Prof. dr Savo D. MARKOVI]

TETETETESTAMENTSTAMENTSTAMENTSTAMENT UUUU

STAROVJEKOVNOMSTAROVJEKOVNOMSTAROVJEKOVNOMSTAROVJEKOVNOM PRAVUPRAVUPRAVUPRAVU

2004. godina

TETETETESTAMENTSTAMENTSTAMENTSTAMENT UUUU

STAROVJEKOVNOMSTAROVJEKOVNOMSTAROVJEKOVNOMSTAROVJEKOVNOM PRAVUPRAVUPRAVUPRAVU

Prof. dr Savo D. MARKOVI]

Izdava~IP "Glosarijum"

BeogradRige od Fere 12

Tel./faks 011/182-163E-mail: glosarijum@glosarijum

Za izdava~aMilan @amac,

direktor

UrednikKatica Bobar

Kompjuterska obradaVesna Stani}

[tampa

Beograd

ISBN 86-81839-44-6

U v o d

Ideja da pristupim pisawu ove kwige pod nazivom:''Testament u starovjekovnom pravu'', stara je desetak go-dina i tek sada se realizuje. Za tako dug put od ideje do we-nog otelotvorewa ne treba krivicu svaqivati na uvijek''krive''objektivne razloge.

Ovdje je prije rije~ o oprezu, da se ovom fenomenu pri|esa ozbiqno{}u koju zaslu`uje testament, kao jedna od naj-zna~ajnijih ustanova naslednog prava. Smatram da je obimrada (kao i uvijek), mawe va`an od onoga {ta se ovim radomposti`e ili pak {ta se `eqelo posti}i.

Kada sam odlu~io da se ipak latim ovog posla bio samsasvim svjestan nekih objektivnih - limitiraju}ih fak-tora, od kojih je po mom mi{qewu najzna~ajniji taj, {totestamenta u starom vijeku nema izvan granica rimske ci-vilizacije. U ovoj ~iwenici krije se slede}a opasnost, kojesam bio i te kako svjestan, pri izradi ove kwige, a to je daraspravqaju}i zavje{tawe u rimskom pravu ne zapadnem usuvi{no i ~esto nepotrebno detaqisawe, s jedne strane, ada se sasvim povr{no pozabavim fenomenom razvoja ideje

6

slobode zavje{tawa u drugim starovjekovnim civilizacija-ma i wihovim pravnim sistemima s druge strane.

Ako sam uspjeo da na skladan na~in razrije{im ove dvi-je suprotnosti, u~vr{}ujem se u uvjerewu da je pisawe ovekwige imalo smisla, i imalo svoju svrhu.

Na kraju, nadam se da je uz ostala, jedno od glavnih do-stignu}a ove kwige, to {to sam zna~ajan dio materije, saovih prostora, koja govori o genezi ustanove testamenta ustarovjekovnim pravnim sistemima sistematizovao najednom mjestu. Ni to nije malo. Ako sam uspjeo da uka`emna zakoniti razvoj ideje zavje{tawa u starom vijeku, ondaima mjesta za zadovoqstvo.

A u t o r

G L A V A P R V A

POJAM TESTAMENTA

Definicija op{te karakteristike i nastanak testamenta

Testament je jedan od najzna~ajnijih instituta na-slednog prava. Iako ovaj pravni posao proizvodi ugla-vnom imovinskopravne posledice, za testamentalne na-slednike, bilo bi pogre{no, ovoj ustanovi pripisivatisamo imovinske atribute i imovinske u~inke. On je i zatestamentalnog ostavioca i za testamentalne naslednikezna~io vi{e od toga. Nasle|ivawe imovine je zna~ilo inasle|ivawe porodi~nog kulta, obi~aja predaka, poro-di~nih i religijskih sve~anosti, odr`avawe grobova,prino{ewe `rtava i jo{ mnogo toga. Nasle|ivawe je zna-~ilo i produ`ewe porodi~ne loze i o~uvawe porodi~netradicije. Istina je, dakle, da su imovinski efekti na-sle|ivawa najva`niji, ali ne treba nikako smetnuti sauma zna~aj i drugih faktora.

Testament je strogo formalni pravni posao i od is-puwewa zahtjeva forme, koji se tra`e za wegov nastanak,zavisi wegova vaqanost i vaqanost eventualnih pravnih

8

posledica, koje testament proizvodi. Ako zahtjevi formeza sa~iwavawe testamenta nijesu ispuweni, onda je testa-ment ni{tavan pravni akt i ne proizvodi pravne posle-dice.

Zavje{tawe, oporuka, posledwa voqa (lat. testamen-tum), jeste jednostrani pravni posao mortis causa kojimostavilac odlu~uje o sudbini svoje imovine poslije svojesmrti, odnosno odre|uje naslednika svoje imovine. To jeli~na, formalna, posledwa izjava voqe, kojom ostavilacodre|uje naslednika svoje imovine. U korijenu rije~i tes-tament je rije~ testis, {to zna~i svjedok, a to daqe zna~i daje ovaj pravni posao u vrijeme wegovog nastanka u staromRimu pravqen pred kurijatskim skup{tinama, uz svjedo-~ewe tamo okupqenog naroda. U~e{}e svjedoka (obi~nosedmorice), i u kasnije doba bio je uslov wegove vaqanos-ti.

Testament je pored toga i dobro~ini pravni posao,jer u ovom pravnom poslu jedna strana (testamentalni na-slednik), dobija korist, a da za to ne daje nikakvu pro-tiv~inidbu.Testament je dobro~ini pravni posao, ~ak ionda kada sadr`i odra|ene terete i naloge koje treba iz-vr{iti iz ostavinske mase. Testamentalno raspolagawe jedobro~ino, ~ak i onda kada je testamentalni naslednikili legatar pritisnut nekom obavezom, jer se i tada radio svojevrsnoj preraspodjeli koristi iz tu|e (ostavio~eve– primjedba S. M.) imovine.

Testament je pravni posao li~nog karaktera, jer uovom pravnom poslu zastupawe nije mogu}e. Testament je,daqe, i formalna izjava voqe, zato {to proizvodi veomava`ne posledice za niz imovinskih odnosa, a nerijetko iza niz lica. Pored ve} re~enog, testament je i posledwaizjava voqe (ultima voluntas), jer u slu~aju vi{e sukce-sivno datih izjava, samo je posledwa pravno relevantna,samo posledwa proizvodi pravne posledice. To istovre-meno zna~i, da je ostavilac, sve do momenta smrti, svoj ve}sa~iweni testament, mogao ukinuti ili mijewati. Testa-

9

ment, mora biti izraz slobodne voqe ostavioca, zato sedr`alo da je voqa ostavioca iskazana u testamentu, ujednoi posledwa.

Definicija testamenta, kao akta, kojim se odre|uje{ta }e biti sa imovinom ostavioca u slu~aju wegove sm-rti, odgovara definiciji testamenta u poznom rimskom isavremenom pravu.1)

Definicije testamenta sa~uvane u Digestama (Mod-estin, Ulpijan), ne odra`avaju u potpunosti duh rimskogtestamenta, jer ne sadr`e u sebi temeqno svojstvo rimskogtestamenta, tj. imenovawe naslednika. Ni etimolo{kozna~ewe testamenta, koje se navodi u Justinijanovim In-stitucijama, gdje se ka`e: testamentum ex eo appelatur,quod testatio mentis est, tj. da se testament tako naziva jerje svjedo~anstvo ne~ije namjere – voqe, nije ta~no. Ovozna~ewe testamenta, tako|e, ne odra`ava duh rimskog tes-tamenta2), jer se radi o pravnom poslu koji je pravqenpred svjedocima (testes).

Imenovawe naslednika je glavna sadr`ina testamen-ta tokom ~itave istorije Rima, o ~emu re~ito svjedo~i~uveno na~elo: Institutio heredis est caput et fundamentumtestamenti (imenovawe naslednika je glava i temeq testa-menta). Zato je za rimsko zavje{tawe od su{tinske va`nos-ti, da sadr`i imenovawe naslednika – univerzalnog su-kcesora, pri ~emu je broj naslednika mawe va`an, od~iwenice da oni nasle|uju cijelu imovinu zavje{taoca,odnosno ulaze u sva wegova prava i obaveze.3)

Po rimskom pravu testamentalno nasle|ivawe is-kqu~ivalo je zakonsko, ~ak i kao djelimi~nu dopunu testa-menta, jer se primjewivalo pravilo: Nemo partim testatus,partim intestatus decedere debet (Niko ne mo`e biti nas-lije|en dijelom na osnovu testamenta, a dijelom intestat-ski). Zbog ovakvog zna~ewa ovog pravila, a i institucije

1) O. Anti}, Nasledno pravo, Beograd, 1994. str. 153-158.2) A. Romac, Rimsko pravo, Zagreb, 1981. str. 370. 3) M. Horvat, Rimsko pravo, Zagreb, 1962. str. 317.

10

testamenta, rimsko je pravo pri tuma~ewu ostavio~eve vo-qe, a i ina~e nastojalo da se wegova vaqanost odr`i (fa-vor testamenti).

Testament je mogao da sadr`i i imenovawe supstitu-ta, ukoliko se prvoimenovani naslednik, institut, neprihvati nasledstva. Postoji: obi~na ili vulgarna, pupi-larna i kvazi–pupilarna supstitucija.

Testament je pored imenovawa naslednika (institutioheredis), ~esto sadr`avao i neka druga ostavio~eva na-re|ewa, kao {to su legati i fideikomisi.

Ako imamo u vidu naprijed istaknuta svojstva testa-menta, onda se name}e zakqu~ak, da je testament s punimovla{}ewem raspolagawa imovinom i poslije smrti te-statora, mogu} jedino u dru{tvima u kojim je privatnasvojina do kraja izgra|ena kao neokrweno vlasni{tvo. Uovoj ~iwenici le`i obja{wewe o velikom zna~aju testa-menta u rimskom pravu i dru{tvu uop{te, {to se ne mo`ere}i za druge anti~ke dr`ave, naro~ito isto~wa~ke des-potije, gdje testamenta ili nije bilo ili je imao sporednizna~aj.

Testament ulazi u red najstarijih i najzna~ajnijihinstitucija naslednog prava. Vrijeme wegovog nastankane mo`emo odre{ito utvrditi, ali nije sporno da se`e uduboku pro{lost Rimqana.

Tako|e je poznato, da ve}ina anti~kih naroda, ne znaza testament ili ne bar u rimskom zna~ewu tog pojma. Kodwih su obi~aji i zakon odre|ivali, na koji }e se na~inposlije smrti nekog lica podijeliti wegova imovina. Is-tina je da neke tragove testamenta, ne{to {to li~i na tes-tament susre}emo jo{ kod starih Egip}ana.4)

Ba{ ova ~iwenica, predstavqa razlog vi{e, da semakar i ovla{ osvrnemo, na istorijsku genezu tih in-stitucija koje istina nijesu testament, ali su nalik nawega i proizvode pravne posledice testamenta. Razvoj

4) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 1986. str. 213.

11

ovih institucija, koje na izvjesan na~in predstavqajuprete~u testamenta prati}emo na taj na~in, {to }emo pri-kazati wihovu istorijsku genezu u najzna~ajnijim star-ovjekovnim pravnim sistemima. ^ini nam se da }emo nataj na~in boqe razumjeti nastanak rimskog testamenta iwegove osnovne atribute.

G L A V A D R U G A

TRAGOVI TESTAMENTA U ZAKONODAVSTVU

ISTO^WA^KIH DESPOTIJA

1. Testament i Hamurabijevo zakonodavstvo

Prethodno iznijeta tvrdwa, da u isto~wa~kim des-potijama, obi~aj i zakon, odre|uju {ta }e se dogoditi saimovinom ostavioca, poslije wegove smrti, dobija naro-~ito na zna~aju, u naslednom pravu Hamurabijevog zakoni-ka. Nigdje se kao u toj sferi ne mo`e o~itije primijetitisva isprepletanost obi~ajnog prava i Zakonika.5) Hamu-rabijevo nasledno pravo, reguli{e samo odre|eni broj ito vjerovatno najspornijih pitawa, koja su izazivala ne-doumice u svakodnevnoj dru{tvenoj zbiqi i pravnoj prak-si. Dok sva ostala nesporna pitawa, veliki dr`avnik izakonodavac prepu{ta obi~ajnom pravu, jer zakonodavacnije smatrao uputnim, da dodatno reguli{e ono {to je udru{tvenoj praksi dobro funkcionisalo i {to je izdr-

5) S. Avramovi}, Op{ta pravna istorija - stari i sredwi vek,Beograd, 1999. str. 114.

13

`alo probu vremena. Zato ne treba da iznenadi ~iwenica,{to Hamurabijev zakonik samo uzgred normira oblastnaslednog prava, jer je ono ''... i daqe ostalo dio obi~ajnogprava.''6)

Da je predwa konstatacija ta~na re~ito svjedo~i Za-konik grada E{nune (Bilalamin zakonik), koji po svomakadskom porijeklu i po ~itavom nizu drugih sli~nostipredstavqa neposrednu prete~u Hamurabijevog zakonika.Istorija prava ne raspola`e podacima, da su sli~nostiizme|u ova dva pravna spomenika, rezultat neposredne Ha-murabijeve pozajmice od susjeda, prije se mo`da radi o za-jedni~kim obi~ajima, karakteristi~nim za dr`ave koje suse istorijski smjewivale u Me|urije~ju.

Od ukupno 58 odredbi E{nunskog zakonika, ama ba{nijedna ne reguli{e pitawa iz naslednopravne materije.7)Nema ni odredbi koje reguli{u adopciju, nego poslije ne-koliko uvodnih rije~i, Zakonik normira iznajmqivawetu|ih stvari, zajam, kra|u. Zna~ajan broj odredbi normiraporodi~ne odnose, a Zakonik zavr{ava odredbama (~l. 53,54, 55, 56. i 57), koje propisuju sankcije za onoga ~iji vo,pas ili tro{an zid usmrte neku osobu.8) Krivi~nopravnamaterija nije ba{ sistematizovana, nego su razna krivi-~na djela, kao i kazne kojima su zaprije}ena, razbacani pocijelom zakoniku.9) Od krivi~nih sankcija dominirajuimovinske kazne, koje su naj~e{}e odmjeravane odre|enomkoli~inom novca, odnosno srebra.

Kada je normativna sadr`ina Hamurabijevog zako-nika u pitawu, apostrofiramo prethodno iznijetu tvr-dwu, da E{nunski zakonik, predstavqa prete~u i svojevrs-ni uzor grandioznog Hamurabijevog zakonodavnog poduh-vata, a i istog su porijekla – amoritskog. Oba zakonika

6) [. Kurtovi}, Op}a historija dr‘ave i prava, I kwiga, Za-greb, 1987. str. 63.

7) Zakonici Drevne Mesopotamije (s engleskog preveo, studijui komentare sa~inio Marko Vi{i}), Beograd – Podgorica, 2003. Bi-lalamov Zakonik, str. 136-142.

8) Isto, str. 136-142. 9) Isto, str. 136-142.

14

govore o istim dru{tvenim slojevima (damkari, mu-{kenu), na sli~an na~in reguli{u bra~no pravo, dok po-jedine norme E{nunskog zakonika, Hamurabijev zakonikpreuzima ad literam.

U tom smislu je jako interesantan ~lan 160. Hamura-bijevog zakonika, koji sli~no E{nunskom zakoniku prop-isuje, da ako mlado`ewa da tastu vjeridbeni poklon, aotac je i mimo toga uda za drugoga, onda otac nevjeste,mora mlado`ewi vratiti dvostruki iznos vjeridbenogpoklona.10) Hamurabi u ~lanu 136. svog zakonika, skorodoslovno preuzima ~lan 30. E{nunskog zakonika, kojipropisuje: ''Ako ~ovjek zamrzi svoje mjesto i svoga gospo-dara, pa pobjegne (a) drugi ~ovjek uzme wegovu `enu – uko-liko se vrati nema pravo tra`iti da mu se `ena vrati.''11)

Jedan od kurioziteta Hamurabijevog naslednog pra-va jeste, poznavawe principa reprezentacije. Kod Hamu-rabija dominira zakonsko nasle|ivawe i privilegovaninaslednopravni polo`aj mu{kih naslednika. Zbog togamu{ki naslednici iskqu~uju `enske iz nasledstva, dok seunuci pozivaju na nasle|e ''po pravu reprezentacije svogoca''.12) Duh Hamurabijevog zakonika govori da ostaviocanasle|uju sinovi, bez obzira iz kog su braka, koji pro-du`avaju porodicu i kult predaka.

Nasledno pravo `enske djece, iscrpquje se kroz in-stituciju miraza, koji predstavqa wihov nasledni dio.Hamurabijev zakonik, kao ni raniji - Zakonik Lipit –I{tar, ne daju nikakvu prednost najstarijem sinu, u odno-su na wegovu bra}u, ali neki sa~uvani dokumenti (tablicaiz Nipura) svjedo~e da je prvoro|eni sin, mogao dobitive}i dio, od naslednog dijela ostale bra}e. Otac nijemogao razba{tiniti sinove, sem u izuzetnim slu~ajevimai uz odobrewe suda, o ~emu re~ito govori, slede}a norma

10) S. Avramovi}, Op{ta pravna istorija..., 2003, str. 65. 11) E{nunski zakonik, ~lan 30. Up. Hamurabijev zakonik,

~lan 136. 12) Bastai} K.–Krizman B., Op}a historija dr‘ave i prava I,

pregled razvitka, 1981. str. 44.

15

Zakonika: ''Ako je neko nameravao da se odrekne svog detetai ka`e sudiji: ''Odri~em se svog deteta'', - sudija }e ispita-ti wegove namere i ako dete nema na teretu ozbiqanzlo~in koji zaslu`uje li{ewe de~jeg odnosa, otac ga nemo`e iskqu~iti iz tog odnosa''.13) I slede}a odredba Ha-murabijevog zakonika govori o ovom odnosu, s tim, {to jeotac du`an ''prvi put okrenuti glavu na stranu'', a ako di-jete (sin), ''ponovi zlo~in'',14) otac ga je tada mogao li-{iti nasledstva, jer ga iskqu~uje iz '' de~jeg odnosa'', kakoto lijepo ka`e zakonodavac. [to se ti~e naslednog dijelak}eri koja nije dobila miraz, jer je posve}ena bo`anstvu,ona je nasle|ivala ''tre}inu naslednog dela'',15) koji pri-pada wenoj bra}i. Izgleda, da je sve vi{e probijala ideja,da bi i `enska djeca mogla nasle|ivati, na {to upu}ujeodredba ~lana 170. Hamurabijevog zakonika, gdje zako-nodavac, ne slu~ajno ka`e: ''Vi ste moja deca'', a malozatim...''deca wegove `ene }e uzeti delove, koje budu iza-brali'', ne preciziraju}i pri tom, da li se radi o mu{kojili `enskoj djeci, ve} jednostavno o djeci, {to najvje-rovatnije podrazumijeva i jedne i druge.

^ini nam se da jedino nije sporno da je sin istinskinaslednik (ibila), a ako ovih nema onda su naslednici mo-gli biti i bra}a ostavioca ''tuma~ewem ~l. 178, 180. i181''.16)

@enska djeca su mogla nasle|ivati, jedino ako subile sve{tenice u hramu, ali je i tada wihovo naslednopravo ograni~eno i iscrpqivalo se u pravu kori{}ewa ipravu plodou`ivawa – ususfructus. Poslije smrti k}eri –sve{tenice, wena imovina se vra}ala wenoj bra}i (~l.180. i 181. Hamurabijevog zakonika).

Udovica nema nasledno pravo prema svom mu`u.Me|utim, ona ima pravo da poslije mu`evqeve smrti, os-

13) ^lan 168. HZ.14) ^lan 169. HZ.15) S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 114.16) S. [arki}–D. Popovi}, Veliki pravni sistemi i kodi-

fikacije, Beograd, 1993. str. 11.

16

tane da `ivi u wegovoj ku}i, od prihoda koje donosi{eriktu i nudunu.

Udovica nije mogla otu|iti svoja dobra.Pravo na miraz, i to samo na wega, imale su k}eri

konkubine. Nasledno pravo prema ostaviocu imaju i we-govi sinovi iz braka sa robiwom, ako ih je otac pozako-nio.

U Hamurabijevom naslednom pravu, testamenta jo{uvijek nema.17) No, uprkos tome, ostavilac je donekle mo-gao, da uti~e na raspored svoje imovine posle smrti i daizmijeni zakonski red nasle|ivawa. U tom smislu, na-ro~ito je slikovita odredba ~lana 150. Hamurabijevog za-konika, gdje se pored ostalog ka`e: ''Ako je mu` dao na pok-lon svojoj `eni poqe, vo}wak, ku}u i ostavio joj tablicu,posle wegove smrti deca joj ne}e ni{ta osporavati''. Ovdjese radi o bra~nom poklonu (nudunu), koji djeca ne mogu os-poravati, ako je ostavilac, poklawaju}i supruzi dio imo-vine, o tome sa~inio ispravu (tablicu). Sli~no re{e-we, sadr`i i ~lan 165, gdje se izme|u ostalog ka`e, daotac mo`e, nekom od svojih sinova, ''onom koga naro~itovoli'',18) pokloniti dio imovine i o tome sa~ini ispravu,obdareni sin }e zadr`ati poklon, prilikom diobe na-sle|a.

Istina, u navedenim primjerima, ne radi se o testa-mentu, ali se vrlo izvjesno radi o wegovim za~ecima.19)

17) S. Avramovi}, n.d., 1999. str. 115; M. Pavlovi}, Dr`avno-pravna istorija sveta, Kragujevac, 1993, str. 43 ; S. [arki}-D. Pop-ovi}, Veliki pravni sistemi i kodifikacije, Beograd, 1993, str. 11;\. Samarxi}, Op{ta istorija dr`ave i prava, Sarajevo, 1967, str. 95;A. Vajs-Q. Kandi}, Op{ta istorija dr`ave i prava, Beograd, 1984,str. 41; D. Panti}, Op{ta pravna istorija, Srpsko Sarajevo, 2001,str. 39; Q. Krkqu{-S. [arki}, Op{ta istorija dr`ave i prava, Be-ograd, 1989, str. 42: S. [arki}, Op{ta istorija dr`ave i prava, Be-ograd, 1995, str. 57; R. Festi}, Op}a historija dr‘ave i prava,Sarajevo, 1998, str. 69; O. Anti}, Nasledno pravo, Beograd, 2002, str.194–198; [. Kurtovi}, n. d., str. 64; S. F. Ke~ekjan, Op{ta istorijadr`ave i prava, Beograd, 1946, str. 107.

18) ^lan 165. HZ. 19) Vidi napomenu 17.

17

Na za~etak testamenta naro~ito asocira pravo, koje Za-konik daje posve}enici boga Marduka. Zbog zna~aja, ovenorme dajemo je integralno: ''Ako svojoj k}eri, sve{teniciMarduka u Vavilonu otac nije dao {eriktu, niti joj ure-zao tablicu, posle wegove smrti ona }e zajedno sa svojombra}om u~estvovati u pokretnoj imovini o~inske ku}etre}inom dela, koji joj pripada kao detetu, ali wime ne}e(li~no) upravqati; posle svoje smrti, sve{tenica Mardu-ka }e svoj deo dati onome kome bude htela.''20) Jasno je, da jesve{tenica boga Marduka, mogla svoju zaostav{tinu os-taviti kome ho}e.

Jedan od na~ina da se izmijeni zakonski red na-sle|ivawa u Vavilonu, jeste adopcija. Naj~e{}i motiv zasklapawe ovog pravnog posla, je nedostatak radne snage,pa se adopcijom, to postizalo, kako bi se starost provela{to ugodnije. Nema nikakve sumwe, da se adopciji prib-jegavalo samo onda, ako ostavilac nema potomstva. Ado-pcija je, odmah proizvodila pravne posledice, jer se womeuspostavqala zajednica `ivota usvojioca i usvojenika,~ime je usvojenik, prekidao veze sa svojom prirodnom po-rodicom i tamo gubio nasledno pravo. Iako je osnovnaideja ove ustanove usmjerena ka postizawu ciqeva inter vi-vos, ona je imala i odre|ene naslednopravne efekte, jer seadopcijom indirektno mijewalo zakonsko nasle|ivawe.

Tako je uz pomo} adopcije, ostavilac mogao da uti~ena sudbinu svoje imovine za slu~aj smrti.21)

Desili se me|utim da se i posle usvojewa, usvojiocurodi dijete, Zakonik mu dozvoqava raskid usvojewa, alipod uslovom da usvojenik “ne ode praznih ruku” (~lan 191.HZ), ve} nasle|uje tre}inu naslednog dijela deteta, iskqu-~ivo u pokretnim stvarima, a “od poqa, vo}waka ili ku}ene dobija ni{ta” (~lan 191. HZ). Ovaj primjer slikovito

20) ^lan 182. HZ.21) S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 115; S. F. Ke~ekjan, n.d., str.

107; Bastai} K.–Krizman B., n.d., str. 44. Sli~no ili gotovo istostanovi{te zastupa ve}ina autora sa prostora biv{e Jugoslavije (vi-di fusnotu 17).

18

svedo~i kako adopcija, ina~e izvorno instrument poro-di~nog prava, prerasta u ustanovu naslednog prava.

2. Testament u egipatskom pravu

Pitawe da li je egipatsko pravo poznavalo testa-ment, znatno je, komplikovanije, od istog pitawa u Hamu-rabijevom pravu. Ve}ina autora smatra, da Hamurabijevopravo nije poznavalo klasi~ni terstament, ve} samo nekeoblike koji predstavqaju wegove za~etke.22) [to se ti~etestamenta i egipatskog prava, tu su mi{qewa podijeqe-na, jer pojedini autori izri~ito tvrde, da je testamentpostojao u starom Egiptu. 23)

Centralno mjesto egipatskog naslednog prava, zauz-ima izjedna~enost mu{ke i `enske djece prilikom nasle-|ivawa. I ovdje je najzna~ajniji dio naslednopravne ma-terije bio prepu{ten obi~ajnom pravu.24) Ovdje je pris-utna praksa da prvoro|eno dijete nasle|uje ne{to ve}idio imovine od ostale bra}e i sestara koji nasle|uju os-tavinu na jednake djelove. Vrlo je vjerovatno da je nasled-no – pravno preimu}stvo najstarijeg djeteta, nagrada zawegovu obavezu da izvr{i diobu ostavine ''...me|u svimnaslednicima''.25)

Naslednopravna priroda vojni~kog posjeda, iskaka-la je iz op{tih pravila nasle|ivawa u starom Egiptu.Ovaj posjed nasle|uje iskqu~ivo najstariji sin, ali je pritom morao da preuzme obaveze svoga oca.

Poslije naslednika iz prvog naslednog reda, na na-sle|e se pozivaju naslednici iz drugog naslednog reda,koji ~ine bra}a i sestre ostavioca. I ovdje se primje-

22) Kao pod napomenom 17.23) Theodorides, A., Le testament dans l`Egypte ancienne Revue in-

tern. des droits de l`Antiquite, 1970, t. XVII, serie 3. p. 117-216; \. Sa-marxi}, n.d., str. 95; S. F. Ke~ekjan, n.d., str. 61.

24) A. Vajs-Q. Kandi}, n.d., str. 34: S. Avramovi}, n.d., 1999,str. 134.

25) S. F. Ke~ekjan, n.d., str. 60.

19

wivao princip izjedna~enosti mu{kih i `enskih nasled-nika. Pored toga, ovaj princip se primjewuje i kod na-sle|ivawa za slu~aj smrti.

Kada je o testamentu u starom Egiptu rije~, ipak jevladaju}e stanovi{te, da tamo klasi~nog testamenta jo{uvijek nema, ve} se radi samo o izvjesnim formama, pomo}ukojih je ostavilac mogao da odlu~uje o sudbini svoje imo-vine za slu~aj smrti 26). Reflektuju}i princip nasledno-pravne ravnopravnosti mu{kih i `enskih srodnika, oveforme su mogli preduzimati i mu{karci i `ene pojedna-ko. O ovome najre~itije svjedo~i, jedna isprava, koja se na-ziva ''testament'', a sa~inila ga je izvjesna Naunakhta.Iako smo pitawe postojawa testamenta u egipatskom pra-vu rije{ili u korist onog mi{qewa, koje tvrdi da kla-si~nog testamenta u starom Egiptu jo{ nema, ukazujemo najedno mi{qewe, koje je vjerovatno inspirisano izuzetnopovoqnim pravnim polo`ajem `ene u Egiptu, koja se u iz-vorima ponekad naziva ''vladarka doma'', a gdje se pored os-talog ka`e: ''Do V dinastije `ena je mogla samostalno, bezu~e{}a mu`a, da zave{ta svoju imovinu''.27)

Vratimo se jo{ jednom Naunakhtinom ''testamentu'' ,da utvrdimo o ~emu on govori. Naime, on govori o tomekako je ostavilac bio ovla{}en, da iskqu~i iz nasle|apojedine naslednike (eksheredacija). Drugi oblik, da sezaobi|e zakonski nasledni red i da se neko lice uvede ured zakonskih naslednika, jeste usvojewe. Odmah trebare}i da se usvojewu pribjegavalo samo onda, ako usvojilacnema sopstveno potomstvo. Adopcija je bila sredstvo, dase neko lice na zaobilazan na~in uvede u red zakonskihnaslednika.

26) O. Stanojevi}, Istorija politi~kih i pravnih institucijaI (stari Istok i Gr~ka), Beograd, 1982, str. 71; Q. Krkqu{-S.[arki}, n.d., str. 36; S. [arki}, n.d., str. 48; O. Anti}, n.d., str. 194;M. Pavlovi}, n.d., str. 28;S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 134; D. Pan-ti}, n.d., str. 47.

27) S. F. Ke~ekjan, n.d., str. 61.

20

Hijeroglifska pravna zaostav{tina, sa~uvala jejedan papirus iz vremena HH dinastije, koji svjedo~i otome, kako je mu` usvojio svoju ̀ enu, da bi naslijedila we-govu imovinu.28) Adoptirana supruga je oti{la i korakdaqe od svog usvojioca, usvojiv{i: ''svoga brata i tri os-lobo|enika'',29) kako bi oni daqe naslijedili zaostav-{tinu. O~igledna je namjera usvojioca, da se izmijeni za-konski red nasle|ivawa na {tetu pobo~nih srodnika izdrugog naslednog reda.30) Treba ista}i da adopcija kao iz-vorna ustanova porodi~nog prava u ovakvim slu~ajevimamijewa svoju pravnu narav i postaje naslednopravni in-stitut, jer proizvodi niz imovinskih odnosa izme|u usvo-jioca i usvojenika. ^inom usvojewa usvojilac odlu~uje osudbini svoje imovine za slu~aj smrti, jer ona prelazi nausvojioca. Tako adopcija u starom Egiptu i ne samo tu,slu`i kao sredstvo za izmjenu zakonskog naslednog reda nazaobilazan na~in na {tetu zakonskih naslednika, jer seumjesto wih, koji po redovnom toku stvari treba da nasl-ijede imovinu, na nasle|e pozivaju druga lica, koja po re-dovnom toku stvari to pravo nemaju.

Egipatsko pravo je poznavalo i tre}i oblik ispo-qavawa voqe za slu~aj smrti. I ovaj na~in tako|e na zao-bilazan na~in mijewa zakonsko nasle|ivawe. Naime, radise o ustanovi koja se naziva imit – per, a koja se mo`eprevesti kao popis – invetar imovine.31) Ovoj ustanovi jesli~an mnogo docniji vasijjet iz {erijatskog prava, kojipredstavqa raspolagawe imovinom sli~no testamentu,gdje je ostavilac mogao rasporediti samo 1/3 svoje imov-ine, a preostali dio ostavine nasle|ivali su zakonskinaslednici. 32)

28) S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 134, S. [arki}, n.d., str. 49.29) S. [arki}, loc. cit.30) S. Avramovi}, loc. cit., S. [arki}, loc. cit., O. Anti}, n. d.,

str. 189-198.31) Interesantno je Ke~ekjanovo mi{qewe o ovoj ustanovi. On

veli: ''Po{to se u zave{tawu davao popis imovine, to se zave{tawezvalo ''imit per'' {to zna~i ''inventar''. Zave{tawe je doprinelo ja~awuprava prvoro|ewa pri nasle|ivawu'' (S. F. Ke~ekjan, n.d., str. 61).

21

Nije nam namjera, a nije ni predmet ove raspravebli`e upoznavawe sa fenomenom zavje{tawa u {erijat-skom pravu, ali ipak treba ukazati na neka naslednoprav-na re{ewa ovog pravnog sistema. Osnova nasle|ivawa u[erijatu je zakon (odnosno kuranska pravila) i zavje-{tawe. Podloga zakonskog nasle|ivawa je: brak, krvnosrodstvo i civilno srodstvo.

Zakonsko nasle|ivawe ima preimu}stvo u odnosu natestamentalno nasle|ivawe, tako da zavje{talac, koji imazakonske naslednike, zavje{tawem mo`e rasporediti samotre}inu svoje ostavine.33) Ovakvo re{ewe imalo je naro-~ito va`ne nasledno – pravne posledice za nasle|ivawesupru`nika. Jasno se vidi da voqa zavje{taoca nije bilawegovo neokrweno pravo, ve} je bila ograni~ena, nasle-dnim pravom zakonskih naslednika, jer je osnovno na~elo[erijata pri nasle|ivawu blizina srodstva.

Slijede}i ovu ideju, zavje{talac mo`e zavje{tatitre}inu svoje imovine, ako ima zakonskih naslednika, amo`e zavje{tati cijelu ostavinu, ako ovih naslednika ne-ma.34) Jedno je jasno, zavje{talac, zavje{tawem ''...ne mo`eraspolagati u korist zakonskih naslednika, niti mijewa-ti wihove odnose i djelove.''35) Dakle, zavje{tawem semo`e raspolagati samo u korist lica, koja nijesu za-konski naslednici, {to je davalo mogu}nost zavje{ta-ocu, da zavje{ta `eni nemuslimanki ili bilo kojem licudruge vjere i dr`avqanstva. [erijat poznaje ove vrstezavje{tawa: pismeno, usmeno, javnopravno i privatno-pravno i sva su ona bila relevantna, samo ako su usa-gla{ena sa moralnim principima islama. Zavje{tawemo`e biti ostavqeno pod uslovom, rokom i nalogom. [e-rijat poznaje i izvr{iteqa zavje{tawa.

32) Kuran, Sarajevo, 1977, (preveo Besim Korkut), Sura, IV,ajet, 11, 12.

33) [. Kurtovi}, n.d., str. 263.34) Op. cit. 264. 35) Isto.

22

[erijatsko pravo, da bi zavje{tawe bilo pravno va-qano, tra`i ove uslove: bra~no punoqetstvo (15 godina),du{evno zdravqe, slobodna voqa zavje{taoca i dosto-jnost testamentalnih naslednika. Ugovor o nasle|ivawu,{erijatsko pravo ne poznaje.

Imit – per sa~iwava jedno lice, prije smrti, nabra-jaju}i pri tom ''ono {to ima u ku}i''.36) Ve} je re~eno daneki autori ovom aktu pripisuju svojstva testamenta.Pravqen je pred dr`avnim savjetom, kojem predsjedavaxati (sli~no dana{wem predsjedniku vlade), a ako nijesa~iwavan u prestonici, onda pred lokalnom skup{ti-nom, kojoj je predsjedavao upravnik grada, odnosno sela.Uloga pomenutih organa je da odobre usmenu izjavu za-vje{taoca, koju kasnije notar biqe`i u javne kwige.37)

De{avalo se, da prave}i ovaj akt, ostavilac naredida neku stvar, koja pripada wegovoj imovini, dobije nekolice. Ova institucija je poslu`ila kao inspiracijanekim autorima za izri~it stav, da upravo Imit – per,predstavqa jednu vrstu testamenta.38) Pomo}u ove us-tanove mijewao se zakonski red nasle|ivawa. Iako, nesadr`i imenovawe naslednika – univerzalnog sukcesora,zbog ~ega se ne mo`e uporediti sa testamentom rimskogprava, imit – per je posjedovao dva veoma va`na atributaklasi~nog rimskog testamenta: bio je opoziv i pravqen jepred svjedocima.39) Dakle, da rezimiramo. Egipatskopravo je poznavalo, slede}e oblike ispoqavawa voqe zaslu~aj smrti:

1) Iskqu~ewe iz nasle|a (eksheredacija)

2) Usvojewe (adopcija)

3) Imit – per.

36) Citirano prema S. Avramovi}u, n.d., 1999, str. 134.37) O. Anti}, n.d., str. 194.38) A. Theodorides, n.d., str. 117-216; S. F. Ke~ekjan, n.d., str.

61.39) O. Anti}, n.d., str. 194, S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 134.

23

Ovo je bio okvir u kojem su ostavioci u starom Egip-tu mogli ispoqiti svoju voqu za slu~aj smrti. Dovoqno zaEgipat onog vremena, ali nedovoqno da bi se ove formeispoqavawa posledwe voqe ostavioca, mogle smatrati za-vje{tawem u wegovom klasi~nom zna~ewu.

3. Testament kod Jevreja

Ima autora koji tvrde da su Jevreji poznavali nekevrste testamenta, ~ak od vremena nastanka wihove pravneistorije, od vremena tzv. Zakonodavstva patrijarha – to jetripartitna podjela jevrejskog zakonodavstva na:

1) Zakonodavstvo patrijarha, do 13. v. p. n. e.

2) Mojsijevo zakonodavstvo

3) Kasnije izmjene.

Osnovni dokaz koji podupire tezu o postojawu od-re|ene vrste testamenta u jevrejskom pravu, jesu {irokaovla{}ewa, koja je otac porodice imao prema wenim ~la-novima, ukqu~uju}i tu i pravo `ivota i smrti.40) Wegovaovla{}ewa, u pogledu raspolagawa imovinskim pravima,veoma su sku~ena, mada je krug tih ovla{}ewa, bio ne{to{iri, u naslednopravnim odnosima.

[ef porodice je mogao, sli~no kao u Vavilonu iEgiptu nekog ~lana porodice iskqu~iti iz porodice inasle|a. Teoreti~ari koji zastupaju stanovi{te o postoja-wu odre|ene slobode zavje{tawa kod starih Jevreja skre}upa`wu na ''predawe po kome je Jakov, daju}i deci posledwiblagoslov, preneo prava {efa porodice na mla|eg sinaJosifa (~ime je ovaj dobio i dvostruko ve}i nasledni deood ostale dece ), umesto na starijeg Rubena kako su propi-sivali zakoni i obi~aji''.41) Daqa geneza ovla{}ewa {efaporodice, tekla je u pravcu smawewa wegovih ovla{}ewa,naro~ito od vremena poznatog i kao ''Mojsijevi zakoni''.

40) O. Anti}, n.d., str. 194.41) Isto, 194.

24

[ef porodice vi{e ne mo`e nekog od ~lanova porodiceiskqu~iti iz nasle|a, ne mo`e smawiti nasledni diobilo kog ~lana porodice i najzad gubi pravo, da po svojojvoqi proglasi ''najstarijega'' (novog {efa porodice). Hi-qadu godina kasnije od vremena zvanog ''Mojsijevi zakoni''u kwizi Crkvenog u~ewa (Ecclesiastique, XXX, paragraf24) susre}emo tekst, gdje pi{e ''u danu kada se zavr{ava tok`ivota tvog''42), ostavilac treba da u~ini raspored imov-ine. Ovo je navelo neke autore na zakqu~ak o postojawu ne-kog oblika usmenog testamenta kod Jevreja.43)

Zanimqivo je skrenuti pa`wu na ~iwenicu dapravila jevrejskog naslednog prava ''... ostaju neprecizna uvi{e ta~aka''.44) Ono oko ~ega nema nedoumica je odredbada ''...sinovi zakonite supruge nasle|uju svoga oca''.45)

Vrlo je zanimqivo re{ewe jevrejskog naslednog prava, naosnovu kojega je najstariji sin favorizovan i kod diobeostavine nasle|uje dva dijela nepokretne imovine ''zato{to je `ivio sa ocem''.46) On u slu~aju o~eve smrti postajeglava porodice.

Naslednopravni polo`aj sinova druge supruge os-tavioca, govori o wihovom ''...inferiornom polo`aju iobi~no nijesu mogli biti naslednici''.47)

Zanimqiv je naslednopravni polo`aj ostavio~evihk}eri. One su nasle|ivale oca, samo onda ako ''...nije imaosinova''.48) Treba naglasiti ~iwenicu da su k}eri ostav-ioca ''...imale prednost u odnosu na wegovu bra}u''.49)

42) Ecclesiastique, XXX, § 24.43) Albert. G: La liberte de Tester. Paris-Angers, 1895, str. 156;

Boissonade. G: Historirie de la Reserve Hereditaire, Paris, 1873, str. 5; Cor-nulier-Luciniere: Etudes sur le droit de tester, Orleanes, 1880, str. 371.

44) Gaudamet J, Institutiones de l` Antiquite, Paris, 1967, str. 122. 45) Isto, 122. 46) Isto, 122. 47) Isto, 122. 48) Isto, 122. 49) Isto, 122.

25

U najstarija vremena ̀ ena (udovica), nije imala pra-vo da naslijedi nepokretnu imovinu''...ali Rutina pri-~a''50) potvr|uje suprotno stanovi{te, tj. da je imala pravona to. Ako ostavilac nema sinova i k}eri, nasle|uju gawegova bra}a.

Pa`we je vrijedna slede}a konstatacija @. Gauda-mea, pa je zato donosimo u cjelosti: ''Pravo raspolagawaimovinom u slu~aju smrti, je dokazano, ali se nije moglaprecizirati pravni~ka priroda ovog ''testament''', ni us-lovi u kojima bi se on mogao upotrijebiti''.51)

Ideja da zavje{talac izjavom posledwe voqe uti~ena sudbinu svoje imovine i poslije wegove smrti, nijebila nepoznata ni najstarijim civilizacijama. Ostavi-lac je ponekad imao vrlo opravdan interes, da odstupi odutvr|enog sistema zakonskog nasle|ivawa, odnosno da iz-mijeni zakonski nasledni red na {tetu zakonskih nasled-nika.

Me|utim, da bi testament zaista i nastao nijesu biledovoqne lijepe `eqe i dobre namjere ostavioca, ve} jebilo nu`no da se pojavi dru{tvo, koje favorizuje slobod-nog individualca i wegovu autonomnu – slobodnu (neokr-wenu) voqu. Vi{e je nego jasno, da to nije bilo mogu}e udru{tvima gdje je dominirala zatvorena ku}na privreda.Za nastanak testamenta bio je prijeko potreban daqi raz-voj dru{tveno–ekonomskih odnosa, koji }e rezultirati,sve ve}im razvojem privatnog vlasni{tva i afirmacijomslobodne individue.

Sva je prilika da pravni sistemi isto~wa~kih des-potija, nijesu u svom razvoju dosegli do tog stupwa, dapravni subjekt svojom voqom, neposredno, sebi odredi

50) Isto, 122.51) Isto, 122. ^iwenica da autor rije~ testament stavqa pod

navodnike upe~atqivo govori o tome da se ovdje ne radi o klasi~nomtestamentu, nego nekom obliku ispoqavawa posledwe voqe nalik tes-tamentu.

26

univerzalnog sukcesora. Zavr{ni korak u tom smjeru,ipak }e morati u~ini rimsko pravo.

Treba re}i, da kod svih starih naroda sveto pravi-lo, da naslednika odre|uje Bog, a ne ~ovjek – Deus heredemfacere potest, non homo, sporo je zamjewivano suprotnimna~elom. To se nije moglo u`urbano dogoditi ni u staromRimu, jer od wihovog prvog testamenta calatis comitis, kojimnogim svojim atributima asocira na sli~ne pravne po-slove kod drugih anti~kih naroda, do razvijenih formitestamenta, koji se gotovo neizmijeweni primjewuju usvim savremenim pravnim sistemima, proteklo je hiqadugodina istorije rimskog prava, period u kojem je smje{te-na cijela istorija Zapadnog rimskog carstva.

Sasvim prirodno, sasvim normalno, jer na drugina~in i nijesu mogle nastati pravne ustanove, koje pred-stavqaju tekovinu civilizacije. Ustanova testamenta nalestvici tih - fundamentalnih pravnih institucija zauz-ima visoko mjesto.

G L A V A T R E ] A

TESTAMENT KOD STARIH GRKA

1. Razvoj slobode zavje{tawa kod starih Grka

Da bi uop{te mogli govoriti o testamentu kod star-ih Grka, treba se makar i uzgred, osvrnuti na pojam ''gr~kopravo''. Name}e se vrlo logi~no pitawe, postoji li jedin-stveno gr~ko pravo, s obzirom na ~iwenicu da je gr~kacivilizacija bila izdrobqena na stotine polisa (grado-va – dr`ava). A to zna~i da je svaki polis imao vlastito,autonomno zakonodavstvo, pri ~emu treba imati u vidu ime|usobne uticaje i pravne uzore koji su ako ne isti, ondau najmawu ruku bili sli~ni. Tako|e, moramo imati u vidui to da su ovi pravni sistemi bili na razli~itom stepenurazvoja, kod razli~itih polisa. Tako da imamo pravnesisteme koji predstavqaju tzv. primitivno pravo (npr.spartansko i sl.), a imamo i vrlo razvijene pravne sisteme(atinsko pravo).52) Na sredokra}i izme|u ove dvije ekstre-mne vrijednosti nalazi se pravo polisa Gortine, kao evo-lutivni spoj izme|u ova dva pravna sistema.53)

52) S. Avramovi}, n.d., str.155. 53) Isto, 155.

28

I pored nespornih razlika koje postoje u pravugr~kih polisa, postoji ipak jedan fond zajedni~kih pra-vnih ustanova, kojima osnovni pe~at daje atinsko pravo,kao najrazvijeniji pravni sistem, cjelokupne gr~ke civi-lizacije.54)

[to se ti~e na{eg centralnog pitawa, da li je gr~kopravo poznavalo slobodu zave{tawa i testament, u kwi-`evnosti posve}enoj pravnoj istoriji anti~ke Gr~ke ima-mo razli~ita shvatawa o ovom problemu. Nijesu sasvimusamqeni autori, koji tvrde da je testament nastao ve} uSparti.55) Ipak, prete`e mi{qewe da o slobodi zavje-{tawa i testamentu ne mo`e biti ni govora, sve do Solo-novih reformi.56) Velikom dr`avniku i jo{ ve}em re-formatoru se pripisuje, da je u pravni `ivot Atine uveopored ostalih i ustanovu testamenta. U nauci postojispor o tome da li je Solon uveo testament u pravni `ivotAtine. Oni koji tvrde da je to Solon u~inio, predstavqa-ju mawinsko mi{qewe,57) u odnosu na vladaju}e ve}inskomi{qewe, koje smatra da su uvedene samo neke nasledno-pravne inovacije u ve} dejstvuju}e ustanove (usvojewe,poklon). Ni uvedene inovacije nijesu dovoqne da bi sepromijenilo stanovi{te, da se ovdje ne radi o slobodi za-vje{tawa i testamentu ''u onom smislu i obliku u kome ihje ostavila rimska pravna tradicija''. 58)

U atinskom naslednom pravu dominira zakonskonasle|ivawe,59) jer pravog testamenta jo{ uvijek nema.

54) Isto, 174. 55) Schulin, F: Das Grichisehe Testament verglichen mit dem ro-

michen, Basel, 1881. str. 39.56) O. Anti}, Nasledno pravo, Beograd, 2002, str. 195; [. Kur-

tovi}, n.d., str. 102; S. F. Ke~ekjan, n.d., str. 189. I Kurtovi} i Ke~ek-jan tvrde, da je zavje{tawe u pravni `ivot Atine uveo Solon i da suzavje{tawe mogli praviti samo ostavioci, koji nijesu imali za-konite mu{ke djece. Ke~ekjan jo{ tvrdi, da zavje{tawe nije mogaopraviti ostavilac, koji nije bio umno zdrav i da nije bio izlo‘enprinudi bilo fizi~koj, bilo psihi~koj, kao i malodobni i `ene.

57) O. Anti}, n.d., str. 195. S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 182.58) O. Anti}, n.d., 2002, str. 195.59) Bastai} K. – Krizman B. n.d,. str. 58.

29

Kod zakonskih naslednika prednost imaju mu{ki srodni-ci. Poslije ostavio~eve smrti, na nasle|e se pozivaju we-govi zakoniti sinovi i wihovi potomci, dijele}i imo-vinu na jednake djelove. K}eri ostavioca nijesu imalapravo na nasle|e, ali su prilikom udaje bra}a bila du`nada im daju miraz.60) Vanbra~na djeca, ako nijesu priznataili usvojena, ne smatraju se dijelom porodice i uop{tenemaju pravo nasle|a.61)

Ako bi se pak desilo, da otac umre bez sinova, tada}erka (epiklera), produ`ava oikos svog oca.62) Ovakvo re-{ewe je u potpunoj saglasnosti sa zabrinuto{}u Atiwa-na, da im se ne ugasi porodica i to ''ne samo iz imovinskihrazloga, ve} i zbog religijskih posledica''.63) Trebalo jeprodu`iti porodi~ni kult, odr`avati grobove, prinosi-ti `rtve, i sl.

Da se ovo ne bi desilo, brinuo je i polis. Politi~kirazlozi su nalagali da se porodica punopravnog atinskoggra|anina ne ugasi. ^ak je arhont bio zadu`en da ''raznimpravnim sredstvima spre~i tragediju koju su Atiwanizvali oikos eremos – napu{ten oikos''.64) Zato u Atini zarazliku od Rima, nije va`ila izreka filia familiae suae fin-is, jer se preko }erke naslednice mo`e obezbijediti poto-mak – unuk, koji nasle|uje imovinu svoga djeda i na tajna~in produ`ava wegov oikos. Da se krv ne bi mije{ala,epiklera se morala udati za najbli`eg pobo~nog srodnikapo ocu, zna~i za ro|enog strica, a ako ovog nema onda zabrata od strica i tako redom. Osnovni ciq ustanoveepiklerata, bio je ro|ewe mu{kog djeteta, o ~emu re~itogovori Plutarhova tvrdwa, da je bilo regulisano iodr`avawe polnih odnosa izme|u epiklere i wenog mu`a,pa ~ak i to da su polno morali op{titi bar tri puta

60) [. Kurtovi}, n.d., str. 102. 61) Isto, 102; S. F. Ke~ekjan, n.d., str. 119. 62) S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 182.63) Isto, 182.64) Isto, 182.

30

mjese~no.65) Ako epiklerin mu` prenabregava bra~ne oba-veze, tj. ako polno ne op{ti najmawe onoliko puta mje-se~no koliko je to predvi|eno, mogao ga je tu`iti bilokoji gra|anin javnom tu`bom – graphe, koja je za sobompovla~ila razvod braka. Isto pravno sredstvo, mogla jekoristiti i epiklera. Me|utim, i posle eventualnog raz-voda, epiklera se morala udati za slede}eg najbli`egsrodnika, i sve tako redom kako bi se postigao osnovniciq epiklerata.66) Ako se iz ovog odnosa ne rodi na-slednik, onda epiklerat nema ama ba{ nikakvo opra-vdawe. U suprotnom ne treba da brine zainteresovanostdr`ave za uspje{no odr`awe ove ustanove.

[to se testamenta ti~e, wegovo postojawe, kao ive}ine modernih pravnih ustanova, koje su Atinu pretvo-rile u demokratsku republiku, pripisuje se velikom re-formatoru i dr`avniku Solonu.67) Ima autora, koji tvr-de da je u staro doba, dakle prije Solonovih reformi im-ovina ostavioca, koji je umro, bez zakonskih naslednika,pripadala wegovom kolektivitetu (rodu ili fratriji).Daqe se tvrdi da je Solon ustanovio ''pravo slobodnog za-vje{tawa po kome se imovina mogla ostaviti testamentomi nekom ko nije bio ~lan roda umrlog''.68) O~igledno je daje ova mogu}nost bila dopu{tena, samo onda, ako ostavi-lac iza sebe nije ostavio zakonske naslednike, pa je zaos-tav{tinu u tom slu~aju nasle|ivao kolektivitet kojem jeostavilac pripadao. ^ini nam se da se sa Solonovim zas-lugama, kada je u pitawu testamentalno nasle|ivawe pre-tjeruje, ali se ne pretjeruje, ako se tvrdi, da je on tran-sformisao ve} postoje}e zaobilazne na~ine, da ostavilacodlu~uje o sudbini svoje imovine poslije, svoje smrti.69)

65) Isto, 182.66) O. Anti}, Nasledno pravo, Beograd, 2002, str. 195.67) S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 182; Glavni radovi Marksa i

Engelsa, Zagreb, 1979, F. Engels, Porijeklo porodice privatnog vlas-ni{tva i dr`ave, str. 1213 – 1320; 1318.

68) Struve V. V – Kalistov D. P., Stara Gr~ka, Beograd, 2000.str. 155.

69) O. Anti}, n.d., 2002, str. 195.

31

2. Oblici izra`avawa posledwe voqe u gr~kom pravu

Poznato je da je na {irim prostorima stare Gr~keprimjewivana adopcija inter vivos, koja je proizvodilapravne posledice izme|u usvojioca i usvojenika, gdje se za-sniva zajednica ̀ ivota. Pored ove Solon je u pravni ̀ iv-ot Atiwana uveo adopciju mortis causa ili testamentalnuadopciju. Ovaj oblik usvojewa – usvojewe za slu~aj smrti,proizvodi sasvim druk~ije pravne posledice od adopcijeinter vivos. Ovdje se uop{te ne zasniva zajednica `ivotaizme|u usvojioca i usvojenika. Me|utim ovdje je voqa os-tavioca bila podlo`na objektivnim ograni~ewima, jer jeovaj oblik adopcije bio mogu}, jedino ako ostavilac nijeimao mu{kog potomstva.70)

Dilemu, da li je Solon u pravni ̀ ivot Atiwana uveotestament, treba razrije{iti na na~in, kako je to uradilaistorijsko-pravna nauka.71) Dr`imo da je sasvim uputnore}i jo{ koju rije~ o tzv. usvojewu radi nasle|ivawa,po{to se ono su{tinski razlikuje od usvojewa inter vivos.Usvojewe za slu~aj smrti ili tzv. testamentalna adopcija,proizvodi pravne posledice tek od trenutka smrti usvoji-oca. Ovdje se dakle ne zasniva zajednica `ivota, kao kodadopcije inter vivos.

Ovim aktom ostavilac jednostavno proglasi nekolice za sina, koje na taj na~in sti~e svojstvo zakonskognaslednika, i nasle|uje ga poslije smrti. Zanimqivo je dausvojenik ne ulazi u posjed nasle|a odmah, poslije smrtiusvojioca, ve} se mora obratiti zahtjevom arhontu.72) Za

70) Isto. 195. 71) Ve}ina autora ipak smatra da testamenta jo{ uvijek nema,

nego da su uvedena samo neka naslednopravna pro{irewa u ve} ovje-{tale naslednopravne institucije (poklon, usvojewe i sl.), i da tu nemo`e biti rije~i o testamentu i razvoju slobode zavje{tawa u gr-~kom pravu. Ovdje se prije svega misli na testamentalnu adopciju.^ak ni Solonove reforme nijesu tu su{tinski promijenile stvari.Nije se moglo mnogo daqe ispred vremena kome se pripadalo.

72) O. Anti}, n.d., 2002, str. 195.

32

sinove i mu{ke usvojenike inter vivos, va`ilo je drugonasledno pravilo, jer su oni stupali u posjed neposrednou trenutku delacije ostavioca. Ostali naslednici to suradili posredno uz odobrewe arhonta.73)

Usvojewe radi nasle|ivawa, je jednostrani pravniakt, pravqen u pisanoj formi, ili uz u~e{}e svjedoka, aradilo se i o jednostrano opozivom aktu. Usvojenik nijemorao biti upoznat sa ovim aktom, sve do usvojio~eve smr-ti.74) Dokument, koji se tom prilikom sa~iwavao u pisa-nom obliku nazivan je diatheke. Ovaj }e naziv kasnijegr~ki jezik koristiti za ozna~avawe ''testamenta, mada uanti~koj Atini diatheke nije predstavqala klasi~nitestemant, ve} samo testamentalnu adopciju''.75)

I ovdje voqa ostavioca nije bila neokrwena, jerpravqewu ovog pravnog posla, nije mogao pribje}i onajkoji je imao ro|ene naslednike iz prvog naslednog reda.76)

Drugi zaobilazni na~in da se neko uvede u red na-slednika, a da na to ne bi imao pravo po redovnom tokustvari jeste donatio mortis causa, ili poklon za slu~ajsmrti. Me|utim, ovdje je voqa ostavioca jo{ vi{e ogra-ni~ena, nego u slu~aju usvojewa radi nasle|ivawa. Ovdje seza vaqanost pravnog posla tra`i i pristanak obdare-nog,77) jer se radi o poklonu, a testament je jednostranaizjava voqe, koja proizvodi pravne posledice, bez obzirana to da li su nalednici saglasni sa wom ili ne.

Prvobitno, jo{ od vremena homerskog prava, pred-met ovog pravnog posla, bile su stvari u li~noj svojini,koje za wenog titulara imaju afekcionu vrijednost (odje-

73) Isto, 195. 74) Isto, 195.75) S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 183.76) O. Anti}, n.d., 2002, str. 195.77) Poznato je da ni Napoleon nije razumio su{tinu ovog pra-

vnog posla, jer nije mogao da shvati da za poklon nije dovoqno da pos-toji jedna voqa, {to je pokazao u~estvuju}i u izradi francuskoggra|anskog zakonika.

33

}a, oru`je, nakit). Ove je stvari ostavilac, o~ekuju}i sko-ru smrt ili kakvu veliku opasnost, zavje{tavao. Vre-menom predmet poklona postaju ''pokretne stvari i novac(naro~ito u Gortinskom zakoniku )''.78)

Na ovaj na~in se {irila sloboda testirawa ostav-ioca, iako se ovaj pravni posao zasniva na saglasnostivoqa ugovornih strana, jer poklon je ugovor, a nikako jed-nostrana izjava voqe ostavioca. Daqa geneza slobode za-vje{tawa u gr~kom – atinskom pravu tekla je tako, {to seiz poklona za slu~aj smrti, razvio legatski testament.

Pri samom kraju svoje dr`avno–pravne egzistencije(IV vijek prije n.e.), atinsko pravo otkriva nove mo-gu}nosti imovinskog raspolagawa ostavioca za slu~aj sm-rti. Treba ista}i da testamentalna adopcija vi{e nemaskoro nikakvih nasledno–pravnih ograni~ewa.

Legatski testament je pravni posao, kojim ostavilacpojedine stvari, pa ~ak i nekretnine, slobodno zavje{tavapojedinim licima jednostranom izjavom voqe. Ni ovdjenije rije~ o testamentu u klasi~nom i rimskom zna~ewutog pojma, jer se wime ne postavqa naslednik imovine, kaouniverzalni sukcesor, svih prava i obaveza iz zaosta-v{tine. Naslednik iz legatskog testamenta je singularnisukcesor, jer nasle|uje samo pojedine djelove imovine os-tavioca.79)

Ako zanemarimo tvrdwe nekih istori~ara prava, me-|u kojima ima znatan broj i onih sa na{ih prostora,80)koji tvrde da je instituciju testamenta u pravni `ivotGrka uveo glasoviti atinski dr`avnik, reformator i za-konodavac Solon, ipak novija i temeqitija istra`ivawaovog naslednopravnog fenomena, dokazuju da testamenta

78) S. Avramovi}, n.d., 1999, str. 183.79) Isto, 183.80) A. Vajs, Q. Kandi}, n.d., str 57, D. Stoj~evi}, Poreklo i

funkcija testamenta Calatis comitis, (doktorska disertacija), Beograd,1948, str. 32, R. Festi}, Op}a historija dr‘ave i prava, Sarajevo,1989, str. 95.

34

kod starih Grka, jo{ uvijek nema.81) Tu civilizacijskutekovinu ipak dugujemo Rimqanima i wihovom pravnomsistemu.

Poslije prethodnog izlagawa o razvoju ideje slobodezavje{tawa u anti~kom gr~kom pravu, mo`emo izvu}islede}i zakqu~ak. Prije svega razvoj slobode zavje{tawau anti~kom – gr~kom pravu, imala je druk~iju genezu idruk~iju su{tinu, nego u rimskom pravu. Treba re}i datestamenta u gr~kom pravu nema, iako se Solonu neosno-vano pripisuje uvo|ewe ove ustanove, kao oblika ispo-qavawa posledwe voqe de cuiusa.

Razvoj ideje slobode zavje{tawa u anti~kom – gr-~kom pravu, odvijao se na neobi~an na~in, kroz dvije up-oredne faze u razvoju ove institucije. Jedna od ovih raz-vojnih faza, bila je vezana ''za razli~ite oblike iz-ra`avawa posledwe voqe ostavioca, preko kojih su se is-poqavale {ire naslednopravne konsekvence, ukqu~uju}iimovinska, porodi~nopravna, religijska, politi~ka idruga dejstva sukcesije mortis causa''.82) Druga razvojnafaza slobode zavje{tawa kod starih Grka bila je sko-p~ana iskqu~ivo sa imovinskopravnim posledicama na-sle|ivawa. Naslawaju}i se na predwu konstataciju, dagr~ko pravo ne poznaje instituciju testamenta, name}e sezakqu~ak, da se kod starih Grka evolucija slobode testi-rawa ''nije sastajala u uvo|ewu novih oblika izra`avawaposledwe voqe, ve} u evolutivnoj transformaciji dva in-stituta, koji vuku porijeklo iz daleke pro{losti (adopc-ija i poklon za slu~aj smrti )''.83)

Geneza slobode zavje{tawa u gr~kom pravu, sastojalase u evoluciji wene sadr`inske strane i wenom pro-{irivawu. Postepeno se elimini{u ograni~ewa adopci-

81) S. Avramovi}, Evolucija slobode testirawa u anti~komgr~kom pravu (doktorska disertacija), Beograd, 1981, str. 376, O. An-ti}, Nasledno pravo, Beograd, 2002, str. 195.

82) S. Avramovi}, Evolucija slobode testirawa... str. 376.83) Isto, 380.

35

je, vezana za krug lica koja mogu biti adoptirana, uzpostepenu dominaciju naslednopravnih u~inaka usvojewa.

Kada je rije~ o poklonu za slu~aj smrti, daqa genezaovog instituta i{la je u pravcu pove}awa vrijednosti im-ovine, koja je mogla biti predmet ovog pravnog posla.84)Tako|e se {irio i krug lica u ~iju korist je mogao bitisa~iwen ovaj pravni akt.85)

Vrlo je zanimqiva konstatacija, velikog znalcaovog problema, kojem je uostalom posvetio i svoju doktor-sku disertaciju, prof. S. Avramovi}a, koji na jednom mjes-tu ka`e '' ... utvr|eno je da je, upravo sa sadr`inske strane,sloboda testirawa u anti~kom gr~kom pravu bila {iranego u Rimu, mada se u Gr~koj ne sre}e ustanova testamenta,ve} samo alternativne forme izra`avawa slobode testi-rawa sui generis''.86)

Tvrdwa da u gr~kom pravu nema klasi~nog testamen-ta, poduprta je analizom pojedinih karakteristika os-novnih akata raspolagawa mortis causa u gr~kom i rim-skom pravu.

Osnovna razlika ''izme|u ova dva pravna sistema sesastoji u divergentnoj sadr`ini i pravnoj prirodi akataraspolagawa za slu~aj smrti''.87) Za razliku od rimskogprava, gdje se javqa institucionalni testament, kao aktjednostrane izjave posledwe voqe ostavioca, kojom imen-uje univerzalnog sukcesora, gr~ko pravo poznaje ''dva kom-patibilna oblika izra`avawa takve voqe''.88)

Jedan od ta dva na~ina koji je hronolo{ki prvi nas-tao jeste adopcija inter vivos ili adopcija radi nasle|i-vawa, koja iako sadr`i {ire naslednopravne posledice,ipak ne sadr`i imenovawe naslednika, nego samo uspo-stavqa vje{ta~ko srodstvo. Poklon za slu~aj smrti, ima

84) S. Avramovi}, Evolucija slobode... str. 380.85) Isto, 381.86) Isto. 381.87) Isto. 381.88) S. Avramovi}, Evolucija slobode testirawa u ... str. 381.

36

pravnu narav, koja bi se otprilike mogla definisati ova-ko: to je tako|e akt ostavio~evog razli~itog iskqu~ivoimovinskog, singularnog raspolagawa. Ni ovaj pravniposao ne sadr`i imenovawe naslednika,89) {to pre-dstavqa su{tinu rimskog testamenta.

Treba re}i da ve}ina ovih akata imovinskog raspo-lagawa u gr~kom pravu imaju dvostrani karakter. [to seti~e kruga lica, koja su imala sposobnost da vr{e raspo-lagawa izjavom posledwe voqe, po{to se nije radilo o im-enovawu univerzalnog sukcesora, u Gr~koj ovu sposobnostsu imale ~ak i `ene, ali ne i u slu~aju testamentalneadopcije. Ovu slobodu testirawa nijesu imala ni usvojenalica. ''Ona je tako|e bila nedostupna ocu koji ima za-konite sinove, a ustanova eksheredacije nije poznata''.90)

No uprkos tome ostavio~eva testamentalna sloboda,kod singularnih imovinskih raspolagawa bila je {iranego kod Rimqana, tako da su zakonski naslednici moglibiti li{eni nasledstva, jer je sva zaostav{tina moglabiti predmet ovog oblika raspolagawa. Razlika izme|uoblika singularnog imovinskog raspolagawa kod Grka itestamenta izra`ava se i kroz formu potrebnu za sa~i-wavawe ovih akata. U starom gr~kom pravu akti posledwevoqe, kao ni drugi ugovori nijesu bili vezani za nekenaro~ite formalnosti, za razliku od Rima, gdje je testa-ment strogo formalni pravni posao u svim fazama wegov-og razvitka. Iz naprijed prikazanih razlika ovih akatakod Grka i Rimqana, ra|aju se i mnoge druge, kao {to su,nepostojawe na~ela pro parte testatus, odsustvo odgovor-nosti lica, koje je u aktu posledwe voqe ostavioca od-re|eno za wegove dugove, zna~aj postojawa izvr{ioca pos-ledwe voqe, odsustvo ''praznog'' imenovawa naslednika, ada ovaj pri tom ne sti~e nikakvu imovinsku korist, nepos-tojawe prava prira{taja me|u naslednicima, opozivostizjave posledwe voqe, a da se ne pravi novi akt, istovre-

89) Isto, 381.90) Isto, 382.

37

meno postojawe dvije ili vi{e saglasnih izjava posledwevoqe, i sl.

Tragaju}i za osnovnim faktorima, koji su presudnouticali na duboke razlike u karakteru i razvoju slobodezavje{tawa u gr~kom i rimskom pravu, a naro~ito nepos-tojawe zavje{tawa u staroj Gr~koj, sa~uvani izvori nasupu}uju na zakqu~ak da nije rije~ o samo jednom faktoru.

Ako po|emo od nesporne ~iwenice, da stepen razvojaprivatne svojine ima ogromni zna~aj za razvoj i osobineslobode testirawa i u Gr~koj, kao i drugdje, treba re}i daprivatna svojina nije bila jedini i bezuslovni faktornastanka ustanove testamenta u antici. Ovo su uglavnomdru{tveno-ekonomski faktori koji su uticali na formuu kojoj }e biti izra`ena sloboda zavje{tawa u gr~kompravu, ali treba re}i da su ipak ''od presudnog uticajabili specifi~ni dru{tveno-politi~ki uslovi tipi~niza gr~ke polise, neke osobenosti religijskih shvatawa,organizacija porodi~nog `ivota – karakter oikosa i,posebno, odsustvo sna`ne vlasti oca i mu`a u porodici,kao u Rimu, i, najzad, neke specifi~nosti zakonskognasle|ivawa''.91) Nepostojawe institucije zavje{tawa kodstarih Grka, mo`da se mo`e objasniti istovremenim dej-stvom svih ovih faktora.

Na osnovu naprijed iznijetih ~iwenica, vi{e je negojasno da gr~ko pravo nije poznavalo ustanovu testamenta.U neposrednoj vezi sa ovim je i drugi zakqu~ak, koji se je-dnostavno name}e, a to je – gr~ko pravo nije moglo uticatina nastanak ove ustanove u rimskom pravu, naro~ito ne uvrijeme Zakona XII tablica. Osobeni oblici u kojima sustari Grci izra`avali slobodu zavje{tawa ''imaju dalekovi{e sli~nosti sa odgovaraju}om ustanovom egipatskogprava, nego sa rimskim testamentom''.92)

91) Isto, 383.92) Isto, 383.

38

Nesporno je da su osnovne karakteristike slobodezavje{tawa u Gr~koj bile specifi~ne, mada srodne u ve-}ini gr~kih polisa, za koje imamo odgovaraju}e podatke.Tako|e je nesporno da u staroj Gr~koj postoji kontinuitetu razvoju ustanove zavje{tawa jo{ od homerskog prava,preko gortinskog do spartanskog i atinskog. Rije~ je dak-le o kontinuiranom i neprekinutom procesu svojstvenomve}ini gr~kih polisa. Dakle, name}e se ''zakqu~ak o pos-tojawu istovetnih tokova evolucije slobode testirawa uraznim gr~kim polisima i o wenom kontinuiranom raz-voju u Gr~koj.''93)

^ini nam se da evolucija slobode zavje{tawa u gr-~kom pravu podupire na{e uvjerewe, da bar u ovoj oblastipostoji jedinstveno gr~ko pravo, bar do izvjesnog stepena.

93) Isto, 383.

G L A V A ^ E T V R T A

I TESTAMENT U RIMSKOM PRAVU

1. Nastanak i osobine rimskog testamenta

Ve}ina anti~kih naroda kao {to je naprijed re~enone zna za testament. Tamo o sudbini imovine poslije sm-rti ostavioca, odlu~uju: obi~aj i zakon. Za ve}inu autorakoji se bave ovim fenomenom, nije sporno da je testamentnastao u starom Rimu. Tako|e nije sporno da Rimqaniznaju za testament od najstarijih vremena i da ga inten-zivno koriste.

U tom smislu Rim predstavqa o~igledan izuzetak uodnosu na ostale stare narode, koji i onda kada su imalirazvijenu privatnu svojinu, u~vr{}ene i ustaqene dr`a-vne institucije i izgra|en pravni sistem, znaju samo zazaobilazne na~ine, kojima se posti`u pravni u~inci tes-tamenta. O starosti rimskog testamenta re~ito govori iZakon od XII tablica, koji ga samo uzgred spomiwe. Zna seda je ovaj Zakon, ina~e rezultat klasne borbe izme|upatricija i plebejaca, imao za ciq ''da se objavi postoje}eobi~ajno pravo, utvrde i objasne izvesne wegove odred-

40

be'',94) kako bi se sprije~ila wihova zloupotreba odstrane patricija, a na {tetu plebejaca. I to je jedan od ra-zloga zbog ~ega se zakon detaqnije bavi samo onim pravn-im ustanovama, koje se kroz dru{tvenu praksu nijesudovoqno u~vrstile i ustalile i koje naj{irim slojevimastanovni{tva nijesu bile dovoqno poznate, pa je wihovorazli~ito tuma~ewe moglo dovesti do zloupotrebe, razu-mije se uvijek na {tetu podjarmqenih slojeva stano-vni{tva. Zakon se detaqno zanima i novim institu-cijama, koje tek uvodi u pravni `ivot Rimqana.95)

Posebno apostrofiramo ~iwenicu da se Zakon XIItablica uop{te nije zanimao onim pravnim institucija-ma, koje je dru{tvena praksa potpuno u~vrstila i koje suizdr`ale probu vremena, bile svima poznate i nijesu iza-zivale bilo kakve sporove. O ovim ustanovama Zakon uo-p{te ne govori, a ako govori onda to ~ini samo uzgred.Zato ne treba ni najmawe da ~udi {to Zakon nigdje ne spo-miwe ager publicus, mada je dr`avna svojina na zemqi{tubila vrlo ra{irena, a ''samo uzgredno pravi aluziju naager gentilicius, iako su ~ak mnogo docnije sa~uvani izves-ni kolektivni posedi gensova''.96)

Zakon ne spomiwe ni sasvim u~vr{}ene dr`avne in-stitucije, nema propisa koji govore o: komicijama, sena-tu, niti pak magistratima. Nema rije~i ni o u~vr{}enimpravnim ustanovama poput: patria potestas, manus, brakuop{te i forma u kojoj je zakqu~ivan. Naprijed pomenutedr`avne i pravne ustanove su nesporno postojale u onda-{wem Rimu, a Zakon ih pretpostavqa i spomiwe samo uzdruge naro~ito regulisane i tretirane ustanove.

Jedna od tih ustanova koju Zakon samo uzgred spomi-we je i testament, spomiwu}i ga pod nazivom intestatus,{to opet podvla~imo ubjedqivo govori o wegovoj staros-ti kod Rimqana. Zakon ne ka`e ni{ta vi{e od toga, ve}

94) D. Stoj~evi}, n.d., str. 10. 95) Isto, 10.96) Isto, 10.

41

odmah prelazi na problem naslednopravnih odnosa ''agna-ta i gentila prema zaostav{tini u slu~aju da nema testa-menta, koje pitawe je prinu|en da specijalno reguli{e, jernaglo {irewe privatne svojine i monogame porodice, iu~vr{}ewe vlasti pater familias-a, mewaju u osnovi struk-turu porodi~nih i imovinskih odnosa, dovode}i u sukobinterese u`ih ~lanova porodice – sui, interese agnata iinterese gentila''.97)

Ovakav odnos Zakona XII tablica prema testamentu,govori samo o tome, da je testament u vrijeme dono{ewaovog Zakona, bio stara u praksi {iroko zastupqena i na-rodu dobro poznata ustanova, koja vi{e ne izaziva zna~aj-nije sporove, kao {to su uostalom to bile i senat i ko-micije i sacramentum i ager publicus i patria potestas imnoge druge, koje je Zakon namjerno zaobi{ao, a predsta-vqale su sto`er dr`avnog i pravnog poretka onda{wegRima.98)

O drevnom porijeklu rimskog testamenta, govorijo{ jedan podatak, koji je sadr`an u odredbama ovog Zako-na, a to je da ve} u tom vremenu, testamentalno nasle-|ivawe ima prednost nad intestatskim, iako je jo{ ranogovoriti o neokrwenoj slobodi zavje{tawa rimskog paterfamilias-a.99) Zanimqivo je ukazati na ~iwenicu da se za-konsko nasle|ivawe, ve} tada naziva intestatsko, ''a inte-statski naslednici, agnati i gentili pozivaju se nanasle|e tek ako nema testamenta''.100)

Da bi rezimirali naprijed istaknute ~iwenice, anaslawaju}i se pri tom na saznawa istorijsko–pravnenauke o nastanku rimskog testamenta, name}e nam se za-kqu~ak, da je testament u Rimu nastao u VII – VI vijeku pr-ije n. e. u posledwem stadijumu razvoja patrijarhalneporodice, na onom istorijskom prelomu od patrijarhalne

97) Isto, 11. 98) Isto, 11. 99) Isto, 11, O; Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2001, str.

239.100) D. Stoj~evi}, n.d., str. 11.

42

ka monogamoj porodici, to je vrijeme naglog razvoja raz-mjene, naro~ito sa susjednim, mnogo kulturnijim narodi-ma. To je ono vrijeme kada je ''vlast {efa porodice oja~alado privatno–svojinskog odnosa, prema imovini i ~la-novima porodice i kada se javila potreba da se uticaj we-gove voqe produ`i i posle wegove smrt'',101) kako bi seizvr{io raspored porodi~ne imovine, onako kako to naj-boqe odgovara interesima ostavioca.

Naslawaju}i se na prethodnu konstataciju, ukazu-jemo na ~iwenicu da je zavje{tawe nastalo, kazano Engels-ovim rije~ima da ''... vlasnik mo`e raspolagati svojimvlasni{tvom ~ak i poslije svoje smrti. Ova ustanova, kojaje direktno protivurje~na starom gentilnom ure|ewu,bila je nepoznata u Ateni sve do Solona; u Rimu je uvedenave} rano, ali ne znamo kada''.102) Zavje{tawe je, dakle,organski povezano sa razvojem privatne svojine. U dru-{tvima gdje dominira kolektivna svojina i kolektivis-ti~ka svijest i na~in ̀ ivota, prije nastanka dr`ave i im-ovinske diferencijacije dru{tva na dru{tvene klase islojeve, nasle|ivawe i tehni~ki nije mogu}e, a zavje{tawanema u modernom smislu te rije~i, jer vlasnik imovine jekolektivitet – gens, agnatska zajednica ili pak velikaporodica (consortium).103)

Kratka analiza stepena razvoja dru{tvenog i eko-nomskog ambijenta starog Rima u VII i VI vijeku prije n. e.pokazuje da je to period u kome su Rimqani znali zaodre|enu specijalizaciju dru{tvenog rada, poznavali ne-ke zanate, kao samostalna zanimawa, intezivira se unu-

101) Isto, 42. 102) Glavni radovi Marksa i Engelsa, Zagreb, 1979, F. Engels,

Porijeklo porodice privatnog vlasni{tva i dr`ave, str. 1213 – 1320;1318. Engels na istom mjestu, samo malo ranije ka`e da uvo|ewe testa-menta predstavqa tekovinu civilizacije. Vidi str. 1318. i dr., citi-ranog djela. Maweg je zna~aja wegova pogre{na tvrdwa da je Solonuveo testament u atinsko pravo. Ovo mi{qewe je svojevremeno imalodosta pristalica, mada je kasnije preovladalo stanovi{te koje ovutvrdwu odbacuje kao pogre{nu.

103) M. Horvat, n.d., str. 317 –325.

43

tra{wa i me|unarodna robna razmjena, istina jo{ nijeformiran sloj trgovaca,104) dolazi do laganog raspadawapatrijarhalne porodice (konzorcijuma), dolazi do jakogprodora individualnog privatnog vlasni{tva i mono-game porodice.

Jednom rije~ju, Rimqani se nalaze na takvom stepenudru{tveno–ekonomskog razvoja, koji upravo omogu}ava iuslovqava nastanak pravne ustanove nasle|a, {to se uovom periodu moralo i desiti, pa je i nastala. Me|utim,ova ~iwenica jo{ uvijek ne dokazuje, da su Rimqani u tomvremenu poznavali ustanovu testamenta. Ovo zbog toga{to je dobro poznato da testament predstavqa, jedan ste-penik vi{e u razvoju naslednog prava i naj~e{}e se nejavqa istovremeno sa nastankom ustanove nasle|ivawa.

Testament kao ustanova naslednog prava, pretposta-vqa ne{to razvijeniju privatnu svojinu i razmjenu, jo{ve}i stepen samostalnosti {efa porodice – pater famili-asa, i wegov neokrweni autoritet u porodici, koji muobezbje|uje odlu~uju}i uticaj wegove voqe, ne samo za ̀ iv-ota, ve} i poslije smrti {efa porodice.105)

Nesporno je, dakle, da je testament u ovom periodubio uveden u pravni `ivot Rimqana i da je imao preimu-}stvo u odnosu na intestatsko nasle|ivawe, ipak jo{ uvi-jek ne mo`emo govoriti o neokrwenoj slobodi zavje{tawarimskog pater familiasa. Istina sloboda zavje{tawa bilaje potpuna, onoliko koliko su prilike u onda{wem Rimuto dozvoqavale, a to daqe zna~i da je ''bila ograni~ena~iwenicom da je tadawa porodica bila jo{ uvijek konzor-cijum, patrijarhalna porodica'',106) sa zaostalim shvata-wima o porodi~noj imovini i o pravima ~lanova poro-dice prema toj imovini, kao o wihovom prirodnom pravu.Predwa shvatawa zadr`ala su se u Rimu veoma dugo, ~aksve do III–II vijeka prije n.e., jer je tada usled naglog

104) D. Stoj~evi}, n.d., str. 32. 105) Isto, 32- 33. 106) Isto, 43.

44

razvoja ropstva, razorena koheziona snaga rimske poro-dice.

Da ponovimo, Rimqani su za testament znali od naj-starijih vremena i {iroko su ga koristili. Zakon XIItablica spomiwe ga samo usput (''Si intetestato moritur''),dodu{e pomiwe ga na takav na~in da se name}e zakqu~ak ,da je to uobi~ajena i op{tepoznata institucija.107) Na-prijed je tako|e re~eno da ovaj Zakon daje prednost te-stamentu nad zakonskim nasle|ivawem.

Stari Rimqani su smatrali da je pravqewe testa-menta moralni imperativ i religijska obaveza za svakogrimskog gra|anina. Umrijeti bez testamenta smatrali suza prokletstvo i veliku nesre}u. Jedna od te`ih kletvitoga vremena, glasila je: ''Neka te Jupiter kazni da umre{bez testamenta''. Ova kletva slikovito svjedo~i o tome dase testament u starom Rimu gotovo redovno sastavqao.

Prije nego {to ka`emo ne{to o osobinama rimskogtestamenta, vaqa ukazati na neke ~iwenice koje govore ovremenu nastanka i starosti ustanove zavje{tawa u rim-skom pravu. Prije svega akcenat stavqamo, na dobro znanu~iwenicu, da je nasledno pravo najranijeg Rima, jedan odnajzamr{enijih fenomena rimske pravne istorije uop{tei da o ovoj ~iwenici moramo voditi ra~una prilikomizricawa kona~nih sudova o starosti ove ustanove u sta-rom Rimu. O ovom problemu rimske pravne istorije pos-toji vi{e stanovi{ta, a mi }emo ukazati na samo neka odwih.

Tako Bonfante dr`i da porodica u rimskom pravuima prije svega politi~ku ulogu. Ona je prete~a dr`ave,ali je i u dr`avi zadr`ala atribute politi~ke organiza-cije, na ~ijem je ~elu otac porodice, sa ovla{}ewima na-lik na imperijum rimskog magistrata. Porodi~ni su-verenitet najjasnije se ogleda u karakteristi~nom oblikusvojine nad stvarima res mancipi, zato nasle|ivawe poro-

107) A. Romac, n.d., str. 371.

45

di~nog starje{ine, mo`emo smatrati kao preuzimawevlasti nad porodicom, putem zavje{tawa. Ovaj autor sma-tra, da u starom Rimu zavje{tawe prethodi zakonskomnasle|ivawu. Zavje{tawem pater familias, odre|uje svognaslednika, kojeg naj~e{}e bira me|u djecom, koja se na-laze pod wegovom vla{}u.108)

Od Bonfanteovog mi{qewa, nije Bog zna udaqeno nistanovi{te Levy – Bruhla, koje polazi od ideja da je za-vje{tajno imenovawe naslednika, ponajprije zna~ilo od-re|ivawe budu}eg porodi~nog starje{ine. Ako, ovog im-enovawa nema, sin sti~e pravo svojine na ostavini u svo-jstvu najbli`eg agnata, ali bez statusa oca porodice.109)Od doma}ih autora skre}emo pa`wu na stanovi{te prof.Stoj~evi}a. On na jednom mjestu ka`e, da su pravo nasled-stva po starom rimskom pravu imali samo adgnatus prox-imus i gentiles suus, jedino, ako ga je otac porodicezavje{tawem odredio za starje{inu porodice.110)

Ne spore}i sasvim osnovne ideje, gore pomenutih au-tora, ~ini nam se da je, kada je o vremenu nastanka za-vje{tawa rije~, dru{tveno–ekonomskoj stvarnosti bli-`e mi{qewe, koje zastupa Arangio – Ruiz i brojni drugiautori. Okosnicu ovog stanovi{ta, predstavqa teza, da jeu starom Rimu, sli~no kao i u staroj Gr~koj ostaviocanasle|ivao wegov descedent, a da je zavje{tawe uvedeno zaslu~ajeve, kada otac porodice nije imao djece. Daqa genezaslobode zavje{tawa i{la je u pravcu postepenog pri-znawa prava raspolagawa pojedinim dobrima ocu poro-dice, ~ak i ako ima djecu. Slede}i korak u tom smjeru bioje priznavawe prava ocu porodice da slobodno mo`eraspolagati odre|enim dijelom imovine, a onda je sli-

108) P. Bonfante, Corso di diritto romano, Roma, VI 1930, str. 37. id. ; Isti, Storia del diritto romano 1, Milano, 1958, str. 174 .i d.

109) H. Levy – Bruhl, Intestatus, Studi in memoriae di E. Albertario,I, Paris, 1953, str. 545. i d.

110) D. Stoj~evi}, Rimsko privatno pravo, Beograd, 1983, str.168. i dr. Isti, Exheredatio sui u prvobitnom rimskom pravu, AnaliPF u Beogradu, 1952, I, str. 41. i dr.

46

jedio i zavr{ni korak, kada je do{lo do kona~nog pri-znawa zavje{tawa kao kompleksnog pravnog posla, sa svimwegovim posledicama, koje su mogle ograni~iti, pa ~ak iukinuti nasledna prava djece zavje{taoca.111)

I povr{nom analizom gore istaknutih mi{qewa onastanku zavje{tawa, lako dolazimo do zakqu~ka, da seono pojavquje, tek onda, ako ostavilac nema djece, te da jezavje{tawe imalo ulogu korektiva zakonskog nasle|i-vawa.

[to se osobina rimskog testamenta ti~e, o wima jena izvjesan na~in bilo govora na po~etku prve glave ovograda, {to ne treba da nas spre~ava, da neke stvari ponovi-mo. Testament je, dakle, jednostrani pravni posao, kojidjeluje mortis causa, i kojim ostavilac odlu~uje o sudbinisvoje imovine poslije svoje smrti. Istovremeno to je li-~na, formalna, posledwa izjava voqe, kojom ostavilac od-re|uje naslednika svoje imovine. U korijenu rije~i testa-ment je rije~ testis, {to zna~i svjedok, mada ima autora,koji tvrde da porijeklo rije~i testament nije sasvim jas-no.112) Ovo, daqe zna~i da je ovaj pravni posao pravqenpred skup{tinama uz svjedo~ewe tamo okupqenih sku-p{tinara. U~e{}e svjedoka (obi~no sedmorice), pri pra-vqewu testamenta, bio je osnov wegove vaqanosti i ukasnije doba.

Slede}a karakteristika rimskog testamenta je, da jeto pravni posao li~nog karaktera, jer u ovom poslu zas-tupawe nije mogu}e. Saglasno ovom pravilu, bila bi, ne-va`e}a posledwa izjava voqe, kojom bi zavje{talac, ovla-

111) V. Arangio – Ruiz, Instituzioni di diritto romano, Napoli, 1957,str. 508. i dr.

112) Fritz Schulz, Classical Roman Law, Oxvord, 1969, str. 239. O.Stanojevi}, veli “da re~ za svedoka poti~e od toga {to su kod nekihstarih naroda svedoci polagali zakletvu stavqaju}i ruku na mo{-nice. Ne postoje nikakvi dokazi da su Rimqani pri svjedo~ewu imalitaj obi~aj i, ~ini se, da se to ne uklapa u mentalitet i dostojanstvoovog naroda. Pre }e biti da je obrnuto - da je taj deo qudskog tela do-bio naziv prema re~i koja zna~i svedok. Iz razumqivih razloga”; O.Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2001, str. 238, napomena 1.

47

stio nekog svog ro|aka ili prijateqa u ~ije po{tewe, sa-vjesnost i razboritost ima potpuno povjerewe, da umjestowega sa~ini testament. Testament je pored toga i strogoformalna izjava voqe, zbog toga {to proizvodi veomava`ne posledice za niz imovinskih odnosa, a nerijetko iza niz lica. Testament je ujedno i posledwa izjava voqe(ultima voluntas), jer u slu~aju vi{e sli~nih izjava, samo jeposledwa pravno relevantna, samo posledwa proizvodipravne posledice. Ovo nas upu}uje na slede}u tvrdwu, da jeostavilac sve do momenta svoje smrti, svoj ve} sa~iwenitestament, mogao ukinuti ili mijewati. Testament, morabiti izraz slobodne voqe ostavioca, zato se dr`alo da jevoqa ostavioca iskazana u testamentu, ujedno i posledwa.To daqe zna~i da ''svaki potowi testament ni{ti pre-thodni''.113)

Treba re}i, da je pored ve} kazanog testament i do-bro~ini pravni posao, jer u ovom pravnom poslu jednastrana (testamentalni naslednik), dobija korist, a da zato ne daje nikakvu protiv~inidbu. Testament je dobro-~ini pravni posao, ~ak i tada kada sadr`i odre|ene te-rete i naloge koje treba izvr{iti iz ostavinske mase. Tes-tamentalno raspolagawe je dobro~ino, ~ak i onda kada jetestamentalni naslednik ili legatar pritisnut nekomobavezom, jer se i tada radi o svojevrsnoj preraspodjelikoristi iz tu|e (ostavio~eve, primjedba – S. M.) imovine.

Pravilo da se testamentom odre|uje, {ta }e biti saimovinom ostavioca poslije wegove smrti, je definicijaove ustanove, koja odgovara poznom rimskom i savremenompravu. Dobro je poznato, da je nasle|ivawe u starom rim-skom pravu sadr`avalo i neimovinska pitawa, kao {to su– funkcija porodi~nog starje{ine i du`nost po{tovawakulta predaka.

Jasno je dakle, na osnovu ve} re~enog o rimskom tes-tamentu, da je ova ustanova sa punom slobodom zavje{tawa

113) O. Stanojevi}, n.d., 2001, str. 238.

48

imovinom ostavioca i poslije wegove smrti ''mogu}a samou dru{tvenom poretku u kojem je individualno, privatno,vlasni{tvo bilo do kraja izgra|eno''.114) Mi{qewa smoda u ovoj ~iwenici le`i odgovor na pitawe, o velikomzna~aju testamenta u rimskom pravu i dru{tvu uop{te,{to se ne mo`e ni pribli`no re}i za druga anti~kadru{tva, prije svega orijentalne desporije, gdje ga ilinema ili igra sasvim efemernu ulogu.115)

2. Sadr`ina testamenta u rimskom pravu

Rimski testament sadr`i veoma razli~ita nare-|ewa, od kojih su naj~e{}a: imenovawe naslednika, legati,fideikomisi, odre|ivawe tutora i oslobo|ewe robova.

a) Imenovawe naslednika

Imenovawe naslednika je glavna sadr`ina rimskogtestamenta, tokom ~itave istorije Rima, (sve do vremenaimperatora Justinijana, kada je ovo na~elo ukinuto), o ~e-mu govori veoma va`no na~elo rimskog prava: Institutioheredis est caput et fundamentum testamenti (imenovawenaslednika je glava i temeq testamenta). Racionalni re-zon ovog pravila je o~igledan i ne treba ga posebno ~iwe-ni~no podupirati, ~emu testament, ako nije imenovannaslednik. Ovo na~elo rimskog prava ''primjewivano je saposebnom dosledno{}u''.116) Zna se, reflektuju}i ovo na-~elo da sve klauzule testamenta napisane prije imenovawanaslednika nijesu, mogle biti punova`ne. Zna se tako|e,da nijedna naredba zavje{tawa ne}e biti relevantna, akose na wegovom vrhu ne nalazi imenovawe naslednika, iliako je pak imenovawe ostalo bez dejstva. Za imenovawe na-slednika bila je predvi|ena stroga forma. Da bi formabila zadovoqena, upotrebqavala se rije~ heres – nasle-dnik i glagol esse – biti, naj~e{}e imperativnim latin-

114) A. Romac, n.d., str. 370.115) Isto, 370. 116) O. Stanojevi}, n.d., 2001, str. 238.

49

skim rije~ima (od III vijeka n.e. moglo je i gr~kim). Taformula je glasila: Heres meus Servius esto – Neka Ser-vije bude moj naslednik, ili Marcus, filius meus, heres esto– Neka sin Marko, bude moj naslednik. Tako bio bi ni-{tavan testament, ako bi glasio: neka dobije moju zao-stav{tinu, ili: neka se smatra mojim naslednikom i sl.Po klasi~nom pravu, imenovawe naslednika – institutioheredis, stajalo je na samom vrhu zavje{tawa i to lati-nskim, a kasnije i gr~kim rije~ima i moralo je sadr-`avati rije~ heres, odnosno naslednik.

Nastupaju}e vrijeme, ubla`ava rigidnost ovog pra-vila, tako {to su mogle biti upotrijebqene i druge ri-je~i, dok sredinom IV vijeka na{e ere, car Konstantin iliwegovi sinovi, kona~no nijesu odredili da imenovawe va-`i, bez obzira koje su rije~i upotrebqene, pod pretpo-stavkom da se iz wih mo`e utvrditi voqa ostavioca na ne-sumwiv na~in. Ovo je bio na~in, na koji je formalizam ve-zan za imenovawe naslednika sasvim izblijedio. Impera-tor Teodosije II, stotinak godina docnije, propisuje dazavje{tawe mo`e biti napisano ne iskqu~ivo na latin-skom, ve} i na nekom drugom jeziku.117)

Zbog ~ega je rimsko pravo, imenovawe naslednikasmatralo za neizostavni i najva`niji elemenat zavje{ta-wa (moderna zakonodavstva smatraju vaqanim i ono zavje-{tawe, koje ne sadr`i imenovawe naslednika), ostaje danaslu}ujemo. Najvjerovatnije da odgovor le`i u istori-jskom razvoju rimskog testamenta, koji je u najstarije vri-jeme slu`io samo za odre|ivawe budu}eg porodi~nog sta-rje{ine.118)

Docnije dolazi do ubla`avawa ovakvog formalizma,pa se priznavao i testament, koji ~ak nije ni pisan na lat-inskom jeziku. Po rimskom pravu testamentalno na-sle|ivawe, iskqu~ivalo je zakonsko, ~ak i kao djelimi~nudopunu testamenta, jer se primjewivalo pravilo: Nemo

117) A. Romac, Rimsko pravo, str. 378. 118) Isto, 378.

50

partim testatus, partim intestatus decedere debet (Niko nemo`e biti naslije|en dijelom na osnovu testamenta, a di-jelom intestatski).

Zavje{talac ima pravo da imenuje vi{e naslednika.Ukoliko nije odredio nasledni~ke djelove, ve} ''samo nab-rojio imena naslednika, uzimalo se da su postavqeni najednake djelove''.119) Nenaslije|eni nasledni~ki dio nekogod naslednika prirastao je ostavinskoj masi.

Nasledni djelovi se obi~no odre|uju ''u alikvotnimproporcijama, naj~e{}e u dvanaestinama, jer je rimskisistem mera zasnovan na broju 12''.120) Klasi~no rimskopravo poznavalo je pravilo, po kome se ne mo`e imenovatinaslednik na odre|enoj stvari – ex certa res. Postkla-si~no pravo odstupa od ovog krutog pravila i dozvoqavaimenovawe naslednika na odre|enoj stvari.

De{avalo se da rimsko zavje{tawe sadr`i pored os-talih nare|ewa i tzv. Mucijevu kauciju. Osnovna idejaove ustanove ogleda se u tome, {to sadr`i uslov, ~ija jesu{tina ne~iwewe, kao na primjer :''si in Capitolium nonascenderit''121) (''ako se ne popne{ na Kapitol''), a mogao jeda glasi i ovako :''si Stichum non manumiserit''122) - ''akoStiha ne manumisira{ (oslobodi{)''. Ovo pravno sred-stvo nije svoju primjenu imalo samo kod legata, ve} seupotrebqavalo i kod nasledstva.

Naslednik je mogao biti imenovan i bezuslovno, a ipod odre|enim uslovom. Naslednik, me|utim, ne mo`ebiti imenovan od odre|enog roka ili do odre|enog roka,

119) M. Horvat, n.d., str. 322; Do sli~nog zakqu~ka dolaze idrugi autori: O. Stanojevi}: ''Ukoliko su dva lica imenovana... smat-ralo se da dele imovinu... na pola. ( Rimsko pravo, Beograd, 2003, str.299 –300); i A. Malenica: ''Ako ih samo nabroji i imenuje za nasled-nike, ~ini ih naslednicima na jednake delove.'' (Rimsko pravo, NoviSad, 2003, str. 231.

120) O. Stanojevi}, n.d., 2001, str. 239. 121) D. 35,1,7, Corpus iuris civilis, Volumen primum: - Institutiones

– Digesta. Recognoverunt Paulus Krueger, Theodorus Mommsen, Berolini,1911.

122) Isto.

51

kao na primjer: ''usque ad kalendas illas heres esto''123) (''doovih kalenda neka bude naslednik''). Smatra se da odre-|ivawe roka nije ni nazna~eno, zbog ~ega se dr`i da jenaslednik postavqen bez roka. Zavje{talac tako|e, nijemogao imenovati naslednika pod rezolutivnim uslovom:''semel heres, semper heres'' – jednom naslednik, uvijeknaslednik.

Poznato je da je za naslednika moglo biti imenovanosamo nesumwivo odre|eno lice (certa persona). I ovo na-~elo je imali svoj izuzetak, tako {to su lica sui po civil-nom pravu i liberi po pretorskom pravu, a ro|ena su posl-ije pravqewa zavje{tawa (postumi), mogla biti ime-novana za naslednike u zavje{tawu, uz pretpostavku da suu vrijeme pravqewa zavje{tawa za~eta – iam concepti. Uklasi~nom rimskom pravu zavje{talac nije mogao zanaslednika imenovati pravno lice, jer je pojam ove us-tanove bio tek u za~etku. To je bio razlog zbog koga je zarimske pravnike pravno lice predstavqalo neodre|en po-jam, tim prije {to je ~lanstvo u wemu trpilo ~este pro-mjene, tako da je pravno lice za wih predstavqalo incertapersona, pa nije moglo biti imenovano naslednikom.Tako nijesu mogli biti imenovani naslednicima ni grad-ske op{tine ni op{tinari, jer su u pitawu neodre|enalica, a uz to ne mogu svi sve~ano prihvatiti i vr{itifunkciju naslednika, da bi postali naslednici. Me-|utim, kasnije, na osnovu jednog senatskog mi{qewa, doz-voqeno je gradskim op{tinama, da ih mogu imenovati zanaslednike wihovi oslobo|enici.124) I ovdje se dakleradi o izuzetku od pravila, koje je konstituisalo kla-si~no pravo u korist gradskih op{tina, ako oslobodinekog od svojih robova. Ovo senatsko mi{wewe inspi-risano je u~ewima stoi~ke i epikurejske filozofije, kojasu se odrazila na kakvo–takvo poboq{awe pravnog po-lo`aja robova.

123) Justiniani, Inst. 2,14,9 (Corpus iuris civilis), Berolini, 1911. 124) UE. 22, 5.

52

b) Supstitucije

Testament je mogao da sadr`i i imenovawe supstitu-ta, ukoliko se prvoimenovani naslednik – institut, neprihvati nasledstva. Bilo je dozvoqeno da se institutuodredi vi{e supstituta i obrnuto.

Nijesu bili sasvim usamqene mogu}nosti da za-vje{talac u svom zavje{tawu odredi vi{e stepeni nasled-nika, ovakvom formulacijom na primjer: ''si ille heres nonerit, illeheres esto''125) (''ako ovaj ne bude naslednik, nekanaslednik bude onaj'') i tako redom sve do roba, kao heresnecessarius.126)

Postoji: obi~na ili vulgarna, pupilarna i kvazi-pupilarna supstitucija.

1. Vulgarna supstitucija

Vulgarna supstitucija (substitutio vulgaris), pred-stavqa naslednika (zamjenika), u slu~aju da prvoimenova-ni naslednik ne postane naslednikom. Ovdje zavje{talacanticipira situaciju da prvoimenovani naslednik iline}e htjeti ili se ne}e mo}i prihvatiti nasledstva, pa op-reza radi imenuje drugog naslednika, supstituta. Ostavi-lac je daqe mogao, imenovati slede}eg supstituta prvomsupstitutu, pa drugom supstitutu itd.

Dakle, vulgarna supstitucija, su{tinski predsta-vqa imenovawe naslednika pod suspenzivnim uslovom.

2. Pupilarna supstitucija

Pupilarna supstitucija (substitutio pupillaris), pos-toji onda kada, otac porodice u svom zavje{tawu imenuje

125) D. 28, 6, 36. 126) Heres necessarius se morao prihvatiti nasledstva, htio on

to ili ne, jer je po odredbama najranijeg rimskog prava bio ~lan ag-natske porodice ostavioca. Zato se tako i zove. Ovom pojmu je supro-tan heres voluntarii. (V. Ante Romac, Rje~nik latinskih pravnih iz-raza, Vademecum iuridicum, Zagreb, 1985, str. 124).

53

za naslednika svog malodobnog sina, odnosno descedentain protestate, istovremeno odre|uju}i svom nedoraslomsinu naslednika, ukoliko bi on umro prije punoqetstva,''dakle prije nego {to bi mogao sam praviti oporuku''.127)Racionalni rezon ove supstitucije je da imovinu u takvojsituaciji ne naslijede sinovqevi intestatski (zakonski)naslednici.

U staro doba pupilarna supstitucija, va`ila je sa-mo, ako sin nad`ivi oca, {to zna~i postane wegov nasled-nik, ali umre prije punoqetstva. U praksi je postalo spo-rno, mo`e li pupilarni supstitut naslijediti oca, ~ak ionda, ako sin uop{te ne postane o~ev naslednik, zato {toje na primjer umro prije oca, ili se pak imenovano pos-mr~e nije rodilo. Druk~ije kazano, ovo pitawe moglo bida glasi: da li je pupilarni supstitut, istovremeno i o~evvulgarni supstitut? Ova pravna dilema razrije{ena je uSulino doba u glasovitoj parnici causa Curiana,128) gdjeje centumvirijalni sud odlu~io, da se pupilarni supsti-tut oca, mo`e smatrati i wegovim vulgarnim supsti-tutom.

3. Kvazipupilarna supstitucija

Kvazipupilarna supstitucija (substitutio quasipupi-laris) plod je Justinijanovog zakonodavnog rada. Uvedenaje analogno pupilarnoj supstituciji, za slu~aj gdje otacporodice, svom du{evno bolesnom sinu odre|uje nasled-nika. Ovakav ostavio~ev sin, ne}e ni poslije punoqetstvamo}i praviti testament, sve dok ne ozdravi.

Od ostalih nare|ewa, koja je mogao da sadr`i testa-ment treba ista}i slede}e: raspolagawa ostavioca, kao{to su legati i fideikomisi; ostavilac mo`e maloqet-noj djeci odrediti (bez obzira da li im pri tom ostavqanasledni dio ili ne ) tutora; ostavilac je mogao i da oslo-

127) M. Horvat, n.d., str. 323. 128) Isto, 323. Vidi fusnotu 5.

54

bodi roba, nagra|uju}i ga tako za vjernu slu`bu, taj pos-tupak se zvao manumissio testamentaria.

3. Forme testamenta

Zavje{tawe je u svom istorijskom razvoju u staromRimu, pro{lo kroz razli~ite faze i imalo je razli~ituformu i funkciju. Klasi~no rimsko i Justinijanovo pra-vo, defini{u ovu ustanovu kao jednostrani i strogo for-malni pravni posao za slu~aj smrti. Osnovna sadr`inarimskog zavje{tawa je imenovawe naslednika (heredis in-stitutio), odnosno univerzalnog sukcesora, jednog ili vi{ewih, koji nasle|uju svu zavje{tao~evu imovinu, odnosnosva wegova prava i obaveze.

Rimsko shvatawe testamenta i wegova {iroka pri-mjena ''predstavqaju istorijski izuzetak, jer drugi narodina tom stupwu ili nisu uop{te poznavali takvu ustanovu,ili su poznavali samo neke posredne puteve da se postignuneka dejstva testamenta''.129) Me|utim, testament i testa-mentarno nasle|ivawe, koje bi imalo prevagu nad inte-statskim nasle|ivawem, nijedan stari narod na tom stu-pwu razvoja nije poznavao. ^ak ni Grci, koji su bili nadaleko vi{em stupwu razvoja od Rimqana u vrijeme kadasu ih ovi vojni~ki pokorili, nijesu poznavali testament,ve} samo neke posredne mogu}nosti, kojima se neki stra-nac dovodi u polo`aj intestatskog naslednika.

Ovakve i sli~ne mogu}nosti bile su krajwi domet dokoga su dosegla i vrlo razvijena robovlasni~ka prava. Utijesnoj vezi sa ovim name}e se kao neizbje`no pitawe,koji su uzroci ovako ranog nastanka i {irokog kori-{}ewa testamenta u rimskom pravu. Jedan od uzroka jemo`da i sam karakter svojine, jer sloboda testirawa jeneraskidivo vezana sa slobodom raspolagawa svojinom,ona je emanacija slobode raspolagawa svojinom, i to ne

129) D. Stoj~evi}, Rimsko privatno pravo, str. 168.

55

samo kao mogu}nost raspolagawa poslovima inter vivos,nego obuhvata i svojinska raspolagawa mortis causa.

Profesor Stoj~evi}, ~ijem se mi{qewu pridru`u-jemo, smatra da osnovni razlog le`i na drugoj strani.Poznato je naime, da je tokom znatnog dijela istorije, pos-tojao su{tinski nesklad izme|u zakonskog nasle|ivawa ipostoje}eg oblika porodice. Stoj~evi} tvrdi da ovaj ra-skorak postoji jo{ u vrijeme Zakona XII tablica, kojipredvi|a samo dva nasledna reda: najbli`i agnat, a akoovog nema onda gentili.130)

Ovako predvi|en zakonski nasledni red odgovarao jeodnosima u konzorcijumu, iako je istovremeno postojalai agnatska familija. Najbli`i ostavio~ev agnat bio jebrat, dok ostavio~eva djeca nijesu pozivana na nasle|e.Kada je dru{tvena praksa uzrokovala sve ~e{}e cijepawekonzorcijuma i kada je na wegovo mjesto po~ela da dolazifamilija, kao imovinska i radna zajednica, u kojoj odvo-jeno ̀ ive i rade jedan bra~ni par sa svojom djecom, kod os-tavioca se javqa `eqa da promijeni zakonski red nasle-|ivawa, na taj na~in {to }e poslije wegove smrti wegovaimovina ostati wegovoj djeci. Ni{ta ni prirodnije, nipravi~nije, ni po{tenije. Tako }e sada djeca, umjesto dazajedno sa imovinom odu na starawe najbli`em ostavio-~evom agnatu, kao {to je prije bila praksa, nastaviti da`ive na o~evoj imovini. Na putu ostvarewa ove `eqe pa-terfamiliasa, stajala su vladaju}a pravila nasle|ivawa, auz wih i interesi wegovih agnata.

a) Testament calatis comitis

Ovako krupnu protivrje~nost jedino je mogla ri-je{iti skup{tina – kurijska komicija, i to samo kada jojje predsjedavao pontifex maximus – {ef sve{teni~ke ko-legije, kao vrhovni ~uvar obi~aja. To je bio razlog zbog~ega se pater familias, po~eo obra}ati skup{tini molbom

130) Isto, 169.

56

da wegova `eqa bude usli{ena. Su{tina molbe pater fa-miliasa sastojala se u tome, {to je on od skup{tine tra`iotestimonium zbog ~ega se ova molba i zvala testamentum.

Vjerovatno da je bar u po~etku, bilo protivqewa dase ovakvim molbama udovoqi, pa je o sudbini svake od wihskup{tina odlu~ivala glasawem.131) Vrijeme koje je nai-lazilo bitno je uticalo da se ovako ustaqena praksa iz-mijeni, jer u svijesti qudi se ukorijenilo mi{qewe danema ni{ta prirodnije od toga da imovinu pater familiasanaslijede wegova djeca.

Na formirawe ovakvog mi{qewa veoma mnogo jeuticala religija, koja je kao ~uvar starih obi~aja stvori-la kult porodi~nog ogwi{ta i porodi~nog bo`anstva,poma`u}i na taj na~in u izgradwi pojma heres, sve{teni-ka porodi~ne religije i ~uvara porodi~ne imovine i po-rodi~nih tradicija. U vezi sa ovom tvrdwom, mo`emo bezpretjerivawa re}i, da je pravqewe testamenta u najstari-jem dobu rimske istorije bilo, zapravo, odre|ivawe bu-du}eg porodi~nog starje{ine. Rano je jo{ govoriti da se uto vrijeme testamentom vr{i slobodan izbor naslednikaili, pak, da se porodi~nom imovinom mo`e neograni~enoraspolagati. To }e se desiti tek sa promjenom na~ina pro-izvodwe, porodi~nih odnosa i slobode u odlu~ivawu, od-nosno zavisi}e od intenziteta prerastawa porodi~neimovine u individualnu svojinu.132)

Vremenom se ukorjewivala praksa da se svi testamen-ti odobravaju, pa su zbog toga izno{eni pred skup{tinu.Treba re}i da je izgovarawe sve~anih rije~i pred sku-p{tinom, prilikom izno{ewa testamenta na potvrdu, bi-lo samo zahtjev forme, a da je su{tinu testamenta pred-staqala voqa zavje{taoca.

O~igledno je, da je testament od samog svog nastankaslu`io kao instrument za izmjenu zakonskog naslednog re-da. Funkcija testamenta kao korektiva zakonskog nasle-

131) Isto, 169.132) A. Romac, n.d., str. 371.

57

|ivawa, bez sumwe je jedna od wegovih najzna~ajnijihfunkcija, a istovremeno i jedan od najzna~ajnijih uzrokawegovog nastanka. Da bi za{titio svoju djecu i da ne bi nanasle|e do{ao prvopozvani intestatski naslednik – bratostavioca, ostavilac je testamentom za naslednika odre-|ivao svog sina. Ovo bi ujedno bilo i obja{wewe za najs-tariju formu testamenta u rimskom pravu, i za prisus-tvovawe skup{tine izradi testamenta. Tako|e, ovo bi bi-lo i obja{wewe i za strogu primjenu pravila: nemo par-tim testatus, partim intestatus decedere potest. Sve je jasno.Ako se primjewuje zakon, onda se ide logikom konzorciju-ma, ako se primjewuje testament, onda suus heres dobijaimovinu i funkciju pater familiasa, dakle ta dva na~ela sunepomirqiva.

Gaj u Institucijama ka`e: ''Isprva behu dve vrste te-stamenta: calatis comitis, done{en pred komicijom koja jedva puta u godini sazivana radi pravqewa testamenta, itestament in procinctu, tj. kada je zbog rata uzimanooru`je; prokinktus je naime za boj spreman i naoru`an vo-jnik''.133) Najstariji rimski testament, imao je, dakle, dvaoblika, od kojih je jedan pravqen ''u miru i dokolici, dru-gi kada su se spremali za bitku''.134)

Ve} je re~eno da je testament calatis comitis pravqenpred kurijatskom komicijom, kojoj je predsjedavao pontifex

maximus. Ciq ovog testamenta bio je da obezbijedi heresai nasle|e za sui. Zbog toga je imenovawe naslednika u tes-tamentu wegova glavna sadr`ina, bez koje testament ne mo-`e postojati. Imenovawe naslednika predstavqa, kako sugovorili rimski pravnici, temeq i glavu testamenta. Jed-nom stvoreno, ovo pravilo ostalo je kroz cijelu rimskuistoriju jedan od osnovnih uslova, bez koga nema testamen-ta. Pored ovako postavqenog ciqa, prvi rimski testa-ment ima i drugu zna~ajnu funkciju, koja se naslawa na

133) Gaj, Institucije (preveo O. Stanojevi}), Beograd, 1982. II,100.

134) Loc. cit.

58

ovako postavqeni ciq, a to je da je za naslednika mogaobiti imenovan samo suus zavje{taoca.

Vremenom u~e{}e skup{tine i prvosve{tenika, pripravqewu prvog rimskog testamenta, postaju zahtjev for-me, a ostavio~eva voqa izra`ena sve~anim rije~ima, esen-cija ovog akta. Evidentno je, dakle, da je prvi rimski te-stament (testamentum calatis comitis), bio usmeni i javnipravni akt.135)

Vremenom je u~e{}e kurijatskih komicija pri prav-qewu ovog testamenta postala suvi{na formalnost, jer setestament u novim okolnostima progla{avao pred tride-set liktora, koji su predstavqali trideset bratstava. Doovih je promjena moglo do}i samo sa opadawem vlasti po-rodi~nog stare{ine i izmijewenom ulogom kurijatskihkomicija, koje svoje porijeklo vuku iz rodovskog ure|ewa.

Smatramo da izlagawe o najranijem rimskom testa-mentu, tj. o testamentu calatis comitis ne bi bilo korektnozavr{iti, a da naro~ito ne apostrofiramo ~iwenicu, dao wemu ne znamo mnogo.136) Ono {to znamo dugujemo nekimradovima Gaja i Aula Gelija. Uz ovo o ovom testamentu go-vore i dvije odredbe Zakona dvanaest tablica, koje ugla-vnom tretiraju formu najranijeg rimskog testamenta.

b) Testament in procinctu

Ovaj testament predstavqa drugi oblik starog rim-skog testamenta. Ovo je vanredni oblik testamenta, pra-vqen uo~i boja. Zbog toga je za wega predvi|ena neupore-divo jednostavnija forma, od one predvi|ene za prvi ob-lik starinskog testamenta. Ovdje je forma pravqewa te-stamenta, bila diktirana prakti~nim potrebama. Jednos-tavnija forma testamenta za vojnike, bila je predvi|ena

135) D. Stoj~evi}, Rimsko privatno pravo..., 170; De Kulan`,F,. Anti~ka dr`ava, Beograd, 1956, str. 59.

136) D. Stoj~evi}, Exheredatio sui u prvobitnom rimskom pravu,Anali P. F. u Beogradu, 1952, I, str. 41 –55.

59

kako ''zbog wihovog slabog poznavawa prava'',137) tako izbog ~iwenice {to nijesu bili u mogu}nosti da do|u uRim, i {to im je `ivot stalno bio izlo`en opasnostima.Ovaj testament je vaqan, ako vojnik neformalno predsvojim drugovima odredi ko }e mu biti naslednik.

Da bi pravnu prirodu vojni~kog zavje{tawa, {tovi{e pribli`ili ~itaocu, nave{}emo djelove zavje{ta-wa rimskog viteza Antonija Silvana iz 142. godine n.e.objavqenog prvi put 1940. godine. Zavje{tawe je veomazanimqivo i zaslu`uje da apostrofiramo neka wegovanare|ewa:

''Antonije Silvan, kowanik prvog krila Tra~anaMauritanije, prefektov gardist, vojnik Valerijeve ~ete,pravi zavje{tawe. Neka moj sin M. Antonije Satrijanbude moj naslednik u cjelosti, i to nad svim mojim voj-ni~kim i nevojni~kim dobrima. Sve ostale iskqu~ujem iznasle|a. Treba da sve~ano prihvati moje nasledstvo uprvih stotinu dana; ako ne bude li{avam ga nasle|a. Tadau drugom redu (...) Antonije R. (...), moj brat , neka bude mojnaslednik i treba da sve~ano prihvati moje nasledstvo uprvih 60 dana.

Porodicu i imovinu, radi pravqewa zavje{tawa ku-pio je Nemonije, duplikar ~ete Marija. Libripens je M.Julije Tiberin seskviplikar Valerijeve ~ete (...)''.138)

U citiranom zavje{tawu, dakle, susre}emo ''kupcaporodice'' po novijem tipu mancipacionog zavje{tawa ilibripensa.

Iako su vojnici mogli praviti mancipaciono za-vje{tawe, o ~emu svjedo~i citirano zavje{tawe kowanikaAntonija Silvana, ipak im je dopu{teno, sa~iwavawe za-vje{tawa, bez bilo kakvih formalnosti, ali je zato, ovozavje{tawe gubilo snagu godinu dana poslije vojnikovog~asnog napu{tawa slu`be.

137) Gaj, Institucije, II, 109.138) I. Calabi, Limentani, Epigrafia latina, Milano, 1974, str 343-

347.

60

v) Testamenti pravqeni u posebnim prilikama

Za pravqewe ovih zavje{tawa, bila je predvi|enaznatno bla`a forma. Jedan od takvih akata je – testamen-tum pestis tempore conditum (testament sa~iwen za vri-jeme kuge a kasnije i drugih sli~nih zaraza), bio je pravnorelevantan kada svjedoci nijesu bili prisutni pravqewutestamenta. Slede}i testament, pravqen u posebnim pri-likama, jeste: testamentum ruri conditum – testament sa-~iwen na selu, izvan Rima, va`io je i kada je wegovomsa~iwavawu prisustvovalo petorica svjedoka. U vanred-nim prilikama pravqen je i testament, nazvan, testamen-tum parentis inter liberos – testament pravqen u kruguporodice, bio je pravno dejstvuju}i, ako je izjavqen preddvojicom ro|aka, kao i kada je sa~iwen u obliku pisma ro-diteqa svojoj djeci. Labavija forma bila je predvi|ena iza vojni~ki testament – testamentum militis, koji je jo{ odCezara proizvodio pravne posledice, a da mu forma nijebila unaprijed propisana, ali je wegovo dejstvo biloograni~eno na godinu dana, od wegove ~asne demobiliza-cije iz vojne slu`be.139)

Pa`we je vrijedna ~iwenica, da ni calatis comitis,niti testamentum in procinctu nikada nijesu izri~itoukinuti, ali su, prema Gajevim tvrdwama, u wegovo dobabili van upotrebe,140) najvjerovatnije zbog toga {to su do-cnije stvoreni jednostavniji i `ivotu bli`i oblicitestamenta.

Na kraju izlagawa o sadr`ini i najranijim forma-ma testamenta u civilnom pravu starog Rima, jo{ jednomse vra}amo testamentu calatis comitis, jer mislimo da trebaukazati na jedno mi{qewe, koje se naziva ''teorija kompa-ratista'', koja je poku{ala da doka`e da staro rimsko pra-vo, kao uostalom ni druga prava na tom stadijumu razvoja,nije poznavalo testament, te da je najstariji rimski testa-

139) @. Milosavqevi}, Rimsko privatno pravo, Beograd, 1900,str. 20; I. Puhan, Rimsko pravo, Beograd, 1970, str. 379–380.

140) Gaj, Institucije, II, 101.

61

ment imao sasvim druk~iju pravnu narav.141) Zajedni~koskoro svim komparatistima je prigovor, da je rimski tes-tament calatis comitis, isto {to i gr~ki testament sa eis-poiesisom. Ovdje se, dakle, radi o usvojewu radi nasle|a,koje }e se obaviti poslije smrti usvoioca. Tom prilikomzavje{talac sve~ano izjavquje pred skup{tinom `equ, dase akt adopcije obavi nakon wegove smrti.142) Oni, daqe,tvrde, da akt koji se prvobitno pomiwe u Zakonu XIItablica, nema pravnu narav testamenta. Ovaj testament jekako slikovito ka`u, samo u “ udaqenom srodstvu” sa us-tanovom testamenta, “koji opisuju Justinijanovi kompi-latori i pripada tipu, ra{irenom u velikom brojuprimitivnih obi~ajnih prava, bilo pored, bilo na mestoadopcije, koji je lex Hibuaria nazvao adoptio in heredi-tatem i ~ije su najpoznatije varijante frana~ka afatomie ilombardski thinx''.143)

Komparatisti, ne odustaju, nego tvrde, da su kla-si~ni pravnici, napravili ''grubu gre{ku'' kada su jednustarinsku ustanovu, koja je u Rimu, kao i svuda drugdje pre-thodila testamentu, uzdigli na nivo testamenta. Ta us-tanova je ugovor o nasle|ivawu ili elegantnije re~eno,pravni posao me|u ̀ ivima, koji konstitui{e pozivawe nanasle|e. Zastupnici ovog mi{qewa, daqe tvrde, da u vri-jeme Zakona XII tablica, pater familias nije mogao raspo-lagati imovinom pravnim poslovima mortis causa, iako jeimao sui. Jedini na~in ka`u oni (Gans, Lambert, [ulin),na koji je ostavilac ''mogao postaviti stranca za nasled-nika i onda kada ima suss heredes, bio je: da ga u~ininaslednikom''.144) Tobo`wi testamentum calatis comitis,kako ga nazivaju komparatisti, je plod saradwe ostavio-~eve voqe i skup{tine. Razvijaju}i daqe svoje stanovi{teo pravnoj naravi prvog rimskog testamenta, ovi autori

141) D. Stoj~evi}, Porijeklo i funkcija testamenta calatis com-itis, str. 48–59.

142) Isto, 48–59. 143) Isto, 49. 144) Isto, 49.

62

daqe, tvrde da je zavje{talac bio du`an da jo{ za `ivotazatra`i i dobije pristanak, prvo religijskih, a onda ipoliti~kih vlasti, ova ~iwenica re~ito svjedo~i o tomeda je testamentum calatis comitis, proizvodio dejstva a diepraesenti.

Po{to je istorijsko-pravna nauka pru`ila odgovorna skoro sve prigovore komparatista, koji se odnose napravnu prirodu prvog rimskog testamenta, smatramo danema potreba da to ponavqamo, ali na neke ~iwenicetreba ukazati pa makar samo na~elno. Ne mo`e biti spor-no, da je ustanova testamenta bila poznata decemvirima,pa i starom rimskom pravu iz vremena Zakona XII tablicai to na takav na~in da rije~ima: ''si intestato moritur'', kaoni samom testamentu nije trebalo davati, bilo kakva na-knadna i detaqnija obja{wewa, bilo je sasvim dovoqnosamo pomenuti ga. Ve} je re~eno da ova ~iwenica autori-tativno svjedo~i o postojawu najstarijeg rimskog testa-menta – testamentum calatis comitis. Ako ovu tvrdwu pro-tegnemo i na ostale sli~ne primjedbe komparatista, na-me}e se zakqu~ak, da ''sve osnovne postavke teorije kompa-ratista su neosnovane (neprihvatqive, neodr`ive). Todolazi otuda, druga~ije nije ni moglo biti, {to je onaplod pogre{nog metoda prila`ewa istorijskom istra-`ivawu, pogre{ne formule, mehanisti~ke primene meto-da uporednog ispitivawa prava raznih dr`ava''.145)

Tako|e treba apostrofirati dobro znanu ~iwenicuda su{tinsku osnovu testamenta predstavqa ne briga zaprodu`ewe porodice, niti pak briga za obezbe|ewe pri-rodnih ''zakonskih'' naslednika, ve} upravo naru{avawe uve}oj ili mawoj mjeri redovnog – zakonskog reda nasle-|ivawa. Zavje{talac `eli da uredi `ivot svoje porodicei poslije svoje smrti, na na~in kako on to ̀ eli, da izvr{iraspored svoje imovine, poslije svoje smrti, i to nana~in, koji je u ve}oj ili mawoj mjeri, ali u svakom slu~ajurazli~it od redovnog, zakonskog naslednog reda. Ako to

145) Isto, 57.

63

ne bi bilo tako, zbog ~ega bi se ina~e sa~iwavalo za-vje{tawe.146) Privatno vlasni{tvo, dakle, predstavqasu{tinsku osnovu testamenta, zato se smatra da je uvo|ewetestamenta u pravni `ivot pojedinih naroda, civilizac-ijsko dostignu}e. ''Uzimawe stranih lica pak putem ado-pcije i sli~nih na~ina u porodicu radi produ`ewa iliosve`ewa porodice, koje posredno omogu}uje usvojenomu~e{}e u redovnom nasle|ivawu, je me|utim obi~aj {i-roko ra{iren u prvobitnoj zajednici''.147)

Kao {to je poznato rimski testament je nastao sa po-javom privatnog vlasni{tva kod Rimqana, i od momentasvog nastanka, bio je instrument mije{awa {efa po-rodice u wen `ivot i nakon wegove smrti, i naru{avaweprincipa jednakosti naslednika, koji je karakteristi~anza prvobitnu zajednicu. Testament, dakle, od momenta svognastanka nije bio ''monstrum koji se ne mo`e svrstati ni ujednu poznatu kategoriju'',148) ve} ustanova, koja je posvojoj unutra{woj su{tini i osnovnom ciqu, po svom mje-stu u pravnom sistemu, po vremenu i na~inu nastanka,bitno razli~ita od ustanova sa kojom je, vidjeli smo ne-osnovano upore|uju komparatisti.

g) Testament mancipatio familiae

Testament nazvan ''pred sazvanom skup{tinom'' imaoje niz mana, uprkos tome {to je sa istorijskog aspektazna~io xinovski korak naprijed – bio je glasnik potpunogtrijumfa slobode voqe i privatnog vlasni{tva. ^ininam se da je temeqni nedostatak ovog testamenta taj {to`ene i plebejci nijesu mogli da se koriste ovakvim na~i-nom raspolagawa svojom imovinom, jer nijesu imali pra-vo pristupa kurijatskim komicijama. Pored toga, za os-

146) Isto, 58. 147) Isto, 59. 148) Citirano prema D. Stoj~evi}u, Poreklo i funkcija testa-

menta... str. 59

64

tavioca je bilo nezgodno to, {to se pred veoma {irokimkrugom qudi objavqivalo ko }e biti wegov naslednik.Krupan nedostatak ovog testamenta je {to se ovakva sku-p{tina sazivala samo dva puta godi{we, i to u proqe}e,24. marta i 24. maja.

Da bi naprijed iznijete nedostatke testamenta cala-tis comitis otklonili i va`e}a pravila naslednog pravaupodobili izmijewenoj dru{tvenoj i ekonomskoj struktu-ri rimske dr`ave, pragmati~ni Rimqani su se kao iobi~no dovijali. Ukoliko se ne mo`e koristiti testa-ment, mo`e se izvjesnim na~inima raspolagawa poslovi-ma ''me|u `ivima'', posti}i u~inak testamenta. To se po-stizalo na slede}i na~in: de cuius je u obliku mancipaci-je, cjelokupnu svoju imovinu (mancipatio familiae) fik-tivno predavao nekom svom prijatequ, uz klauzulu, da }eon tu imovinu kada ostavilac umre prenijeti na onogakoga je on odredio. Pravni u~inak ovako sklopqenog pra-vnog posla, bio je taj {to je ''familiae emptor postajaokviritski sopstvenik cjelokupne imovine ostavioca''.149)Ovaj pravni posao pripada fiducijarnim poslovima, jerse svojina nije prenosila definitivno, ve} samo uslovno.Fiktivni kupac imovine – ostavio~ev prijateq, u praksiimovinu nije dobijao u ruke, nego je ona ostajala kod os-tavioca sve do smrti, da bi je nakon toga dobio u dr-`avinu neposredno onaj na koga je familiae emptor, po os-tavio~evom nalogu bio du`an prenijeti imovinu. Ova us-tanova nas mnogo podsje}a na trast (trust), u anglosa-ksonskom pravu. Dakle, on je samo formalno postajaovlasnik, zbog ~ega Gaj ovu instituciju svrstava u ''imagi-narne (fiktivne) prodaje''.150)

O~igledno mancipatio familiae nije testament, jernije posjedovao osnovnu karakteristiku testamenta – ime-novawe naslednika, kao {to familiae emptor nije bionaslednik, ve} samo posrednik izme|u zavje{taoca i lica

149) D. Stoj~evi}, Rimsko privatno pravo..., str. 170.150) Citirano prema O. Stanojevi}u, Rimsko pravo, Beograd,

2001, str. 241.

65

kome ovaj `eli da ostavi svoju imovinu. Ovo nije testa-ment i zbog toga {to ne ispuwava zahtjeve forme, a nesadr`i ni rije~i ''heres'' i ''esto''. Ovaj akt spada u fidu-cijarne poslove, jer svojinu prenosi uslovno, ne defini-tivno. Ovdje nije rije~ o fiduciji kao na~inu obezbje|ewapovjerioca ovdje se radi o ''prijateqskoj fiduciji'' – fidu-cia cum amico contracta. Ostavio~ev prijateq (''kupac im-ovine'' – familiae emptor) u stvarnosti imovinu nije ni do-bijao u ruke. Iako formalno gledano ova institucija nijetestament, ipak se vremenom iz we razvio pravi testa-ment, prvobitno usmeni, a kasnije i pisani.

Testament calatis comitis, vremenom je sve re|e upo-trebqavan, jer je prestala potreba za objavqivawem we-gove sadr`ine na skup{tinama. Zbog te mogu}nosti, ma-ncipatio familiae ulazi sve vi{e u upotrebu, ~ak i kod onihqudi koji su se mogli koristiti ovom formom testamenta.Tako se mancipatio familiae, pretrpiv{i izvjesne izmjene,postepeno pretvarao u novi oblik testamenta nazvan tes-tamentum per aes et libram.

d) Testament per aes et libram

Za razliku od najstarijeg rimskog testamenta, odnos-no testamenta calatis comitis, o kojem ne znamo ba{ mnogo,''o testamentu posledwih vekova republike'',151) odnosnotestamentu per aes et libram, znamo dosta, ~ak i sa dostapojedinosti zaslugom prije svega Gaja. ''Poznat nam je nesamo na~in na koji je de cuius mogao praviti testamentnego i o ~emu i do koje mere je u wemu mogao ~initinaredbe''.152)

Iz testamenta mancipatio familiae, koji formalnoposmatrano i nije bio testament, vremenom je izrastaopravi testament, koji je najprije usmen – nunkupacioni, azatim pisani – tripartitni. Su{tina ovog testamentasastojala se u tome, {to se uz formulu mancipacije, dodaju

151) D. Stoj~evi}, Exheredatio sui u ... str. 41.152) Isto, 41.

66

i rije~i koje su kori{}ene za testament. Pretori su ovomaktu po~eli priznavati snagu testamenta. Na ovaj na~innastao je usmeni testament pred sedam svjedoka, pet svje-doka iz mancipacije uz sudjelovawe slu`benog mjera~a ikupca porodi~ne imovine. Ovdje je mancipacija imalasamo zna~aj forme i slu`ila je zavje{taocu da izgovara-ju}i nunkupaciju saop{ti sadr`inu testamenta, jer semancipacijom svojina nije prenosila na familiae emptor –a. Libripens i familiae emptor u ovom testamentu nemajunikakav prakti~ni zna~aj, ve} je wihovo prisustvo prijesvega uslovqeno formalnim razlozima. Izjava zavje{tao-ca – nuncupatio (sve~ana izjava pri upotrebi formi iuscivile – a), predstavqala je su{tinu cijelog pravnog posla.Bitno je ista}i da su u izjavu unijete i sve~ane rije~i, kojesu ranije izgovarane pri pravqewu najstarije forme rim-skog testamenta, prilikom imenovawa naslednika. Izjavadata na ovakav na~in sadr`i imenovawe naslednika i sveatribute testamenta, pa je samim tim imala snagu testa-menta i smatrana je testamentom.

Vremenom se ovaj oblik testamenta mijewao i razv-ijao, tako {to je smawivan formalizam i pojednostav-qivana forma kod pravqewa testamenta. Nerijetko za-vje{talac je imao neugodnosti, zbog javnog imenovawanaslednika.153) De{avalo se i to vrlo ~esto, da srodnicikoji su bili pa`qivi prema ostaviocu, naglo izmijenesvoje pona{awe, kada doznaju da nijesu pomenuti u os-tavio~evom testamentu. To je bio jedan od razloga {to jevremenom uhvatio korijen obi~aj, da zavje{talac predprisutnim svjedocima ne saop{tava sadr`inu zavje{ta-wa. Pravni posao je bio vaqan, ako zavje{talac izjavi daje zavje{tawe napisano na drvenim plo~icama (prema-zanim s jedne strane tankim slojem voska - tabulae te-stamenti), i poka`e ih. Pored toga ovo zavje{tawe je zazavje{taoca imalo i tu dobru stranu {to ga je uvijekmogao opozvati.

153) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 1986, str. 214.

67

Uobi~ajena forma ovog zavje{tawa sastojala se u to-me, {to je on pisan na tzv. diptihu, tj. dvijema voskom pre-mazanim drvenim da{~icama, koje su bile vezana kao dvalista u kwizi, tako da se tekst zavje{tawa nalazio na un-utra{wim stranama, a potpisi i pe~ati sedam svjedoka naspoqa{wim stranama. Svjedocima unutra{we strane za-vje{tawa nijesu ni pokazivane. Testament sa~iwen na ovajna~in zvao se per aes et libram, ili tripartitni, jer se os-lawa na pravila tri pravna sistema (civilnog, pretor-skog i carskog).

Daqi razvitak rimskog zavje{tawa i{ao je putemizostavqawa sve~anih izjava iz wegove sadr`ine i potpu-nog upro{}avawa wegovog sastavqawa, favorizuju}i pritome voqu zavje{taoca kao bitni element zavje{tawa,pridaju}i svjedocima i formi samo nesumwivu dokaznusnagu o postojawu i sadr`ini ostavio~eve posledwe voqe.

Ovaj testament, uz polako izblijedjelu uspomenu natestament calatis comitis i vojni~ki testament “uo~i boja”,predstavqali su osnovne forme za izra`avawe posledwevoqe zavje{taoca, tokom ~itavog klasi~nog perioda, pa idobrim dijelom postklasi~nog.

|) Pretorski testament

Vrijeme je potvrdilo ono {to je ina~e bilo poznato,da je razvoj dru{tva br`i od pravnih propisa, pa su takovremenom mancipacija, libripens i familie emptor kodtestamenta per aes et libram, jo{ uvijek figurirali iz~isto formalisti~kih razloga, bez bilo kakvog prak-ti~nog dejstva.154) To je bio izazov za pretora, da u~inikorak daqe u osloba|awu testamenta od suvi{nog fo-rmalizma, {to je rezultiralo wegovim propisom (oko 70.godine prije n. e. ).

Pretor u tom glasovitom aktu, gotovo sve~animtonom ohrabruje zavje{taoce, da }e, ako je pitawe nasle|asporno ''si tabulae testamenti extabunt non minus quam

154) D. Stoj~evi}, Rimsko privatno pravo..., str. 171.

68

septem testium signis signatae''155) (ako mi budu podnijete(na uvid) tablice testamenta, potpisane ne mawe od sedamsvjedoka - potpisa), dozvoliti prije svega bonorum pos-sessio. To je zna~ilo, da }e Pretor smatrati zavje{tawemsvaki pisani akt ostavioca koji sadr`i imenovawe nasle-dnika i potvr|en je pe~atima ostavioca i sedam svjedoka.

Dakle, ovakav testament je bio vaqan s gledi{tapretorskog prava. Pri tom je bilo bez zna~aja da li je sas-tavqen u formi mancipacije ili ne.156) Poznato je da ova-kav akt, sa stanovi{ta ius civile nema snagu testamenta, jerpri wegovom sa~iwavawu nije izgovoren nuncupatio, bezkoga kao wegovog bitnog elementa nema testamenta.

Zbog ovog nedostatka, intestatski naslednici su naosnovu civilnog prava, imali pravo da tra`e nasle|e.Kod ovakvog stawa stvari, bilo je jasno da naslednici izpretorskog testamenta nijesu postajali heredes, nego suimovinu dobijali u bonitarnu svojinu. Pretor je, dakle,dozvoqavao ''dr`avinu dobara na osnovu tablica''157)(bonorum possessio secundum tabulas), s obzirom da ci-vilno pravo ovakav testament nije priznavalo. Nasledni-ci su, dakle, postajali pretorski sopstvenici. Ovakvopretorsko zavje{tawe davalo je nasledniku pravo samo nabonorum possessio, bez ikakvog naslednopravnog u~inka usudaru sa intestatskim nasle|ivawem starog civilnogprava. Drugim rije~ima kazano, ovo zavje{tawe je bilosine re, sve do wegove potpune pravne za{tite.158) Potpunupravnu za{titu ovakvi naslednici dobijaju tek u II vijekun. e. u doba imperatora Antonina Pija, koji pretoraskogsopstvenika {titi sa exceptio doli, na osnovu koje boni-tarna svojina postaje cum re, ~ime pretorski sopstvenikna osnovu takvog pisanog zavje{tawa ima preimu}stvo

155) Edictum perpetuum (rekonstrukcija Otto Lenel), Leipzig, Ver-lag von Bernhard Tauchnitz, 1907. g. III, dio, tit. XXV, A.

156) D. Stoj~evi}, Rimsko privatno pravo... str. 171. 157) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2001, str. 241. 158) M. Boras–L. Margeti}, Rimsko pravo, Zagreb, 1986, str.

192. i d.

69

nad intestatskim naslednikom civilnog prava. Na ovajna~in pisani pretorski testament postaje najupotrebqa-vaniji oblik testamenta. Od ovog vremena testamenti inscriptis, postaju naj~e{}a forma u kojoj je ostavilac mogaoizraziti svoju posledwu voqu. Kao najzna~ajniji sastojciforme pojavquju se potpisi i pe~ati svjedoka, {to in-spiri{e pretora, da oko 70. godine pre n. e. obznani da }esvakom pismu, koje sadr`i imenovawe naslednika, uz even-tualna druga nare|ewa, priznati snagu zavje{tawa, ako suga potpisali ostavilac i sedmorica svjedoka.159)

Pretorski testament rimski pravnici su nazivalitestamentum factum iure praetorio – testament na~iwen popretorskom pravu.

Rimsko postklasi~no pravo nastavilo je i daqe pro-dubilo tendencije zapo~ete u honorarnom pravu, koje su seodnosile na daqe pojednostavqewe forme, pri sklapawuvelikog broja pravnih poslova.160) Nastavqeno je sa da-qim upro{}avawem forme pri pravqewu testamenta uovom periodu; voqi ostavioca priznavala se snaga temeq-nog principa i najbitnijeg elementa pri pravqewu testa-menta,161) ostavqaju}i ostalim formalnostima zna~aj do-kaza o postojawu te voqe.

e) Postklasi~no i Justinijanovo pravo

Promijeweni odnosi vlasti uslovili su da Postkla-si~no i Justinijanovo pravo, pored ve} postoje}ih vari-janti testamenta per aes et libram, dodaju jo{ tri ''priva-tne'' forme testamenta i to:

1) Pisani testament potpisan od zavje{taoca i se-dam svjedoka. Ovo je bila zna~ajna forma testamenta, anazvan je ''tripartitni'', jer su za wegovu formu bili uzetielementi iz tri pravna sistema.

159) O. Anti}, Nasledno pravo, Beograd, 2002, str. 194–198. 160) A. Romac, Stvarawe feudalnih odnosa i rimsko postkla-

si~no pravo (disertacija), Beograd, 1963. str. 334. 161) O. Stanojevi}, n.d., 2001, str. 213–215; D. Stoj~evi}, Rim-

sko privatno..., 168–172; A. Romac, Rimsko pravo, str. 370–374.

70

2) Slede}i oblik je usmeni testament saop{ten predsedam svjedoka.

3) Tre}i oblik je olografski testament, svojeru~nonapisan i potpisan, za ~iju formu nijesu bili neophodnisvjedoci.

Pored ovih ''privatnih'' formi Justinijan je za-dr`ao i dvije ''javne'' forme testamenta:

1) Testamentum apud acta conditum – testamentizdiktiran u slu`bene spise.

2) Testamentum principi oblatum – testament povje-ren na ~uvawe vladaru,162) koji je do smrti ostavioca ~u-van u imperatorovoj kancelariji.

Bio je to dovoqno elasti~an okvir za izra`avaweposledwe voqe zavje{taoca, koji je ostavilo postkla-si~no i Justinijanovo pravo, jer omogu}ava izbor na~inaza izra`avawe posledwe voqe zavje{taoca, izme|u vi{e(formalnih oblika testamenta i toliko dobar izbor na-~ina za pravqewe testamenta, da mu savremena pravanijesu imala {ta bitnije dodati.163)

Ovo je res apta da na ovom mjestu stavimo akcenat na~iwenicu, da su izmijewene dru{tveno–ekonomske pri-like postklasi~nog i Justinijanovog doba uslovile nas-tanak bitnih i brojnih promjena rimskog naslednog pra-va. Po{to je o wima na odgovaraju}em mjestu ve} bilo gov-ora, dr`imo da je dovoqno samo pomenuti ih: dru{tvenapraksa bri{e razliku izme|u civilnog i pretorskog na-sle|ivawa; imenovawe naslednika u zavje{tawu, vi{e nezavisi ni od kakve forme; zakonsko nasle|ivawe na Za-padu se potpuno udaqilo od pretorskog intestatskog na-sle|ivawa i najzad od Justinijanovog zakonodavstva idobilo razmjere koje sve vi{e asociraju na sredwovjeko-

162) Ova ~iwenica vi{e od bilo ~ega svjedo~i, kakav je zna~ajrimsko pravo pridavalo ustanovi testamenta, a naro~ito postkla-si~no i Justinijanovo pravo. Podatak da je ova vrsta testamenta pov-jerena na ~uvawe vladaru sve govori.

163) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2001, str. 241.

71

vno zakonsko nasle|ivawe.164) Daqe je do{lo do izmjene:pravne prirode collatio bonorum emancipovane djece kla-si~nog pretorskog prava; zakonskog naslednog dijela za-konskih naslednika; kao i nu`nog naslednog dijela.165)

Dr`imo da vaqa ukazati i na neke ustanove rimskognaslednog prava iz klasi~nog doba, ~ije se va`ewe prote-glo i na postklasi~no pravo. Na ovaj na~in pokaza}emodvije stvari: slika naslednopravnih odnosa u postkla-si~nom pravu bi}e jasnija, a wegova posredni~ka misijaizme|u postklasi~nog i sredwovekovnog prava sve izra-`enija.

Primjera radi, navodimo ove nasledno–pravne us-tanove:

a) Princip: nemo pro parte testatus, pro parte intes-tatus decedere potest, uprkos izvjesnim izuzecima, ostaloje na snazi i u postklasi~nom i Justinijanovom pravu.

Ovu tvrdwu ne mo`e da poquqa, ni suprotno stano-vi{te nekih autora.166) Da bi {to upe~atqivije podupro~iwenicama ovakvo stanovi{te, autor se poziva na jednu''interpretaciju pridodatu uz Codex Gregorianus''.167) Ka-sera na izvo|ewe ovakvog zakqu~ka ne spre~ava ni konsti-tucija imperatora Gordijana iz 243. godine, koja se nalaziu pomenutom Gregorijanovom kodeksu, koja propisuje da jenaslednik ex certa re pravi naslednik (sic haberi, ac si sineeius rei, commemoratione heres institutus fuisset – ima sesmatrati kao da je postavqen za naslednika bez spomi-wawa odre|ene stvari). Pridodata interpretacija slije-di istu - osnovnu ideju sadr`anu u ve} pomenutoj ko-nstituciji cara Gordijana, da nasledniku (imenovanom)na odre|enu stvar, pripadaju i one stvari koje nijesu im-enovane (res certa et illa quae non sunt nominata perveni-ant). Podupiru}i daqe svoju tvrdwu, Kaser upire prstom

164) M. Boras–L. Margeti}, n. d., str. 244 –250.165) Isto, 244–250.166) M. Kaser, Das romische Privatrecht, Munchen II, 1969, str.

476–477.167) M. Boras–L. Margeti}, n.d., str. 248.

72

na jedno zavje{tawe iz 552. godine kojim se istini za vo-qu, crkvi ostavqa 10/12 zaostav{tine.168) Iz ove ~iwen-ice Kaser izvodi zakqu~ak, da preostali dio ostavinevjerovatno pripada zakonskim naslednicima. U pitawu jenesporazum, jer isprava o kojoj je rije~, uop{te ne sadr`itekst nekog zavje{tawa, ve} govori o ve}em broju,169)utvr|ivawa, ~itawa i podmetawa zavje{tawa, a sama is-prava tek sporadi~no pomiwe samo one djelove zavje-{tawa koji govore o raspolagawu u korist ravenske cr-kve. U skoro svim slu~ajevima isprave govore o svjedo-cima, koji pred ravenskim vlastima svjedo~e da su nazavje{tawima koje su se pred vlastima otvarala, pe~ati ipotpisi wihovi. Me|u pomenutim ispravama, samo dvijesadr`e imenovawe naslednika, oba puta u pitawu jeravenska crkva. Ove isprave treba tuma~iti tako, da jezavje{talac izvr{io raspored i preostalih 2/12 osta-vine, ali to nije pri otvarawu zavje{tawa posebnonazna~eno.

Dakle, naprijed citirano pravilo – nemo pro partetestatus, pro parte intestatus decedere potest, va`ilo je nesamo u Italiji nego i na Zapadu, i to jo{ ranije, nego {toje va`nost Digesta, koje su stupile na snagu u isto~noj po-lovini Carstva 30. decembra 533. godine, ''... na zahtjev pa-pe Vigila'',170) pragmati~nom sankcijom pro petitione Vig-ilii 554. godine, pro{irena na Italiju i prije nego {to jeimperator Justin II protegao va`nost te kodifikacije569. godine na teritoriju cijelog carstva.171)

I na kraju izlagawe o rimskom naslednom pravu po-stklasi~nog i Justinijanovog vremana, a naro~ito o Jus-tinijanovim reformama naslednog prava i wihovim stva-rnim dometima, vaqa zavr{iti kratkom ocjenom posledi-

168) Marini – I papiri diplomatici, Roma, 1805, str. 110-115, br.74; 115, br. 74 a.

169) Marini, 248, govori o pet, a ima ih makar duplo vi{e.170) J. Gaudamet, n. d., str. 776. 171) K. E. Zachariae von Lingethal, Jus Graeco – Romanum, Lipsiae,

I – VII, 1856–1884. II, 10 – 13.

73

ca reformatorskog rada u oblasti naslednog prava, veli-kog zakonodavca. Prije svega Justinijanove reforme nas-lednog prava, udaqile su jo{ vi{e rimsko pravo od star-og civilnog prava grada – dr`ave, nego {to je to u~inilopostklasi~no pravo. Ovo udaqavawe se naro~ito vidi uzakonskom naslednom pravu, gdje se gubi svaki trag agnat-skom srodstvu, ina~e centralnom pravnom institutu star-og grada – dr`ave, a treba ga dovesti u posledi~nu vezu isa beneficium inventarii, na osnovu ~ega se nasledno pravostarog Rima, kona~no distanciralo od ovje{tale ideja, danasle|ivawe imovine predstavqa: ~ast, du`nost i obave-zu, prema pokojniku i prema gradu – dr`avi, transfo-rmi{u}i se tako u subjektivno imovinsko pravo nasle-dnika, pomo}u koga on uve}ava svoju imovinsku masu.

Slika o porijeklu testamenta i wegovom razvojukroz istoriju rimskog prava ne}e biti jasna, ukoliko nebacimo svijetlo na fenomen i genezu slobode testirawa uovom pravnom sistemu.

4. Sloboda zavje{tawa u rimskom pravu

Su{tinsko obja{wewe dometa slobode testirawa ustarom Rimu, daje nam peta tablica Zakona XII tabli-ca,172) gdje se gotovo uzvi{enim tonom nare|uje: ''...3. Utilegassit super pecunia tutelave suae rei, ita jus esto. 4. Si in-testato moritur, cui sus heres nec escit, adgnatus proximushabeto. 5. Si adgnatus nec escit, gentiles familiam (habento)''– (3. Kako (pater familias) odredi o svojoj imovini i o tu-torstvu, neka to bude zakon. 4. Ako umre bez testamentaonaj koji nema svog naslednika, neka najbli`i agnat dob-ije imovinu. 5. Ako nema agnata, neka gentili dobiju im-ovinu). Me|utim, to uop{te ne zna~i da su Rimqanipotpuno slobodni u raspolagawu svojom imovinom kome

172) Zakon XII tablica; J. Danilovi}, O. Stanojevi}, Tekstoviiz rimskog prava, Beograd, 1982, str. 30; A. Romac, Izvori rimskogprava, Zagreb, 1973, str. 18–30, 20; A. Malenica, Izvori rimskogprava, I tom, Beograd, 1989, str. 65–80, 69–71.

74

ho}e i koliko ho}e, na {to ih ina~e ovla{}uje propispete tablice decemviralnog zakona.

Odredba decimviralnog zakona (XII, 5,3), reguli{enasle|ivawe onog dijela imovine zvane pecunia, dok drugaodredba navedenog zakona (XII, 5,4), govori o sudbini onogdijela imovine zvane familia, poslije smrti porodi~nogstarje{ine. Stari Rimqani su u najranijem dobu pod poj-mom familia, najvjerovatnije podrazumijevali, sva ona do-bra, koja su u tom periodu svrstavana u res mancipi, {tozna~i ''heredij, ku}a podignuta na herediju i one pokret-nine koje su temeq vojni~ko–seqa~kog gospodarstva (ro-bovi, volovi, kowi, mazge)''.173) Pored pobrojanog, bezsumwe pod pojmom familia, podrazumijevala su se i licapod o~inskom vla{}u, dok pod pojmom pecunnia, podrazu-mijevala se sva ostala imovina. Vlasnika dobara, koja senazivaju pecunia, zakon XII tablica ovla{}uje da wimamo`e slobodno raspolagati i za slu~aj smrti, jer se smat-ralo da je vlasnik te stvari stekao sopstvenim radom ilisu pak predstavqale wegov ratni plijen, pa je zato nadwima imao potpunu vlast. Pravni re`im lica i imovine,koje nazivamo familia, bitno se razlikuje, i rezultat jewihove pripadnosti op{tini, gradu – dr`avi, a u najran-ije vrijeme starog Rima, porodicu je nasle|ivalo samo jed-no lice, tako da je porodica bila nedjeqiva, {to zna~i daostavilac nad ovom imovinom nije imao neograni~enuvlast, pa samim tim ni pravo potpuno slobodnog raspo-lagawa za slu~aj smrti.174)

Gore opisano stawe trajalo je onoliko dugo, dok jetrajalo srazmjerno siroma{tvo Rima. Osvajawem novihteritorija i velike koli~ine obradive zemqe, dolazi doboga}ewa dr`ave, nasledstvo gubi svoje nekada{we svo-jstvo, dozvoqena je podjela porodice, pa razlikovawe poj-mova pecunia i familia, potpuno i{~ezava, a i k}eri sti~upravo nasle|a.

173) M. Boras–L. Margeti}, n. d., str. 29. 174) Isto, 29–32.

75

Pitawe stvarnih dometa slobode zavje{tawa u rim-skom pravu sporno je u nauci i o wemu postoje uglavnomdva, sasvim opre~na mi{qewa.175) Zastupnici prvog mi-{qewa tvrde, da je neograni~ena sloboda testirawa, lo-gi~na posledica potpunog trijumfa autonomije voqe, in-dividualisti~kog duha rimskog prava, neprikosnoveno-sti svojine, {to }e mnogo stole}a kasnije objeru~keprigrliti i gra|ansko dru{tvo.

Drugi, pak, tvrde da je ova sloboda bila ome|ena kru-tim i relativno uskim granicama. Po onda{wim shvata-wima, porodi~na imovina smatrana je svetiwom, pa jesamim tim te{ko bilo i zamisliti, da bi pater familias,svu imovinu mogao ostaviti bilo kome iz bilo kojih pobu-da. Skoro je bilo nemogu}e zamisliti da se neki poro-di~ni starje{ina odva`i da na primjer ''ostavi svu imo-vinu igra~ici u cirkusu, a svojim potomcima prosja~ki{tap''.176) ^ini nam se da je ovo drugo mi{qewe bli`edru{tvenoj zbiqi i istini.

Istina je da sa stanovi{ta prava sloboda testirawapostoji, ili drugim rije~ima kazano nema ograni~ava-ju}ih faktora. Dakle, u to vrijeme ne postoje pravni meh-anizmi, kao {to su: zabrane, prevare, prijetwe, prinude,zablude i sl., koji bi ograni~avali slobodu testirawa. Unedostatku pravnih postojao je ~itav niz vanpravnih meh-anizama: religija, moral, javno mwewe, cenzorskebiqe{ke i sl., koji su bili sasvim dovoqni da zavje{tao-ca natjeraju na ''po{tovawe nekih op{teprihva}enihna~ela''.177) Dovoqna je i pomisao da }e potomci prestatisa prino{ewem `rtava, wegovawa porodi~nog kulta, pada se sprije~i ostavio~evo neodgovorno raspolagawe po-rodi~nom imovinom. Ve} smo naprijed istakli178) da jasu{tinska funkcija testamenta i esencijalni uzrok wego-vog nastanka, da se na temequ i u ime novih shvatawa i

175) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2001, str. 242.176) Isto, 242. 177) Isto, 242. 178) Vidi, str. 55–58.

76

novih eti~kih nazora, zasnovanih na su{tinskim pro-mjenama u porodici i srodstvu, porodi~na imovina po-dijeli druk~ije, nego {to zakon nare|uje. Testamentom se,dakle, korigovao i mijewao zakonski red nasle|ivawa ukorist intestatskog – tako {to su na nasle|e pozivaniumjesto najbli`eg agnata, najbli`i kognati – djeca os-tavioca. Na ovaj na~in treba tuma~iti ovla{}ewe kojedaje peta tablica Zakona XII tablica: ita ius esto – neka tobude zakon.

Treba re}i da se sloboda zavje{tawa u rimskom pra-vu {irila, tako da se nasledno pravo pretklasi~nog iklasi~nog perioda su{tinski razlikuje, od naslednogprava Zakona XII tablica, iako sadr`i klice modernihpravnih re{ewa docnijih perioda rimske pravne istori-je.179) Kada je o rimskom klasi~nom naslednom pravu ri-je~, wegova osnovna karakteristika je sloboda raspo-lagawa imovinom za slu~aj smrti. Tako da je u klasi~nodoba ostavilac, mogao ''skoro potpuno slobodno'',180)zavje{tati svoju ostavinu.

Vremenom je do{lo do promjena u shvatawima o ka-rakteru faktora, koji su ograni~avali slobodu testi-rawa. Ove promjene se naro~ito odnose na naglo slabqeweuticaja religijskih sankcija i javnog mwewa. Na ovajna~in je utrt put za `ivqe bavqewe pitawem slobodetestirawa od strane i civilnog i honorarnog prava. Kaorezultat ovoga javqaju se dva pojma: formalno i materi-jalno nu`no nasledno pravo.

5. Kodicil

Kodicil je nastao u carsko doba. Postoji uporedo sazavje{tawem, kao drugi oblik razrade ostavio~eve pos-ledwe voqe. Svoje porijeklo kodicil duguje obi~ajima

179) M. Boras–L. Margeti}, n.d., str. 183–184. 180) Isto, 183. Smatramo da sintagmu ''skoro potpuno slobod-

no'', treba posmatrati u kordinatama ograni~ewa slobode zavje{tawau starom Rimu o ~emu je gore bilo rije~i.

77

koji su uhvatili korijen krajem perioda Republike, gdje''se dodatno uz oporuku, sastavqa posebna isprava'',181)koja je sadr`avala ona ostavio~eva nare|ewa, koja nijesuulazila u zavje{tawe.

Ova nare|ewa, obi~no su se odnosila na fideiko-mise. Kodicil je upravo predstavqao obi~no pismo (malicodices, pa otuda codicilli), naslovqeno nasledniku, uz mol-bu da u~ini izvjesne radwe u korist tre}ih lica. Upo~etku je izvr{ewe takve zavje{tao~eve naredbe zavisi-lo iskqu~ivo od naslednikova po{tewa (fides). Pravnuza{titu kodicili dobijaju prvi put u doba Avgusta, zajed-no sa fideikomisima ''sredstvom ekstraordinarne ko-gnacije''.182) Daqa geneza kodicila i{la je u pravcu pri-znavawa svih kodicila, pa makar i ne bili potvr|eni uzavje{tawu, pa ~ak i da zavje{tawa nema, ve} da je kodicilnaslovqen samo na zakonskog naslednika. U tom smislu,klasi~no pravo razlikuje codicilli testamentarii (uz za-vje{tawe) od onih ab intestato. Poznato je da su ovi drugidjelimi~no ograni~avali zakonsko nasle|ivawe.

Kodicilom se zaostav{tina nije mogla ''ni dati nioduzeti''183), kako bi se izbjeglo mije{awe propisa, kojiva`e za zavje{tawe, sa onima koji reguli{u kodicile,zato se wime ne mo`e narediti ni li{avawe nasledst-va.184)

Postojawe vi{e kodicila, nije predstavqalo smet-wu za wihovu vaqanost, a raniji se ukidao, samo ako jeprotivre~io kasnijem.

Kada je o sadr`ini kodicila rije~, isti~emo ~i-wenicu, da kodicil ne mo`e sadr`avati imenovawe nasle-dnika, osim, ako je u ranijem zavje{tawu naslednik pravi-lno postavqen za instituta, onda je zavje{talac mogao za-dr`ati pravo u zavje{tawu, da }e samo ime naslednikanazna~iti u kodicilu (testamentum mysticum). Ovo je pr-

181) M. Horvat, n.d., str. 324. 182) Isto, 324. 183) A. Romac, Izvori..., str. 495. 184) Justiniani, Inst. 2,25,2.

78

va, su{tinska razlika izme|u kodicila i zavje{tawa.Ranije su kodicili uglavnom sadr`avali fideikomise.Kasnije su pored ovih, sadr`avali i druga razli~itanare|ewa, kao {to su: imenovawe tutora i manumisije,drugim rije~ima ''sve, osim imenovawa naslednika i raz-ba{tiwewa''.185)

[to se uslova, neophodnih za kodicil ti~e, i ovdjese zahtijeva testamenti factio activa. Klasi~no pravo netra`i neku propisanu formu. Ovo je u tom vremenu drugasu{tinska razlika izme|u kodicila i zavje{tawa.

Postklasi~no doba, sve vi{e bri{e razlike izme|ukodicila i zavje{tawa, pribli`avaju}i ih, kako u po-gledu forme, tako i sadr`ine, a i drugih uslova. Justini-janovo pravo je zadr`alo jo{ razliku u pogledu broja svje-doka potrebnih za wegovo pravqewe, gdje je za sve oblikeizjave posledwe voqe ''exepto testamento quinque testes velrogati''186) (izuzev testamenta, potrebno istovremeno pri-sustvo petorice svjedoka). Ima, jo{ jedna razlika, {to ko-dicil, koji je ni{tav zbog nedostatka aktivne testame-ntifikacije, konvalidira wenim kasnijim sticawem.

Najzad, zavje{tawu je pridodavana tzv. kodicilarnaklauzula. Wena je osnovna intencija, da se zavje{tawe imasmatrati kodicilom, ako zbog formalnih nedostataka nebi imalo snagu zavje{tawa. Ova klauzula je zbog svog pra-kti~nog zna~aja, toliko bila primjewivana, da se wenopostojawe podrazumijevalo samo po sebi u svakom za-vje{tawu.

II NU@NO NASLE\IVAWE

Rimsko je pravo, pored Zakonskog i testamentalnognasle|ivawa, poznavalo i tre}i oblik delacije – zakon-sko nu`no nasledno pravo. Bilo bi sasvim pogre{no,odredbu pete tablice zakona XII tablica: ''Kako (paterfa-

185) M. Horvat, n.d., str. 324. 186) CJ. 6,36,8,3 (Codex Justinianus, Recensuit, Paulus Krueger,

Berolini, 1877)

79

milijas) odredi o svojoj imovini i o tutorstvu, neka tobude zakon'',187) tuma~iti kao ovla{}ewe, koje ostaviocudaje odrije{ene ruke u pogledu imenovawa naslednika,odre|ivawa legata, osloba|awa robova i odre|ivawa tu-tora. Ovo je pravo, me|utim, su`eno interpretacijom, tu-ma~ewem bilo zakonima, bilo na osnovu odluka onih ~ijeje ovla{}ewe da ''iura constituentium''188) (stvaraju pravo).

Ukoliko postoji vaqano zavje{tawe, zakon ipak imimo zavje{tawa i zavje{tao~eve voqe, poziva na nasle|eizvjesna lica, koja ili nijesu uop{te ili nijesu dovoqnouzeta u obzir u zavje{tawu. Zbog toga im zakon priznajeili {titi wihovo nasledno pravo zbog wihove bliske ro-dbinske veze sa zavje{taocem.

U staro doba, dok je porodi~na imovina bila ko-nherentna i dok je pripadala svim ~lanovima porodice, a~lanovi porodice za vrijeme `ivota {efa porodice ula-zili u imovinsku masu porodice, porodi~nom starje{ininije bilo dozvoqeno, da zavje{tawem prenosi porodi~nuimovinu na samo neke ~lanove porodice ili pak na licaizvan porodice. Porodi~na imovina pripada svim ~la-novima porodice, bez obzira na zavje{tawe. Jasno je onda,za{to se nu`no nasledno pravo u starom Rimu, razvilotek onda, kada je dozvoqena potpuna sloboda zavje{ta-wa.189) Nu`no nasledno pravo, kao limitiraju}i faktorslobode zavje{tawa, pojavquje se tek onda, kada je slobodazavje{tawa, mogla do}i u sukob sa interesima porodice,ba{ u ciqu za{tite interesa najbli`ih srodnika.

Osnovna ideja nu`nog nasle|ivawa, ogleda se u ~i-wenici, da je zavje{talac du`an najbli`im ~lanovimaporodice obezbijediti odre|eni dio imovine (nasledst-va) – zakonski nu`ni dio (legitima portio). Desi li se ipaksuprotno, zavje{tajne naredbe, ne proizvode pravno de-

187) Zakon XII tablica, 5, 3. 188) D. 50,16,120. 189) D. Stoj~evi}, Exheredatio sui u prvobitnom rimskom pravu,

str. 41–55.

80

jstvo, u mjeri, neophodnoj za realizaciju nu`nog nasled-nog dijela.

Nu`no nasle|e je u Rimu imalo svoju istorijsku ge-nezu, o ~emu }e vi{e biti vi{e rije~i u redovima, kojislijede.

1. Formalno nu`no nasledno pravo

Formalno nu`no nasledno pravo iscrpqivalo se uobavezi ostavioca da odre|eni broj lica pomene u testa-mentu, a da je pri tom bez zna~aja ~iwenica da li ovakopomenuta lica dobijaju svoj dio, ili su pak iskqu~ena iznasle|a. Staro civilno pravo, izgra|uju}i pravilo slo-bode testirawa, oslawa se na pretpostavku da }e zavje{ta-lac postupati savjesno, {to zna~i da ne}e bez ozbiqnograzloga izostaviti, odnosno mimoi}i svoje najbli`e sro-dnike. Desi li se ipak da ostavilac u svom zavje{tawu mi-moi|e nekog od najbli`ih srodnika iz prvog naslednogreda (sui heredes), smatralo se, da je takvo zavje{tawe ni-{tavo.190) Iz ovog proizilazi, da najbli`i agnat, na os-novu prvobitnog sistema nu`nog nasle|ivawa, nije u`i-vao takvu za{titu, po kojoj bi mu ostavilac morao za-vje{tati dio nasledstva, ve} samo obavezu po kojoj ga os-tavilac u oporuci naprosto nije mogao mimoi}i. Osta-vilac je mogao da bira izme|u dvije mogu}nosti, ili da gaimenuje za naslednika, ili izri~ito li{i nasledstva.Zbog toga se prva faza u razvoju nu`nog nasle|ivawa izove formalnim nu`nim naslednim pravom.

Posledice izostavqawa najbli`ih srodnika iz tes-tamenta, bile su razli~ite zavisno od toga, kojeg je srod-nika, ostavilac izostavio. Ako je zavje{talac zaobi{aosina u svom zavje{tawu, onda je ono (zavje{tawe – S. M.) ucjelini ni{tavo i primjewuje se intestatsko nasle-|ivawe. Ako je zavje{talac mimoi{ao nekog drugog odnaslednika iz kruga sui heredes, vr{ena je ispravka, pa sumimoi|eni dobijali ''ili zajedno sa postavqenim nasle-

190) A. Romac, Rimsko pravo, str. 381.

81

dnikom svoj dio (kada je naslednik bio jedan od osoba izprvog naslednog reda – suus heres), ili pak polovinu os-tavine (ako je postavqeni naslednik bio extraneusheres)''.191)

Zavje{talac je, pored toga, mogao iskqu~iti iz na-sledstva (exheredatio), bilo kojeg ili sve svoje srodnike,bez obaveze da nazna~i razloge, zbog kojih je to u~inio. Is-tina, sin je morao biti iskqu~en poimeni~no, a svi osta-li naslednici su iskqu~ivani op{tom formulom.

Civilno pravo je u krug lica koja su imala pravo dabudu pomenuta u testamentu, ubrajalo sinove ostavioca,koji su poimeni~no morali biti imenovani, dok je za os-tale ~lanove porodice bila dovoqna op{ta formula: ''os-tali neka budu li{eni nasle|a – ceteri exheredessunto''.192)

Aktivno{}u pretora pro{iren je krug lica koja suimala pravo na poimeni~no pomiwawe u testamentu, takoda su to pravo imali svi mu{ki potomci ostavio~evi, bezobzira na to da li se nalaze u porodici ili su iz we iza-{li emancipacijom ili adopcijom. Va`e}a pravila nu-`nog naslednog prava, pretor je, dakle, protegao na svepripadnike prvog naslednog reda na osnovu pretorskogprava (unde liberi). Pretor je to postigao na na~in {to jezaobi|enima davao bonorum possessionem contra tabulus –dr`avinu uprkos testamentu, u visini naslednog dijelakoji bi mu pripao po intestatskom nasle|ivawu.193) O~i-gledno je da ovakva oporuka nije u cjelosti poni{tavana,ve} samo u dijelu u kojem su bili o{te}eni naslednici popretorskom pravu. Pretor je u pravni `ivot Rimqanauveo i na~elo, da se iskqu~ewe iz nasledstva svih mu{kihpotomaka mora izvr{iti poimeni~no (nominatim), za`enske srodnike bila je predvi|ena op{ta formula. Lakoje primijetiti, da su `enski srodnici i daqe mogli biti

191) Isto, 381.192) O. Stanojevi}, n.d., 2001, str. 242. 193) Isto, 242; A. Romac, Rimsko pravo, str. 381, Edictum per-

petuum, III dio, tit. XXV, § 142.

82

iskqu~eni iz nasle|a na uobi~ajeni na~in (op{tom for-mulom), ~ime su ovi srodnici stavqani u nepovoqnijipola`aj u naslednom pravu i pravu uop{te. Ovu nepravduje otklonio tek Justinijan izjedna~iv{i sve ostavio~evepotomke ne osvr}u}i se na pol.

2. Materijalno nu`no nasledno pravo

Istorijski posmatrano, ovo pravo je, mla|e od for-malnog prava. Wegovu sadr`inu ~ini pravo izvjesnog kru-ga lica da budu i pomenuti u testamentu i da dobiju na-sledni~ki dio iz zaostav{tine ostavioca. Tvorci ovogprava bilu su pretor, pravna nauka i imperatorove od-luke. Pretor je, dok je egzistiralo samo formalno nu`nonasledno pravo, da bi otklonio wegove nedostatke odre-|enim licima, koje ostavilac nije pomenuo u testamentu,na odre|enom dijelu zaostav{tine davao dr`avinu dobara– bonorum possessio contra tabulus (dr`avina nasuprottestamentu). Pretor je na ovo bio prinu|en, da ne bini{tio testament civilnog prava.

Pojava formalnog i materijalnog nu`nog naslednogprava rezultat je promjene u na~inu proizvodwe, {irewuprivatnog vlasni{tva, promjena u porodi~nim odnosima,religijskim i moralnim shvatawima i shvatawima javnogmwewa o neophodnosti naslednopravne za{tite najbli-`ih srodnika ostavioca194) od ostavio~evog lakomisle-nog raspolagawa porodi~nom imovinom. Ostavilac nijevi{e mogao zloupotrijebiti prava koja je imao, nijemogao naru{iti interese najbli`ih srodnika, izosta-vqaju}i ih ili ih neosnovano li{avaju}i nasledstva. Us-tanovom tzv. nu`nog naslednog prava, ~ija je su{tinaograni~ewe pune slobode testirawa, efikasno je {ti}en

194) A. Romac, n.d., str. 380–383; D. Stoj~evi}, Rimsko privat-no pravo... str. 173–175; O. Stanojevi}, n.d., 2001, str. 242–243; D.Stoj~evi}–A. Romac, Dicta et regulae iuris, Beograd, 1984, str. 19–20; A.Romac, Rje~nik rimskog prava, Zagreb, 1983, str. 438–439.

83

interes odre|enog kruga najbli`ih ostavio~evih srodni-ka.

Pro{lo je dosta vremena dok se nije u~vrstilo sh-vatawe koja to lica imaju pravo na nu`ni nasledni~kidio. Nu`ni naslednici bili su: potomci, preci i osta-vio~eva bra}a i sestre. Nu`ni naslednici mogli su dabudu i polubra}a i polusestre, ukoliko je zaostav{tinunaslijedila ''nedostojna osoba'' – turpis persona, a to sunaj~e{}e: podvoda~i, glumci i cirkuske igra~ice. U po-~etku nije bilo jasno koliki dio mora dobiti nu`ninaslednik. Vremenom su centumviralni sudovi, koji suina~e bili nadle`ni da o ovome odlu~uju, pod uticajempravne nauke, prihvatili analogno re{ewe iz lex Falcidiakoji se odnosio na legate, odredili da taj dio bude ~etvr-tina onoga dijela {to bi dobili intestatski naslednicikao svoj zakonski dio.

Pravo na nu`ni dio moglo se ostvariti tu`bom, kojase zvala querela inifficiosi testamenti – tu`ba zbog nedoli-~nog pona{awa, jer je bilo ukorijeweno mi{qewe da os-tavilac postupa suprotno moralu (inofficiosus), ako neprihvata prirodne obaveze prema srodnicima. Nijepoznato, kojim je sve srodnicima u po~etku bilo dozvo-qeno kori{}ewe ovog pravnog sredstva. Od kraja kla-si~nog perioda, ovo pravo su imali: potomci, preci,bra}a i sestre zavje{taoca.195) Pravo na podizawe tu`be,imali su samo oni, koji bi naslijedili ostavinu zavje-{taoca i bez zavje{tawa – dakle, zavje{tao~evi zakonskinaslednici.

Qurella inofficiosi testamenti, predstavqala je tu`busupsidijarnog karaktera, jer se mogla koristiti, samo on-da, ako nije bilo nekog drugog pravnog sredstva, kako binajbli`i srodnici realizovali svoje pravo na nu`ninasledni~ki dio.196) Ova tu`ba je strogo li~nog karak-tera – actio vindictam spirans, {to zna~i da nije bila nas-

195) A. Romac, n.d., str. 382; O. Stanojevi}, n.d., 2001, str. 243. 196) Isto.

84

lediva, zastarijevala je za dvije godine, a po Justi-nijanovom pravu za pet godina, od dana kada je testamenta-lni naslednik stekao nasledstvo. Rimski su pravnicismatrali da je pater familias, koji najbli`im srodnicimane ostavi nu`ni nasledni dio, ne postupa u skladu sa mo-ralom i ne po{tuje prirodne obaveze prema svojim naj-bli`im srodnicima, u najmawu ruku van uobi~ajenog psi-hi~kog stawa.197) Pokretawe ove tu`be nosilo je velikirizik za tu`ioca, ako ne uspije u sporu stizala ga jemoralna kazna. Pored toga, progla{avan je nedostojnimza nasle|ivawe bilo ~ega, po bilo kom osnovu iz zaosta-v{tine, jer se ogrije{io o pijetet prema pokojniku.

Vremenom je sazrelo mi{qewe, da je ponekad sasvimopravdano iskqu~iti iz nasledstva i najro|enijeg. Tre-ba razrije{iti moralnu dilemu, ima li sin pravo da zah-tijeva nu`ni nasledni dio, a poku{ao je da ubije oca ilije pak anga`ovao pla}ene ubice, kako bi izvr{ili ono{to je on smjerao. Justinijan je ta~no pobrojao uslove podkojima je neko mogao biti li{en nu`nog naslednog dijela.

Justinijan je ponovo uredio nu`no nasledno pravo,''svojim Novelama 18 iz 536. godine i 115 iz 542. godine,ali na prili~no nejasan i zakonodavno gledano ne naj-sretniji na~in''.198)

Justinijan propisuje da nu`ni nasledni dio, do~etvoro djece iznosi tre}inu, a preko toga polovinu neza-vje{tanog naslednog dijela djeteta. Desi li se pak da za-vje{talac ostavi ne{to nu`nim naslednicima, onda oniimaju pravo da zahtijevaju samo nadopunu do nu`nog dije-la – ad supplendam legitimam,199) upotrebom tu`be actiosuppletoria. Ukoliko je zavje{talac, u zavje{tawu po-tpuno zaobi{ao svoju djecu, a ako wih nema onda ro-diteqe, odnosno bra}u i sestre, bez vaqanog razloga, ondaje zavje{tawe ni{tavo u onom dijelu koji se odnosi naimenovawe naslednika, zbog ~ega se na nasledstvo pozi-

197) O. Stanojevi}, n.d., 2001, str. 243. 198) M. Boras, L. Margeti}, n.d., str. 275. 199) Nov. 115, 5.

85

vaju zakonski naslednici, dok ostala nare|ewa iz za-vje{tawa poput: zapisa, manumisije robova i odre|ivawatutora, zadr`avaju prvobitnu pravnu vaqanost.

@eli li ipak zavje{talac, da wegovo zavje{tawe,kojim je povrijedio pravo nu`nim naslednicima na wihovnu`ni nasledni~ki dio, ostane na snazi, ostavilac morau zavje{tawu navesti razlog iskqu~ewa iz nasledstva, dokzavje{tajni naslednik mora taj razlog i dokazati, ako ganu`ni naslednik osporava.

Justinijan je razloge iskqu~ewa iz nasledstva de-taqno nabrojio, propisuju}i ~etrnaest takvih razlo-ga,200) ali uprkos tome, ovo nabrajawe predstavqa lo{ezakonodavno re{ewe,201) zato {to je `ivot mogao name-tnuti i druge sasvim opravdane razloge, koje sudija nijesmio uzeti u obzir, jer ga je u tome spre~avalo zakono-dav~evo nabrajawe razloga eksheredacije.

Justinijan je sa`eto kazano: izvr{io korjenite re-forme nu`nog naslednog prava, ponajprije zbog toga {toje zabranio upotrebu querellae, ukoliko je nu`ni nasled-nik dobio bilo {to od ostavioca. Jednom novelom, Jus-tinijan je povisio nu`ni dio na polovinu, promijeniokrug lica koja se smatraju naslednicima, tako da senu`nim naslednicima smatraju descedenti i ascedenti(ovi drugi, samo ako nema potomaka). Obrazla`u}i ra-cionalni rezon pove}awa nu`nog naslednog dijela, Jus-tinijan ka`e da je rije{io da tu odredbu koriguje, kakoubudu}e taj propis ne bi ''gledali crvene}i se''.202) Pitawenu`nog naslednog dijela, veliki zakonodavac je rije{iona slede}i na~in: ako otac ili majka ima jedno, dvoje, tro-je ili ~etvoro djece, onda im se mora ostaviti jednatre}ina ostavine, a ne samo tri uncije.203) To zna~i da imse moraju ostaviti, ~etiri uncije ostavine i to je visina

200) Nov. 115, 3.201) Zacharia v. Lingenthal, n.d., II, str. 170 – 171.202) Nov. 18, c. 1. 203) Tri uncije su jednake jednoj ~etvrtini (quarta legitima) os-

tavine, a ~etiri uncije jednoj tre}ini.

86

nu`nog dijela za pomenuti broj djece.204) Ako roditeqibudu imali vi{e od ~etvoro djece, onda im moraju ostavi-ti polovinu cijele imovine, tako da wihova ukupnaobaveza zaustavqa na broju od {est uncija.205)

Nu`ni dio nije mogao biti bilo ~im optere}en, alije mogao biti predmet bilo kojeg pravnog posla, ~ak i uformi darovawa me|u ̀ ivima. Nu`ni naslednik je po Jus-tinijanovom pravu, mogao biti li{en prava na nu`ni dio''samo na temequ opravdanih razloga koji su bili taksa-tivno nabrojeni''.206)

Na podlozi onoga {to je re~eno o nu`nom naslednompravu, izvodimo zakqu~ak koji se mo`e sa`eto izraziti sadvije–tri re~enice. Najprije, pojava nu`nog naslednogprava, predstavqa su{tinski zaokret u ograni~avawupotpune slobode testirawa i nasledno-pravne za{titenajbli`ih srodnika ostavioca, od wegovog lakomislenograspolagawa porodi~nom imovinom. Zatim, istorijskirazvitak ove ustanove u rimskom pravu (kao i u kasnijimsistemima, sve do modernog doba), i{ao je putem smawewakruga lica koja se smatraju nu`nim naslednicima, uz is-tovremeno pove}awe nu`nog naslednog dijela.

III TESTAMENTI FACTIO – CAPACITAS – INDIGNITAS

Kada je o pravnoj vaqanosti zavje{tawa rije~, ondaponajprije treba ustanoviti, da li zavje{talac, koji gasa~iwava ''ima sposobnost za pravqewe testamenta''.207)Kada se to ustanovi, utvr|uje se da li je zavje{tawe sa~i-weno, saglasno odredbama civilnog prava, osim za vo-jnike, zavje{taoce, kojima je dopu{teno da zavje{tawe mo-

204) Nov. 18, c. 1. 205) To zna~i kad postoji ~etvoro i vi{e djece, nu`ni dio je ra-

van polovini ostavine. 206) A. Romac, Rimsko pravo, str. 383. 207) Gaj, Institucije, II, 114.

87

gu praviti na wima najprikladniji na~in, ''zbog toga {tosu nevi~ni pravu''.208)

Zavje{tawe nije mogao sa~initi ni maloqetnik, pamakar, bio i lice sui iuris, jer jo{ ne posjeduje sposobnostpunog rasu|ivawa.209)

Dr`alo se, da: sin, tu|i rob, posmr~e i gluvi, imajutestamenti factio, pa ~ak i da ne mogu sami sastavqati za-vje{tawe, ali mogu za sebe i druga lica sticati prava naosnovu zavje{tawa.210)

Pod pojmom testamenti factio klasi~no pravo je po-drazumijevalo sposobnost ostavioca da sa~ini pravnovaqanu oporuku. Po{to je testament veoma va`an akt vo-qe, za wegovo je sastavqawe bila predvi|ena naro~itaforma. Pravna i poslovna sposobnost ulazi u red op{tihuslova za sastavqawe testamenta, uz postojawe i posebnihuslova. Rimski pravnici za sposobnost pravqewa testa-menta koriste rije~ capacitas ili testamenti factio. Post-klasi~no pravo koristi isti izraz i za sposobnost daneko bude tastamentalni naslednik. Pandektisti praverazliku izme|u ova dva pojma, tako da za sposobnost prav-qewa testamenta koriste izraz testamenti factio activa, aza sposobnost testamentalnog nasle|ivawa testamenti fac-tio passiva.

1. Testamenti factio activa

Po{to je pravqewe testamenta, bio iskqu~ivipravni posao civilnog prava, zbog toga je aktivna testa-mentifikacija – testamenti factio activa, bila ovla{}ewesamo punoqetnih rimskih gra|ana, koji su bili sui iuris,izuzimaju}i vojnike, koji su mogli biti alieni iuris. Licekoje nije imalo poslovnu sposobnost (maloqetno, du-

208) Isto, II, 114.209) Ulpiani, Reg. 20, 12. (Collectio Librorum Iuris Anteiustiniani, in

Usum Scholarum, Ediderunt, Paulus Krueger, Theodorus Mommsen, Guilel-mus Studemund, Berolini, Apud Weidmannos, 1878.

210) D. 28, 1, 16.

88

{evno bolesno i sl.), ili mu je pak poslovna sposobnostbila ograni~ena (prodigus, intestabilis), tako|e nije imaloaktivnu testamentifikaciju.211) Jasno je, dakle, da jetestamenti factio activa, u`i pojam od pravne ili poslovnesposobnosti.

Vremenom se, me|utim, krug lica kojima sastavqawetestamenta nije bilo dopu{teno, mijewao. Re~eno je ve}(vidi str. 63), da testament calatis comitis, nijesu moglisastavqati plebejci i ̀ ene, jer im je pristup kurijatskimskup{tinama bio zabrawen. Polo`aj plebejaca kasnije jebitno poboq{an, jer su dobili mogu}nost da koristemancipatio familiae i sastavqaju pretorove forme testa-menta.

Kada je o `enama rije~, wima je u starom pravu tutorlegitimus, mogao zabraniti pravqewe zavje{tawa, ~ak ikada su bile sui iuris.212) I ova zabrana se mogla izigrati,tako {to je sklapan prividni brak – coemptio in manum

testamenti faciendi gratia. Imperator Hadrijan dozvoqa-va `enama aktivnu testamentifikaciju, ali uz prethodnoodobrewe tutora. Poznato je da su djevice vestalke oduvi-jek imale pravo testirawa, a na osnovu Avgustovih kadu-karnih zakona, to pravo imaju ''i `ene sa ius libe-

rorum'',213) Justinijan izjedna~ava aktivnu testamenti-fikaciju `ena i mu{karaca.

Pravila koja reguli{u pitawe testamenti factio, spa-dala su u javno pravo – ius cogens, tako da strankamani{ta nije ostavqano na voqu, niti su one u tom pravcumogle bilo {ta promijeniti.214) Testamentifikacija iaktivna i pasivna, morala je postojati u momentu sa-~iwavawa testamenta i trajati sve do smrti, ina~e jetestament kasnije postajao ni{tavan.

211) A. Romac, Rimsko pravo, str. 376. 212) Isto, 376 213) Isto, 376. 214) Isto, 377.

89

@enama je pravo testirawa priznato u II vijeku n. e.Prvobitno je tra`eno odobrewe tutora, da bi kasnije`ene mogle raspolagati imovinom i bez tutorove saglas-nosti.

Klasi~no pravo bitno pro{iruje krug lica koja sumogla sastavqati testament, da bi krajem klasi~nog peri-oda pravo sastavqawa testamenta bilo priznato svim li-cima koja su imala imovinu i koja imaju pravno relevant-nu voqu. Od ovog pravila bili su izuzeti intestabiles, kojisu predstavqali takvu kategoriju qudi, koje je poga|alaposebna vrsta moralne diskvalifikacije, zbog toga {tosu odbili da svjedo~e bez opravdanog razloga. Oni koje jepoga|ala ova moralna sankcija, bili su li{eni mogu}nos-ti sastavqawa testamenta, a nijesu mogli biti ni testa-mentalni naslednici.215) Usled pojave nove religije io{trih borbi unutar we, oko prevlasti, pojavquju se raz-ni nevjernici, krivovjerci i otpadnici od vjere koji supored religijskih kazni, ka`wavani i ''oduzimawem pravana testament''.216)

2. Testamenti factio pasiva

Pasivna testamentifikacija ili sposobnost nekoglica da bude testamentalni naslednik, tako|e se razliko-vala od op{te pravne sposobnosti, a bila je bitno {iraod aktivne testamentalne sposobnosti.

Vokonijev zakon iz II vijeka stare ere zabrawuje`enama mogu}nost da budu testamentalni nasledniciostavilaca, koji su pripadali prvom cenzorskom redu(senatorski stale`), osim ako nije u pitawu supruga, k}er-ka ili sve{tenica – vestalka.

Dono{ewe ovog zakona dovodi se u vezu sa javnimdjelovawem ~uvenog, konzervativnog cenzora Katona, kojije va`io za nepotkupqivog borca protiv `enskog luksuza

215) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, 2001, str. 243. 216) Isto, 243.

90

i vrlog pristalicu starog morala i stare slave. Ovim za-konom `elio je da onemogu}i pripadnike najvi{ih dru-{tvenih slojeva da imovinu ostavqaju drugim ̀ enama, ve}jedino suprugama i k}erima. Ova zabrana nije bila dugogvijeka, jer je zakon vremenom pao u zaborav. Justinijanovozakonodavstvo, ne ograni~ava nasledna prava `ena.217)

Avgustovi `enidbeni zakoni (Lex Iulia de aduiteriis,Lex Iulia de maritandis ordinibus), sadr`e tako|e odre|enezabrane. Tako su mu{karci od 25 do 60 godina `ivota, a`ene od 20 do 50 godina, li{eni prava na nasle|e po tes-tamentu, ako nijesu bili u braku. Pored toga, i oni koji subili u braku, a nijesu imali odre|eni broj djece, gubilisu pravo da naslijede cjelokupnu imovinu. Imovina kojaje nastala na ovaj na~in zvala se kadukarna (~iji je nasled-nik otpao) i preuzimali su je drugi naslednici ilidr`avna blagajna. Po nazivu ove imovine (caduca), ovi sezakoni jo{ zovu i Avgustovi kadukarni zakoni.

Za naslednike nijesu mogle biti imenovane - nedovo-qno odre|ene osobe (personae incertae). U ovu grupu ulazepravna lica, bo`anstva i posmr~e (postumus), jer se nijeznalo kojeg }e pola biti, a nije mu se znalo ni ime. Doc-nije je i ovim licima priznato svojstvo testamentalnognaslednika. U personae incertae spadala su i one osobe~ije ime nije bilo mogu}e unaprijed utvrditi na nesporanna~in, zbog ~ega takvo imenovawe naslednika, ni po kla-si~nom pravu nije bilo pravno vaqano. I za~eto dijete jepo intestatskom nasle|ivawu moglo da dobije svoj dionasle|a, {to svjedo~i pravilo: Infans conceptus pro iamnato habetur quoties de commodo eius agitur – Za~eto di-jete smatra se za ve} ro|eno, ukoliko se radi o za{titi we-govih interesa. Ukoliko je testament ipak bio sa~iwen,tada ga je samo ro|ewe posmr~eta ~inilo ni{tavnim.218)Zato je, da bi se ovo izbjeglo, u klasi~nom periodu bilo

217) A. Romac, Rimsko pravo, str. 377. 218) O. Stanojevi}, n.d., 2001, str. 244.

91

dozvoqeno da se za naslednika imenuje posmr~e. Ime-novawe posmr~eta za naslednika, bilo je imenovawe pododlo`nim uslovima, ako se dijete `ivo rodi.

Za pasivnu testamentalnu sposobnost, nije se tra`iostatus lica sui iuris, zbog ~ega je za naslednika mogao bitiimenovan ''ne samo vlastiti nego i tu|i descedent''.219)Nije bila rijetka pojava da se za naslednika postavi so-pstveni rob, ako mu ostavilac istovremeno podari i slo-bodu. Imenovawe robova za testamentalne naslednikesvojih gospodara, naj~e{}e nije bilo motivisano zahva-lno{}u za obavqenu slu`bu, niti {irokogrudo{}u go-spodara, ve} namjerom da se na roba prebaci infamia, zbogprezadu`enosti. Po{to rob nije mogao odbiti prijem na-sle|a (rob je bio heres necesarius), poga|ale su ga posle-dice ste~aja ostavine zbog neizmirenih dugovawa. De-{avalo se da ostavilac za svog naslednika postavi tu|egroba, ali uz fikciju, da je wegov gospodar, prema osta-viocu imao pasivnu testamentalnu sposobnost.

Pasivna testamentalna sposobnost morala je posto-jati u trenutku sa~iwavawa zavje{tawa i trajati sve doprijema nasle|a.

Jedan od razloga, koji je li{avao naslednika pravana nasle|e na osnovu testamenta, bila je nedostojnost (in-dignitas). Istina, indignus je mogao biti imenovan zanaslednika, mogao je ~ak i ste}i ostavinu, ali nasle|e nijemogao zadr`ati, o ~emu izri~ito svjedo~i na~elo: Indig-nus potest capere, non retinere. Nedostojnost se cijenilana osnovu odnosa imenovanog naslednika prema ostav-iocu. Imovinu, ste~enu na ovaj na~in testamentom, uzima-la je dr`avna blagajna, jer je odnos izme|u postavqenognaslednika i ostavioca opravdavao weno oduzimawe. Tose de{avalo u slede}im slu~ajevima: kada naslednik na-tjera ili na drugi na~in prisili ostavioca da sa~ini tes-tament, li{i ga `ivota ili neosnovano pokrene tu`bu

219) A. Romac, Rimsko pravo, str. 377.

92

zbog nedoli~nog pona{awa (querella inofficiosi testame-nti).

Interesantno je napomenuti da staro pravo nije do-pu{talo testamentalna raspolagawa u korist dr`ave,grada, korporacije. Klasi~no pravo je napu{talo ovajprincip, polagano uzmi~u}i pred ovom zabranom, dok jepostklasi~no pravo, crkvu ne samo priznalo za nasledni-ka, ve} i favorizovalo, pa je na taj na~in crkva do{la uposjed imovine velikog broja vjernika.

Postklasi~no pravo, pod uticajem hri{}anskogu~ewa, zabrawivalo je jereticima, da nasle|uju imovinu.

IV NI[TAVOST I OPOZIVTESTAMENTA

Poznato je, naime, da je testament strogo formalanpravni posao. Zahtjeve koje je rimsko pravo postavqalo,kao uslov za vaqanost ovog pravnog posla, morali su bitiispuweni, kako sa ''~isto'' formalne, tako i sa wegove sa-dr`inske strane.

Rimski su pravnici govorili da zavje{tawe: ilinije pravnovaqano sa~iweno, ako ne sadr`i formalnostikoje zakon (pravo) tra`i, ili je ni{tavno, ako je (pri-mjera radi), sin, koji se nalazio pod o~inskom vla{}u mi-moi|en, ili da se zavje{tawe ukida – sa~iwavawem dru-gog, na osnovu koga neko postaje naslednik, ili ro|ewemsuus heresa, ili pak da naknadno postaje ni{tavno, jer seniko nije prihvatio nasle|a.220)

Vaqano sa~iweno zavje{tawe moglo je izgubiti pra-vnu snagu i na drugi na~in, kao na primjer, kad zavje{ta-lac posle pravqewa zavje{tawa do`ivi capitis deminutio,''a na koje na~ine ovo biva izlo`eno je u prvoj kwizi''.221)Gaj daqe razvijaju}i ovu tezu nastavqa: ''Za takav slu~aj

220) D. 28, 3, 1. 221) Gaj, Institucije, II, 145.

93

ka`emo da su testamenti postali ni{tavni, iako i onikoji su ukinuti postaju ni{tavi, a i oni koji su od po~et-ka nepunova`ni smatraju se ni{tavim, a za one, koji su pu-nova`no sa~iweni i potom zbog gubitka statusa po-ni{teni, mo`e se isto tako re}i da su ukinuti. Ali,budu}i da je pogodnije da se svaki pojedini slu~aj i na-zivom razlikuje, za neke testamente se ka`e da nisu puno-va`no sastavqeni, a za druge, koji su vaqano napravqeni,da su ukinuti ili poni{teni''.222)

Desi li se, pak, da se niko ne prihvati nasledstva,onda nijedna naredba u zavje{tawu ne proizvodi pravneposledice. Me|utim, ukoliko jedan od vi{e naslednikaprihvati nasledstvo, onda odredbe zavje{tawa o tutorst-vu, odmah postaju pravnovaqane, pa zato ne treba ~ekati,da se svi ostali prihvate nasledstva.223)

Zavje{tawe nije pravno vaqano i onda, kada za-vje{talac nije imenovao za naslednike lica koja su podwegovom vla{}u (sui), ili ih nije iskqu~io iz nasle|a(exheredare). Zna~i, ako je zavje{talac mimoi{ao ''svoje''(praeteritio) zavje{tawe je u cjelosti bilo ni{tavno ilise djelimi~no mijewalo, saglasno ovim pravilima:

- ako zavje{talac nije imenovao za naslednika sinapod svojom vla{}u ili ga, pak, nije poimeni~no (nomina-

tim) iskqu~io iz nasledstva, zavje{tawe je na osnovu ci-vilnog prava bilo nevaqano i primjewivalo se zakonskonasle|ivawe;

- ako zavje{talac nije imenovao za naslednike k}erili unuka, koji se nalaze pod wegovom vla{}u, ili barnije iskqu~io iz nasle|a op{tom formulom – ceteri

omnes exheredes sunto, zavje{tawe je vaqano, ali su k}i iunuk dobijali svoj zakonski dio, uz pretpostavku, da jezavje{talac imenovao za naslednika nekog ''svoga'' (suus),

222) Isto, II, 146.223) D. 26, 2, 9.

94

ustvari dobijali su polovinu ostavine, ako je zavje{talacimenovao za naslednika lice van porodice.224).

Rimsko je pravo, postavqalo brojne zahtjeve za va-qanost zavje{tawa. Tako je zavje{tawe u odre|enim pra-vnim situacijama, moglo biti nevaqano od samog po~etka– testamentum nullum, a de{avalo se da ni{tavost – testa-mentum infirmatum, nastupi i kasnije (testamentum rup-tum, testamentum irritum, testamentum destitutum).

1. Testamentum nullum

Testamentum nullum (testament ni{tav od po~etka).O ovom testamentu je rije~ onda, kada zavje{talac nijedovoqno vodio ra~una o zahtjevima forme pri sa~iwa-vawu testamenta.225) Naro~ito je to slu~aj, ako pravqewutestamenta ne prisustvuje tra`eni broj svjedoka, ako su zasvjedoke pozvana lica koja to ne mogu biti, kada testamentne sadr`i imenovawe naslednika, ili ako imenovawe nijeu~iweno na odgovaraju}i na~in, usled nepostojawa odre-|enih materijalnopravnih uslova za pravqewe testamen-ta (ako zavje{talac nema aktivnu testamentifikaciju –testamenti factio activa), ''ili ako su bile povrije|enenorme nu`nog naslednog prava''.226)

2. Testamentum ruptum

De{avalo se da zavje{tawe, koje je od po~etka bilova`e}e, kasnije postane neva`e}e, i to u dva slu~aja. Prvije, ako se poslije pravqewa zavje{tawa pojavi ostavio~evsuus heres, ro|ewe posmr~eta na primjer, kada se adrogiraodre|ena osoba, ili pak sklopi manus brak (`ena izovakvog braka je suus heres). Drugi slu~aj naknadne ni-{tavosti zavje{tawa, imamo onda kada zavje{talac na-

224) M. Boras – L. Margeti}, n.d., str. 194. 225) A. Romac, Rimsko pravo, str. 380. 226) Isto, 380.

95

pravi drugo, novo, zavje{tawe. Treba re}i da je u staro do-ba, to bio i jedini na~in stavqawa van pravne snage sa-~iwenog zavje{tawa. Zanimqivo je da je akt trebalo sa-~initi u istoj formi, ali sa suprotnim dejstvom – contra-

rius actus. Docnije je ova strogost ubla`ena, pa je sa~iwe-ni testament, mogao biti ukinut, zbog drugih razloga(o{te}ewe pe~ata ili potpisa svjedoka, otvarawem i sl.).

U postklasi~nom pravu sre}emo propise, koji vre-menski ograni~avaju pravnu vaqanost zavje{tawa, na tajna~in {to su imperatori Honorije i Teodossije II(418.n.e) propisali da zavje{tawe staro deset godina neproizvodi vi{e pravno dejstvo, pravdaju}i ovakvu odred-bu tvrdwom, da je te{ko pretpostaviti da bi posledwavoqa zavje{taoca tako dugo ostala na snazi, odnosno ne-promijewena. Justinijanovo pravo je tu odluku modifiko-valo na taj na~in, {to je odre|eno, da tako staro zavje-{tawe, zavje{talac mo`e opozvati u prisustvu tri svje-doka, zapisni~ki pred sudom ili drugim organom javnevlasti. Zna se da je u rimskom pravu va`ilo pravilo, da setestament mo`e uvijek opozvati, ostavilac se ~ak ''nije nimogao odre}i tog svog ovla{}ewa''.227) Opravdawa za ova-kvo stanovi{te na|eno je u pravilu da je qudska voqapromjenqiva, sve do posledweg ~asa `ivota – ambulatoriaest enim voluntas defuncti usque ad extremum vitae exitum.

3. Testamentum irritum

Ovaj testament je ni{tav, ako zavje{taoca kasnijezadesi capitis deminutio, ukoliko npr. zbog izre~ene kazneizgubi status slobodnog ~ovjeka – status libertatis, kao ionda, kada zbog adrogacije postane osoba alieni iuris. Za-vje{tawe je tako|e bilo ni{tavo, ako bi zavje{talac,ina~e rimski gra|anin, pao u ropstvo, jer se tada pri-mjewivala pretpostavka (fictio legis Corneliae), na osnovu

227) Isto, 380

96

koje se smatralo da je rimski gra|anin, koji je dopao rop-stva, umro u ~asu zarobqavawa, kako bi se na ovaj na~insa~uvala pravna vaqanost ostavio~evog testamenta.228)

4. Testamentum destitutum

De{avalo se mada ne tako ~esto, da testament, koji jeprvobitno sa~iwen na pravno vaqan na~in, izgubipravno dejstvo (nedejstvuju}i testament), ako se niko odpostavqenih naslednika ili supstituta ne prihvatinasledstva, zbog toga {to nijesu htjeli ili nijesu mogli.Ni{tavost ovog testamenta, proizilazila je dakle iz~iwenice da ovaj pravni posao nije ostvario svoju os-novnu svrhu, a to je prenos prava i obaveza na naslednike.Rimski ga pravnici nazivaju testamentum destitutum

(nedejstvuju}i testament), ili testamentum desertum.

I ovaj je testament pod odre|enim uslovima, bilomogu}e napadati pomo}u querella inofficiosi testamenti.

5. Opoziv testamenta

Rimsko je zavje{tawe, opoziv pravni posao. Zbogtoga ono gubi vaqanost, ako ga zavje{talac opozove. Za-vje{talac na to ima pravo uvijek, sve dok je `iv.229)

De{avalo se da pravno relevantan testament ''budeukinut suprotnom voqom''.230) Nije dovoqno, me|utim, daga zavje{talac ukida, samo zato, {to on ne `eli da on idaqe proizvodi pravne posledice. ^ak i u onom slu~ajukad vrpca testamenta bude presje~ena on i daqe va`i naosnovu civilnog prava. Pa ~ak i onda kada neko uni{tiili spali plo~e zavje{tawa, ono {to zavje{tawe sadr`i

228) Isto, 77. 229) Ulp. D. 34,4,4: 'ambulatoria enim est voluntas defuncti usque ad

vitae supremum exitum’. 230) A. Romac, Izvori rimskog prava, Zagreb, 1975, str. 493.

97

ne gubi time svoju pravnu vaqanost, iako je u ovakvim si-tuacijama te{ko dokazivati wegov sadr`aj.231)

Ta wegova `eqa mora, dakle, biti izra`ena naodgovaraju}i na~in. @eqa zavje{taoca, da odredbe ve}sa~iwenog testamenta, daqe ne vrijede, ne}e dovesti dowegovog ukidawa. To se ne}e desiti, ~ak ni onda, ako za-vje{talac umjesto ranije napravqenog testamenta, za-po~ne da sastavqa novi, ali ga ne dovr{i ili zbog toga{to se pokajao ili {to ga je smrt pretekla, ili na osnovugovora u Senatu ''divi Pertinacis''232) (bo`anskog Pertinak-sa), ako nove plo~ice zavje{tawa ne budu sa~iwene uskladu sa pravnim propisima. Isto vrijedi i za ne-dovr{eno zavje{tawe, po{to se nedovr{eno zavje{tawe,van svake sumwe, smatra nevaqanim :''...nam imperfectum

testastamentum sine dubio nullum est''.233)

Desi li se, pak, da je u zavje{tawu ne{to namjerno iz-brisano, onda one, koji pokre}u spor, treba odbiti prig-ovorom, a ako je brisawe plod slu~aja, a ne namjere, ondase tu`ioci ne mogu odbiti, bez obzira na to, da li se iz-brisano mo`e ili ne mo`e pro~itati, jer i kada nedostaje~itavo zavje{tawe, nesumwivo je vaqano sve {to je u wemunapisano. Ako je zavje{talac ne{to izbrisao ne trebadozvoliti tu`bu, ''si vero alius invito testatore, non de-

negabuntur''234) (ali ako je to u~inio neko drugi, protivvoqe zavje{taoca, dozvolit }e se tu`ba – doslovno: non

denegabitur, ne}e se odbiti). Staro civilno pravo tra`ilo je odre|ene uslove da

bi se zavje{tawe moglo opozvati, kao {to su: pravqewenovog i istovjetnu formu civilnog prava, tra`enu za ovajpravni akt. Kasnije je ukorijeweno na~elo da: kasnije za-vje{tawe, uvijek i u cjelini ukida ranije.

231) Gaj, Institucije, II, 151.232) Justiniani, Inst. 2, 17, 7. 233) Justiniani, Inst. 2, 17, 7. 234) D. 28, 4, 1, 3.

98

Rimska jurisprudencija, pretorsko pravo i carskozakonodavstvo, dozvolili su i neke druge forme opozivazavje{tawa. Vi{e se za opozivawe zavje{tawa nije tra-`ilo, samo, sa~iwavawe novog, nego i druge zavje{tao~eveizjave voqe o opozivu, a prije svega, ako zavje{talacnamjerno uni{ti pismeno zavje{tawe, otkine pe~ate, ra-skine vrpcu, precrta sva ili samo neka nare|ewa u svomzavje{tawu i sl.

V OSTALA NARE\EWA ZAVJE[TAOCA

Pored imenovawa naslednika, kao temeqa i glave te-stamenta (po mi{qewu rimskih pravnika), ovaj akt je ~es-to sadr`avao i neka druga raspolagawa ostavioca, kao{to su legati, fideikomisi i poklon za slu~aj smrti o~emu }e biti ne{to vi{e rije~i u redovima koji slijede.

1. Legati

Legat (legatum), vu~e svoje porijeklo od rije~i lex –zakon, ali izgleda da je legare u Zakonu XII tablica, po-drazumijevalo svako testamentalno raspolagawe.235) Le-gat je formalna, jednostrana izjava posledwe voqe za-vje{taoca, priznata civilnim pravom, kojom on nare|ujetestamentalnom nasledniku, da iz naslije|ene imovine danekom tre}em licu, neku korist, odnosno odre|eno pravoili pak stvar.

Legatar se u ne{to kasnijoj pravnoj teoriji nazivai honoratom (honoratus – nagra|en, po~a{}en), zato {toje iz legata stekao neku korist, za razliku od lica opte-re}enog legatom, koji se naziva oneratom (oneratus – du-`an, optere}en), potpuno u skladu sa wegovom obavezom damora izvr{iti legat.

Legati su, dakle, imovinska raspolagawa putem tes-tamenta, koja kao i nasledstvo proizvode pravno dejstvo,

235) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, 2001, Beograd, str. 244; A.Romac, Rimsko pravo, str. 391.

99

poslije smrti ostavioca. Iz re~enog proizilazi da jelegat bio mogu} samo kod testamentalnog nasle|ivawa.236)Zato je odre|ivan u testamentu, a izuzetno i u kodicilu,koji je morao biti potvr|en testamentom.

Legat se od nasle|a razlikuju po tome, {to pred-stavqa singularnu sukcesiju, zato {to legatar dobija jed-no ili eventualno nekoliko prava, za razliku od na-slednika, koji nastavqa li~nost zavje{taoca. Uz to, lega-tar je naj~e{}e lice, koje ne ulazi u krug naslednika.237)Predmet legata mogu biti: stvari, novac ili neka drugakorist, oprost duga na primjer. Naj~e{}i korisnicilegata su fizi~ka lica, a ponekad i poneka institucija.

Legatar je isto kao i testamentalni naslednik, mo-rao imati pasivnu testamentifikaciju prema zavje{ta-ocu. Za legatara je karakteristi~an paralelizam forme,koja se tra`ila za postavqawe testamentalnog nasledni-ka. Legati se odre|uju poslije imenovawa naslednika. Znase da ako ovog imenovawa nema, testament nije vaqan, pasamim tim ni legati, {to u modernim zakonodavstvimanije slu~aj. Izuzetno ''legat mo`e biti odre|en i u poseb-nom dokumentu koji se prila`e uz testament, tzv. kodici-lu. Ukoliko je prona|en kodicil uz testament, a o wemunema re~i u samom testamentu, takav kodicil se zove neo-veren, a ako se pomiwe, onda je overen''.238) Legatiodre|eni u neovjerenom kodicilu ne proizvode pravneposledice.

Legat je pravni posao, koji je sli~an ugovoru o pok-lonu, a naro~ito, poklonu ''za slu~aj smrti'' – donatio mor-tis causa, uz postojawe o~ite razlike. Legat predstavqajednostranu izjavu voqe ostavioca, a poklon podrazumije-va saglasnost voqa ugovornih stranaka.239)

Za razliku od teorije, gdje je povu~ena o{tra grani-ca izma|u legata i nasledstva, u praksi susre}emo forme,

236) Isto. 237) Isto. 238) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2001, str. 245. 239) Isto, 244.

100

koje je te{ko svrstati u jednu ili drugu grupu. Poznato je,da od postklasi~nog perioda i naslednici mogu dobitineke stvari iz ostavine, kao {to i kod legata postojeodre|ene obaveze, koje padaju na teret legatara.240) Takavje legatum sub modo (da podigne spomenik ostaviocu, naprimjer). Ova obaveza, ipak ne predstavqa novi legat, jerrimsko pravo ne dozvoqava ono, {to neka savremenaprava dopu{taju – sublegat. Ono na osnovu ~ega rimskipravnici prave razliku, izme|u naslednika i legatarajeste to {to naslednik, produ`ava li~nost dekujusa i svawegova prava i obaveze, koji su prenosivi, dok legatardobija samo neka prava, a mogu}e su i obaveze.

1.a. Vrste legata

Staro rimsko – civilno pravo poznavalo je ~etirivrste legata, koji su dobili ime po rije~ima koje je za-vje{talac upotrebqavao pri odre|ivawu legata, odnosnoprema na~inu pravne za{tite pojedinih legata. Istina je,da je rimsko klasi~no pravo, bilo privr`eno formi vi{edeklerativno, nego su{tinski, ''kod legata je na~in odre-|ivawa bio veoma va`an''.241) To je i{lo toliko daleko daje od upotrijebqene rije~i zavisila pravna vaqanostlegata.

Od ~etiri vrste legata, koje sre}emo u uxbenicima,dvije su bile maweg zna~aja i rano su prestale da se ko-riste. Civilno pravo je poznavalo ~etiri vrste legata,~ije je pravno dejstvo zavisilo od toga, koje }e rije~i bitiupotrijebqene prilikom wegovog odre|ivawa. U pitawusu ove vrste legata: legatum per vindicationem, legatum perdamnationem, legatum sinendi modo i legatum per praecep-tionem.

1. Legatum per vindicationem odre|ivan je rije~imado – ''dajem'' ili lego – ''legiram'' i davao je legataru svo-

240) Isto, 245. 241) Isto, 245.

101

jinu nad nekom stvari ili pak neko drugo stvarno pravo,kao pravo slu`benosti na primjer. To je razlog zbog kojegje zavje{talac morao biti vlasnik legirane stvari, kakou momentu pravqewa zavje{tawa, tako i u ~asu wegove sm-rti ''osim generi~nih stvari, koje su mu morale pripadatiu momentu smrti''.242) Legatar je postojao sopstvenikstvari smr}u ostavioca (neki pravnici smatraju – otva-rawem testamenta), a da je pri tom bez zna~aja ~iwenica u~ijim se rukama legirana stvar nalazi ''i bez pomo}inaslednika ili bilo kog drugog mo`e da zahteva stvar svo-jinskim tu`bama''.243) Ova je forma legata, davala ovla-{}ewe legataru, da odmah poslije delacije realizuje svojepravo koriste}i rei vindicatio ili vindicatio servitutis,zato {to je ova vrsta legata imala neposredno stvarno-pravno dejstvo.

2. Legatum per damnationem proizvodio je obliga-ciju, koja je padala na teret naslednika, jer je bio obave-zan, da legataru iz zaostav{tine preda legiranu stvar.Ova vrsta legata ustanovqava se rije~ima: heres meus

dare damnes esto – neka moj naslednik bude obavezan da dâ.Ovaj legat uspostavqa obligacioni odnos izme|u nasled-nika i legatara, koji ne mo`emo svrstati u delikte, jernema protivpravne radwe, a ni u kontrakte, jer izme|ustranaka nema saglasnosti voqa, nego u kvazikontrakte.

Ovaj legat, ne daje legataru neposredna svojinska ov-la{}ewa ili neko drugo stvarno pravo, ve} mu jedino doz-voqava, da pomo}u tu`be quasi ex contractu, zahtijeva danaslednik izvr{i svoju obavezu, prema wemu, na na~inkoji je odredio zavje{talac.244) Predmet ovog legata, mo-gle su biti stvari ukqu~uju}i i budu}e, a i odre|ena pra-va, kao i neka druga radwa ili propu{tawe, pa ~ak '' i

242) A. Romac, Rimsko pravo, str. 391–392. 243) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2003, str. 308. 244) A. Romac, n.d., str. 392.

102

osloba|awe od duga (liberatio legata) koji je legatar imaoprema ostavitequ''.245)

Postojali su i neki drugi oblici ovog legata, kaoonaj nazvan: legatum per partitionem, na osnovu kojeg jelegatar dobijao odre|eni dio zaostav{tine, jednu polo-vinu, na primjer, ali i pored toga nije postojao univer-zalni, ve} samo singularni sukcesor. Za ostvarewe svojihprava, legatar je mogao podi}i actio ex testamento. Desilise, pak, da naslednik neosnovano pobija svoju obavezu, os-uda je glasila in duplum.

3. Legatum sinendi modo nalagao je nasledniku oba-vezu, da obavezno dopusti (sinare – dopustiti) legataru re-alizaciju svog prava, odnosno da uzme legiranu stvar. Dokse kod prethodnog legata, obaveza naslednika, sastoji u~iwewu (in faciendo), kod ovog legata, obaveza opte-re}enog naslednika, sastoji se u trpqewu, ne~iwewu (innon faciendo).

4. Legatum per praeceptionem ustanovqavao je pravojednom od sanaslednika, da mo`e izabrati neku stvar, kojakasnije ne bi ulazila u ostavinsku masu, tj. bila bi izuze-ta iz diobe. Ovakav koncept ovog legata, odgovara u~ewusabinijanaca, dok su prokuleanci ovaj legat poisto-vje}ivali sa legatum per vindicationem, zbog ~ega je mogaobiti ustanovqen i u korist tre}ih lica, a ne iskqu~ivosanaslednika.

Vremenom je granica izme|u pojedinih vrsta legatabivala sve tawa.246) Prvo je do{lo do pribli`avawalegata, koji su proizvodili stvarnopravno dejstvo (lega-tum per praeceptionem i legatum per vindicationem), a kas-nije i onih sa obligacionopravnim posledicama (lega-tum sinendi modo i legatum per damnationem). Po{to je,zbog {irine sadr`aja legatum per damnationem naj~e{}ebio u upotrebi, imperator Neron (SC Neronianum), je od-

245) Isto, 392 246) Isto, 392.

103

lu~io, da se legat, koji nije ostavqen u propisanoj formi,ima smatrati da je ostavqen u formi legata per damna-tionem. Na ovaj na~in omogu}ena je konverzija formalnoni{tavih legata u naj~e{}e upotrebqavanu formu lega-ta.247)

Postklasi~no pravo, vi{e ne zahtijeva upotrebu od-re|enih rije~i, {to zna~i da forma gubi prvobitni zna-~aj, pri konstituisawu legata, tako da je stvorena jedin-stvena forma legata, i on je sada zavisno od sadr`aja, a nevi{e od forme, prizvodio stvarnopravne ili obligaci-onopravne posledice. Saglasno tome, legatar je za real-izaciju svog prava, na raspolagawu imao ova pravna sred-stva: actionem in rem ili actionem in personam.

Kada je o predmetu legata rije~, treba re}i da je onnaro~ito u ranije doba zavisio od vrste legata (kod legataper vindicationem, per praeceptionem i sinendi modo), popravilu bila neka stvar ili stvarno pravo, za razliku oddamnacionog legata, ~iji su predmet mogle biti najraz-li~itija prava i obaveze, pa ~ak i opro{taj duga i sl.Kada je predmet legata generi~no odre|ena stvar, pravoizbora pripadalo je nasledniku, kod damnacionog, a lega-taru kod vindikacionog legata. De{avalo se da zavje{ta-lac pravo izbora (legatum optionis), dâ legataru, a moglose desiti da se pravo izbora dâ nekom tre}em licu.

2.a. Sticawe legata

Da bi legatar mogao ostvariti svoje pravo, odnosnoda bi mogao ste}i legat, bilo je nu`no da zaostav{tinapripadne testamentalnom nasledniku i da se on prihvatinasledstva. Pored ovoga za sticawe legata, va`nu ulogu suigrali i rokovi, koje je rimska pravna teorija nazivala:dies cedens i dies veniens.

1. Dies cedens, nastupa po pravilu u momentu delaci-je, odnosno smrti zavje{taoca. Od tog momenta legatar do-

247) Isto, 392.

104

bija pravo sticawa legata, koje je moglo pre}i i na wegovenaslednike. Ukoliko je ''legat ostavqen pod suspenzivnimuvjetom, legatar je morao do`ivjeti ispuwewe tog uvjeta,jer ina~e to wegovo pravo nije bilo nasledivo''.248) Ako jelegat vezan za odre|eni rok onda je dies cedens nastupaoodmah, zajedno s delacijom, a kad rok nije odre|en, legatarje svoje pravo sticao poslije isteka tog roka, {to }e re}iisto kao kod suspenzivnog uslova.

2. Dies veniens, je nastupao u ~asu kada naslednikprihvati nasledstvo. To je momenat od kojeg legatar mo`erealizovati prava, na koja ga legat ovla{}uje.249) Uko-liko je i dies veniens, vezan za rok ili uslov, onda jetra`eno da rok istekne, a uslov se ispuni.

3.a. Ograni~ewe legata

Gaj na jednom mjestu ka`e, da se fidiekomisom mo`eostaviti, kako stvar, koja pripada zavje{taocu, tako istvar, koja pripada nasledniku, legataru, pa i bilo komdrugom.250) Moglo se zahtijevati, da legatar ustupi ne sa-mo onu stvar, koja mu je legirana, nego i neku drugu, bezobzira da li pripada samom legataru ili je tu|a. Pritome se moralo voditi ra~una, da stvar ne prelazi vrijed-nost stvari dobijene po zavje{tawu, ako je ova vrijednostve}a, onda je takva naredba ni{tava.251)

Nasle|ivawe porodi~ne imovine ponekad nije pred-stavqalo, naro~itu imovinsku privilegiju za nasled-nike. Stari nazori i stare vrijednosti, gube nekada{wisjaj, tako da ''zaostav{tina bez porodi~nog kulta'',252)predstavqa ono {to Rimqani `eqno o~ekuju ili sa ze-bwom, ako je nasle|e optere}eno ovom obavezom. Kako od-

248) Isto, 393. 249) Isto, 393. 250) Gaj, Institucije, II, 2, 261. 251) Isto, II, 2, 261. 252) Citirano prema O. Stanojevi}u, Rimsko pravo, Beograd,

2003, str. 308.

105

r`ati porodi~ni kult, ako je zaostav{tina prezadu`ena,tako da ova plemenita obaveza, predstavqa pravi ''namet''za naslednike.

Ovakve situacije nagonile su neke naslednike da oz-biqno porazmisle, da li }e prihvatiti nasle|e ''ako je do-bit mr{ava, a tereti veliki''.253) Me|utim, nijesu svi na-slednici imali pravo izbora, ve} su se neki od wih mo-rali prihvatiti nasledstva. Wihov naslednopravni po-lo`aj je mogao biti dvostruko ote`an, kako zbog male po-rodi~ne imovine, tako i zbog velikih obaveza, koje suustanovqene u korist singalarnih sukcesora, legataraprije svih. To je bio osnovni razlog zbog ~ega su testa-mentalni naslednici sve ~e{}e odbijali da prihvate nas-ledstvo, pa su na nasle|e pozivani intestatski nasled-nici, tako da legati gube na zna~ewu, zato {to se zavje-{tawe nije moglo izvr{iti.

U~estalost ovih pojava, nu`no je iziskivala odgo-varaju}u reakciju rimskog zakonodavca, koji se problem-om legata bavio u vi{e navrata, ograni~avaju}i wihovodejstvo. Motivi koji su proizveli reakciju zakonodavca,bili su dvojaki: s jedne strane trebalo je za{tititi na-slednika, a s druge onemogu}iti rastakawe ''imovine lu-krativnim poslovima''.254) Zakonodavac je zbog toga za-konima po~eo ograni~avati ''apsolutan ili relativaniznos legata''.255)

Izme|u pravila, koja ograni~avaju legat, apostro-firamo glasovito Katonovo pravilo – regula Catoniana,koje glasi: quod ab initio vitiosum est, tractu temporis con-valescere nequit (ono {to je od po~etka bilo nevaqano, nemo`e protekom vremena postati vaqano), na osnovu kojegje legat i kasnije bio ni{tavan, ukoliko je ni{tavost pos-tojala u ~asu sa~iwavawa testamenta. Tako je na osnovuovog pravila, vindikacioni legat, bio ni{tav, ako legi-rana stvar nije postojala u trenutku sa~iwavawa za-

253) Isto, 308. 254) A. Romac, Rimsko pravo, str. 393 255) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2003, str. 308.

106

vje{tawa, bez zna~aja je weno kasnije pojavqivawe.256)Treba re}i da glasovito Katonovo pravilo, koje se od-nosilo samo na pitawe vaqanosti legata, kasnije preras-ta u op{te pravilo.257) Tako|e nijesu proizvodili pravneposledice ''legati ostavqeni kao neka vrsta kazne zanaslednike (legata poenae nomine relicta) te legati os-tavqeni neodre|enim osobama (legata incertis personis rel-icta)''.258) Ni{tavi su bili i oni legati, koji su ostavqenizavje{tawem, koje je naknadno postalo ni{tavo.

Stavqawe legata u zakonske okvire, prije svega jeposledica te`we zakonodavca da se nasledniku obezbije-di odre|eni dio nasledstva ''da on zbog preoptere}enostilegatima ne bi bio sveden, kako se u izvorima ka`e, samona prazno ime naslednika (inane nomen heredis)''.259)

Prva dva poku{aja nijesu ba{ proslavila zakono-davca, jer je Lex Furia testamentaria (done{en oko 200. g.pre n. e.), dakle, po~etkom druge polovine perioda repub-like), maksimirao iznos legata na 1.000 sestercija. Nijepro{lo mnogo vremena da bi se uvidjelo, da se ovaj zakon-ski propis mo`e lako zaobi}i. Vremenom je ovaj zakonprekriven velom zaborava. To je motivisalo zakonodavca,da napravi jo{ jedan korak naprijed u pravcu za{titenaslednika. Godine 169. pre n. e. u pravni `ivot Rimqanauveden je Lex Voconia, koji propisuje, da legatar ne mo`edobiti vi{e od naslednika iz ostavinske mase.260) Ni ovazakonska zabrana nije postigla svoju svrhu, jer je zavje{ta-lac mogao zaobi}i ovu zabranu, tako {to }e ostavitivi{e malih legata, i na taj na~in naslednikovu imovinusvesti na bagatelnu vrijednost.261)

256) A. Romac, n.d., str. 394 257) Ovo pravilo i Bogi{i} unosi u svoj Zakonik u sebi svo-

jstvenom stilu: ''[to se grbo rodi, vrijeme ne ispravi'', ~lan 1006.OIZ. (V. OIZ za Kwa`evinu Crnu Goru, jubilarno izdawe, 110. godi-na od prvog izdawa, Obod, Cetiwe).

258) Isto, 394 259) Isto, 394. 260) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2003, str. 309. 261) Isto, 309; A. Romac, Rimsko pravo, str. 394.

107

Pitawe adekvatne imovinske za{tite naslednika,kona~no je rije{eno 40. godine pre. n. e. kada je donijetFalcidijev zakon – Lex Falcidia, koji propisuje, da na-sledniku mora ostati netaknuta jedna ~etvrtina za-ostav{tine, ~uvena – quarta Falcidia. Druk~ije kazano, svaraspolagawa ostavioca, legatima, poklonima za slu~ajsmrti, fidieikomisima, mogu najvi{e iznositi tri ~e-tvrtine zaostav{tine. Desili se ipak, da legati u ~asu sm-rti dekujusa, prema{uju ovu vrijednost, onda se oni ipso

iure, srazmjerno smawuju. Na osnovu tuma~ewa iz kla-si~nog doba pravilo ''Falcidijeve ~etvrtine'', prote`e sei na nu`ni nasledni~ki dio najbli`ih srodnika. Justi-nijanovo pravo je ipak, u nekim slu~ajevima dozvoqavaloodstupawe od zabrane sadr`ane u Lex Falcidia.262) Ovopravilo ograni~ava slobodu zavje{tawa, a o wegovoj du-govje~nosti najre~itije svjedo~i ~iwenica, da su ga pre-uzeli mnogi savremeni pravni sistemi.

2. Fideikomisi

Sr` zavje{tawa predstavqa imovinsko raspola-gawe zavje{taoca, ali ne treba ni jednog ~asa smetnuti suma, da je zavje{tawe moglo da sadr`i i neka druganare|ewa i neke druge `eqe ostavioca. Ta nare|ewa subila razli~ita i wima je dekujus ostvarivao svoje `eqe,koje su se mogle odnositi i na mjesto i na~in wegove sah-rane, a mogle su biti usmjerene i na odre|ena postupawavezana za neke djelove ostavine, a mogle su sadr`avati ineku naredbu najbli`im srodnicima (kao na primjer da senajstariji sin zavje{taoca o`eni djevojkom, koju mu onsugeri{e) i sl.

Zajedni~ka karakteristika svih ovih ostavio~evihnare|ewa je, {to ona prvobitno, sadr`inski ne predsta-vqaju pravnu, ve} jedino moralnu obavezu, za onoga na koga

262) A. Romac, Rimsko pravo, str. 394.

108

se odnose.263) Dakle, ̀ eqa ostavioca prepu{tena je dobrojvoqi i savjesti naslednika.

Fideikomis predstavqa neformalnu molbu zavje-{taoca, kojom on poziva naslednika, da iz ostavinske ma-se, tre}em licu ne{to u~ini ili da. Pored naslednikaovakva molba mogla se odnositi i na singularne sukcce-sore, kao {to su legatari, a mogla je biti naslovqena jed-nom fideikomisaru da ne{to da ili u~ini drugom. Fi-deikomisar je lice, kojem je korist bila namijewena, a fi-ducijar lice, kome je molba bila naslovqena.

U ranija vremena, pravqena je o{tra razlika izme|uove ustanove i legata. Kao {to smo rekli naprijed, legatposjeduje iskqu~ivo imovinske atribute, za razliku odfideikomisa, koji ta svojstva nema. Uz to legat je u`ivaosudsku za{titu putem tu`be, dok se fideikomis naslawana savjest naslednika.264) Slede}a razlika izme|u ove dv-ije institucije vezana je za formu, za legat je propisanastroga forma, a fideikomisi su neformalna molba,nijesu morali biti vezani za zavje{tawe, pa je ova obavezapadala ne samo na naslednika, nego i legatara, pa i samogfideikomisara. Fideikomisima je mogao biti optere}en~ak i zakonski naslednik, kao i obdareni iz poklona zaslu~aj smrti, {to je za leget bilo nezamislivo.265)

Zavje{talac, je kao i kod zavje{tawa morao i kod fi-deikomisa imati aktivnu testamentifikaciju. Za pravnuvaqanost fideikomisa, nije od zna~aja sastavqawe za-vje{tawa i imenovawe naslednika, ni upotreba odre|enihrije~i, pa ni latinskog jezika na kraju.266) Iako je fi-deikomis mogao biti ustanovqen i u usmenoj formi, ipaknaj~e{}i oblik wegovog sastavqawa je bio kodicil.

263) A. Romac, n.d., str. 394–397; O. Stanojevi}, n.d., 2003, str.309 –310.

264) Vidi str. 98–100 i 107-109. 265) A. Romac, n.d., str. 395. 266) A. Romac, Izvori... str. 524 – 527.

109

Kodicil predstavqa malo pismo, koje je u stvari bi-lo prilog testamenta – codicilli testamentarii, sa~iweno naneformalan na~in, '' i u molbenom tonu s porukama, odnos-no molbama nasqedniku ili legataru koje nijesu bilesadr`ane u oporuci''.267) Fideikomisi su naj~e{}e osta-vqani na ovaj na~in, ali je kodicil mogao biti sa~iwen imimo zavje{tawa i upu}en zakonskom nasledniku, pa ~ak isamom fideikomisaru.

Fideikomisi ni u doba republike nijesu bili pra-vno za{ti}ena ustanova, jer je wihovo izvr{ewe zavisiloiskqu~ivo ''od dobre voqe fiducijara''.268) Ovakvo staweje trajalo sve do Avgustovog doba, jer je on li~nim pri-mjerom pokazao da fideikomise treba izvr{iti (ispunioje fideikomise, koji su mu bili ostavqeni), i omogu}i-ti za{titu onima koji je zahtijevaju u postupku extraordinem.

Genezu za{tite fideikomisa, mo`emo pratiti kroznekoliko faza. Prvo su sporove nastale iz fideikomisare{avali nadle`ni konzuli, da bi u doba cara Klaudija,za re{avawe ovih sporova, bio konstituisan poseban dr-`avni organ – praetor fidiecommissarius, dok je provinci-jskim namjesnicima, ova nadle`nost bila povjerena zasporove u provincijama.269)

Samu rije~ fideicommissum, ~ini imenica ''fides'',koja se prevodi sa vi{e sinonima, koji ozna~avaju: ~ast,po{tewe, povjerewe, vjeru; i glagol ''comimittere'', {tozna~i ustupiti, povjeriti, prepustiti, dati. Dakle, i eti-molo{ko zna~ewe ove pravne ustanove, govori o wenimprvobitnim moralnim karakteristikama s jedne strane iodsustvu pravne za{tite fideikomisa s druge strane.270)

Ako imamo u vidu privredno–socijalnu funkcijulegata i fideikomisa, onda se oni ne razlikuju, jer obje us-

267) A. Romac, Rimsko pravo, str. 395. 268) Isto, 394.269) Isto, 394. 270) Isto, 394; O. Stanojevi}, Rimsko pravo, 2003, str. 309.

110

tanove obezbje|uju nekom tre}em licu imovinsku koristiz zaostav{tine.271)

Razlikujemo dvije vrste kodicila: oni koji su veri-fikovani zavje{tawem (codicilli testamento confirmati) ikoji su ponekad sadr`avali imenovawe naslednika, kao ioni koje nazovamo samostalni kodicili (codicilli non con-firmati testamento). Ova vrsta kodicila, nije morala ima-ti odre|ivawe naslednika, {to predstavqa osnov razli-kovawa izme|u zavje{tawa i kodicila.

Re~eno je ve}, da je za pravqewe kodicila propisanaaktivna testamentifikacija, ali klasi~no pravo nijetra`ilo, nikakvu naro~itu formu.272) Justinijanovo pra-vo, tra`i pet svjedoka i za kodicil. Ostavilac je u testa-mentu, mogao ''odrediti (kasnije se to pretpostavqalo) da}e ona (oporuka – S. M.) ako ne bude vaqana kao testamen-tum – vrijediti kao kodicil''.273) Ovdje se radi o tzv. kod-icilarnoj klauzuli, putem koje je bila mogu}a ''konverzijajednog pravnog posla u drugi''.274)

Jaki zamah ''komercijalizacije koji je zahvatio rim-sko dru{tvo'',275) nu`no se odrazio i na pravnu prirodufideikomisa, koji poprimaju imovinske atribute. Fi-deikomisi su naro~ito bili podesni, da se iz zaosta-v{tine izdvoji dio, koji se kasnije daje nekom na starawe,ali u tu|u korist, dakle, u korist nekog drugog lica. Fi-deikomis je mogao da sadr`i i takva nare|ewa, kojim setra`i da jedan od naslednika oslobodi odre|enog roba.Treba re}i da je u po~etku ovo dobro~instvo ~e{}e ko-ri{}eno u zavje{tawu, nego u fideikomisu. Fideikomisje bio prikladno sredstvo, pomo}u kojeg su se izigravalezabrane propisane Vokonijevim zakonom i Avgustovim`enidbenim zakonodavstvom. Pravni u~inak fideiko-

271) A. Romac, n.d., str. 394; O. Stanojevi}, n.d., 2003, str. 308. 272) A. Romac, Rimsko pravo, str. 395. 273) Isto, 395 274) Isto, 395. 275) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, 2003, str. 309.

111

misa, ogledao se u ~iwenici, ako neko ne mo`e da na-slijedi (`ena, osobe van braka ili sa nedovoqno djece),mo`e dobiti fideikomis. Pomo}u fideikomisa mogu}e jebilo imenovawe supstituta (naslednika prvoimenovanomnasledniku, ako ovaj umre).

Predmet fidikomisa odnosio se na razli~ite stva-ri: davawe stvari, oprost duga, osloba|awe duga, kao iprepu{tawe ~itavog nasledstva odre|enom licu – univer-zalni fideikomis. Klasi~no pravo propisuje da fidei-komise karakteri{e postojawe iskqu~ivo oblgaciono-pravnih tra`bina, dok su legati imali i stvarnopravneposledice.276)

Kada je o sticawu i realizaciji prava iz fi-deikomisa rije~, va`ila su ista pravila koja su primjew-ivana na legate.277)

Vrijedna je pomena ~iwenica, da fideikomisi u po-~etku, nijesu bili ograni~eni, kako u pogledu lica, takoi iznosa koristi koju su ta lica dobijala. To je trajalo,dok fideikomisi nijesu dobili pravnu za{titu, kadadolazi do uvo|ewa odre|enih ograni~ewa, tako {to sepravila relevantna za legate prote`u i na fideikomise.Idu}i tim tragom susre}emo se sa jednim senatskimmi{qewem – SC Pegasianum (donijetim za vlade cara Ves-pazijana), kojim je i za fideikomise propisano ogra-ni~ewe, koje je za legate propisao Falcidijev zakon. Tozna~i da je zavje{talac, morao i u ovom slu~aju, nasled-niku prepustiti neokrwenu jednu ~etvrtinu nasledstva –quarta Pegasiana. Imperator Hadrijan je propisao da fi-deikomisi ostavqeni peregrinima, pripadnu dr`avnojblagajni.278) Paralelno sa smawivawem formalizma pro-pisanog za legate, te~e proces, na osnovu koga se interven-cijama u carskom zakonodavstvu legat i fideikomisi sve

276) A. Romac, Rimsko pravo, str. 394–397; O. Stanojevi}, Rim-sko pravo, 2003, str. 309–310.

277) A. Romac, Rimsko pravo, str. 395. 278) Isto, 395.

112

vi{e pribli`avaju. Ovom trendu, naro~ito je pogodovala~iwenica, {to rimsko pravo tra`i minimum formaliz-ma za kodicile u kojima su fideikomisi obi~no ostavqa-ni.

Tendencija brisawa razlika izme|u legata i fi-deikomisa se nastavqa, da bi Justinijanovo pravo ukinu-lo razlike izme|u ove dvije ustanove, tako da ovi pojmovipostaju sinonimi, a na legate i fideikomise primjewujuse ista pravila,279) uprkos ~iwenici, {to su oba pojma idaqe formalno egzistirala.280) Re~eno je ve}, da se na ovenaslednopravne ustanove od vremena cara Justinijana,primjewuju ista pravila, uz opasku - ako se radi o koliz-iji, onda se primjewuje bla`e pravilo, {to zna~i ono kojeje ''stvoreno u pravnoj teoriji i judikaturi za fidei-komise''.281) [to se sudske za{tite legatara i fideikomi-sara ti~e, treba re}i, da i jedan i drugi mogu podi}itu`bu – ex testamento, koja je svrstana u kvazikontraktneodnose. Legatar i fideikomisar su za obezbje|ewe svojihprava imali zakonsko zalo`no pravo na zaostav{tinikoja je pripala nasledniku.

2.a. Vrste fideikomisa

Pored naj~e{}e vrste fideikomisa, ~iji predmetpredstavqa odre|ena stvar ili pravo ostavqeni fidei-komisaru, a koji se sadr`inski posmatrano ne razlikujezna~ajnije od legata, a prije svega legata per damna-tionem, razvile su se dvije posebne vrste fideikomisa, ito: op{ti (univerzalni) i porodi~ni fideikomis.

1. Op{ti ili univerzalni fideikomis – fideicom-missum hereditatis ili hereditatis fideicommissaria, odno-si se na cijelo nasledstvo ili wegov idealni dio.

279) A. Romac, Rimsko pravo, str. 394–397; A. Romac, Izvori...str. 524 – 527; O. Stanojevi}, Rimsko pravo, 2003, str. 309–310.

280) A. Romac, Rimsko pravo, str. 395. 281) Isto, 395.

113

Osnovno svojstvo ovog fideikomisa ogleda se u tome, {totestator nasledniku ostavqa zaostav{tinu ili samo wendio, uz molbu da sve {to je primio, ustupi fidei-komisaru, odmah ili tek kada bude ispuwen neki suspen-zivni uslov.282) Pravno dejstvo ovog fideikomisa su-{tinski se ogledalo u `eqi zavje{taoca da nasle|e ilineki wegov dio pripadnu tre}em licu, koje on direktnoili nije mogao ili nije htio imenovati za naslednika.O~igledno je, dakle, da naslednik u ovom pravnom poslunema nekih naro~itih imovinskopravnih ovla{}ewa, pr-ije bi se reklo, da on predstavqa sredstvo za transmisijuostavine sa zavje{taoca na fideikomisara283), a nasle-dnik je imao samo status – heres fiduciarius. Ali uprkostome, on je u staro doba figurirao kao naslednik, zato jeodgovarao za dugove zavje{taoca.

Kako je vrijeme odmicalo, po~elo se sve vi{e uvi-|ati da je ovakav polo`aj fiducijara neodr`iv iz prostograzloga {to od prijema nasledstva nije imao nikakve im-ovinske koristi, a uz to morao je iz zaostav{tine iz-vr{iti sve obaveze zavje{taoca. Zakonodavac je do{ao naideju, po kojoj je neophodno da se {to vi{e pravnih pos-ledica ove vrste fideikomisa, prije svih obaveze, prenesuna fideikomisara. Da bi se to postiglo, donijeta su dvasenatska mi{qewa, koja predstavqaju adekvatan pravniokvir za razre{ewe ovog problema. Rije~ je o slede}impravnim aktima: SC Trebellianum i SC Pegasianum.

Prvo mi{qewe – SC Trebellianum (donijeto 56. g. n.e. za vlade imperatora Nerona), propisuje da prenos osta-vine sa fiduciara, zna~i da i aktiva i pasiva zaosta-v{tine su{tinski pripadaju fideikomisaru. Za realiza-ciju svojih prava, fideikomisar je mogao koristiti ac-

tiones utile, kojom je neposredno tu`io ostavinske du-

282) A. Romac, Izvori... str. 526–531; A. Romac, Rimsko pravo,str. 396–397.

283) A. Romac, Izvori... str. 526–531.

114

`nike, ali je zato on sam, a ne fiducijarni naslednik bioodgovoran za zavje{tao~eve dugove.284)

Drugo mi{qewe – SC Pegasianum (donijeto 75. g. n.e. za vlade cara Vespazijana, vjeruje se da je autor i pred-laga~ ovog normativnog akta, bio ~uveni pravnik Pe-gasus, u to vrijeme {ef prokuleanske pravne {kole),preuzima na~elo sadr`ano u Lex Falcidia i prenosi ga salegata i na fideikomise, {to zna~i da je na osnovu ovogsenatskog mi{qewa, fiducijarni naslednik imao pravona neokrwenu jednu ~etvrtinu nasledstva – quarta Pegasi-ana. Justinijan je napravio jo{ jedan korak naprijed, jerje odnose regulisane pomenutim senatskim mi{qewima,pojednostavio do te mjere, {to je izjedna~io univerzalnogfideikomisara i univerzalnog naslednika, uz to je ukin-uo SC Pegasianum, prenijev{i wegove odredbe u SCTrebellianum.

2. Drugu vrstu fideikomisa predstavqa porodi~-ni fideikomis (fideicommissum familiae relictum). Wegovnastanak dugujemo supstituciji, jer je iz we iznikao.285)Poznato je, naime, da se supstitucija ~e{}e primjewivalakod fideikomisa, a re|e kod nasledstva. Nije dakako rije~samo o vulgarnoj supstituciji, ve} je zavje{talac mogaonalo`iti fideikomisaru, da poslije protoka nekog vre-mena ili pak kada nastupe odre|eni uslovi, nasledstvoprenese, drugom, tre}em i tako redom supstitutu – substi-tutio fideicommissaria.

Koriste}i ovakve forme supstitucija, zavje{talacje mogao nalo`iti fideikomisaru, da za slu~aj smrtinasledstvo ili wegov dio, mora ustupiti nekom ~lanu po-rodice (prvoro|enom sinu npr., koji sti~e atribute fi-deikomisara, a ovaj na isti na~in slede}em ~lanu po-rodice i tako redom). Zavje{talac je, kod ovakvih sup-stitucija istovremeno mogao da ''ograni~i mogu}nost

284) Isto, str. 526–531; A. Romac, Rimsko pravo, str. 396–397. 285) Isto, str. 526–531; isto, str. 396–397.

115

raspolagawa imovinom i poslovima inter vivos,286) {to jeimalo za posledicu, trajno zadr`avawe porodi~ne imo-vine u krugu te iste porodice. ^ini nam se da ovakvoovla{}ewe zavje{taoca, obja{wava svu popularnost po-rodi~nog fideikomisa u sradwem vijeku.

Ovom vrstom fideikomisa, zavje{talac je nare|ivao''da }e uvek ubudu}e nepodeqenu zaostav{tinu dobiti naj-stariji (primogenitura) ili najmla|i sin (ultimogenitu-ra)''.287) Porodi~ni je fideikomis na{ao {iroku pri-mjenu u sredwem vijeku, jer se wim spre~avalo daqe usit-wavawe zemqi{nih posjeda. To je bilo od su{tinske va-`nosti, zato {to u sredwem vijeku zemqi{ni posjed zna~ine samo uslov opstanka, ve} opredjequje i dru{tveni sta-tus sopstvenika ili dr`aoca zemqi{nog posjeda. U ovoj~iwenici upravo i le`i razlog, {to je neke od ovih fi-deikomisa zabrawivalo rimsko, a savremana prava su jo{vi{e ovu zabranu produbila.288)

Dr`imo da je zgodna prilika, da izlagawe o pojmu,vrstama i istorijskom razvoju rimskog testamenta, okon-~amo zakqu~kom ''koji se sam neodoqivo name}e'',289) a ~ijisa`etak mo`e da glasi: testament, svoje porijeklo dugujerimskom pravnom sistemu, koji je uz mno{tvo drugih pra-vnih ustanova i testament razvio do suptilnih nijansi,daju}i mu neophodnu gipkost, koja, me|utim, nije i{lanau{trb wegove jezgrovitosti, bilo da je u pitawu bitnaforma, bilo sadr`ina ove ustanove.

Zbog toga nam nije ni najmawe strano stanovi{teonih autora, koji tvrde da je postklasi~no pravo dalodovoqno dobar i dovoqno {irok izbor formi, u kojima jezavje{talac mogao izraziti svoju posledwu voqu, da ~ak isavremena prava, bez bitnih dodataka koriste forme tes-

286) A. Romac, Rimsko pravo, str. 396. 287) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, 2003, str. 309. 288) Isto, 309. 289) S. Markovi}, Testament u crnogorskom obi~ajnom pravu,

Beograd, 1995, str. 39.

116

tamenta, ustanovqene u rimskom postklasi~nom pravu.290)Smatramo tako|e, da je sasvim na mjestu konstatacija da sumoderna prava u bitnim crtama preuzela osnovna na~elao testamentu, onako kako ih je ovoj ustanovi udahnulorimsko postklasi~no pravo.291)

3. Poklon za slu~aj smrti (donatio mortis causa)

Poklon za slu~aj smrti (donatio mortis causa), jestepravni posao, za koji djelimi~no va`e na~ela ugovornog,a djelimi~no na~ela naslednog prava. Pravna priroda, anaro~ito na~in nastanka ugovora za slu~aj smrti, re~itosvjedo~e o tome da je ovaj pravni posao zapravo ugovorniodnos izme|u dvije strane, koji nastaje saglasno{}u voqaugovornih strana – darodavca i obdarenog.292) Nasuprottome u poslovima mortis causa, te saglasnosti nema. Za va-qanost ovog pravnog posla, nije se tra`ila aktivna testa-mentifikacija (testamenti factio activa) za darodavca, ve}samo op{ta pravna i poslovna sposobnost. Poklon za slu-~aj smrti proizvodio je pravne posledice, nezavisno odnasle|ivawa, jer ovaj pravni posao va`i i onda, kad se ni-ko ne prihvati nasledstva, a darodavac nije vezan ogra-ni~ewima tipa incapacitas i indignitas.293)

Poklon za slu~aj smrti, proizvodi pravne posl-edice, samo ako obdareni nad`ivi darodavca.294) Poklonza slu~aj smrti, mogao je biti sa~iwen u tehni~kom smisluna dva na~ina. Prvi na~in, proizvodio je takvu pravnuposledicu, gdje se na obdarenog odmah prenosi svojina nadnekom stvari ili neko drugo pravo, uz darodav~evu mo-

290) D. Stoj~evi}, Rimsko pravo, str. 168–172; O. Stanojevi},Rimsko pravo, 2003, str. 298–305; A. Romac, Rimsko pravo, str. 370––376.

291) A. Romac, Rimsko pravo, str. 376. 292) M. Horvat, n.d., str. 339; A. Romac, Rimsko pravo, str. 397–

–398; A. Romac, Izvori... str. 531–532; M. Boras–L. Margeti}, n.d.,str. 200.

293) A. Romac, Rimsko pravo, str. 397. 294) Justiniani, Inst. 2,7,1; M. Horvat, n.d., str. 339; A. Romac,

Rimsko pravo, str. 397; M. Boras – L. Margeti}, n.d., str. 200.

117

gu}nost, da ukoliko je smrtna opasnost pro{la, tra`ipovra}aj prava svojine na poklowenoj stvari, upotrebomkondikcije, od Justinijanovog vremena – condictio causadata causa non secuta. Ovaj oblik ugovora o poklonu zaslu~aj smrti, li~i na pravni posao sa rezolutivnim us-lovom. Drugi na~in sklapawa poklona za slu~aj smrtiima za posledicu darovawe pod suspenzivnim uslovom,295){to zna~i da }e ovaj pravni posao biti realizovan, samoukoliko se uslov ispuni, odnosno ako obdareni nad`ividarodavca. Kod ovog pravnog posla, svojina nije odmahpreno{ena na poklonoprimca, pa se wen povra}aj mogaozahtijevati svojinskom tu`bom.

Pojednostavqeno kazano, poklon za slu~aj smrtipostoji i onda, kada darodav~evi motivi nijesu u tijesnojvezi sa vladaju}im moralnim shvatawima. Ovaj pravniposao postoji i tada, kada darodavac vi{e voli da darov-ana stvar bude wegova, nego obdarenog, ili vi{e voli dapripadne obdarenom, nego svom nasledniku. Dakle, pok-lon za slu~aj smrti nerijetko je bio motivisan, predsto-je}im opasnostima, koje su ~ekale darodavca, kao {to su:odlazak u rat, dugo i opasno putovawe, te{ka i iznenadnabolest, napad gusara i drumskih razbojnika i sl.

Raspravqaju}i ova pitawa, rimski su pravnici za-uzeli stanovi{te, da kod ovakvih poklona, poklonodavacpoklawa stvar, radije poklonoprimcu nego svom nasled-niku, iako bi je najradije zadr`ao za sebe, ako bi predsto-je}a opasnost izostala. U literaturi se kao o~igledanprimjer ovakvog poklona navodi slu~aj Odisejevog sinaTelemaha, koji daruje prijateqa Pireja:

''Odvrati tad mu mudri Telemah re~ima ovim: Pireje, ne znamo kako zavr{i}e se sve? Ako me besni prosci ubiju iz potaje moju }e o~evinu me|usobno podelit', zato bih `eleo ja, kada su darovi ovi ionako kod tebe, da ih u`iva{ ti,

295) M. Horvat, n.d., str. 339; A. Romac, Rimsko pravo, str. 397.

118

a ne neki od wih. Ako ih pobijem ja, radostan onda }e{ meni doneti ih u ku}u''.296)

Odisejev sin Telemah `ive}i u strahu da }e ga ubitimaj~ini prosci, `eli da daruje svog prijateqa Pireja.Ako pak nadvlada prosce u tom sukobu, nare|uje da mu sedarovi vrate. Dakle, da su prilike bile redovne Telemahuop{te ne bi darovao svog prijateqa Pireja.

Tako|e se ne smatra poklonom,297) novac koji naprimjer daju statuliber ili legatar nekome, radi ispu-wewa nekog uslova, bez obzira da li se to daje, naslednikuili nekom drugom licu. Isti pravni re`im ima i novackoji neko dobija, da se prihvati nasledstva ili da ga odb-ije, kao i onaj koji primi novac, da bi se odrekao legata.Sli~no je i sa mirazom, kada mu` obe}a da }e ga vratitiposlije `enine smrti, jer se ovo pravo sti~e samo uslu~aju smrti, zbog ~ega se ovakav miraz naziva: dotes re-cepticiae.298)

Bez obzira na svoje specifi~ne atribute, poklon zaslu~aj smrti, kao opozivi pravni posao za slu~aj smrti,sadr`inski sli~an legatu, po~eo se vremenom izjed-na~avati sa ustanovom legata. Ovakav razvojni put poklo-na za slu~aj smrti, pripremqen je jo{ u klasi~no doba, dabi kona~na realizacija uslijedila u Justinijanovo doba.U ovom periodu, na poklon za slu~aj smrti, po~iwu se pri-mjewivati odredbe Avgustovih kadukarnih zakona, pravi-la o nu`nom dijelu Lex Falcidiae, kao i pravila o akre-scenciji. Ograni~ewa koja su na osnovu Lex Falcidia va-`ila za legate, od vremena Septimija Severa, protegnutasu i na poklon za slu~aj smrti.299) Daqa geneza ustanovepoklona za slu~aj smrti i{la je u pravcu prihvatawa sta-

296) Homer, Odiseja, CID, Podgorica, 1999,17, 76–83. 297) D. 39, 6, 31, 2. Gaius libro octavio ad edicctum provinciale. 298) D. 39, 6, 31, 2. Naziv poti~e od glagola recipere, {to zna~i

ponovo – natrag vratiti, primiti, dobiti i sl. 299) M. Horvat, n.d., str. 339; M. Boras–L. Margeti}, n.d.,

str. 200.

119

novi{ta da pokloni za slu~aj smrti mogu biti optere}enifideikomisima, a poklonodavac je ovla{}en na upotrebuquerellae inofficiossi testamenti, ukoliko tvrdi da je we-govo pravo iz poklona umaweno zavje{tajnim raspola-gawem. O~igledno je Justinijanovo pravo potpuno izje-dna~ilo ustanove legata i poklona za slu~aj smrti. Takoje od ovog vremena poklon, kao i legat slobodno opozivipravni posao (a ne samo onda, ako darodavac izbjegnesmrtnu opasnost). Za povra}aj darovane stvari, poredkondikcije, darodavac mo`e koristiti i reivindikaci-onu tu`bu.300) Kada je o formi poklona za slu~aj smrtirije~, zahtijeva se forma koja vrijedi za kodicil, koji sepo Justinijanovom pravu mora praviti pred pet svjedoka.I za fideikomise tra`ila se ista forma.

O gotovo potpunoj izjedna~enosti poklona za slu~ajsmrti sa ustanovama legata i fideikomisa, najre~itijesvjedo~i slede}a ~iwenica, {to odredbe o upisivawu ujavne kwige (insinuatio), a vrijedjele su za ostale poklone,nijesu se protezale na poklone za slu~aj smrti.

Rimsko nasledno pravo poznavalo je jo{ jedan vidsticawa za slu~aj smrti, nazvan – mortis causa capio. Ovajpravni posao nastaje tako, {to bi zavje{talac naslednikuili legataru, uslovio sticawe pla}awem nekog iznosatre}em licu. Po{to se ovakav na~in sticawa nije mogaopodvesti ni pod jedan poznati oblik sticawa, nazvan jemortis causa capio. Kasnije se, me|utim, i na ovaj na~insticawa nasledstva po~iwu primjewivati ograni~ewa idruge mjere, koje su va`ile za legate i fideikomise, ina~ebi ovaj oblik sticawa nasledstva bio zgodan na~in za za-obila`ewe pomenutih ograni~ewa propisanih za legate ifideikomise.

300) M. Horvat, n.d., str. 339.

G L A V A P E T A

TESTAMENT U VIZANTIJSKOM PRAVU

1. Odnos rimskog i vizantijskog prava

Smatramo da ovu na{u kwigu u kojoj se raspravqapitawe testamenta u starovjekovnom pravu, treba za-vr{iti na taj na~in {to }emo na kratko baciti pogled nazavje{tawe u vizantijskom pravu, s obzirom na ispre-pletanost i me|usobno pro`imawe rimskog i vizanti-jskog pravnog sistema.

Kada se govori o odnosu rimskog i vizantijskog pra-va, taj se odnos ~esto karakteri{e onom ve} ovje{talomfloskulom, da vizantijsko pravo nije ni{ta drugo, ve}''evolutivni produ`etak rimskog prava''.301) Osnovano sesmatra da je do ovakvog zakqu~ka do{ao @ak Ki`a, naj-poznatiji predstavnik {kole elegantne jurisprudencije,koja je svoj vrhunac dostigla u Francuskoj u XVI vijeku.

Nije, dakle sporno da se vizantijsko pravo, naslawana temeqe rimskog prava, a da je naro~ito postklasi~no i

301) S. Avramovi}, Op{ta pravna istorija – stari i sredwivek, Beograd, 2003, str. 21.

121

Justinijanovo pravo (sre|eno i objavqeno u wegovoj mon-umentalnoj kodifikaciji), izvr{ilo veoma sna`an uticajna vizantijsko pravo, a naro~ito na rano vizantijsko pra-vo.302)

Veliki zakonodavac – car Justinijan, mo`e se smat-rati prete~om jake centralizacije dr`avne vlasti, jer jeprvi od evropskih vladara, sproveo do krajwih mogu}nos-ti centralizaciju svog ogromnog carstva. Da bi ostvarioideju jedinstvene imperije na na~in kako je on shvatao,Justinijan je insistirao na ujedna~enosti primjene zako-na i ujedna~enosti sudske prakse. Ba{ ova strana Justini-janove dr`avotvorne djelatnosti, ima nemjerqiv kultu-rni zna~aj za cjelokupnu evropsku civilizaciju.

Ocjewuju}i domete Justinijanove kodifikacije,Fjodor Uspenski, autor grandiozne Istorije vizanti-jskog carstva, konstatuje da Justinijanov zakonodavnipoduhvat, predstavqa za svekoliku civilizaciju Evrope''spomenik neobi~ne trajnosti i `ivotnosti, i visoko uz-di`e ime Justinijanovo me|u svim zakonodavcima''.303)Pogre{no bi bilo tvrditi da Justinijan ima naro~itozna~ajnu ulogu u stvarawu prava, ili pak dono{ewu novihzakona, prije svega wegova zasluga se ogleda u sistematiza-ciji rimskog pozitivnog prava. Za vrijeme Justinijanovevlade '' i uz wegovu pomo} spomenici rimskog prava bilisu sakupqeni, provereni i me|usobno upore|eni, tako darezultati pravnog rada Justinijanovog doba predstavqajuve} sami po sebi dragocen i nezamenqiv izvor; iz wega suobilno zahvatali sredwovekovni nau~nici, ali i savre-meni pravnici''.304) Zahvaquju}i ponajprije Justini-janovom kodifikatorskom poduhvatu rimsko je pravo po-

302) A. Vajs, Q. Kandi}, Op{ta istorija dr`ave i prava – Feu-dalni period, Beograd, 1999, str. 33–35; S. [arki}, Op{ta istorijadr`ave i prava, Beograd, 1955, str. 120–123; D. Panti}, Op{ta pravnaistorija – civilizacije, dr`ave, pravni sistemi i kodifikacije, Be-ograd, 2003, str. 75–80.

303) F. Uspenski, Istorija vizantijskog carstva, I,II, III, Be-ograd, 2000, I, str. 377.

304). F. Uspenski, n.d., I, str. 377.

122

primilo karakter univerzalnog prava svih civilizo-vanih naroda Evrope. Mo`da u ovoj ~iwenici le`i i naj-ve}i kulturni zna~aj Justinijanovog kodeksa. Ne trebasmetnuti s uma da je Justinijanov zakonodavni poduhvat,bio jako politi~ki obojen, jer je ideja univerzalnogcarstva i{la ''ruku pod ruku'', sa kodifikacijom rimskogprava, kao univerzalnog pravnog sistema. No{en ̀ eqom oobnovi Carstva, Justinijan je do{ao do saznawa, da taideja mora imati svoj odraz i na terenu prava, jer je carznao da ka`e da se ''dr`ava zasniva ne samo na snazi oru`jave} i na pravu''.305)

Zanimawe za klasi~no rimsko pravo postaje ustaqe-na pojava, tako da od doba imperatora Hadrijana ~ak pos-toji posebna institucija (konzistorija), koja se uz ostalobavila i tuma~ewem zakona.306) Ova ustanova, naro~itodobija na zna~aju za vrijeme Justinijanove vladavine.

Energi~ni imperator je u prvih nekoliko godinaposlije ustoli~ewa, a na krilima ogromnih spoqnopoli-ti~kih uspjeha, posebnu pa`wu posve}ivao zakonodavnojdjelatnosti. Tako je ve} 528. godine formirao komisiju oddeset vrhunskih pravnika, probranih po znawu i moral-nom dignitetu me|u qudima tog vremena. Komisiju supredvodili glasoviti Tribonijan i Teofil. Zadatakkomisije bio je ''da sakupi i po sadr`aju i hronolo{kirasporedi carske zakone'',307) kako one koji su donijetijo{ u Hadrijanovo doba, tako i one ~ija je sadr`ina pre-nijeta u Hermogenijanov, Gregorijanov i Teodosijev ko-deks, a i one koji su kasnije donijeti.

Komisija je pred sobom imala veoma slo`en, obimani te`ak zadatak, ali je uprkos ogromnim te{ko}ama sa ko-jima se suo~ila tokom svog rada, uspjela da Justinijanovenaloge veoma brzo i izuzetno uspje{no izvr{i. Prvi re-zultati rada komisije brzo su bili vidqivi, tako da su

305) Citirano prema O. Stanojevi}u, Rimsko pravo, 2003,str. 112.

306) F. Uspenski, n. d. I, str. 377. 307) Isto, I, str. 377.

123

ve} u aprilu 529. godine, sistematizovani i verifikova-ni tekstovi carskog zakonodavstva, bili objavqeni u 12kwiga, pod imenom Kodeks. Rije~ je o glasovitom CodexIustiniani, koji je 534. godine ponovo redigovan, da biiza{ao, kao novo dopuweno izdawe. I upravo ta ''pos-ledwa redakcija ili zbornik koji sadr`i izme|u 4.600 i4.700 odluka, od Hadrijana pa do 534. godine, predstavqaonaj Justinijanov kodeks koji nauka koristi sve do da-nas''.308)

Justinijanova kodifikacija, uspostavqa jedinstve-ni pravni sistem, koji bri{e razlike izme|u starogprava, sadr`anog u djelima rimskih pravnika klasi~nogperioda i novog prava, sadr`anog u carskim konstituci-jama – leges (Codex).309) Izgledalo je bar u po~etku, da sucareve ambicije ovim bile zadovoqene, ali je car promi-jenio svoje mi{qewe tokom rada komisije za kodifikaci-ju, vjerovatno na insistirawe Tribonijana i ostalih~lanova komisije. Donijeta je odluka, da se kodifikator-ski rad pro{iri, izradom novih zbornika, prije svihonog, koji treba da sadr`i, ono {to je najvrednije u rim-skom pravu – spise klasi~nih rimskih pravnika (ius – Di-gesta). Ne spore}i zna~aj Justinijanovog kodeksa ni jednogtrenutka, ipak skre}emo pa`wu na ~iwenicu, da je od wega(kodeksa pr. S. M.) daleko zna~ajniji drugi kodifikator-ski poduhvat. Rezultat tog poduhvata su Pandekte ili Di-geste, koje posjeduju atribute originalnog i veoma u~enogpravnog djela, a autorstvo se pripisuje ve} pomenutomTribonijanu, koji je stajao na ~elu specijalne petnaes-to~lane komisije. Kod ovog zakonodavnog poduhvata, zada-tak komisije je bio znatno slo`eniji, jer je trebalosistematizovati u jednu kwigu, sva dotada{wa mi{qewa,obja{wewa i tuma~ewa zakona, koja su dali ili zapisalirimski pravnici onog vremena. Obiqe pravnog materija-la, trebalo je prethodno prona}i u pisanom obliku i te-

308) Isto, I, str. 378. 309) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, 2003, str. 112.

124

meqito ga pretresti, pri ~emu je za tu potrebu biloanalizirano ''oko 3.000 zbornika''.310) Pri izradi ovogmonumentalnog djela, izbili su na povr{inu Tribo-nijanovo obrazovawe i wegove organizatorske sposo-bnosti za sve vrijeme rada komisije za kodifikaciju.Pravni materijal, koji je komisija prikupila i prou~ilatokom svog rada, raspore|en je po odjeqcima i podijeqenna sedam djelova, koji su razvrstani u 50 kwiga.

Zna~aj Digesta uo~io je odmah Justinijan, tvrde}i dase ovo djelo uzvisilo ''kao neki sve{teni hram ili cita-dela u za{titu anti~kog prava koje je bilo nesre|enopunih 1.400 godina''.311)

Slede}i Justinijanov korak, poslije izdavawa Di-gesta, 533. godine, imao je za ciq izdavawe priru~nika zapravnike po~etnike. Rezultat tog rada su Institucije sa-~iwene u ~etiri kwige, ~iji su autori pravnici Teofil iDorotej. Pandekte, Kodeks i Institucije, sa~iwavaju ono{to se naziva Corpus iuris civilis i na wima se temeqilapravna praksa slede}ih stole}a. Kodifikacija ne pred-stavqa kraj razvoja rimskog prava, ve} wegovu daqu genezupratimo kroz novele, odnosno zakone donijete poslije ob-javqivawa Justinijanovog korpusa, na {to posebno trebaskoncentrisati pa`wu, prilikom prou~avawa primjenepravnih normi u svakodnevnom `ivotu.

Kasnijom dopunom kodeksa carskih odluka, sa~iwenje: Codex repetitae praelectionis. Najzad, su pridodate''konstitucije koje je sam Justinijan izdao: Novellae''.312)

U XVI vijeku Godfroa, po prvi put {tampa sve ovezbirke (osim prve, koja na`alost nije sa~uvana), pod na-zivom: Corpus iuris civilis (zbornik gra|anskog, odnosnorimskog prava).

310) F. Uspenski, n.d., I, str. 378. 311) Isto, I, str. 378. 312) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2003, str. 112.

125

Nije samo univerzalisti~ka ideja (koja je svojevre-meno bila osnovna dr`avotvorna ideja u Vizantiji), mo-tivisala cara Justinijana, da prione na kodifikaciju ri-mskog prava. Drugi motiv le`i u ~iwenici, {to je vi{e-vjekovni razvoj rimskog prava bio suvi{e {arolik, zbog~ega je bilo nu`no uvesti neki red u zakonodavnu djelat-nost dr`ave.313)

Ta {arolikost u vi{e od hiqadugodi{weg razvojarimskog prava, odslikava se u nekoliko pravaca: prijesvega postoji zakonodavna djelatnost skup{tine i senata,djelatnost pretora, spisi u~enih pravnika, kao i carskozakonodavstvo u formi carskih odluka. Ovakva isparce-lisanost rimskog pravnog sistema, dovela je do zbrke uwegovoj primjeni naro~ito pred sudskim organima. Po-znato je, naime, da se rimski pragmatizam protivio kodi-fikovawu prava, zbog ~ega je uz ostalo bila omogu}enapoznata gipkost i elasti~nost rimskog prava, koja senaro~ito reflektuje kroz wegovo ''tuma~ewe''. Uvo|ewe ne-kog reda u zakonodavstvo Starog Rima, postaje nu`nost,koju ve} nagovje{tavaju pojedini zakonodavni poduhvati.Prije svih to se odnosi na ''vje~iti edikt'', zatim na zbo-rnike ''konstitucija iz III i V vijeka (Gregorijanov, Her-mogenijanov i Teodosijev ), kao i Zakon o citirawu''.314)

Pored ve} istaknutih – dr`avotvornih, politi~kih ipravnih motiva cara Justinijana, da pristupi izradikodifikacije ne treba sasvim zanemariti ni sujetu im-perora.315) Me|utim, ovoj mani wegove li~nosti ne trebapridavati pretjerano veliki zna~aj prilkom rangirawamotiva zna~ajnih za nastanak najve}eg djela wegove vla-davine.316) Zbog svega naprijed re~enog Justinijanova

313) Isto, 112. 314) Isto, 112. 315) R. Popovi}, Neka pitawa iz Justinijanove kodifikacije,

Beograd, 1928, str. 4–8.316) Isto, 4–8.

126

kodifikacija je sasvim o~ekivan zakonodavni poduhvat,dr`avnika i zakonodavca velikog formata.

Ne}emo pretjerati, ako ka`emo da je tek isto~nomdijelu, nekada mo}nog rimskog carstva po{lo za rukom, dastvori ''prvi zaokru`eni i razumqiv sistem rimskogprava''.317) Istina, dotada{we rimsko pravo, predstavqaizuzetno razvijen, rafiniran, ali ipak znatno nesre|ensistem, sa mno{tvom starih zakona, pretorskih odredbi,obiqem spisa brojnih pravnika, koji se nerijetko u kasn-ijim djelima sukobqavaju sa sopstvenim stanovi{timaiznijetim u ranijim kwigama. U ovako zamr{enim prav-nim situacijama, te{ko su se snalazili i u~eni rimskipravnici. Toga je mo`da i ponajvi{e bio svjestan car Jus-tinijan, koji primje}uje, da je u svom istorijskom razvojurimsko pravo postalo toliko {iroko, zato se ''prostire unedogled pa ga ne mo`e obuhvatiti nikakva qudska pa-met''.318) Na kraju izlagawa o odnosu rimskog i vizanti-jskog prava i o Justinijanovom kodeksu treba bar nabro-jati wegove sastavne djelove, a to su: Novus Codex Ius-

tinianus, Codex Repetitae Praelectionis, Digesta, Institu-

tiones i Novellae.

Nije nam ni na kraj pameti da osporavamo Justini-janov grandoizni zakonodavni poduhvat i wegov velikizna~aj za evropsku kulturnu ba{tinu i istoriju evropskecivilizacije uop{te, ali dr`imo da treba ukazati naneke propuste u radu komisije zadu`ene za kodifikaciju.Treba re}i da se u`urbani rad komisije, primje}uje u pos-ledwoj redakciji ovog velikog djela, u formi nekih ma-wih propusta. Redaktori Zbornika nijesu uspjeli daelimini{u ''neke protivre~nosti u paragrafima starihpravnika''.319) Pored ovog propusta, ~esta su ponavqawa,nema unutra{weg jedinstva pravne materije, a i pogre{na

317) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, Beograd, 2003, str. 113. 318) Isto, 113. 319) F. Uspenski, n.d., I, str. 378.

127

ozna~avawa sadr`aja citiranih odlomaka, nijesu tako ri-jetka. Kada je o prakti~nom zna~aju Korpusa rije~, ukazu-jemo na ~iwenicu, da je on, a prije svega Institucije,slu`io kao priru~nik za sudske organe i da je bio poslatu sve provincije i gradove, kako bi se makar donekle ujed-na~ila sudska praksa. Jednodu{na je ocjena da je Kodekssa~iwen ''sa velikom ume{no{}u i poznavawem predmeta:zakoni su podvedeni pod odre|ene odeqke i raspore|enipo hronolo{kom i predmetnom redu, svaki paragraf nosiime imperatora, mesto i vreme izdawa''.320)

O zna~aju Justinijanovog epohalnog kodifikator-skog poduhvata, mo`da najilustrativnije govore, ove ocje-ne uzete iz mno{tva sli~nih, koje bez glorifikacije, sas-vim objektivno sagledavaju zna~aj Justinijanovog kapi-talnog kodifikatorskog poduhvata.

Jedan od najve}ih vizantologa pro{log vijeka Geo-rgije Ostrogorski, ocjewuju}i zna~aj Justinijanove kodi-fikacije ka`e: ''Najve}e i najdugotrajnije delo Justinija-novog doba bilo je kodifikacija rimskog prava''.321)

Nijesu usamqeni vizantolozi, koji sasvim razlo`notvrde da Jstinijanov zakonodavni poduhvat ''ima ogromnizna~aj u istoriji evropske kulture''.322)

Na jednom drugom mjestu o zna~aju Justinijanovogkodifikatorskog poduhvata, ka`e se izme|u ostalog i sle-de}e: ''Oksfordska istorija rimskog sveta ubraja Justini-jana u najve}e li~nosti zapadne civilizacije''.323)

Ni doma}i autori ne {tede rije~i pohvale, kada segovori o zna~aju Justinijanove kodifikacije. Tako se najednom mjestu uz ostalo ka`e i ovo: ''Justinijanova kodi-fikacija predstavqa najzna~ajniji pravni zbornik u is-toriji, ne samo po vrednosti sadr`aja, ve} i po uticaju na

320) Isto, I, str. 378. 321) G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd, 1970, str. 93. 322) F. Uspenski, n.d., I, str. 378. 323) D. Panti}, n.d., str. 75.

128

potowi razvoj prava. Prema ra{irenom mi{qewu, dvekwige koje su najvi{e uticale na razvoj evropske civi-lizacije i koje su najvi{e citirane, bile su Sveto pismo(Biblija) i Justinijanova Digesta''.324)

Neme nikakve sumwe, da je veliki imperator i zako-nodavac, ovakvu slavu zaslu`io, uglavnom zahvaquju}isvojoj kodifikaciji, mada ne treba tako olako pre}i nipreko wegovih osvajawa.

Nema sumwe da Justinijanov kodifikatorski poduh-vat, predstavqa refleks imperatorovog obrazovawa, kojega je uzdiglo na pijedestal najobrazovanijeg ~ovjeka svogadoba i glavnog protagonistu ideje o obnovi svetog rim-skog carstva.325) Justinijanovu slavu kao vladara i zakon-odavca ne mo`e pomra~iti ni wegov karakter, u su{tiniobi~nog ~ovjeka, i sa vrlinama i sa manama. Wegova kole-bqivost, nestalnost i ponekad sitne sujete, mali su u po-re|ewu sa {irinom wegovog svestranog obrazovawa. Bezobzira na wegov svestrani duh pogre{no bi bilo, wemupripisivati i ono {to on stvarno nije uradio. '' Nije onnego Velizar vodio velike osvaja~ke ratove, nije on negoTribonijan izvr{io kodifikaciju rimskog prava, a Jo-van Kapadokijski sproveo najva`nije upravne reforme,ali je on inspirisao sva ta dela''.326) To je bilo sasvimdovoqno. Ako tome dodamo obnovu univerzalnog rimskogcarstva, kao nepresu{nog vrela sa kojeg su se napajali svivizantijski vladari, onda ne treba da ~udi {to su Vi-zantinci, Justinijanovu restauraciju smatrali, najvi-{im doprinosom univerzalisti~koj ideji, uprkos ~iwe-nici {to je obnovqeno carstvo bilo kratkog vijeka.

Uprkos zabrani da se wegova kodifikacija komen-tari{e i mijewa, sam Justinijan je pritisnut dru{tvenomzbiqom morao, da odustane od ovako visoko postavqenog

324) O. Stanojevi}, Rimsko pravo, 2003, str. 116–117. 325) G. Ostrogorski, n.d., str. 88. 326) Isto, 88.

129

ideala.327) Justinijan izdaje nove carske konstitucijepisane i na gr~kom i latinskom jeziku, koje su kasnije sku-pqene i objavqene pod nazivom Novele. Ovo prilago-|avawe zakonodavstva novonastalim dru{tvenim prili-kama, imalo je za posledicu wegovu feudalizaciju.328)

Istina, feudalizacija vizantijskog prava tekla jesporije, nego u ostalim evropskim zemqama, zbog razvi-jenih robno–nov~anih odnosa, jake municipijalne pri-vrede i neprekinutog dr`avnog kontinuiteta u Vizanti-ji. Od ovog vremena pa sve do sloma Vizantije, s opadawemrobno–nov~anih odnosa, dolazi do postepene promjenerimskog prava, koje se mijewa zakonodavnom djelatno{}uvizantijskih careva.329) Ova aktivnost vizantijskihcareva naro~ito je intenzivirana od VI vijeka.Zakonodavni akti vizantijskih vladara od VI vijeka nosenaziv konstitucije, a od VIII vijeka nomoi – zakoni.Posmatrano sa sadr`inske strane zakoni koje su izdalivizantijski vladari, sadr`e norme feudalnog pra-va, kojedopuwavaju ili pak iz korijena mijewaju rimsko pravo.

Kako je vrijeme odmicalo, sve vi{e na zna~aju dobijajedan novi izvor prava, koji predstavqa spoj svetovnih icrkvenih propisa, a nazivaju se nomokanoni. Ovi izvoriprava naro~ito dobijaju na zna~aju, ako se zna da crkvenopravo u Vizantiji, normira neke odnose, koji su do tadabili u domenu svetovnog, rimskog dr`avnog prava, a po-najprije pitawa koja spadaju u oblast porodi~nog i na-slednog prava.

327) Isto, 75; S. [arki}, Op{ta pravna istorija, str. 120; A.Vajs–Q. Kandi}, Op{ta istorija dr`ave i prava – feudalni period,Beograd, 1999, str. 33–35; O. Stanojavi}, Rimsko pravo, 2003, str.112–117; S. Avramovi}, Op{ta pravna istorija – stari i sradwi vek,2003, str. 165–177.

328) A. Vaj –Q. Kandi}, n.d., str. 33–35; S. [arki}, Politi~kei pravne ideje u Isto~nom rimskom carstvu, Beograd, 1984, str. 130––133.

329)A. Vajs–Q. Kandi}, Op{ta istorija dr`ave i prava – feu-dalni period, str. 33–35.

130

2. Testament u vizantijskom pravu

Zakonodavstvo ikonobora~ke dinastije (Ekloga),udaqava vizantijsko nasledno pravo od svog uzora – kla-si~nog rimskog prava. Poslije odstupawa od uzora, koje senaro~ito primje}uje u pomenutom pravnom zborniku, na-sledno pravo u Vizantiji, od Prohirona, ponovo prihva-ta nasledno–pravne principe Justinijanovog zakonoda-vstva, na osnovu kojih ostavioca u slu~aju zakonskog na-sle|ivawa, prvo nasle|uju descedenti (i sinovi i k}eri),pa tek onda ascedenti (otac i majka), a ako ni wih nema,nasle|uju pobo~ni srodnici.

Justinijan je izvanredno razumio vrijeme u kojem jevladao, dru{tvene procese je o{troumno mjerio ar{ini-ma toga vremena, a na wegove izazove odgovarao je zna-la~ki i odlu~no. Oslu{kuju}i sve u~estalije zahtjevedru{tvenog morala i socijalne pravde, Justinijan je izm-ijenio porodi~no zakonodavstvo. Centralno mjesto Jus-tinijanovog porodi~nog zakonodavstva, predstavqaizuzetno povoqan pravni polo`aj `ene. @ene su u svojimpravima izjedna~ene sa mu{karcima, nekada{wa suverenavlast porodi~nog starje{ine, potpuno gubi na zna~aju iustupa mjesto hri{}anskom ~ovjekoqubqu i druk~ijempristupu me|usobnim obavezama supru`nika. Tako|edolazi do promjene o~inske vlasti, kako u smislu emanci-pacije djece kada je sloboda braka u pitawu, tako i kada suu pitawu wihova imovinska prava. Prodor humanih idejavidimo i kada je rije~ o pravnom polo`aju robova, jer seubla`avaju prestrogi zakoni i pojednostavquje na~inwihovog oslobo|ewa

Justinijanove zakonodavne reforme, nijesu mimoi-{le ni nasledno pravo, nego se ba{ u oblasti naslednogprava ogledaju revolucionarni dometi ove zakonodavnereforme. Tako zakon o nasledstvu propisuje da naslednopravo ima i udovica i k}eri i sestre ostavioca. Ne trebaposebno isticati su{tinski zaokret ovih re{ewa u od-

131

nosu na anti~ka shvatawa naslednopravnog polo`aja `e-na.

Ipak se ne mo`emo oteti op{tem utisku da je zako-nodavna djelatnost onaj kriterijum koji Justinijanu daje''najpo~asnije mesto u op{toj istoriji, mesto koje }e on za-uvek zadr`ati uprkos mnogim negativnim aspektima we-gove aktivnosti u drugim oblastima''.330)

Ekloga propisuje da `ena iz braka u kojem je imaladjecu, sti~e nasledno pravo na mu`evqevoj imovini uvisini naslednog dijela jednog djeteta (filiae loco), a akonema djece, ̀ ena po prestanku va`ewa Ekloge, gubi to pra-vo.331)

Vizantijsko pravo je uo~avalo razliku izme|u testa-mentalnog i intestatskog nasle|ivawa. Forma koja je tra-`ena za pravnu vaqanost vizantijskog testamenta, bila jeznatno bla`a, od one koju je zahtijevalo staro rimsko pra-vo.332) Da bi testament bio pravno vaqan, obavezno je mo-rao biti sa~iwen u pisanoj formi. Pored toga bilo jenu`no da je zavje{talac, pri ~istoj svijesti, i da je ustawu da svoju posledwu voqu slobodno izrazi. Osta-vio~evu posledwu voqu morali su verifikovati svjedoci,koji na ispravu ''stavqaju potpise i udaraju pe~ate''.333)

Ni{tavo je zavje{tawe, koje sa~ini lice mla|e od 14godina, zatim pijanice, gluvonijemi, du{evni bolesnici,rasipnici, izvr{ioci krivi~nih djela i otpadnici odhri{}anske vjere. Vizantijsko nasledno pravo poznaje nu-`ni nasledni dio, jer je zavje{talac prilikom pravqewatestamenta, jedan dio imovine morao ostaviti najbli`imsrodnicima (svojoj djeci i roditeqima). Preostalim di-jelom zaostav{tine, mogao je slobodno raspolagati, uzobavezu da izdvoji miraz i poklone koji su dati `eni.

330) F. Uspenski, n. d. I, str. 379. 331) S. Avramovi}, Op{ta pravna istorija – stari i sredwi

vek, Beograd, 2003, str. 175. 332) S. [arki}, Op{ta istorija dr`ave i prava, str. 123; M.

Boras – L. Mergeti}, n. d., str. 245–250. 333) S. [arki}, Op{ta istorija dr`ave i prava..., str. 123.

132

Ni{tavo je bilo i ono zavje{tawe, kojim zavje{ta-lac iskqu~uje iz nasledstva djecu ili roditeqe, odnosnobra}u i sestre, bez vaqanog razloga.334) Da bi se sprije-~ilo olako li{avawe naslededstva, zakonodavac je pred-vidio vrlo dug spisak razloga, koji su morali biti is-puweni da bi zakonski naslednik mogao biti li{en na-sledstva. Pomenu}emo neke od tra`enih uslova: nemo-ralno pona{awe, uvredqivo pona{awe prema zavje{ta-ocu, izvr{ewe razli~itih krivi~nih djela, napu{tawepravoslavne vjere i dr.

Veoma je va`na novina koju je u vizantijsko naslednopravo uveo Konstantin Porfirogenit, odrediv{i da jed-nu tre}inu imovine zavje{taoca, koji umre, a ne sa~initestament ili umre bez potomstva, obavezno nasle|uje crk-va ''za spas du{e pokojnika''.335)

Ve} smo rekli da vizantijski testament (diatheke),predstavqa ustanovu nasle|enu iz rimskog i helenisti-~kog prava. Razlika skoro da nije bilo, jedina se odnosilana broj svjedoka ~ije je prisustvo bilo obavezno aktu sa-~iwavawa ove isprave, da bi ona bila pravno relevantna.Kolebawa nijesu Bog zna velika, tako Ekloga umjesto se-dam svjedoka iz rimskog prava, tra`i pet, dok je na selubilo dovoqno prisustvo i trojice svjedoka.

Da bi imali kakvu–takvu predstavu o mogu}oj sa-dr`ini vizantijskog zavje{tawa, navodimo dio jednog za-vje{tawa iz 460. godine :''(...) Ovo zavje{tawe ~inim predo~ima sedmorice zamoqenih zakonitih svjedoka ni`epotpisanih, a diktirao sam je na gr~kome (...) Neka mojnaslednik bude (...) moja `ena Aurelija Tizoja, i to u po-gledu svih stvari od mene ostavqenih, (...) te da joj pripa-da polovina bunara, a da druga polovina bunara budezajedni~ka sa sve{tenikom Heremnom (...) Ho}u da Tizoja

334) S. [arki} n.d., str. 123; M. Boras – L. Margeti}, n.d., str.275.

335) Citirano prema S. Avramovi}u, Op{ta pravna istorija... , 2003, str. 175.

133

plati ono {to dugujem svojim du`nicima. Svi ostali nekabudu iznasle|eni (iskqu~eni iz nasle|a)''.336)

Nije nam namjera da ulazimo u dubqu analizu ovogsadr`inski vrlo zanimqivog zavje{tawa, ve} samo daskrenemo pa`wu na jednu ~iwenicu, koja nam se ~ini vrlovjerovatnom, tj. da ostavilac nije imao djece, a ni rodite-qe, pa svu imovinu zavje{tava supruzi, iskqu~uju}i sveostale srodnike iz nasledstva, ne navode}i vaqane razl-oge za to, {to bi morao uraditi da je imao djece i rodite-qe.337)

Ovo zavje{tawe sadr`i i legat (''... a, da druga po-lovina bunara bude zajedni~ka''...) i fideikomis (''... Ho}uda Tizoja plati ono {to dugujem''...). Ne}emo pretjerati,ako ka`emo da je najvjerovatniji motiv ovakve zavje{ta-o~eve ''{irokogrudosti'' wegovo raspolagawe ostavinom''za spas du{e'', jer je nemawe potomstva smatrano Bo`jomkaznom, pa je te grehove trebalo okajati.

Najzad, Kaser na osnovu analize gorweg zavje{tawaiz 460. godine, ka`e da se ona (zavje{tawa – S.M.), ve} odV vijeka sastoje u pukom nabrajawu pojedinih predmeta,koji sa~iwavaju ostavinsku masu. Mada je osnovna idejagorweg zavje{tawa u osnovi pogo|ena, ipak nije sve onakokako Kaser tvrdi. Naime, prije }e biti da glavni dio za-vje{tawa o kojem je rije~, decidno podupire shvatawe, dasu se i V vijeku na{e ere, zadr`ala brojna na~ela iodredbe naslednog prava iz klasi~nog perioda, a me|uwima i na~elo: nemo pro parte testatus i dr.

Lako je uo~iti ~iwenicu, da je vizantijsko naslednopravo, preuzelo sve osnovne principe zakonskog nasle-|ivawa, ustanovqene u Justinijanovom zakonodavstvu. Sl-ijede}i ovaj osnovni trag, vizantijsko pravo je wegovaloi druge institute rimskog naslednog prava, a prije svih:legate, fideikomise, kodicile i sli~no.

336) SDHI, III, 160. i d. 337) Kao fusnota 334.

Z A K Q U ^ A K

Dosada{we izlagawe o testamentu u starovjekovnompravu, daje nam dovoqno osnova da zakqu~imo da je idejaslobode zavje{tawa u starom vijeku imala razli~it raz-vojni put u zavisnosti od toga o kojoj starovjekovnoj dr-`avi je rije~.

Hamurabijevo zakonodavstvo, a i zakonodavstva dru-gih isto~wa~kih despotija, nijesu u kordinatama onda-{weg dru{tveno–ekonomskog razvoja, mogla do}i do idejeslobodnog pojedinca i wegove slobodne voqe. U ovimdru{tvima sa zatvorenom ku}nom privredom kao domi-niraju}im oblikom privre|ivawa, jo{ nije sazrela idejada pravni subjekt svojom slobodnom voqom sebi nepo-sredno odredi univerzalnog sukcesora. Me|utim ideja daostavilac mo`e uticati na sudbinu svoje imovine i pos-lije smrti nije bila strana ovim civilizacijama. Posto-jale su dakle neke zaobilazne forme pomo}u kojih jeostavilac mogao da promijeni va`e}i zakonski naslednired i tako izmijeni ustaqeni tok stvari. To se naj~e{}epostizalo pomo}u ustanove usvojewa za slu~aj smrti, gdjeje usvojenik sticao nasledno pravo, kao da je zakonski na-slednik. ^ak ni egipatski imit – per, nije testament, iakonijesu usamqeni egiptolozi koji tvrde da je u pitawu tes-

135

tament. Ovdje se ipak ne radi o zavje{tawu jer usvojenikpostaje singularni sukcesor, a ne univerzalni kao kod tes-tamentalnog nasle|ivawa.

Ni stari Grci do kraja svog samostalnog razvoja,nijesu poznavali ustanovu zavje{tawa, kao oblik ispo-qavawa posledwe voqe de cuiusa, de functusa. Sloboda za-vje{tawa kod starih Grka te~e kroz dva paralelna tokarazvoja ove ustanove. Prvi od wih ima prvenstveno u vidu{ire naslednopravne posledice kao {to su: porodi~ni,imovinski, religijski, politi~ki i drugi dometi sukce-sije mortis causa. Drugi tok razvoja ideja slobode za-vje{tawa u anti~kom gr~kom pravu ima u vidu iskqu~ivoimovinskopravni aspekt nasle|ivawa.

Anti~ko gr~ko pravo poznaje nekoliko oblika al-ternativnog, singularnog ispoqavawa slobode zavje{ta-wa: usvojewe za slu~aj smrti, poklon za slu~aj smrti ilegatski testament. Ovo su bili oblici pomo}u kojih jeostavilac svojom slobodnom voqom mogao da izmijeni za-konski nasledni red. Uprkos toj ~iwenici, ni ovo nijetestament, jer ovako postavqeni naslednici nijesu uni-verzalni, nego singularni naslednici de cuiusa.

Svoje porijeklo testament duguje rimskom pravnomsistemu, koji je uz mno{tvo drugih pravnih institucija itestament razvio do najsuptilnijih nijansi, daju}i mu ne-ophodnu gipkost, koja, me|utim, nije smjela i}i protivwegove jezgrovitosti, bez obzira da li se radi o formiili sadr`ini ove institucije.

Sveto na~elo starih naroda, da naslednika odre|ujeBog, a ne ~ovjek, ~ak je i u starom Rimu sporo ustupalomjesto suprotnom na~elu, jer je od najstarijeg rimskog tes-tamenta calatis comitis, koji po mnogim svojim atributimapodsje}a na sli~ne pravne poslove ostalih anti~kih nar-oda, pa do razvijenih oblika rimskog testamenta, kojem nisavremana prava nemaju bogzna {ta bitnije dodati, pro-tekla je cjelokupna istorija Zapadnog rimskog carstva,odnosno hiqadugodi{wi period rimske istorije prava.

136

Rimqani su znali za testament od najstarijih vreme-na, i ne samo da su znali, nego su ga i {iroko koristili.Za Rimqane je pravqewe testamenta, predstavqao moral-ni imperativ i religijsku obavezu. Umrijeti bez testa-menta bilo je za Rimqane ravno prokletstvu i velikojnesre}i.

Ovakvim poimawem testamenta i wegovom {irokomprimjenom, Rimqani predstavqaju istorijski izuzetak upore|ewu sa ostalim anti~kim narodima, jer oni iliuop{te nijesu poznavali ovu ustanovu ili su znali za nekezaobilazne puteve, kojima su se postizali rezultati testa-menta. Me|utim, testament i testamentalno nasle|ivawe,koje bi imalo prevagu nad intestatskim nasle|ivawem,nijedan stari narod na tom stupwu razvoja nije poznavao.

Poznato je da je testament od samog svog nastankaslu`io kao instrument za izmjenu zakonskog naslednog re-da. Funkcija testamenta kao korektiva zakonskog nasle-|ivawa, bez sumwe je jedna od wegovih najzna~ajnijihfunkcija, a istovremeno i jedan od glavnih uzroka wego-vog nastanka. Pomo}u testamenta, ostavilac je {titiosvoju djecu, tako {to ih je testamentom imenovao za na-slednike, na osnovu ~ega, ona postaju naslednici umjestoprvopozvanog intestatskog naslednika – brata ostavioca.Na osnovu zavje{tawa, dakle, nasledno pravo sti~u naj-bli`i srodnici, umjesto najbli`ih agnata zavje{taoca.

Na kraju pridru`ujemo se mi{qewu onih autora,koji prate}i genezu rimskog testamenta od starog pravado postklasi~nog, tvrde da je rimsko postklasi~no pravodalo dovoqno dobar i dovoqno {irok izbor formi, u ko-jima je zavje{talac mogao izraziti posledwu voqu, da ~aki savremena prava, bez bitnih dodataka koriste formetestamenta, ustanovqene u rimskom postklasi~nom pravu.

Nije sporna ~iwenica da su skoro svi starovjekovnipravni sistemi poznavali neke forme u kojima je za-vje{talac mogao izraziti svoju voqu i uticati na ra-spored svoje imovine i poslije smrti. Te zaobilazneforme, kojima se uzgred budi re~eno mijewao zakonski

137

nasledni red i koje su imale izvjesne pravne u~inke za-vje{tawa, jo{ uvijek ne posjeduju sve temeqne atribute za-vje{tawa u rimskom i modernom zna~ewu toga pojma.Tako|e, nije sporno da od svih starovjekovnih pravnihsistema, jedino rimsko pravo poznaje ''pravi'' testament,te da testament svoje porijeklo duguje ovom pravnom sis-temu.

Testament kao civilizacijsko dostignu}e proizvodje dru{tveno–ekonomskih prilika, pravnog polo`aja po-rodice i porodi~nog starje{ine, rimskog pragmati~nogduha i rimskog pravni~kog genija.

I Z V O R I I L I T E R A T U R A

1) Avramovi} S., Op{ta pravna istorija - stari isredwi vek, Beograd, 1999.god.

2) Avramovi} S., Op{ta pravna istorija – stari isredwi vek, Beograd, 2003.god.

3) Avramovi} S., Evolucija slobode testirawa u an-ti~kom gr~kom pravu – Doktorska disertacija, Beograd,1981.god.

4) Albert G, La liberte de Tester. Paris – Angres,1895.god.

5) Anti} O., Nasledno pravo, Beograd, 1994. god.

6) Anti} O., Nasledno pravo, Beograd, 2002. god.

7) Arangio – Ruiz., Instituzioni di diritto romano, Napoli,1957. god.

8) Bastai} K. – Krizman B., Op}a historija dr`ave i pravaI, Pregled razvitka, Zagreb, 1981. god.

9) Bilalamov zakonik, Zakonici Drevne Mesopotam-ije (s engleskog preveo, studiju i komentare sa~inio drMarko Vi{i}), Beograd-Podgorica, 2003. god. str. 136–142.

139

10) Boissonade G, Historie de la Reserve Hereditaire, Par-is,1873.god.

11) Bonfante P., Corso di diritto romano, Roma, VI, 1930.god.

12) Bonfante P., Storia del diritto romano, Milano, 1958.god.

13) Boras M., Margeti} L., Rimsko pravo, Zagreb, 1986.god.

14) Vajs A. – Kandi} Q., Op{ta istorija dr`ave iprava, Beograd, 1984. god.

15) Vajs A. – Kandi} Q., Op{ta istorija dr`ave iprava – feudalni period, Beograd, 1999. god.

16) Gaj, Institucije (preveo O. Stanojevi}), Be-grad, 1982. god.

17) Gaudamet J., Institutiones de l`Antiquite, Paris, 1967.god.

18) Danilovi} J. – Stanojevi} O., Tekstovi iz rim-skog prava, Beograd, 1982. god.

19) De Kulan` F., Anti~ka dr`ava, Beograd, 1956.god.

20) Ecclesiastikue

21) Edictum perpetuum (rekonstrukcija Otto Lenel),Leipzig, Verlag von Bernhard Tauchnitz, 1907. god.

22) Zakonici drevne Mesopotamije (sa engleskog pre-veo studiju i komentare sa~inio dr Marko Vi{i}), Be-ograd – Podgorica, 2003. god.

23) Zakon XII tablica, Danilovi} J. – Stanojevi},Tekstovi iz rimskog prava, Beograd, 1982. god.

24) Zachariae von Lingethal, K. E., Jus Graeco Ro-manum, I – VII, Lipsiae, 1856–1884. god.

25) Iustiniani institutiones, Recensuit: Kruger, Paulus,Berolini, Apud Weidmannos, 1908. god.

140

26) Kaser M., Das romische Privatrecht, Munchen II,1969. god.

27) Ke~ekjan S. F., Op{ta istorija dr`ave i prava,Beograd, 1946. god.

28) Krkqu{ Q. – [arki} S., Op{ta istorijadr`ave i prava, Beograd, 1989. god.

29) Codex Justinianus, Recensuit Paulus Krueger, Bero-lini, 1877. god.

30) Cornulier – Luciniere., Etudes sur le droit de tester,Orleans, 1880. god.

31) Corpus iuris civilis, Volumen primum: Institutiones-Digesta. Recognoverunt Paulus Kriger, Theodorus Mommsen,Berolini, 1911. god.

32) Kuran (preveo Besim Korkut), Sarajevo, 1977.god.

33) Kurtovi} [., Op}a historija dr`ave i prava, Ikwiga, Zagreb, 1977. god.

34) Levy - Bruhl., Intestatus, Studi in memoria di E. Al-bertario, I, Paris, 1953. god.

35) Malenica A., Rimsko pravo, Novi Sad, 2003. god.

36) Malenica A., Izvori rimskog prava, I tom, Be-ograd, 1989. god.

37) Marini – I papiri diplomatici, Roma, 1805. god.

38) Markovi} S., Testament u crnogorskom obi-~ajnom pravu, Beograd, 1995. god.

39) Milosavqevi} @., Rimsko privatno pravo, Be-ograd, 1900. god.

40) Novellae, - Corpus iuris civilis, Editio stereotypa,Volumen tercium, Novellae, Recognovit, Rudolfus SchoellOpus Schoelli Morte Interceptum, Absolvit, Guilelmus Kroll,Berolini, Apud Weidmannos, 1895. god.

141

41) Op{ti imovinski zakonik za Kwa‘evinu CrnuGoru, (jubilarno izdawe - 110 godina od prvog izdawa),Obod, Cetiwe

42) Ostrogorski G., Istorija Vizantije, Beograd,1970. god.

43) Pavlovi} M., Dr`avnopravna istorija sveta,Kragujevac, 1993. god.

44) Panti} D., Op{ta pravna istorija – civilizac-ije, dr`ave, pravni sistemi i kodifikacije, SrpskoSarajevo, 2001. god.

45) Panti} D., Op{ta pravna istorija – civilizac-ije, dr`ave, pravni sistemi i kodifikacije, Beograd,2003. god.

46) R. Popovi}, Neka pitawa iz Justinijanove ko-difikacije, Beograd, 1928. god.

47) Puhan I., Rimsko pravo, Beograd, 1970. god.

48) Romac A., Rimsko pravo, Zagreb, 1981. god.

49) Romac A., Izvori rimskog prava, Zagreb, 1973. god.

50) Romac A., Rje~nik rimskog prava, Zagreb, 1983. god.

51) Romac A., Stvaranje feudalnih odnosa i rimskopostklasiè~no pravo – disertacija (daktilografisano), Beograd,1963. god.

52) Romac A., Rje~nik latinskih pravnih izraza, Va-demecum iurideicum, Zagreb, 1985. god.

53) Samarxi} \., Op{ta istorija dr`ave i prava,Sarajevo, 1967. god.

54) Stanojevi} O., Rimsko pravo, Beograd, 1986. god.

55) Stanojevi} O., Rimsko pravo, Beograd, 2001. god.

56) Stanojevi} O., Rimsko pravo, Beograd, 2003. god.

57) Stanojevi} O., Istorija pravnih i politi~kihinstitucija I, Beograd, 1982. god.

142

58) Stoj~evi} D., Rimsko privatno pravo, Beograd,1983. god.

59) Stoj~evi} D., Poreklo i funkcija testamentaCalatis comitis (dok. disert.), Beograd, 1946. god.

60) Stoj~evi} D., Exheredatio sui u prvobitnomrimsku pravu, Anali P.F. u Beogradu, god. 1952. I str. 41-55.

61) Stoj~evi} D. – Romac A., Dicta et regulae iuris, Be-ograd, 1984. g.

62) Struve V. V. – Kalistov D. P., Stara Gr~ka, Beograd,2000. g.

63) Theodorides A., Le Testament dans l`Egypte anciene,Revue Internationale des droits de l`Antique, Bruxels, 1970. g.,t. XVII, serie 3, p. 117 – 216.

64) Ulpianus, Regulae, (Collectio Librorum Iuris An-teiustiniani, in Usum Scholarum, Ediderunt, Paulus Krueger,Theodorus memmsen, Guilelmus Studemund), Berolini, ApudWeidmannos, 1878.god.

65) Uspenski F., Istorija vizantijskog carstva,I,II,III, Beograd, 2000. gog.

66) Festi} R., Op}a historija dr‘ave i prava, Sarajevo,1998. god.

67) Fontes Iuris Romani Antikui

68) Hamurabijev zakonik (s wema~kog preveo i ko-mentar napisao ^edomir Markovi}), Beograd, 1925. god.

69) Homer, Odiseja CID, Podgorica 1999. god.

70) Horvat M., Rimsko pravo, Zagreb, 1962. god.

71) [arki} S., Op{ta istorija dr`ave i prava, Be-ograd, 1995. god.

72) [arki} S., Politi~ke i pravne ideje u isto~nomrimskom carstvu, Beograd, 1984. god.

143

73) [arki} S. – Popovi} D., Veliki pravni sistemii kodifikacije, Beograd, 1993. god.

74) Schulin, F., Das griechische Testament vergleichenmit dem romischen, Basel, 1881. god.

75) Schulz, F., Clasical Roman Law, Oxford, 1969.god.

Skra}enice

V. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -VidiGod. (God) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - GodinaD. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - DigestaI d. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - I daqeI dr. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -I drugi (a,e)Inst. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - InstitutionesI sl. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - I sli~noCJ. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Codex Justinijanus

Loc. cit. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Navedeno mjestoN. D. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Navedeno djeloNov. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Novellae IustinianiOIZ. - - - - - - - - - - - - - - Op{ti imovinski zakonikOp.cit. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -Navedeno djelo PF. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Pravni fakultetReg. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Regulae UlpianiStr. (Str). - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - StranicaTit. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Titulus

HZ. - - - - - - - - - - - - - - - - - - Hamurabijev zakonikUE- - - - - - - - - - - - - - - - - - - Tituli ex corpore Ulpiani

Up. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - UporediFIRA - - - - - - - - - - - - - - -Fontes Iuris Romani Antikui

S A D R @ A J

UVOD- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 5

GLAVA PRVA

POJAM TESTAMENTADefinicija, op{te karakteristike i nastanak testamenta - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 7

GLAVA DRUGA

TRAGOVI TESTAMENTA U ZAKONODAVSTVUISTO^WA^KIH DESPOTIJA1. Testament i Hamurabijevo zakonodavstvo - - - - - 122. Testament u egipatskom pravu - - - - - - - - - - - - - - -183. Testament kod Jevreja - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 23

GLAVA TRE]A

TESTAMENT KOD STARIH GRKA 1. Razvoj slobode zavje{tawa kod starih Grka - - - -272. Oblici izra`avawa posledwe voqe u gr~kom pravu - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -31

146

GLAVA ^ETVRTA

I TESTAMENT U RIMSKOM PRAVU1. Nastanak i osobine rimskog testamenta - - - - - - 392. Sadr`ina testamenta u rimskom pravu - - - - - - - 48a) Imenovawe naslednika - - - - - - - - - - - - - - - - - - 48b) Supstitucije - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -521. Vulgarna supstitucija - - - - - - - - - - - - - - - - - -522. Pupilarna supstitucija - - - - - - - - - - - - - - - - -523. Kvazipupilarna supstitucija - - - - - - - - - - - -53

3. Forma testamenta - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54a) Testament calatis comitis - - - - - - - - - - - - - - - - - -55b) Testament in procinctu - - - - - - - - - - - - - - - - - - 58v) Testamenti pravqeni u posebnim prilikama - - -60g) Testament mancipatio familiae - - - - - - - - - - - - - -63d) Testament per aes et libram - - - - - - - - - - - - - - - -65|) Pretorski testament - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -67e) Postklasi~no i Justinijanovo pravo - - - - - - - -69

4. Sloboda zavje{tawa u rimskom pravu - - - - - - - -735. Kodicil - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -76

II NU@NO NASLE\IVAWE - - - - - - - - - - - - - - - - -781. Formalno nu`no nasledno pravo - - - - - - - - - - - -802. Materijalno nu`no nasledno pravo - - - - - - - - - -82

III TESTAMENTI FACTIO – CAPACITAS – INDIGNITAS - - - - - - - - - - - - - - - - - 86

1. Testamenti factio activa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -872. Testamenti factio pasiva - - - - - - - - - - - - - - - - - - -89

IV NI[TAVOST I OPOZIV TESTAMENTA- - - -921. Testamentum nullum - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 94

2. Testamentum ruptum - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 94

3. Testamentum irritum - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 95

4. Testamentum destitutum - - - - - - - - - - - - - - - - - - 96

5. Opoziv testamenta - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -96

147

V OSTALA NARE\EWA ZAVJE[TAOCA - - - - - - 981. L e g a t i - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 98

1.a. Vrste legata - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1002.a. Sticawe legata - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1033.a. Ograni~ewe legata - - - - - - - - - - - - - - - - - - 104

2. F i d e i k o m i s i - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1072.a. Vrste fideikomisa - - - - - - - - - - - - - - - - - - 112

3. Poklon za slu~aj smrti (donatio mortis causa) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 116

GLAVA PETA

TESTAMENT U VIZANTIJSKOM PRAVU 1. Odnos rimskog i vizantijskog prava - - - - - - - - - - 1202. Testament u vizantijskom pravu - - - - - - - - - - - - - 130

Z a k q u ~ a k - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 134

IZVORI I LITERATURA - - - - - - - - - - - - - - - - - - 138