การวเคราะหเรองราวจตรกรรมพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยเปรยบเทยบกบคมภรในพทธศาสนา

โดย พระมหาสรชย จรยสธรรมกล

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ แผน ก แบบ ก 2 ระดบปรญญามหาบณฑต

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2561 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

การวเคราะหเรองราวจตรกรรมพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยเปรยบเทยบกบคมภรในพทธศาสนา

โดย พระมหาสรชย จรยสธรรมกล

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ แผน ก แบบ ก 2 ระดบปรญญามหาบณฑต

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2561 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

THE ANALYSIS OF MURAL PAINTING IN BUDDHAISAWAN CHAPEL COMPARED WITH BUDDHIST SCRIPTURES

By

Phramaha Sirichai JARIYASUDHAMMAKUL

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for Master of Arts (ART HISTORY)

Department of Art History Graduate School, Silpakorn University

Academic Year 2018 Copyright of Graduate School, Silpakorn University

หวขอ การวเคราะหเรองราวจตรกรรมพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยเปรยบเทยบกบคมภรในพทธศาสนา

โดย สรชย จรยสธรรมกล สาขาวชา ประวตศาสตรศลปะ แผน ก แบบ ก 2 ระดบปรญญามหาบณฑต อาจารยทปรกษาหลก ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ไดรบพจารณาอนมตใหเปนสวนหนงของการศกษา

ตามหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต

คณบดบณฑตวทยาลย (รองศาสตราจารย ดร.จไรรตน นนทานช)

พจารณาเหนชอบโดย

ประธานกรรมการ (รองศาสตราจารย ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง )

อาจารยทปรกษาหลก (ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห )

ผทรงคณวฒภายนอก (ศาสตราจารย ดร. สนต เลกสขม )

ง

บทคดยอภาษาไทย

57107207 : ประวตศาสตรศลปะ แผน ก แบบ ก 2 ระดบปรญญามหาบณฑต ค าส าคญ : จตรกรรมฝาผนงพทธประวต, พระทนงพทไธสวรรย

พระมหา สรชย จรยสธรรมกล: การวเคราะหเรองราวจตรกรรมพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยเปรยบเทยบกบคมภรในพทธศาสนา อาจารยทปรกษาวทยานพนธ : ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห

ในวทยานพนธฉบบน ไดศกษาและตรวจสอบขอสนนษฐานเดมทวาคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจ

พระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส เปนคมภรหลกทมอทธพลตอจตรกรรมฝาผนงพทธประวตทพระทนงพทไธสวรรย และไดน าจตรกรรมฝาผนงในพระอารามหลวงยคสมยรตนโกสนทรตอนตน ประกอบดวย 1. วดดสดารามวรวหาร 2. วดราชสทธารามราชวรวหาร 3. วดทองธรรมชาตวรวหาร และ 4. วดสทศนเทพวรารามราชวรมหาวหาร มาเปรยบเทยบ เพอศกษาหาความนยมและอทธพลของคมภรพทธประวตตางๆ ทมตอการเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงพทธประวตในสมยนน

ผลการศกษาพบวา จตรกรรมฝาผนงพทธประวตทพระทนงพทไธสวรรย ไมไดรบอทธพลจากคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส เพยงคมภรเดยว ตามทนกประวตศาสตรและคนทวไปสนนษฐานไว โดยจากจตรกรรมจ านวน 32 ฉาก มถง 6 ฉากทเนอหาไมปรากฏในคมภรปฐมสมโพธกถา และม 4 ฉากปรากฏเนอความเพยงเลกนอยในคมภรปฐมสมโพธกถา ซงเหตการณเลอกฉากและตอนใดมาเขยนนน อาจเกยวของกบพระราชประสงคของผสราง คอ สมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ซงทรงกอปรดวยพระราชศรทธาทรงพระราชอทศใหเปนทประดษฐานพระพทธสหงค ซงไดรบการเคารพนบถอตามต านานวาเปนพระพทธรปทสรางขนใหละมายพระโฉมของพระพทธเจาทสด ดงนนชางผออกแบบจตรกรรมจงอาจจะตองการแสดงถงพระคณลกษณะพเศษทางฤทธบารมของพระพทธเจาผานเรองราวในชยมงคลคาถาอนเปนบทสรรเสรญชยชนะทยงใหญของพระพทธเจาทง 8 ครง คอ เรองของมารผจญ เรองของอาฬวกยกษ เรองของชางนาฬาคร เรองขององคลมาล เรองของนางจญจมาณวกาเรองของสจจกนครนถ เรองของนนโทปนนทนาคราช และเรองของทาวผกาพรหม ซงเนอหาบางตอนไมไดถกกลาวถงในปฐมสมโพธกถา แตถกกลาวไวอยางละเอยดในคมภรอน เชน อรรถกถาเรองตางๆ ชมพบดสตร นนโทปนนทสตร เปนตน นอกจากนนการใชเนอหาจากคมภรปฐมสมโพธกถามาเพยงคมภรเดยวอาจใหขอมลการเขยนทไมเพยงพอ ผออกแบบจงตองอาศยคมภรพทธประวตเลมอนๆ มาใชในการเขยนจตรกรรมพทธประวตน

จากการศกษาเปรยบเทยบกบพระอารามหลวงอก 4 พระอาราม พบวาฉากพทธประวตทมความนยมถกน ามาเขยนในจตรกรรมสมยนน มจ านวน 7 ฉาก ประกอบดวย ฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา ฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร ฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ ฉากพระอนทรดดพณสามสาย ฉากมารผจญ ฉากทรงแสดงปฐมเทศนา และฉากแบงพระบรมสารรกธาต ซงชางไดเขยนจตรกรรมโดยไดรบอทธพลจากคมภรพทธประวตเลมอนๆ ในพระพทธศาสนานอกจากคมภรพระปฐมสมโพธกถาอกดวย เชน คมภรมหาวงศ คอ ฉากเสดจกรงลงกา, อรรถกถา คอ ฉากโปรดองคลมาล และคมภรชมพบดสตร คอฉากเลาเรองพระยามหาชมพ โดยผนงท 13 เปนตอนพระพทธเจาทรงทรมานพระยามหาชมพ ผนงท 14 เปนตอน พระเจาพมพสารเขาเฝาพระพทธเจาทลถงเรองราวททาวชมพบดมาระราน และผนงท 15 เปนตอนพระยาชมพบดทรงฟนยอดปราสาทพระเจาพมพสาร เปนตน

จ

บทคดยอภาษาองกฤษ

57107207 : Major (ART HISTORY) Keyword : THE LIFE OF BUDDHA MURALS, BUDDHAISAWAN CHAPEL

PHRAMAHA SIRICHAI JARIYASUDHAMMAKUL : THE ANALYSIS OF MURAL PAINTING IN BUDDHAISAWAN CHAPEL COMPARED WITH BUDDHIST SCRIPTURES THESIS ADVISOR : PROFESSOR SAKCHAI SAISINGHA, Ph.D.

This thesis has examined the presumption of the Pathomsombodhikatha by the Supreme Pariarch H.R.H. Prince Paramanujitajinorasa. The prince was the main scripture who influenced the pa inting of The Life of Buddha Murals in The Buddhaisawan Chapel together with the painting of The Life of Buddha Mural which painted in early Rattanakosin era, including Wat Dusidaram, Wat Ratchasittharam, Wat Thongdhammachart and Wat Suthatthepwararam. They were all compared to find out the popularity and influence of the Buddhist scriptures which impacted the painting of The Life of Buddha Murals at the time.

The study shows that the painting of The Life of Buddha Murals in The Buddhaisawan Chapel wasn’t only influenced by Pathomsombodhikatha, as most of the historian and most of peoples presume. From 32 scenes of the painting of The Life of Buddha Murals in The Buddhaisawan Chapel, there are six scenes that not appear in Pathomsombodhikatha and there are four scenes that insignificantly appear in Pathomsombodhikatha. The selected scenes which were painted could be due to Somdet Phra Bawornrajchao Maha Sura Singhanat’s, the chapel proprietor, intention. As his intention of building the Chapel was to dedicate the chapel to houses the Phra Buddha Sihing image, the buddha image which was believed it was the most similar to the Buddha. Thus, the painter may want to express the Buddha’s power and virtue via the painting by using the Jayamangala Gatha (the eight vi ctories and blessing) as the inspiration. The Jayamangala Gatha has eight scenes including Mara Defeated, Alavaka Converted, Pacifying of Nalagiri, Conversion of Angulimala, Exposure of Cinca’s Lies, Saccaka Humbled, Nandopananda Tamed and Baka Brahma Cured of Conceit. Some of the scenes in Jayamangala Gatha is insignificantly appear in Pathomsombodhikatha, but significantly appear in other scriptures such as Chompubodi Sutra, Nandopananda Sutra, etc. In addition, using only stories or scenes from Pathomsombodhikatha, the painter may not have enough information to paint. As a consequence, the painter has to use stories or scenes from other scriptures apart from Pathomsombodhikatha for The Mural painting.

After comparing The Life of Buddha Murals in The Buddhaisawan Chapel and other four temples built in early Rattanakosin era, the most painted scenes were The Parents of the Bodhisattva scene, The Bodhisattva in Tusita Heaven scene, The Bodhisattva abandons his Princely Life scene, The Lord Indra playing the 3 -stringed instrument scene, The Battle with Mara scene, The Buddha begins to Preach scene and The Division of the Relics scene. The painter uses the information from other scriptures apart from Pathomsombodhikatha painted those scenes such as Mahawong Sutra (The proceed to Longka City scene) and Chompubodi Sutra (Telling of Phraya Maha Chompu scene), etc.

ฉ

กตตกรรมประก าศ

กตตกรรมประกาศ

ผวจยส านกในพระกรณาคณ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ (อมพรมหาเถร) สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆ ปรณายก สมเดจพระอปชฌายะ ผทรงเปนตนแบบในการศกษาหาความร ตลอดจนประทานพระอนญาตใหผวจยไดศกษาในหลกสตรน และท าวทยานพนธจนส าเรจ

อกทงผวจยขอกราบขอบพระคณ พระเถระผใหความอปถมภและเปนก าลงใจในการศกษาครงนจนส าเรจไปดวยด ดงมรายนามดงตอไปน พระพรหมมน (อคคชโน) พระพรหมวสทธาจารย (คณสสโร) พระราชมงคลดลก (สภากโร) พระครภาวนาปรชา (วรปญโญ) กบอนโมทนาพระมหานพนธ ธมมพนโธ พระมหาธนทต คณโชโต พระเตชนท อนทเตโช พระอนาวล วภาโส พระชนะพล วรโชโต ทใหค าแนะน าในการท าวทยานพนธจนลลวง

การศกษาครงนและวทยานพนธเลมน ไดรบพระกรณาจากหมอมเจาชาตรเฉลม - หมอมกมลา ยคล พลเอก หมอมเจาจลเจม - หมอมอญชล ยคล หมอมเจานภดลเฉลมศร ยคล ทานหญงมาลนมงคล (ยคล) อมาตยกล ทานหญงปทมนรงษ (ยคล) เสนาณรงค และความกรณาจากนายทวศกด เสนาณรงค

นอกจากน วทยานพนธเลมนส าเรจลงไดเพราะไดรบความกรณาจากหลายทาน ซงผวจยขอขอบคณเปนอยางยง ณ ทน คอ

บดา - มารดา ทใหก าเนดและเลยงดมาอยางด ตลอดจนใหก าลงใจในการศกษาเลาเรยนเสมอมา ศาสตราจารย ดร.ศกดชย สายสงห อาจารยทปรกษาผควบคมวทยานพนธและเปนผใหโอกาส ในการท า

วทยานพนธเลมน พรอมทงคอยแนะน า ตรวจแกไขวทยานพนธเลมนใหมความสมบรณมากขนตลอดจนประสทธประสาทความรดานประวตศาสตรศลปะแกผวจยมาโดยตลอดตงแตเรยนจนท าวทยานพนธจนแลวเสรจ

นายสรวย เอยมสดใจ ผอทศก าลงกายก าลงใจ ใหค าแนะน าและชวยคนควาหาขอมลในการท าวทยานพนธจนส าเรจเปนรปเลมมาไดอยางด

นายปกรฐ กนกธนาพร นายชชวาล อชฌากล นายวลลภ รจขจร นายถรวฒ พรรคกลน นายแพทยณฐ ไกรภสสรพงษ นายวชรพงษ ทรพยสทธกล นายกฤษณ ไชยงามศร นายอรรถนต กลรกมพสรและนายอภรกษ นามวชา ทคอยใหความชวยเหลอและใหค าปรกษาเกยวกบการท าวทยานพนธ ตลอดจนเปนก าลงในการเขยนวทยานพนธครงนจนส าเรจลงไดดวยด

แพทยหญงเอระวด มตรภกด ทคอยดแลรกษาสขภาพผวจยมาโดยตลอด จนสามารถท าวทยานพนธเลมนส าเรจลงได

อาจารยปง เจรญศรวฒน โรงเรยนกวดวชาดาวองก พรอมครอบครวของอาจารยปง ทใหความอปถมภทกๆ ดาน จนส าเรจการศกษาในครงน

นางสพตรา เมนะพนธ ทใหความดแลอปฏฐากดวยด จนส าเรจการศกษา พๆและนอง นกศกษาปรญญาโทโครงการภาคปกต พแพรวา พเลก พเคยง พดาว พพชญ และนองอนเตอร ทให

ความชวยเหลอทางดานการศกษา รวมทงเปนก าลงใจทดใหกนมาอยางเสมอตอผวจย จนมส าเรจการศกษาครงน และส าเรจเปนรปเลมวทยานพนธเลมน

สมาชกสกณาภรมยทกคนทเปนก าลงใจทดเสมอมาจนประสบความส าเรจในวนน

สรชย จรยสธรรมกล

สารบญ

หนา บทคดยอภาษาไทย ............................................................................................................................ ง

บทคดยอภาษาองกฤษ ...................................................................................................................... จ

กตตกรรมประกาศ ............................................................................................................................ ฉ

สารบญ ............................................................................................................................................. ช

สารบญตาราง ................................................................................................................................... ฏ

สารบญภาพ ...................................................................................................................................... ฐ

บทท 1 บทน า ................................................................................................................................... 1

ความเปนมาและความส าคญของปญหา ....................................................................................... 1

ความมงหมายและวตถประสงคในการศกษา ................................................................................ 3

สมมตฐานของการศกษา ............................................................................................................... 3

ขอบเขตของการศกษา .................................................................................................................. 3

ขนตอนของการศกษา ................................................................................................................... 4

ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ........................................................................................................... 4

บทท 2 ประวตพระทนงพทไธสวรรยและงานศลปกรรมทปรากฏ ................................................... 5

1. ทตงและสภาพทวไป ................................................................................................................. 5

2. ประวตความเปนมา ................................................................................................................... 5

3. งานจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรย .................................................................. 7

3.1 ประวตการซอมแซมจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรย............................... 8

3.2 เรองราวจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรย ................................................ 10

3.2.1 ภาพเทพชมนม.................................................................................................. 10

3.2.2 ภาพฤๅษ นกสทธ วทยาธร ................................................................................ 12

ซ

3.2.3 ภาพพระพทธประวต ........................................................................................ 13

3.3 เทคนคการเขยน ............................................................................................................. 14

3.4 การจดองคประกอบภาพ ................................................................................................ 17

3.5 โทนส ............................................................................................................................ 20

4. แนวคดในการศกษาทผานมา .................................................................................................. 22

บทท 3 การวเคราะหจตรกรรมพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยกบจตรกรรมทปรากฏในพระอารามสมยรตนโกสนทรตอนตน .................................................................................................... 24

พระทนงพทไธสวรรย พระราชวงบวรสถานมงคล .................................................................... 25

พระอโบสถ วดสทศนเทพวรารามราชวรมหาวหาร ................................................................... 25

พระอโบสถ วดดสดารามวรวหาร .............................................................................................. 27

พระอโบสถ วดราชสทธารามราชวรวหาร .................................................................................. 27

พระอโบสถ วดทองธรรมชาตวรวหาร ....................................................................................... 28

คมภรพทธประวตในทางพระพทธศาสนา .................................................................................. 33

นทานกถา ............................................................................................................................ 34

มหาวงศ ............................................................................................................................... 34

สมภารวบาก ........................................................................................................................ 35

ปฐมสมโพธกถา ฉบบลานนา .............................................................................................. 35

ชนมหานทาน ...................................................................................................................... 35

ชมพบดสตร......................................................................................................................... 35

นนโทปนนทสตรค าหลวง ................................................................................................... 36

ปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ....................... 37

1. การวเคราะหจตรกรรมฉากทพบเขยนเหมอนกนในพระอารามหลายแหง ............................. 37

1.1 ฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายา ................................................. 37

พระทนงพทไธสวรรย ............................................................................................... 38

ฌ

วดสทศนเทพวราราม................................................................................................. 39

วดดสดาราม .............................................................................................................. 40

วดราชสทธาราม ........................................................................................................ 41

วดทองธรรมชาต ....................................................................................................... 43

1.2 ฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร ........................................................................ 44

พระทนงพทไธสวรรย ............................................................................................... 45

วดสทศนเทพวราราม................................................................................................. 46

วดดสดาราม .............................................................................................................. 47

วดราชสทธาราม ........................................................................................................ 48

วดทองธรรมชาต ....................................................................................................... 49

1.3 ฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ ...................................................................................... 49

พระทนงพทไธสวรรย ............................................................................................... 50

วดสทศนเทพวราราม................................................................................................. 51

วดดสดาราม .............................................................................................................. 52

วดราชสทธาราม ........................................................................................................ 53

วดทองธรรมชาต ....................................................................................................... 54

1.4 ฉากพระอนทรดดพณสามสาย ....................................................................................... 54

พระทนงพทไธสวรรย ............................................................................................... 55

วดสทศนเทพวราราม................................................................................................. 56

วดดสดาราม .............................................................................................................. 57

วดราชสทธาราม ........................................................................................................ 58

วดทองธรรมชาต ....................................................................................................... 58

1.5 ฉากมารผจญ .................................................................................................................. 59

พระทนงพทไธสวรรย ............................................................................................... 60

ญ

วดสทศนเทพวราราม................................................................................................. 61

วดดสดาราม .............................................................................................................. 62

วดราชสทธาราม ........................................................................................................ 63

วดทองธรรมชาต ....................................................................................................... 63

1.6 ฉากแสดงปฐมเทศนา .................................................................................................... 64

พระทนงพทไธสวรรย ............................................................................................... 65

วดสทศนเทพวราราม................................................................................................. 66

วดดสดาราม .............................................................................................................. 67

วดราชสทธาราม ........................................................................................................ 68

วดทองธรรมชาต ....................................................................................................... 69

1.7 ฉากแบงพระบรมสารรกธาต ......................................................................................... 69

พระทนงพทไธสวรรย ............................................................................................... 71

วดสทศนเทพวราราม................................................................................................. 73

วดดสดาราม .............................................................................................................. 74

วดราชสทธาราม ........................................................................................................ 76

วดทองธรรมชาต ....................................................................................................... 78

1.8 สรปการวเคราะหลกษณะจตรกรรมพทธประวตฉากทปรากฏเหมอนกนในพระอารามทกแหงกบเนอหาจากคมภร ....................................................................................... 79

2. ฉากพทธประวตตอนพเศษทปรากฏเฉพาะในพระทนงพทไธสวรรย ..................................... 91

2.1 ฉากมหาสบนนมต ......................................................................................................... 91

2.2 ฉากเสดจกรงลงกา ......................................................................................................... 92

2.3 ฉากเลาเรองพระยามหาชมพ ในชมพบดสตร ................................................................ 95

2.4 ฉากระงบววาทพระญาต .............................................................................................. 105

2.5 ฉากทรมานพระยาชางนาฬาคร .................................................................................... 107

ฎ

2.6 ฉากโปรดองคลมาล ..................................................................................................... 109

2.7 ฉากยมกปาฏหารย ....................................................................................................... 111

2.8 ฉากทรมานพญานนโทปนนทนาคราช ........................................................................ 113

2.9 ฉากธรณสบพระเจาสปปพทธะ ................................................................................... 116

2.10 ฉากทรมานอาฬวกะยกษ ........................................................................................... 119

2.11 ฉากนางมาคนทยาผกพยาบาท ................................................................................... 121

2.12 ฉากโปรดกษตรยลจฉว .............................................................................................. 124

2.13 ฉากพระราหลนพพาน ............................................................................................... 125

2.14 สรปการวเคราะหลกษณะจตรกรรมพทธประวตฉากทปรากฏเปนพเศษในพระทนงพทไธสวรรย ........................................................................................................... 126

บทท 4 บทวเคราะหและสรปผล.................................................................................................... 130

รายการอางอง ................................................................................................................................ 134

ประวตผเขยน ................................................................................................................................ 137

สารบญตาราง

หนา ตารางท 1 แสดงพทธประวตฉากตางๆทนยมเขยนเปนจตรกรรมฝาผนง ........................................ 30

ตารางท 2 แสดงการมอยของเนอหาฉากทง 7 ในคมภรตางๆ .......................................................... 80

ตารางท 3 แสดงทมาของเนอหาฉากพเศษทปรากฏในจตรกรรมพทธประวตพระทนงพทไธสวรรย ....................................................................................................................................................... 127

สารบญภาพ

หนา ภาพท 1 ภาพเทพชมนมทพระทนงพทไธสวรรย ............................................................................. 11

ภาพท 2 พระอนทรสกการะพระเจดยจฬามณทผนงสกดหลง ......................................................... 12

ภาพท 3 พระพรหมสกการะทสสเจดยทผนงสกดหนา .................................................................... 13

ภาพท 4 ภาพตนไมมลกษณะการเขยนแบบประดษฐในผนงท 27 ภาพโคกนน านอกเมองแควนวชช ......................................................................................................................................................... 15

ภาพท 5 ภาพจตรกรรมทวดไชยทศ ................................................................................................. 16

ภาพท 6 การเขยนภาพน าในฉากพทธประวตตอนมารผจญ ............................................................ 17

ภาพท 7 การเขยนน าในพทธประวตตอนลอยถาดเสยงทายทแมน าเนรญชรา ................................. 17

ภาพท 8 การเขยนภาพน าบนผนงท 10 ในพทธประวตตอนประทานอปสมบทแกเหลาเจาชายแควนโกศล ............................................................................................................................................... 17

ภาพท 9 การใชเสนสนเทาในการแบงฉากในพทธประวตตอนเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส ..... 18

ภาพท 10 ตอนพระราชพธอภเษกสมรสระหวางพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายา ......... 19

ภาพท 11 ตอนพญานนโทปนนทะแสดงอ านาจท ารายพระพทธเจา ................................................ 19

ภาพท 12 ตอนปราบองคลมาล ........................................................................................................ 20

ภาพท 13 พทธประวตตอนพระพทธเจาเสดจกรงกบลพสด ............................................................ 20

ภาพท 14 ผนงท 10 พทธประวตตอนโปรดยสกลบตร .................................................................... 21

ภาพท 15 เทคนคการเขยนภาพบคคลใหขบเนนออกมาจากฉากพนหลงทมสโทนเยน ................... 22

ภาพท 16 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา พระทนงพทไธสวรรย .............................................................................................................................................. 38

ภาพท 17 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา วดสทศนเทพวราราม .................................................................................................................................................. 39

ภาพท 18 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา วดดสดาราม...... 40

ฑ

ภาพท 19 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา วดราชสทธาราม ......................................................................................................................................................... 41

ภาพท 20 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะ และพระนางสรมหามายา วดทองธรรมชาต ......................................................................................................................................................... 43

ภาพท 21 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร พระทนงพทไธสวรรย............... 45

ภาพท 22 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร วดสทศนเทพวราราม ................ 46

ภาพท 23 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร วดดสดาราม .............................. 47

ภาพท 24 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร วดราชสทธาราม ....................... 48

ภาพท 25 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร วดทองธรรมชาต ....................... 49

ภาพท 26 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ พระทนงพทไธสวรรย ............................. 50

ภาพท 27 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ วดสทศนเทพวราราม .............................. 51

ภาพท 28 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ วดดสดาราม ............................................ 52

ภาพท 29 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ วดราชสทธาราม ...................................... 53

ภาพท 30 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ วดทองธรรมชาต ..................................... 54

ภาพท 31 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย พระทนงพทไธสวรรย .............................. 55

ภาพท 32 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย วดสทศนเทพวราราม ............................... 56

ภาพท 33 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย วดดสดาราม ............................................. 57

ภาพท 34 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย วดราชสทธาราม ...................................... 57

ภาพท 35 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย วดทองธรรมชาต ...................................... 58

ภาพท 36 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ พระทนงพทไธสวรรย ......................................................... 60

ภาพท 37 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ วดสทศนเทพวราราม .......................................................... 61

ภาพท 38 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ วดดสดาราม ........................................................................ 61

ภาพท 39 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ วดราชสทธาราม .................................................................. 62

ภาพท 40 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ วดทองธรรมชาต ................................................................. 63

ฒ

ภาพท 41 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา พระทนงพทไธสวรรย ..................................................... 65

ภาพท 42 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา วดสทศนเทพวราราม ...................................................... 66

ภาพท 43 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา วดดสดาราม .................................................................... 66

ภาพท 44 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา วดราชสทธาราม .............................................................. 67

ภาพท 45 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา วดทองธรรมชาต ............................................................. 68

ภาพท 46 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต พระทนงพทไธสวรรย ............................... 71

ภาพท 47 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต วดสทศนเทพวราราม .................................. 73

ภาพท 48 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต วดดสดาราม ............................................... 74

ภาพท 49 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต วดราชสทธาราม ......................................... 75

ภาพท 50 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต วดทองธรรมชาต ....................................... 77

ภาพท 51 ภาพจตรกรรมฉากปรนพพานและถวายพระเพลงพระพทธสรระ วดทองธรรมชาต ....... 77

ภาพท 52 ภาพลายเสนพระพทธรปปางบ าเพญทกรกรยา ตามพระมตสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ..................................................................................................................... 85

ภาพท 53 ภาพฉากมหาสบนนมต พระทนงพทไธสวรรย ................................................................ 91

ภาพท 54 ภาพฉากเสดจกรงลงกา พระทนงพทไธสวรรย ............................................................... 92

ภาพท 55 ภาพฉากพระยามหาชมพฟนยอดปราสาทพระเจาพมพสารพระทนงพทไธสวรรยผนงท 4 ......................................................................................................................................................... 96

ภาพท 56 ภาพฉากทรงทรมานพระยามหาชมพ พระทนงพทไธสวรรยผนงท 3 ............................. 98

ภาพท 57 ภาพจตรกรรมพระวหารวดไพชยนต ............................................................................. 103

ภาพท 58 ภาพจตรกรรมสมวดปารวก ........................................................................................... 103

ภาพท 59 ภาพจตรกรรมพระวหารหลวง วดมหาธาต จงหวดเพชรบร .......................................... 104

ภาพท 60 ภาพฉากระงบววาทพระญาต พระทนงพทไธสวรรย..................................................... 105

ภาพท 61 ภาพฉากทรมานพระยาชางนาฬาคร พระทนงพทไธสวรรย .......................................... 107

ภาพท 62 ภาพฉากโปรดองคลมาล พระทนงพทไธสวรรย ............................................................ 109

ณ

ภาพท 63 ภาพฉากยมกปาฏหารย พระทนงพทไธสวรรย .............................................................. 111

ภาพท 64 ภาพฉากทรมานพญานนโทปนนทนาคราช พระทนงพทไธสวรรย .............................. 113

ภาพท 65 ภาพผนงท 21 ฉากพระพทธเจาเสดจโปรดพทธมารดาทสวรรคชนดาวดงส ฉากทรมานพญานนโทปนนทนาคราชและฉากยมกปาฏหารย ........................................................................ 115

ภาพท 66 ภาพฉากธรณสบพระเจาสปปพทธะ พระทนงพทไธสวรรย ......................................... 116

ภาพท 67 ฉากทรมานอาฬวกะยกษ พระทนงพทไธสวรรย ........................................................... 119

ภาพท 68 ฉากนางมาคนทยาผกพยาบาท พระทนงพทไธสวรรย ................................................... 121

ภาพท 69 ภาพฉากโปรดกษตรยลจฉว พระทนงพทไธสวรรย ...................................................... 124

ภาพท 70 ภาพฉากพระราหลนพพาน พระทนงพทไธสวรรย ........................................................ 125

บทท 1 บทน า

ความเปนมาและความส าคญของปญหา พระทนงพทไธสวรรยต งอยในบรเวณพระราชวงบวรสถานมงคล หรอทเรยกกนวา “วงหนา” อนเปนทประทบของกรมพระราชวงบวรสถานมงคล สนนษฐานวาสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาททรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหสรางขนในป พ.ศ.2338 โดยแรกเรมมพระราชด ารใหสรางพระทนงองคนส าหรบเปนทประกอบพระราชพธตางๆ ตอมาเมอพระองคไดอญเชญพระพทธสหงคมาจากเชยงใหม เมอคราวยกทพไปชวยพระเจากาวละขบไลพมาทมารกรานเมองเชยงใหมเมอ พ.ศ.2330 จงทรงพระราชอทศพระทนงใหเปนหอพระส าหรบประดษฐานพระพทธสหงค เมอแลวเสรจพระราชทานนามพระทนงวา “พระทนงสทธาสวรรย” ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหใชพระทนงองคนเปนทองพระโรง และประกอบพระราชพธตางๆ ครนในรชกาลของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ไดทรงปฏส งขรณ ใหมและเป ลยนนามเปน “พระทนงพทไธสวรรย” 1 จน รชสมยของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหอญเชญพระพทธสหงคมาประดษฐานทพระทนงพทไธสวรรยตามเดม หลงจากเชญเขาไปประดษฐานในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม และพระพทธสหงคกประดษฐานในพระทนงพทไธสวรรยจนถงปจจบน2 สวนงานจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรย สมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหเขยนทฝาผนงดานในเปนรปเทพชมนมขางบน และเขยนเรองพทธประวตทฝาผนงระหวางพระแกลเพอถวายเปนพทธบชา3 โดยบรเวณผนงระหวางชองหนาตางเขยนภาพพทธประวต เรมจากฉากสยมพรของพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา ทผนงสกดหลงทางทศตะวนตกเฉยงเหนอไปจบทฉากแบงพระบรมสารรกธาตตรงผนงสกดหลงดานทศตะวนตก รวมทงสน 32 ผนง เหนอขนไปเขยนภาพเทพชมนมตลอดผนงทงสดาน จตรกรรมเหลานไดรบการซอมแซมบรณะหลายยคหลายสมย สงเกตจากการแสดงออกเชงชางทปรากฏตามสวนตางๆของภาพ

1สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, ประชมพงศาวดาร ภาคท 13 (พระนคร: โรงพมพตรณสาร,2509), 106. 2เรองเดยวกน, 107. 3อภวนทน อดลยพเชษฐ, จตรกรรมฝาผนงพระทนงพทไธสวรรย, พมพครงท 3 (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2555),107.

2

จากทกลาวมานจงเปนการแสดงใหเหนวา พระทนงพทไธสวรรยนบเปนตวอยางทส าคญในการศกษางานจตรกรรมภาพเลาเรองพทธประวตในยคตนรตนโกสนทรเพราะ (1) มศกราชระบปทสรางชดเจนซงสามารถก าหนดอายสมยของงานศลปกรรมไดแนนอน (2) จตรกรรมซงเปนงานศกษาหลกในการศกษาครงน แสดงถงเทคนคและรปแบบทสบเนองมาจากอยธยาตอนปลายซงอาจชวยสะทอนใหเหนถงคตความเชอของคมภรทใชเขยนจตรกรรมพทธประวตตอนตางๆ วาอาจจะถายทอดมาจากอยธยาตอนปลายดวยเชนกน (3) นอกจากน แมเปนพระทนงทมความส าคญตอราชส านกเปนอยางมาก และไดรบการอปถมภบรณปฏสงขรณจากพระราชวงศหรอพระมหากษตรยอยเสมอหลายยคหลายสมย แตยงคงปรากฏรองรอยของงานฝมอชางสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว บรเวณผนงดานทศใต (ดานขวาของพระประธาน)4ดงนนจงมหลกฐานหลงเหลอใหศกษาเปนจ านวนมาก และหลายๆ ฉากมความสมบรณ จากการศกษายงพบวา ชางจะตองคนควาเนอความเพมเตมในคมภรอนๆ เพอใหไดรายละเอยดมากพอทจะออกแบบจตรกรรมฉากนนๆใหถกตอง ดงน นจงสามารถกลาวไดวา จตรกรรมทเขยนระหวางชองประต และหนาตางพระทนงพทไธสวรรย เขยนเรองพทธประวต แตไมไดอาศยขอมลจากคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสเพยงเลมเดยวเทานนในการสรางแรงบนดาลใจ ศลปนผออกแบบโครงเรองในการเขยนจตรกรรมคงจะไดอาศยเรองราวพทธประวตจากคมภรเลมตางๆ ประมวลเขาดวยกน กลายเปนจตรกรรมพทธประวตทปรากฏเรองปลกยอยแทรกอย นอกจากนเนอหาบางตอนในปฐมสมโพธกถาฉบบสมเดจพระมหาสมณเจากรมพระปรมานชตชโนรสกถกละเวนไว ไมน ามาเขยนเปนจตรกรรมดวย อาท เรองราวของพระเจาอโศกมหาราช และพระอปคต เปนตน ทงนเหตผลอาจเปนเพราะพนทในการเขยนจตรกรรมมจ ากด แมอาคารจะมขนาดใหญ มจ านวนผนงระหวางชองหนาตางมากกจรง แตชางกลบจงใจเลอกเขยนเรองราวนอกปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสไวหลายผนง ท าใหตองตดเนอหาบางตอนออก ทงน นาสนใจวาเหตผลทชางเลอกเขยนจตรกรรมฉากอนๆ แทนฉากทปรากฏเนอหาในคมภร คงดวยจดประสงคส าคญบางประการ

4อภวนทน อดลยพเชษฐ, จตรกรรมฝาผนงพระทนงพทไธสวรรย, พมพครงท 3 (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2555), 144.

3

ความมงหมายและวตถประสงคในการศกษา 1. เพอตรวจสอบแนวความคดเดมวา คมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส เปนคมภรหลกเพยงเลมเดยวทใชอางองในการเขยนจตรกรรมเลาเรองพทธประวตทพระทนงพทไธสวรรยหรอไม 2. เพอตรวจสอบคมภรพทธประวตเลมอนๆ ทมอายสมยกอนหนาและรวมสมยกบภาพจตรกรรมวามเลมใดบางทเปนแรงบนดาลใจหรอมอทธพลตอจตรกรรมพทธประวตในฉากตางๆ อนอาจสะทอนถงความนยมของคมภรพทธประวตทคอยๆ เปลยนแปลงไปตามแตละยคสมย สมมตฐานของการศกษา 1. ภาพจตรกรรมพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยบางฉากปรากฏเพยงแคแหงเดยวในพระทนงองคนเทานน ในขณะทบางฉากกปรากฏรวมกบวดทสรางหรอซอมขนรวมสมยกบพระทนงพทไธสวรรยซงอาจเปนจตรกรรมพทธประวตทพบไดทวไปในชวงรตนโกสนทรตอนตน ดงนน ท าใหสนนษฐานไดวาพทธประวตทปรากฏเฉพาะในพระทนงพทไธสวรรยเปนความนยมทเกดขนจากพระราชประสงคเฉพาะของเจานายแตละพระองคมากกวาความนยมโดยทวไป 2. จตรกรรมพทธประวต ทไดรบการบรณปฏสงขรณในสมยรชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทร มเนอหาโดยสวนมากไดรบอทธพลมาจากคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ซงเรยบเรยงขนในชวง พ.ศ.2387 – 2388 แตในบางฉากกมไดปรากฏตรงตามเนอหาในคมภรปฐมสมโพธกถา จงท าใหทราบวา จตรกรรมฝาผนงเลาเรองพทธประวตทพระทนงพทไธสวรรยนนเขยนขนมาจากคมภรเลมอนๆ ในพระพทธศาสนา เชน มหาชมพบดสตร เปนตน ขอบเขตของการศกษา การศกษาในหวขอดงกลาวน ก าหนดขอบเขตการศกษาอยในงานจตรกรรมฝาผนงพทธประวตทพระทนงพทไธสวรรยโดยตรวจสอบเนอหาของพทธประวตจากคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส เปนหลก กบคมภรเลมอนๆ และเปรยบเทยบความนยมทเกดขนกบจตรกรรมพทธประวตทปรากฏในวดแหงอนๆ ในสมยรตนโกสนทรตอนตน

4

ขนตอนของการศกษา 1. คนควาและรวบรวมผลการศกษาทผานมาเกยวของกบเทคนคและแนวคดทแสดงออกถงจตรกรรมพทธประวตพระทนงพทไธสวรรย 2. ศกษาและตรวจสอบเรองราวเนอหาคมภรพระปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส 3. ศกษาและตรวจสอบคมภรทางพระพทธศาสนาเลมอนๆ ทเกยวของกบภาพจตรกรรม ฝาผนง 4. วเคราะหและเปรยบเทยบงานจตรกรรมฝาผนงกบวดตางๆ ทรวมสมยเดยวกน 5. น าเสนอขอมลและสรปผลการศกษา ประโยชนทคาดวาจะไดรบ 1. เพอทราบถงทมาภาพเลาเรองพทธประวตในงานจตรกรรมทปรากฏทพระทนงพทไธสวรรยวาไดรบอทธพลมาจากคมภรเลมใดบางในทางพระพทธศาสนา 2. เพอใหทราบถงแนวคด ความนยมของงานจตรกรรมทไดรบแรงบนดาลใจจากคมภรทางพระพทธศาสนาทไดรบความนยมในชวงนนๆ

5

บทท 2 ประวตพระทนงพทไธสวรรยและงานศลปกรรมทปรากฏ

1. ทตงและสภาพทวไป พระ ทน งพ ท ไธสวรรย ต งอยภ ายในพระราชวงบ วรสถานมงคล ป จ จบน ค อ พพ ธภณฑสถานแหงชาตพระนคร ถนนหนาพระเมร แขวงชนะสงคราม เขตพระนคร กรงเทพมหานคร 2. ประวตความเปนมา พระทนงพทไธสวรรย เปนพระทนงอยในเขตพระราชวงบวรสถานมงคล ตงอยทางดานทศเหนอของพระบรมหาราชวง และอยทางทศตะวนตกของสนามหลวง สนนษฐานวา สมเดจพระบวรราชเจากรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท โปรดใหสรางขนเมอ พ.ศ. 2338 เพอประกอบพระราชพธตาง ๆ ทรงขนานนามวา “พระทนงสทธาสวรรย” ตอมาเปนทประดษฐานพระพทธสหงค ซงทรงอญเชญมาเมอคราวเสดจไปราชการสงครามทเชยงใหม และไดเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงถวายเปนพทธบชาในคราวนนอกดวย5 ครนสมเดจพระบวรราช เจา กรมพระราชวงบวรมหาสรส งหนาททวงคตแลว พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก โปรดใหอญเชญพระพทธสหงคมาประดษฐานไวทวดพระศรรตนศาสดารามดวยทรงเกรงจะถกโจรกรรม ดงนนในคราวทพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยทรงครองวงหนา จงโปรดใหใชพระทนงองคนเปนทองพระโรงส าหรบทรงรบแขกบานแขกเมองตลอดจนใชประกอบพระราชพธส าคญตางๆดงปรากฏในต านานวงหนาวา6

“ทพระทนงสทธาสวรรย เมอกรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาทสวรรคต

แลว พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก โปรดใหเชญพระพทธสหงคลงมาไวในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ตงตรงทพระสมพทธพรรณทกวนน ทพระทนงสทธาสวรรยยงเหลอแตปราสาท 5 ยอด ซงกรมพระราชวงบวรในรชกาลท 1 ทรงสรางเปนทประดษฐานพระพทธสหงค กรมพระราชวงบวรฯ รชกาลท 2 โปรด

5“ต านานวงหนา” ใน ประชมพงศาวดาร เลม 11(ประชมพงศาวดาร ภาคท 13 และภาค 14), (กรงเทพฯ:

ครสภา, 2507), 34-35. 6เรองเดยวกน, 69.

6

ใหยายปราสาทนนไปเสย ตงพระทนงเศวตฉตรแทน เปนทเสดจออกแขกเมอง และพระสงฆถวายพระธรรมเทศนา”

รชสมยของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว สมเดจพระบวรราชเจา กรมพระราชวง

บวรมหาศกดพลเสพโปรดใหบรณปฏสงขรณพระทนงสทธาสวรรย ซงสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ไดทรงนพนธไวมใจความวา7

“ในรชกาลท 3 กรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพ ทรงซอมแซมแปลงปฏสงขรณพระทนงสทไธสวรรยใหม การปฏสงขรณครงนนแกไขของเดมหลายอยาง สงเกตไดโดยแบบอยางฝมอชางทท า คอรอเครองบนท าใหมหมด เปลยนหลงคาพาไลของเดมตอเปนเฉลยงเสาลอย ไวผนงขางบนทเปนคอสองรอบ ซมพระแกลของเดมเหนจะไมม ท าซมขนใหมทงหมด การปฏสงขรณครงนนนาชมอยางหนง ทของเดมสงใดเอาไวหมดทกอยาง เปนตนวาเครองไมกรอบและบานพระแกล ทวยทรบชายคา คงใชของเดมไมเปลยน ขางในลายทเขยนผนงและลายเพดาน รกษาของเดมไวไมแกไข เปนแตซอมแซมทช ารด จงยงแลเหนของเดมทท าโดยประณตบรรจงไดจนทกวนน”

นอกจากนยงทรงเปลยนนามพระทนงเปน “พระทนงพทไธสวรรย” สนนษฐานวามเหตผล

3 ประการ ดงน8 ประการท 1 เมอสรางพระทนงอศราวนจฉยขน และยายพระแทนเศวตฉตรไปไวทพระทนงอศราวนจฉย สมเดจพระบวรราชเจา กรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพคงจะทรงพระราชด ารใหใชพระทนงพทไธสวรรยเปนทประดษฐานพระพทธรป สอดคลองกบจตรกรรมฝาผนงอนเปนพทธบชามาแตกาลกอน ประการท 2 ชอ พระทนงสทธาสวรรย ใกลเคยงกบชอพระทนงสทไธสวรรยในพระบรม มหาราชวง ประการท 3 จะให ชอคลองสมผ สกบพระทนงอศราวนจฉยทสรางใหม แตไมไดพระราชทานนาม

7“ต านานวงหนา” ใน ประชมพงศาวดาร เลม 11 (ประชมพงศาวดาร ภาคท 13 และภาค 14), (กรงเทพฯ:

ครสภา, 2507), 159-160. 8เรองเดยวกน, 159-160.

7

จนกระทงถงรชสมยของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหอญเชญพระพทธสหงคกลบมาประดษฐานอยภายในพระทนงพทไธสวรรยตามเดมจนถงปจจบนน ดงความปรากฏในหนงสอประชมพงศาวดาร เลมท 11 ความวา “เมอเดอน 6 ขนค า 1 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหแหพระพทธสหงคกลบไปสถตประดษฐานในพระราชวงบวรฯ”9 3. งานจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรย งาน จตรกรรมฝาผนงภายในพระทน งพท ไธสวรรยน น ถก เขยน ขนใน รชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท 1 โดยสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท พระอนชารวมพระชนกพระชนนกบรชกาลท 1 โปรดใหเขยนขนราวพ.ศ. 2338 เดมในพระราชพงศาวดารรชกาลท 1 ฉบบเจาพระยาทพากรวงศระบวา เชญพระพทธสหงคลงมายงกรงรตนโกสนทรเมอปมะแม พ.ศ. 2330 สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพทรงพระนพนธอธบายวา ในหนงสอพระราชพงศาวดาร ลงศกราชปทกรมพระราชวงบวรฯ เชญพระพทธสหงคลงมาชาไป 8 ป10 ในปพ.ศ. 2338 สมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาทไดเสดจยกทพไปตเมองล าปางคน และตทพพมาทปาซางแตก เมอทรงเสรจการศกสงครามแลว ทรงอญเชญพระพทธสหงคจากเมองเชยงใหมมาประดษฐาน ณ พระทนงพทไธสวรรย พระราชวงบวรสถานมงคล กรงรตนโกสนทร โดยสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ไดทรงอธบายวา “เขาใจวาเดมกรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาทเหนจะทรงพระราชด ารจะสรางขนส าหรบท าการพระราชพธ มพระราชพธตรษสารทและโสกนตลกเธอเปนตน อยางเชนท าทพระมหาปราสาทในพระราชวงหลวง แตในเวลาทยงไมไดลงมอสรางหรอก าลงสรางอยนน เสดจขนไปเมองเชยงใหมไดพระพทธสหงคซงเปนพระพทธรปส าคญลงมาจงทรงพระราชอทศพระทนงองคนถวายเปนทประดษฐานพระพทธสหงค”11

เมอเชญพระพทธสหงคประดษฐาน ณ พระทนงพทไธสวรรย ในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชแลวจงมการเขยนจตรกรรมฝาผนงเปนภาพเทพชมนมและพระ

9“ต านานวงหนา” ใน ประชมพงศาวดาร เลม 11 (ประชมพงศาวดาร ภาคท 13 และภาค 14), (กรงเทพฯ:

ครสภา, 2507), 85. 10สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ , ต านานวงหนา (กรงเทพฯ: แสงดาว, 2553), 21. 11เรองเดยวกน, 120.

8

ปฐมสมโพธถวายเปนพทธบชาแดพระพทธสหงค สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงพระนพนธใน “ต านานวงหนา” ตอน ต านานวงหนาครงรชกาลท 1 ความวา “พระราชมนเฑยรทางตะวนออก ขนานนามวาพระทนงสทธาสวรรย ฝาผนงขางในเขยนรปเทพชมนม และเรองพระปฐมสมโพธเปนพทธบชา ยงปรากฏจนทกวนน”12

มลเหตการณเขยนภาพจตรกรรมเทพชมนมและพระปฐมสมโพธนน สนนษฐานไดวาดวยนามเดมของพระทนงพทไธสวรรย ปรากฏในประกาศรชกาลท 4 วา “พระทนงพทธาสวรรย”13 อนมความหมายวา ทประทบของพระพทธเจาเมอเชญพระพทธสหงคเปนประธานในพระทนงพทไธสวรรยเปรยบเสมอนสมเดจพระสมมาสมพทธเจาประทบอย จงมการเขยนภาพจตรกรรมขนเปรยบเสมอนกบการเขาเฝาสมเดจพระสมมาสมพทธเจาบนสวรรค จตรกรรมฝาผนงในพระทนงพทไธสวรรยน นเปนจตรกรรมสกลชางวงหนาสมยรตนโกสนทรตอนตน ซงถอวาเปนฝมอชางทงดงามทสดในกระบวนจตรกรรมทสรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช โดยสกลชางวงหนาในสมยรชกาลท 1 นนยงได เข ยน จต รก รรม เทพ ชม น ม ท ห อพ ระมณ เฑ ย รธรรม ว ดพ ระศ ร รตน ศ าส ด าราม พระบรมมหาราชวง ซงเปนรปแบบศลปะเทพชมนมสกลชางวงหนาสมยรตนโกสนทรตอนตนแบบเดยวกน

3.1 ประวตการซอมแซมจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรย

การเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรย เรมขนตงแตพ.ศ. 2338 ซงสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาทเชญพระพทธสหงคล งมายงกรงรตนโกสนทร แลวประดษฐาน ณ พระทนงพทไธสวรรย พระราชวงบวรสถานมงคล ซงการเขยนภาพจตรกรรมรวมไปถงการอนรกษซอมแซมภาพจตรกรรมนนมมาตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก รชกาลท 1 แลวโดยภาพทเปนฝมอชางครงรชกาลท 1 ทมความสมบรณและไดรบการซอม

12สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ , ต านานวงหนา (กรงเทพฯ: แสงดาว, 2553), 22.

13พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, ประชมประกาศรชกาลท 4 เลม 1, (กรงเทพฯ: โรงพมพครสภาลาดพราว, 2528), 33-34.

9

นอยทสดคอ ผนงดานทศตะวนตก (ดานขวาของพระประธาน) และผนงดานทศใต (ดานหลงของพระประธาน)

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 เมอท าการบรณะพระทนงพทไธสวรรย กซอมแซมเฉพาะสวนองคพระทนง โดยสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงพระนพนธวา “พระทนงสทธาสวรรย เครองบนซอมใหม ตอเฉลยงเสาลอยรอบและท าซมพระแกลใหม อยางทปรากฏทกวนน14 ไมไดกลาวถงการซอมแซมภาพจตรกรรมฝาผนง แต น. ณ ปากน า ใหความเหนวามการซอมแซมภาพจตรกรรมในรชสมยรชกาลท 3 ดวย15

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 ท าการซอมแซมภาพจตรกรรมฝาผนงพระทนงพทไธสวรรยบรเวณดานทศเหนอ มการเปลยนแปลงรปแบบภาพจตรกรรมฝาผนงพระทนงพทไธสวรรย โดยใชลกษณะการเขยนภาพแบบตะวนตก เขยนภาพคนในลกษณะเสมอนจรง รปแบบตกและอาคารมสถาปตยกรรมแบบยโรปมการใชสด าเพมเตมในภาพจตรกรรม16

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช บรมนาถบพตร รชกาลท 9 มการซอมแซมพระทนงพทไธสวรรยและภาพจตรกรรมฝาผนงหลายครง ในทนจะขอกลาวถงเฉพาะการซอมภาพจตรกรรมฝาผนง คอ

- พ.ศ.2514 ซอมภาพจตรกรรมฝาผนงดานทศใต - พ.ศ.2516 ซอมภาพจตรกรรมฝาผนงดานทศเหนอและทศใต ซงมการซอมแซมตอมาใน พ.ศ. 2517, 2525, 2527, 2538, 2539, 2540, 2542, 2544 และพ.ศ. 2545 ไดท าการซอมจตรกรรมฝาผนงเรอยมา โดยการอนรกษในป พ.ศ. 2545 นนไดท าการอนรกษผนงดานทศใต (ดานขวาของพระประธาน), ผนงดานทศตะวนตก (ดานหลงของพระประธาน) คอผนงท 1 พระราชพธอภเษกสมรส และผนงท 32 ถวายพระเพลง พระมหากสสปะกราบพระยคลบาท โดยมลกษณะความเสยหายของภาพจตรกรรมคอ ชนสหลดรวง ชนสโปงพอง และน าฝนไหลมายงบรเวณภาพจตรกรรม มรอยราวเลกและรอยราวใหญเกดขนในผนง เมอส ารวจความเสยหายของภาพจตรกรรมแลวจงเรมท าการอนรกษและซอมแซมภาพจตรกรรม โดยในสวนผนงดานทศใตทน าฝนไหลมายงบรเวณภาพจตรกรรมจะตองลอกภาพแลวเขยนขนใหม สวนผนงระหวางชองหนาตางซงสหลดลอกออกไปกท าการเตมสใหมดวยการท าใหเหนความแตกตางระหวางของเกาและของใหมโดยท าเสนบนพนผว

14สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, ต านานวงหนา(กรงเทพฯ: แสงดาว, 2553),

52. 15น. ณ ปากน า [นามแฝง], จตรกรรมสมยรตนโกสนทร (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2525), 120. 16สดารา สจฉายา, พระทนงพทไธสวรรย (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2526), 14.

10

ในขนตอนสดทายจะใชสารละลายพาราลอยด บ.72 อาบผวของภาพจตรกรรมแลวท าการบนทกภาพเอาไว17

3.2 เรองราวจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรย จตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรยแบงออกเปน 3 สวนไดแก

1. ภาพเทพชมนม 2. ภาพฤาษ นกสทธ วทยาธร 3. ภาพพระพทธประวต 3.2.1 ภาพเทพชมนม (ภาพท 1)

ตามปรกตแลว เมอพบการเขยนภาพเทพชมนมเปนแถวยาวตลอดผนงนน มกไดรบการตความวาเกยวของกบเหตการณภายหลงการตรสร ของสมเดจพระสมมาสมพทธเจา18 ดงปรากฏในพระปฐมสมโพธกถา ปรเฉทท 10 ทสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสทรงพรรณนาไวดงน

“ฝายฝงเทพเจาทงหลายอนปลาตนาการหลกหนดวยกลวภยแหงมาร ทราบวาพระยามาราธราชกบทงมารพลแตกฉานพายแพ และปลาตดวยอ านาจพระมหาสตวดงนนกชวนกนอโฆษณาสาธการถวายชย ตางองคตางมาสทใกลโพธมณฑลสถาน ฝงนาคกขนจากบาดาลมาสทนน ฝงสบรรณกออกจากพภพแหงครฑ หมเทพบตรและพรหมทงหลาย กออกจากพมานแหงตน ๆ เกลอนกลนกนมา มหตถถอประทปสคนธบปผาธวชประดาตาง ๆ มาแวดลอม พรอมกนอโฆษถวายชยแกพระมหาบรษวา ชยช านะมแกพระสมมาสมพทธเจาผทรงสรสวสด ปราชยมแกมารผ ปรารถนาบาปธรรมสนนส าเนยงนฤนาท ทาวสหมบดพรหมกลลาศมาทรงทพยฉตรกางกน พระยากาฬนาคราชกกลาวถตกถาร าพนสรรเสรญพระคณมอเนกประการ ทาวมฆวานกทรงเปาวชยยทธมหาสงขทกษณาวฎศพทบนลอลน ปญจสขรเทพคนธรรมกดดพณทพยถวายศพท ขบขาน ทาวจตโลกบาลกมาสถตในทศทง 4 และอฏฐาวสตยกษเสนาบด 28 กถอพระขรรคปองกนโดยรอบ และแวดลอมดวยทวต

17กรมศลปากร, รายงานการอนรกษจตรกรรมฝาผนงพระทนงพทไธสวรรย. (ม.ป.ท., ม.ป.ป. 15-18.)

18สนต เลกสขม, ลลาไทย : เพอความเขาใจความคดเหนของชางโบราณ (กรงเทพฯ : ส านกพมพมตชน, 2546), 177-178.

11

ตงสกมาร 32 กสะพรงพรอม มมอถอผอบสวรรณหรญญรตนประพาฬมณมประการตางๆ เตมไปดวยทพยกสมชาตเลอนลอยอยบนอากาศกระท าสกการบชา และสยามเทวราชกทรงทพยจามรมคนแลวดวยทอง ถวายร าพายพดสนดสตเทวราชกทรงทพยมณตาลปตรร าเพยพาน เทพยดาทงหลายอนวเศษกถอเครองอภเษกประการวธประเภทตาง ๆ มาหอมลอมพระมหาสตวเปนบรวาร เทพยเจาทวจงหวดหมนโลกธาตลวนทรงเพศดจเลนการมหรสพ มาสโมสรสถตตงแตปฐพดลเตมตลอด ตราบเทาถงอกนษฐพรหมโลกหาระหวางมได”

แตภาพเหตการณเทพชมนมในพระทนงพทไธสวรรย มลกษณะนาสนใจบางประการ กลาวคอ การเขยนภาพพระอนทรทผนงสกดหลง (ดานทศตะวนตก) เหนอชองประต โดยนงขนาบขางพระเจดย สกการะเจดยจฬามณบนสวรรคชนดาวดงส (ภาพท 2) และตรงผนงสกดหนา (ดานทศตะวนออก) กมการเขยนภาพพระพรหมนงนมสการพระเจดยอยซงเชอวาคอทสสเจดยในพรหมโลก19 (ภาพท 3) ซงศาสตราจารยเกยรตคณสนต เลกสขม กลาววาอาจหมายถงเหลาเทวดาและพรหมเหลานพรอมกนมาเขาเฝาพระพทธเจาเมอประทบอยในเทวโลก มใชมนษยโลก โดยภาพเทพชมนมนแบงเขยนเปน 4 ชน แตละชนคนดวยลายหนากระดาน ประจ ายามกามป แถวแรก (ลางสด) เขยนเปนภาพเทพ ยกษ และสตว สลบกนไป ซงชนถอเปนเทพชนต าสด พนผนงเปนสแดงตลอดแถว ทนาสงเกต คอ ในชวงบนของชองประตกลาง ทางดานหนา และดานหลง เขยนเปนเจดยจฬามณ มพระพรหม นงประนมมออย 2 ขาง ขนาบพระเจดยในชวงบนประตดานหนา สวนชองประตดานหลงเขยนเปนพระอนทรนงประนมมอ

19สนต เลกสขม, งานชาง ค าชางโบราณ : ศพทชาง และขอคดเกยวกบงานชางศลปไทย, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ : มตชน, 2557)105. และโปรดดเหตการณคราวเทพยดามานมสการพระเจดยจฬามณในดาวดงส

ภาพท 1 ภาพเทพชมนมทพระทนงพทไธสวรรย

12

แถวท 2 พนผนงเปนสด าตลอดแถว เขาใจวา เปนสน าตาลแกเกอบด า แตมาซอมระยะหลง เนองจากยงเหนรองรอยของพนผนงสเดมอยบางสวน ซงแถวนเขยนภาพเปนเทพยดาตลอดทงแถว หนาเทวดาปรากฏทงหนาเสยว และหนาอดสลบกนไป แถวท 3 ระบายพนผนงเปนสแดงเชนเดยวกบแถวแรก โดยเขยนภาพหนาเทวดาทงหนาเสยวและหนาอด สลบกนไปกบแถวท 2 แถวท 4 พนผนงสด าเชนเดยวกนกบแถวท 2 และเขยนเปนรปพรหมตลอดท งแถว20

3.2.2 ภาพฤๅษ นกสทธ วทยาธร ถดจากภาพเทพชมนมขนไป เขยนเปนภาพฤๅษ นกสทธ วทยาธร เหาะเหนมาในอากาศ เพอนมสการพระพทธเจา โดยมเสนสนเทาคนอย เปนการแบงภาพตลอดทงผนง วทยาธรแตละตนจะถอสงของในมอแตกตางกนออกไป เชน บางตนถอดอกบว ดอกพดตาน พระขรรค พด และผลไม เปนตน21มการแบงเหลาเทวดาและนกสทธออกเปนล าดบชนอยางชดเจน ซงอาจเปนแนวคดของผ อปถมภหรอศลปนเองทตองการแบงศกดสง - ต าของผ ทมาเขาเฝานมสการพระพทธเจา แตผวจยเชอวาเนองจากพระทนงพทไธสวรรยนอยในพระราชวงบวรสถานมงคล การจดแบงเทพยดาและเหลาอมนษยตามชนวรรณะอาจเปนการสะทอนใหเหนการแบงฐานนดรศกดของการเขาเฝาพระมหากษตรยของขนนางในสมยโบราณ โดยเปรยบเทยบสถานะของพระมหากษตรยเทยบเทาพระพทธเจานนเอง

20น. ณ ปากน า [นามแฝง], จตรกรรมฝาผนง พระทนงพทไธสวรรย, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: เมอง

โบราณ, 2540), 10-11. 21เรองเดยวกน, 11.

ภาพท 2 พระอนทรสกการะพระเจดยจฬามณทผนงสกดหลง

13

3.2.3 ภาพพระพทธประวต บรเวณผนงระหวางหนาตางภายในพระทนงพทไธสวรรย เขยนเปนภาพพระพทธประวต สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงพระนพนธเกยวกบจตรกรรมระหวาง หนาตางภายในพระทนงพทไธสวรรยความวา “และเขยนเรองพระปฐมสมโพธทผนงระหวางพระแกลเปนพทธบชา”22แบงเปนเรองราวทงหมด 32 ตอนใน 32 ผนง23 ไดแก ผนงท 1 พระราชพธอภเษกสมรส ผนงท 2 พระนางสรมหามายาทรงพระสบนนมต ผนงท 3 พระพทธเจาประสต

ผนงท 4 พระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญ ผนงท 5 พบเทวทตทง 4 มหาภเนษกรมณ ผนงท 6 นมตพณสามสาย ทรงรบขาวมธปายาสของนางสชาดา ลอยถาด ผนงท 7 มารผจญ ผนงท 8 เสวยวมตตสข รมไมมจลนท ผนงท 9 ปฐมเทศนา ผนงท 10 ยสกลบตร ผนงท 11 พระพทธเจาโปรดชฎลดาบส ผนงท 12 เทศนาโปรดชฎลพนอง ผนงท 13 ทรงทรมานพระมหาชมพ

22สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, ต านานวงหนา (กรงเทพฯ: แสงดาว, 2553), 120. 23กรมศลปากร, จตรกรรมฝาผนงพระทนงพทไธสวรรย (กรงเทพฯ: รงศลปการพมพ, 2557), 28.

ภาพท 3 พระพรหมสกการะทสสเจดยทผนงสกดหนา

14

ผนงท 14 พระเจาพมพสารเขาเฝาพระพทธเจา ผนงท 15 พระยามหาชมพฟนยอดปราสาท ผนงท 16 ทรงหามพระญาต ผนงท 17 โปรดพระพทธบดา ผนงท 18 ทรงรบพระเวฬวนเปนสงฆาราม ผนงท 19 สจจกนครนถ ผนงท 20 ทรงทรมานชางนาฬาคร ผนงท 21 ยมกปาฏหารย พญานาคนนโทปนนทะ โปรดพทธมารดา ผนงท 22 เสดจลงจากดาวดงส ผนงท 23 พระโมคคลลานะนพพาน พระเจาสปปพทธะถกธรณสบ ผนงท 24 พระสารบตรนพพาน ผนงท 25 พระนางยโสธรานพพาน ผนงท 26 เทศนาโปรดกษตรยลจฉว ผนงท 27 พญามารทลเตอนใหเสดจสปรนพพาน ผนงท 28 พระราหลนพพาน ผนงท 29 บณฑบาตครงสดทาย ผนงท 30 พระพทธเจาเสดจปรนพพาน ผนงท 31 พระอานนทแจงขาวปรนพพาน ผนงท 32 ถวายพระเพลง พระมหากสสปะกราบพระยคลบาท

3.3 เทคนคการเขยน

งานจตรกรรมทพระทนงพทไธสวรรยนนสบทอดเทคนคมาจากสมยอยธยาตอนปลาย ซงปรากฏเหลอใหเหนเพยงบางสวน ตวอยางเชน ฉากโคก าลงดมน าในผนงท 27 (โปรดดล าดบผนงในภาพลายเสนท 1) (ภาพท 4) ในฉากกษตรยลจฉวถวายภตตาหารแกพระพทธเจาคอ ฉากโคก าลงกมคอลงเพอดมน าในสระน าทอยนอกก าแพงเมอง ในสระน าเตมไปดวยหมมจฉา ดอกบว และเงาสะทอนของโค ประเดนทนาสนใจคอ ภาพตนไมทอยขางๆ โค ชางไดเขยนใหตนไมมล าตนคดงอ และวาดดอกไมเปนแบบประดษฐกลาวคอ ตดเสนล าตนของตนไม ใบไม และดอกไม ดวย

15

เสนสเขมเพอใหโครงรางของตนไมมความชดเจน และใสน าหนกเงาดวยการแตมเปนจดจนเกดปรมาตร ซงเทคนควธการดงกลาวท าใหตนไมและดอกไมมลกษณะประดษฐนนเอง24

ตางจากภาพอกฝงหนงผนง ซงแสดงใหเหนอยางชดเจนวาเขยนซอมขนใหมเนองจากแสดงความไมตอเนองของฉากเลย เทคนคในการเขยนภาพตนไมกแสดงแตกตางอยางเหนไดชดกลาวคอ การใชฝแปรงกระทงใหเกดปรมาตรเปนพมไม และเขยนล าตนเปนเสนอยางงายๆ เปนเสนตรงและแตกแขนงกงไมออกมา เทคนคเชนนเปนวธการทนยมในจตรกรรมในวดหลายแหงทสนนษฐานวารชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทรทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหบรณะ เชน วดไชยทศ (ภาพท5) เปนตน เทคนคเชนนอาจสบเนองมาจนถงงานบรณะสมยรชกาลท 4 ซงใชเทคนคทไมแตกตางกนมากนก แตอาจแยกออกงานเขยนในสมยรชกาลท 3 จากการพจารณาบรบทโดยรวมของภาพทเรมมการใชการเขยนภาพทวทศนทแสดงระยะใกล-ไกลเขามาผสมผสานในการการเขยนฉากขนใหมแลว

24สนต เลกสขม, จตรกรรมไทยสมยรชกาลท 3 : ความคดเปลยน การแสดงออกกเปลยนตาม (กรงเทพฯ:

เมองโบราณ, 2548) 52.

ภาพท 4 ภาพตนไมมลกษณะการเขยนแบบประดษฐในผนงท 27 ภาพโคกนน านอกเมองแควนวชช

16

การเขยนภาพน ากแสดงใหเหนความแตกตางในดานเทคนคเชนกน ตวอยางเชน พทธประวตตอนมารผจญ กบตอนเสยงทายลอยถาดทแมน าเนรญชรา (รปท 6, 7) ชางไดเขยนภาพกระแสน าเปนลายเสนคลายเกลดปลาซอนกนไปมา ซงนยมสบเนองมาจากสมยอยธยา โดยเขยนเสนวงโคงซอนกนถ ๆ ลงบนพนสฟาตดสลบไปมาจนดคลายเกลดปลานนเอง เทคนคดงกลาวสอดรบกบการเขยนภาพดวยระนาบทแบนราบ ในขณะทเมอปรากฏอทธพลตะวนตกหรอการเขยนภาพทแสดงระยะใกล - ไกล ผนน าจะระบายดวยฝแปรง และไมใชการตดเสนชวยในการเขยนภาพกระแสน าแตอยางใด ชางจะระบายสฟาเขมบนภาพผนน าระยะใกล ในขณะทระยะทไกลออกไปจะเกลยดวยสฟาออนหรอสขาวจนผนน าจางลงไปดคลายภาพระยะไกล เชน ผนงท 10 คอตอนบรรพชาแกเหลาเจาชายแหงแควนโกศล เปนตน (รปท 8)

ภาพท 5 ภาพจตรกรรมทวดไชยทศ ทมา : Art work of Siam, เขาถงเมอวนท 15กมภาพนธ 2562, เขาถงไดจาก https://www.facebook.com/pg/Art-work-of-Siam-1657342637880170/photos/?tab=album&album_id=1977996002481497

17

3.4 การจดองคประกอบภาพ การจดองคประกอบภาพจตรกรรมพทธประวตในแตละชองผนงนนจะประกอบไปดวยพทธประวตประมาณผนงละ 3-4 ฉาก ซงการเขยนฉากจ านวนมากบนผนงนนเปนทนยมอยางมากในสมยอยธยาตอนปลาย เชน วดชองนนทร จงหวดนนทบร เปนตน ภาพจะเขยนองคประกอบตางๆ ในระนาบทแบนราบ ไมแสดงระยะใกล - ไกลแตอยางใด จงนยมใชเสนฟนปลาหรอนยมเรยกกนวา “เสนสนเทา” ในการแบงฉากตาง ๆ ออกจากกน โดยพนทภายในจะนยมระบายดวยส

ภาพท 8 การเขยนภาพน าบนผนงท 10 ในพทธประวตตอนประทานอปสมบทแกเหลาเจาชายแควนโกศล

ภาพท 6 การเขยนภาพน าในฉากพทธประวตตอนมารผจญ

ภาพท 7 การเขยนน าในพทธประวตตอนลอยถาดเสยงทายทแมน าเนรญชรา

18

แดงสดเพอขบเนนความโดดเดนของภาพประธานซงมกเปนภาพปราสาท หรอเสนสนเทาอาจท าหนาทเปนฉากทองฟากได เชน ตอนพระพทธเจาเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส (รปท 9) สวนการจดวางภาพตวประธานและตวประกอบในจตรกรรมนน จะวางภาพตวบคคลส าคญในเรองใหเปนจดส าคญของภาพ เมอชางตองการดงความสนใจของผชมไปสจดนน จะใชภาพตวประกอบในอรยาบถตางๆ เพอเปนเสนน าสายตา เชน ภาพการหมอบกราบ การหนหนาเบนสายตาของตวประกอบ พวกขนนางจะมองไปยงตวกษตรยทเปนบคคลส าคญของเรองทประทบอยบนปราสาท เปนตน นอกจากนชางยงไดวางภาพใหเกดน าหนกทเทากน ซงการวางภาพกลมบคคลใหมน าหนกทเทากนท ง 2 ดานนน หากตวภาพส าคญอยดานซาย ดานขวากจะมภาพประกอบกระจายอยในทวาง จนท าใหภาพดมน าหนกสมดลกบภาพส าคญทางดานตรงขาม เชน ผนงภาพตอนพระพทธเจาเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส หรอผนงตอนพระราชพธอภเษกสมรสระหวางพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายา (รปท 10) และอกภาพทมการจดองคประกอบของภาพไดสมดล ทงสามารถแสดงถงการเปรยบเทยบไดอยางชดเจนกคอ ผนงตอนพญานนโทปนนทะแสดงอ านาจท ารายพระพทธเจา (รปท 11)

ภาพ

ภาพท 9 การใชเสนสนเทาในการแบงฉากในพทธประวตตอนเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส

การใช

19

ภาพท 11 ตอนพญานนโทปนนทะ

แสดงอ านาจท ารายพระพทธเจา

ภาพท 10 ตอนพระราชพธอภเษกสมรสระหวางพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายา

ตอมาเมอการจดองคประกอบภาพไดรบอทธพลการเขยนแสดงทศนยภาพแบบตะวนตก การแบงฉากตางๆ ออกจากกนจงเรมใชภาพธรรมชาตในการแบงฉากแทนท เชน ฉากน าตกหรอโขดหน ตวอยางทเหนไดชดคอผนงท 20 ทางดานบนขวา คอตอนปราบองคลมาล (รปท 12) ชางเขยนพมไมเหนอปราสาทเพอเปนการแบงฉากแทนทจะใชเสนสนเทา ซงสนนษฐานวาไดเขยนขนภายหลงเพราะผนงอนๆ จะนยมเขยนเสนสนเทาเหนอภาพปราสาทมากกวาม นอกจากน ภาพถนนทแสดงภาพองคลมาลก าลงวงไลตามพระพทธเจานนแสดงระยะใกล - ไกลของถนนดวย โดยวาดตนไมขนาดใหญแสดงระยะหนา และขนาดของตนไมทอยดานหลงจะมขนาดเลกลงเรอยๆ โดยเขยนเปนภาพภเขาอยในระยะหลงสดมขนาดเลก และใชสออนเพอแสดงวตถทอยไกลออกไปมาก อนสะทอนใหเหนถงความเขาใจของชางตอทฤษฎศลปไดเปนอยางด

20

3.5 โทนส การใชโทนสโดยทวไปนน แมในจตรกรรมหลายๆ ฉากจะนยมเขยนภาพตนไมจ านวนมากแตกไมไดท าใหโทนสโดยรวมของภาพออกไปในโทนเยนทแสดงอารมณมดเขมแตอยางใด เนองจากมการใชภาพปราสาททมสทอง ภาพอาคารทมสขาว หรอสแดงสดภายในกรอบเสนสนเทา ตดกบตนไมและผนน าอยเสมอ ท าใหเกดความสวางและชวยขบเนนจดส าคญของภาพไดเปนอยางด เชน ในผนงท 17 เปนฉากคราวทพระพทธเจาเสดจกรงกบลพสด (รปท 13) แมฉากภายนอกเมองจะแวดลอมไปดวยภเขาและผนปา แตภาพปราสาทกลบโดดเดนออกมาดวยสแดงสดภายในกรอบเสนสนเทา อนเปนโทนสทสามารถชวยขบเนนรายละเอยดของปราสาทออกมาได

ภาพท 12 ตอนปราบองคลมาล

ภาพท 13 พทธประวตตอนพระพทธเจาเสดจกรงกบลพสด

21

อยางไรกด การโทนสทใชเรมมการปรบเปลยนโดยชางในสมยหลง โดยลดความส าคญกบการใชสโทนรอนขบเนนภาพทควรใหความส าคญลงไป และสทใชในฉากจะกลายเปนสโทนเยนเกอบทงหมด ในผนงท 10 ตอนโปรดยสกลบตร (รปท 14) แมจะปรากฏการใชสทองบนภาพปราสาทบาง แตตนไมทรายลอมอยรอบปราสาทนนกลบท าใหภาพปราสาทดเดนนอยลง อกทงภาพผนน าดานบนกท าใหครงคอนผนงเตมไปดวยสโทนเยน อยางไรกตาม นกวชาการบางทานตงขอสงเกตวา เมอชางใชฉากพนหลงเปนสคล าหรอหนกแลว ชางกจะนยมระบายสตวภาพคนดวยสนวล และสหมน ซงท าใหภาพเหลานลอยเดนขนจากผนง25 ผวจยเหนดวยกบแนวความคดน โทนสเชนนสามารถเปรยบเทยบไดกบเทคนคทนยมในวดทสรางขนในรชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทร แมชางใหความส าคญกบภาพทวทศนทเปนภาพธรรมชาตมากยงขน โดยไดรบอทธพลดงกลาวจากภาพเขยนตะวนตก แตกน ามาประยกตใชกบตวละครในภาพทยงคงเปนแบบประเพณทยงนยมระบายผวพรรณบคคลส าคญดวยสขาวนวลท าใหดโดดเดนออกมาจากผนง หรอการใชสทองแทนสผวของพระพทธเจาทางดานซายบนของผนงท 10 กเปนอกเทคนคหนงทขบเนนพระพทธเจาออกมาจากโทนสเยนของภาพ (รปท 15) นบวาเปนการผสมผสานระหวางอทธพลตะวนตกและจตรกรรมแบบจารตไดอยางลงตว

25น. ณ ปากน า [นามแฝง], จตรกรรมฝาผนง พระทนงพทไธสวรรย,พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2540), 11.

ภาพท 14 ผนงท 10 พทธประวตตอนโปรดยสกลบตร

22

กลาวโดยสรปคอ เมอพจารณาทงสามประเดนแลวสามารถแบงการเปลยนแปลงของงานเขยนจตรกรรมไดออกเปน 2 กลม คออทธพลจารต ฉากทปรากฏชดคอตอนมารผจญ ซงแทบไมปรากฏอทธพลจากตะวนตกเลย และกลมทสองคออทธพลจากตะวนตก กลมนจะแสดงใหเหนถงการรบเอาแนวคดใหมๆ โดยเฉพาะการเขยนภาพแสดงระยะใกล - ไกล ทงการระบายสเพอใหเกดระยะ รวมถงความเขาใจเรองขนาดของวตถทมตอระยะทาง แตอยางไรกด การก าหนดอายสมยบางครงก าหนดไดยาก โดยเฉพาะกลมทแสดงรปแบบจารต เนองจากมการสบทอดเทคนคมาจากสมยกอนหนา เชน การวาดใบไมดวยการตดเสนขอบใบอาจสบมาจนถงรชกาลท 3 ได แตในขณะเดยวกนกปรากฏเทคนคใหมคอการกระทงฝแปรงเปนพมไมดวย 4. แนวคดในการศกษาทผานมา งานศกษาเกยวกบจตรกรรมทพระทนงพทไธสวรรยทผานมาน น ใหความส าคญกบรปแบบศลปะ ท าใหสามารถแบงอทธพลการเขยนไดอยางกวางๆ 2 กลมคอกลมทแสดงจารตทสบทอดมาจากอยธยาตอนปลายและสบเนองมาจนถงราวรชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทร และกลมอทธพลตะวนตกทเรมปรากฏชดในรชสมยถดมา โดยใชการเปรยบเทยบประเดนในประเดนตางๆ คอ 1) เทคนคการเขยน 2) การจดองคประกอบภาพ และ 3) โทนสทใชในการเขยนงานจตรกรรม หากแตยงไมมการศกษาเอกสารทควรจะใชเปนแรงบนดาลใจในการเขยนจตรกรรม จงมกเขาใจกนวาไดรบแรงบนดาลใจจากปฐมสมโพธกถา ซงสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสทรงช าระขน

ภาพท 15 เทคนคการเขยนภาพบคคลใหขบเนนออกมาจากฉากพนหลงทมสโทนเยน

23

ผวจยตงสมมตฐานวา การเขยนจตรกรรมน นาจะไมไดใชเฉพาะปฐมสมโพธกถาเพยงเลมเดยวเทาน น แตตองอาศยแรงบนดาลใจจากเนอหาของคมภรอนๆ ทมคตเกยวเนองมาเปนแรงบนดาลใจในงานเขยนจตรกรรมของชาง เชน อรรถกถา สมภารวบาก ชนมหานทาน ชมพบดสตร เปนตน ดงงานจตรกรรมทชางไดเขยนทพระทนงพทไธสวรรยน มบางฉากไมไดเขยนมาจากคมภรพระปฐมสมโพธกถา คอ ฉากเสดจกรงลงกา ฉากทรงทรมานพระยามหาชมพ ฉากพระยามหาชมพฟนยอดปราสาทพระเจาพมพสาร ฉากทรมานพระยานนโทปนนทนาคราช ฉากธรณสบพระเจาสปปพทธะ และฉากนางมาคนทยาผกพยาบาท ดงนนผวจยจงไดน าคมภรในพระพทธศาสนาเลมอนๆมาศกษาเปรยบเทยบเพมเตมในงานวจยนดวย โดยไดคดเลอกมาอก 4 เลม ไดแก นทานกถา สมภารวบาก ปฐมสมโพธฉบบลานนา และชนมหานทาน พจารณารวมกบการแสดงออกทางศลปกรรม เพอคนหาทมาของแรงบนดาลใจในการออกแบบจตรกรรมแตละผนง

24

บทท 3 การวเคราะหจตรกรรมพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยกบจตรกรรมทปรากฏใน

พระอารามสมยรตนโกสนทรตอนตน

จตรกรรมรตนโกสนทรตอนตนยงคงสบทอดคตนยมบางประการมาจากศลปะอยธยาตอนปลาย โดยเฉพาะการเขยนภาพพทธประวตฉากส าคญ รวมกบภาพไตรภมเพอตอกย าโพธสมภารของพระพทธเจา โดยมกเขยนฉากมารผจญบนผนงสกดดานตรงขามพระประธาน เขยนไตรภมสวนกามภมดานหลงพระประธาน ซงอาจปรากฏพทธประวตฉากโปรดพระพทธมารดา ฉากเสดจลงจากดาวดงส หรอเรองพระมาลยตอนโปรดสวรรครวมอยดวย จดประสงคเพอ

“...แสดงใหเหนทางเลอกของพระมหาบรษ ระหวางการเปนพระพทธเจา (แสดงดวยภาพมารผจญ) และการเปนพระเจาจกรพรรด (แสดงดวยภาพกามภม) ผลทสดพระมหาบรษยอมทรงเลอกทจะตรสรเปนพระพทธเจา ซงเปนแนวทางทประเสรฐกวา แสดงออกดวยการประดษฐานพระประธาน ใหหนพระพกตรสภาพมารผจญ และหนพระปฤษฎางคสภาพกามภม”26

ในขณะทพทธประวตฉากส าคญอนๆมกถกเขยนไวระหวางชองหนาตางบนผนงขางทงสองดาน โดยชางจะเลอกฉาก และออกแบบจตรกรรมใหสมพนธกบพนท สวนผนงเหนอหนาตางนยมเขยนภาพเทพชมนมเรยงกนเปนแถวซอนหลายแถวหนหนาไปสพระพทธรปประธาน เพอเนนความส าคญของพระพทธรปดวย กระนนในชวงกลางรชกาลท 3 เปนตนมาจงเรมปรากฏการเขยนจตรกรรมเลาเรองบนผนงเหนอชองหนาตางภายในอาคาร โดยเขยนเลาเรองอยางละเอยดตดตอกนไปโดยตลอดผนงจนเตมพนท เชน จตรกรรมเรองพทธประวตในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม จตรกรรมเรองมโหสถชาดกในพระอโบสถ และเรองมหาวงศ ในพระวหารพระพทธไสยาสน วดพระเชตพนวมลมงคลาราม จตรกรรมพทธประวตในพระอโบสถ และเรองพทธประวตอดตพทธในพระวหารหลวง วดสทศนเทพวราราม จตรกรรมพทธประวตอดตพทธในพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาส เปนตน

แมวาคมภรทกลาวถงเรองพทธประวตจะมหลายฉบบ เชนคมภรนทานกถา คมภรสมภารวบาก คมภรชนมหานทาน คมภรปฐมสมโพธกถาซงมหลายส านวน แตปฐมสมโพธกถาฉบบท

26เสมอชย พลสวรรณ , สญลกษณในงานจตรกรรม ระหวางพทธศตวรรษท 19 ถง 24 (กรงเทพ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2539), 121.

25

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหกรมหมนไกรสรวชต ทรงอาราธนาสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ครงด ารงพระอสสรยยศทกรมหมนนชตชโนรส ทรงช าระขนจากฉบบเดม แลวเสรจในป 2388 มกถกกลาวอางวาเปนแรงบนดาลใจในการเขยนจตรกรรมทตางๆ การศกษาครงนจงพยายามเปรยบเทยบลกษณะของจตรกรรมพทธประวตทปรากฏในอาคารส าคญในกรงเทพมหานคร โดยเลอกกรณศกษาจ านวน 5 แหง ซงลวนเปนจตรกรรมทมประวตวาสรางขนในชวงตนกรงรตนโกสนทร และอาจซอมแซมในชวงเวลาใกลเคยงกบทสมเดจพระมหาสมณเจากรมพระปรมานชตนโนรส ทรงช าระปฐมสมโพธกถาขน หรอหลงจากนนรวมถงพจารณาถงสถานทต งพระอาราม ทต งอยในกรงเทพมหานคร ไมไกลจากพระบรมมหาราชวง และวดพระเชตพนวมลมงคลาราม ทประทบของพระมหากษตรย และทประทบของสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส อนถอไดวาเปนศนยกลางของศลปวฒนธรรมของอาณาจกร เพอศกษาอทธพลของคมภรทมตอการออกแบบจตรกรรมพทธประวต โดยอาศยการศกษารปแบบศลปะเพอก าหนดระยะเวลาในการเขยนภาพหรอซอมแซมภาพเหลานนดวยจตรกรรมทใชเปนกรณศกษาในครงน ประกอบดวย พระทนงพทไธสวรรย พระราชวงบวรสถานมงคล (โปรดดประวตในบทท 2) พระอโบสถ วดสทศนเทพวรารามราชวรมหาวหาร

เปนพระอารามใจกลางพระนครทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหสรางขน แตไมทนแลวเสรจกสนรชกาลเสยกอน พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย จงทรงรบพระราชภาระนตอจากพระราชบดา โดยทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหสรางพระวหารหลวงตอ แตการยงไมทนแลวเสรจกสนรชกาลเชนกน ดงนนพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวจงทรงสานตอพระราชพงศาวดารรชกาลท 3 ฉบบเจาพระยาทพากรวงษ บนทกพระราชด ารไววา

“ทรงพระราชด ารวา วดพระโตเสาชงชา พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย เมอปลายแผนดนกโปรดใหท าพหารใหญขน การยงไมทนแลวเสรจ เชญเสดจพระศรศากยมนขนประดษฐานไว การทอนยงมไดท า กพอสนแผนดนไป ครงนจะตองท าเสยใหเปนวดขนใหได จงใหพระยาศรพพฒนรตนราชโกษาเปนแมกองดทวไปทงวด ใหพระเจานองยาเธอ กรมหมนพทกษเทเวศร ท าพระอโบสถใหญและพระระเบยงลอมพระวหาร การนนกแลวส าเรจทวทกแหงทงกฏสงฆดวย จงใหอาราธนาพระธรรมไตรโลกอยวดเกาะแกว ตงเปนพระพมลธรรมเปนเจาอธการ

26

จดเอาพระภกษในวดพระเชตพน วดมหาธาต วดราชบรณะ รวมได 300 รปไปอยเปนอนดบ พระราชทานชอวดสทศนเทพธาราม”27 กลาวเฉพาะพระอโบสถนน เรมสรางเมอป 2379 ตามเอกสาร “บญชเรองเกณฑใหสราง

พระอโบสถและการเปรยญวดพระโต จ.ศ.1198” มเนอความกลาวถงพระราชด ารจะสรางพระอโบสถขนาด 21 หอง ขอยาว 3 วา ส าหรบประดษฐานพระพทธรปขนาดหนาตก 11 ศอก28

พระอโบสถวดสทศนเทพวราราม เปนอาคารทรงไทยสมยรตนโกสนทรตอนตนทปรบรปแบบบางอยางใหสอดคลองกบพระราชนยมในรชกาลท 329ภายในเขยนภาพจตรกรรมเรองพทธประวตบนผนงเหนอหนาตาง โดยเรมฉากแรกทกงกลางผนงดานทศเหนอเพอใหสอดคลองกบจตรกรรมเรองอดตพทธทพระวหารหลวงซงต งอยทางทศเหนอ เพอเชอมโยงเขากบเรองของปจจบนพทธในพระอโบสถแหงน โดยเขยนใหเรยงฉากตางๆอยางละเอยดตามแนวดง นบตงแตก อ น ป ร ะ ส ต แ ล ว เ ข ย น ต อ เ น อ ง ก น เ ร อ ย ไ ป ส ท ศ ต ะ ว น อ อ ก ท ศ ใ ต ทศตะวนตก วกกลบมาดานทศเหนอ จนจบเรองทกงกลางผนง พทธประวตแตละฉากถกเขยนใหสอดคลองกนไป ซงเปนจารตการเขยนภาพจตรกรรมทแตกตางจากสมยอยธยาและรตนโกสนทรชวงกอนหนา ดวยพนททมมากขน จตรกรรมพทธประวตทเขยนในพนทเชนนนจงมรายละเอยดมาก ชางจงตองศกษาพระคมภรอยางละเอยด ท าใหจตรกรรมวดสทศนเทพวรารามมความนาสนใจในแงของการสบคนทมาของการออกแบบ

อยางไรกตาม จตรกรรมฝาผนงในพระอโบสถวดสทศนเทพวราราม ไดรบความเสยหายจากความชนและปญหาน าฝนรวจากหลงคา ท าใหภาพลบเลอนโดยเฉพาะชวงบนของผนง และไดรบการซอมแซมในชวงกอนป 255830

27ข า บนนาค (เจาพระยาทพากรวงศ), พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 3(กรงเทพฯ: โรง

พมพโสภณพพรรฒธนากร, 2481. พมพแจกเปนทระลก ในงานพระราชทานเพลงศพ ทานผหญงวงษานประพทธ (ตาด สนทวงศ ณ อยธยา) 17 มนาคม 2481), 348.

28พรพฒน ส าราญ และธรพร ยนเจรญ, สถาปตยกรรมวดสทศนเทพวราราม เลม2 พระอโบสถและสตตมหาสถาน (กรงเทพฯ:วดสทศนเทพวราราม, 2558. ทระลกครบรอบชนมาย 84 ปบรบรณ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (วระ ภททจารมหาเถร ป.ธ.9) 26 มกราคม 2558), 45-46.

29เรองเดยวกน, 71. 30เรองเดยวกน, 90.

27

พระอโบสถ วดดสดารามวรวหาร เดมชอวดเสาประโคน ปรากฏชออยในนราศภเขาทองของสนทรภ แตไมทราบนามผสราง

และเวลาในการสรางวดครงแรกตามประวตวดกลาววาสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมหลวงศรสนทรเทพ พระราชธดาในรชกาลท 1 ทรงบรณะวดนขน ตอจากนนสมเดจพระบวรราชเจา กรมพระราชวงบวรมหาเสนานรกษ ทรงบรณะอกครง วดนคงเปนวดส าคญจงมประวตการบรณะครงใหญทงในรชกาลท 3 รชกาลท 5 และรชกาลท 631

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยานรศรานวดตวงศทรงกลาวถงงานศลปกรรมใน วดดสดาราม ไววา“วดดสดารามกยงคงปรากฏฝมอชางรชกาลท 1 อยเหมอนกนคอพระอโบสถ และรปเขยนภายใน”32

พระอโบสถวดดสดาราม มรปแบบสถาปตยกรรมแบบรตนโกสนทรตอนตน และอาจยอนหลงไปถงกรงศรอยธยา โดยสงเกตจากรปแบบการเรยงอฐ 33 ภายในพระอโบสถเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงเรองพทธประวตไวระหวางชองหนาตาง เหนอชองหนาตางขนไปเขยนเทพชมนม ผนงสกดหนาเขยนฉากมารผจญ และผนงสกดหลงตอนบนเขยนภาพไตรภม และตอนลางเขยนภาพนรก

ลกษณะของจตรกรรมท าใหสนนษฐานวาคงเขยนขนในชวงรชกาลท 1– รชกาลท 2 แหงกรงรตนโกสนทร และบางสวนอาจไดรบการเขยนขน หรอซอมแซมในชวงรชกาลท 3

หนงสอจตรกรรมฝาผนงวดดสดาราม ส านกพมพเมองโบราณ ลงพมพภาพซงบนทกไวเมอป 2526 กอนทภาพบางสวนจะลบเลอนลงและถกซอมแซม การศกษาจตรกรรมในครงนจะใชภาพในหนงสอดงกลาวพจารณารวมดวย

พระอโบสถ วดราชสทธารามราชวรวหาร ตามประวตกลาววาเดมชอวดพลบ เปนวดเกาแก ตอมาพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟา

จฬาโลกมหาราชทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหนมนตพระญาณสงวร (สก) จากกรงเกามาจ าพรรษา

31อภวนทน อดลยพเชฏฐ, จตรกรรมฝาผนงวดดสดาราม, พมพครงท 2 (กรงเทพ: เมองโบราณ, 2557),

110–111. 32สมเดจเจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ, สาสนสมเดจ,ฉบบวนท 2 ตลาคม 2480.(กรงเทพ:เมอง

โบราณ, 2557), 110 อางถงใน อภวนทนอดลยพเชฏฐ, จตรกรรมฝาผนงวดดสดาราม, 110. 33อภวนทนอดลยพเชฏฐ, จตรกรรมฝาผนงวดดสดาราม, พมพครงท 2 (กรงเทพ: เมองโบราณ, 2557),

112.

28

และเปนวดทพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงผนวชตงแตกอนเสวยราชสมบตเมอ พ.ศ.236734 ครนเสวยราชสมบตแลวจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหบรณะพระอารามครงใหญ

“...ในปเถาะนน น าลดแลว โปรดเกลาฯ ใหจดการฉลองวดราชโอรสารามซงเปนวดเดม และวดพลบ ดวยทรงผนวชอยวดนน ใหปฏสงขรณแลวชอวดราชสทธาราม”35

งานศลปกรรมสวนใหญทปรากฏในวดนเปนศลปกรรมแบบรตนโกสนทรตอนตน โดยเฉพาะพระอโบสถมรองรอยการปรบแกรปแบบสถาปตยกรรม โดยเฉพาะการอดชองประตกลางทางดานหนาใหเปนผนง 36 จตรกรรมระหวางชองหนาตางดานซายมอของพระพทธรปประธาน เขยนเรองพทธประวต สวนผนงระหวางชองหนาตางดานขวามอของพระพทธรปประธานเปนภาพจากเรองมหาเวสสนดรชาดกจ านวน 8 กณฑ เหนอชองหนาตางขนไปเขยนภาพเทพชมนม ผนงสกดดานตรงขามพระพทธรปประธาน เขยนฉากมารผจญไวตอนบน ตอนลางเขยนฉากแบงพระบรมสารรกธาต และเรองพระอปคต ดานหลงพระพทธรปประธานเขยนภาพไตรภม รปแบบของจตรกรรมแสดงลกษณะวาเขยนขนในรชกาลท 1 ซงมขนบการเขยนภาพทสบทอดมาจากสมยอยธยาตอนปลายคอนขางมาก แตมการซอมแซมปรบแกบางบางแหงในเวลาตอมา

อนง จตรกรรมทปรากฏอยในปจจบนไดรบการซอมแซมใหม หนงสอจตรกรรมฝาผนงวดราชสทธาราม ส านกพมพเมองโบราณ ไดน าภาพจตรกรรมทบนทกไวเมอป 2525 มาลงพมพไว การศกษาครงนจะพจารณาภาพถายในครงนนเปนส าคญดวย

พระอโบสถ วดทองธรรมชาตวรวหาร

เดมเรยกวาวดทองบน ไมปรากฏประวตการสรางวดทแนชด ทราบแตเพยงวาพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงนรนทรเทว พระขนษฐาในรชกาลท 1 กบกรมหมนนรนทรพทกษ พระภสดา ทรงบรณะวดแหงนแตไมแลวเสรจ ตอมาพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหพระเจานองยาเธอ กรมขนเดชอดศร (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาเดชาดศร) เปนแมกองบรณะตอทงพระอาราม37

34เรองเดยวกน, 119 – 120. 35ข า บนนาค (เจาพระยาทพากรวงศ), พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 3 (กรงเทพฯ: โรง

พมพโสภณพพรรฒธนากร, 2481. พมพแจกเปนทระลก ในงานพระราชทานเพลงศพ ทานผหญงวงษานประพทธ (ตาด สนทวงศ ณ อยธยา) 17 มนาคม 2481), 68.

36อภวนทน อดลยพเชฏฐ, จตรกรรมฝาผนงวดราชสทธาราม (กรงเทพ: เมองโบราณ, 2557), 122. 37เรองเดยวกน, 96-97.

29

“วดทองธรรมชาตวดหนงนน เดมพระองคเจาหญงก แลกรมหมนนรนทรพทกษ บรณะมาแตกอน ครงทรดโทรมไปกโปรดพระราชทานเงนหลวงใหพระเจานองยาเธอ กรมขนเดชอดศรเปนแมกองไปท าขน ฉลองพระเดชพระคณทไดไปอยวงของทาน”38

งานศลปกรรมทปรากฏในวดทองธรรมชาตจงเปนศลปกรรมแบบรตนโกสนทรตอนตน พระอโบสถเปนแบบไทยประเพณ มชอฟา ใบระกา หางหงส ฐานอาคารท าใหแอนโคงแบบทองส าเภา มพระเจดยทมมก าแพงทง 4 ทศ อนเปนรปแบบทนยมในชวงกรงศรอยธยาตอนปลายจนถงตนรตนโกสนทร ในขณะทวหารเปนแบบพระราชนยมในรชกาลท 3 จตรกรรมในพระอโบสถเขยนเรองพทธประวตบนผนงระหวางชองหนาตาง เหนอชองหนาตางเขยนลายเทพชมนม ผนงสกดดานหนาเขยนฉากมารผจญ และผนงสกดหลงเขยนไตรภมไวตอนบน สวนตอนลางเปนภาพเรอนไมสมยเกา ภาพเหลานคงเขยนขนต งแตรชกาลท 1 – 2 กอนจะถกซอมแซมปรบเปลยนรายละเอยดบางประการในเวลาตอมา

ระยะเวลาตงแตรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ซงเปนยคแหงการสรางบานแปงเมอง จนถงรชกาลของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว มระยะเวลานานพอสมควรจนงานศลปกรรมตางๆ ทเคยสรางและซอมไวเรมทรดโทรมลง หรอบางแหงทเรมสรางไวกเพงจะมาส าเรจในชวงเวลาน ประกอบกบทพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงมพระราชศรทธาในทางบวรพทธศาสนาอยางยงยวด จงเกดการสราง และบรณปฏสงขรณพระอารามหลายแหงขนทงยงเปนชวงเวลาทบานเมองสงบสขจนการศกษาเลาเรยนแขนงตางๆ เรมมเสถยรภาพ และเจรญรดหนา มการแตงต าราขนไวมากมาย กลายเปนแรงบนดาลใจในการสรางสรรคงานศลปกรรมทมการผสมผสานกบศลปกรรมใหมๆซงเรมหลงไหลเขามาสสยามประเทศจนกลายเปนงานศลปกรรมทสะทอนการเปลยนแปลงของสงคม จะเหนไดวาสถานทอนเปนกรณศกษา ทง 5 แหงน ถกสรางและซอมแซมครงใหญในชวงรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช จนถงรชกาลพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวดวย

ภาพพทธประวตทปรากฏในอาคาร ทง 5 แหงนน มการออกแบบรายละเอยดของเรองราวแตกตางกนขนอยกบขนาดของพนทเปนส าคญและอาจมความสมพนธกบต าแหนงทจะวาดภาพดวยจากการเกบขอมลฉากพทธประวตตอนตางๆ ดงน

38ข า บนนาค (เจาพระยาทพากรวงศ), พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 3 (กรงเทพฯ: โรง

พมพโสภณพพรรฒธนากร, 2481. พมพแจกเปนทระลก ในงานพระราชทานเพลงศพ ทานผหญงวงษานประพทธ (ตาด สนทวงศ ณ อยธยา) 17 มนาคม 2481), 257.

30

ตารางท 1 แสดงพทธประวตฉากตางๆทนยมเขยนเปนจตรกรรมฝาผนง

ท ฉาก

วดสท

ศนเทพว

ราราม

วดดส

ดาราม

วดราชส

ทธาราม

วดทอ

งธรรมช

าต

พระท

นงพ ท

ไธสว

รรย

1 ฉากพระราชพธพระบรมศพพระเจาสหน ✓ 2 ฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหา

มายา ✓ ✓ ✓ ✓ ✓

3 ฉากทลเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ 4 ฉากสบนนมตพระนางสรมหามายา ✓ ✓ 5 ฉากประสต ✓ ✓ ✓ ✓ 6 ฉากพระโพธสตวแสดงปาฏหารยตอชฎลดาบส ✓ ✓ ✓ 7 ฉากพระราชพธแรกนาขวญ ✓ ✓ 8 ฉากยกธน ✓ 9 ฉากพธอภเษกพระโพธสตวกบพระนางพมพา ✓ ✓ ✓ 10 ฉากทอดพระเนตรเทวทต ✓ ✓ ✓ ✓ 11 ฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ 12 ฉากทรงตดพระเมาฬ ✓ ✓ ✓ ✓ 13 ฉากทรงคนหาวถตรสร ✓ 14 ฉากทรงบ าเพญทกรกรยา ✓ 15 ฉากพระอนทรดดพณสามสาย ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ 16 ฉากนางสชาดากวนขาวมธปายาส ✓ ✓ ✓ ✓ 17 ฉากทรงลอยถาด ✓ ✓ ✓ ✓ 18 ฉากทรงรบหญาคาจากโสตถยพราหมณ ✓ ✓ ✓ 19 ฉากมารผจญ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ 20 ฉากตรสรอนตรสมมาสมโพธญาณ ✓ ✓ ✓ 21 ฉากเสวยวมตสข ✓ ✓ ✓ 22 ฉากทรงทรมานธดาพระยามาร ✓ ✓ ✓

31

ท ฉาก

วดสท

ศนเทพว

ราราม

วดดส

ดาราม

วดราชส

ทธาราม

วดทอ

งธรรมช

าต

พระท

นงพ ท

ไธสว

รรย

23 ฉากทรงรบขาวสตต ✓ ✓ ✓ ✓ 24 ฉากพระพรหมทลอาราธนาทรงแสดงธรรม ✓ ✓ ✓ ✓ 25 ฉากทรงแสดงปฐมเทศนา ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ 26 ฉากทรงโปรดยสกลบตร ✓ ✓ 27 ฉากประทานอปสมปทาแกเจาชายแหงแควนโกศล ✓ ✓ ✓ ✓ 28 ฉากพระอนทรถวายหน ✓ ✓ 29 ฉากโปรดชฎลผพ ✓ ✓ 30 ฉากโปรดชฎลผนอง ✓ ✓ 31 ฉากเสดจกรงลงกา ✓ ✓ 32 ฉากทรงทรมานพระยามหาชมพบด ✓ 33 ฉากพระเจาพมพสารเขาเฝา ✓ ✓ 34 ฉากพระยามหาชมพบดฟนยอดปราสาทพระเจาพม

พสาร ✓

35 ฉากหามพระญาต ✓ ✓ 36 ฉากทรงแสดงปาฏหารยแกเหลาศากยวงศ ✓ ✓ 37 ฉากโปรดพระพทธบดา ✓ ✓ ✓ 38 ฉากพระเจาพมพสารเปนพทธอบาสก ถวายเวฬวน

วหาร ✓ ✓

39 ฉากทรงทรมานสจจกนครนถ และพระตสสะนพพาน ✓ ✓ 40 ฉากทรงทรมานชางนาฬาคร ✓ ✓ 41 ฉากโปรดองคลมาล ✓ ✓ 42 ฉากทรงแสดงยมกปาฏหารย ✓ ✓ 43 ฉากโปรดพระพทธมารดา ✓ ✓ ✓ ✓ 44 ฉากทรงทรมานพระยานนโทปนนทนาคราช ✓ ✓

32

ท ฉาก

วดสท

ศนเทพว

ราราม

วดดส

ดาราม

วดราชส

ทธาราม

วดทอ

งธรรมช

าต

พระท

นงพ ท

ไธสว

รรย

45 ฉากเสดจลงจากดาวดงสสวรรค ✓ ✓ ✓ 46 ฉากพระโมคคลลานะนพพาน ✓ ✓ 47 ฉากพระเจาสปปพทธะถกธรณสบ ✓ ✓ 48 ฉากพระสารบตรนพพาน ✓ ✓ 49 ฉากอาลวกยกษเขาถงพระธรรม ✓ ✓ 50 ฉากพระนางพมพาเถรนพพาน ✓ ✓ 51 ฉากความพยาบาทของนางมาคนทยา ✓ ✓ 52 ฉากทรงโปรดกษตรยลจฉว ✓ ✓ 53 ฉากพระยามารทลเตอนใหปรนพพาน ✓ ✓ 54 ฉากพระราหลนพพาน ✓ ✓ 55 ฉากเสวยพระกระยาหารทบานนายจนทะ ✓ ✓ 56 ฉากพระพทธเจาประชวร ✓ ✓ 57 ฉากปรนพพาน ✓ ✓ ✓ 58 ฉากพระอานนทแจงขาวปรนพพานแก เหลามลล

กษตรย ✓ ✓

59 ฉากถวายพระเพลงพระพทธสรระ ✓ ✓ ✓ ✓ 60 ฉากแบงพระบรมสารรกธาต ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ 61 ฉากเรองพระอปคต ✓ ✓ ✓ ✓

จากตารางจะเหนไดวาฉากพทธประวตทถกเขยนเปนภาพจตรกรรมฝาผนงในอาคารทเปนกรณศกษาครบทง 5 แหงนน มอย 7 ฉาก ซงจะไดวเคราะหรปแบบ การแสดงออก และแรงบนดาลใจในการเขยนจตรกรรมฉากเหลานตอไป ไดแก

33

1. ฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา

2. ฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร

3. ฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ

4. ฉากพระอนทรดดพณสามสาย

5. ฉากมารผจญ

6. ฉากทรงแสดงปฐมเทศนา

7. ฉากแบงพระบรมสารรกธาต

คมภรพทธประวตในทางพระพทธศาสนา จตรกรรมพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยประกอบดวยรายละเอยดเหตการณพทธ

ประวตทมความละเอยดมากกวาจตรกรรมทนยมวาดในพระอโบสถแหงอนๆ ดวยจ านวนตอนทมมากเชนนจงอาจเปนขอสงเกตวา งานจตรกรรมภายในพระทนงพทไธสวรรยนนอาจไมไดมแรงบนดาลใจจากคมภรเพยงเลมเดยว งานศกษาทผานมา ดงเชน งานวจยของสนนทา เงนไพโรจน อธบายวาจตรกรรมพทธประวตมทมาจากคมภรพระสตตนตปฎก พระวนยปฎก และอรรถกถา เปนหลก และยงกลาวดวยวาพทธประวตตอนพระพทธเจาเสดจกรงลงกานนปรากฏในพระวนยปฎกอกดวย ในขณะทงานศกษาของรตตกาล ศรอ าไพ อธบายวามทมาจากคมภรพระปฐมสมโพธกถาของกรมพระปรมานชตชโนรสฯ เนองจากจตรกรรมพทธประวตนนเขยนขนตงแตสมยสมเดจกรมพระราชวงบวรสถานมงคลฯ อยางไรกดพระทนงพทไธสวรรยนนไดรบการบรณะมาหลายยคหลายสมย อกทงแตละสมยกมความนยมในคมภรตางกน ซงงานศกษาเปรยบเทยบกบคมภรทผานมาพบวามการศกษากบคมภรเพยงไมกเลมซงเปนจ านวนทนอยเกนไป ไมสอดคลองกบยคสมยของพระทนงพทไธสวรรยดงทกลาวมาแลว

ดงนนวทยานพนธฉบบนจงตองการศกษาคมภรในยคสมยอนๆ เพมเตมอก ดงเชน คมภรในสมยอยธยาตอนปลาย รวมถงศกษารายละเอยดในเชงลกของคมภรพทธประวตทเรยบเรยงขนในสมยรตนโกสนทรเพมเตมอกดวย โดยเฉพาะคมภรปฐมสมโพธกถาซงเตมไปดวยรายละเอยดทวจตรพสดารมากขนยงกวาสมยกอนหนา39 รายละเอยดของคมภรทใชในการศกษามดงน

39ประหยด นชลานนท (แปล), “พทธประวตฉบบอนโดจน : ปฐมสมโพธ” ใน ยอรชเซเดสกบ

ตะวนออกศกษา : รวมบทความแปล (กรงเทพฯ : ศนยมานษยวทยาสรนธร, 2542), 144-146.

34

นทานกถา นทานกถาเปนสวนหนงของคมภรชาตกฏฐกถา ประพนธขนโดยพระพทธโฆษาจารยแหงส านกมหาวหารในชวงปลายพทธศตวรรษท 1040 ในขณะทนกวชาการบางทานเชอวาประพนธขนโดยพระอรรถกถาจารยในรนหลงคอ พระพทธทตตะ หรอพระจฬพทธโฆษะ มอายอยในชวงกลางถงปลายอนราธประ 41 นทานกถาแบงออกเปนสามภาค ไดแก ทเรนทาน (นทานในทไกล) อวทเรนทาน (นทานในทไมไกลนก) และสนตเกนทาน (นทานในทใกล)

มหาวงศ คมภรมหาวงศนบเปนคมภรทมชอเสยงทสดเลมหนงในการศกษาประวตศาสตรของลงกา นกวชาการสนนษฐานวาประพนธขนในราวพทธศตวรรษท 10-11 โดยพระภกษนาม พระมหานามเถระ42 เปนภาษาบาล คมภรมหาวงศไดรบแรงบนดาลใจจากคมภรทปวงศ มรปแบบการประพนธทสละสลวย ปรบปรงส านวนใหมและตดขอมลเกาทไมมประโยชนทง43

ในประเทศไทยสนนษฐานวาเปนทรบรคมภรมหาวงศตงแตราวพทธศตวรรษท 19 - 20 แลว และเปนคมภรทเปนแรงบนดาลใจอยางยงตอคมภรประเภทวงสะทนยมประพนธขนในลานนา เชน คมภรชนกาลมาลนปกรณ44 ความนยมดงกลาวสบเนองมาจนถงสมยรตนโกสนทรเมอพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกทรงมรบสงใหแปลเปนภาษาไทยทงสน 36 ปรเฉท45

40ธนต อยโพธ (แปลและเรยบเรยง), นทานกถา พระพทธประวตตอนตน ฉบบพระพทธโฆสเถระ

(กรงเทพฯ:กองวรรณคดและประวตศาสตร , 2530) ค าน า (3). 41N.A. Jayawickrama, “Introduction”, The Story of Gotama Buddha (Jataka-Nidana) (oxford: Pali

Text society, 1990), XI-XII. 42สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา (กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย,

2526), 402. 43ลงกากมาร (แปล), ศรลงกา : วาดวยประวตศาสตร การณพระศาสนา และวรรณคด (นครปฐม:

ส านกพมพสาละ, 2554), 195. 44อนนต เหลาเลศวรกล,ชนกาลมาลนและจามเทววงส : ต านานบานเมองลานนา ต านานพระศาสนาหา

พน(กรงเทพฯ : ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2559), 261. 45พระมหานาม, หนงสอมหาวงษ พงศาวดารงกาทวป, “ค าน า” (กรงเทพฯ: โรงพมพพมพไทย, 2463),

(1).

35

สมภารวบาก นกวชาการเชอวาคมภรสมภารวบากประพนธขนในประเทศไทย เพราะไมปรากฏเปนทรบรในประเทศอนเลย นอกจากนยงสนนษฐานวาไดประพนธขนในลานนาราวพทธศตวรรษท 20 เพราะมโครงสรางบางประการทยงไมไดพฒนาเปนรปแบบเชนเดยวกบคมภรทประพนธขนในชวงปลายพทธศตวรรษท 21 ดงเชน ชนกาลมาลปกรณ เปนตน46 เนอหาแบงออกเปน 25 กถา เรมตนท กปปกถา และสนสดทอภสมโพธกถา

ปฐมสมโพธกถา ฉบบลานนา คมภรปมสมโพธฉบบลานนาประพนธโดยพระสวรรณรงส ฉบบทเกาทสดมศกราชระบวาจารขนเมอพ.ศ. 202047 ดงนนคมภรฉบบนจงควรประพนธขนกอนพทธศตวรรษท 21 เนอหาของคมภรแบงออกเปน 9 บท เรมตนทพระโพธสตวจตจากสวรรคชนดสต และสนสดลงเมอคราวปฐมเทศนา

ชนมหานทาน ชนมหานทาน เปนคมภรทแตงขนในสมยอยธยาตอนกลาง ราวพทธศตวรรษท 22 มเนอหาทงหมด 85 กถา พรรณนาเนอความครอบคลมพทธประวตตงแตสมยเสวยพระชาตเปนสเมธดาบส ในทปงกรชนนทานกถา เรยงล าดบมาจนถงการเสดจดบขนธปรนพพานและการแบงพระบรมสารรกธาต โดยวตถประสงคในการแตงขนนนเพอพรรณนาเรองหนอวงศ พระปณธาน และพระจรยาแหงพระสมมาสมพทธเจา และมรายละเอยดสารธรรมทพระพทธเจาทรงตรสรและเทศนาโปรดแกบคคลตาง ๆ เชน พระธรรมเทศนาทแสดงโปรดพระเจาพมพสาร ในโอกาสรบวดเวฬวนาราม ซงท าใหพระเจาพมพสารบรรลโสดาปตตผล เปนตน48

ชมพบดสตร ชมพบดสตร ไมปรากฏหลกฐานการเขยนขนทแนชด แตเปนคมภรทปรากฏมาแลวตงแตสมยอยธยา ดงหลกฐานในสมยสมเดจพระเจาอยหวพระบรมโกศทรงโปรดใหสงหนงสอชมพบด

46สภาพรรณ ณ บางชาง, ววฒนาการวรรณคดบาล สายพระสตตนตปฎกทแตงในประเทศไทย

(กรงเทพฯ : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย,2533), 135-136. 47ไพฑรย วจตร, “ปฐมสมโพธ ฉบบลานนา,” ศลปวฒนธรรม 19, 5 (มนาคม 2541): 72. 48สภาพรรณ ณ บางชาง, ววฒนาการวรรณคดบาล สายพระสตตนตปฎกทแตงในประเทศไทย (ม.ป.ท.,

ม.ป.ป.), 178-189.

36

ไปพระราชทานแกอครมหาเสนาบดชาวลงกา เพอกราบทลเรองการสรางพระพทธรปทรงเครองในสยามประเทศแกพระเจาแผนดนลงกา ครนสมยรตนโกสนทรตอนตนปรากฏหลกฐานงานจตรกรรมเรองชมพบดอยหลายแหงดวยกน เชน จตรกรรมภายในพระอโบสถวดราชบรณะ ฝมอชางสมยรชกาลท 1 แตเปนทนาเสยดายทพระอโบสถหลงนถกระเบดสมยสงครามโลกครงท 2 พงเสยหายทงหมด นอกจากนยงพบงานจตรกรรมเรองทาวมหาชมพ ภายในพระทนงพทไธสวรรย และภายในพระอโบสถวดนางนอง ซงเปนฝมอชางสมยรชกาลท 3 สวนทจงหวดเพชรบร พบงานจตรกรรมเรองเดยวกนนภายในพระอโบสถวดมหาธาตดวยเชนกน49

นนโทปนนทสตรค าหลวง เปนพระสตรในคมภรพระไตรปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค ซงพระมหาพทธสรเถระ ไดรจนาเปนภาษาบาล และเจาฟาธรรมธเบศร ทรงแปลเปนภาษาไทยโดยผกเปนรองกรอง ชอวา “นนโทปนนทสตรค าหลวง” ทรงพระนพนธขนเมอทรงผนวชอย ณ วดโคกแสง ส าเรจสมบรณเมอพทธศกราช 2279 มพระประสงคในการพระนพนธเพอไถบาปทไดทรงลวงเกนเจาฟากรมขนสเรนทรพทกษ และทรงมงหวงใหบรรดาสมณพราหมณและเหลาเสนาอ ามาตยราชบณฑตไดเกดความเลอมใสศรทธาในพระพทธศาสนามากยงขน50 ในเรองทมานน เจาฟาธรรมธเบศร ทรงอางวานนโทปนนทสตรค าหลวงน เปนพระสตรในคมภรพระไตรปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค ซงพระมหาพทธสรเถระ ไดรจนาเปนภาษาบาล และทรงน ามาแปลเปนภาษาไทย51 อยางไรกด อนนต เหลาเลศวรกล ไดใหความเหนทตางออกไปวา เรองพระโมคคลลานะทรมานพญานนโทปนนทนาคราชนน ไมพบในคมภรในสตตนปฎก ทฆนกาย แตพบในคมภรอรรถกถาแหงเถรคาถา และอรรถกถา ของคมภรอนๆ อก 5 เลม ทเรยกวา ปรมตถทปน หรอ วมลวลาสน แตงโดยพระธรรมบาล โดยเนอความเรองนนโทปนนทะ ในคมภรอรรถกถากบนนโทปนนทสตรค าหลวงนนมลกษณะตรงกน52

49SantiPakdeekham, Jambupati-Sutra : a synoptic Romanized edition (Bangkok : Fragile Palm

Leaves Foundation, 2009), ix. 50กรมศลปากร, “นนโทปนนทสตรค าหลวง” ใน วรรณกรรมสมยอยธยา เลม 3 (กรงเทพฯ :กอง

วรรณคดและประวตศาสตร, 2531), 144-145. 5151กรมศลปากร, “นนโทปนนทสตรค าหลวง” ใน วรรณกรรมสมยอยธยา เลม 3 (กรงเทพฯ: กอง

วรรณคดและประวตศาสตร, 2531), 144-145. 52ณฐวฒ คลายสวรรณ, วรรณกรรมเจาฟาธรรมธเบศร (กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร, 2558), 19.

37

ปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ปฐมสมโพธกถา ฉบบน แตงขนในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ราวปพทธศกราช 2388 โดย สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส เจาอาวาสวดพระเชตพนวมลมงคลาราม ซงยอรช เซเดส53 สนนษฐานวา การทพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงโปรดใหสมเดจฯ กรมพระปรมานชตชโนรส ทรงพระนพนธคมภรพทธประวตเลมนขน เนองจากไมพบวามคมภรพทธประวตฉบบสมบรณหลงเหลออยในกรงรตนโกสนทรเลยในสมยนน ปฐมสมโพธถา ฉบบน แบงออกเปน 29 บท เรมตนดวยบทปณามคาถาแลวตอดวยปรเฉทท 1 คอ ววาหมงคลปรวตต จนจบปรเฉทท 29 คอ อนตรธานปรวตต

1. การวเคราะหจตรกรรมฉากทพบเขยนเหมอนกนในพระอารามหลายแหง จตรกรรมซงเขยนในพระอารามซงใชเปนกรณศกษาในครงน มฉากในพทธประวตท

นยมเขยนเหมอนกนทกๆพระอาราม ไดแก ฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายา ฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา ฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร ฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ ฉากพระอนทรดดพณสามสาย ฉากมารผจญ ฉากทรงแสดงปฐมเทศนา ฉากแบงพระบรมสารรกธาต ซงแตละพระอารามมลกษณะดงน

1.1 ฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายา เนอเรองโดยสรปจากปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชต

ชโนรส ปรากฏเนอความในววาหมคลปรวรรต ปรจเฉทท 1 เลาเรองล าดบวงศศากยะ และก าเนดนครกบลพสด จนถงเมอพระสรสทโธทนราชกมาร พระราชโอรสของพระเจาสหนเจรญพระชนมถงคราวอภเษก พระราชบดาตงพราหมณ 8 คน ใหออกเสาะหาสตรผสมควรเปนชายา พราหมณเดนทางไปจนพบพระนางสรมหามายา ธดาพระเจาชนาธปราช แหงนครเทวทหะมคณสมบตพรอมทกประการ จงกลบมาทลพระเจาสหนซงโปรดใหจดกระบวนเสดจไปยงนครเทวทหะ ประทบ ณ ปาลมพนนอกนคร พระเจาชนาธปราชจงโปรดใหสรางปราสาท และมณฑปขน แลวจดพธอภเษกสมรส มเหลาพรหม เทวดา ผคนทงหลายมารวมพระราชพธคบคง อนงในคมภรสมภารวบาก54

53เชษฐ ตงสญชล, สตตมหาสถาน : พทธประวตตอนเสวยวมตตสขกบศลปกรรมอนเดยและเอเชย

อาคเนย (กรงเทพฯ:เมองโบราณ, 2555), 46. 54พระมหาสมปอง มทโต และสรพงค เทพสธา, สมภารวบาก กวาจกเปนพระพทธเจา, พมพครงท5

(กรงเทพฯ: ม.ป.ท., 2552),205 – 208.

38

เจาะจงกลาววา พธอภเษกพระเจาสทโธทนะ และพระนางสรมหามายา กระท าขนในมณฑป ซงสรางขนพรอมปราสาท3 หลงทามกลางอโศกอทยานนน

ในคมภรชนมหานทาน ปฐมสมโพธฉบบลานนา คมภรนทานกถา ไมปรากฏเนอหาเหลาน แตกลาวถงอดตชาตของพระโพธสตวซงไดบ าเพญบารมในสมยของอดตพระพทธเจาองคตางๆ กอนจะเสดจอบตเปนสนดสตเทวบตร แลวจตลงสพระครรภพระนางสรมหามายา

ลกษณะของจตรกรรม

พระทนงพทไธสวรรย เปนฉากเรมเรอง เขยนบนผนงสกดหลงดานขวามอของพระพทธรป โดยแบงผนงออกเปน

สามตอน คนดวยแนวภเขาและตนไม ตอนลางซงมพนทใหญทสดเขยนภาพเหตการณอภเษกในปราสาท อโสกอทยาน กลางมณฑปมบายศรตงอยขนาบขางดวยพระเจาสทโธทนะ และพระนางสรมหามายา แวดลอมดวยเทวดาและบคคลโดยแบงพนปราสาทออกเปนสามชน ชนบนสดถดจากพระเจาสทโธทนะเปนพระพรหม พระอนทร และบคคลเพศชาย อกดานหนงถดจากพระนางสรมหามายาเปนสตร เบองหลงทงสองฝงเปนฉากลบแลพนด าเขยนลายสทอง

ภาพท 16 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา พระทนงพทไธสวรรย

39

ถดลงมาอกชนหนงเปนบคคลชนสงก าลงเวยนเทยนสมโภชโดยแบงฝายหนา (บรษ) อยดานเดยวกบพระเจาสทโธทนะ และฝายใน (สตร) อยดานเดยวกบพระนางสรมหามายา สวนชนลางสดตรงกลางเปนวงดนตร มกระจบป ซอสามสาย ขลย ฉง โทน และกรบ บคคลนงพนมมอ ดานนอกปราสาทเปนผคนแออดยดเยยดกนดานขวาบนของผนง เขยนปราสาทยอดปรางคเพรยวชะลด มรปสตรนงบนแทนกลางปราสาทแวดลอมดวยบคคล อาจเปนพระนางสรมหามายาประทบในกรงเทวทหะ สวนดานซายบนของผนงเปนกระบวนเสดจของพระนางสรมหามายา ประทบในสวกา แวดลอมดวยเครองสง สนมก านลไปยงสถานทประกอบพธ

การใชแนวตนไม โขดเขา และก าแพง หรอสงกอสรางเปนเครองแบงฉากของภาพเปนเทคนคทนยมในชวงรตนโกสนทร โดยเฉพาะการใชพกนแตมพมใบของตนไม ไมนยมตดเสนใบทละใบอยางงานชางสมยอยธยาตอนปลาย กระนนกพบตนไมบางสวนของภาพทปรากฏการตดเสนใบ ซงอาจแสดงใหเหนการซอมแซมภาพจตรกรรม รวมถงสอดคลองกบประวตการบรณะซอมแซมพระทนงองคน ในชวงรชกาลท 3 และหลงจากนนลงมาอกดวย

แมจะปรากฏการใชเสนสนเทาอยแตมหนาทหลกในการขบเนนความส าคญของสถาปตยกรรมในภาพมากกวาเพอใชแบงฉากของภาพแบบทนยมในชวงกรงศรอยธยา

วดสทศนเทพวราราม เปนฉากใหญทเขยนไวสวนลางของกลางผนงดานทศเหนอในพระอโบสถ แบงฉากดวย

การใชแนวภเขา ตนไม และก าแพงเมองเปนกรอบ ภายในปราสาท มฉตรหาชนกางกนเหนอบายศรหาชน พระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายาประทบขนาบขางบายศร ถดจากพระเจา สทโธทนะมพระอนทรประทบอยตามดวยเทวดาอก 3 องค ถดจากพระนางสรมหามายามเทวสตร อก 5

ภาพท 17 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา วดสทศนเทพวราราม

40

องค เบองหลงมฉากลบแลสด าเขยนลายดอกไมรวงกนไว เขยนสพนของปราสาทเปนสเขยวมลายดอกไมสแดง ถดลงมาเปนภาพบคคลนงประนมมอ แยกเปนฝายหนานงอยฝงเดยวกบพระเจาสทโธทนะ และฝายในนงอยฝงเดยวกบพระนางสรมหามายา พนอาคารสวนนเปนสด า มลวดลายดอกไมสแดงและเขยว ถดลงมาเปนเจาพนกงานตางๆ ทงพราหมณทก าลงรบสงแวนเทยน นกดนตร มฉง ซอสามสาย กระจบป และขลย วงประโคม มฆองชย แตรฝรง แตรงอน นอกพนกระเบยงปราสาท ยงมวงปพาทยอกวงหนงดวยการเขยนภาพบนผนงเหนอบานหนาตางตดตอกนไปทงอาคาร โดยใชโขดเขาและอาคารบานเรอนเปนเครองแบงฉาก เปนลกษณะเดนอยางหนงของจตรกรรมทเขยนขนในชวงกลางรชกาลท 3เปนตนมา

เทคนคการใชพกนประสพมใบไม และเสนฮอทอยดานบนสดของผนงกแสดงเอกลกษณของงานชางในยครชกาลท 3 อยางชดเจนดวย

วดดสดาราม จตรกรรมฉากนถกเขยนไวบนผนงระหวางหนาตางบานแรกและบานทสองดานซายมอ

ตรงกบพระพทธรปประธาน ช ารด ลบเลอนไปคอนขางมาก ฉากลางของผนงเขยนเปนปราสาทมอาคารเลกๆขนาบขาง ลอมรอบดวยอาคารบรวารและแนวก าแพง สวนฉากบนเปนโขดเขาและตนไม ดานบนสดรมขวามอของภาพ เขยนรปพระอนทรประทบอยในวมานลอยอยในอากาศ ภาพ

ภาพท 18 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา วดดสดาราม

41

บคคลส าคญ เชน พระเจาสทโธทนะ พระนางสรมหามายา และเทพเทวดาทมารวมพธ ช ารดลบเลอนไปหมดแลว ยงเหลอแตภาพบคคลทมารวมพธ และภาพขาราชบรพารเชญเครองสง และเครองดนตรดานนอกปราสาท

ผนงนทงหมดเขยนภาพเพยงฉากเดยวคอพธอภเษกสมรส ซงจดขนในปราสาทมก าแพงลอมรอบ กจกรรมทงหมดนเกดขนสวนครงลางของผนง สวนครงบนนอกก าแพงปราสาทเขยนเปนภาพทวทศน ซงใชฝแปรงปาดเปนพมใบไม และพยายามเขยนแสดงระยะใกลไกล โดยใหตนไมทอยไกลมขนาดเลกกวาภาพเจาพนกงานเชญเครองสงดานนอกปราสาทภายในก าแพงกแสดงสหนาตางๆกน ซงเปนเทคนคทเรมเปนทนยมในชวงกลางรชกาลท 3 เปนตนมา จตรกรรมในผนงนจงควรเขยนขนในชวงเวลาดงกลาว

วดราชสทธาราม เปนฉากเรมเรอง เขยนไวบนผนงระหวางหนาตางบานแรกกบบานทสองดานซายมอของ

พระพทธรปประธาน โดยแบงพนทออกเปน 6 สวนดวยแนวก าแพงเมอง ตนไม และเสนสนเทา แสดงฉากส าคญตงแตพระเจาสหนสงพราหมณทงแปดออกตามหานางแกว ฉากอภเษก

พระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา ฉากอญเชญสนดสตเทวบตร ฉากประสต ฉากพระเจาสทโธทนะทรงแรกนา และฉากพระโพธสตวแสดงปาฏหารยตอกาฬเทวลดาบส

ภาพท 19 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา วดราชสทธาราม

42

ส าหรบฉากพระราชพธอภเษก เขยนไวดานบนซายของผนง ใชสแดงเปนพนหลง ตรงกลางเขยนเปนมณฑปผงหกเหลยม มพาไลยนออกมาดานขาง โคนเสาตกแตงดวยกาบพรหมศร กลางมณฑปตงบายศรคลมไวดวยผา มฉตรปกทยอด พระเจาสทโธทนะประทบทพนมณฑปดานหนง ถดไปเบองหลงมพระพรหม และพระอนทรประทบเบองลางยกพนของมณฑป ดานตรงขามคงเปนทประทบของฝายใน ดวยปรากฏพระวสตรกางกนไว แตพระนางสรมหามายาประทบยนอยนอกมณฑป (จตรกรรมสวนนผานการซอมมาไมนานน เพราะภาพถายของส านกพมพเมองโบราณเมอป 2525 จตรกรรมสวนใหญลบเลอนแลว) พรอมดวยพราหมณเฒาซงอาจจะเปนโกณทญญะพราหมณ หวหนาของคณะพราหมณทง 8 และเหลาราชสกลทงฝายหนาและฝายใน ดานลางเขยนภาพนกดนตรซ งช างอาจไดแรงบนดาลใจมาจากจตรกรรมในพระทน งพทไธสวรรย กเปนได

จดเดนของจตรกรรมผนงนคอการใชเสนสนเทาแบงเนอเรอง โดยระบายสภาพพนหลงตดกน เนนคสแดงและฟาหมน อนเปนคสหลกของจตรกรรมวดนดวย55 ฉากบนของภาพเลาเรองการอญเชญสนดสตเทวบตรจตลงมาตรสรนนระบายสพนดวยสฟาหมน ใหความรสกถงทพยภาวะของสรวงสวรรค สวนดานลางระบายสพนดวยสแดง ใหความรสกศกดสทธยงใหญ การใชสพนทเขมเชนนเปนจดเดนประการหนงของงานจตรกรรมสมยรตนโกสนทร

สงนาสนใจของจตรกรรมฉากนกคอ อาคารผงหกเหลยมมสวนยนออกมาสองดาน อาจจะเปนผนผาทขงออกมาบงแดดฝนและอาจจะมสามดานแตอยดานหลงซงหลงคาบดบงอย ควรจะเปนอาคารแบบมณฑป ซงไมปรากฏในจตรกรรมแหงอนๆ

การใชคสตดกนเปนคสหลกของจตรกรรม เปนลกษณะงานทนยมในชวงรตนโกสนทรตอนตน

55อภวนทน อดลยพเชฏฐ. จตรกรรมฝาผนงวดราชสทธาราม (กรงเทพ: เมองโบราณ, 2557), 131.

43

วดทองธรรมชาต เปนฉากเรมเรอง เขยนบนผนงระหวางประตหลงดานซายมอของพระพทธรปประธานกบ

หนาตางบานแรกชางแบงผนงออกเปนสองสวน โดยใชเสนสนเทา สวนบนเขยนฉากอญเชญสนดสตเทวบตร สวนลางพนหลงเปนสแดง เขยนรปปราสาทในอทยานจนเตมพนท กลางปราสาทตงบายศรเจดชนทมบายศรทองสามชนตออยบนยอดอกทหนง พนหลงสวนนเปนสด า

ดานซายของภาพถดจากบายศรเปนพระอนทรกายสเขยวประทบประนมพระหตถอย ตอดวยเทวดาสององค ดานขวาของภาพซงมสตรนงอย 3 นางถดลงมาอกชนหนง ตรงกลางเปนพานทองปกแวนเวยนเทยน 3 เลม ขนาบขางดวยพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายาประทบประนมพระหตถอย ตอดวยเจานายฝายหนาและฝายในอกขางละ 2 องค

ดานขวาของภาพเปนทประทบของฝายใน มพระนางสรมหามายาประทบประนมพระหตถอยใกลบายศร ดานซายของภาพเปนพระเจาสทโธทนะและพระราชวงศฝายหนา

ถดลงมาเปนวงดนตร ซงมทงวงดนตรไทย ประกอบดวยฉง ซอสามสาย กระจบป โทน และขลย และวงประโคม คอสงข แตรงอน แตรฝรง และกลองอยางละค

ถดออกมาเปนก าแพงปราสาท และผคนดานนอกก าแพง ใชเสนสนเทาแบงฉากอญเชญสนดสตเทวบตรดานบน กบฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายาออกจากกน แตระบายสพนดวยสเขม คอสน าตาลเกอบด าเปนพนของฉากสวรรคชนดสต ใหความรสกเวงวาง

ภาพท 20 ภาพจตรกรรมฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะ และพระนางสรมหามายา วดทองธรรมชาต

44

ลกลบ และสแดงเปนพนของฉากพธอภเษก การเขยนภาพเปนแบบประเพณ ไมมระยะใกลไกล ซงแสดงรสนยมแบบอยธยาตอนปลายจนถง ตนกรงรตนโกสนทรตอนตนอยางชดเจน

อยางไรกตามตนไมทอยดานหลงโกกนทปราสาทในฉากอภเษกสมรสนน ใชวธแตมฝแปรงใหเปนพมใบแบบทนยมในชวงรชกาลท 3

1.2 ฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร เนอเรองโดยสรปจากปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชต

ชโนรสปรากฏเนอความในดสตปรวรรต ปรจเฉทท 2 พรรณนาการบ าเพญบารมในอดตชาตของพระโพธสตว โดยผทรง พระนพนธ ทรงจ าแนกรายละเอยดของสมดงสบารมทง 30 ประการ แลวจดกลมชาดกเรองตางๆ เขากบบารมนนเปนพวกๆ ไป ด าเนนเรองจนกระทงไดเสดจอบตเปนสนดสตเทวบตรประทบบนสวรรคชนดสต ตอมาเกดโกลาหลทง 5 ประการ “…คอกปโกลาหล 1 พทธโกลาหล 1 จกรวรรตโกลาหล 1 มงคลโกลาหล 1 โมไนยโกลาหล 1”56และปญจบพนมตร 5 ประการ ปวงเทวดามากมายจงไปเฝากราบทลเชญใหเสดจจตเพอตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณ ทรงพจารณาปญจมหาวโลกนะ 5 จนสมควรแลวจงเสดจจตลงสพระครรภพระนางสรมหามายา คลายกบปฐมสมโพธฉบบลานนา และคมภรสมภารวบาก ตอนท 5 พทธกถา ดสตปรวรรตคาถา วาดวยเรองพระโพธสตวในสวรรคชนดสต แตคมภรทงสองเลมหลงนไมไดกลาวถงสมดงสบารม เรมจบความดวยโกลาหล 5 ประการ แลวด าเนนความเหมอนกบฉบบทสมเดจพระมหาสมณเจากรมพระปรมานชตชโนรส ทรงช าระ

ในคมภรนทานกถา ทเรนทาน กลาวถงการบ าเพญสมดงสบารมจนกระทงเสดจอบตในดสตบรสวน อวทเรนทานพรรณนาความตงแตโกลาหล 3 คอ “...โกลาหลเรองกป 1 โกลาหลเรองพระพทธเจา 1 โกลาหลเรองพระเจาจกรพรรด 1”57แลวเลาถงปวงเทวดาไปเฝาพระโพธสตวทดสตบร ทรงพจารณาปญจมหาวโลกนะ 5 แลวเสดจลงสพระครรภพระพทธมารดา มไดกลาวถง ปญจบพนมตร 5 ประการ

ในชนมหานทาน กลาวถงบพนมต 5 ประการ แตเจาะจงกลาวรายละเอยดเฉพาะพทธโกลาหลเทานน

56สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส.ปฐมสมโพธกถา (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2539), 22. 57นทานกถาวาดวยทเรนทาน อวทเรนทาน สนตเทนทาน, เขาถงเมอ 15 มกราคม 2562, เขาถงไดจากhttp://www.84000.org/ tipitaka/ atita100/nitana3_05.php.

45

ลกษณะของจตรกรรม

พระทนงพทไธสวรรย เขยนอยบนผนงทสอง พรอมกบฉากสบนนมตพระนางสรมหามายา โดยใหความส าคญกบ

ฉากสบนนมตมากกวาดวยการเขยนบนพนทครงลางทงหมดของผนง ถดขนมาเปนภาพกระบวนเสดจของพระนางสรมหามายา ซงมทงสวกา ชาง โดยชางพยายามไลสใหคอยๆ ทบขนมาจนถงบนสดของผนง บนสดรมขวาของภาพเขยนเปนวมานตรมขขนาดเลกลอยอยบนทองฟาทฟาหมน มเพยงสนดสตประทบอยบนแทนกลางวมาน และพระอนทรประทบประนมมออยบนพน

การใชสเขมตดกนเขยนภาพ และปดทองเพอเพมความแวววาวใหกบสวนตางๆของภาพ เปนทนยมมากในชวงรตนโกสนทรตอนตน วมานของสนดสตเทวบตรแมจะมขนาดเลก แตเขยนดวยสแดง ปดทอง บนพนสฟาหมนชวยขบใหดเดนสงางาม ตนไมในภาพ เชน มะพราว และกลวยพยายามเขยนใหสมจรง

ภาพท 21 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร พระทนงพทไธสวรรย

46

วดสทศนเทพวราราม เขยนอยดานบนสดของกงกลางผนงดานทศเหนอ ตดกบเสนฮอทแบงจตรกรรมพทธ

ประวตกบภาพเทพเทวดาเหาะมานมสการพระพทธเจา วมานของสนดสตเทวบตรลอยอยเหนอกลมเมฆทเขยนดวยสขาว เจอดวยสฟาใหความรสกฟงฟอง มพยบเมฆเปนรวเลยนแบบเมฆจรงๆ เฉพาะกรอบของชองทจะเขยนวมานจงระบายดวยสฟาหมน ท าใหวมานสแดงและทองดโดดเดน สนดสตเทวบตรประทบอยตรงกลาง พระอนทรและเหลาทวยเทพเฝาแวดลอมอย บางสวนลนออกจากวมานโดยเหาะอยบนอากาศ ชางอาจตองการสอความหมายวามทวยเทพมาเฝาแหนมากมาย

ภาพท 22 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร วดสทศนเทพวราราม

47

วดดสดาราม

บนผนงทเขยนเรองพธอภเษกพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายานน มรปวมานขนาดเลกลอยอยบนฟาดานบนขวาสดของผนง แตภายในมเพยงพระอนทรประทบอยองคเดยว ชางอาจจะตองการสอถงพระอนทรซงทรงมสวนส าคญในการตกแตงพนทมหามณฑป และปราสาท รวมถงมสวนรวมในพธอภเษก ไมไดหมายถงฉากทลเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร

ภาพท 23 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร วดดสดาราม

48

วดราชสทธาราม เขยนบนผนงเดยวกบฉากพธอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายาโดยใชเสน

สนเทา และการระบายสพนแตกตางกนชวยแบงภาพ ฉากอญเชญสนดสตเทวบตรนใชสฟาหมนเปนพน โดยใชลายดอกไมรวงปดทองชวยเนน

ความส าคญของภาพ สนดสตเทวบตรประทบบนแทนกลางวมาน แวดลอมดวยพระอนทรและเหลาเทวดา ดานนอกวมานเขยนรปพระอนทรและเทพกายสขาวก าลงเหาะมาเฝา ชางพยายามสรางเปนภาพตอเนองกบภาพภายในวมาน

สพนของฉากนใชสฟาหมนอนเปนคสหลกของจตรกรรมวดน รวมกบสแดง แตขบเนนความส าคญของเนอเรองดวยดอกไมรวงปดทอง อนเปนแนวทางทนยมในชวงรตนโกสนทรตอนตน การเขยนภาพเทวดาองคเดยวกนอยใกลๆ กนเพอชวยด าเนนเรอง คอพระอนทรเหาะอยนอกวมาน และพระอนทรนงเฝาสนดสตเทวบตรอยภายในวมานเปนการพยายามด าเนนเรอง แมจะมลกษณะบางประการคลายกบวดทองธรรมชาต คอมเทวดาเหาะอยดานนอกวมานเชนกน แตของวดทองธรรมชาตเปนเทวดาองคอนๆ เพอเนนความหมายถงเทวดาจ านวนมากทเหาะมาเฝาสนดสตเทวบตรตามทปรากฏในคมภร

ภาพท 24 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร วดราชสทธาราม

49

วดทองธรรมชาต เขยนบนผนงท 1 รวมกบฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายาโดยใช

เสนสนเทาแบง และระบายสพนตางกน ในสวนของฉากอญเชญสนดสตเทวบตรใชสพนเปนสด า เพอเนนวมานโทนสแดงใหเดนสงา มการสอดสลวดลายอนละเอยดออนของอาคาร การใชสสดตดกน รวมถงการปดทองทเครองทรงของตวละครส าคญเพอดงดดความสนใจเปนรสนยมของงานจตรกรรมยครตนโกสนทรตอนตนทแสดงอยางชดเจนบนผนงนภายในวมานมสนดสตเทวบตรประทบอยตรงกลาง มพระอนทร และเทวดาอก 1 องคประทบขนาบขาง นอกวมานมเทวดาเหาะถอพระขรรคอกสององค เขยนภาพแบบไมมความลกตนเมอพจารณาองคประกอบเหลาน ท าใหเชอวาเปนภาพทเขยนขนในชวงรชกาลท 1 หรอ 2 กอนจะมการเขยนเตมในชวงรชกาลท 3 เปนตนมาสงเกตจากการเขยนภาพตนไมดวยพกนประส

1.3 ฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ เนอเรองโดยสรปจากปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชต

ชโนรส ปรากฏอยในมหาภนกขมนปรวรรต ปรจเฉทท 6 พรรณนาถงพระโพธสตวทอดพระเนตรเทวทต 4 ทรงเกดความเบอหนายในสงสารวฏ ตอมาทรงสดบถอยค าของพระนางกสาโคตม ซงกลาวถงความดบทกขกตดสนพระทยจะทรงแสวงหาหนทางดบทกข ครนตอมาทรงพจาณา

ภาพท 25 ภาพจตรกรรมฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร วดทองธรรมชาต

50

สงขารของสนมก านลทหลบใหลไมมสต ประกอบกบพระราชโอรสคอ พระราหลประสต ดจบวงรดรงพระองคไวกบสงสารวฏไดเกดขนแลว จงตดสนพระทยเสดจออกมหาภเนษกรมณโดยประทบบนหลงมากณฐกะออกจากกรงกบลพสด มนายฉนนะตามเสดจ ทาวมหาราชผรกษาทศทง 4 รกษาเทามากณฐกะไว มพระอนทร พระพรหม และเหลาเทพเทวดามากมายตามเสดจ และรบเสดจอยท วยอดเขาจกรวาล จนกระทงเสดจถงรมแมน าอโนมา ทรงตดพระเมาล และเปลยนเครองทรง โดยทรงใชอฐบรขารทฆฏการพรหมเชญมาถวายโครงเรองนสอดคลองกบทปรากฏอยในคมภรนทานกถา อวทเรนทาน ปฐมสมโพธฉบบลานนา ชนมหานทาน และสมภารวบาก

ลกษณะของจตรกรรม

พระทนงพทไธสวรรย ถกเขยนไวบนผนงท 5 รวมกบฉากทอดพระเนตรราหลกมาร ทอดพระเนตรเทวทต ทรงตด

พระเมาลและเสดจออกมหาภเนษกรมณโดยใชแนวตนไมและอาคารแบงฉาก เฉพาะฉากสวนบนของผนง คอฉากตดพระเมาล และฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณนน

ภาพทวทศนรายลอม โขดเขา ตนไม ลวนเขยนดวยสหมนทบแบบคนทมแสงจนทรสอง มการแรเงาโขดเขาและใบไมใหทบทมเพอขบภาพหลกใหโดดเดน แตภาพทอดพระเนตรราหลกมารซงเปนฉากในปราสาทกลบระบายสแบนๆไมมการแรเงา

ภาพท 26 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ พระทนงพทไธสวรรย

51

ฉากมหาภเนษกรมณนน เขยนพระโพธสตวถอพระขรรคประทบบนหลงมากณฐกะทมกายสขาว หนาสคล าด า มพระอนทร พระพรหม เทวราชทง 4 เหลาเทพเทวดาถอธงสามชายและเครองสง พรอมกบนายฉนนะแตงเครองทรงวสสวดมารมกายสเขยว ถอตะบองยนอยบนภเขายกมอหามกระบวนเสดจ

การเขยนทวทศนดวยสทมและแรเงาเปนกระบวนการแสดงออกเสมอนจรงทเรมปรากฏใหเหนในจตรกรรมชวงปลายรชกาลท 3 - รชกาลท 4 เปนตนมา เชนทว ดบวรนเวศวหาร วดบรมนวาส จงเชอวาผนงนไดรบการซอมแซมในชวงเวลาดงกลาว

วดสทศนเทพวราราม

เขยนไวตอนบนของผนงดานทศเหนอ ซงเขยนภาพฉากตางๆยาวตดกนทงผนง ฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ ปรากฏเหตการณตงแตในปราสาท นอกจากจะมฉากทอดพระเนตรราหลกมารแลว ยงปรากฏฉากนายฉนนะเตรยมมากณฐกะ ซงระบายใหเปนมาขาว ใบหนาสด า ฉากนายฉนนะผกเครองมาอยางมนคง ฉากพระโพธสตวประทบมาในเมอง และกระโดดออกนอกก าแพงเมองโดยมทาวมหาราชทง 4 รกษาเทามามเทวดาถวายงานพระกลด 1 องค ทรมฝงน าซงวาดรวน าประดษฐแบบทนยมในชวงอยธยาตอนปลายถงรตนโกสนทรตอนตน และบนสดของผนงตรงกบทวาดเปนตนน า ท าเปนพระโพธสตวประทบมา แวดลอมดวยเทวดา 2– 3 องค

โดยมพระยาวสดมารยนขวางหนากระบวนอยดวยทาทปรกต ไมใชแบบนาฏลกษณ ตนไมทปรากฏในภาพเหลานใชวธปาดพกนใหเปนพมไมโดยไมตดเสน พนดนและโขดเขาใชสน าตาล

ภาพท 27 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ วดสทศนเทพวราราม

52

หลายเฉดแลเงา ตางกบแมน าทเปนรวประดษฐ ท าใหเชอวาภาพสวนนถกเขยนซอมขน ในยคหลงๆ ทงนการวาดภาพโดยละเอยด และพยายามเลาเปนภาพตอเนองนเปนผลมาจากการมพนทวาดภาพขนาดใหญ จงใสรายละเอยดของเรองราวตามทปรากฏในพระคมภรได อนงการระบายสมากณฐกะดวยสตามทปรากฏในพระคมภรแสดงใหเหนวาชางใหความส าคญกบเนอหามาก

วดดสดาราม ฉากมหาภเนษกรมณเขยนไวฉากบนสดของผนงท 7 พระโพธสตวประทบบนหลงมา

กณฐกะกายสขาว แตชวงใบหนาหลดรอนไปแลว มเทวราชทง 4 รกษาเทามานายฉนนะ เกาะทหางมาแตงกายอยางเตมท สวมมงกฎและท าทาเหาะแบบนาฏลกษณเชนเดยวกบเทวดาทหอมลอมหนาและหลง ปรากฏทาววสสวดมาร กายสเขยวยนบนเขาขวางหนาขบวนไว ยกมอเปนเชงหาม ชางระบายสกายของเทพเหลานตางๆกน และมรองรอยวาระบายสพนหลงเปนสฟาหมน ชวยสรางบรรยากาศสงบสงางาม

ถดลงมาซงเปนพนทสวนใหญของผนง เขยนภาพโขดเขา ล าธาร ปาไม และสตวปาทงทมจรง เชน เสอ โค เปด และภาพสตวหมพานต เชน นกอรหน กนนร กนร โขดเขาสวนใหญระบายดวยสแดงหมน ตนไมมท งท เขยนดวยการตดเสนทละใบ และเขยนดวยการใชพกนประส สวนลางเปนฉากปาเขา ฉากลางสดเปนสระบว ปรากฏภาพเทวดากายสเขยวสองแหง แหงหนงถอสงของไวในมอ อกแหงหนงก าลงเหาะ อาจจะเปนภาพตอเนองแตไมทราบวาหมายถงฉากได เพราะสวนส าคญลบเลอนไปแลว

ภาพท 28 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ วดดสดาราม

53

ผนงนอาจจะมชวงรชกาลท 1 – 2 คราวแรกสรางวด และเขยนซอมแซมอกครงในชวงรชกาลท 3

วดราชสทธาราม ภาพทบนทกไวเมอป 2525 สวนลางของผนงท 2 ซงเขยนจตรกรรมฉากนไว ลบเลอนไป

หมดแล ว ผน งตอนบนยงม อง เห น เพ ย ง 3 ฉ าก ค อ ฉ ากท อดพ ระ เน ต รราห ลก ม าร ฉากมหาภเนษกรมณ และฉากทอดพระเนตรเทวทต ฉากทงสามนใชเสนสนเทาแบงออกจากกน โดยฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณฉากเดยวทระบายสพนหลงดวยสฟาหมนประดบลายดอกไมรวง คลายกบฉากสวรรคชนดสตทผนงกอนหนา แตดอกไมรวงมแบบและสแตกตางกน พระโพธสตวถอพระขรรคประทบบนมากณฐกะ กายสขาวลวน มเทวราชทง 4 รกษาเทามา ดานหนามพระอนทรจบใบหนาของมาในทาปลอบประโลม นายฉนนะแตงเครองทรงเตมทจบหางมาไว เบองหลงนายฉนนะมฆฏการพรหมเชญพานแวนฟามวตถวางอย นาจะหมายถงจวร และบาตร อกสองหตถอยงานฉตรถวายเจาชายสทธตถะ เทวดาทเหาะเรยงแถวทายกระบวนถอเครองสง เหาะลดหลนไปกบเสนสนเทา หวแถวถดจากพระอนทรมเทวดาถอธงสามชาย และเขยนทาวว สสวดมารกายสด าถอตะบองเหาะมาขวางหนากระบวนไวพรอมยกมอหาม

ฉากอนๆระบายพนหลงดวยสแดง ในฉากทอดพระเนตรเทวทตชางเขยนตนมะพราวมทะลาย ระบายสพนดวยสฟาหมน การใชคสตดกนเปนสหลกของภาพ ปดทองสวนตางๆละลานตา เปนลกษณะงานทนยมสรางในชวงตนรตนโกสนทร

ภาพท 29 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ วดราชสทธาราม

54

วดทองธรรมชาต จตรกรรมตอนนเขยนไวบนผนงท 3 พรอมกบฉากพธอภเษกสมรสเจาชายสทธตถะกบ

พระนางพมพา ฉากทอดพระเนตรเทวทต และฉากทอดพระเนตรราหลกมาร ฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณเขยนไวตอนบนสดของผนงเฉพาะสวนนเทาน นทแบงฉากดวยเสนสนเทา นอกนนใชแนวก าแพงอาคารและตนไมเปนเครองแบงพระโพธสตวถอพระขรรคประทบบนมากณฐกะ กายสขาวลวน มพระอนทร ฆฏการพรหมเชญบรขาร ทาวมหาราชทง 4 รกษาเทามา แตใหเทวดาองคอนถวายพระกลด นายฉนนะในภาพนไวผมมหาดไทยเกาะอยทหางมา เทวดาในกระบวนเหาะสงต าลอกบเสนสนเทาอยางไดจงหวะ พญาวสวดมารกายสเขยวเขมถอคนศร ยนยกขาขางหนงแบบนาฏลกษณบนโขดเขาทมการแรเงาดวยสฟาหมน พนหลงของสวนนระบายสฟาหมนเกอบเทาแรเงาใหเปนระยบพราย ตนไมในภาพมทงแบบตดเสน และการใชพกนประส

อนงเสนสนเทามลกษณะไมสอดคลองกบองคประกอบของภาพดานลาง ท าใหเชอวาภาพบางสวนในผนงนถกซอมแซมขนใหมในสมยหลง คอชวงรชกาลท 3

1.4 ฉากพระอนทรดดพณสามสาย เนอเรองโดยสรปจากปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชต

ชโนรส ปรากฏในทกรก รยาป รวรรต ป รจเฉท ท 7 ล าดบ เห ตการณนบจากเส ดจออก

ภาพท 30 ภาพจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ วดทองธรรมชาต

55

มหาภเนษกรมณ ทรงคนหาวถแหงการดบทกข โดยเสดจไปพบอาฬารดาบส กามลามโคตร และอทกดาบส รามบตรเพอทรงศกษาวชา แตกทรงตระหนกวามใชหนทางทแท จงเสดจไปยงทอาศยแหงปญจวคคยทง 5 แลวทรงบ าเพญทกรกรยาขนสงขนโดยล าดบจนพระวรกายผายผอมทรดโทรม เมอทรงพจารณาวามใชหนทางดบทกขเชนกน พระอนทรจงเสดจมาดดพณสามสายถวายทใตตนชมพพฤกษ ทรงพจารณาวาทางสายกลางจะเปนหนทางดบทกขตอไป จงทรงละทกรกรยา ปญจวคคยท ง 5 จงจากพระองคไป

ลกษณะของจตรกรรม

พระทนงพทไธสวรรย เขยนไวบนผนงท 6 รวมกบฉากทรงทรมานธดามาร ฉากทรงลอยถาด ฉากนางสชาดากวน

ขาวมธปายาส ฉากนางสชาดาถวายขาวมธปายาส และฉากทรงรบหญาคา โดยใชแนวตนไม แมน า และโขดเขาเปนเครองแบงฉาก ตนไมทเขยนบนผนงนมทงทตดเสนพมใบ และประสดวยพกน มการวาดตนไมบางชนดเชน มะพราว บรเวณเรอนของนางสชาดาดวย โขดเขา และพนมการระบายสแรเงา พระพทธเจาทบรรทมบนแทนหนไมมพระรศม แตเขยนเสนรอบพระวรกาย ในขณะทฉากอนๆ บนผนงเดยวกนเขยนเปนศรจกรทประดบดวยลายกระหนกครอบหลงพระเศยร ระบายดวยสด าขบใหพระองคโดดเดน พระอนทรประทบบนพนดดพณ มศรจกรรอบพระเศยรดวยเชนกนแตระบายดวยสแดง น าในแมน าวาดเปนรวคลนประดษฐ ระบายสทองฟาดานบนสดของผนงดวยการแรเงาเลยนแบบธรรมชาต ลกษณะเหลานท าใหสนนษฐานวาเปนภาพทไดรบการซอมแซมในชวงรชกาลท 4 เปนตนมา

ภาพท 31 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย พระทนงพทไธสวรรย

56

วดสทศนเทพวราราม เปนภาพขนาดเลกทเขยนแทรกไวเพอเลาเหตการณตางๆททรงบ าเพญอย ในชวงเวลา

หลงจากเสดจออกมหาภเนษกรมณจนถงกอนการตรสร พระพทธเจาบรรทมบนแทนหน ไมมพระรศมบนพระเศยรเพราะยงมไดตรสร ชางระบาย

พระฉวดวยสเหลอง พระอนทรประทบดดพณอยเบองลาง ตนไมทใชเปนเครองแบงฉาก เขยนดวยวธประสดวยพกน พนดนและโขดเขามการแรเงาสเลยนแบบธรรมชาต อนเปนเทคนคสมยใหมทไดรบความนยมในชวงรชกาลท 3 เปนตนมา

ภาพท 32 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย วดสทศนเทพวราราม

57

วดดสดาราม จตรกรรมทถกถายภาพไวเมอป 2526 คอนขางลบเลอน แตยงมองออกวาผนงทแปดนน

ปรากฏฉากพระอนทรดดพณ และฉากทรงบ าเพญทกรกรยา โดยมโขดเขาและตนไมเปนเครองแบงเรองราว ระบายสพนดวยสแดง ตดกบสออน หรอน าตาลเขมของโขดเขา ใชพกนประสระบายพมใบของตนไม

พระพทธเจายงไมมพระรศมบนพระเศยร เพราะยงมไดตรสร ชางเขยนเสนรอบพระองค และระบายพนหลงในเสนนนดวยสด า ขบใหพระพทธเจาเดนขน ประทบนอนอยบนหนสออน ทามกลางสแดงของพนสวนอนๆ พระอนทรประทบอยดานลางของกอนหนนน

การใชคสตดกนเปนลกษณะเดนของจตรกรรมในชวงตนกรงรตนโกสนทร

ภาพท 33 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย วดดสดาราม

ภาพท 34 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย วดราชสทธาราม

58

วดราชสทธาราม ถกเขยนไวบนผนงท 3 รวมกบฉากทรงตดพระเมาล ภาพถายเมอป 2525 ผนงนเหลอ

จตรกรรมทชดเจนเพยงสองฉากนเทานน โดยใชแนวตนไม และโขดเขาเปนเครองแบงฉาก ตนไมเหลานตดเสนพมใบแบบทนยมในชวงอยธยาตอนปลายถงรตนโกสนทรตอนตนคอการตดเสนใบไมทละใบ ใชสเขมทบระบายพนหลง แมจะปรากฏเสนสนเทาในภาพถดมาดานลางดวย

พระโพธสตวบรรทมบนแทนหนทระบายดวยสแดง มพระรศมปดทองอยบนพระเศยร พระวรกายปดทอง พระอนทรประทบทปลายพระบาท เครองทรงปดทอง ทรงถอพณไวในพระหตถ ภาพสวนนระบายพนดวยสน าตาลแดงทบ โขดเขาวาดเปนเสนซอนๆหลายชนแบบทนยมเขยนในตงแตชวงอยธยาตอนปลาย ปรากฏภาพสงสาราสตว และภาพตนไมแบบประดษฐ ซงใหอารมณคลายภาพในศลปะจน ในขณะทภาพทรงตดพระเมาล ระบายสพนดวยสน าตาลออน แมน าอโนมามเสนคลนประดษฐ และระบายสทองฟาดวยสแดงไมสมจรง รวมถงการปดทองทพระวรกายของพระพทธเจา ท าใหเชอวาภาพบนผนงนเขยนขนในชวงรตนโกสนทรตอนตน

วดทองธรรมชาต เขยนไวกลางผนงท 4 พรอมกบฉากทรงตดพระเมาล ฉากนางสชาดากวนขาวมธปายาส

ฉากทรงลอยถาด ฉากนางสชาดาถวายขาวมธปายาส และฉากทรงบ าเพญทกรกรยา ภาพเหลานใชตนไม โขดเขาและล าธารเปนเครองแบงฉาก ระบายสพนดนและโขดเขาดวยสออนแกไลระดบแสงเงา เขยนเขามวนตวด ตนไมใชพกนประส มการไลระดบแสงและเงา แมน าเนรญชราฉากบนของภาพระบายพรายผวน าเปนรวเลยนแบบน าจรงๆ สวนฉากทรงลอยถาดทอยดานลางมรองรอย

ภาพท 35 ภาพจตรกรรมฉากพระอนทรดดพณสามสาย วดทองธรรมชาต

59

การเขยนคลนประดษฐ แทนหนทพระโพธสตวบรรทมอยนนชางไลระดบสจากออนเขาไปสสทบใกลพระวรกายคลายเงา บรรทมตะแคงซาย ท าใหสนนษฐานวาผนงนอาจเขยนซอมจากจตรกรรมเดมทลบเลอนไป ในชวงรชกาลท 3 เปนตนมา

1.5 ฉากมารผจญ มเนอความปรากฏอยในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมาน

ชตชโนรส มารวชยปรวรรต ปรจเฉทท 9 เรมตนเมอพระยาวสวดมารซงตดตามจองลางเจาชายสทธตถะมาตลอดทราบวาก าลงจะทรงตรสรในไมชาน จงรวบรวมไพรพลมารจ านวนมากมายยกเปนกองทพไปหวงจะใหเจาชายสทธตถะยอมลาถอยจากควงโพธพฤกษ

เมอขบพระยาคชสารชอครเมขล มหาคชสาร พรอมไพรพลมหาศาลมาลอมตนพระศรมหาโพธไว บรรดาเทพยดาทเฝาเจาชายสทธตถะอยกตกใจกลวหนไปหมด เหลอเพยงเจาชายสทธตถะประทบอยเพยงพระองคเดยว ทรงอธษฐานเอาบารมททรงสงสมมาตลอดใหประชมกนรกษาพระองคอย พระยามารเหนวาไมทรงสะดงหวนไหวกส าแดงปาฏหารยตางๆ เพอผจญ และขบไลใหทรงออกไปจากโพธบลลงก กไมทรงหวนไหว พระยามารจงอางวาโพธบลลงกนนเปนของอนเกดแตบารมของตน มกองทพมารทงปวงเปนพยาน เจาชายสทธตถะจงเหยยดพระหตถขวา แตะพระดชนทพนดน อางเอาธรณเปนพยานแหงการสะสมบารม พระวสนทรเทวผรกษาพนดนกปรากฏกายยนขนเฉพาะพระพกตรแลวบดเอาอทกธาราททรงหลงไวตลอดทกครงทไดบ าเพญบารมมา ซงนางเกบไวในมวยผมจนมากมายประดจน ามหาสมทรจนทวมกองทพมาร พระยาวสวดมารและกองทพจงยอมพายแพไป เจาชายสทธตถะจงบ าเพญสมาธตอไป

คมภรปฐมสมโพธฉบบลานนา และคมภรสมภารวบากกด าเนนความคลายกน แตไมไดระบวา นางวสนทรเทว นงหรอยนเมอบดมวยผม

แตคมภรชนมหานทาน และนทานกถา ไมปรากฏเหตการณพระนางวสนทรเทวบดมวยผม กลบเลาคลายกนวาเจาชายสทธตถะชพระดชนลงบนแผนดนอางเอาเปนพยานในการบ าเพญบญมาตลอด แผนดนกบนลอเสยงอนดงจนกลบเสยงของไพรพลมารเปนหมนๆเทา พระยามารและทพมารกกลวและยอมแพไป

60

ลกษณะของจตรกรรม

พระทนงพทไธสวรรย ฉากมารผจญเปนฉากส าคญทแสดงถงชยชนะครงยงใหญของพระพทธเจาทมตอกเลสทง

ปวง จนกระทงทรงตรสรได จงมกถกเขยนไวบนผนงสกดฝงตรงขามพระพทธรปประธาน แตจตรกรรมฉากมารผจญในพระทนงพทไธสวรรยกลบถกเขยนไวบนผนงท 7 ซงอยดานทศเหนอ ตรงกบซายมอของพระพทธรปประธาน

แตชางกเขยนไวอยางสดฝมอ เตมไปดวยความเคลอนไหว โดยใชสแดง ด า และเขยวเปนสหลกของผนง โดยแบงผนงดานหนงเปนทพมารทฮกเหม และอกฝงหนงเปนพลมารทแตกพายจมน า เสนน าเขยนดวยรวคลนแบบประดษฐ เสนสายของพลมารเหลานสอดรบกนอยางลงตว โดยน าสายตาพงไปสพระนางวสนทรเทว ซงประทบยนบนแทน มกรอบซม ดานหลงเขยนลายกระหนกกานขดบนพนสด า ขบเนนใหพระเทวดสงางาม ศกดสทธ แตออนหวาน เสนสายทน าสายตาพงขนสเบองบนของซม ซงเปนทประทบของพระพทธเจาปางสมาธ ในซมเรอนแกวใตตนพระศรมหาโพธ ทตดเสนใบทละใบ และมกระหนกเปลวเพลงลอมรอบพมโพธอกชนหนงบน ตอนบนสดของผนงมเสนสนเทาแบงพนทของภาพ ระบายสสวนนดวยสแดง เหนอเสนสนเทาระบายดวยสด า เขยนภาพเทพยดาเหาะหนกองทพมาร

สสนและลวดลายเสนสายเชนนท าใหสนนษฐานวา เปนภาพทเขยนขนในชวงตนกรงรตนโกสนทร แตตอนลางสดดานซายของภาพปรากฏรปชาวตางชาต สามคนขมาอย แตงกายอยางชาวตะวนตกสองคน แตงกายอยางแขก 1 คน ซงมกปรากฏจตรกรรมเชนนในชวงรชกาลท 3 สะทอนการเขามาสสยามของคนหลากเชอชาตในชวงเวลาดงกลาว

ภาพท 36 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ พระทนงพทไธสวรรย

61

วดสทศนเทพวราราม เขยนไวตอนบนของผนงดานสกดตรงขามพระพทธรปประธานในพระอโบสถ โดยใช

พนทตลอดทงความกวางของผนง และใชความสงของพนทประมาณครงหนงของความสงผนงถอเปนฉากจตรกรรมทใหญทสด ใชพนทมากทสดในการเขยนฉากเดยวของจตรกรรมวดสทศนเทพวราราม มกระบวนการเขยนคลายๆกบทพระทนงพทไธสวรรย แบงผนงออกเปนสองฝง ฝงหนงเปนทพมารทฮกเหม อกฝงหนงเปนอทกธาราทวมกองทพมาร กลางผนงเปนรปพระนางวสนทรเทว ประทบบนเกาะก าลงบดพระเกศาทมพรายน าพงออกมา พรายน านเปนรวหยกคลายเสนฮอทปรากฏอยสวนบนของผนง เหนอเสนฮอออกไปมรปเทพยดาเหาะรายร า

ภาพท 37 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ วดสทศนเทพวราราม

ภาพท 38 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ วดดสดาราม

62

วดดสดาราม เขยนไวตอนบนของผนงดานสกดตรงขามพระพทธรปประธาน โดยแบงพนทออกเปน

สามสวน สวนบนสดระบายพนหลงสทบ คนดวยเสนสนเทา มลายดอกไมรวง และเทวดารายร า บางองคถอพระขรรคดวย วางระยะสอดคลองกบเสนสนเทา

ถดลงมาพนทแดง มลายดอกไมรวงเชนกน ตรงกลางเปนพระพทธเจาประทบปางสมาธในซมปรกโพธ ทมรศมแฉกๆแบบทนยมในชวงอยธยาตอนปลายรตนโกสนทรตอนตน ขนาบขางดวยพระยาวสวดมารประทบบนสปคบบนหลงชางครเมขล มธงสะบดเปนทวแถวอยางมระเบยบ ดานซายมอของพระพทธเจาเปนชวงฮกเหม ดานขวามอเปนชวงนอบนอม

ถดลงมาดานลาง ตรงกลางเปนพระวสนทรเทว ประทบขกพระชงฆอยในซมกลบบว ทเปนฐานของพระพทธรปดานบนดวย พระเทวมทาทางแบบนาฏลกษณ ขนาบขางดวยไพรพลมาร ซงมภาพฝรงขมาคนหนง แขกขมาคนหนง และมภาพชาวจนหนวดเครายาวรวมอยดวย

ภาพท 39 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ วดราชสทธาราม

63

วดราชสทธาราม ถกเขยนไวตอนบนของผนงสกดดานตรงขามพระพทธรปประธานเชนกน โดยแบงพนท

ออกเปนสามสวนเชนเดยวกบวดดสดาราม แตของวดนมความเครงครดในจงหวะชองไฟนอยกวา ท าใหดเปนอสระมากกวา ใชสแดง สฟาหมน และสขาวเปนสหลก ค ส ทตดกนเชนนเปนเอกลกษณของงานศลปกรรมตนกรงรตนโกสนทร พระนางวสนทรเทว ประทบคกพระชงฆขวา ตงพระชงฆซายขน ยดพระองคบดมวนพระเกศาดวยทวงทาสงางดงาม ซมดานหลงหยกโคงตอนบน เหนอซมขนไปคอโพธบลลงกซงพระพทธเจาประทบปางมารวชยอยภายใตโพธพฤกษ ขนาบขางดวยทพมารฮกเหม และยอมแพ ผนน าอทกธาราเขยนเปนเสน ประดษฐ มชายแขกโพกผาทศรษะรวมอยในกองทพมารดวย

วดทองธรรมชาต เขยนไวตอนบนของผนงสกดดานตรงขามพระพทธรปประธานโดยแบงพนทออกเปนสาม

สวนเชนกน ใชโทนสแดง ด า เปนคสหลก ตรงกลางเปนพระนางวสนทรเทว ประทบยนบนแทนบวหงายบนขาสงห บดพระโสนยดพระองคบดพระเกศาอยางสงางามภายในซม พนหลงระบายส

ภาพท 40 ภาพจตรกรรมฉากมารผจญ วดทองธรรมชาต

64

ด าเขยนลายกระหนกสอดส ขบเนนใหพระเทวงามสงาแตออนหวาน เหนอขนไปเปนพระพทธเจาประทบปางมารวชยบนฐานในซมปรกโพธ ขนาบขางดวยพระยาวสวดมารและไพรพล ทงชวงฮกเหม และนอบนอม พนหลงสวนนระบายสแดง มการวาดลายกระหนกเปลวดวยสทอง และดอกไมรวงเพอลดพนทวาง ในจ านวนไพรพลน มฝรงและคนจนรวมอยดวย ลกษณะเชนนเปนลกษณะพเศษของงานในชวงรชกาลท 3

1.6 ฉากแสดงปฐมเทศนา เนอเรองโดยสรปจากปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจากรมพระปรมานชตชโนรส ฉากนปรากฏในธมมจกปรวรรต ปรจเฉทท 13 เลาความตงแตเมอพระพทธเจาทรงรบอาราธนาจากทาวสหมบดพรหมในการเทศนาสงสอนเวไนยสตวแลว กทรงพจารณาวาใครจะเปนผ ควรไดรบฟงปฐมเทศนา เบองตนทรงระลกถงอาฬารดาบสกาลามโคตร และอทกดาบสรามบตร กมเทวดามาเฝาเพอทลวาทงสองไดตายลงและไปบงเกดในพรหมโลกแลว จงทรงระลกถงปญจวคคยทง 5 ซงเคยถวายอปฏฐากเมอทรงบ าเพญทกรกรยา ทรงทราบโดยพระญาณวา ปญจวคคยอาศยอย ณ ปาอสปตนมฤคทายวน จงเสดจไปพบ ระหวางทางไดทรงพบกบอปกาชวกซงสรรเสรญพระองควาเปนอนนตชนะ เมอเสดจไปใกลปญจวคคยนน ทง 5 ตนนดกนวาจะไมรบเสดจ แตเมอเสดจถงตางตนตางกรบไปรบเสดจ ถวายอปฏฐากแลวถามวาเสดจมาเพอสงใด เมอพระองคตรสตอบวาทรงตรสรแลว ตางตนกไมยอมเชอ จงรบสงถามวาเคยไดยนรบสงเชนนหรอไม ปญจวคคยจงเรมเชอ ล าดบนนไดทรงแสดงธรรมจกรกปวตนสตรแกปญจวคคย มเหลาพรหม และเทวดาจากหมนจกรวาลมาประชมกนเพอฟงธรรม จบแลวโกณฑญญะพราหมณไดบรรลพระโสดาบนพรอมพรหมจ านวน 18 โกฏ ไดฉายาจากพทธอทานวา “อญญาโกณฑญญะ” ในธมมจกปรวรรต ปรจเฉทท 13 ด าเนนความมาถงเทานน ปฐมสมโพธ ฉบบลานนา และชนมหานทานด าเนนเรองเชนเดยวกนกบฉบบสมเดจพระมหาสมณเจาฯ แตเพมเตมตอนทายไปถงประทานเอหภกขอปสมปทาแดพระอญญาโกณฑญญะพระภททยะ พระวปปะ พระมหานาม และพระอสช หลงจากนนไดแสดงธรรมโปรดทง 4 รปหลงรปละวนจนส าเรจโสดาบนทกรป แลวจงแสดงธรรมชอ “อนนตลกขณะสตร” ทกรปจงส าเรจอรหนต เทากบมพระอรหนต 6 องคในโลก คอพระพทธเจา พระองค1 องค และปญจวคคย 5 องค แตในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจาฯนน เนอหาเหลานถกรวมไวในยสบรรพชาปรวรรต ปรจเฉทท 14

65

ลกษณะของจตรกรรม

พระทนงพทไธสวรรย ฉากนถกวาดไวเกอบตรงกลางของผนงท 9 รวมกบฉากสหมบดพรหมทล

อาราธนาทรงแสดงธรรม ฉากแสดงธรรมโปรดหมเทวดา เปนตน โดยใชแนวตนไมเปนเครองแบงฉาก ตนไมเหลานใชเทคนคปาดพกนใหเปนพมใบ ไลสสนจนเกดเปนมตแสงเงา บนสดดานขวาของผนงเขยนเปนตอนทาวสหมบดพรหมกราบทลใหทรงแสดงธรรม ถดลงมาเปนฉากเสดจไปพบปญจวคคย ณ ปาอสปตนมฤคทายวน พระพทธเจาประทบยน โนมพระองคลงมา ทรงยนสงของแกฤาษ ตนหนง ฤาษอกตนหนง ก าลงลางพระพทธบาท อกตนท ากรยากวกมอเรยกเพอนทนงอยในบรรณศาลาทแฝงอยในหมไม ถดลงมาเปนฤาษก าลงใชพดพดกองไฟ พระพทธเจามศรจกรรปเปลวทพระเศยร ปดทองทศรจกรและรศมจวรของพระองค และพนดนระบายสน าตาลแดงคนละโทน ถดขนไปเขยนฉากทรงแสดงปฐมเทศนา แมลบเลอนไปคอนขางมาก แตยงพอเหนเคาวาเปนพระพทธเจาประทบนงบนอาสนะ มผาทพยหอยอยดานหนา เบองหนามกลมเทวดาและบคคลก าลงฟงธรรม เทคนคการปาดสจนเกดเปนแสงเงาดวยโทนสเขมทใชบนผนงนชวนใหนกถงจตรกรรมสมยปลายรชกาลท 3 - รชกาลท 4 จงเชอวานาจะเปนสวนทถกซอมแซมในชวงเวลาดงกลาว

ภาพท 41 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา พระทนงพทไธสวรรย

66

วดสทศนเทพวราราม เขยนไวทผนงดานทศใต ฝงตะวนออก ปรากฏฉากทรงพบกบอปกาชวก ถดมาเปนฉาก

แสดงธรรมโปรดปญจวคคย มพระอนทรและเทวดาหอมลอมฟงธรรมอยดวย โดยฉากนชางไดเขยนโขดเขาและตนไมลอมไวเพอแบงพนทและเนนความส าคญของฉากพระพทธเจาประทบบนดอกบว มซมปรกโพธครอบพระองคอย ชางระบายสพระวรกายดวยสเหลองทอง ปญจวคคยทง 5 โกนผม นงหมกาสาวพสตรแลวนงประนมมออยกลางวงลอมของเทวดา ตนไมใชวธแตมพกนปาดเปนพมใบ และโขดเขามการแรเงา ซงเปนเทคนคทเปนทนยมในชวงกลางรชกาลท 3 – รชกาลท 4 เรอยไป

ภาพท 42 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา วดสทศนเทพวราราม

ภาพท 43 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา วดดสดาราม

67

วดดสดาราม จตรกรรมตอนแสดงปฐมเทศนาทเขยนไวบนผนงท 17 ของพระอโบสถวดดสดารามนน

หลดรอนเสยหายไปบางสวน แตกยงพอเหนไดวาทงผนงเขยนฉากตอเนองกน 2 ฉากส าคญ คอตอนบนรมซายมอของผนงเขยนตอนปญจวคคยรบเสดจพระพทธเจา ยงปรากฏภาพพระพทธเจาประทบยน โนมพระองคมาดานหนา ยนพระกรขวาออกไปเลกนอยหงายฝาพระหตถขน พระวรกายปดทอง ทรงจวรสแดงปญจวคคยซงเหนเพยง 3 ตนก าลงแสดงอาการตางๆกนเพอรบเสดจพระพทธด าเนน ชางระบายสกายของฤาษเหลานดวยสตางๆ กน

ถดลงมาตรงกลางผนงเปนฉากแสดงปฐมเทศนา พระพทธเจาประทบนงบนฐาน มผาทพยรปสามเหลยมหอยลงมาทดานหนาฐาน และมผาทพยรปสเหลยมหอยซอนอยขางใตอกผนหนง ฐานเปนแขงสงหเหนอหนากระดาน มศรจกรรปเปลวเพลงดานหลงพระเศยร ถดลงมาเปนปญจวคคยท ง 5 ก าลงฟงธรรม พรอมพรหมและเทวดาทประทบนงเปนกลม พระวรกายของพระพทธเจา และเครองทรงของพรหม เทวดา และปญจวคคยปดทอง ชางระบายสพนดนดวยสเหลอง แตโขดเขาระบายดวยสน าตาล สแดง บรรณศาลาซงแฝงตวอยใกลโขดเขาและแมกไม ดานขวามอของพระพทธเจาเปนศลปะแบบพระราชนยมในรชกาลท 3 หนาบนเปนลายใบเทศ มงกระเบองลอน

ภาพท 44 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา วดราชสทธาราม

68

วดราชสทธาราม ภาพถายทบนทกไวเมอป 2525 จตรกรรมฉากแสดงปฐมเทศนาถกเขยนไวทมมขวาดานบน

ของผนงท5 แยกออกจากฉากอนๆโดยใชเสนสนเทา กลางภาพเปนพระพทธเจาประทบนงอยในซมเรอนแกว มพมโพธพฤกษ และรศมรปเปลวอยดานบนเรอนแกว ประทบนงบนฐานบวหงาย มผาทพยหอยลงมาดานหนาฐาน ดานลางเปนแขงสงหเหนอฐานหนากระดานอกตอหนง ฐานนถกขนาบขางดวยพระภกษปญจวคคย นงพบเพยบประนมมอเรยงเปนแถวดานขวามอของพระพทธเจา 3 รป ดานซาย 2 รป ถดลงมาเปนหมเทวดา ดานหลงมทวไมและโขดเขา ตนไมใชวธตดเสนใบแบบทนยมในชวงกรงศรอยธยาตอนปลายเปนตนมา แตมตนหนง เขยนตนใหโคงไปมา ระบายเสนใบดวยเทคนคประพกน ระบายตนดวยสแดงสด ตดกบโขดเขาสทบดานหลง ทองฟาระบายดวยสฟาหมนอนเปนโทนสหลกของจตรกรรมวดน ท าใหเชอวาเปนงานฝมอยครตนโกสนทรตอนตน

ภาพท 45 ภาพจตรกรรมฉากปฐมเทศนา วดทองธรรมชาต

69

วดทองธรรมชาต เขยนไวตอนบนของผนงท 7 โดยใชโขดเขาและแมกไมเปนเครองแบงฉาก พระพทธเจา

ประทบนงขดสมาธบนดอกบวเหนอฐานบวหงาย มผาทพยรปสามเหลยมรองรบดอกบว และมผาทพยรปสเหลยมซอนอยขางใตผาทพยสามเหลยมอกชนหนง ฐานดานลางเปนแขงสงหเหนอฐานหนากระดานสองชน ดานหลงมเรอนแกวปรกโพธทมรศมรปเปลว ถดลงมาดานลางเปนพระภกษปญจวคคยทง 5 รปนงประนมมอเปนกลม ทงหมดนเปนศนยกลางของภาพ มภาพเทวดาจ านวนมากเรยงรายขนาบทงสองขาง หนหนาเขาหาศนยกลางท าใหเกดจดเดนของภาพ พระวรกายของพระพทธเจา เครองทรงของเทวดา ฐาน และซมเรอนแกวปดทองตามขนบนยมยครตนโกสนทรตอนตน โขดเขาเขยนดวยเสนโคงระบายดวยสออน เทา น าตาลแดง เขยนใบไมตดเสนแบบทนยมตงแตสมยอยธยาตอนปลายถงตนรตนโกสนทร แซมดวยตนไมดอกไมขนาดเลกสสนสดใส และสงสาราสตวท าใหภาพดมชวตชวา พนดนสวนนระบายดวยสแดง ชวยแบงฉากบนผนงกบสวนลางซงระบายพนสเทา สงทนาสนใจคอบรรณศาลาทสวนลางของภาพ มสถาปตยกรรมทชวนใหนกถงวดเฉลมพระเกยรต ซงสรางในสมยรชกาลท 3 ลกษณะเหลานท าใหสนนษฐานวาจตรกรรมบนผนงนเขยนในชวงเวลาดงกลาว

1.7 ฉากแบงพระบรมสารรกธาต ปรากฏเรองราวในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชต

ชโนรส ในธาตวภชนปรวรรต ปรจเฉทท 27 จบความตงแตเสดจดบขนธปรนพพาน ยงความเสยใจใหแกผคน และเทวดาทงหลาย เหลามลลกษตรยโปรดฯใหกระท าพระพทธสรระโดยหอดวยผา 500 ชน ตกแตงสถานทปรนพพานอยางงดงาม กระท าสกการบชาอย 6 วน ครนถงวนท 7 จงด ารจะเคลอนพระพทธสรระออกไปถวายพระเพลงทางทศใตของเมอง แตไมสามารถยกพระพทธสรระใหเคลอนทไดเพราะเทวดาประสงคจะใหเชญออกไปถวายพระเพลงทมกฎพนธนเจดย จงตกลงกนเชญพระพทธสรระแหแหนไป ระหวางทางนางมลลกาถวายเครองประดบมหาลดาประสาธนคลมพระพทธสรระ

เมอถงมกฏพนธนเจดยแลว เหลามลลกษตรยปรกษาพระอานนทถงวธตกแตงพระพทธสรระไดความวาใหหมหอพระพทธสรระดวยผา 500 ชน แลวเชญลงในหบทองทเตมไปดวยน ามนหอม แลวจงเชญหบพระพทธสรระขนตงบนพระจตกาธาน แลวถวายพระเพลง จากนนเกบพระบรมสารรกธาต แลวสรางเจดยไว ณ สถานทถวายพระเพลงนน ครนจะถวายพระเพลง พระอนรทธจงแจงวาถาพระมหากสสปะไมมา เพลงจะไมลกไหมพระจตกาธาน และพระเถรเจารปนนจะเดนทางมาในวนน

70

เมอพระมหากสสปะมาถง เกดปาฏหารยพระพทธบาททงสองยนทะลหบทองออกมา เมอพระมหากสสปะและพระสงฆบรวารทง 500 ถวายสกการะแลวพระพทธบาทจงคนกลบเขาในหบอยางเกา แลวไฟทพยกลกไหมอย 7 วน จนฝนทพยตกลงมาดบไฟเหลอแตพระบรมสารรกธาต เหลามลลกษตรยเชญพระบรมสารรกธาตใสหบทองขนาดเลก แลวเชญขนหลงชางแหเขาสพระนคร ตงกองทพอารกขาพระบรมธาตแลวจดมหรสพสมโภชอยางยงใหญ

เมอขาวปรนพานทราบไปถงพระเจาอชาตศตรทรงโทมนสยงนก และปรารถนาจะไดเชญพระบรมสารรกธาตมาไวในพระนคร จงโปรดใหยกพลไปขอแบง พรอมดวยเมองตางๆ คอ กษตรยลจฉวแหงเวสาล กษตรยศากยะแหงกบลพสด, กษตรยถลเมองอลกปปะ, กษตรยโกลยะเมองรามคาม, พราหมณผครองเมองเวฏฐทปกนคร กษตรยมลละเมองปาวา, กษตรยมลละเมองกสนารา รวมเปน 7 ทพ ลอมเมองกสนารายไวเพอขอแบงพระบรมสารรกธาตทาทายกนจนเกอบจะรบพงกน จนโทณพราหมณซงเปนอาจารยของเหลากษตรยตองขนไปยงทสงแลวประกาศหาม โดนรบอาสาจะเปนผแบงพระบรมสารรกธาตออกเปน 8 สวนโดยยตธรรม แลวเชญเสดจกษตรยทงหลายเขามาในพระนคร เปดพระหบทองออกเพอแบงพระธาต เมอทอดพระเนตรเหนพระธาตแลวเหลากษตรยกโศกเศราไปตางๆ โทณพราหมณใชโอกาสนฉวยเอาพระเขยวแกวซอนไวในผาโพกศรษะ แลวใชทะนานตวงพระธาตเปน 8 สวน สวนละ 2 ทะนาน เวลาน นพระอนทรทอดพระเนตรเหตการณอยด ารวาโทณพราหมณคงไมมก าลงรกษาพระเขยวแกวไวไดอยางสมพระเกยรต จงเสดจลงมาเชญพระเขยวแกวจากผาโพกศรษะไปประดษฐาน ณ จฬามณเจดยบนดาวดงสสวรรค ครนโทณพราหมณคล าผาโพกศรษะดแลวไมพบพระธาต จงขอทะนานทองตวงพระธาตไปสรางเจดยบรรจไว

หลงจากนนกษตรยแหงโมรนคร แตงทพมาขอแบงพระธาตบาง จงไดรบพระองคารไปแทน ตอนทายของปรจเฉทน ใหรายละเอยดของขบวนเชญพระบรมธาตทพระเจาอชาตศตรเชญไปจากกสนารา และพรรณนาเรองลกษณะพระธาตตลอดจนสถานทประดษฐาน

คมภรชนมหานทาน ด าเนนโครงเรองคลายกบปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจากรมพระปรมานชตชโนรส แตใหรายละเอยดบางอยางเพมเตม อาท การปฏบตพระพทธสรระเมอจะถวายพระเพลงนน คมภรชนมหานทานแสดงวาใหพนดวยผาใหม ซบดวยส าล แลวพนผาใหมซ าอกจนหมดผา 500 คเชญพระพทธสรระบรรจในรางเหลกทเตมไปดวยน าหอมแลวครอบดวยรางเหลกอกใบหนง เมอถวายพระเพลงแลวควรบรรจพระบรมสารรกธาตลงในสถปทสรางไวททางสแพรงอนเปนวธท าพระบรมศพพระเจาจกรพรรด กลาวถงอดตชาตของสภททะภกษ ผตดตามขบวนพระมหากสสปะและรสกดใจกบขาวปรนพพาน

ปฐมสมโพธฉบบลานนา นทานกถา และสมภารวบากด าเนนเรองมาไมถงตอนน

71

ลกษณะของจตรกรรม

พระทนงพทไธสวรรย เขยนไวบนผนงท 32 อนเปนผนงสดทาย ตอนจบของเรอง เขยนฉากส าคญไวบนผนงน

สามฉาก โดยใชเสนสนเทากน ดานบนฝงขวามอของภาพเปนฉากพระมหากสสปะพบอาชวกถอดอกมณฑารพ เขยนเปนโขดเขาและล าธาร มตนไมใหญอยกลางภาพ บรขารของพระธดงควตร เชน กลด บาตร และจวร หอยแขวนและพงอย ภกษหมหนงลงสรงน าในล าธาร ดานหนาตนไมมอาชวกยนถอดอกมณฑารพทกางอยเหนอศรษะ พระมหากสสปะและภกษอกสรปนงอยถดไป บางรปประนมมอไหวพระพทธเจา บางรปกอดเขาแสดงถงความเศราโศก ชางใชเทคนคการประเสนใบดวยพกนจนเปนพมใบ ไมตดเสน มการแรเงาโขดหนและทวทศน ซงเปนเทคนคทนยมในชวงปลายรชกาลท 3 - รชกาลท 4 เปนตนมา

ซายมอดานบนของผนงเขยนฉากพระมหากสสปะถวายสกการะพระพทธสรระ ซงเขยนเปนหบปดทองทบ มฝาเปนยอดทรงเหม ตงอยบนฐานสามชน ดานหนามซม หนาซมมมาหมทอดเครองนมสการ พระพทธบาทยนออกจากหบมพระมหากสสปะยนถวายสกการะอย ดานหลงเปนหมภกษ ถดไปเปนตนไมสองตน เขยนโดยเทคนคประใบเชนกน ทโคนตนไมมภกษชรา นงในอาการไมส ารวม ก าลงพดคยกบภกษนงชนเขา อาจหมายถงพระสภททะและพวกถดออกมาดานหนาเปนหมภกษนงในอาการส ารวม ใกลกบเครองนมสการมพระภกษรปหนงนงอย

ภาพท 46 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต พระทนงพทไธสวรรย

72

บรเวณทหบพระพทธสรระประดษฐานอย กนโดยรอบดวยฉาก ปกฉตรไวทมม ดานในมพระอนทรและเหลาทวยเทพประทบอย ฉากนดานนอกเปนลายเกราะเพชรสน าเงน ดานในสวนบนระบายพนสแดง สวนลางเปนลายพนธพฤกษาและหมนก รมผนงดานซายสดเหนฉากสแดงกนไว เขยนลายตนไม นอกฉากมภกษนงอย ท าทาชมอไปทหบพระพทธสรระมบคคลนงอยดวย ดานหนาสดเปนแถวพระภกษนงประนมมอ โขดเขาและตนไมบนสดของฉาก แรเงาจะเกดมตแสงเงาเลยนแบบธรรมชาต

กลางผนงซงเปนพนทใหญทสดเขยนฉากแบงพระบรมสารรกธาต ตรงกลางเปนปราสาทเมองกสนารา ภายในประดษฐานผอบทองทรงพระบรมสารรกธาต ประดษฐานเหนอพานแวนฟา ภายใตฉตร 5 ชน ตงบนแทนมผาทพยหอยลงมาดานหนา โทณพราหมณผวขาว ผมขาว นงผาสขาวนงอยดานหนงก าลงแบงพระบรมสารรกธาต พระอนทรเหาะดวยทาแบบนาฏลกษณก าลงหยบพระเขยวแกวออกจากมวยผมพราหมณ ถดไปเปนกลมบคคลบรษแตงเครองทรงเตมท นงอยเบองหนาฉากอาจเปนเหลากษตรยทมารบแบงพระบรมสารรกธาต หรอเปนพระราชวงศฝายหนา เพราะอกฝงหนงของปราสาท มเปนสตรแตงเครองทรงนงอยหนาฉาก มพระวสตรแขวนไว ถดออกมาดานหนาปราสาทมกลมบคคลแตงเครองทรงนงประนมมอเรยงแถวอย อาจเปนกษตรยทมาขอแบงพระบรมธาตหรอพระราชวงศ ดานซายของผนงมฉากกน หลงฉากมเฒาแกสองคนนงอย นอกปราสาท และนอกก าแพงเมองเขยนเปนความวนวายของกองทพทยกมาประชดกรงกสนารายขอแบงพระบรมสารรกธาต โดยมโทณพราหมณ นงผาโธตยาวสขาว สวมสงวาลทอง ถอวาลวชน มวยผมหางหงสแบบพราหมณ ยนอยบนก าแพงดานหนงเพอหามทพ

73

วดสทศนเทพวราราม จตรกรรมฉากทเกยวของกบการปรนพพานและการจดการพระพทธสรระ เขยนอยบนผนง

เหนอหนาตางดานทศเหนอ ตรงกบดานซายของพระพทธรปประธานในพระอโบสถ บนสดเขยนฉากปรนพพานในสาลวโนทยานของกรงกสนารา และถดต าลงมาเรอยๆ เขยนภาพการเชญพระพทธสรระไปประดษฐาน ณ มกฎพนธนเจดย ฉากพระมหากสสปะพบกบอาชวกและทราบขาวปรนพพาน ฉากถวายพระเพลงพระพทธสรระ และลางสดใกลกบบานหนาตางเขยนฉากแบงพระบรมสารรกธาต ฉากทงหมดนใชแนวโขดเขาและตนไม รวมถงแนวก าแพงสงกอสรางเปนเครองแบงฉาก

หบพระพทธสรระถกเชญมาในกระบวนแหดวยวอบษบก ประดษฐานในพระเมรทรงบษบก ทลอมรอบดวยทมคด ปกฉตรบนหลงคา มพระสงฆนงอยในทม พนทดานในเตมไปดวยพระสงฆและคฤหสถ พระมหากสสปะยนประนมมอสกการะพระพทธบาททยนทะลหบออกมา ดานนอกพระเมรมมหรสพตางๆ เชน หน โขน และระทา

ถดลงมาเปนฉากแบ งพ ระบรมสาร รกธาต เข ยน เปน รปราส าท เม องก ส น ารา มโทณพราหมณนงอยบนมขลดของปราสาท กอดผอบพระบรมสารรกธาตไวแนบอกประคองดวยมอซาย มอขวาใชทะนานทองตวงพระบรมสารรกธาตถวายแกกษตรยทแบพระหตถออกรบ กษตรยเหลานแตงพระองคเตมทโดยสวมฉลองพระองค พระอนทรเหาะอยดานบนก าลงเชญพระ

ภาพท 47 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต วดสทศนเทพวราราม

74

เขยวแกวออกจากมวยผมของโทณพราหมณ ชางเขยนกรอบรอบพระวรกายพระอนทร ระบายดวยสด าเพอเนนใหเหนถงสภาวะเปนทพย และการแฝงเรนพระวรกายไมใหผใดมองเหน ถดมามผคนมอบเฝาอยจ านวนหนง นอกก าแพงแกวของปราสาท เปนลานและก าแพงเมอง ซงมโทรพราหมณ ศรษะเถก พงพลย นงผาสเหลองรมผาสแดงยนอยบนเชงเทน มพนกงานกนสปทนแดง ก าลงเจรจาหามทพกบบรรดากษตรยทประทบบนหลงชาง บนก าแพงมทหารก าลงปองกนรกษาพระนครอยางเขมแขง

ซมประตก าแพงแกว และซมประตเมองกสนารา เปนซมประตทรงฝรงซงเปนทนยมสรางในชวงรชกาลท 4 เปนตนมา ตนไมในภาพกใชเทคนคประพกนเปนพมใบ แบบทนยมในชวงนน

วดดสดาราม ฉากแบงพระบรมสารรกธาตถอเปนจตรกรรมฉากเดนทถกเขยนไวสวนลางของผนงสกด

ดานตรงขามพระประธานดวยการใชโทนสตดกนคอเขยว แดง และสด า ซงเปนลกษณะของงานชางชวงตน กรงรตนโกสนทร อาคารทใชประดษฐานพระบรมสารรกธาตในกรงกสนารา มหลงคาสเขยวหนาบนปดทองบนพนสแดงเปนลาน ตรงกลางเปนทประดษฐานผอบพระบรมสารรกธาต มสณฐานคลายโกศ แตไมมฝา ปกฉตร 5 ชน โทณพราหมณนงอยขางผอบนงหมผาขาว ผมสเทามวยไวททายทอย สวมก าไลทอง ประค าสด า และตางหทอง ชนเขาซายขน มอซายถอทะนานทองท ากรยาเทพระบรมสารรกธาตลงสผอบทกษตรยองคหนงทรงถอรอไว ถดไป

ภาพท 48 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต วดดสดาราม

75

เบองหลงมกษตรยอกสองพระองคประทบอย อกดานของอาคารมกษตรยสามองคประทบอยเชนกน ถดไปดานหลงเปนฉากสด า ซงมรองรอยวาเคยเคยลายดอกไมรวงทลานนอกปราสาทมเครองนมสการบนกเครองมกวางอยบนพน พรอมขาราชการนงผาลายไมสวมเสอหมอบเฝาอย พระอนทรทลอยอยเหนอศรษะโทณพราหมณ ชางวาดเสนกรอบรอบพระองคทออนหวานดวยลายกระหนกเสนบาง ระบายสพนทในกรอบดวยสด าใหความรสกเรนลบเขมขลง ถดจากอาคารหลงน มปราสาทหลงใหญ พระมหากษตรยประทบในปราสาทพรอมพระมเหส มขาราชการเฝาอยดานนอก ลอมรอบดวยก าแพงแกว เหนอปราสาทมเสนสนเทาแบงพนทของเนอหาออกจากกน ตนไมใชวธตดเสนใบอยางละเอยดแบบทนยมชวงตนรตนโกสนทร ระบายสพนภายในเมองดวยสน าตาลแดง

ทปอมเชงเทนดานหนงมโทณพราหมณยนอย ยกมอซายท าทาหาม แมจตรกรรมบนพนทดานลางของผนงนจะลบเลอนไปมากแลวแตสนนษฐานวาคงเปนภาพกองทพ 7 นครทยกมาลอมกรงกสนาราย สวนดานบนของก าแพง นอกจากโขดเขาซงมทงเขยนเปนเสน และแบบระบายสแรเงา และตนไมทมทงแบบเขยนตดเสนและการแงเราใหเกดระยะใกลไกล มภาพกระบวนรถ และชางทแหพระบรมสารรกธาตกลบออกไปจากนครพนดนใชเทคนคการแรเงาดวยสน าตาลแดง สออน และระบายทองฟาดวยสน าเงนหมน

ลกษณะเชนนท าใหเชอวาจตรกรรมผนงนเขยนขนในชวงรตนโกสนทรตอนตน และมการเขยนซอมบางสวนเลกนอยในสมยหลง

ภาพท 49 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต วดราชสทธาราม

76

วดราชสทธาราม ในหนงสอจตรกรรมฝาผนงวดราชสทธาราม ส านกพมพเมองโบราณ ซงบนทกภาพ

จตรกรรมฝาผนงไวตงแตป 2525 ระบไววา จตรกรรมฝาผนงทเขยนไวดานลางของผนงดานสกดฝงตรงขามพระพทธรปประธานนน เปนฉากโทณพราหมณแบงพระบรมสารรกธาต เทวดาอาราธนาพระพทธเจาแสดงธรรม และถวายพระเพลงพระพทธบดา58 นน นาสงสยอยวานาจะผดพลาด เพราะเปนการเรยงล าดบเรองทไมเปนไปตามล าดบอาจเปนเพราะในเวลานนจตรกรรมลบเลอนท าใหรายละเอยดทจะสงเกตฉากหายไปดวย อยางไรกตามในปจจบนมการเขยนภาพจตรกรรมซอมแซมจนสมบรณทงผนง ด าเนนเรองจากดานขวาสดตอนบนของผนงเปนฉากแบงพระบรมสารรกธาต ตรงกลางและซายของผนงเปนเรองราวการบชาพระบรมสารรกธาตของพระเจาอโศกมหาราช ซงปรากฏเนอความอยในปฐมสมโพธกถาฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส มารพนธปรวรรต ปรจเฉทท 28 และถอเปนการด าเนนเรองตามล าดบกอนหลงสมพนธกบเนอหาทปรากฏในคมภร

ฉากแบงพระบรมสารรกธาตของวดราชสทธาราม เขยนโดยใชโทนสหลกคอ แดง ฟาหมน และเขยว ซงเปนการใชสตดกนแบบทนยมในชวงตนรตนโกสนทร พระบรมสารรกธาตประดษฐานในพระโกศทองทวางอยบนพาน ประดษฐานภายในบษบกหกเหลยม โทณพราหมณนงอยบนแทนนอกบษบก นงผาลาย สวมเครองประดบ กระบงหนา กรองคอ สงวาล ก าไล รดตนแขน มอขวาอยเหนอพานทอง มอซายถอทะนานทองก าลงตกแบงพระบรมสารรกธาตใสลงในพระโกศทองบนพานทอง จ านวน 6 ชดทวางอยเบองหลง มหมภกษ นกบวช เหลากษตรยนงประนมมอเปนกลมๆ อยรายรอบ พระอนทรเหาะอยเหนอศรษะก าลงเชญพระเขยวแกวออกไป พนอากาศสวนนนะบายดวยสแดง พนกระเบองระบายดวยสฟาหมน ฉากนถกแบงออกจากสวนอนดวยเสนสนเทา

ถดลงมาเปนภาพทเขยนขนใหม ฉากโทณพราหมณหามกองทพ ซงใชแนวเสนสนเทา และแมกไมเปนเครองแบงพนท

สวนดานบนซายมอสดของผนง ภาพทบนทกไวเมอป 2525 เหลอเพยงภาพหลงคาปราสาท มฉตรหาชนปกอยคหนง และโกศขนาดใหญมองเหนเพยงฝา นอกปราสาทมโรงละคร มองเหนวงดนตรก าลงบรรเลงและตวละครก าลงรายร า มผชมอยดานหนาโรงจ านวนมาก ถดไปดานหลงมระทา หมแมกไม ระบายสฟาดวยสฟาหมน เหตนท าใหสนนษฐานแตเดมวาเปนงานพระเมร และอาจเปนฉากถวายพระเพลงพระบรมศพพระพทธบดา แตฉากดงกลาวควรจะถกเขยนไวทผนง

58อภวนทน อดลยพเชฏฐ, จตรกรรมฝาผนงวดราชสทธาราม (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2557), 109.

77

กอนหนานตามล าดบเหตการณ ดงนนพระโกศทปรากฏในภาพควรเปนพระโกศทบรรจพระบรมสารรกธาตซงพระเจาอโศกมหาราชโปรดใหขดขนมากระท าสกการบชาแลวแบงไปบรรจในสถานทตางๆ

ภาพท 51 ภาพจตรกรรมฉากปรนพพานและถวายพระเพลงพระพทธสรระ วดทองธรรมชาต

ภาพท 50 ภาพจตรกรรมฉากแบงพระบรมสารรกธาต วดทองธรรมชาต

78

วดทองธรรมชาต ส าหรบจตรกรรมในพระอโบสถวดทองธรรมชาตนน ปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระ

มหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ธาตวภชนปรวรรต ปรจเฉทท 27 ซงด าเนนความนบแตปรนพานจนกระทงแบงพระบรมสารรกธาตน น ถกเขยนแบงออกเปนสองผนงซงไมไดอยตอเนองกน กลาวคอ ฉากปรนพพาน พระมหากสสปะพบอาชวกถอดอกมณฑารพ และถวายพระเพลงพระพทธสรระ เขยนไวบนผนงท 10 ใกลกบดานขวามอของพระพทธรปประธาน สวนฉากแบงพระบรมสารรกธาต เขยนไวตอนลางของผนงสกดดานตรงขามกบพระพทธรปประธาน

ผนงท 10 นน ซายมอบนสดของผนงเขยนภาพปรนพพาน พระพทธเจาบรรทมตะแคงซายบนแทน ทกนโดยรอบดวยมานสแดง มพระอานนท สภททะปรพาชก และพระภกษเฝาอยในมานดวย ดานบนของผนงเขยนภาพคณะของพระมหากสสปะ ซงประนมมอไหวอยเหนอศรษะ พบกบอาชวกซงถอดอกมณฑารพตางรม ท าใหทราบขาวปรนพาน ฉากทงสองน ใชโขดเขาแบงพนทออกจากตอนอนๆ โดยใชเทคนคการประสเปนพมใบของตนไม และการแรเงาไลสท าใหเหนเหลยมเขาสลบซบซอน

สวนทเหลอของผนงเขยนฉากถวายพระเพลงพระพทธสรระ มพระเมรขนาดใหญหลงคายอดปรางค หายอด ภายในประดษฐานพระโกศ องคพระโกศเปนลายกาบซอนกน ฝาทรงปรก ประดษฐานบนแทนทองสามชน ปกฉตรทมมทกชน ดานบนมฉตรทอง 5 ชนกางกน แขวนมานทองรวบชายไว ผนงระบายสแดง มฉากสด าเขยนลายดอกไมตงอย เบองหนาฉากเปนพระภกษนงประนมมอ พระเมรแวดลอมดวยระเบยงคด เมรทศยอดปรางค ผนงระเบยงคดระบายสแดงเขยนลายสทอง พนปไมกระดาน ผนงระเบยงคดภายในทาสขาวเขยนลายดอกไมรวง พนทภายในระเบยงคดมพระภกษ เจานาย และบคคลนงประนมมอไหวเปนกลมๆ พนระบายสน าตาลนอกประตระเบยงคดดานหนงท าเปนชนวน กนมานไวสองขางทางเดน มเจานาย และขาราชการฝายในก าลงเขาสพนทพระเมร นอกระเบยงคดมมหรสพ เชน หน ละคร ละครลง และญวนหก มตนไมอยประปราย โดยใชเทคนคประพกนเปนพมใบ ระบายสพนดวยสน าตาลแดง

จตรกรรมบนผนงนนาจะพยายามจ าลองภาพงานพระเมรครงส าคญในชวงรตนโกสนทรตอนตน พระเมรยอดปรางคหายอดนมสรางครงสดทายในงานพระบรมศพรชกาลท 4 ดงนนจตรกรรมนจงควรเขยนขนในชวงนน

สวนฉากแบงพระบรมสารรกธาต ถกเขยนไวทตอนลางของผนงสกดดานตรงขามพระประธาน โดยเขยนเปนฉากพระราชวงกรงกสนาราย ลอมรอบดวยก าแพงเมอง ปอมปราการขนาดใหญ มประตเมองทงแบบซมยอด ประตชองกดเชอมตอไปยงทาน า และประตไม กลางเมองมปราสาทเปนทประทบของพระมหากษตรย มกลมขาราชการหมอบเฝาอยหนาปราสาท ใกลกนม

79

บษบกผง 6 เหลยม ระบายสเทาเกอบด าหมดทงหลง แขวนมานปดทองผนใหญ โทณพราหมณ นงหมผาขาว ผมสด า สวมตางห ถอทะนานทองนงอยเบองหลงผอบพระบรมสารรกธาต มพระอนทรซงลอยอยเหนอศรษะ มเสาบษบกบงอยก าลงเชญพระเขยวแกวออกจากมวยผมพราหมณ หนาบษบกทเชงอฒจรรยมกษตรยสองพระองคประทบยนอย พระหตถทรงพระขรรค และพระโกศ ตงแตบนไดขนบนสดจนถงนอกประตก าแพงแกวมทหารถออาวธ ไมสวมเสอ หนหลงใหกบผชมภาพ หนหนาเขาหาบษบกอยจ านวนมาก นอกก าแพงเมองมกษตรยทรงพระด าเนน มเจาพนกงานกนพระกลศ และกระบวนทหารถออาวธมากมาย บนเชงเทนกเชนกน ตนไมในภาพนมทงเขยนดวยวธตดเสนใบ และการประพกน น าในแมน าเขยนเปนรวคลนประดษฐ ซงเปนทนยมในชวงอยธยาตอนปลายถงตนกรงรตนโกสนทร แตจากรปลกษณของอาคาร ปอมปราการและลกษณะของรปบคคลทเขยนในอรยาบถตางๆ ท าใหเชอวาควรจะเขยนภาพนขนในชวงตนกรงรตนโกสนทร ราวรชกาลท 3 และถกซอมแซมบางสวนในเวลาตอมา

1.8 สรปการวเคราะหลกษณะจตรกรรมพทธประวตฉากทปรากฏเหมอนกนในพระอารามทกแหงกบเนอหาจากคมภร

จากการศกษาความสมพนธระหวางการแสดงออกของจตรกรรมทง 7 ฉาก กบเนอหาทปรากฏในคมภรทง 5 เลม ซงใชเปนเอกสารอางองในการศกษาครงน พบวาพบวาเอกสารแตละเลมด าเนนเรองเรมตน และสนสดไมเทากน กลาวคอ

- ปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส เรมตนเรองตงแตก าเนดศากยวงศและนครกบลพสด ไปจบเรองทการสมโภชพระบรมสารรกธาตของพระเจาอโศกและเรองของพระอปคต - ปฐมสมโพธกถาฉบบลานนา เรมตนเรองดวยฉากสวรรคชนดสตไปจนจบเรองทการแสดงปฐมเทศนา - นทานกถา เรมตนเรองดวยเรองของสเมธดาบสในยคของพระพทธเจาทปงกร และจบเรองทอนาถบณฑกเศรษฐถวายอารามแดพระสมณโคดมพทธเจา - ชนมหานทาน ด าเนนเรองเรมตนทเรองของสเมธดาบสเรอยมาจนถงการแบงพระบรมสารรกธาตของพระสมณโคดม - สมภารวบากเรมตนอธบายความรเรองกปป และเลาเรองต งแตพระพทธเจา ปทมตร จนถงการเสวยวมตสขของพระสมณโคดมและพระอนทรน าผลสมอมาถวาย

80

ดงนนสามารถแสดงการมอยของเนอหาฉากทง 7 ในคมภรตางๆเปนตารางไดดงน ตารางท 2 แสดงการมอยของเนอหาฉากทง 7 ในคมภรตางๆ

อภเษกพ

ระเจา

สทโธทน

ะ

อญเชญ

สนดส

ตเทวบ

ตร

เสดจ

ออกม

หาภเนษ

กรมณ

พระอ

นทรดดพ

ณ

มารผจญ

ปฐมเทศ

นา

แบ งพ

ระบร

มสารรกธาต

ปฐมสมโพธกถาฉบบสมเดจฯ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓

ปฐมสมโพธ ฉบบลานนา X ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ X

นทานกถา X ✓ ✓ X ✓ ✓ X

ชนมหานทาน ✓ ✓ ✓ X ✓ ✓ ✓

สมภารวบาก ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ X

✓ มเรองราวของฉากนนๆอยในคมภร X ไมปรากฏเรองราวฉากนนๆในคมภร จากตารางนจะเหนไดวามเพยงปฐมสมโพธกถา ฉบบทสมเดจพระมหาสมณเจากรม

พระปรมานชตชโนรสทรงช าระเทาน นทปรากฏเนอหารายละเอยดฉากท ง 7 อยางครบถวน ในขณะทคมภรอนๆละเวนฉากไปอยางนอยคมภรละ 1 ฉาก นนยอมแสดงวาเมอชางจะออกแบบ และเขยนจตรกรรมฉากนนๆ อาจจะตองใชคมภรเลมอนๆ อางองเนอหา ในขณะเดยวกนชางทเลอกใชคมภรปฐมสมโพธกถาเลมเดยวสามารถศกษารายละเอยดฉากทง 7 ไดครบถวนจากคมภรเลมนเลมเดยว

ทวาในดานการแสดงออกดวยจตรกรรมน น เราจะพบวาจตรกรรมแตละทแสดงรายละเอยดเหมอนหรอตางจากคมภรอยางมนยส าคญ กลาวคอ

- ฉากพธอภเษกสมรสพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายาทงคมภรสมภารวบากและคมภรปฐมสมโพธกถาฉบบทสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสทรงช าระกลาวตรงกนวาพธอภเษกสมรสนนกระท าในมหามณฑป จตรกรรมทวดราชสทธารามจงตรงกบเนอหาในคมภรทสด ในขณะทจตรกรรมฉากนในพระทนงพทไธสวรรยกลบใหรายละเอยดเหตการณ คอ มฉากพระนางสรมหามายาในกรงเทวทหะ และขบวนเสดจพระนางสรมหามายามาสสถานทประกอบพธ ตลอดจนใหรายละเอยดเกยวกบ ทวยเทพเทวดา และผคนท

81

มารวมพธอยางมากมายอลงการเชนเดยวกบจตรกรรมทวดสทศนเทพวราราม ตรงกบทคมภรทกเลมกลาวไว ทงนเปนไปไดวาเพราะผนงทใชเขยนจตรกรรมฉากนในพระทนงพทไธสวรรยเปนผนงทมขนาดใหญ พนทมาก ชางจงสามารถเขยนภาพไดอยางเตมท สอดคลองกบจตรกรรมท วดสทศนเทพวราราม ซงเขยนบนผนงเหนอชองหนาตางท าใหมพนทในการเขยนมากขน สามารถแสดงรายละเอยดตางๆไดอยางเตมทเชนกนดงนนถาไมนบรปแบบของสถาปตยกรรมทปรากฏในภาพ จะถอวาจตรกรรมทพระทนงพทไธสวรรยสมพนธกบเนอหาทปรากฏใน ปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสมากทสด

- ฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสร ซงคมภรทกเลมใหความส าคญทปวงเทพเทวดาไปเฝาสนดสตเทวบตรในวมาน เพอทลเชญใหจต จตรกรรมในพระทนงพทไธสวรรย กลบแสดงฉากนดวยพนทเลกๆ ในขณะทวดราชสทธารามและวดทองธรรมชาต เขยนฉากนในสดสวนทใหญขนตามล าดบ แตจตรกรรมวดสทศนเทพวรารามกลบแสดงรายละเอยดฉากนอยางเตมททสดดวยภาพวาดเทวดาทงทนงอยในวมานและเหาะลอยอยภายนอก ในกรณนอาจเปนเพราะผนงทใชเขยนฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสรในพระทนงพทไธสวรรยนนมพนทนอย และตองเขยนรวมกบฉากอนๆ อกหลายฉาก กลาวคอ ฉากมหาสบนนมตพระนางสรมหามายา ฉากขบวนเสดจพระนางสรมหามายา ท าใหเหลอพนทเขยนไมมาก ในขณะทพระอโบสถ วดสทศนเทพวรารามซงเขยนจตรกรรมเหนอชองหนาตางมพนทใหชางถายทอดจนตนาการไดมากกวา นาสงเกตวาเนอความในคมภรมขอแตกตางกนอยางมนยส าคญ คมภรบางเลมระบถงบพนมต 5 ประการ ในขณะทบางเลมไมไดกลาวถง บางเลมกลาวถงลกษณะของโกลาหลไว 5 ประการบางเลมกลาวเพยง 3 ประการ โดยชนมหานทานเลอกกลาวโดยจ าเพาะเจาะจงแตเพยงพทธโกลาหลเทานน แตทกเลมใหความส าคญกบการพจารณาปญจมหาวโลกนะ “…คอทจะตองเลอกใหญ 5 ประการ คอ กาล ทวป ประเทศ ตระกล และการก าหนดอายของมารดา”59 อนแสดงถงชวงเวลาทเหมาะสมแหงการจตลงมาตรสรเหมอนๆ กน ทงนอาจแสดงใหเหนความพยายามแสดงทงทพยภาวะ (ผานแนวคดพทธโกลาหล) และมนษยภาวะ (ผานแนวคดปญจมหาวโลกนะ) ของพระพทธเจา ดงนนฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตลงมาตรสร จงมเนอหาทตอกย าสถานะพเศษของเจาชายสทธตถะททรงบ าเพญบารมมาเตมเปยมแลวในอดตชาต ทรงใครครวญดแลวถงความเหมาะสมแหงหวงเวลาในการจตตามหลกปญจมหาวโลกนะ 5 ซงแสดงมนษยภาวะของพระพทธ

59นทานกถาวาดวยทเรนทาน อวทเรนทาน สนตเทนทาน, เขาถงเมอ 15 มกราคม 2562, เขาถงไดจาก

http://www.84000.org/ tipitaka/ atita100/nitana3_05.php.

82

องคดวยเปนองคความรทเชอมโยงกบภมศาสตร (กรงกบลพสดชมพทวป) และชววทยา (อายเฉลยของมนษย) ซงเปนหมดยดโยงศาสนกชนใหรสกเปนหนงเดยวกบพระศาสนา และใกลชดพระพทธเจา จงถอเปนฉากส าคญ แมจะไมไดมพฤตการณของฉากนาตนเตนเชนพทธประวตตอนอนๆ แนวคดเชนนท าใหเกดความนยมเขยนจตรกรรมฉากนอยเสมอ แตมกถกลดสดสวนของพนทลง จนกลายเปนเพยงสญลกษณของบารมอนเตมเปยมของพระโพธสตว ไมเนนความสมบรณของเนอหาทปรากฏตามคมภร ดงทปรากฏบนผนงพระทนงพทไธสวรรยพรอมกบฉากหลงทมการสรางแสงและเงาตามแบบศลปกรรมตะวนตกซงเปนทนยมเขยนในชวงรชกาลท 4 เปนตนมาโดยเหลอเพยงพระอนทรเฝาพระโพธสตวอยเพยงล าพง กระนนบนผนงทเขยนฉากพธอภเษกสมรสพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายาทวดดสดาราม ดานบนซงปรากฏรปวมานขนาดเลกมากเมอเทยบสดสวนกบพนทผนงทงหมดคลายกบทพระทนงพทไธสวรรย แตกลบมเพยงพระอนทรประทบอยเพยงองคเดยว จงไมนาจะเกยวของกบฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตลงมาตรสร

- ฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณรปแบบทเราคนเคยของจตรกรรมฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณคอ พระโพธสตวประทบบนหลงมากณฐกะ มทาวมหาราชทง 4 ยอพระหตถรองกบเทามาไว มพระอนทร พระพรหม และเทวดาจ านวนหนงแหหอมน า และตามเสดจ แตเนอหาในคมภรท งปฐมสมโพธฉบบลานนา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส สมภารวบาก หรอแมแตนทานกถา กลบไมเคยกลาวถงพระอนทร และพระพรหมในขบวนเสดจออกมหาภเนษกรมณเลย กลาวแตเพยงวาเมอพระโพธสตวเสดจถงรมฝงแมน าอโนมาแลว และทรงตดพระเมาล พระอนทรเชญพระเมาลนนกลบไปบรรจ ณ พระจฬามณเจดย สวนฆฏการพรหมกเชญอฐบรขารมาถวาย นอกจากคมภรชนมหานทานเทานนทระบชดเจนวา “…เหลาเทวดาถอคบเพลง 6 ลานดวง สองทางใหขางหนา ขางหลง ขางขวา และขางซาย ของพระโพธสตวซงก าลงเสดจไป นอกจากนยงมพวกครฑนาคยกษคนธรรพทาวสกกะ และทาวมหาพรหม เปนตน ถอของหอมดอกไมธปเทยนสงขรมดอกมณฑารพดอกปารชาตและพณเปนตน หอมลอมพระโพธสตวโดยรอบ”60 ดงนนชนมหานทานจงเปนคมภรทอาจเปนตนเคาของรปแบบจตรกรรมตอนนกเปนได คมภรทใชประกอบการศกษาในครงนทกเลมระบวา พระยาวสสวดมารนนลอยอยในอากาศเพอจะขดขวางการเสดจออกมหาภเนษกรมณ แตมเพยงจตรกรรมวดราชสทธารามเทานนทวาดตามเนอหาน นอกนนชางเขยนใหพระยามารยนอยบนโขดเขาคลายกนทงสนอนง แตจตรกรรม

60บญเลศ เสนานนทและคณะ, บรรณาธการ, ชนมหานทาน (กรงเทพฯ: มหาเถรสมาคม, 2558. พมพโดย

เสดจพระราชกศลในงานพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก (เจรญ สวฑฒโน) ณ พระเมรวดเทพศรนทราวาส 16 ธนวาคม 2558), 328.

83

วดสทศนเทพวรารามเพยงทเดยวเทานนทเขยนภาพมากณฐกะวงไปบนพนดน มทาวมหาราชทง 4 รกษาเทามาอย ในขณะทจตรกรรมทอนๆเขยนใหมากณฐกะเหาะอยในอากาศ ทงนคมภรทกเลมระบวามากณฐกะนนมก าลงมหาศาล วงเรว กระโดดไดสง แตไมไดระบวามานสามารถเหาะเหนไดเลย นอกจากน เครองแตงกายของนายฉนนะก เปนสงท นาสนใจ ม เพยงจตรกรรมวดทองธรรมชาตแหงเดยวเทานนทวาดภาพนายฉนนะเปนสามญชน ไวผมทรงมหาดไทย ไมสวมเสอและเครองประดบ ในขณะทจตรกรรมแหงอนเขยนนายฉนนะสวมเครองทรงแบบเจาชายทงสน โดยสกายของมากณฐกะเปนอกเรองทนาสนใจ ขอมลจากคมภรนทานกถา อวทเรนทาน ระบวามากณฐกะนน “ขาวลวนประดจสงขทขดสะอาดแลว”61ตรงกบคมภรชนมหานทานทระบวามากณฐกะนน “...มสขาวปลอดเหมอนสงขทเขาขดดแลว”62และปฐมสมโพธฉบบลานนาทระบวามากณฐกะนน “...มตนอนขาว”63ในขณะทคมภรสมภารวบาก ระบวา “สงขวณโณ กาฬสโส มพรรณขาวดจสสงขทช าระดแลว มศรษะนนด านล”64 ซงตรงกบปฐมสมโพธกถาฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสทกลาววา “...สขาวบรสทธดจสงขอนขดใหม ศรษะนนด าดจสแหงกามเกศาในมขประเทศขาวผองดจไสหญาปลองงามสะอาด”65ซงจตรกรรมมากณฐกะในพระทนงพทไธสวรรย และวดสทศนเทพวราราม ระบายสมาดวยสขาว มใบหนาสด า นาสงเกตวาจตรกรรมฉากนทงทพระทนงพทไธสวรรย วดราชสทธาราม วดดสดาราม และวดทองธรรมชาต ตางระบายสพนหลงดวยสฟาหมน อาจสอดคลองกบทคมภรทกเลมระบตรงกนวา เวลาทเสดจออกมหาภเนษกรมณคอเวลากลางคน และทพระทนงพทไธสวรรยยงเหนความพยายามแรเงาพนหลง เลยนแบบธรรมชาต เมอแสงจนทรวนเพญสองลงมากระทบปาเขาล าเนาไพรไดอยาง

61นทานกถาวาดวยทเรนทาน อวทเรนทาน สนตเทนทาน, เขาถงเมอ 15 มกราคม 2562, เขาถงไดจาก

http://www.84000.org/ tipitaka/ atita100/nitana3_06.php. 62บญเลศ เสนานนทและคณะ, บรรณาธการ, ชนมหานทาน (กรงเทพฯ: มหาเถรสมาคม, 2558. พมพโดย

เสดจพระราชกศลในงานพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก (เจรญ สวฑฒโน) ณ พระเมรวดเทพศรนทราวาส 16 ธนวาคม 2558), 326.

63บ าเพญ ระวน , ปฐมสมโพธฉบบลานนา (เชยงใหม : ศนยสงเสรมต าราและเอกสารวชาการมหาวทยาลยเชยงใหม, 2532).

64พระมหาสมปอง มทโต และสรพงค เทพสธา, สมภารวบาก (ชอรอง กวาจกเปนพระพทธเจา), พมพครงท 5 (กรงเทพฯ: ม.ป.ท., 2552), 264.

65สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส , ปฐมสมโพธกถา (กรงเทพฯ:กรมศลปากร, 2539), 57.

84

ด ท าใหนกถงจตรกรรมวดบวรนเวศวหาร วดบรมนวาส ซงเขยนขนในชวงรชกาลท 4 โดยไดรบอทธพลการเขยนภาพใหมแสงเงาเสมอนจรงจากตะวนตก - ฉากพระอนทรดดพณสามสายคมภรทกเลมระบตรงกนวาพระรศมหรอฉพพรรณรงสของพระพทธเจานนปรากฏขนหลงจากตรสรแลว จตรกรรมจงมกไมเขยนรศมบนพระเศยรของพระพทธเจาในตอนทยงมไดตรสร กระนนกยงปรากฏอยบนพระเศยรของพระโพธสตวในฉากพระอนทรดดพณสามสายทวดราชสทธารามความนาสนใจของฉากทรงสดบเสยงพณสามสายของพระอนทรนน อยตรงทเปนเหตการณทเกดขนในระหวางทรงบ าเพญทกรกรยาอยางยงยวด คมภรทกฉบบพรรณนาตรงกนวาในชวงนนพระสรระพระโพธสตวเศราหมอง ผอมโซ ทวาจารตในการเขยนจตรกรรมในสมยโบราณนนมกไมแสดงภาพพระพทธองคขาดราศ จงวาดใหมพระโฉมปรกต แตชางอาจแสดงสญลกษณดวยการวาดเสนลอมพระวรกายแลวระบายพนในเสนนนดวยสด าแบบทปรากฏทวดดสดาราม และพระทนงพทไธสวรรย คมภรนทานกถา และชนมหานทานไมพรรณนาถงเหตการณพระอนทรดดพมพสามสายเลยในขณะทปฐมสมโพธกถาฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสนน ระบวา เมอทรงสดบเสยงพณสามสายแลว ทรงฉกคดไดวาการทรมานพระองคไมใชทางพนทกข ทางสายกลางเปนทางทถกตอง “...จงเสดจนสชนาการ ณ ภายใตฉายาชมพพฤกษ”66 ท าใหเขาใจไดวาประทบนงอยขณะทรงสดบเสยงพณสามสาย เมอทรงพจารณาจนเขาพระทยแลว “...จงนอนลง ณ ใตเงาตนหวา” ตรงกบคมภรสมภารวบากซงพรรณนาขอความตอนนดวยคาถาบาลวา “ชมพฉายาย นสนโน”67ซงหมายความวา “นงแลวทใตเงาแหงตนหวา” ดงนนถาจะใหตรงตามเนอความในคมภร ชางควรจะเขยนภาพพระโพธสตวประทบนงสดบเสยงพณสามสาย อนงการบ าเพญทกรกรยาน น คมภรทกเลมแสดงใหเขาใจวาประทบนง แมแตต าราพระพทธรปทสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาปรมานชตชโนรส ทรงคนควาลกษณะการของพระพทธรปปางตางๆ จากพระคมภรมาเปนขอมลส าหรบวาดเปนภาพนน พระพทธรปปางทรงบ าเพญทกรกรยากเปนพระพทธรปประทบนง กระนนจตรกรรมจากสถานททง 5 แหงทใชเปนกรณศกษาครงน เขยนเปนรปพระโพธสตวบรรทมตะแคงขวาทรงสดบเสยงพณทงสน ยกเวนจตรกรรมทวดทองธรรมชาต ซงเขยนบรรทมตะแคงซาย แมแตในฉากปรนพพาน

66สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, ปฐมสมโพธกถา (กรงเทพ: กรมศลปากร, 2539),

72. 67พระมหาสมปอง มทโต และสรพงค เทพสธา, สมภารวบาก ชอรอง กวาจกเปนพระพทธเจา, พมพครง

ท 5 (กรงเทพฯ: ม.ป.ท., 2552), 293.

85

- ฉากมารผจญ ฉากมารผจญเปนฉากส าคญทมกเขยนบนผนงสกดดานตรงขามกบพระพทธรปประธานเพอตอกย าพทธานภาพของพระพทธเจา และสะทอนพทธวถททรงเลอกนอกจากนยงใชแทนความหมายการมชยเหนอขาศกศตร ดงพบภาพชาวตางชาต เชน ชาวอาหรบ ชาวตะวนตก และชาวจนปะปนอยในทพมารซงพายแพแกพระพทธเจาอกดวย อยางไรกดจตรกรรมในพระทนงพทไธสวรรยกลบเขยนฉากนไวบนผนงระหวางชองหนาตาง เชนเดยวกบพทธประวตฉากและตอนอนๆ สวนตอนบนของผนงสกดตรงขามพระพทธรปประธานกเขยนภาพเทพชมนมแบบเดยวกบดานอนๆ ยกเวนวามพระเจดยสององคถกเขยนไวเหนอชองประตในจ านวนคมภรทกลาวถงพระนางวสนทรเทวน น มเพยงปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจากรมพระปรมานชตชโนรส เทาน นทกลาววาเมอปรากฏพระองคเฉพาะพระพกตรพระพทธเจาน น พระนางประทบยน สอดคลองกบจตรกรรมพระทนงพทไธสวรรย วดทองธรรมชาต และวดสทศนเทพวราราม

ภาพท 52 ภาพลายเสนพระพทธรปปางบ าเพญทกรกรยา ตามพระมตสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ทมา : พระราชเวท และคณะ,พระพทธปฏมาวดโพธ.มลนธสรวฒนภกดจดพมพเปนทระลกเนองในโอกาสฉลองอาย 96 ปพระธรรมปญญาบด เจาอาวาสวดพระเชตพนวมลมงคลาราม,บรษทอมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง, 2555, 68.

86

ท งๆทจตรกรรมพระนางทปรากฏทอน ต งแตสมยกรงศรอยธยาเปนตนมา มกท าเปนประทบนงสวนปางของพระพทธรปนน แบงออกไปเปนสองกลม คอ กลมทเขยนเปนพระพทธรปปางสมาธ คอ จตรกรรมทวดดสดาราม และพระทนงพทไธสวรรย กบกลมทเขยนเปนพระพทธรปปางมารวชย ไดแก จตรกรรมทวดราชสทธาราม วดสทศนเทพวราราม และวดทองธรรมชาต ประเดนทนาสนใจกคอ ไมวาจะกลาวถงพระนางวสนทรเทวหรอไม แตคมภรทกเลมระบวาเมอจะทรงอางธรณเปนพยานในการสงสมบญบารมนน พระพทธเจาทรงเหยยดพระกรออกมาแลวชพระดชนลงดนจากการแสดงออกนจะพบวาจตรกรรมในวดสทศนเทพวรารามเขยนจตรกรรมตรงกบเนอความในปฐมสมโพธกถาทสด - ฉากปฐมเทศนาจตรกรรมแหงอนๆเขยนเพยงภาพเทวดาจ านวนหนงนงฟงพระธรรมเทศนาอย โดยทจตรกรรมในพระอโบสถวดสทศนเทพวรารามระบายสกายของเทวดาองคหนงซงประทบใกลกบพระพทธเจาดวยสเขยว ดวยตงใจจะใหหมายถงพระอนทร เฉพาะวดดสดารามเทานนทเขยนภาพพรหม เทวดา และสตวหมพานตก าลงประนมมอรวมฟงพระธรรมเทศนา ซงอาจไดรบแรงบนดาลใจในการออกแบบภาพมาจากคตเรองพระสรเสยงกงวานไปทว ดงทปรากฏในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณฯ และปฐมสมโพธฉบบลานนา อนงนาสงเกตวาการแตงกายของปญจวคคยขณะฟงพระธรรมเทศนานนในจตรกรรมฉากนม 2 ลกษณะ คอ แตงกายเปนดาบส ดงปรากฏในจตรกรรมทวดดสดาราม และแตงกายแบบภกษ ดงทปรากฏในวดสทศนเทพวราราม วดราชสทธาราม วดทองธรรมชาต สวนทพระทนงพทไธสวรรยนน ภาพขณะฟงปฐมเทศนาลบเลอนจนดไมออกวาแตงกายแบบใดแน แตฉากรบเสดจพระพทธเจาซงเขยนไวบนผนงเดยวกนปญจวคคยแตงกายเปนดาบส ในทนขอสนนษฐานวาชางอาจจะเขยนฉากฟงปฐมเทศนาโดยใหปญจวคคยนงหมกาสาวพสตร ตามความนยมเขยนภาพเลาเรองหลายๆ ฉากในผนงเดยวใหเหนพฒนาการของเหตการณ ดวยผนงตอมาซงเขยนภาพฉากประทานบรรพชาแกเจาชายแควนโกศล เขยนพระสงฆจ านวน 5 รปนนอยใกลพระพทธเจา ทงนเนอหาในคมภรระบตรงกนทกเลมวา หลงปฐมเทศนาแลวปญจวคคยท ง 5 ทลขอบรรพชาอปสมบทท งหมด เปนวาระแรกทมพระรตนตรยครบทง 3 ประการ - ฉากแบงพระบรมสารรกธาตคมภรสามในหาเลมทใชในการศกษาครงน คอ ปฐมสมโพธฉบบลานนา นทานกถา และสมภารวบาก ด าเนนเรองมาไมถงฉากน ดงนนจงเหลอเพยงปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจาฯ และชนมหานทานเทานนทจะสามารถใชเปนขอมลในการวเคราะหจตรกรรมได ปฐมสมโพธกถาระบวาเมอจะถวายพระเพลงนนเชญพระพทธ

87

สรระประดษฐานใน“พระหบทองอนเตมไปดวยน ามนหอม”68 สวนในชนมหานทาน ระบวา “บรรจในรางเหลกอนเตมดวยน ามนหอม ครอบดวยรางเหลกอกใบหนง”69ทวาเมอด าเนนความมาถงเหตการณทพระมหากสสปะจะถวายบงคมพระพทธสรระนน พระมหากสสปะอธษฐานวา ”...ขอใหพระบาทของพระทศพลเจาอนประดบดวยลายกงจกรจ านวนพน จงทะลผา 500 ค ทะลรางทองค าและเชงตะกอนจนทนหอม ออกมาพรอมปยฝายแลวมาประดษฐานอยบนศรษะของเรา”70 จตรกรรมเกอบทกแหงจงเขยนหบพระพทธสรระเปนหบทรงสเหลยมประดษฐานบนฐานซอนชน จตรกรรมทวดราชสทธาราม เขยนเปนหบกนสอบ ปากผายมลวดลายปดทอง พนตอนในสดสฟาหมน ถดออกมาสแดง ฝาเปนทรงจอมแห ตงบนแทน 4 ชนสแดงประดบลวดลาย ปกฉตรสแดงสามชนไวทมมทกชน เฉพาะฉตรชนบนสดมขนาดใหญกวาชนอนๆและเปนฉตรคนดาล ทงหมดนต งอยบนฐานบวคว าบวหงายสขาวอกทหนงสวนจตรกรรมทพระทนงพทไธสวรรย หบพระพทธสรระเปนหบปดทองทบลกษณะกนสอบปากผาย ฝาเปนวงโคงซอนกนหลายชน มยอดสามยอด ประดบดวยจวหนาดเลก มการประดบดวยดอกไมไหว หบนประดษฐานอยบนฐานซอนชนทตกแตงลวดลายอยางวจตร มดอกไมไหวประดบโดยรอบ ท าใหนกถงลกษณะของหบบรรจสรระพระเถระและผมบรรดาศกดเชอสายมอญทเรยกวา “โลงเหม” ดานหนาของหบพระพทธสรระมซมหนาบนทรงจวขนาดใหญตงอยในขณะทจตรกรรมวดทองธรรมชาตกลบเขยนฉากนตางออกไป คอเขยนเปนรปโกศ ทตงอยเหนอฐานบวคว าบวหงายอกทอดหนง ดานหนาแทนแวนฟาแตละชนมกรอบซม ภายในเปนภาพบคคล ขอบแตละชนประดบดอกไมไหว ทมมสองชนบนสดปกสวรรณฉตร หาชน คนดาล บนเพดานมฉตรทองหาชนกางกน ทงหมดนตงอยในอาคารมกทมยอดเปนปรางค 5 ยอด ซงชวนใหนกถงรปแบบสถาปตยกรรมพระเมรมาศในงานพระราชพธพระบรมศพของพระมหากษตรย และเจานายพระองคส าคญในชวงตนกรงรตนโกสนทรทมกท าเปนอาคารมขยอดปรางค ดงนนจงเปนไปไดวาชางเขยนภาพฉากถวายพระเพลงพระพทธสรระขนจากประสบการณของตนเอง โดยไดรบแรงบนดาลใจมาจากพระราชพธพระบรมศพ หรอพระศพคราวใดคราวหนงในกรงรตนโกสนทร ทงรปแบบของพระโกศ และอาคารพระเมรมาศ อนงนาสงเกตวาจตรกรรมวด

68สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, ปฐมสมโพธกถา (กรงเทพ: กรมศลปากร.2539),

242. 69บญเลศ เสนานนทและคณะ, บรรณาธการ, ชนมหานทาน (กรงเทพฯ: มหาเถรสมาคม, 2558. พมพโดย

เสดจพระราชกศลในงานพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก (เจรญ สวฑฒโน) ณ พระเมรวดเทพศรนทราวาส 16 ธนวาคม 2558), 517.

70เรองเดยวกน, 523.

88

หลวงในเมองไทยทกแหงเขยนภาพฉตรของพระพทธเจา หรอเจาชายสทธตถะ มจ านวน 5 ชน สมพนธกบจารตทวา ฉตร 5 ช น เปนเครองประกอบพระเกยรตยศเจาฟ า พระโอรสของพระมหากษตรยทประสตจากพระมเหส นอกจากน ปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจาฯ ระบวาเมอถวายพระเพลงพระพทธสรระนานถง 7 วนแลว “...กเกบพระบรมสารรกธาตทงหลายใสในสวรรณโทณ คอ พระหบทองนอย”71 ในขณะทชนมหานทานไมกลาวถงภาชนะบรรจพระบรมสารรกธาต แตกลาววาเมอไฟทพยทเผาพระพทธสรระนานถง 7 วนดบลงแลว มลลกษตรยและมหาชนพากนกระท าสกการบชา ตกแตงสถานทอยางงดงามแลว “….ใหยกรางทองค าพรอมดวยพระธาตขนคอชางพระทนง บชาดวยดอกไมและของหอมเปนตน เลนสาธกฬา อญเชญแหเขาไปสภายในพระนคร”72 และเมอด าเนนความไปจนถงตอนพระเจาอชาตศตรเชญพระบรมสารรกธาตกลบพระนครนนกระบชดเจนวา “...อญเชญพระบรมธาตบรรจลงในรางทองค า”73 พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน ใหความหมายของค าวา “หบ” ไววา “น. ภาชนะใสสงของ รปทรงสเหลยมเปนตน มฝา”74 สวนค าวา “โทณ” ทปรากฏในชนมหานทานนน สามารถแปลวา “เรอ พณ ทะนาน หมอ หรอราง” กได แตจตรกรรมทกแหงเขยนภาพภาชนะทบรรจพระบรมสารรกธาตเปนภาชนะกนสอบปากผาย ซงเปนรปทรงทปจจบนเรยกวา “โกศ” ทมรปศพทบาลใชเรยกภาชนะชนดหนงทมรปรางเชนนวา “กรณฑ” อนงปฐมสมโพธกถาระบชดเจนวา เมอพระอนทรเสดจลงมาเชญพระทนตธาตทโทณพราหมณแอบขโมยไปนน พระอนทรไดเชญพระธาต “ประดษฐานในสวรรณโกศแลว กอญเชญไปสดาวดงสเทวโลกบรรจไวในพระจฬามณเจดย”75 นอกจากน การแตงกายของโทณพราหมณกเปนประเดนนาสนใจ แมวาในคมภรทงสองฉบบจะมไดกลาวถงรายละเอยดการแตงกาย แตระบตรงกนวาเมอโทณพราหมณรบอาสาจะแบง

71สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, ปฐมสมโพธกถา (กรงเทพ: กรมศลปากร,2539)

245. 72บญเลศ เสนานนทและคณะ, บรรณาธการ. ชนมหานทาน (กรงเทพฯ: มหาเถรสมาคม, 2558. พมพโดย

เสดจพระราชกศลในงานพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก (เจรญ สวฑฒโน) ณ พระเมรวดเทพศรนทราวาส 16 ธนวาคม 2558), 524.

73เรองเดยวกน, 529. 74ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554 (กรงเทพฯ: นานมบคส

พบลเคชนส, 2556). 75สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, ปฐมสมโพธกถา (กรงเทพฯ: กรมศลปากร,

2539), 249.

89

พระบรมสารรกธาตนน “...จงหยบเอาพระเขยวแกวขางขวามาซอนไวในระหวางผาโพกศรษะ”76 หรอ “จงถอเอาซงพระทกษณฑาฒธาตเบองบนขนซอนไว ณ ภายในผาโพกศรษะแหงอาตมา”77 ท าใหทราบวาโทณพราหมณโพกผาไวบนศรษะ แตจตรกรรมมไดใหรายละเอยดตามนน

จตรกรรมวดราชสทธาราม เขยนโทณพราหมณเปนบคคลไมชราภาพ นงผาลาย สวมเครองประดบ คาดกรอบหนาและกรรเจยก ผมสด า สวนวดดสดาราม เขยนเปนบคคลวยชรา รปรางผอม นงหมดวยผาพนขาว สวมปะค าสด า และตางหทอง ผมสเทามวยไวทดานหลงศรษะ เชนเดยวกบจตรกรรมทพระทนงพทไธสวรรยและวดทองธรรมชาต ตางกนเพยงโทณพราหมณของพระทนงพทไธสวรรยมพงยอย และทวดทองธรรมชาตมผมดกด ามเพยงจตรกรรมทวดสทศนเทพวรารามเทานนทโทณพราหมณมศรษะลานเถก รปรางเจาเนอ พงพลย และนงผายาวสเหลองขลบรมสแดง สนนษฐานวา พราหมณทมวยผมและนงหมสขาวนน เปนพราหมณทคนไทยเหนจนเจนตา กลายเปนภาพลกษณทส าคญของพราหมณ ท งทจรงแลว พราหมณอนเดยไมไดมกฎขอบงคบเรองสของเครองนงหม ชนดของผา และสเปนเครองแสดงสถานะทางเศรษฐกจเชนเดยวกบคนในวรรณะอนๆ เราจงสามารถเหนพราหมณนงผาสในโอกาสตางไดแมในกระทงปจจบน แตผาสขาวเปนเครองแตงกายทมราคาถก หาซองาย จงนยมสวมใสกน ไมเฉพาะพราหมณเทานน ยงรวมไปถงคนในวรรณะอนๆ ดวย ลกษณะของโทณพราหมณจงอาจจะเกดจากความพยายามถายทอดสงทศลปนพบเหนในชวตจรงลงไปในภาพเขยน

การแสดงออกของฉากทง 7 ฉากน สะทอนใหเหนวาแมคมภรปฐมสมโพธกถาฉบบสมเดจ พระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส จะเปนคมภรทใหรายละเอยดเนอหาครบถวน แตพนทในการเขยนจตรกรรมกเปนเหตส าคญทจ ากดกลวธการสอสารและการแสดงออกของชาง แมพระทนงพทไธสวรรยจะสรางขนในชวงตนกรงรตนโกสนทรทยงนยมเขยนภาพจตรกรรมพทธประวตบนผนงระหวางหนาตาง แตเพราะเปนอาคารขนาดใหญจงมพนทใหเขยนจตรกรรมคอนขางมาก แตชางกลบไมไดใสรายละเอยดตามทปรากฏในวรรณกรรมเลมนอยางเตมท เพราะในหนงผนงตองเขยนจตรกรรมหลายฉากไวดวยกน ท าใหพนทในการแสดงออกยงคงถกจ ากดเชนเดม ดวยมการพบเขยนจตรกรรมเนอหาฉากอนๆ ซงไมปรากฏในปฐมสมโพธกถาเลยถกเขยนอยในบางผนงดวย ดงจะไดกลาวถงในสวนตอไป ดงนนเหตผลเหลานจงสามารถยนยนไดวา

76บญเลศ เสนานนทและคณะ, บรรณาธการ. ชนมหานทาน (กรงเทพฯ: มหาเถรสมาคม, 2558. พมพโดย

เสดจพระราชกศลในงานพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก (เจรญ สวฑฒโน) ณ พระเมรวดเทพศรนทราวาส 16 ธนวาคม 2558), 528.

77สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, ปฐมสมโพธกถา (กรงเทพฯ: กรมศลปากร.2539), 249.

90

1. ปฐมสมโพธกถา ไมใชวรรณกรรมเลมเดยวทใชก าหนดเนอหาของจตรกรรมพทธประวตในชวงตนกรงรตนโกสนทร แตชางคงจะไดคนควาขอมลจากหลายๆแหลงเพอสรางแรงบนดาลใจ หรออาจใชโครงเรองคราวๆ เปนเครองก าหนดเนอหา แลวใชจนตนาการสวนตวของชางในการออกแบบ

2. พนทในการเขยนจตรกรรมมสวนส าคญในการก าหนดการแสดงออกของชาง พระทนงพทไธสวรรยแมเปนอาคารทมขนาดใหญ มพนทแสดงออกมากกวาอาคารรนราวคราวเดยวกน แตจตรกรรมทถกเขยนขนในอาคารหลงนกลบมบางฉากทมเนอหานอกเหนอจากพทธประวตทปรากฏในคมภรซงใชอางองในการศกษาครงนหลายฉาก ท าใหชางตองเขยนจตรกรรมพทธประวตหลายๆ ฉากบนผนงเดยว ตางจากพระอโบสถวดสทศนเทพวรารามทเปลยนจารตการเขยนจตรกรรมจากพนทผนงระหวางชองหนาตางและประต ไปเขยนแทนทภาพเทพชมนมบนผนงเหนอชองหนาตางและประตแทน ท าใหมพนทในการเขยนมากขน ชางจงสามารถถายทอดรายละเอยดของจตรกรรมตามทปรากฏในคมภรไดมากขน ประกอบกบชวงเวลาทไดเขยนจตรกรรมในวดสทศนเทพวรารามนน ปฐมสมโพธกถาซงสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสทรงช าระคงไดรบความนยมอยางมาก ชางจงน าไปใชเปนตนแบบในการเขยนจตรกรรม และใหความเคารพเนอหาน โดยแสดงออกตามทปรากฏในคมภรอยางเตมท

นอกจากน จตรกรรมในพระทนงพทไธสวรรยยงปรากฏฉากส าคญทไมคอยพบเปนจตรกรรมสถานทอนๆ อก ประมาณ 14 ฉาก ตามขอมลทพพธภณฑสถานแหงชาตพระนคร แสดงไวในปายก ากบฉาก และสอใหความรตางๆ น าเสนอ ไดแก ฉากมหาสบนนมต ฉากเสดจกรงลงกา ฉากทรงทรมานพระยามหาชมพ ฉากพระยามหาชมพฟนยอดปราสาทพระเจาพมพสาร ฉากระงบววาทพระญาต ฉากทรมานพระยาชางนาฬาคร ฉากโปรดองคลมาล ฉากยมกปาฏหารย ฉากทรมานพระยานนโทปนนทนาคราช ฉากธรณสบพระเจาสปปพทธะ ฉากทรมานอาฬวกยกษ ฉากนางมาคนทยาผกพยาบาท ฉากโปรดกษตรยลจฉว ฉากพระราหลนพพาน ซงจะไดวเคราะหเหตผลของการเขยนจตรกรรมเหลานตอไป

91

2. ฉากพทธประวตตอนพเศษทปรากฏเฉพาะในพระทนงพทไธสวรรย 2.1 ฉากมหาสบนนมต

เนอความตอนนปรากฏในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส คพภานกขมนปรวรรต ปรจเฉทท 3 มความสงเขปวา ในเวลาทพระมหาสตวจะเสดจมาอบตในโลกนน เปนชวงเทศกาลนกขตฤกษเดอนอาสาฬห หรอเดอนแปด อนเปนงานรนเรงของพระนคร พระนางสรมหามายากทรงเลนนกขตฤกษนนอยางเบกบานมา 7 วน เมอถงวนเพญอาสาฬหปรณม ทรงบรจาคทานจ านวนมาก แลวทรงสมาทานศลอโบสถ เมอเสดจบรรทมสนทรารมณลวงไปจนถงรงเชาแลว ทรงพระสบนวา ทาวจตมหาราชทง 4 มายกพระองคไปพรอมพระแทนบรรทม น าไปสปาหมพานต วางไวบนแผนหนอนใหญภายใตตนรงใหญ เทพธดาทงปวงกมาเชญเสดจไปสรงน าในสระอโนดาต แลวใหทรงภษาทพย แลวเชญเสดจขนสภเขาเงนใกลกนกบสระนน เขาบรรทมในวมานทองทตงอยบนเขานน ในเวลานนมชางเผอกชางหนงเดนลงมาจากภเขาทองทอยใกลๆ กน ขนมายงภเขาเงนตรงมาสวมานทองพรอมรองเสยงดง งวงนนชดอกบวบานสขาว กระท าประทกษณเวยนขวารอบพระนาง 3 รอบแลว กหายตวเขาไปยงพระอทรของพระนาง อนตรงกบเวลาทพระมหาสตวเสดจมาปฏสนธมนพระครรภ ในเวลานนเองกทรงตนพระบรรทม และพรอมกนนนในสามโลกกปรากฏบพนมต 32 ประการอนเปนบพนมตส าหรบการทพระมหาสตวมาอบตในโลกมนษย จตรกรรมฉากน ปรากฏอยบนผนงล าดบท 2 ซงเปนผนงทอยบรเวณตดกบมมขวาทายพระทนง ดานหลงพระพทธสหงค ทางทศตะวนตก ผนงนล าดบท 2 นเขยนฉากเปน 3 ตอน คอดาน

ภาพท 53 ภาพฉากมหาสบนนมต พระทนงพทไธสวรรย

92

บนสดในสวนทเปนภาพทองฟา ซงสมมตถงสวรรคดสตเทวโลก เขยนฉากทลเชญพระโพธสตว ตอนกลางทคอนไปดานบนของผนง เขยนฉากขบวนเสดจพระนางสรมหามายากลบไปยงพระนครเทวทหะ และตอนกลางจนถงดานลางเขยนฉากมหาสบนนมต ฉากมหาสบนนมตน เขยนเปนปราสาท มก าแพงทงดานหนาและดานหลง แทรกดวยตนไมใหญ เพอบงชวาปราสาทนนตงอยในพระราชวง ก าแพงและตนไมนนยงใชแบงฉาก กลางภาพเขยนรปพระนางสรมหามายาทรงเครองอยางนางกษตรย รอบพระวรกายปรากฏพระรศมเปนลายกนก บรรทมเหนอพระแทน ซงตงอยในปราสาทยอด และเขยนรปทาวจตมหาราชทง 4 แบกพระแทนในทาเหาะเชญไป ขางทายพระแทนเยองลงมามมขวาลาง เขยนรปชางเผอกหมอบในงวงชดอกบวสชมพอย สวนลางลงมาจากรปเทวดาทง 4 ซงสมมตวาเปนพนทลานดานหนาปราสาทนน เขยนรปนางในนางก านลก าลงนอนหลบกายกนอยจ านวนมาก และมอาคารทรงไทยอยางเรอนไมคลายทมคดทงดานในก าแพงและดานนอกก าแพง ฉากนชางเขยนไดอาศยเทคนคการเขยนภาพซอนกน ระหวางสถานทจรงคอพระนางสรมหามายาทรงบรรทมอยในวง และเหตการณในพระสบนนมต ซงอาจเปนดวยขอจ ากดของพนท นอกจากนนยงใชเทคนคการตดกนของคส เชน ปราสาททประทบของพระนางสรมหามายาเขยนลายปราสาทสทองและเขยนชองวางในคหาสแดง สวนรศมของพระนางสรมหามายาและเทวดาเขยนขอบเปนลายกนกสทองและเขยนพนทวางในรศมเปนสด า ตลอดจนการใชสด าในสวนทเปนพนดน เชนลานปราสาท เพอขบใหสสนของรายละเอยดอนโดดเดนขนมา และมการตดเสนปรากฏอยดวย

2.2 ฉากเสดจกรงลงกา

ภาพท 54 ภาพฉากเสดจกรงลงกา พระทนงพทไธสวรรย

93

เรองการเสดจไปสกรงลงกาของพระพทธเจานน ปรากฏอยในคมภรมหาวงศ มหาวงศ หรอมหาวงษพงศาวดารลงกาทวป เปนหนงสอวาดวยประวตศาสตรของลงกาทวป (ประเทศศรลงกาในปจจบน) และวาดวยการสถาปนาพระพทธศาสนาในลงกาและการสบทอดผานยคสมยตางๆ หนงสอเลมน ถอเปนการบนทกประวตศาสตรของพทธศาสนาฝายเถรวาท ขางส านกลงกาวงศ ซงพทธศาสนกชนในประเทศไทยสวนใหญยอมรบนบถอกน มหาวงศจงมความส าคญตอไทยมากแมจะเกยวกบลงกาเปนสวนใหญกตาม จะเหนไดวา พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก ทรงมรบสงใหแปลมหาวงศขนอยางสมบรณครบถวน ดวยโวหารภาษาทงดงาม ไดทงความรดานประวตศาสตรทางโลกและทางธรรม และเปนทปลงสงเวชใหเหนถงการเกดดบของวงศกษตรยและพระศาสนา เพราะแมพระศาสนาเองกมอาจยนยงได ยอมมเกดดบเปนธรรมดา

สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงชแจงเรองมหาวงศฉบบรชกาลท 1 ไววา78

"... หนงสอมหาวงศ ฉบบภาษาบาลแตงเปนคาถา แบงเรองเปน 101 ปรจเฉท แตไมปรากฏหวตอปรจเฉทท 40 กบปรจเฉทท 43 วาอยตรงไหน ถานบจ านวนปรจเฉทขาดอย 2 ปรจเฉท แตวาเรองตดตอกนดไมบกพรองจงเหนวาเปนแตตกหวตอ เหนจะเปนดวยแตงกนหลายยคหลายคราว แลผแตงมากดวยกน เพราะหนงสอมหาวงศแตงเปนตอน ๆ มาดงน คอ…” ตอนท 1 พระมหานามแตงต งแตปรจเฉทท 1 จนจบปรจเฉทท 38 กลาวเรอง

พงศาวดารตงแตมนษยแรกไปแยงยกษอยเมองลงกา และกลาวถงประวตพระศาสนาตงแตพระพทธองคเสดจดบขนธปรนพพาน พระสงฆสาวกท าสงคายนา 3 ครง แลวพระมหนทเถระไปประดษฐานพระพทธศาสนาในลงกาทวป เมอครงพระเจาเทวานมปยดสเปนตนมา จนถงแผนดนพระเจามหาเสนเมอ พ.ศ. 804 หนงสอมหาวงศตอนพระมหานามแตงจบเพยงน มผอนแตงฎกามหาวงศตอนนไวดวยอกคมภร 1 หนงสอมหาวงศทแปลเปนภาษาไทยในรชกาลท 1 เมอปมะโรง พ.ศ. 2339 กแปลเพยงตอนท 1 ทกลาวมาน

ตอนท 2 พระเจาปรกกมพาหมหาราช ซงเสวยราชยในลงกาทวปในระหวาง พ.ศ. 1659 จน พ.ศ. 1729 มรบสงใหแตงตออกปรจเฉท 1 เฉพาะปรจเฉทท 39 ปรจเฉทเดยว ผใดแตงหาปรากฏชอไม ปรจเฉทนพมพอยขางตนในสมดเลมน

78คลงพระพทธศาสนา, เพชรเมดงามแหงประวตศาสตรพทธศาสนา, เขาถงเมอ 14 ธนวาคม 2561 ,

เขาถงไดจากhttps://www.facebook.com/442993079227558/posts/เพชรเมดงามแหงประวตศาสตรพทธศาสนามหาวงศ-หรอมหาวงษพงษาวดารลงกาทวป-เปนหน/537756549751210/.

94

ตอนท 3 ตงแตปรจเฉทท 40 จนถงปรจเฉทท 42 รวม 3 ปรจเฉท วาแตงกนหลายคน ใครแตงและแตงเมอครงไหนหาปรากฏไม ไดพมพไวในสมดเลมนเหมอนกน

ตอนท 4 ตงแตปรจเฉทท 43 จนถงปรจเฉทท 46 รวม 4 ปรจเฉท วาพระเจาเกยรตศรราชสงหซงเสวยราชยในระหวาง พ.ศ. 2290 จน พ.ศ. 2324 คอพระเจาแผนดนองคทใหมาขอพระสงฆสยามมพระอบาลเปนตนไปใหอปสมบทตงศาสนวงศใหกลบฟนฟในลงกาทวป เมอแผนดนสมเดจพระเจาบรมโกศน น ม รบส งใหผ ทแตงเหนจะเปนพระสรณงกร ซงเปนทพระสงฆราช ตอนนกพมพอยในสมดเลมนเหมอนกน

ตอนท 5 ตงแตปรจเฉทท 47 จนถงปรจเฉทท 98 รวม 51 ปรจเฉท ไมปรากฏชอผ แตงเปนของแตงในชนหลง พมพอยในสมดเลมนจนปรจเฉทท 64

ตอนท 6 ตงแตปรจเฉทท 99 จนถงปรจเฉทท 101 รวม 3 ปรจเฉท ทราบวา พระเถระชอศรสมงคละ นายกวทโยบรเวณแตง มาจบเรองเพยงสนราชวงศกษตรยสงหฬเมอ พ.ศ. 2358 เมอลงกาทวปตกเปนเมองขนขององกฤษ หมดเรองมหาวงศเพยงเทานน

ภาพจตรกรรมในผนงน ปรากฏภาพเลาเหตการณครงทพระพทธองคเดนทางไปยงลงกาทวปครงทหนงอยตรงกลางดานบนสดของผนงเปนล าดบแรกเหตการณล าดบตอมาอยบรเวณตรงกลางดานขวามอพระพทธองคเสดจไปปราบยกษเจาถน หรอพวกมลกขะ ชางไดเขยนภาพพระพทธเจาแสดงปางมารวชย ตรงดานลางเปนเหลายกษชนสงแตงกายดวยเครองทรงอยางกษตรย ระบายผวพรรณดวยสเขยว มเหลายกษบรวารระบายสเนอดวยสน าตาลอมแดง ตางหลบหนออกจากปราสาททพ านกซงเขยนเปนอาคารทรงมณฑป ตอมาชางไดเขยนภาพเหลายกษตางหลบหนไปยงเกาะครยทวป โดยเขยนภาพแมน าเปนตวแบงฉากใหภาพเกาะครยทวปทเปนเหตการณถดไปอยทางดานซายมอ

เหตการณถดไปคอ พระพทธเจาทรงเสดจไปโปรดสมนเทพ ณ ยอดเขาสมนกฎ รวมถงเทพทองถนอนๆ อยทางดานขวาบนสดของผนง ชางเขยนภาพพระพทธเจาแสดงปางมารวชยเชนกน ปางนจงแสดงเปนนยถงการเขามาของพทธศาสนาทมอทธพลเหนอตออทธพลทองถน สมนเทพและเหลาเทวดาทองถน ชางเขยนภาพแตกตางไปจากยกษชดเจน โดยเขยนภาพบคคลทรงเครองอยางเทวดา มผวพรรณสขาวนวล อยรายลอมพระพทธเจา สมนเทพทรงขอพระเกศาธาตจากพระพทธเจา และน าไปประดษฐานยงมหยงคณเจดย79 ซงอยถดมาทางดายซายมอเลกนอย อยางไรกด มหยงคณเจดยกลบไมไดเขยนเปนเจดยทรงลงกา แตกลบเขยนเปนเจดยทรงยอมม

จตรกรรมภายในพระทนงพทไธสวรรยผนงน ไดรบการสนนษฐานวานาจะวาดขนตงแตสมยรชกาลท 1 จากนนจงมการซอมแซมอกครงในสมยรชกาลท 3 บนผนงระหวางชองประตและ

79มหาวงศ พงศาวดารตมพปณณทวป (ม.ป.ท.,ม.ป.ป.), 49-61.

95

หนาตางวาดเรองพทธประวต ผนงหนง จตรกรรมภาพนสะทอนความคดของคนตนกรงรตนโกสนทรตอลงกาทวปไดเปนอยางด โดยเฉพาะมมมองวาเปนดนแดนศกดสทธในพทธศาสนาทพระพทธเจาเคยเสดจไป และมพทธพยากรณวาจะเปนทตงมนศาสนาของพระองค ลงกาทวปเปนดนแดนทมอยจรง แตกไกลเกนกวาผคนสวนใหญในดนแดนไทยสมยโบราณจะจนตนาการไดวาเปนแบบใด เรองราวตางๆ ในลงกาทวปจงจ าเปนตองใชจนตนาการเขามาชวย มากบาง นอยบาง ถกบาง คลาดเคลอนบาง จตรกรรมภาพลงกาทวปในพระทนงพทไธสวรรยทชางเขยนไมเคยเดนทางไป สวนคนทเดนทางไปไมไดเขยน จงตองใชจนตนาการเขาชวยอยางยง ชางไดเลอกจนตนาการลงกาทวปในบรรยากาศแบบไทยประเพณ เหนไดจากภาพอาคารหลงคาคลม ภาพมหยงคณเจดยทเปนเจดยเพมมม (ยอมม) แบบรตนโกสนทรตอนตนทสบตอมาจากอยธยาตอนปลาย ไมไดท าเปนเจดยทรงลงกาหรอทรงกลมอนเปนรปแบบทแทจรงของมหยงคณเจดย อกทงภาพพญายกษตวเขยวยงมลกษณะทไมตางไปจากยกษในรามเกยรตแบบไทยประเพณ ซงสบทอดมาแตครงกรงศรอยธยา สวนบรวารกมรปรางหนาตาและอรยาบถไมตางไปจากภาพบคคลทวไปในงานจตรกรรมไทยประเพณเลย นอกเหนอไปจากรปลกษณแบบไทยประเพณแลว จตรกรรมภาพลงกาทวปสมยรตนโกสนทรทอยในสถานทอนๆ ยงแสดงออกในรปลกษณอนดวย เชน ฝรง แขก จน เปนภาพสะทอนมมมองของคนสมยนนตอลงกา ทงยงเปนภาพสะทอนตอเมองดนแดนอน ๆ ไดอกดวย80

นอกจากน เมอมการเชญพระพทธสหงคมาประดษฐาน ณ พระทนงพทไธสวรรยแลว จตรกรรมผนงนยอมเปนเครองรบรองความส าคญของพระพทธสหงค ตามสหงคนทาน ซงเปนต านานวาเปนพระพทธรปส าคญทอญเชญมาจากลงกา นนเอง

2.3 ฉากเลาเรองพระยามหาชมพ ในชมพบดสตร จตรกรรมในผนงท 4 และผนงท 3 นบรรยายความตามชมพบดสตร โดยเนอเรองเรมจาก

ผนงท 4 ทกลาวถงมลเหตของเรอง คอตอนทพระยามหาชมพฟนยอดปราสาทพระเจาพมพสาร

80รงโรจน ธรรมรงเรอง, ภาพพระพทธเจาเสดจยงลงกาทวปในพระทนงพทไธสวรรย พระราชวงบวร

สถานมงคล กรงเทพฯ, เขาถงเมอ 28 มกราคม 2562, เขาถงไดจาก https://www.facebook.com/rungrojtham/posts/2478482685555001

96

ในผนงท 4 เหตการณเรมดวยภาพพระมหามณเฑยรของพระเจาพมพสาร กษตรยแหง

แควนมคธ ผครองกรงราชคฤห เบองบนของภาพ ปรากฏภาพพระเจาชมพบด กษตรยแหงกรง ปญจาละ ผมทฐวาตนมพระบรมเดชานภาพเหนอกษตรยแวนแควนทงปวง ดวยทรงมฉลองพระบาทแกวมณโชต พระแสงขรรคและวษศรอนวเศษ เมอทรงเหาะมาถงกรงราชคฤห ไดทอดพระเนตรเหนยอดกฎาคาร อนสงสงาของพระเจาพมพสาร ดวยความอจฉาจงทรงพโรธและทรงถบยอดกฎาคารนน ดวยอ านาจแหงพทธานภาพและบารมแหงพทธอบาสกของพระเจาพมพสาร ยอดปราสาทพระมหามณเฑยรนนกมไดหว นไหวตออ านาจแหงฉลองพระบาทแกวมณโชต กลบท าใหพระบาทแลพระชาณของพระเจาชมพบดนนกแตกท าลายโลหตไหลอาบทงพระบาทไดความล าบากเวทนา พระเจาชมพบดยงทรงทวความพโรธ จงใชพระแสงขรรคฟาดฟนทยอดพระมหาปราสาทอกครง แตกเหต เทพยดากบนดาลใหยอดปรางคปราสาทนนเปนเหลกเพชร

เมอพระเจาชมพบดฟาดฟนในครงนนพระแสงขรรคกบนยอยยบไปสน ภาพดงกลาวจงแสดงเหตการณขณะทพระเจาชมพบดทรงใชพระขรรคฟาดฟนทยอดพระมหาปราสาทของพระเจาพมพสาร และมเทพยดาก าลงแสดงฤทธบนดาลใหยอดปราสาทนนกลายเปนเหลกเพชรดวยพระอารมณพโรธ ทมอาจท าลายยอดพระมหาปราสาทของพระเจาพมพสารได กเสดจกลบไปยงกรงปญจาละ ทรงกวดแกวงพระขรรคดวยความขดแคนพระราชหฤทย แลวจงทรงใชวษศรซงมฤทธดวยพษแหงนาค ยงไปยงพระนครราชคฤห ดวยหมายจะใหศรไปประหตประหารและรอยพระกรรณของพระเจาพมพสารกลบมายงพระนครปญจาละ วษศรนนพงไปยงพระนครราชคฤหสงเสยง

ภาพท 55 ภาพฉากพระยามหาชมพฟนยอดปราสาทพระเจาพมพสารพระทนงพทไธสวรรยผนงท 4

97

ค ารามสนนหวนไหว เปนทตนตระหนกตกพระราชหฤทย ตกพระทยและตกใจ แกพระเจาพมพสาร พระมเหสและชาวพระนคร วษศรนนเปนศรทมชวต ไดไลลาตามหาพระเจาพมพสารไปทวทงพระนคร

ถดลงมาชางไดถายทอดเหตการณภายในพระมหาปราสาท ซงมพระเจาพมพสารทรงก าลงพกผอนพระอรยาบถอยกบพระนางเทเวห พระปยมเหส แวดลอมดวยนางก านลถวายงาน ตางตนตระหนกตกพระราชหฤทย ตกพระทยและตกใจ กบเหตการณทเกดขนบนยอดพระมหาปราสาท นางก านลบางคนกกมขมบ บางคนกถงกบเปนลมหงายไปกม เหตการณดงกลาวแสดงถงความรนแรง ถงกบปวงประชาชนร าลอไปทว ชางเขยนจงแสดงภาพเหตการณทมผ คนเลาลอในเหตการณนไปทวทงพระนคร ดวยความสะดงตกใจเกรงกลวภยเมอวษศรพยายามไลลาหาตวพระเจาพมพสาร ตามพระราชบญชาแหงพระเจาชมพบด สวนพระเจาพมพสารกดวนเสดจไปเฝาสมเดจพระบรมศาสดา ณ เวฬวนมหาวหาร เพอขอประทานพทธวนจฉย81

ดานซายของภาพดานบน แสดงเหตการณตอนทพระเจาพมพสาร เสดจไปเฝาสมเดจพระบรมศาสดา ณ เวฬวนมหาวหาร เหตการณนน สมเดจพระบรมศาสดาทรงทราบดวยพระญาณ จงทรงเนรมตจกรเพอปกปองพระเจาพมพสาร จกรนนกบนดาลฤทธสกบวษศร ไลลาไปจนวษศรพายภยดวยพทธานภาพ กลบไปยงกรงปญจาละดวยความละอายกอปรดวยความเคองแคนพระราชหฤทยของพระเจาชมพบดทมอาจท าลายยอดพระมหาปราสาทของพระเจาพมพสารได พระเจาชมพบดกทรงเหาะกลบนครปญจาละ ดวยความกรวพระราชหฤทย แลวทรงบนดาลฤทธสงวษศร ซงเปนของวเศษประจ าพระองคเพอหมายมงจะท าลายพระชนมชพของพระเจาพมพสารใหจงได และรอยพระกรรณกลบมา เมอวษศรพยายามไลลาหาตวพระเจาพมพสาร ตามพระราชบญชาแหงพระเจาชมพบด สวนพระเจาพมพสารกดวนเสดจไปเฝาสมเดจพระบรมศาสดา ณ เวฬวนมหาวหาร เพอขอประทานพทธวนจฉย

ดานบนของผนงน แสดงเหตการณตอนทพระเจาพมพสาร เสดจไปเฝาสมเดจพระบรมศาสดา ณ เวฬวนมหาวหาร เหตการณนน สมเดจพระบรมศาสดาทรงทราบดวยพระญาณ จงทรงเนรมตจกรเพอปกปองพระเจาพมพสาร จกรนนกบนดาลฤทธสกบวษศร ไลลาไปจนวษศรพายภยดวยพทธานภาพ กลบไปยงกรงปญจาละ

ถดมาตามดวยผนงท 3 ซงเปนตอนทพระพทธเจาทรงทรมานพระเจาชมพบด ชางเขยนไดเขยนภาพตอนทรมานพระยาชมพบด บรรยายความตามคมภรชมพบดสตร ดงทปรากฏวา “ครานนพระผมพระภาคไดทรงนรมตพระเวฬวนวหาร เปนพระราชนเวศนพรอมปราสาทก าแพงแกว 7 ชน

81สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, “ มหาชมพปตสตร ” เรองทาวมหาชมพ (กรงเทพฯ: โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, 2464) (หลวงภณฑลกษณวจารณพมพในการกศล เมอประกา พ.ศ. 2464), 46.

98

วจตรพสดารเพยบพรอมดวยตลาดบก ตลาดน า งดงามไมมนครใดเสมอเพอตอนรบพระเจาชมพบดผมวเมาในราชสมบตกบทรงใหพระอครสาวก และพระมหาสาวกนรมตกายเปนเสนาบดผใหญเขาเฝาประจ าอยในต าแหนงใหพระเจากาฬนาคราช และนางวมาลามเหสมาจดตลาดน าใหทาวสกกะเทวราชพรอมดวยนางสธรรมา นางสจตรา นางสนนทา นางสชาดาและพญาครฑ มาจดตลาดเพชรนลจนดา ตลาดทอง ตลาดเงน ตลาดผาสรรพาภรณตลาดอาหาร ตลาดลกไม ตลาดดอกไมนานาประการงดงามเปนระเบยบเรยบรอยเปนทเจรญตาเจรญใจของทกคนทไดเหน หาสถานทใดงามเสมอเหมอนมได

ครนถงวนก าหนดนดหมายพระเจาชมพบดกเสดจขนชางพระทนงพรอมดวยจตรงคเสนายกพลมาโดยล าดบทงตงพระทยวา ถาเหนวามก าลงพอจะบบบงคบพระเจาราชาธราชไดกจะจดการเอาเปนเมองขนทนท

ครงนนพระผมพระภาคเจาทรงนรมตพระวรกายเปนพระเจาราชาธราชทรงเครองตน

ส าหรบพระมหากษตรยอนวจตรงดงามขนประทบบนรตนบลลงก เสดจประทบอยในทามกลางมหาอ ามาตยราชเสนาบด ณ ทองพระโรงรตนมหาสมาคม มพระบญชาใหมาฆสามเณรไปยนทางเดนอนมระยะยาวถง 60 โยชน ทพระเจาชมพบดเสดจมาใหสนเขา เพอใหพลนถงในเวลานมาฆสามเณรรบพระพทธบญชาแลวกออกไปนอกพระวหารยนมรรคาใหพระเจาชมพบดพรอมดวย

ภาพท 56 ภาพฉากทรงทรมานพระยามหาชมพ พระทนงพทไธสวรรยผนงท 3

99

พระยา 101 กบจตรงคเสนาเดนทางมาถงชานพระนครทนรมตแตเชา ครนแลวจงแปลงเพศเปนราชทตเขาไปหาพระเจาชมพบดรองเชญวาบดนพระองคเสดจมาถงพระนครแลว ควรจะเสดจลงจากคอชางพระทนงแลวเสดจด าเนนเขาพระนครดวยพระบาท

เมอพระเจาชมพบดขดขนกแสดงอานภาพฉดชางพระทนงใหลมลง พระเจาชมพบดเกรงพระบรมเดชานภาพกจ าใจปฏบตตาม โดยเสดจด าเนนตามมาฆสามเณรเขาพระนครขณะทเสดจเขาพระนคร พอทอดพระเนตรเหนทาวจตโลกบาลคมทหารพรอมดวยศตราวธรกษาพระนครกเกรงขามพระทย ครนเสดจด าเนนเขาไปผานตลาดท งหลายทอดพระเนตรเหนสรรพวตถนานาประการกตะลง แลดวยความพอพระทยเหนแมคาทงหลายอนมรปรางงาม ทงวจตรดวยสรรพาภรณทตกแตงทงวาจาปราศรยรองเชญกไพเราะท าใหเพลดเพลน มาฆสามเณรตองคอยเตอนใหรบเสดจทกระยะจนบรรลถงทประทบของพระพทธองค ทรงนรมตรปพระโฉมงามดจทาวมหาพรหมประกอบดวยพระรศมหกประการ ประทบอยบนรตนบลลงกในทามกลางมขอ ามาตยราชเสนาบด พรอมพหลโยธเฝาอยในหนาทมอถอศตราวธอยพรอมสรรพกเกรงกลวแทบวาชวตจะออกจากรางทรดพระองคลงนง

แมอยางน นแลวกไมยอมถวายบงคม ดวยอ านาจมานะทฐอนแรงกลาเมอพระบรมศาสดาทรงใหโอกาสทาวเธอแสดงฤทธเดชบรรดาม พระเจาชมพบดกแสดงจกรแกววษสรและฉลองพระบาทแกวอนเปนอาวธวเศษคพระกรออกประทษรายพระผมพระภาคาเปนวาระสดทาย โดยหวงจะไดชยชนะพระผมพระภาคทรงนรมตจกรเพชรท าลายลางอาวธวเศษใหปราชยใหพระเจาชมพบดสลดใจยอมเกรงพระบารม ตอนนพระผมพระภาคกตรสธรรมเทศนาช าระอกศลจตของพระเจาชมพบดใหผองใสดวยอนปพพกถาใหพระเจาชมพบดมจตศรทธาในการกศลถงกบยอมมอบกายถวายชวตตนในพระศาสนาโดยขอบรรพชาอปสมบท จงสมเดจพระสคตอนาวรญาณกทรงคลายอทธาภสงขาร บนดาลพระนครนรมตรใหกลบคนเปนพระเวฬวนวหารพระองคกกลายเพศจากพระเจาราชาธราชเปนพระสมมาสมพทธเจาบรรดาเหลามหาอ ามาตยราชเสนาบดกกลายเพศเปนพระสาวกสงฆแวดลอมองคพระบรมศาสนา เหลาเทพเจาตลอดครฑนาคากพากนกลบคน ทพยสถาน ตอนนพระศาสดาจารยกทรงประทานเอหภกขอปสมปทาใหพระเจาชมพบดอปสมบทเปนพระภกษสงฆ ทรงจตปารสทธศลในพระพทธศาสนา82

จากภาพขางตนจะพบวา ตอนส าคญของเรองจะปรากฏในผนงท 3 จตรกรไดพยายามหยบยกเอาเหตการณตอนส าคญมาเลาเรองราวตามชมพบดสตรถายทอดเนอหาใหเขาถงและเขาใจไดอยางครบถวน สามารถสอเหตการณทเกดขนโดยเฉพาะในตอนทพระพทธเจาทแปลงพระองค

82สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, “ มหาชมพปตสตร ” เรองทาวมหาชมพ (กรงเทพฯ: โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, 2464) (หลวงภณฑลกษณวจารณพมพในการกศล เมอประกา พ.ศ. 2464), 73.

100

เปนพระเจาจกรพรรด ไมปรากฏสญลกษณแหงนกบวช หรอผากาสายะใหหลงเหลอ ตามลกษณะของสมเดจพระบรมศาสดา คราครงทรงทรมานพระเจาชมพบด ดวยทรงเนรมตพระวรกายเปนสมเดจพระบรมกษตรย ซงในคมภรบรรยายวางามกวาทาวมหาพรหม โดยนยนชางเขยนจงจนตนาการเครองทรงบรมภษตาภรณของสมเดจพระบรมกษตรยทงดงามอลงการ ถวายซอนทบพระพทธปฏมาซงประกอบดวยมหาปรสลกษณะและอสตยานพยญชนะ สวนพระฉพพรรณรงส กถกสวมทบดวยพระมหามงกฎอนงามอยแลว และพระรปวรกายของสมเดจพระบรมศาสดาตามคมภรดงกลาวไดบรรยายชดเจนวา แมพระเจาชมพบดเองกทอดพระเนตรเหนวาเปนคฤหสถ มไดมสญลกษณของบรรพชตปรากฏเปนพรธใหเหนเลย ท าใหภาพจตกรรมทปรากฏออกมา ท าใหบางคนทมาพบเกดความเขาอกเขาใจวาเปนเทวดาเสยดวยซ า ทงนชางเขยนกสามารถแทรกสญลกษณความเปนสมเดจพระบรมศาสดาไวไดอยางแยบยลคอ ชางเขยนไดวาดบวบนรตนบลลงกรองรบพระเจาจกรพรรดนน และมกงจกรอยบนฝาพระหตถแทนอาวธและธรรมจกรททรงแสดงโปรดพระเจาชมพบดนนเอง

แมแตบานเมองของพระเจาจกรพรรด ชางเขยนกไดแสดงถงวถชวตของผคนในยคสมยรตนโกสนทรตอนตนแฝงออกมาใหเหนไดอยางกลมกลน มทงตลาดบก ตลาดน า ตามอยางทคมภรรจนามผดเพยน โดยแสดงวฒนธรรมประเพณการรบราชทตในราชส านก มโรงชาง โรงมา ทงยงแสดงพระบรมเดชานภาพใหเหนถง สมบตของพระเจาจกรพรรด คอ หตถรตนะ (ชางแกว) และ อสสรตนะ (มาแกว) ทงการวาดกรยาของชาวเมองทหวเราะเยาะอาการเกอเขนของพระเจาชมพบด กแสดงถงความเปนเอกลกษณเฉพาะของจตรกรรมทปรากฏ ภาพจตรกรรมอนเกยวเนองกบคมภรชมพบดสตรในพระทนงพทไธสวรรยน แมจะปรากฏอย 2 ผนง แตกสามารถบรรยายเหตการณส าคญและเลาเรองราวทเกดขนตามเนอความคมภรทยกมาแสดงไดอยางงดงาม แฝงดวยคณคาทงทางศลปะและประวตศาสตรไดอยางลงตว

ส าหรบในผนงท 4 นน เนองจากผนงดงกลาวเปนพนทรกแรของอาคาร แมวาผนงท 3 จะสามารถสอใหผชมประจกษถงเรองราวทจตรกรตองการจะสอแลวกตาม แตจตรกรกสามารถแกปญหา พนทอนจ ากดนนดวยการวาดปฐมเหตแหงเรองชมพบด ไดอยางลงตวและท าใหเขาใจเนอความ แมจะเปนการเรยงเหตการณทยอนกนกตาม ภาพเหตการณแยกออกเปนสองสวน คอสวนขวาของผนงมมหนง จะเปนตอนทพระเจาชมพบด ฟนยอดพระมหาปราสาทของพระเจาพมพสาร และ สวนซายของผนงจะเปนตอนทพระเจาพมพสารเสดจไปเฝาสมเดจพระบรมศาสดา

ภาพจตรกรรมในผนงดานซายน แสดงภาพสมเดจพระบรมศาสดา ประทบอยในพระมลคนธกฎ ณ เวฬวนมหาวหาร มพระสาวกเฝาอยสองขาง ดานลางมพระเจาพมพสาร เฝาสกการะพรอมดวยพระราชวงศ เสนาอ ามาตย ขาราชบรพาร ตามเสดจ เพอทลถามถงเหตการณทเกดขน

101

และขอพระพทธวนจฉย จะเชอมตอเหตการณกบผนงทดานขวา สงเกตไดจากภาพก าแพงพระราชวงของพระเจาพมพสารและปอมปราการ ท าใหทราบไดวาวดเวฬวนนต งอยนอกเขตพระราชฐาน ชานพระมหานครราชคฤห นอกจากนชางเขยนกสอถงภาพของความรมรนของตนไม และมศาลาพกรอนระหวางเดนทาง อยดานลางของภาพ เปนการสอถงวถชวตของผคนในสมยตนกรงรตนโกสนทรสอดแทรกเขาไปภายในจตรกรรม รวมทงสถาปตยกรรมตาง ๆ ของวดวาอารามในสมยตนกรงรตนโกสนทรกถกถายทอดมาในภาพของพระมลคนธกฎของพระพทธเจา แมเครองทรง ภษาอาภรณตาง ๆ กเปนพระราชนยมและสมยนยมในยคตนกรงรตนโกสนทรเชนเดยวกน

เรองของพระเจาชมพบดกบพระพทธเจาน ไมปรากฏในคมภรอนใด นอกจากคมภรชมพบดสตรซงนบถอกนวาเปนพระสตรนอกพระไตรปฎก และมอทธพลอยางยงตอการสรางพระพทธรปทรงเครอง และการวาดภาพจตรกรรมแทรกเขาเปนตอนหนงในเรองราวของพระพทธประวต โดยเฉพาะในสงคมไทยทเชอถอกนวาเปนตนต านานของการสรางพระพทธรปทรงเครอง จงเปนทมาของการเรยกพระพทธรปทรงเครองนวา ปางโปรดพระเจาชมพบด การเขยนภาพจตรกรรมเรองพระเจาชมพบดเขาไปในหมของจตรกรรมภาพพระพทธประวตภายในพระทนงพทไธสวรรยน กมจดมงหมายทจะแสดงความส าคญของความเชอในสงคมไทยทปรากฏมาตงแตครงสมยกรงศรอยธยา ซงมการกลาวอยางชดเจนในจดหมายเหตครงกรงศรอยธยาเปนราชธานเรองหนง เมอราชทตลงกาพาพระสงฆไทย ทไปใหอปสมบทตงศาสนะวงศในลงกาทวปกลบมาสงเมอปกน พทธศกราช 2298 เวลาเมอทตลงกาพกอยในกรงศรอยธยานน สมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ โปรดใหพาไปชมพระอารามหลวง ในครงนนทตลงกาไปเหนพระพทธรปทรงเครองทในวดพระศรสรรเพชญจงสอบถามเจาพนกงานผพาไป วาเหตไฉนทในเมองไทยจงสรางพระพทธปฎมากร ทรงเครองอยางเทวรป ทในลงกาทวปหาเคยมพระพทธรปเชนวานไมความททตลงกากลาวทราบถงพระกรรณสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศจงรบสงใหเสนาบดชแจงไปในศภอกษรซงมถงเสนาบดลงกาวา

“ทตทง 3 นายไดเหนพระพทธรปสวรรณมยอนทรงมงกฎแลเครองตนประดบดวย

เนาวรตน ประดษฐานอยในพระมณฑปพรอมดวยมหรรคภณฑอนเปนของมคามาก คอ มณมกดาแลไพฑรยเปนตน ทงไดเหนพระพทธรป (ทรงเครอง) พระองคอนอนขจตรงามลวนสรางดวยทองแลเงน หากมใจสงสยวา พระพทธรปทรงเครองประดบอยางน (เหมอนเทวะรป) ทในลงกาทวปไมมเลย (ดงน) อนพระพทธรปทรงเครองประดบอยางนอยา (ใหชาวลงกา) พากนกลาววาเหมอนเทวะรปพระเจาราชาธราชผอดม (ของเรา) นน หาทรงประพฤตพระราชกจ ซงเปนพระราชกศลอยางยวดยงใหผดครองพระพทธวจนะไม

102

พระพทธรปททรงพระมหามงกฎอยางน ไดมปรากฏในชมพบดวตถ (เรองทาวมหาชมพ) เหตนนราชบรษผไดเลาเรยนนทานทราบชดเจน จงบอกเลามาอยางนโดยแทจรง” “เราไดสง (หนงสอ) ชมพบดวตถมาใหทานอรรคมหาเสนาบดลงกา เพอจะไดสงสอนพวกพราหมณในลงกาทวปแลวขอใหทลเรอง (ชมพบดวตถ) นแกพระเจาอดมมหาราชแหงลงกาทวปดวย เมอเราจะสง (หนงสอ) วตถเรองชมพบดนมา กไดถวายพระสงฆวรนายกอดม ใหพจารณาดวยแลว เพอจะแกวมตของพราหมณทงหลาย” “ขอใหพระเจากรงลงกาทรงสรางพระพทธรปทรงเครองเนาวรตนลวนเหมอนอยางทสรางในกรงเทพมหานครนเถดพระราชกศลจะไดเจรญวฒนาในกรงศรวฒนบรตลอดแวนแควนลงกาทวป”83

ความนยมนมสบตอมาจนถงกรงรตนโกสนทร ดงปรากฏการสรางพระพทธรปทรงเครองมากมายทงในพระบรมมหาราชวงและในหลายอาราม การทชางเขยนวาดภาพจตรกรรมตอนพระเจาชมพบดกบพระพทธเจาผนวกไวกบจตรกรรมพทธประวตนน กเพอย าความส าคญของเรองราววาเปนตอนหนงในพระพทธประวต และแสดงเหตผลของความนยมสรางพระพทธรปทรงเครองอนเปนทแพรหลายอยางมากในสมยนน ท งยงเปนการแสดงพระราชนยมส าคญในรชสมยของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 (2367 – 2394) ดวยพระราชจรยวตรททรงบ าเพญ ท าใหผคนทวไปเขาใจวาทรงผปรารถนาพระโพธญาณ ทรงบ าเพญพระบารมเยยงอยางพระโพธสตว โดยถอแนวพระเวสสนดรเปนหลก ดงนนจงทรงเคารพรก พระภกษ สามเณร และทรงมพระราชศรทธาในพระพทธศาสนาเปนพเศษ แมจะทรงอบตมาเปนพระมหากษตรยกทรงแสดงพระองคเปนธรรมราชา เฉกเชนพระเจาจกรพรรดราช การเขยนจตรกรรมเกยวกบเรองพระเจาชมพบดนจงเปนการย าคณคาของสงคมในหลายประการดงกลาว ความนยมเรองชมพบดสตรน มอทธพลอยางมากในยคตนกรงรตนโกสนทร ดงภาพจตรกรรมทปรากฏ ในพทธสถานตาง ๆ ดงน

83สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ (ผเรยบเรยง) , เรองประดษฐานพระสงฆสยามวงศในลงกาทวป (กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา. 2503), 249-250.

103

(1) พระวหารวดไพชยนตพลเสพยราชวรวหาร ปรากฏภาพตอนทพระพทธเจาทรงจ าแลงพระวรกายเปนพระเจาจกรพรรด มภาพเมองอนวจตรอลงการ ปรากฏบรเวณผนงสกดตรงขามพระพทธปฏมาประธาน ลกษณะเชนน คลายกบภาพจตรกรรมในผนงท 3 ของพระทนงพทไธสวรรย แตเนองจาก เนอทผนงสกดของพระวหารวดไพชยนตมเนอทกวางมากกวา จตรกร จงสามารถวาดภาพเหตการณของเรองไดอยางละเอยดถถวน นบตงแตมาฆสามเณร แสดงอานภาพฉดชางพระทนงของพระเจาชมพบดใหลมลง จนถงตอนทพระเจาชมพบดเขาเฝาพระเจาจกรพรรด

ภาพท 58 ภาพจตรกรรมสมวดปารวก ทมา : ภาพวดปาฮวก (วดปารวก) หลวงพระบาง สปป.ลาว, เขาถงเมอ 10 มนาคม 2562, เขาถงจากhttp://www.orientalarchitecture.com/sid/450/laos/luang-prabang/wat-pa-huak

ภาพท 57 ภาพจตรกรรมพระวหารวดไพชยนต ทมา : วดไพชยนตพลเสพย WatPhaichayontPolasep, SamutPrakan, เขาถงเมอ 10 มนาคม 2562, เขาถงจากhttps://www.bloggang.com/mainblog.php?id=muralssay&month=10-09-2016&group=9&gblog=27. ฯ

104

(2) สมวดปาฮวก (ปารวก) เมองหลวงพระบาง ประเทศลาว สนนษฐานวาสรางรวมสมยกบสมยรตนโกสนทรตอนตน จงรบอทธพลของคมภรชมพบด ท าใหปรากฏภาพจตรกรรมเรองชมพบดสตร ไวบรเวณผนงสกดดานหนาพระประธาน ดวยเนอททกวางของผนง จตรกรจงสามารถวาดภาพเหตการณตาง ๆ ไดอยางคบถวนเชนเดยวกบผนงพระวหารวดไพชยนตฯ

(3) พระอโบสถ วดนางนองวรวหาร และ พระวหารหลวง วดมหาธาต จงหวดเพชรบร ทงสองแหงน มพระประธานเปนพระพทธรปทรงเครองเหมอนกน จงมใชเรองแปลกทจะมการวาดจตรกรรมเรองมหาชมพบดไวในพทธสถานทงสองแหง แตทพระอโบสถวดนางนองวรวหารนน ดวยพระราชด ารในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว โปรดใหวาดเรองมหาชมพบดไวในพระอโบสถเปนหลก จตรกรจงสามารถเลาเหตการณตามคมภรไดอยางละเอยดถถวนทสด สวนทพระวหารหลวงวดมหาธาต เพชรบรนน เนองจากจตรกรรมสวนใหญจะเปนภาพเทพชมนม การเขยนเรองมหาชมพบด จงถกเขยนอยทผนงสกดเบองหลงพระประธาน ท าใหมเนอทมาก การเขยนภาพจงเขยนล าดบเหตการณตงแตตอนท มาฆสามเณรน าพระเจาชมพบดเขาสเมองจนถงเขาเฝาพระเจาจกรพรรด แตกระนนสาระส าคญของภาพทแสดงถงวฒนธรรมประเพณราชส านกในการรบราชทต กมกจะปรากฏในทกภาพทกลาวมา อนงจากทไดศกษาจตรกรรม ของเรองชมพบดทปรากฏตามพทธสถานตาง ๆ กบทพระทนงพทไธสวรรยนนจะพบวา ฉากส าคญทจตรกรสามารถสอใหผชมเขาใจและเขาถงเนอเรองตามคมภรชมพบดสตร กคอตอนทพระเจาชมพบด เขาเฝาพระเจาจกรพรรด โดยมภาพเมองอนวจตรอลงการ ซงภาพในตอนนจะปรากฏอยในทกททมการเขยนภาพในเรองดงกลาวทงนจะมากหรอนอย กขนอยกบขอจ ากดดานพนทเปนส าคญ

ภาพท 59 ภาพจตรกรรมพระวหารหลวง วดมหาธาต จงหวดเพชรบร ทมา : มหาธาตแหงเมองเพชร… วดมหาธาตวรวหาร เมองเพชร, เขาถงเมอ 10 มนาคม 2562, เขาถงจาก https://www.thetrippacker.com/th/review/n/8084

105

2.4 ฉากระงบววาทพระญาต

เนอความตอนน ปรากฏในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรม

พระปรมานชตชโนรส อครสาวกนพพานปรวรรต ปรจเฉทท 25 มถอยค าปรากฏดงน “วสสาทค ารบ 15 พระองคเสดจไปประทบ ณ นโครธาราม รมฝงแมน าโรหณนทใกลกรงกบลพสด สงเคราะหหามหมพระประยรญาตอนจะท ายทธววาทแกกนใหระงบ” สวนตนของปรจเฉทท 25 น สรปพระพทธกจนบแตพระพทธเจาตรสร วาในพรรษาแรกทรงปฏบตเรองใด ณ ทแหงใด จงเลาถงการระงบววาทพระญาตเปนถอยค าสนๆขางตน สงเขปของเนอความตอนน สรปจากคมภรอรรถกถา ขททกนกาย คาถาธรรมบท สขวรรคท 15 ไดวา แมน าโรหณนนไหลผานเมองของทงเจาศากยะและเมองของเจาโกลยะ ซงไดสรางท านบรวมกนแบงน าออกเปนตอนบนตอนลาง เพอประโยชนในการท าเกษตร ตอมาถงเดอน 7 น าในแมน ามนอย แบงกนใชไมสามารถจดการเกษตรใหเกดพชผลได ใชแตเมองใดเมองหนงจงพอ เมอเจรจาความกนไมลงตวจงเกดทะเลาะท ารายกนขนในระดบชาวบาน ซงพดจาดาทอเสยดสชาตตระกลพฤตกรรมเจานายของอกฝาย ความขดแยงจงขยายวงไปสขนนาง สพระราชวงศของทงสองเมองเตรยมทพจะยกมารบกน ในวนนนพระพทธเจาตรวจดสตวโลกในเวลาใกลรง ทอดพระเนตรเหนหมพระญาตแลว จงเสดจไปแตพระองคเดยวเทานน ทรงแสดงฤทธประทบนงในอากาศ กลางแมน าโรหณ ทรงตรสสอบสวนวาทะเลาะกนดวยเรองอนใด จงถามสบสาวราวเรองกนตามล าดบลงไปจนถงชาวบาน ไดทราบวาทะเลาะกนดวยเรองน า ประทานพระโอวาทวา น าเปนของมราคานอย

ภาพท 60 ภาพฉากระงบววาทพระญาต พระทนงพทไธสวรรย

106

พระราชวงศทงหลายประเมนคามได ถาพระราชวงศตางตองมาบาดเจบสนพระชนมในสนามรบดวยเหตแหงเรองน า หากพระพทธเจาไมมาหามในวนน แมน าคอเลอดจกไหลนอง จตรกรรมฉากน ปรากฏอยบนผนงล าดบท 16 ซงอยขางพระทวารกลาง ทางทศตะวนออกของพระทนง สนนษฐานวา เขยนถงตอนนแตเพยงเรองเดยวทงผนง ฉากระงบววาทพระญาตดานบนสดทางซกซาย เขยนรปพระพทธเจาประทบนงบนพทธบลลงก ในทามกลางพระสาวก มตนไม และภเขา เปนฉากประกอบอยดานหลง ตอนบนทางซกขวา เขยนรปพนททงสเขยว มพระพทธเจาประทบอยกลางทง ในพระอรยาบถทรงปลอยพระหตถลงขางหนง และอกขางหนงยกพระหตถขนเสมอพระอระ ดานขางเปนรปเจานายทรงเครองและมงกฎอยางกษตรยขางละสามพระองค ประทบราบพนมมอเฝาพระพทธเจา ถดออกไปเปนทพของแตละฝายถออาวธนงเฝาอย ถดออกไปทางดานบนทางขวาของทงน เขยนรปแมน าโรหณไหลผาน ดานลางของทงเขยนซอนเหตการณทก าลงพลของสองฝายก าลงจะเขารบกน ตอนกลางลงมาถงตอนลางของผนงเขยนรปปราสาทยอดเปนประธานของพระนครและเขยนอาคารอนตลอดจนก าแพงวงชนนอกชนใน มประตวงหลายซม อยางวจตรซบซอนกวาผนงอน ดานหนาของปราสาทยอดเปนมขเดจ เขยนรปเจานายหรอกษตรยทรงเครองอยางกษตรยสวมมงกฎเสดจออกอยดานหนามขดงกลาว ดานลางมรปขนนางก าลงเฝาทลอย ทก าแพงฝงขวา เขยนรปทหารแตงกายอยางนายทหารสวมหมวกขมายกทพออกจากประต สวนลางสดของผนงนอกก าแพงอกสวน เขยนรปเจานายทรงเครองอยางกษตรยประทบนงบนหลงชางศกยกทพออกมา

107

2.5 ฉากทรมานพระยาชางนาฬาคร

เนอความตอนน ปรากฏในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส สกยบรรพชาปรวรรต ปรจเฉทท 19 มความสงเขปวา84 เมอพระพทธเจาเสดจกลบพระนครกบลพสดเพอโปรดพระพทธบดานน เจาชายศากยวงศหลายพระองคไดเกดศรทธาขอบวช รวมถงพระเทวทตดวย แตบวชแลวเจาชายพระองคอนทรงเจรญในธรรมตางๆกน พระเทวทตนนเปนเพยงแตมฤทธของปถชนขน และไมเปนทเคารพนบถอเทาใดนก กหาวธไปแสดงฤทธโนมนาวใหเจาชายอชาตศตรแหงราชคฤหมานบถออปฐฐากตน แลวคดอบายเกลยกลอมวา ใหเจาชายอชาต ศตรปลงพระชนมพระเจาพมพสาร สวนพระเทวทตจะปลงพระชนมพระพทธเจา ตางองคกจะไดครอบครองสถานะกษตรยและศาสดาตอไป

แตนนพระเทวทตกกระท าโดยวธตางๆ ทจะมงรายตอพระชนมชพของพระพทธเจา มคราวหนงคบคดกนกบพระเจาอชาตศตรใหปลอยชางชอนาฬาครออกขวางทางในขณะพระพทธเจาทรงบณฑบาต หวงจะใหชางท ารายพระพทธเจา แตพระพทธเจาทรงปราบชางนนใหเชองยอมสยบกาย

84สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, พระปฐมสมโพธ (กรงเทพฯ: สหธรรมก จ ากด, 2558), 204.

ภาพท 61 ภาพฉากทรมานพระยาชางนาฬาคร พระทนงพทไธสวรรย

108

ลงได ในขณะทมหาชนเหนชางและก าลงตนวตกกนอยนน พระอานนทไดมจตกตญญคดสละชพถวายพระพทธเจา ดวยการออกยนขวางมใหชางเขาถงพระพทธเจาได วนนนแหงทพระเวฬวน พทธบรษทไดกลาวชนชมพระอานนทเปนอนมาพระพทธเจาจงไดแสดงพระธรรมเทศนา ตรสสรรเสรญคณของพระอานนทวามใชเฉพาะในชาตน แมในชาตอนๆ พระอานนทกเปนผมกตญญยอดยง จตรกรรมฉากน ปรากฏอยบนผนงล าดบท 20 ซงอยเยองมาทางดานหนาของพระทนงทางทศตะวนออก ผนงล าดบท 20 นเขยนฉากเปน 3 ตอน (หรออาจแบงเปนสตอนกได) คอดานบนซกซาย เขยนฉากพทธชยมงคล ตอนนางจญจมาณวกา ดานบนซกขวา เขยนฉากพทธชยมงคล ตอนทรงปราบองคลมาล ตอนลางซกขวา เขยนฉากพระเทวทตท าอบายรวมกบพระเจาอชาตศตร และตอนลางซกซาย เขยนฉากพทธชยมงคล ตอนทรงทรมานชางนาฬาคร ฉากทรมานพระยาชางนาฬาครน หากกลาวรวมฉากทเขยนอยตอนลางซกซาย ซงสนนษฐานวาสมมตใหเปนเหตการณในพระนครราชคฤห เขยนเปนปราสาทยอด บนบลลงกกลางเขยนรปพระเทวทตเปนพระสงฆโกนศรษะ หมผายอมฝาด มอขางหนงถอพดขนนกสเขยว มออกขางยกขนชนวไปทศทางทเขยนภาพอกฉาก บนบลลงกรอง จตรกรรมเลอนไปบาง สนนษฐานวาเขยนภาพพระเจาอชาตศตร อกขางเขยนรปพระสนมเทวนงเฝาอย ลานกวางหนาปราสาท เขยนรปเจาพนกงานนงเฝาอยกลมหนง มคนหนงถอพดโบกถวายอยงานพด และเขยนรปขนนางอกกลมหนงนงเฝาอย บางคนสวมลอมพอก และคนฉากทางตอนขวานออกจากตอนซายดวยก าแพง ซงอาจสมมตใหเปนก าแพงพระราชวง สวนฉากทรมานพระยาชางนาฬาครโดยตรงนน เขยนอยตอนลางซกซายของผนง เขยนรปพระพทธเจา เขยนพระวรกายดวยสทอง มเปลวเพลงบนพระเกศา และมพระรศมรอบพระเศยร ใตพระบาทเขยนรปบวหงายบวคว ารองรบอย ในพระอรยาบถก าลงเสดจมาตามทาง แตทรงเหลยวพระองคไปปฏสนถารกบพระอานนทซงประคองอญชลทลอย พระอานนทเขยนเปนรปพระสงฆโกนศรษะธรรมดา ใกลๆ กนนนเขยนรปพระอานนทอกรปยนอยดานหนาของพระพทธเจา ก าลงยกมอลบศรษะชาง และเขยนรปชางนาฬาครเปนชางสด า มงายาวสขาว ก าลงท าอรยาบถยอสองเทาหนาคอมตวลง บรเวณโดยรอบเขยนเปนรปประชาชนนงผาโจงกระเบนกลมหนงในอรยาบถก าลงหวาดกลววงหน ดานบนเขยนรปพระสาวกจ านวนหนงแอบอยหลงพระพทธเจา (หรออาจเขยนเปนกรยาแอบจากชองประต) แตเยยมหนาออกมาแอบดเหตการณ ดานบนของภาพเขยนรปก าแพงสขาว และซมประตสเทาเขม ก าแพง ซมประต และตนไมทประดบ ใชเปนเสนคนฉากออกจากจตรกรรมตอนบน โดยรอบ เขยนรปอาคารขนาดเลก ทงทเปนกออฐถอปน และทเปนเรอนไทย

109

2.6 ฉากโปรดองคลมาล

จตรกรรมฉากนปรากฏอยบนผนงล าดบท 20 เนอหาของฉากตรงกบองคลมาลสตร พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก ทางมมบนทางดานขวาของฉากปรากฏภาพพระพทธเจาก าลงเหลยวพระพกตรมามองบรษทถอดาบ โดยทไหลของบรษนนคลองนวหวแมมอทรอยเปนสรอยไว ซงกคอ อหงสกะ หรอมชอเรยกวา องคลมาล เปนบตรของพราหมณผเปนปโรหตของพระเจาปเสนทโกศล ในนครสาวตถ มารดาชอวา นางมนตานพราหมณ เมอทานคลอดจากครรภมารดา ฝายปโรหตาจารยผเปนบดา จงออกจากเรอนเลงแลดฤกษบน ดวยวาบตรนนจะเกดเปนโจร ครนรงเชาจงเขาไปสทเฝา กราบทลเนอความนนใหพระเจาปเสนทโกศลทรงทราบ และในทสดไดกราบทลใหพระองคประหารชวตเดกเสย แตพระเจาปเสนทโกศลหาทรงท าไม ทรงรบสงใหบ ารงเลยงรกษาไว ปโรหตาจารยกอภบาลบ ารงรกษากมารนนไว และใหนามวา "อหงสกกมาร" แปลวา กมารผไมเบยดเบยน

เมออหงสกกมารเจรญวยแลว มารดาบดาจงสงไปสพระนครตกกสลา เพอจะใหศกษาเลาเรยนวชา และศลปศาสตร อตสาหกระท าวตรปรนนบตอาจารยเปนอนด และมปญญาเลาเรยนไดวองไว แมจะเลาเรยนศลปศาสตรวชาการใดๆ กรจบสนทกประการ เชยวชาญยงกวาศษยทงปวง จงเปนทโปรดปรานของอาจารยทศาปาโมกข ฝายศษยอน ๆ อนเปนเพอนเลาเรยนดวยกนนน กบงเกดความรษยา จงปรกษากนเพอหาอบายท าลายเจาอหงสกกมารเสย เมอเปนทตกลงกนแลวไดไปยยงอาจารยถงสองครงสามครง ในทสดอาจารยกปลงใจเชอ คดหาอบายทจะก าจดอหงสกกมาร เมอ

ภาพท 62 ภาพฉากโปรดองคลมาล พระทนงพทไธสวรรย

110

เหนอบายเปนทแยบคายแลว จงพดกบอหงสกกมารวา "ดกอนมาณพ เจาจงไปฆาคนแลวตดเอานวมาใหไดพนนวแลวจงน ามา เราจะประกอบศลปศาสตรอนชอวา วษณมนตใหแกเธอ"

ในขนตน อหงสกกมารมความรงเกยจ ไมพอใจ เพราะตนเกดในตระกลพราหมณ ไมควรเบยดเบยนฆาสตว เปนการผดประเพณวงศตระกลมารดาบดา แตดวยอาศยความอยากส าเรจศลปศาสตรอนมชอวา วษณมนต จงไดฝนใจท าเรมจบอาวธ ผกพนใหมนกบตวแลว กลาอาจารยเขาสราวปา เทยวพฆาตฆามนษยอนเดนไปมาในสถานทนนๆ ครนฆาแลวมไดก าหนดนบเปนจ านวนไว กบงเกดลบเลอนสงสย ตงแตนนมาเมอฆาคนตายแลวกตดเอานวรอยเปนพวงไวดจพวงมาลานบได 999 นว เพราะเหตนนจงมนามปรากฏวา "องคลมาลโจร" แปลวา โจรผมนวมอเปนพวงมาลา

ขาวคราวเรองนกระบอกระฉอนไปตามนคมชนบทตางๆ มหาชนมความสะดงตกใจกลวจงพรอมกนไปเฝาพระเจาปเสนทโกศล เพอกราบทลใหพระองคก าจดเสย เมอพระองคทรงทราบแลวจงสงใหตระเตรยมก าลงพล เพอจะไปจบองคลมาลโจรฆาเสย ปโรหตาจารยผเปนบดาทราบวา อนตรายจะมแกบตร จงปรกษากบนางพราหมณ ใหนางพราหมณรบออกไปกอนเพอบอกเหตนนใหบตรทราบ

ในกาลครงนน สมเดจพระบรมศาสดาทรงเหนอปนสยแหงพระอรหตตผลขององคลมาลโจรวา ถาพระองคไมทรงเปนพระภาระกจะกระท ามาตฆาต เสย จกเปนเหตเสอมจากมรรคผล จงรบเสดจไปแตเชาตร เมอพบเขาแลว องคลมาลโจรกตรงเขาไลทนท หมายจะพฆาตฆาเอานวพระหตถ แมไลเทาไรกไมทนจนเกดกายเหนอยเมอยลาจงรองตะโกนใหพระบรมศาสดาหยดพระองคจงตรสบอกวาพระองคไดหยดแลว แตเขากยงไลตามไมทนจงหาวาพระองคตรสสมสาวาทพระองคกตรสบอกวาเราหยดจากการท าอกศลอนใหผลเปนทกขมานานแลว สวนทานยงไมหยด พระสรเสยงนนท าใหองคลมาลโจรรสกส านก โทษของตน จงเปลองเครองศสตราวธ และมาลยนวมอออกจากกายทงไวในซอกภเขา แลวเขาไปเฝาทลขอบรรพชาอปสมบท พระองคกทรงอนญาตใหอปสมบท ดวยวธเอหภกขอปสมปทา แลวทรงน าเขาไปในพระเชตวนมหาวหาร85

จตรกรรมฉากนปรากฏภาพองคลมาลวาดเปนภาพบคคล ระบายสเนอดวยสน าตาลออนซงถอเปนสส าหรบภาพบคคลสามญ ถอขางขวาดาบและหอยนวมอเฉวยงบา มออกขางชไปยงพระพทธเจา ภาพพระพทธเจาระบายจวรดวยสแดง ระบายพระฉวพรรณดวยสทอง เบองพระปฤษฎางคปรากฏพระฉพพรรณรงส ประทบยนบนดอกบว ซงอาจสอถงการกาวเดนของพระพทธเจา ฉากหลงแสดงใหเหนถงเทคนคทนยมในสมยรชกาลท 4 กลาวคอ ปรากฏการระบายส

85พระไตรปฎก เลมท 13 พระสตตนตปฎก เลมท 5 มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก, 6. องคลมาลสตร พ ร ะพ ท ธ เจ า เส ด จ ไป โป ร ด อ ง ค ล ม าล โจ ร , เข า ถ ง เ ม อ วน ท 25 ก ม ภ าพ น ธ 2562, เข า ถ ง จ ากhttp://www.84000.org/tipitaka/pitaka2/v.php?B=13&A=8237&Z=8451.

111

ดวยโทนสฟา - เขยวเปนฉากหลง รวมถงปรากฏเทคนคการเขยนระยะใกล - ไกล ทางดานหนาวาดเปนตนไมทมขนาดใหญ ในขณะทภาพในระยะหลงวาดเปนวตถทมขนาดเลกลงมา ดานหลงสดคอปาและภเขาระบายดวยสทจางลงซงไปซงเปนเทคนคทใชในการแสดงภาพทอยระยะไกลทสด ทองฟาระบายดวยสฟาเขมและมการเกลยสใหออนลง นอกจากนยงเขยนภาพเมฆดวยเทคนคการเกลยสขาวเพอใหเกดรปทรงของเมฆขน ซงลวนเปนเทคนคจากอทธพลตะวนตกนนเอง เทคนคดงกลาวยงปรากฏในผนงอนๆ บนพระทนงพทไธสวรรย เชน โปรดยสกลบตร และตอนพระอนทรถวายหนซกผา เปนตน

2.7 ฉากยมกปาฏหารย

ในผนงนชางไดวาดภาพจตรกรรมไวเปนเรองราวของพระพทธประวตอยสองตอนตอเนองกน ดานขวาของผนงจะเขยนเรองยมกปาฏหารย ซงเปนตอนทปรากฏในยมกปาฏหารย ปาฏหารยปรวรรต (พระพทธเจาทรงแสดงยมกปาฏหารย) ของปฐมสมโพธกถา มเนอความวา86

86สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, พระปฐมสมโพธ (กรงเทพฯ: สหธรรมก จ ากด, 2558), 233-237.

ภาพท 63 ภาพฉากยมกปาฏหารย พระทนงพทไธสวรรย

112

“ยางเขาฤดฝนพรรษาท 7 ขณะพระพทธเจาประทบอยในพระเวฬวนมหาวหาร เศรษฐชาวกรงราช คฤหคนหนง ไดไมจนทรแดงมาจากแมน า เขาเกดความคดทจะหาพระอรหนต ถอวาผใดเหาะไดผ นนคอพระอรหนตจงใหกลงเปนไมบาตร เสรจแลวน าไปผหอยไวกบยอดไมไผทตอกนสง 60 ศอก แลวประกาศทวพระนครวา ผใดเปนพระอรหนตกใหเหาะมาทางอากาศน าบาตรไป ตวเรา บตร ภรรยา จะถงผนนเปนสมณะ

พวกครทง 6 ผถอตนเปนศาสดาเจาลทธไดขาวแลวรบแสดงตนเปนพระอรหนต แตขอไมเหาะ ไมอยากเหาะอวด เพราะบาตรไมมคานอย เศรษฐไมใหยงยนกรานตองเหาะอยางเดยว วนท 7 พระโมคคลลานะไดยนพวกนกเลงคยกนวา โลกนไมมพระอรหนตดอก จงใหพระปณโฑลภารทวาชะเหาะไปน าบาตรมา ทานไมไดเหาะไปธรรมดา แตยนเหยยบแผนดนใหญขนไปบนอากาศดวย สรางความหวาดกลววาหนจะตกใสมนษยเบองลาง ไดบาตรมาแลวเศรษฐถวายอาหารอยางดลงในบาตร ทานถอบาตรเดนกลบไปวหาร ปรากฏวามคนตดตามรองขอใหแสดงอทธปาฏหารยอก พระศาสดาทรงทราบแลวตรสใหท าลายบาตรไมจนทร และมพระบญญตหามภกษแสดงอทธปาฏหารยอก

พวกเดยรถยรขาวแลว โฆษณากนวา คณวเศษของพวกเรากม แตเราไมอยากแสดงเพยงเพราะบาตรไมใบเดยว แลวเขาใจผดวาการหามแสดงปาฏหารยนนหามศาสดาดวย จงประกาศทาแขงฤทธกบพระพทธเจา เชอวาพระองคจะไมกลาละเมดขอหาม แตพวกเขาคดผด เพราะทรงชแจงวาไมไดทรงหามตวพระองคเอง เหมอนกบพระราชาหามคนบรโภคมะมวงในอทยาน ยอมไมไดหามพระราชาเอง แลวทรงก าหนดแสดงฤทธทตนมะมวงในวนเพญอาสาฬะ ณ ใกลกรงสาวตถ พวกเดยรถยไปสรางปะร ารอ แลวใหคนชวยกนถอนท าลายตนมะมวงทง ถงวนเพญ 15 ค า เดอน 8 เสดจถงสถานทนน วนนนคนดแลสวนมะมวงของพระราชา ไดมะมวงสกผลหนงเดนผานมาพบ จงถวายแดพระพทธเจา พระอานนทคนน ามะมวงถวาย ตรสใหคนเฝาสวนเพาะเมลดลงดนทรงรดน า มะมวงเตบโตสง 50 ศอกทนท พระอนทรตรสใหเทวดาท าลายปะร า ท าลมท าฝนใสจนพวกเดยรถยหนกระเจง ศาสดาปรณกสสปะอบอายทพายแพ ถงกบกระโดดน าฆาตวตายแลวพระองคกทรงแสดงยมกปาฏหารยและตรสพระธรรมเทศนาใหชมชนใหญ 36 โยชน ไดเหน ไดยนทวกน”

เหตการณยมกปาฏหารยน ชางไดวาดภาพผคนผเปนพวกเดยรถย ก าลงท าลายตนมะมวงอยดานลาง และพวกเดยรถยกลมหนงขนไปอยบนปะร าโดยมพระอนทรเหาะลงมาท าลายปะร า เหนอขนมามภาพตนมะมวงทเกดโดยพทธาภนหาร และเหตการณทพระพทธเจาทรงแสดงยมกปาฏหารย โดยทรงนรมตพระวรกายเปนคๆ ทรงนมตจงกรมแกวอนกวางใหญเหนอยอดไมคณฑามพฤกษไพศาล งามตระการวจตร ควรแกความเปนพทธอาสนทประทบส าหรบแสดงปาฏหารย มไฟและน าพวยพงจากพระวรกายเปนประการตาง ๆ ตอจากนนกทรงนรมตพระพทธเจาขนอกพระองคหนง ม

113

พระรปพระโฉม เชนเดยวกนประองคทกประการและโปรดใหพระพทธนรมตพระองคนนแสดงพระอาการสลบกนไปกบพระองคโดยตลอด รวมพระอาการททรงแสดงกด อาการททรงถามและทรงและทรงแกกดไดปรากฏแกมหาชนทมาประชมกนอยไดเหนและไดยนกนทวถง เปนเจรญใจเจรญความเลอมใสศรทธาปสาทะเปนยงนก ในทสดกเสดจขนสดาวดงสเทวโลกเพอทรงจ าพรรษาและโปรดพระพทธมารดาตอไป

ดานบนของภาพจงปรากฏสมเดจพระบรมศาสดา เสดจประทบ ณ ธรรมสภาบนดาวดงส เทวโลก มพระพทธมารดาประทบบนพระแทนอยเบองพระพกตร พรอมพระอนทรคอยถวายการอปฏฐาก รายลอมดวยเทพยดานางฟาเขามานมสการเพอสดบพระธรรมเทศนา

2.8 ฉากทรมานพญานนโทปนนทนาคราช

จตกรรมฉากนปรากฏอยบนผนงล าดบท 21 ทางดานซายของฉากปรากฏภาพพระพทธเจาพรอมพระสาวก เสดจเทวโลก ถดลงมาดานลาง มภาพกลมนางนาคระบ า ร าฟอนและนาคบรวาร ซงก าลงปรนนบต นนโทปนนทนาคราช อาศยอยบนสวรรคชนจาตมหาราชกา มพลพรรคมาก ซงมมจฉาทฐและฤทธมาก

ภาพท 64 ภาพฉากทรมานพญานนโทปนนทนาคราช พระทนงพทไธสวรรย

114

ฝงซายของผนง ชางไดเขยนภาพจตกรรมพทธประวตตอนทพระโมคคลลานะ ทรมานพญานาคนนโทปนาค อนเปนเรองราวทปรากฏอยในนนโทปนนทสตรค าหลวง พระนพนธในเจาฟาธรรมาธเบศร วรรณคดสมยกรงศรอยธยาตอนปลาย ทรงไดเคาเรองมาจากนนโทปนนทสตร ในอรรถกถาพระสตรทฆนกาย สลขนธ ทพระมหาพทธสรเถระแตงไวเปนภาษาบาล เนอเรองเปนเรองพระโมคคลลานะทรมานพระยานนโทปนนทนาคราช มสาระส าคญวา “พระพทธเจาประทบทเชตวนมหาวหาร เศรษฐอนาถบณฑกะอาราธนาไปรบบณฑบาต พระพทธเจาทรงทราบดวยญาณวา พระยานาค ชอนนโทปนนทะ ประกอบดวยทฐ ทรงตองการจะทรมาน (ทรมานหมายความวา ท าใหเลกยดถอในความถอมนเดม) ใหอยในสมมาทฐจงโปรดใหพระโมคคลลานะเปนผทรมาน สวนพระองคและพระอรหนต 50 รป เหาะขามเศยรพระยานาคไป พระยานาคโกรธแคนมากจงไปยงเขาพระสเมรเนรมตกายใหใหญโตบดบงไปถงสวรรคชนดาวดงส แตพระโมคคลลานะกแสดงฤทธใหอศจรรยยงกวา จนในทสดพระยานาคยอมรบวาตนพายแพ พระโมคคลลานะจงน าตวไปเฝาพระพทธเจาฯ ประทานศลใหรกษา แลวจงเสดจไปรบบาตรทบานอนาถบณฑกเศรษฐ ตามททรงรบนมนตไว”

ดานลางซายของภาพ ชางไดเขยนภาพพญานาคชอนนโทปนนทะ เนรมตกายประดจเทพเจาบนสวรรค นงอยบนรตนบลลงก เสวยทพยสมบตดวยความส าราญ ครนเหนพระผมพระภาคเจากบพระสาวกจ านวนมากเหาะมา กโกรธตามประสาผมทฐมานะวา "สมณะเหลาน เหนทจะไปยงสวรรคชนดาวดงส เมอไปกตองเหาะขามหวเรา ฝ นละอองทตดเทากจะรวงหลนใสบนกระหมอมเรา เราจกไมยอมใหพวกสมณะเหลานท าเชนนอก" คดแลวกลกขนไปยงเชงเขาสเนร ปาฏหารยกายใหใหญ คดแลวกปาฏหารยกายใหใหญ เอาหางรดเขาพระสเนรซงสงประมาณ 84,000 โยชน ไวถง 7 รอบ ใชพงพานปดภพดาวดงส บนดาลใหเกดหมอกควนกลบไปทงภพท าใหมองไมเหน

เหนอขนมา แสดงภาพพระโมคคลลานะ ซงไดรบพระบรมพทธานญาตใหแสดงฤทธปราบพญานนโทปนาค โดยเนรมตเปนพญานาคทมกายใหญกวานนโทปนนทนาคราชถง 2 เทา แลวพงไปพนโอบรดพญานนโทปนนทนาคราชดวยขนด 14 รอบจนแนน ท าใหพญานนโทปนนทนาคราชไดรบความอดอดและทรมาน พญานนโทปนนทนาคราช ไดพนควนพษใสพระเถระแตพระเถระกแผพงพานพนควนพษกลบคน เปนเหตใหพญานาคราชถกพษและไดรบความเจบปวดอยางแสนสาหส พรอมกนนนกพลกกายท าทาเลอยหน เหนอขนมาจงปรากฏภาพ พระเถระไดแปลงกายเปน “พญาครฑ” ตวใหญเขาจบดวยกรงเลบทนท จนพญานนโทปนนทนาคราชตองรองขอ เมอรวาพญานาคราชส านกผดแลว พระเถระไดน าพญานนโทปนนทนาคราช ทจ าแลงแปลงกายเปนมนษยมาเขาเฝาพทธองคซงประทบรออย พระพทธองคไดแสดงธรรมเทศนาใหฟงจนพญานนโทปนนทนาคราชเลอมใส นบถอพระรตนตรย เปนทพงไปตลอดชวต

115

ดานบนสดของภาพชางไดวาดภาพเทวโลก ตามเนอความของนนโทนนทสตร วาภายหลงจากเกดเหตการณครงนแลวพระพทธเจาไดเสดจไปโปรดเทวดายงเทวโลกตอไป

เรองราวของผนงดานน แมจะผนวกสองตอนตามพระพทธประวต ซงแมจะตางเหตการณและเวลากน แตมขอสงเกตทนาสนใจ ดงน

1. เนอหาของทงสองตอนเปนเรองราวทพระพทธเจาทรงประสบชยชนะ แลวกเสดจขนสสวรรค ซงเปนเหตการณทเกดในโลกมนษยซงมฉากเปนปาคลายคลงกน และทงสองเหตการณกเสดจขนสสวรรคเหมอนกน การบรรยายเหตการณจงสามารถใชฉากเดยวกนไดอยางกลมกลน โดยมธรรมชาตและสถานทเปนตวแบง

2. เหตการณยมกปาฏหารย นบเปนตนพทธบญญตพระวนยหามภกษ แสดงฤทธ แตเหตการณตามนนโปนนทสตร เปนเหตการณททรงมพระบรมพทธานญาตใหภกษ คอพระโมคคลลานะแสดงฤทธ เพอบ าบดทกขภยทเกดขน

ผนงนจงเปนเสมอนต าราชนส าคญทจะใชเปนสอการสอนพระวนยปฎก ในศลขอดงกลาวไดเปนอยางด วาเหตใดจงทรงบญญตพระวนยขอน และเหตใดจงทรงอนญาตใหยกเวนพระวนยขอนได ชางผวาดหรอผก ากบการวาดจตรกรรมในผนงน ยอมมความรความเขาใจในหลกธรรมทางพระพทธศาสนามากพอสมควร ทจะสามารถสอความหมายในนยยะนไดอยางแยบยล

ภาพท 65 ภาพผนงท 21 ฉากพระพทธเจาเสดจโปรดพทธมารดาทสวรรคชนดาวดงส ฉากทรมานพญานนโทปนนทนาคราชและฉากยมกปาฏหารย

116

2.9 ฉากธรณสบพระเจาสปปพทธะ

ปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส และเอกสารอนๆทใชประกอบการศกษาในครงน ไมกลาวถงพระเจาสปปพทธะ พระราชบดาของพระนางพมพาเลย รวมถงตอนธรณสบดวยแมแตเลมเดยว แตเรองนปรากฏในอรรถกถา ขททกนกาย คาถาธรรมบท ปาปวรรคท 9 เลาถงพระเจาสปปพทธะศากยะ พระราชบดาของพระนางพมพาผผกพระทยแคนพระพทธเจาวาทรงท าใหพระนางพมพาเปนมาย และท าใหพระราชโอรส คอ พระเทวทตตองถกธรณสบ จงลวงเกนพระพทธเจาโดยการเสดจไปพรอมผคนเพอประทบนงเสวยเมรยขวางเสนทางบณฑบาตท าใหพระพทธเจาไมไดฉนภตตาหาร 1 วน พระพทธเจาทรงพยากรณวาหลงจากนนอก 7 วนพระองคจะถกธรณสบ จงเสดจไปประทบบนปราสาท 7 ชน ปดประตแนนหนา ชกบนไดออก ใหราชบรษถวายอารกขาหนาประตทกบาน หามมใหพระองคเสดจลงสพน เพอพสจนวาพทธพยากรณไมเปนจรง ปรากฏวาดวยแรงกรรม เมอใกลจะลวงวนท 7 มามงคลททรงรกมากเกดอาละวาดเสยงดง จงเสดจลงจากปราสาทดวยความหวงใย “โดยอบายนน ประตทพนทง 7 กเปดเองทเดยว บนไดทงหลายกตงอยในทเดม พวกคนทแขงแรง (ประจ าอย) ทชนนนๆ จบทาวเธอทพระศอแลวผลกใหมพระพกตรคะม าลงไป ขณะนนมหาปฐพแตกแยกออกคอยรบเจาสปปพทธะนนผถงทใกลเชงบนไดทภายใตปราสาทนนเอง, ทาวเธอไปบงเกดในอเวจนรกแลวแล87

87เ ร อ ง เ จ า ส ป ป พ ท ธ ศ า ก ย ะ , เ ข า ถ ง เ ม อ 1 5 ม ก ร า ค ม 2 5 6 2 , เ ข า ถ ง ไ ด จ า ก http://www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=19&p=12.

ภาพท 66 ภาพฉากธรณสบพระเจาสปปพทธะ พระทนงพทไธสวรรย

117

อยางไรกตาม ทงขอมลของพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร และขอมลในหนงสอจตรกรรมพระทนงพทไธสวรรย โดยอภวนทน อดลยพเชฏฐ ส านกพมพเมองโบราณ ซงเปนแหลงขอมลทไดรบความนยมและเชอถออยางยงระบวา ภาพทถกเขยนไวบนผนงระหวางชองหนาตาง ล าดบท 23 เปนฉากพระโมคคลลานะนพพาน และพระเจาสปปพทธะถกธรณสบ

จตรกรรมบนผนงดงกลาวแบงออกเปน 6 สวน โดยใชแนวตนไมและอาคารเปนเครองแบงฉาก รวมกบเสนสนเทาเปนบางสวน ตอนบนของผนงเขยนเรองพระโมคคลลานะนพพาน แบงเปนสามฉาก คอหมโจรลอมตพระเถระ พระเถระอธษฐานจตรวมรางไปเฝาพระพทธเจาทลขาวนพพาน โดยไดแสดงปาฏหารยแลวแสดงพระธรรมเทศนา และฉากนพพาน

ตอนลางของผนงนน แบงเปนสามฉากใหญ สวนบนเปนเรอนไม มพระพทธเจาประทบเสวยภตตาหารอยพรอมหมสงฆ บนเรอนมบคคลนงอยแตงกายคลายพราหมณ นอกเรอนเปนภาพชายแตงกายคลายพราหมณนงอยบนพนประนมมอก าลงสนทนากบพระพทธเจาทเสดจมาพรอมหมสงฆ ถดลงมาเปนศาลาโถงมพระพทธเจาประทบนงเหนอดอกบวบนพนศาลา มกระบวนราชยานบรรทกสงของ อาจเปนหบสทอง ก าลงออกมาจากเมอง โดยฉากในเมองนนมอาคารพระทนง พระมหากษตรยก าลงเสดจลงทางอฒจนทรพระทนง มขาราชการเฝาอยดานนอกพระทนง บางคนสวมลอมพอก ฝายในเฝาอยหลงฉากบานพบ ประตเมองท าเปนซมทรงฝรงมทหารยามแตงกายแบบตะวนตกถอปนไฟยนเฝาอย ลกษณะเหลานรวมถงการเขยนตนไมดวยวธจมพกนแลวประสเปนพมใบท าใหเชอวาเปนจตรกรรมทเขยนขนชวงรชกาลท 3 เปนตนมา

ความนาสนใจขอผนงนกคอ ดานลางสดของผนงยงปรากฏจารกตวอกษรจ านวน 2 บรรทดบอกชอเรอง แมจะลบเลอนแลวแตยงพออานไดความระทอนกระแทนวา

“........อยในเมองสาเกษ ไดเหนสมเดจพระพทธเจาเสดจมา (บณ) ฑบาตร .....เอาขอพระบาท กบวาดวยฝงโจรตพระโมคลาแลวพระโมคลาไปเขานพพาณ..”

ซงท าใหผวจยเกดขอสงสยวาขอมลทแจงวาผนงท 23 เขยนจตรกรรมเรองพระโมคคลลานะ นพพาน และพระเจาสปปพทธะถกธรณสบนน ถกตองเพยงใด และจตรกรรมสวนลางของผนงนอาจจะไมไดเขยนเรองเกยวกบพระเจาสปปพทธะถกธรณสบกเปนได

เฉพาะสวนกลางของผนงซงมเรอนไม และพราหมณนงสนทนา และไหวพระพทธเจาขณะเสดจบณฑบาตนนควรจะเลาเรองสาเกตชาดก ซงไมปรากฏเนอหาในปฐมสมโพธกถาทกฉบบ รวมถงไมปรากฏในเอกสารทใชเปนขอมลในการศกษาครงนเลย แตปรากฏเนอหาในอรรถกถา

118

สาเกตชาดก88 เลาถงเหตการณเมอพระพทธเจาและพระสาวกเสดจเขาไปบณฑบาตในเมองสาเกต พราหมณผหนงกมลงกอดพระบาทแลวเรยกพระพทธเจาวาบตร เชญเสดจไปรบภตตาหารทเรอน ภรรยาของพราหมณกดใจจนรองไหแทบพระบาทพระพทธเจา เรยกบตรธดาของตนมาเฝา ใหเรยกพระพทธเจาวาพชาย เมอเสวยภตตาหารแลวทรงแสดงโปรดพราหมณและภรรยากบรรลธรรมเปนพระอนาคาม เมอภกษทลถามเหตทพราหมณทงคเรยกพระพทธเจาวาบตร ทรงเลาวา “ดกอนภกษทงหลาย พราหมณน ในอดตกาลไดเปนบดาของเราตลอด 500 ชาต เปนอาของเรา 500 ชาต เปนปของเรา 500 ชาต ตดตอกนไมขาดสาย. แมนางพราหมณนเลากไดเปนมารดาของเรา 500 ชาต เปนนา 500 ชาต เปนยา 500 ชาต ตดตอกนไมขาดสายเลยดจกน เราเจรญแลวในมอของพราหมณ 1500 ชาต จ าเรญแลวในมอของนางพราหมณ 1500 ชาตอยางน เปนอนทรงตรสถงชาตในอดต 3000 ชาต”

ครนตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจาแลว จงตรสพระคาถาน ความวา “ใจจดจออยในผใด แมจตเลอมใสในผใด บคคลพงคนเคยสนทสนม แมในผนน

ทงๆ ทไมเคยเหนกนมากอน ดงน.”89 สวนลางสดของผนงทเปนภาพนครแหงหนงนน ไมมสงใดทจะสามารถสงเกตชชดลงไป

ไดวาชางตองการจะเขยนจตรกรรมฉากใดกนแน จะเปนพระราชวงของเมองสาเกตตามทปรากฏเรองราวอยสวนกลางของผนง ดวยมพนทตอเนองกนกเปนได แตอาจเปนเพราะภาพกษตรยทประทบอยระหวางอฒจรรย และรปพนกงานชายสองคนทมอบเฝาอยบนพนพรอมอาวธหางจากพระมหากษตรยไมมาก จงท าใหมผตความวาหมายถงเหตการณทพระเจาสปปพทธะเสดจลงมาจากปราสาทแลวถกธรณสบ แตนาสงสยวาเหตใดไมเขยนรปมาอาละวาด ซงเปนชนวนส าคญทท าใหพระเจาสปปพทธะเสดจลงจากปราสาท นอกจากนกระบวนพระราชยานทบรรทกวตถคลายหบทแหออกจากพระนคร และพระพทธเจาทประทบในศาลากยงไมสามารถระบไดวาเปนภาพจากฉากใด ตอนใดกนแน แตฉากเหลานไมปรากฏท งในสาเกตชาดก และเรองของพระเจาสปปพทธะแนนอน รวมถงเกดค าถามทนาสนใจวาเหตใดไมมการเขยนชอตอนพระเจาสปปพทธะถกธรณสบไวในจารกดานลางของภาพนอกดวยจงเชอวาไมนาจะใชฉากพระเจาสปปพทธะถกธรณสบ แตยงไมสามารถระบวาเปนเหตการณใดกนแน

88อรรถกถา สาเกตชาดก วาดวย วางใจคนทชอบใจ , เขาถงเมอ 15 มกราคม 2562 , เขาถงไดจาก

www.84000.org/tipitaka/atita100/jataka.php?i=270068. 89เรองเดยวกน.

119

2.10 ฉากทรมานอาฬวกะยกษ

เนอหาตอนนปรากฏอยในสวนตนของอครสาวกนพพานปรวรรต ปรจเฉทท 25 ในปฐมสมโพธกถาฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ซงเปนสวนททรงประมวลล าดบเหตการณในชวงตางๆในพระชนมชพของพระพทธเจาไวสนๆ ใจความวา “วสสาทค ารบ 16 พระองคเสดจไปทรงทรมานอาฬวกยกษใกลเมองอาฬวนคร ยงสตวทง 8 หมน 4 พนใหดมน าอมฤตวาร กลาวคอมรรคผลพระอมตมหานพพาน”90 รายละเอยดของเรองนปรากฏในอาฬวกสตรอรรถกถา ขททกนกาย สตตนบาต อรควรรค91 จตรกรรมฉากนเขยนอยบนผนงท 24 รวมกบฉากพระสารบตรนพพานโดยใชเสนสนเทาและแนวตนไมเปนเครองแบงฉาก สวนลางของผนงเขยนเปนภาพปราสาทในอาฬวนคร ซงเขยนเปนปราสาทยอดปรางคสามยอดอยางงดงาม พระเจาอาฬวกะประทบอยในปราสาทพรอมดวยพระมเหส และพระสนม เจานายฝายใน ก าลงแสดงทาทเศราโศก อกดานของปราสาทเขยนเปนพระเจาอาฬวกะประทบอยทพระทวารก าลงทรงสงพระอาฬวกกมาร พระราชโอรสของพระองคลงจากอฒจรรยปราสาทเพอเสดจไปเปนอาหารใหอาฬวกยกษทนครยกษภายใตรมไทรไมไกลจากเมอง ตาม

90สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส , ปฐมสมโพธกถา (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2539), 217.

91อ ร ร ถ ก ถ า อ า ฬ ว ก ส ต ร , เ ข า ถ ง เ ม อ 1 5 ม ก ร า ค ม 2 5 6 2 , เ ข า ถ ง ไ ด จ า กwww.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=310.

ภาพท 67 ฉากทรมานอาฬวกะยกษ พระทนงพทไธสวรรย

120

ค าสญญาททรงใหไวกบอาฬวกยกษ เพอใหจบพระองคกนเปนอาหาร ขาราชการ เจาพนกงานทรวมอยในฉากนตางแสดงทาทเศราโศก

เหนอขนไปจากฉากน เปนภาพแนวปา มหมไมทเขยนดวยวธปาดพกนเปนพมใบ สลบกบโขดเขา ระบายสเทา มการใชสออนแกไลโทน มพระอาฬวกมารประทบบนหลงของมหาดเลกคนหนง มหาดเลกอกคนหนงถอพานพมสแดงไวในมอ การเขยนภาพบคคลยงเขยนแบบประเพณ ไมมการแรเงา เหนอสดของผนงดานนเขยนเปนภาพพระพทธเจาประทบในปราสาทของอาฬวกยกษใตตนไทร ปดทองทพระวรกาย จวรสแดง ขวามอของพระพทธเจามอาฬวกยกษกายสเขยว สวมเครองประดบทศรษะสทองอาจะเปนทสสาวธ คอผนผาทมอานภาพมาก ดานซายของพระพทธเจามยกษอกสองตน อาจเปนบรวารของอาฬวกยกษหรออาจเปนสาตาครยกษ และเหมวตยกษ ซงน าขาววาพระพทธเจาเสดจเขาไปประทบอยในปราสาทโดยพลการมาแจงแกอาฬวกยกษ ท าใหเกดความโกรธอยางยง รบรดมาหมายท ารายพระพทธเจาดวยทสสาวธ ซงไมประสบความส าเรจ นอกปราสาทมเทวดา และผคนก าลงนงฟงพระธรรมเทศนาทแสดงโปรดอาฬวกยกษ

นอกก าแพงปราสาท เขยนเปนพระพทธเจาประทบยน ตรงตามเนอเรองทวา เมออาฬวกยกษใชทสสาวธท าอนตรายพระพทธเจาไมได กรองขบไลพระพทธเจาใหออกจากปราสาท พระพทธเจาทรงเหนวายกษก าลงมโทสะ ถาดอดงไปกเทากบเพมก าลงแหงโทสะนน จงเสดจออกมา อาฬวกยกษเหนพระพทธองคเสดจออกมากใจออน นกชนชมวาพระพทธเจาเปนผวางาย กออกปากใหเสดจกลบเขาไปในปราสาท กเสดจกลบไปประทบในปราสาท ยกษกสงใหเสดจออกมาอก คราวนไมทรงท าตามรบสงวา ครงแรกเสดจเขามาในปราสาทโดยวสาสะ เมอเจาของทขบไลจงเสดจออกไป แตเมอเจาของสถานทเชอเชญใหเสดจกลบเขามาแลว แลวท าใหอาฬวกยกษบรรลโสดาบนยอมรบพระรตนตรย

การใชสตดกน คอแดง ด า เขยว และเทา ในการเขยนภาพเหลาน ประกอบกบความนยมปดทองสวนส าคญของฉากเปนจ านวนมาก เชน พระวรกายของพระพทธเจา เครองประดบบคคล และสถาปตยกรรม รวมถงการใชแนวอาคาร ภเขา ตนไมเปนเครองแบงฉาก เปนความนยมของยครตนโกสนทรตอนตน ตนไมนนแสดงเทคนคแบบปลายรชกาลท 3 อยางชดเจน คอความพยายามเลยนแบบพมไมในธรรมชาต กระนนการแบงพนทฉากปราสาทของอาฬวกยกษกบปราสาทของนครอาฬวกปรากฏแนวเสนสนเทาแบบทนยมชวงรชกาลท 1– 2 สะทอนใหเหนการซอมแซมจตรกรรมผนงนซงอาจเรมเขยนในรชกาลท 1– 2 แลวซอมแซมในชวงปลายรชกาลท 3 เปนตนมา

121

2.11 ฉากนางมาคนทยาผกพยาบาท

ผนงท 25 ในพระทนงพทไธสวรรยซงถกระบวาเขยนจตรกรรมเรองนางมาคนทยาผกพยาบาทพระพทธเจา และตอนพระนางยโสธรานพพานนน นาสนใจอยวาถกตองหรอไม

ผนงนถกแบงออกเปนสสวนดวยแนวอาคารและตนไม แตนาสงเกตวาแนวตนไมทแบงพนทสวนบนของผนงมหยกมมทคลายเสนสนเทา จนนาเชอวาผนงนถกซอมแซมโดยเปลยนเสนสนเทาเปนแนวตนไมในสมยหลง

เรองนางมาคนทยาน ปรากฏเปนผรายในเรองของนางสามาวด ในอรรถกถา ขททกนกาย คาถาธรรมบท อปปมาทวรรคท 292 เลาถงเหตการณในนครโกสมพ รชกาลของพระเจาอเทนสวนลางของผนงเขยนเปนปราสาทของพระเจาอเทนแหงนครโกสมพ พระองคก าลงประทบอยทมขแวดลอมดวยขาราชการ บางทานสวมลอมพอก ภายในปราสาทมสตรอยสองทาน ควรจะเปน

92อรรถกถา ขททกนกาย คาถาธรรมบท อปปมาทวรรคท 2, เขาถงเมอ 15 มกราคม 2562, เขาถงไดจาก

www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=12&p=1.

ภาพท 68 ฉากนางมาคนทยาผกพยาบาท พระทนงพทไธสวรรย

122

นางวาสลทตตาพระมเหสรอง และนางมาคนทยา พระมเหสองคท 3 ซงมจตรษยาพระนางสามาวดและผกพยาบาทพระพทธเจามาแตเดม เพราะพระพทธเจาเคยเทศนาโปรดบดามารดาของนาง ทพยายามยกนางถวายเปนชายาของพระองค วาไมเคยสนพระทยในรางกายทเตมไปดวยอจจาระปสสาวะน ซงเปนธรรมบททท าใหบดามารดาของนางบรรลธรรม

ถดมาเปนปราสาทหลงนอย ตรงกลางมสตรหลงคอมนงอย นาจะหมายถงนางขชชตรา นางทาสของพระนางสามาวด ซงเคยเฝาพระพทธเจาแลวฟงพระธรรมแลวบรรลเปนพระอรยบคคล ไดน าธรรมนนมาแสดงแกนายของตน จนนางสามาวดมศรทธาในพระพทธศาสนา ถอเอาพระรตนตรยเปนทพง จงยกฐานะ นางขชชตราประหนงเปนแมและอาจารยของพระนางกบหญงบรวารทง 500 ขนาบขางนางขชชตราเปนเหลาสตร มนางหนงแตงกายอยางนางกษตรย นาจะเปนนาง สามาวด พระอครมเหสของพระเจาอเทนตดกบปราสาทหลงนอยนมอาคารไมหลงคาจว ฝาปะกนขนาดเลกๆหลงหนง มการเจาะชองเลกๆ ทฝาหลายชองและปรากฏใบหนาของสตรมองลอดออกมา ดานนอกเปนสตรชมนมกนอยเพอตกบาตรถวายพระพทธเจาพรอมพระภกษทเสดจภกขาจาร ตรงกบเนอเรองในนางสามาวดทวา เมอพระพทธเจาเสดจมาภกขาจารในกรงเวสาลนน บรรดาสนมนางในอยากจะไดแลเหนพระพทธเจาแตไมสามารถออกจากพระราชฐานได จงพากนเจาะชองทฝาอาคารเพอมองดพระพทธเจาตามค าแนะน าของนางสามาวด ครนนางมาคนทยาทราบจงน าเรองไปกราบทลยยงพระเจาอเทนวา นางสามาวดกบนางบรวารท ง 500 เอาใจออกหางพระองคเพอฝกใฝในพระพทธเจาแตพระเจาอเทนไมทรงเชอเลย

กลางผนงปรากฏภาพซมประตเมองโกสมพ เปนซมยอดปรางค มอาคารไมฝาปะกนขนาบขางประต สอความหมายวาเปนนครทคบคง พระพทธเจาก าลงเสดจผานซมประตเขามา โดยชางปดทองทพระวรกาย มศรจกรรปเปลวครอบทพระเศยร มภกษเรยงแถวภกขาจารตามเสดจมาดานหลง แตชางเขยนโดยไมค านงถงความสมจรง พระวรกายของพระพทธเจาจงใหญเกอบเทาชองประต วธการเขยนภาพเชนนสะทอนความนยมในชวงตอนปลายกรงศรอยธยา ถงชวงตนของกรงรตนโกสนทร ราวรชกาลท 1 และ รชกาลท 2 เบองหนาพระพทธเจามผคนนงอยสตรคนหนงชมอมาทพระพทธเจา อาจหมายถงเหตการณเมอนางมาคนทยาจางพวกมจฉาทฏฐไมเคารพพระรตนตรยใหตามบรภาษพระพทธเจาขณะเสดจเขาในในนครโกสมพ

เหนอจากฉากประตเมองขนไป คนดวยเสนสนเทา ชางเขยนเปนอาคาร นาจะหมายถง โฆสตาราม พระอารามของโฆสะเศรษฐใกลกรงโกสมพ พระพทธเจาประทบขดสมาธบนดอกบว มเรอนแกวลอมพระวรกาย แวะลอมดวยพระสงฆ มศาสนกชนมาสกการะอยเบองพระพกตร นางขชชตราหลงคอมกรวมอยดวย สตรเหลานหมผาสไบลายวจตร นงผาลาย ไวผมมหาดไทยและผมปก ตนไมในโฆสตารามเขยนดวยวธตดเสนใบทละใบแบบทนยมกอนรชกาลท 3

123

เปนเรองนาสนใจททกสวนของผนงนเขยนจตรกรรมทมเนอเกยวของกบนางสามาวด แตขอมลจากพพธภณฑสถานแหงชาตพระนคร ระบวาฉากทเขยนไวสวนบนดานหนงของผนง ซงปรากฏรปหบศพปดทองทบ มผาทรงเหม ตงอยในจตกาธานทรงบษบกภายในอาคาร ดานนอกอาคารมมนษยทงชายหญงและเทวดานงประนมมออย นอกอาคารเบองบนมพระอนทรและเหลาทวยเทพ คนธรรพ วทยาธร ก าลงเหาะมาทอาคารทตงหบศพ ชางระบายพนหลงของทองฟาตอนบนดวยสด าแลวคอยๆไลลงมาเปนสแดงตอนลาง เพอขบเนนบรรยากาศลกลบศกดสทธ ซงขอมลทงของพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร และสงพมพตางๆ ระบวาเปนฉากพระนางยโสธรานพพาน93 ซงเปนเนอความทไมปรากฏในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสเลย จงท าใหเกดขอสงสยวาฉากทกลาวถงนเปนฉากพระนางยโสธรานพพานจรงหรอไม

อนงพจารณาเนอความในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสแลวจะพบวา เปนคมภรทไมใครใหความส าคญกบเรองราวของพระนางยโสธรา (พมพา) ชายาของเจาชายสทธตถะ พระมารดาของพระราหลเทาใดนก แมแตเรอการทรงผนวชเปนภกษณ ไดรบฉายานามวา พระภททากจจานาเถร ผไดรบยกยองใหเปนเอตทคคะดานดานช านาญในอภญญา 6 กไมกลาวถง จตรกรรมทเขยนอยบนผนงท 25 รวมกบเรองของนางสามาวด อครมเหสของพระเจาจงอาจจะไมไดหมายถงฉากนพพานของพระนาง แตเปนพธพระศพของนางสามาวดกเปนได โดยผอานภาพแตเดมอาจจะเขาใจวา ฉากโฆสตารามนนคอฉากทพระภททากจจานาเถรไปกราบทลลาพระพทธเจาเพอนพพาน ดวยเขยนอยตดกบฉากพธศพ แตผวจยในครงนคดวาชางคงตงใจใหเปนฉากในโฆสตาราม เมอนางขชชตราคนคอมเขาไปฟงธรรม อนเปนฉากเกยวเนองกบฉากอนๆในผนงมากกวา และฉากพธศพนกควรจะเกยวเนองกบฉากอนๆดวย

อยางไรกตาม จากเทคนคการเขยนภาพท าใหทราบวาจตรกรรมบนผนงนเขยนขนมาตงแตชวงแรกสรางพระทนงพทไธสวรรย คอในรชกาลท 1 ยงเหนรองรอยการใชเสนสนเทาแบงภาพ การเขยนสดสวนของบคคลและสถาปตยกรรมทไมเนนความสมจรง การเขยนพมใบไมโดยวธตดเสนทละใบ การใชสตดกนและปดทองค าลงบนภาพใหแพรวพราว แตมการซอมแซมแกไขในสมยตอมา โดยพบรองรอยการแกเสนสนเทาเปนแนวตนไมและโขดหนดวย

93อภวนทนอดลยพเชฏฐ, จตรกรรมพระทนงพทไธสวรรย (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2555.),132.

124

2.12 ฉากโปรดกษตรยลจฉว

บนผนงระหวางชองหนาตาง ล าดบท 26 ในพระทนงพทไธสวรรย มภาพเขยนซงขอมลจากพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร รวมทงสอความรอนๆระบวาเปนตอนพระพทธเจาเทศนาโปรดกษตรยลจฉว โดยแบงผนงออกเปน 5 สวน ดวยเสนสนเทา แนวอาคารและโขดเขา

ตอนลางของผนงช ารด บางสวนหลดรอนไป เขยนภาพอาคารมบคคลนงอยภายใน ซงควรเปนพระมหากษตรย แวดลอมดวยพระราชวงศ แยกกนเปนฝายหนา และฝายใน ดานนอกอาคารมขาราชส านกทงฝายหนาและฝายในเฝาอยเชนกนโดยมฉากบานพบกนระหวางฝายหนากบฝายในใหแยกจากดน ถดไปดานขางโดยมก าแพงสขาวกนมจตรกรรมอกฉากหนงแตวาลบเลอนเกอบหมดแลวเหลอเพยงปอมก าแพงเมองรปเดยวเทานน จงไมทราบวาเปนฉากใดเหนอขนไปจากฉากทงสองนโดยใชเสนสนเทาแบงพนทมภาพปราสาทอกหลงหนง หลงคาเจดยอดประดบดวยพรหมพกตรอยางงดงาม พระมหากษตรยพระองคหนงประทบอย แวดลอมดวยเจานายและขาราชการ ทประตเมองมเจาชายพระองคหนงก าลงกาวพระบาทออกประตไป พระหตถขวาถอดอกบว เอยวพระองคมาทางราชนารสามพระองคทประทบประนมมออย

ก าแพงเมองทมประตเมองนถกใชเปนเครองแบงฉาก นอกก าแพงนออกไป ชางไดเขยนภาพไวอกสองฉาก โดยใชแนวตนไมโขดเขาเปนเครองแบง รมสดขวามอของผนงเปนพระพทธเจาประทบปางสมาธเหนอบลลงกมเรอนแกว เหลาฤษดาบสแวดลอมฟงนงประนมมออย อกดานหนงเปนพระพทธเจาประทบปางสมาธเหนอฐานทมชอลายกระหนก มศรจกรทพระเศยร แวดลอมดวย

ภาพท 69 ภาพฉากโปรดกษตรยลจฉว พระทนงพทไธสวรรย

125

พระอนทร เทวดา ยกษ และผคนนงประนมมออย ดานหนามบคคลชนสงชายหญงสองคนยนสงสงของแกกน แมวาขอมลจากพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร จะระบวาเปนจตรกรรมฉากพระพทธเจาโปรดกษตรยลจฉว แตไมปรากฏขอสงเกตใดทจะสามารถชเฉพาะไดวาถกหรอผด เนอหาตอนดงกลาวปรากฏในมหานพพานสตรปรวตร ปรจเฉทท 26 ในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส กลาวถงพระพทธเจาและเหลาภกษเดนทางไปยงเมองเวสาล เหลากษตรยลจฉวพากนเสดจมาเฝาพระพทธเจาเพอทรงสดบพระธรรม แลวพากนทลนมนตใหเสดจไปทรงรบภตตาหารในเมอง ทรงรบและเสดจไป เสรจแลวเมอเสดจออกจากนครเวสาล ทรงผนพระพกตรกลบไปทอดพระเนตรเมองนเปนครงสดทาย เรยกวา ทรงแสดงนาคาวโลก

อยางไรกตาม จตรกรรมบนผนงนแสดงลกษณะของงานจตรกรรมในสมยรชกาลท 1 ซงไดรบอทธพลบางประการมาจากกรงศรอยธยา เชน การใชเสนสนเทาแบงเนอหาฉากตางๆ การใชคสตดกนในการเขยนภาพ คอ แดง ด า ปดทองอยางแพรวพราว รวมถงความไมสมจรงของขนาดตวบคคลกบสถาปตยกรรมในภาพ รวมถงการเขยนตนไมดวยวธตดเสนใบทละใบ ทวาสวนบนของผนงกลบใชเทคนคแบบทนยมชวงปลายรชกาลท 3 เปนตนมาคอ การประพกนจมสเปนพมใบแทนการตดเสนทละใบ การแรเงาเสมอนจรงโดยใชสทบขบเนนภาพบคคลใหโดดเดน การใชแนวภเขาและตนไมเปนเครองแบงฉากแทนเสนสนเทา เปนตน แสดงใหเหนความพยายามซอมแซมจตรกรรมบนผนงนในชวงระยะเวลาดงกลาวอยางชดเจน

2.13 ฉากพระราหลนพพาน

ภาพท 70 ภาพฉากพระราหลนพพาน พระทนงพทไธสวรรย

126

ปรากฏเนอความในพระปฐมสมโพธอครสาวกนพพานปรวรรต ปรจเฉทท 25 ความวา94 “....พระราหลพทธดนยกขนไปปรนพพานบนบณฑกมพลศลาอาสน ณ ดาวดงสเทวโลก แลอญญาโกณฑญญเถรเจา ทานกไปปรนพพานทฉททนตสระในหมวนตประเทศ....”

จตรกรรมฉากนปรากฏอยบนผนงล าดบท 28 ตรงกลางของฉากเปนภาพพระมหาปราสาทในพระราชวงกรงกบลพสด มภาพวาดพระเจาสทโธทนะยนอยดานขางพระมหาปราสาท แวดลอมดวยขาราชบรพาร สนมก านล ก าลงทรงบาตร ถวายพระพทธเจา โดยมสามเณรราหล ไดตามเสดจพระพทธเจามาบณฑบาตดวย ทางดานซายของฉาก เปนภาพทพระพทธเจาประทบภายในอาราม แวดลอมดวยพระสาวกก าลงสดบพระสทธรรมเทศนาดานบนของฉาก สงเกตเหนภาพพระเจดยสขาวตงอยทามกลางของหมเทวดาก าลงท าการสกการะซงกคอ พระเกตแกวจฬามณ ประดษฐานอยบนสวรรคชนดาวดงส ดานขางพระจฬามณ มพระราหลก าลงนพพานอยบนบณฑกมพลศลาอาสน โดยมพระอนทรและหมเทวดากระท าสกการะอยเชนเดยวกน

จตรกรรมตอนพระราหลนพพานนนปรากฏเทคนคในการเขยนภาพสองรปแบบดวยกนกลาวคอ ประการแรก การแบงเรองราวมการใชเสนสนเทาแบงใหเหนความชดเจนในแตละตอนซงมความเกยวเนองกนในเรองของพระราหล จากตอนกลางของผนง ขนไปทางซายและไปจบดานบนสดของฉากซงนบเปนเทคนคแบบไทยประเพณ ประการทสองปรากฏการเขยนลายเมฆคลายศลปะจน สอดคลองกบภาพคนธรรพทเหาะอยดานบนทถอพดคลและแตงกายแบบชาวจน ดวยเทคนคทปรากฏจงสนนษฐานไดวาการแบงฉากแบบดงเดมกอนสมยรชกาลท 3 อาจใชเสนสนเทาในการแบง ตอมาเมอมการซอมในระยะหลงจงปรากฏการเขยนซอมเปนลายเมฆอยางจนทนยมในสมยรชกาลท 3 เพราะปรากฏการเขยนซอมตนไมดวยการกระทงฝแปรงเปนพมไมเชนกน ในขณะทเทคนคการเขยนในสมยกอนหนากยงคงปรากฏหลงเหลอบนผนงนคอ การเขยนภาพใบไมดวยลายเสนซงอยทางดานลางของผนงอนเปนพทธประวตตอนพระเจาสทโธทนะถวายอาหารบณฑบาตแกพระพทธเจา ณ กรงกบลพสด

2.14 สรปการวเคราะหลกษณะจตรกรรมพทธประวตฉากทปรากฏเปนพเศษในพระทนงพทไธสวรรย ในจ านวนจตรกรรม 32 ผนงระหวางชองหนาตางในพระทนงพทไธสวรรย ซงเขยนภาพ

พทธประวตน น ปรากฏฉากทนาสนใจจ านวนประมาณ 14 ฉาก ซงไมพบวาถกเขยนเปนจตรกรรมฝาผนงในพระอารามแหงอนๆทคดเลอกมาเปนกรณศกษาในครงนเลยบางฉากกปรากฏ

94สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, พระปฐมสมโพธ, (กรงเทพฯ: สหธรรมก จ ากด, 2558), 253.

127

เนอหาอยในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจากรมพระปรมานชตชโนรสโดยพสดาร บางฉากปรากฏอยเพยงสนๆ แตบางฉากกไมถกกลาวถงในคมภรเลมนเลย โดยสามารถประมวลเนอหาทปรากฏนนเปนตารางไดดงน

ตารางท 3 แสดงทมาของเนอหาฉากพเศษทปรากฏในจตรกรรมพทธประวตพระทนงพทไธสวรรย

ฉาก

ปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส

คมภรอน หมายเหต

โดยละเอยด โดยยอ ฉากมหาสบนนมต ✓ ฉากเสดจกรงลงกา ✓ มหาวงศ ฉากทรงทรมานพระยามหาชมพ ✓ ชมพบดสตร ฉ ากพ ระ ย ามห าชมพ ฟ น ยอดปราสาทพระเจาพมพสาร

✓ ชมพบดสตร

ฉากระงบววาทพระญาต ✓ ฉากทรมานพระยาชางนาฬาคร ✓ ฉากโปรดองคลมาล ✓ ฉากยมกปาฏหารย ✓ ฉากทรมานพระยานนโทปนนท นาคราช

✓ นนโทปนนทสตร

ฉากธรณสบพระเจาสปปพทธะ ✓ อรรถกถา *** ฉากทรมานอาฬวกยกษ ✓ ฉากนางมาคนทยาผกพยาบาท ✓ อรรถกถา ฉากโปรดกษตรยลจฉว ✓ ฉากพระราหลนพพาน ✓ *** สนนษฐานวาควรจะเปนตอนสาเกตชาดก ทปรากฏในอรรถกถามากกวาฉากธรณสบพระเจาสปปพทธะ

จะเหนวา จตรกรรมทเขยนขนเปนตอนพเศษทง 14 ฉากนน ปรากฏเรองราวอยางละเอยดในปฐมสมโพธกถาของสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส 4 ฉาก ปรากฏ

128

เนอความโดยยอเพยงไมกบรรทด 4 ฉาก สวนอก 6 ฉาก ไมปรากฏเนอหาในคมภรเลมนเลย ลวนเปนเรองราวในพระสตรปลกยอย และอรรถกถาทงสน กระนนในการออกแบบจตรกรรมกควรจะตองเชอวา ฉากทปรากฏเนอความเพยงไมกบรรทดในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ทง 4 ฉาก คอฉากระงบววาทพระญาต ฉากโปรดองคลมาล ฉากทรมานอาฬวกยกษ และฉากพระราหลนพพานน น กจ าเปนอยเองทชางจะตองคนควาเนอความเพมเตมในคมภรอนๆ เพอใหไดรายละเอยดมากพอทจะออกแบบจตรกรรมฉากนนๆ ใหถกตองดงนนจงสามารถกลาวไดวา จตรกรรมทเขยนระหวางชองประต และหนาตางพระทนง พทไธสวรรย เขยนเรองพทธประวต แตไมไดอาศยขอมลจากคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสเพยงเลมเดยวเทานนในการสรางแรงบนดาลใจ ศลปนผออกแบบโครงเรองในการเขยนจตรกรรมคงจะไดอาศยเรองราวพทธประวตจากคมภรเลมตางๆ ประมวลเขาดวยกน กลายเปนจตรกรรมพทธประวต จงปรากฏเรองปลกยอยแทรกอย

ในดานเทคนคการเขยนภาพ เมอพจารณาแลวจะพบวาผนงทปรากฏภาพฉากพเศษทง 14 ฉากน สวนใหญมรองรอยวาถกออกแบบและเขยนขนในชวงรตนโกสนทรตอนตน ไมวาจะเปนการจดวางองคประกอบของภาพ การแสดงออก การใชสแตอาจถกซอมแซมในรายละเอยดในชวงรชกาลท 3 เปนตนมาแตยงคงลกษณะเดนของงานศลปกรรมในชวงกอนหนานนไวได

นอกจากนเนอหาบางตอนในปฐมสมโพธกถาฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสกถกละเวนไว ไมน ามาเขยนเปนจตรกรรมดวย อาท เรองราวของพระเจาอโศกมหาราช และพระอปคต เปนตนทงนเหตผลอาจเปนเพราะพนทในการเขยนจตรกรรมมจ ากด แมอาคารจะมขนาดใหญ มจ านวนผนงระหวางชองหนาตางมากกจรง แตชางกลบจงใจเลอกเขยนเรองราวนอกปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสไวหลายผนง ท าใหตองตดเนอหาบางตอนออก ทงนนาสนใจวาเหตผลทชางเลอกเขยนจตรกรรมฉากอนๆ แทนฉากทปรากฏเนอหาในคมภร คงดวยจดประสงคส าคญบางประการ

หนาทใชสอยหลกของพระทนงพทไธสวรรย คอเปนทประดษฐานพระพทธรปส าคญฝายพระราชวงบวรสถานมงคล ประดจหอพระประจ าพระราชวง ซงไมใชททประชาชนทวไปหรอแมแตพระสงฆสามญ จะเดนทางมาเคารพสกการะพระพทธรปดจดงพระอารามอนๆ จตรกรรมทเขยนไวภายในพระทนงองคนจงอาจจะท าหนาทมากกวาเขยนเปนพทธบชาเลาเรองของพระพทธเจาเพอสรางศรทธาแกพทธศาสนกชนเทานน แตควรจะท าหนาทเสรมสถานะยงใหญของสมเดจพระบวรราชเจา กรมพระราชวงบวรสถานมงคล ซงเปนเจานายพระองคส าคญททรงท านบ ารงพระพทธศาสนามาโดยตลอด เปนการแสดงออกซงพระราชศรทธาและพระบารม และเมอพจารณารวมกบการทพระทนงองคนเปนทประดษฐานพระพทธสหงค สญลกษณแหง

129

พระพทธศาสนาอนบรสท ธ ท เชอถอวาตกทอดมาจากลงกา การเลอกจตรกรรมฉากทนอกเหนอจากปฐมสมโพธกถา เชน ฉากเสดจเกาะลงกา ฉากชมพบดสตร หรอแมแตฉากหามววาทพระญาต จงอาจจะสะทอนเรองราวทางประวตศาสตร รวมถงอดมการณทางการเมองการปกครองทมศาสนาเปนกลจกรส าคญ และอาจชวยตอกย าสถานะของกรงรตนโกสนทร ซงเปนเมองหลวงแหงใหมวาสามารถเปนศนยกลางของอาณาจกร และพทธจกรตอไปไดภายใตรวมพระบารมของพระราชวงศจกร ซงพระมหากษตรยทรงท านบ ารงทงบานเมอง และพระศาสนา เหนไดจากการรวบรวม สราง และช าระต ารบต ารา เชน ปฐมสมโพธกถา มหาวงศ หรอแมแตชมพบดสตร เปนตน

130

บทท 4 บทวเคราะหและสรปผล

จตรกรรมฝาผนงเรองพทธประวต จ านวน 32 ผนงทถกเขยนขนบนผนงระหวางชองประต และหนาตางพระทนงพทไธสวรรยซงเขาใจกนวาไดรบแรงบนดาลใจดานเนอหามาจากคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบทสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสทรงช าระขนในชวงป 2387 – 2388 อนเปนชวงเวลาเดยวกบการกอสรางพระทนงนน จากการศกษาวเคราะหโดยเปรยบเทยบเนอหาของจตรกรรม รวมกบเนอหาทปรากฏในคมภรเลมดงกลาวแลวพบวาเนอหาบางปรจเฉทในคมภรไมไดถกน ามาเขยนเปนจตรกรรม อาท เรองราวกอนการอภเษกสมรสของพระเจาสทโธทนะกบพระนางสรมหามายา ซงปรากฏเนอความอยในสวนตนของววาหมงคลปรวรรต ปรจเฉทท 1 และเรองราวเกยวกบพระเจาอโศกมหาราช การเปดกรพระบรมธาต ตลอดจนการทรมานพระยามารของพระอปคตเถระ ซงปรากฏเนอความอยางละเอยดลออในมารพนธปรวรรต ปรจเฉทท 28 เปนตน แตจตรกรรมเหลานกลบยงถกเขยนเปนจตรกรรมฝาผนงในพระอารามทมประวตวาสรางขน หรอไดรบการบรณะซอมแซมในชวงตนกรงรตนโกสนทรรวมสมยกบจตรกรรมพระทนงพทไธสวรรย เชนวดราชสทธารามราชวรวหาร และวดสทศนเทพวรารามราชวรมหาวหาร สะทอนวายงเปนเรองราวทมการรบรและเชอถอในเวลานนแตกลบถกละไว ไมน ามาเขยนในพระทนงองคดงกลาวอยางมนยนาสนใจ ในขณะเดยวกน การเปรยบเทยบเนอหาของจตรกรรมฝาผนงในพระทนงพทไธสวรรยกบจตรกรรมในพระอารามส าคญจ านวน 4 แห ง ท มประวตวาถกส รางขนหรอไดรบการบรณปฏสงขรณในชวงตนรตนโกสนทร คอ วดดสดารามวรวหาร วดราชสทธารามราชวรวหาร วดทองธรรมชาตวรวหาร และวดสทศนเทพวรารามราชวรมหาวหาร กพบวามจตรกรรมจ านวน 14 ฉากซงถกเขยนขนเปนพเศษเฉพาะในพระทนงพทไธสวรรยเทานน ไมพบทพระอารามอนๆเลย โดยในจ านวนฉากเหลาน มถง 6 ฉากทไมปรากฏเนอหาในคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ไดแกฉากเสดจกรงลงกาฉากทรงทรมานพระยามหาชมพฉากพระยามหาชมพฟนยอดปราสาทพระเจาพมพสารฉากทรมานพระยานนโทปนนทนาคราชฉากธรณสบพระเจาสปปพทธะ และฉากนางมาคนทยาผกพยาบาทนอกจากนจตรกรรมอก 4 ฉากกยงปรากฏเนอความเพยงไม กบรรทดในคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส คอ ฉากระงบววาทพระญาต ฉากโปรดองคลมาล ฉากทรมานอาลวกยกษ และฉากพระราหลนพพานขอมลเหลานท าใหเขาใจไดวาคมภรดงกลาวไมนาจะเปนแหลงอางองเดยวในการออกแบบวาดเขยนจตรกรรมในพระทนงองคน

131

นอกจากนจากการส ารวจเนอหาของจตรกรรมในพระอาราม 4 แหงดงกลาวมาขางตนรวมกบจตรกรรมในพระทนงพทไธสวรรย พบวามฉากพทธประวตทถกน าไปเขยนไวเหมอนกนทกแหงอย 7 ฉาก ไดแก ฉากอภเษกพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา ฉากอญเชญสนดสตเทวบตรจตมาตรสรฉากเสดจออกมหาภเนษกรมณ ฉากพระอนทรดดพณสามสาย ฉากมารผจญ ฉากทรงแสดงปฐมเทศนา และฉากแบงพระบรมสารรกธาต เมอน าจตรกรรมฉากเหลานมาเปรยบเทยบกนแลวสอบทานกบเนอหาของคมภร โดยสมเลอกคมภรนทานกถา คมภรสมภารวบาก คมภรชนมหานทาน และคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบลานนา พจารณารวมกบคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส พบวารายละเอยดการแสดงออกดานเนอหาของการเขยนจตรกรรม มทงทเหมอน และแตกตางกบคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส โดยมสวนคลายคมภรเลมตางๆ ปะปนกนไป

ดงนนจงมความเปนไปไดทจตรกรรมฝาผนงเรองพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยจะไดรบแรงบนดาลใจหลกมาจากคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส แตสอดแทรกเนอหาบางฉากบางตอนโดยอาศยขอมลจากคมภรอนๆ ดวย

โดยเหตผลส าคญของการเลอกฉากและตอนใดมาเขยนนน อาจเกยวของกบประโยชนใชสอยของอาคาร กลาวคอ สมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท มพระราชศรทธาทรงพระราชอทศใหเปนทประดษฐานพระพทธสหงค ซงไดรบการเคารพนบถอตามต านานวาเปนพระพทธรปทสรางขนใหละมายพระโฉมของพระพทธเจาทสด ดงน นชางผออกแบบจตรกรรมจงอาจจะตองการแสดงถงพระคณลกษณะพเศษทางฤทธบารมของพระพทธเจาผานเรองราวในชยมงคลคาถาอนเปนบทสรรเสรญชยชนะทยงใหญของพระพทธเจาทง 8 ครง คอ เรองของมารผจญ เรองของอาฬวกยกษ เรองของชางนาฬาคร เรองขององคลมาล เรองของนางจญจมาณวกา เรองของสจจกนครนถ เรองของนนโทปนนทนาคราช และเรองของทาวผกาพรหม ซงเนอหาบางตอนไมไดถกกลาวถงในปฐมสมโพธกถา แตถกกลาวไวอยางละเอยดในคมภรอน เชน อรรถกถาเรองตางๆ ชมพบดสตร นนโทปนนทสตร เปนตน

นอกจากน เพอตอกย าความส าคญของพระพทธสหงค ซงถกสรางขนทลงกา จงมการเขยนจตรกรรมตอนพระพทธเจาเสดจเกาะลงกา ตามเนอหาในคมภรมหาวงศ ซงสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ทรงมบทบาทส าคญในการช าระขน และพระราชวงบวรสถานมงคลกเปนหนงในสถานทท างานส าคญครงนน ดงปรากฏชอ“ทมมหาวงศ” เปนสถานทชมนมนกปราชญในการแปลคมภรดงกลาวเปนภาษาไทย จตรกรรมผนงนจงอาจท าหนาทบนทกประวตศาสตรนไวดวยโดยหนาทในประเดนนอาจเกยวของกบการเลอกฉากทมความเกยวโยงกบเหตการณส าคญในชวงตน

132

กรงรตนโกสนทรมาเขยนไว อาท ฉากหามววาทของพระญาต และเรองราวของนางสามาวด เปนตน

นอกจากน แมจตรกรรมบางฉากจะปรากฏเนอหาในคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสกจรงอย แตกมเนอหาสนมากจนอาจจะไมเพยงพอตอการใชเปนขอมลในการออกแบบและเขยนภาพจตรกรรม จ าเปนตองอาศยขอมลจากแหลงอางองอนๆ จงอาจจะกลาวไดวานอกจากคมภรหลกคอปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสแลว ชางผออกแบบจตรกรรมฝาผนงในพระทนงพทไธสวรรยคงจะไดรบแรงบนดาลใจจากเรองราวอนเกยวเนองดวยพทธประวตจากคมภรอนๆ อาท อรรถกถาฉบบตางๆ ชมพบดสตร นนโทปนนทสตร หรอแมแตมหาวงศ เปนตน

ในดานเทคนคนน จตรกรรมฝาผนงในพระทนงพทไธสวรรย แสดงรองรอยของฝมอชางในชวงตนรตนโกสนทรทรบอทธพลศลปะอยธยาตอนปลายมาอยางชดเจน เปนตนวาการใชเสนสนเทาในการแบงเรองราวบนผนง การเขยนรปตนไมดวยกรรมวธตดเสนใบไมทละใบ การใชทาทางแบบนาฏลกษณกบตวละครส าคญในฉาก กระนนกยงปรากฏวาจตรกรรมบางผนงไดรบการเขยน หรอซอมแซมขนในชวงรชกาลท 3 เปนตนมา โดยพบเทคนคทเปลยนไป เชน การใชสสดตดกนในการระบาย การปดทองทสวนตางๆของจตรกรรมเปนจ านวนมากจนแพรวพราว การใชแนวโขดเขา ตนไม หรออาคารบาเรอนเปนเครองแบงฉาก การใชเทคนคพกนจมสประเปนพมใบไมแทนการตดเสนทละใบ ตลอดจนการเขยนภาพเลยนแบบทาทางของคนจรงๆ และการเขยนภาพใหมระยะลกตน เปนตน

นอกจากน บางผนงยงพบรองรอยการซอมแซมปรบปรงรปแบบของจตรกรรมใหเขากบความนยมทเปลยนไป เชนการเปลยนแนวหยกของเสนสนเทาใหเปนแนวตนไมบนผนงท 25 ซงเลาเรองของนางมาคนทยา เปนตน แตโดยรวมแลวจะพบวาจตรกรรมบนผนงดานทศใตของอาคารยงคงรกษารปแบบงานศลปกรรมชวงตนกรงรตนโกสนทรไวไดมากกวาดานอนๆ อยางไรกตามการแสดงออกทางเทคนคเหลานกชวยใหเรามนใจวาจตรกรรมโดยสวนใหญถกเขยนขนในชวงตนกรงรตนโกสนทรในชวงแรกทมการสรางพระทนงพทไธสวรรยเพอเปนทประดษฐานพระพทธสหงค เนอหาของจตรกรรมจงเนนหนกไปในเรองของพทธบชา สอดแทรกความพยายามบนทกเรองราวทางประวตศาสตรในชวงตนรตนโกสนทรไวดวย ซงความประสงคเหลานท าใหชางไมสามารถเขยนจตรกรรมถายทอดเนอหาของคมภรพทธประวตเพยงเลมใดเลมหนงได แตตองอาศยอางองสบคนจากแหลงขอมลอนๆดวย

ทวาเมอขนบการเขยนจตรกรรมเปลยนแปลงไปในชวงรชกาลท 3 มการเขยนภาพเลาเรองรอยเรยงตอเนองกนบนผนงเหนอชองหนาตางแทนรปเทพชมนม ท าใหชางมพนทในการเขยนภาพ

133

มากขน จนสามารถเลาเรองราวไดละเอยดมากขนกวาทเคย ประกอบกบเปนชวงเวลาทมการเขยนหรอช าระเอกสารตางๆใหละเอยดถถวนมากขน เชน ปฐมสมโพธกถา ซงสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ทรงพระอตสาหะคนควาเนอความเพมเตมจากคมภรตางๆมารวบรวมไวในหนงสอเลมน จนมขอความละเอยดพสดาร เหมาะสมกบการใชเปนแรงบนดาลใจในการออกแบบและเขยนจตรกรรม จงมการเขยนจตรกรรมทมการแสดงออกอยางละเอยดครบถวนสมพนธกบคมภรปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสตงแตตนจนจบเรอง เชน จตรกรรมเรองปฐมสมโพธกถาทผนงพระอโบสถวดสทศนเทพวรารามราชวรมหาวหาร เปนตน

นาสนใจวาสมเดจพระมหาสมณเจาฯ พระองคน เองททรงตรวจสอบลกษณะของพระพทธรปปางตางๆ ตามพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ซงผกโยงกบเนอหาจากพทธประวต และมการเขยนภาพลายเสนพระพทธรปปางตางๆเหลานนไวดวย แมไมสามารถทราบวาลกษณะพระพทธรปททรงตรวจคนและมพระวนจฉยไวน ส าเรจเมอปใดกนแนแตเชอวาอาจเปนเคาแหงการออกแบบจตรกรรมฉากส าคญตางๆไวดวยไมมากกนอย

อนง ส าหรบจตรกรรมฝาผนงเรองพทธประวตในพระทนงพทไธสวรรยนน ยงมปญหาส าคญเกยวกบการตความเนอหา ดวยพบวาพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร กรมศลปากร ซงเปนผดแลขอมลของพระทนงยงใหขอมลชอตอนในผนงตางๆ ผดพลาด สบสน ไมครบถวน และสงผลใหสอความรจากส านกพมพตางๆ มขอมลผดพลาดตามไปดวยครง เชน ฉากทถกระบวาเปนฉากพระนางยโสธรานพพานนน ควรจะเปนฉากพธศพของนางสามาวดซงเปนเรองราวหลกของผนงดงกลาว หรอฉากสาเกตชาดกบนผนงท 23 ซงพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร ไมไดใหขอมลไวทงๆ ทจารกตอนลางของผนงระบไวชดเจน เปนตน หากมการตความภาพใหมใหถกตอง อาจจะเขาใจสารทชางตองการสอผานจตรกรรมเหลานไดชดเจนขนดวย

รายการอางอง

รายการอางอง

"นทานกถาวาดวยทเรนทาน อวทเรนทาน สนตเทนทาน." Last modified Accessed 15 มกราคม 2562. http://www.84000.org/tipitaka/atita100/nitana3_05.php.

"เรองเจาสปปพทธศากยะ." Last modified Accessed 15 มกราคม 2562. http://www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=19&p=12.

"อรรถกถา ขททกนกาย คาถาธรรมบท อปปมาทวรรคท 2." Last modified Accessed 15 มกราคม 2562. www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=12&p=1.

"อรรถกถา สาเกตชาดก วาดวย วางใจคนทชอบใจ." Last modified Accessed 15 มกราคม 2562. www.84000.org/tipitaka/atita100/jataka.php?i=270068.

"อรรถกถาอาฬวกสต." Last modified Accessed 15 มกราคม 2562. www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=310.

มหาชมพปตสตร เรองทาวมหาชมพ. กรงเทพฯ: โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, 2464. เรองประดษฐานพระสงฆสยามวงศในลงกาทวป. กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา, 2503. ต านานวงหนา. กรงเทพฯ: แสงดาว, 2553. มหาวงศ พงศาวดารตมพปณณทวป. ม.ป.ท., ม.ป.ป. N.A. Jayawickrama. “Introduction”, the Story of Gotama Buddha (Jataka-Nidana). oxford:

Pali, 1990. SantiPakdeekham. Jambupati-Sutra : A Synoptic Romanized Edition Bangkok: Fragile Palm

Leaves Foundation, 2019. กรมพระปรมานชตชโนรส, สมเดจพระมหาสมณเจา. ปฐมสมโพธกถา. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2539. กรมพระปรมานชตชโนรส, สมเดจพระมหาสมณเจา. พระปฐมสมโพธ. กรงเทพฯ: สหธรรมก จ ากด, 2558. กรมศลปากร. "นนโทปนนทสตรค าหลวง" ใน วรรณกรรมสมยอยธยา เลม 3. กรงเทพฯ: กองวรรณคดและ

ประวตศาสตร, 2531. กรมศลปากร. รายงานการอนรกษจตรกรรมฝาผนงพระทนงพทไธสวรรย. ม.ป.ป. ข า บนนาค (เจาพระยาทพากรวงศ). พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 3. กรงเทพฯ: โรงพมพโสภณพ

พรรฒธนากร, 2481. คลงพระพทธศาสนา. "เพชรเมดงามแหงประวตศาสตรพทธศาสนา." Last modified Accessed 14 ธนวาคม

2561. https://www.facebook.com/442993079227558/posts/เพชรเมดงามแหงประวตศาสตรพทธศาสนามหาวงศ-หรอมหาวงษพงษาวดารลงกาทวป-เปนหน/537756549751210/.

135

เชษฐ ตงสญชล. สตตมหาสถาน : พทธประวตตอนเสวยวมตตสขกบศลปกรรมอนเดยและเอเชยอาคเนย.

กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2555. ณฐวฒ คลายสวรรณ. วรรณกรรมเจาฟาธรรมธเบศร. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร, 2558. ธนต อยโพธ นทานกถา พระพทธประวตตอนตน ฉบบพระพทธโฆสเถระ. กรงเทพฯ: กองวรรณคดและ

ประวตศาสตร, 2530. น. ณ ปากน า. จตรกรรมสมยรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2525. น. ณ ปากน า. จตรกรรมฝาผนง พระทนงพทไธสวรรค. Vol. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2540. บางชาง, สภาพรรณ ณ. ววฒนาการวรรณคดบาล สายพระสตตนตปฎกทแตงในประเทศไทย. กรงเทพฯ: โรงพมพ

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2533. บ าเพญ ระวน. ปฐมสมโพธฉบบลานนา. เชยงใหม: ศนยสงเสรมต าราและเอกสารวชาการ, 2532. บญเลศ เสนานนท และคณะ. ชนมหานทาน. กรงเทพฯ: มหาเถรสมาคม, 2558. พระไตรปฎก เลมท ๑๓ พระสตตนตปฎก เลมท ๕ มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก. "๖. องคลมาลสตร พระพทธเจา

เสดจไปโปรดองคลมาลโจร." Last modified Accessed 25 กมภาพนธ 2562. http://www.84000.org/tipitaka/pitaka2/v.php?B=13&A=8237&Z=8451.

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว. ประชมประกาศรชกาลท 4 เลม 1. กรงเทพฯ: โรงพมพครสภาลาดพราว, 2528.

พระมหานาม. หนงสอมหาวงษ พงศาวดารงกาทวป. กรงเทพฯ: โรงพมพพมพไทย, 2463. มทโต, พระมหาสมปอง and สรพงค เทพสธา. สมภารวบาก กวาจกเปนพระพทธเจา. Vol. พมพครงท 5 กรงเทพฯ:

ม.ป.ท., 2552. มทโต, พระมหาสมปอง and สรพงค เทพสธา. สมภารวบาก ชอรอง กวาจกเปนพระพทธเจา. Vol. พมพครงท 5.

กรงเทพฯ: ม.ป.ท., 2552. ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554. กรงเทพฯ: นานมบคสพบลเคชนส, 2556. รงโรจน ธรรมรงเรอง. "ภาพพระพทธเจาเสดจยงลงกาทวปในพระทนงพทไธสวรรย พระราชวงบวรสถานมงคล

กรงเทพฯ." Last modified Accessed 28 มกราคม 2562. https://www.facebook.com/rungrojtham/posts/2478482685555001.

ลงกากมาร. ศรลงกา : วาดวยประวตศาสตร การณพระศาสนาและวรรณคด. นครปฐม: ส านกพมพสาละ, 2554. วจตร, ไพฑรย. ปฐมสมโพธ ฉบบลานนา 2541.

สมเดจเจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ. สาสนสมเดจ. ฉบบวนท 2 ตลาคม 2480. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2557. สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ. ประชมพงศาวดาร ภาคท 13. พระนคร: โรงพมพตรณสาร,

2509.

136

สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส. พระปฐมสมโพธกถา 29 ปรเฉท. กรงเทพฯ: เลยงเชยงจงเจรญ, 2547.

สนต เลกสขม. จตรกรรมไทยสมยรชกาลท 3 : ความคดเปลยน การแสดงออกกเปลยนตาม. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2548.

สนต เลกสขม. งานชาง ค าชางโบราณ : ศพทชาง และขอคดเกยวกบงานชางศลปไทย. Vol. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: มตชน, 2557.

ส าราญ, พรพฒน and ธรพร ยนเจรญ. สถาปตยกรรมวดสทศนเทพวราราม เลม 2 พระอโบสถและสตตมหาสถาน. กรงเทพฯ: วดสทศนเทพวราราม, 2558.

สดารา สจฉายา. พระทนงพทไธสวรรย. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2526. สภาพรรณ ณ บางชาง. ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2526. เสมอชย พลสวรรณ. สญลกษณในงานจตรกรรม ระหวางพทธศตวรรษท 19 ถง 24 กรงเทพฯ:

มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2539. อดลยพเชษฐ, อภวนทน. จตรกรรมฝาผนงวดดสตาราม. Vol. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2557. อดลยพเชษฐ, อภวนทน. จตรกรรมฝาผนงวดราชสทธาราม. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2557. อนนต เหลาเลศวรกล. ชนกาลมาลนและจามเทววงส : ต านานบานเมองลานนา ต านานพระศาสนาหาพน. กรงเทพฯ:

ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2559. อภวนทน อดลยพเชษฐ. จตรกรรมฝาผนงพระทนงพทไธสวรรย. Vol. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2555.

ประวตผเขยน

ประวตผเขยน

ชอ-สกล พระมหาสรชย จรยสธรรมกล วน เดอน ป เกด 19 กมภาพนธ 2531 สถานทเกด จงหวดลพบร วฒการศกษา พ.ศ. 2557 - ส าเรจการศกษาปรญญารฐประศาสนศาสตรบณฑต วชาเอก

บรหารรฐกจ มหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา ปจจบน - ก าลงศกษาปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

ทอยปจจบน 2 วดราชบพธสถตมหาสมาราม ถนนราชบพธ แขวงวดราชบพธ เขตพระนคร กรงเทพมหานคร 10200

ผลงานตพมพ การประชมวชาการเสนอผลงานวจยระดบบณฑตศกษาแหงชาต ครงท 48 (The National Graduate Research Conference) รวมกบ โครงการประชมวชาการบณฑตศกษาระดบชาตและนานาชาต ครงท 9 และการประชมวชาการ “ศลปากรวจย” ครงท 11 เรอง “นวตกรรมและการสรางสรรคเพอการพฒนาทย งยน” (Innovation and Creativity for Sustainable Development)