaKopetdagynetegindetutuşboyunabayyrlyklaryn,dagynaşaky,ortaweyokarkyguşaklyklarynyn,eylehemdagdakyderyajyklaryn/çeşmelerinboyunynmeletopraklyorimeydanlaryyerleşyarler.

Turkmenistanynulyginişliklerieyeleyantekizmeydanlardakywedaglaryndikguşaklyklaryndakyosumlikortugiorandurli-durlidir.GeçirilenylmybarlaglaralayyklykdaTurkmenistndayabanyosyangulliosumliklerin109maşgalawe800-dengowrakuruglaradegişli2969gornuşiduşgelyar.Y�urdunduzlukwedaglykyerlerindeosyanosumliklerinagramlybolegininhaywanlaruçinbellibirderejedeiymitgymmatlygybardyr.Tebigy-howaşertleriahlimowsumlerdemalbakmagamumkinçilikberyarler,bubolsamaldarçylygynesasygornuşibolanownukşahlymallarynyylyndowamyndaorimeydanlaryndasaklanylmagynyupjunedyar.

Şeylelikde,tebigyorimeydanlaryTurkmenistanuçingymmatlyekoulgamhyzmatybolupduryarlar.GaralyanTurkmenistanynorimeydanlaryekoulgamynaorimeydanlarynynaşakdakytoparlarygiryarler(10-njytablisaseret):

10-njy tablisa. Türkmenistanyň tebigy öri meýdanlarynyň toparlar boýunça tutýan meýdany.

Maglumat çeşmesi: awtorlaryň şahsy hasaplamalary.Tokaýlaryň meýdanlary–Türkmenistanyň Milli tokaý maksatnamasyna (2012) laýyklykda berilýär.

Türkmenistanyň öri meýdanlarynyň toparlary

Çägeli-çöllük düz/tekiz ýerlerdäki öri meýdanlary

Dagyň aşaky, orta we ýokarky guşaklyklaryndaky dag örimeýdanlary we dag çeşmeleriniň boýundaky öri meýdanlar

Доля в пастбищнойэкосистеме

11 953,94

10 993,18

29,41%

27,05%

Dag etegindäki mele toprakly (efemer ýa-da bir ýyllyk otly)çöllük öri meýdanlary

Gipsli-çöllük düz ýerlerdäki öri meýdanlary

Toýunsow-çöllük düz ýerlerdäki öri meýdanlary

Çägeli, gipsli we toýunsow-çölli gatyşyk düz ýerdäki öri meýdanlary

6 103,83

5 216,92

4 276,73

2 019,98

15,02%

12,84%

10,52%

4,97%

Derýa boýundaky düzlük öri meýdanlary


74,59

40 639,17

0,18%

100%

Территория (тыс. га)

5-njisuratdaTurkmenistanynesasyorimeydanlarynynekoulgamlarygorkezilen.A� hliorimeydanlarytoparlarboyunçagetirilyar.Herbirtoparozunemahsusbolanosumlikortuginebaglylykdagornuşlerebolunyar.TutuşTurkmenistanboyunçaorimeydanlarynyn100-dengowrakgornuşleribar.

Mallaryňbaşsanyweörimeýdanlarynyňönümliligi

O� rimeydanlarynynsygymyny–OŞM-yn(goynun)ortaçayyllykbaşsanynykesgitlekarkalyorimeydanlarynynonumliliginihasaplamakbolar.Mowsumleyinpeydalanylyşynawebeylekisebapleregoraorimeydanlarynynonumliliginikesgitlemegindurliusullarybar.O� rimeydanlarynynonumliliginikesgitlemekdebizaşakdakymaglumatlardanuguraldyk.

11-nji tablisa. OŞM-yň biriniň ortaça agramy (saryja goýnunyň mysalynda).

Goç/goýun

Ene goýun

Ortaça bir başa:

Maglumat çeşmesi: http://www.ya-fermer.ru/porody-ovec-tonkorunnye-ovcy-polutonkorunnye-ovcy-shubnye-i-smushkovye-ovcy-myaso-salnye-ovcy.

Ortaça agramy (kg)

95,00

67,50

75,06

27,50%

72,50%

Sürüdäki tutýan paýy (ortaça)



12-nji tablisa. OŞM-yň her birinden ortaça çykýan önüm (saryja goýnunyň mysalynda).

Et

Ýüň

Goç/goýun

Ene goýun

Ortaça bir başa :

Çykýan önüm Iň pes [%] Iň ýokar [%] Ortaça

70,10%

Iň pes [kg]

4,50

3,00

64,60%

Iň ýokary [kg]

7,30

4,50

67,35%

5,90

3,75

4,34

Maglumat çeşmesi: http://www.okade.ru/ovcevodstvo-i-kozovodstvo/3308-struktura-stada-chast-1.html.

Hasaplamalarynnetijesindeçykyanonumin(etinweyunun)hakykyolçegdakigorkezijilerinialyarys(12-njitablisaseret).

13-nji tablisa. Öri meýdanlarynyň OŞM-yň ýylyň dowamynda saklanandaky önümliligi.

Welaýat

Mary

Balkan

Daşoguz

Lebap

Ahal

Tutş Türkmenistan boýunça:

7 670,79

10 291,95

5 670,68

7 940,34

9 065,41

40 639,17

Öri meýdanynyň tutýanmeýdany [müň ga]

OŞM-yň baş sany[müň baş]

1 604,28

1 434,85

1 752,35

1 154,48

704,52

6 650,48

Etiň çykyş mukdary[müň tonna]

Ýüňüň çykyş mukdary[müň tonna]

58 800,14

52 590,09

64 227,45

42 313,99

25 822,12

243 753,79

6 964,57

6 229,03

7 607,41

5 011,87

3 058,50

28 871,38

O� ndurilyanetinweyununbasleşigeukyplydygynywedaşaryyurtlaraçykarmakmumkinçiligininbardygynybellemekzerur.Içerki(yerli)bazarlardagoynabolandurnuklybahasaklanyar.

47

oasizleralançageliklertakyrlardagjynslarynyndokulençokundilerişorluklarsuwlyyerlerderyalarakabalar/kanallar

5-nji surat. Türkmenistanyň öri meýdanlarynyň kartasy.

çageliçollukwedagetekyerlerideryaboylary/julgeleri

dagynaşakyguşaklygy

dagynaralyk/ortakyguşaklygy

dagynyokarkyguşaklygy

dagdakyderyajyklaryn/çeşmelerinjulgeleri

Şertlibelgiler

50 0 50 Километров



çageliçollukyerler

gipsliçollukyerler

toyunsowçollukyerler

çageliwegipsliçollukyerler

çageliwetoyunsowçollukyerler

dagetekçollukyerler

Documents

Tebigat we ykdysady et Nature and...“Ekologiýa bu gün tutuş dünýäde adamlaryň ýaşaýşyna we hal-ýagdaýyna, durmuş-ykdysady ösüşiň meýilnamalarynyň durmuşa geçirilişine,