The Archeology of Azerbaijan A Brief Discourse · Akademik A.Axundov haqlı olaraq yazır: «Milli- tarixi onomastik vahidlər təkcə xalqın xüsusini ümumidən ayırmaq üçün

Rufət

www.kitabxana.net

Milli Virtual Kitabxananın təqdimatında

2013

“Gənc yazarın e-kitabı” N 46 (18 - 2013)

Cahid Ġsmayıloğlu “MAHMUD KAġĞARLININ «DĠVANÜ LÜĞAT-ĠT-TÜRK»

ƏSƏRĠNDƏ ONOMASTĠK LEKSĠKA” və baĢqa yazılar

Elmi-filoloji, poetik-kreativ kitab

Gənc araĢdırmaçı alim, yazar Cahid Ġsmayıloğlunun bu e-kitabında onun

filologiya və türkologiya elmimizə gətirdiyi yeniliklər, maraqla qarĢılanaq

elmi araĢdırmaları, yeni mediaya aid ekspert yazıları və Ģeirləri daxil

edilib. E-kitab YYSQ tərəfindən e-nəĢrə hazırlanıb.

Virtual redaktoru və e-nəşrə hazırlayanı: Aydın Xan (Əbilov), yazar-

kulturoloq

Y E N I Y A Z A R L A R V Ə S Ə N Ə T Ç I L Ə R Q U R U M U . E - N Ə ġ R N 4 7 ( 2 0 - 2 0 1 3 )

http://www.kitabxana.net/

www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 2

www.kitabxana.net

Milli Virtual Kitabxananın təqdimatında

"Gənc yazarın ilk e-kitabı" 47 (20 – 2013)

Bu elektron nəĢr Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumuyl http://www.kitabxana.net - Milli

Virtual Kitabxananın "Gənc yazarların Ġnternet resurslarında e-kitabla iĢtirakı təlimi"

("Gənc yazarların maarifləndirilməsi. Ġnformasiya texnologiyaları istifadəsinin inkiĢafı"

altbölümü) kulturoloji-innovativ layihə çərçivəsində nəĢrə hazırlanıb və yayılır.

Elektron Kitab N 47 (20 – 2013)

Kulturoloji layihənin bu hissəsini maliyyələĢdirən qurum:

Azərbaycan Respublikası Prezidenti (layihə baĢlayanda isə Gənclər və Ġdman

Nazirliyi) yanında

Azərbaycan Gənclər Fondu:

http://youthfoundation.az

Cahid Ġsmayıloğlu “MAHMUD KAġĞARLININ «DĠVANÜ LÜĞAT-ĠT-TÜRK»

ƏSƏRĠNDƏ ONOMASTĠK LEKSĠKA” və baĢqa yazılar

Elmi-filoloji, poetik-kreativ kitab

Gənc araĢdırmaçı alim, yazar Cahid Ġsmayıloğlunun bu e-kitabında onun filologiya və

türkologiya elmimizə gətirdiyi yeniliklər, maraqla qarĢılanaq elmi araĢdırmaları, yeni

mediaya aid ekspert yazıları və Ģeirləri daxil edilib. E-kitab YYSQ tərəfindən e-nəĢrə

hazırlanıb.

YYSQ - Milli Virtual Kitabxana. Bakı – 2013. E-nəşr N 47 (20 - 2013)

Virtual redaktoru və e-nəşrə hazırlayanı: Aydın Xan (Əbilov), yazar-kulturoloq

"Gənc yazarın ilk e-kitabı" silsiləsindən bütün kitablarla buradan tanıĢ olun:

http://www.kitabxana.net/?oper=e_kitabxana&cat=167




http://youthfoundation.az/




http://kitabxana.net/?oper=e_kitabxana&cat=167






Müəllif haqqında

Cahid Ġsmayıloğlu - Cahid Ġsmayıloğlu Kazımov 1983-cü il 9 sentyabr tarixində Azərbaycan

Respublikası Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində ziyalı ailəsində anadan olmuĢdur. Orta

təhsilini Bakı Ģəhərində tamamlamıĢ və 1999-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinə daxil olaraq

«nəĢriyyat iĢi və redaktəetmə» ixtisası üzrə bakalavr pilləsini 2003-cü ildə bitirmiĢdir. Həmin il

«DilĢünaslıq» istiqamətinin «Türkologiya» (Türk dilləri) ixtiası üzrə magistraturaya daxil olmuĢ

və oranı 2005-ci ildə fərqlənmə diplomu ilə baĢa vurmuĢdur. Bundan sonra Azərbaycan Milli

Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutunun aspiranturasına daxil olmuĢdur. Aspirant

olduğu müddət ərzində «Mahmud KaĢğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsərində onomastik

leksika» mövzusunda namizədlik dissertasiyası üzərində iĢi vaxtından əvvəl baĢa çatdırıb, uğurla

müdafiə edərək, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almıĢdır. Hazırda Azərbaycan

Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutunda kiçik elmi iĢçi vəzifəsində çalıĢır.

Ġndiyə qədər onun xaricdə nəĢr edilənlər ilə birlikdə onlarla elmi, publisistik məqalələri, tezisləri

çap olunmuĢdur. Eyni zamanda Cahid Ġsmayıloğlunun «XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikası

(Mahmud KaĢğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsəri əsasında)» (Bakı: «Elm» nəĢriyyatı, 2008, –

231 s.) adlı monoqrafiyası nəfis tərtibatda iĢıq üzü görmüĢdür. Diasporamızın, Qarabağ

probleminin, Azərbaycan mədəniyyətinin, dilinin, ədəbiyyatının, elminin təbliği ilə internetin

yayılmağa baĢladığı ilk günlərdən məĢğul olmuĢdur.

Copyright © 2009 Cahid Ġsmayıloğlu

www.cahidismayiloglu.com

www.ismayiloglu.com

www.cahid.info

AZ 1130 BAKI ġƏHƏRĠ, AZƏRBAYCAN

"Əcəmi Naxçıvani" küçəsi, Ev 4A, Mənzil 21.

Tel.: + 994 12 436 35 60

Mob.: + 994 50 661 00 21

Email: [email protected]


http://www.cahid.info/


AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI

NƏSĠMĠ adına DĠLÇĠLĠK ĠNSTĠTUTU

Əlyazması hüququnda

KAZIMOV CAHĠD ĠSMAYIL oğlu

MAHMUD KAġĞARLININ «DĠVANÜ LÜĞAT-ĠT-TÜRK»

ƏSƏRĠNDƏ ONOMASTĠK LEKSĠKA

10.02.06 – Türk dilləri

Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiĢ

dissertasiyanın

A V T O R E F E R A T I

BAKI – 2009



НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ им. НАСИМИ

На правах рукописи

ДЖАХИД ИСМАИЛ оглы КЯЗИМОВ

ОНОМАСТИЧЕСКАЯ ЛЕКСИКА В ПРОИЗВЕДЕНИИ МАХМУДА

КАШКАРЛЫ «ДИВАНИ ЛУГАТ-ИТ-ТЮРК»

10.02.06 – Тюркские языки

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т

диссертации на соискание ученой степени

кандидата филологических наук

БАКУ – 2009



Dissertasiya AMEA Nəsimi adına Dilçilik Ġ nstitutunun « Türk dilləri»

Ģöbəsində yerinə yetirilmiĢdir.

Elmi rəhbər: M.M.Mirzəliyeva

filologiya elmləri doktoru

Rəsmi opponentlər:

filologiya elmləri doktoru, prof. Q.ġ.Kazımov

filologiya elmləri doktoru N.Ə.Əsgərov

Aparıcı müəssisə: Bakı Dövlət Universitetinin «Türk dili filologiyası» kafedrası.

Müdafiə «______» «_______________» 2009-cu il saat «_____»-də Azərbaycan

Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutunun nəzdində

filologiya elmləri namizədi və filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq

üçün təqdim edilmiĢ dissertasiyaların müdafiəsini keçirən (D.01.141) Dissertasiya

ġurasının iclasında keçiriləcək.

Ünvan: AZ 1143, Bakı, H.Cavid prospekti 31, V mərtəbə, AMEA-nın Nəsimi

adına Dilçilik Ġnstitutu.

Dissertasiya ilə AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutunun

kitabxanasında tanıĢ olmaq olar.

Avtoreferat «____» _________________ 2009-cu ildə göndərilmiĢdir.

Dissertasiya ġurasının

elmi katibi: f.e.d., professor Q.Ġ.MəĢədiyev



ĠġĠN ÜMUMĠ SƏCĠYYƏSĠ

Mövzunun aktuallığı. Qədim türk onomastikası mürəkkəb, amma kifayət qədər dəqiq və

mütəĢəkkil bir sistem təĢkil edir. Qədim türk onomastikası dedikdə, XIII yüzilliyə (Monqol

hücumuna) qədərki lüğətlərdə və digər yazılı mənbələrdə öz əksini tapmıĢ bütün xüsusi adların

toplusu dərk edilməlidir. Bu məsələ ciddi və aktual oldu- ğundan həmin dövrün

onomastikasının formalaĢması və iĢlənməsi xüsusiyyətlərinin tədqiqinə bir sistem kimi

yanaĢılması tələb olunur.

Müxtəlif qarĢılıqlı əlaqəyə malik və bir-birilə bağlı olan antroponim, etnonim,

toponim, oronim, oykonim, hidronim, kosmonim kimi altsistemlərdən ibarət olan qədim türk

onomastik leksikası bu günə kimi hərtərəfli və geniĢ tədqiqat mövzusu olmamıĢdır.

Halbuki, onomastik ekskurs olmadan türk dillərinin bir sıra tarixi və nəzəri

məsələlərinə, həlli vacib olan bəzi müĢkül problemlərə aydınlıq gətirmək mümkün

deyildir. Qədim yazılı mənbələrin onomastik layı Orxon-Yenisey və digər abidələrlə, eləcə

də müasir türk onomastikası ilə (qədim onomastik leksika müasir obyektlərin adında öz əksini bu

və ya digər dərəcədə tapmıĢdır – C.K.) kifayət qədər dolğun, müqa- yisəli təhlilə cəlb

olunmamıĢdır. Tarixi onomastikadan bəhs olunan bəzi təhlillər öz-özlüyündə ayrı-ayrı

tədqiqatçıların pərakəndə, çox zaman ziddiyyətli mülahizələrindən ibarət olmuĢ, adətən həmin

fikirlər yalnız bu və ya digər xüsusi adın yaranmasının müəyyənləĢdirilməsi ilə

məhdudlaĢdırılmıĢdır.

Mahmud KaĢğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsəri türk dilləri və mədəniyyətinin

əvəzsiz tarixi xəzinəsi sayıla bilər. Çünki lüğətdə zaman-zaman türk dünyasının dili,

mədəniyyəti, etnoqrafiyası, folkloru, siyasi-etnik, sosial-iqtisadi durumu, dini inanc və adətləri

öz əksini tapmıĢdır.

«Divanü luğat-it-türk» min il bundan əvvəlki dilimizin, tarix və mədəniyyətimizin ən

dəyərli, ən baĢlıca mənbəyi və məxəzi kimi elmi- mizdə tamamilə yeni üfüqlər və

istiqamətlər açmağa, daha geniĢ, daha əhatəli və daha dərin araĢdırmalar aparmağa kömək

edəcəkdir» (MK, I, 2006, s.7).

Onomastik vahidlərin müasir təsviri bu və ya baĢqa xüsusi ad sisteminin necə, nə

vaxt yaranmasına iĢıq salmır. Çünki sinxroniya yalnız bir xronoloji parçanı əhatə

edir. Buna görə də «müasir materialın tarixi aspektdə izahı lazım gəlir»1.

1

Историческая ономастика. М., 1977, c. 3.



Bəllidir ki, «müxtəlif dövrlərdə yaranıb dilin tarixinə daxil olmuĢ xüsusi adlar – onomastik

vahidlər o dövr cəmiyyətinin vəziyyəti, ictimai quruluĢu haqqında müəyyən

informasiyanı özündə əks etdirmiĢ olur»2.

Türk onomastikasının sinxron planda tədqiqi kifayət qədər olsa da, onomastik layın

leksik-semantik, leksik-qrammatik, tarixi-etimoloji aspektlərinin diaxron planda öyrənilməsi,

demək olar ki, monoqrafik tədqiqat obyekti olmamıĢdır. Mövzunun aktuallığı da məhz

bu boĢluğun aradan qaldırılması zəruriyyəti ilə bağlıdır.

Qədim onomastik layın tarixi-etimoloji tədqiqi XI yüzillikdə türk dilində gedən leksik

prosesləri izləməyə, bu prosesin etnolinqvistik və ekstralinqvistik tərəflərini aĢkarlamağa, tarixi

fonetika, leksikologiya, morfologiya, etnonimika, etnotoponimika məsələlərinə iĢıq salmağa,

həmçinin də Qaraxanlıların dövrü və mühitinin, onların etnik tarixinin, etnogenezinin ətraflı

elmi Ģərhini verməyə imkan yaradır. Tarixi onomastik layın məhz bu cür tədqiqi qədim

türk tayfalarının ərazicə yayılma arealını və onların dil xüsusiyyətlərini dəqiq təyin etmək Ģansı

yaradır, ki, bu da dissertasiya iĢinin mövzusunun aktuallığını Ģərtləndirir.

Tədqiqatın obyekti. Tədqiqatın əsas obyekti Mahmud KaĢğar- lının «Divan»ıdır. Tarixi-

müqayisəli metod isə tədqiqatın obyektini bir qədər də geniĢləndirir. Belə ki, dövrün digər

abidələrindəki onomastik laylara müraciət olunmaqla müqayisəli onomastik tədqiqatın

əldə edilməsinə imkan və Ģərait yaradılır. Çünki dövrün özünəməxsus mənbələrində

qədim türk onomastikası barədə maraqlı və zəngin məlumatlar mövcuddur. Həmin

məlumatlar ümumi və xüsusi prob- lemləri əhatə edir.

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri: Tədqiqatın məqsədi M.KaĢğarlının «Divan»ındakı

onomastik leksikaya istinad edərək Qaraxanlılar dövründə formalaĢmıĢ onomastik

leksikanı toplayıb sistemləĢdirmək, onların struktur-semantik, leksik-qrammatik xüsusiy-

yətlərini öyrənməkdir. Bu məqsədin həyata keçirilməsi üçün aĢağıdakı vəzifələrin yerinə

yetirilməsi zəruri hesab olunmuĢdur:

- dövrün onomastik leksikasının yaranma Ģəraitini səciyyələndirmək; bu yolla etnogenez

problemini ortaya çıxarmaq, tarixi həqiqətləri aĢkar etmək;

2

Qurbanov A. Azərbaycan dilinin onomalogiyası. Bakı, «Maarif» nəĢriyyatı, 1988, s. 41.

- onomastik vahidlərin tarixi inkiĢaf prosesini izləmək və tədqiq etmək;

- dövrün onomastik leksikasını müxtəlif istiqamətlər üzrə qruplaĢdırmaq;

- M.KaĢğarlı «Divan»ındakı antroponimlərin inkiĢaf ənənələrini, tarixi təkamülünü və leksik-

semantik, genetik əlamətlərini aĢkara çıxarmaq;

- antroponimlərin tiplərini və onların struktur cəhətlərini təyin etmək;



- «Divan» əsasında onomastik leksikanın altsistemlərini müəyyənləĢdirmək: toponimlərin

altsistemə daxil olan növlərini aĢkar etmək, onların (oykonim, oronim, hidronim,

kosmonim və s.) tarixi-linqvistik xüsusiyyətlərini öyrənmək;

- «Divan»dakı toponimlərin Azərbaycan ərazisindəki izlərini müəyyənləĢdirmək və

bunların qalma səbəblərini göstərmək.

Tədqiqatın elmi yeniliyi: Dissertasiyada Mahmud KaĢğarlının «Divan»ı əsasında XI

yüzilliyə aid (Qaraxanlılar dövrünü əhatə edən) onomastik leksika tədqiqata cəlb edilmiĢ;

onomastik vahidlərin formalaĢması və inkiĢafı yolları izlənilməklə onların tarixi qanunauy-

ğunluqları, əmələgəlmə səbəbləri, təkamül prosesi nəticəsində struktur və mənaca dəyiĢməsi,

dövrün çoxadlılıq və s. məsələləri öyrənil- miĢdir. Əsərdə XI yüzillikdə onomastik vahidlərin

məna və mənĢəyi qəbilə, tayfa tarixinin müxtəlif pillələri üzrə araĢdırılaraq tarixi-

xronoloji vəziyyətləri doğuran əlaqə və səbəblər aĢkar edilmiĢdir.

Tədqiqatın nəzəri və praktik əhəmiyyəti. Mahmud KaĢğar- lının «Divan»ı əsasında qədim

türk onomastikasının tədqiqi həm türk onomastikasının, həm də ümumilikdə türk dillərinin

tarixi və nəzəri baxımdan öyrənilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər.

ĠĢin nəzəri müddəaları və nəticələri həm tarixi, həm də müasir onomastikanın tədqiqi

üçün elmi zəmin ola bilər. Belə tədqiqatın XI yüzilliyin türk onomastikasının elmi-nəzəri

sistemini yaratmaqda mühüm rol oynaya biləcəyi danılmazdır.

Tətbiqi baxımdan əsər tarixi onomastik (antroponimik və toponimik) lüğətlərin

hazırlanmasında istifadə oluna bilər. Tarixi onomastikadan xüsusi kursların tədrisində,

proqram, dərslik və dərs vəsaitlərinin də yazılmasında iĢin əhəmiyyəti və dəyəri

inkar- edilməzdir.

Tədqiqatın metod və mənbələri: Dissertasiya iĢində təsviri və tarixi-müqayisəli metodlardan

istifadə edilmiĢdir. Təsviri metoddan istifadə olunmaqla «Divan»dakı onomastik

vahidlərin iĢlənmə məqamları, fəallıq kəsb etdiyi coğrafi koordinatlar və s. dəqiqləĢ-

dirilmiĢdir. Tədqiq edilən dövrün onomastik təbəqəsi ilə əvvəlki və sonrakı dövrlərin

antroponim və toponimləri tarixi-müqayisəli metod vasitəsi ilə müqayisə edilir, ümumi və fərqli

cəhətlər aĢkarlanır. Əsas qaynaq M.KaĢğarlının lüğətidir. Bundan əlavə, dövrün digər

mənbələrindən, həmçinin də Orxon-Yenisey abidələrindən, «Divan»- dan bəhs olunan

çoxsaylı araĢdırmalardan yetərincə istifadə olun- muĢdur.

Tədqiqatın aprobasiyası. Dissertasiya iĢi Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutunun Türk dilləri

Ģöbəsində yerinə yetirilmiĢdir. Əsəri məzmun və struktur baxımdan əhatə edən məqalələr

AAK-ın təyin etdiyi toplularda, eləcə də xaricdə nəĢr edilmiĢdir. ĠĢin bəzi nəticələri

ilə bağlı aspirantların elmi yığıncaqlarında, həmçinin də beynəlxalq konfranslarda

məruzələr edilmiĢ və materiallar dərc olunmuĢdur.

Dissertasiyanın quruluĢu. Əsər iĢin ümumi səciyyəsi, giriĢ, 2 fəsil, nəticə, istifadə edilmiĢ

ədəbiyyat və mənbələrdən, eləcə də əlavə olaraq «Onomastik lüğət»dən ibarətdir.



TƏDQĠQATIN ƏSAS MƏZMUNU

Dissertasiyanın «GiriĢ» hissəsində mövzunun aktuallığı, elmi yeniliyi, məqsəd və vəzifələri

müəyyənləĢdirilir, nəzəri və praktik əhəmiyyəti göstərilir, tədqiqatın metod və mənbələri,

obyekt və predmeti haqqında danıĢılır. «GiriĢ»də Mahmud KaĢğarlı və tarixi onomastika

məsələləri» də ümumi Ģəkildə nəzərdən keçirilir.

Türkologiyada 1300-dən çox tədqiqat obyekti olmuĢ bu əsər türk dillərinin onomastik layının

üzə çıxarılması və öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Akademik A.Axundov haqlı

olaraq yazır: «Milli- tarixi onomastik vahidlər təkcə xalqın xüsusini ümumidən ayırmaq

üçün istifadə etdiyi dil iĢarələri statusunda məhdudlaĢıb qalmır, həm də xalqın tarixi taleyini öz

məzmununda əks etdirən qiymətli mənbə, soraq rolunu oynayır3.

3

Axundov Ağamusa. Ön söz \\ Azərbaycan onomastikasında gedən proseslər. Respublika

konfransının materialları, 25 may 2007, Bakı, 2008, s. 5-6.

Bəsim Atalayın qeyd etdiyi kimi, «Divan»ın üzərində yüzlərlə araĢdırıcı çalıĢacaq və

hər tədqiqat aparan yeni bir cövhər əldə edəcək. Xüsusən də «Divan»da Ģəxs və ərazi

adları ayrıca bir tədqiqat tələb edir, araĢdırıcısını gözləyir (MK, I, 32).

«Dilçiliyin müasir inkiĢaf mərhələsində onomastik leksikanın tarixi istiqamətdə araĢdırılmasına

olan tələb daha da artırılmalıdır»4.

Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında onomastika məsələləri xüsusi yer tutur. Məsələn, o, öz

əcdadları barədə yazır ki, bizim atalarımız olan bəylərə «Xəmir» deyirlər, çünki oğuzlar «Əmir»

deyə bilmədikləri üçün əlifi x-yə çevirib söyləyirlər. Atamız türk ellərini Samanoğul-

larından alan bəydir, adına Xəmir Təkin deyilir. «Təkin» sözünə gəlincə, hərfi

mənası «qul» olan bu söz xaqanın övladlarına və xanədanın kiĢi cinsindən olan bütün

üzvlərinə verilən ünvandır»5.

Mahmud KaĢğarlının onomastik məlumatları içərisində KaĢğari nisbəsi haqqındakı

fikirləri də maraqlıdır. «Mahmud KaĢğarinin bir əhli-qələm olaraq KaĢğari nisbəsini

qəbul etməsi isə heç də onun mütləq KaĢğarda doğulması demək deyil, burada böyümək,

yaĢamaq və oxumaq da onun üçün kifayətdir, bir xanədan üzvü kimi ağası olduğu

imperiyanın paytaxtının adını daĢımaq onun haqqıdır. Hətta kiçik bir Ģəhər və ya

kənddən, sadə ailələrdən çıxmıĢ sənətkarlar da çox vaxt iri və məĢhur Ģəhərlərin adını nisbə

olaraq almıĢlar»6.



Mahmud KaĢğarlı əsərdə toponimik arealların aĢkar olunması üçün qədim Ģəhər, göl, çay və

digər ərazi adlarını xəritəyə köçürmüĢdür. O, bu materialları xəritəyə köçürməzdən əvvəl ən

müxtəlif mənbələrdən toponimləri toplamıĢ, sistemə salmıĢ və lüğətini hazırlamıĢdır. Bunun

üçün mərhələli prinsiplərdən istifadə etmiĢdir. Toponimik landĢaft çoxalıb geniĢləndiyi

üçün böyük coğrafiyaĢünas-dilçi müəyyən bir qatı əks etdirən xəritə tərtib etmiĢdir. Bu xəritədə

onomastik layın keçid zonaları, yaxud iki arealın kəsiĢdiyi yerdə yayılma zonası öz

əksini tapmıĢdır. Toponimlərin ucqar yayılma nöqtələrini birləĢdirən izoqlos- lar nümayiĢ

etdirilməklə, Qaraxanlılar dövrünün toponimik sistemi ət- raflı əks oluna bilmiĢdir. Buradan

belə bir nəticə çıxara bilərik ki, M.KaĢğarlı bir toponimçi alim kimi dilçilik

coğrafiyası (areal dilçilik) metodundan da istifadə etmiĢ, toponimik obyektlərin

öyrənilməsinin çətinliyini nisbətən aradan qaldırmıĢdır.

4

Qurbanov A. Azərbaycan dilinin onomalogiyası. Bakı, «Maarif» nəĢriyyatı, 1988.

5

Dilaçar A. Kutadğu Bilig Ġncelemesi. TDK, Ankara, 1995, s. 17; Mahmud KaĢğari. Divanü

lüğat-it-türk. Dörd cilddə, I, Bakı, «Ozan», 2006, s. 16.

6

Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk. Dörd cilddə, I, Bakı, «Ozan», 2006, s. 22.

«Divan»da verilmiĢ dünya xəritəsi ərazi toponimlərini əks etdirdiyi üçün böyük əhəmiyyətə

malikdir. Bu, ilk türk xəritəsi və orta əsrlərin ən dəqiq xəritələrindən biridir. Xəritədə adı

«ərzi-Azərabadqan» kimi çəkilən Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və qonĢu sərhədləri də öz

əksini tapmıĢdır. Bu xəritə min il bundan əvvəlki dövr üçün ideal sayıla bilər»7.

Dissertasiyanın I fəsli «Tarixi antroponimik və etnonimik leksika» adlanır. Həmin fəsil

6 paraqrafdan ibarətdir.Bu paraqraf - larda «Divan»dakı antroponimlərin mənĢəyi,

onların morfoloji və sintaktik quruluĢu araĢdırılır, leksik-semantik tipləri müəyyənləĢdirilir.

«Divan»da verilən ləqəblərdən bəhs olunur, etnonimlərin tarixi inkiĢaf mərhələlərinə aydınlıq

gətirilir, onların etimoloji təhlili aparılır, məna- ları barədə fikirlər söylənilir.

Antroponimlərin elmi cəhətdən tədqiqi cəhdinə, əlbəttə, Mahmud KaĢğarlının ensiklopedik

əsərində rast gəlmək olur. Hesablamalara əsasən müəyyənləĢdirilmiĢdir ki, «Divan»da 110

Ģəxs adı iĢlənmiĢdir. Bunlardan beĢi qadın (Altun Tarım, Sürəyya və s.) adıdır.

Çoxluq təĢkil edən kiĢi adları təsviri xarakter daĢıyır: Azak, AtıĢ, UtuĢ, Burslan və s. Oğul

adları da burada çoxluq təĢkil edir: Barman, Barsğan (Əfrasiyabın oğlanlarının adı).

Babasının yurdu Barsqanın adını açıqlayarkən bu adın Əfrasiyabın oğlunun adından

gəldiyini, qurduğu Ģəhərə öz adını verdiyini yazan KaĢğarlı, babasının da məmləkətinin Barsqan

olduğunu bildirir. Barsqanın tarixi ilə bağlı fərqli bir məlumatı dəyərləndirən KaĢğarlı bu

adın Uyğur xaqanının Barsqan adından gəldiyini yazır. Rəvayətə görə, bu Ģəhərin havası

çox təmiz olmuĢdur.



В.V.Maxpirov qədim türk antroponimik sistemində cəmiyyət üzvlərinin, xüsusilə onun

yüksək aristokrat təbəqəsinin çoxadlılığının, ictimai-siyasi sistemlə onun mövqeyinin və

statusunun dəyiĢməsi zamanı yeni ad almaq ənənəsinin geniĢ yayılmasının qədim türk

onomastikasının baĢlıca xüsusiyyətlərindən biri olduğunu vurğula- yaraq göstərir ki, bir

adamın adının çoxluğu onun ailədə, nəsildə yeri, rolu, həmçinin əcdadları ilə əlaqəsini təyin

etmək üçün koordinator vəzifəsini daĢıyırdı8.

Əsərdə uĢaq adlarına da rast gəlmək olur: Çağrı Təğin, Çağrı Tiğin və s. Kölə adları

da lüğətdə ara-sıra iĢlənmiĢdir: Ay, Ayas, Alp

7

Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk. Dörd cilddə, I, Bakı, «Ozan», 2006, s. 23.

8

Махпиров В.У. Имена далеких предков (источники формирования и особенности

функционирования древнетюркской ономастики). – Алматы: Институт востоковедения

МН-АН РК, 1997, с. 119.

Tiğin, KümüĢ Tiğin, Kutluğ Tiğin, Küç Təqin, Süli (Süleyman) və s. Burada verilmiĢ «Tiğin»

kəlməsi, əslində, «kölə» anlamındadır. Ayas adının mənası isə (DLT, 1, 123) «üzü parlaq olan

kölə» deməkdir.

«Divan»dakı antroponimləri quruluĢuna görə aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar:

Sadə antroponimlər: Abı, Ay, Badruk, Bəqi, Bətzən, Bizən, Bükə, Çava, Çuçu, Inal,

Ġbrahim, Ġshaq, Kapan, Kaz, Komuk, Kutan, Mahmud, Müqənna, Nuh, Rum, Səlçuk,

SiyavuĢ, Süli, SündiĢ, ġu, Təhmurəz, Türk, Utar (cəmi: 32)

Düzəltmə antroponimlər: AtıĢ, Ayas, Azak, Barsğan, Barman, Bəktur, Boluç, Budraç,

Bulğak, Burslan, ÇənqĢi, Çuğlan, Ərvüz, Kanqlı, KavĢut, Kulbak, Kuluç, OtamıĢ,

Tapaq, TəkiĢ, TokıĢ, Tutuk (cəmi: 22).

Mürəkkəb antroponimlər: Alp aya, Alp Ər Tonqa, Alp Təqin, Alp Tiqin, Xəmir Təqin, Bəkəç

Arslan Təgin, Bilgə bəg, Çağrı Təgin, Əbu Bəkir ül- Kəffal üĢ ġaĢı, Əbu Bəkir ül-Müfit ül-

Cərçərai, Əbu l- Qasım Abdullah, Xəlil imam, Ġbn əbü d-Dünya, Inal öz, Kadır xan,

Kalalduruk, Kutluğ Təqin, Məhəmməd Çakır Tonqa xan, Mühəmməd ül-Müqtədi bi-əmr-illah,

Nizaməddin Ġsrafil Toğan Təgin, Yavlak Sarıq (Cəmi: 26).

«Divan»da cümlə quruluĢlu antroponimik vahidlərə də rast gəlinir. Məs.: Bektur (kiĢi adı, əsli

«bek tur»dur ki, «yerində möhkəm dur» deməkdir (MK, I, 455); Turumtay (yırtıcı quĢlardan

birinin adıdır, bu ad kiĢilərə də verilir, takma (uydurma – C.Ġ.) ad olur (MK, III, 243); Sökmən

(igidlərə verilən ad, MK, I, 444); Kalalduruk (kiĢi adı, MK, I, 530); Xalac (Türklərdən bir boy,

MK, III, 218) və s.

«Divan»dakı antroponimlər komponentlərinin tərkibinə görə də fərqlənir:

Ġkikomponentlilər (Çağrı Tegin, KaĢga Boğra və s.), üçkomponentlilər (Bəgəç Arslan



Təgin, Boğra Kara Xan və s.), dördkomponentlilər (Muhammed Çakir Tonğa Xan,

Nizaməddin Ġsrafil Toğan Təgin və s.).

Mahmud KaĢğarlı dövründə türklər iki qola- Ģimal və cənub qol- larına ayrıldığı üçün Ģəxs adları

da həmin qruplar üzrə təsnif edilmiĢ- dir: ġimal qrupu (qıpçaq) Ģəxs adları (Azak,

Tapaq, Ġnal, Kanğlı, Budrac, Səlçuk, Kay, Kökyük və s); Cənub qrupu Ģəxs adları (Çuğlan,

Köl Bilgə xan, Boğra kara xan, Yağan Təqin, Çağrı Bəğ və s).

M.KaĢğarlı həmin qrupları və onlara aid olan adları fonetik prinsipə görə təsnif edirdi.

Bu prinsip özünü bu gün də doğruldur.

«Divan»dakı antroponimlərin leksik-semantik tipləri dissertasiyada əfsanəvi qəhrəmanlıqla

(Əfrasiyab, Alp aya, Alp təgin), insanların psixoloji durumu ilə (Bektur), göy cisimləri ilə

(Ay), təbiət hadisələri ilə (Ayas), xoĢbəxtlik, səadət, ağıl və idrak anlayıĢları ilə (Ġnanc bəg, Bilgə

bəg, Bügə Bilgə), istək, arzu anlayıĢı ilə (Utar, Tardu, Bektur, Bəqlən, Çava, Tapar), qohumluq

münasibəti ilə (Inal, Inal öz, Bükə Budraç, Bəgi) və s. ilə bağlı qruplaĢdırılmıĢdır.

Leksik-semantik istiqamətdə lüğətdəki antroponimlərin yaranma mənbələri də

göstərilmiĢdir: heyvan adlarından əmələ gələnlər: Arslan, Burslan, Tonğa və s.; quĢ

adlarından əmələ gələnlər: Toğrul, Turumtay, Çağrı bək və s.; tayfa adlarından əmələ gələnlər:

Kanğlı, Kay, Tavğaç xan, KomuĢ və s.

«Divan»dakı antroponimlər sosial münasibətlərə görə də qruplara ayrılmıĢdır: a) yüksək vəzifəli

Ģəxslərin adları: Ġnal Öz, Tonqa Alp Ər və s.; b) sadə xalqı təmsil edənlərin adları: Karan, Ərvüz,

BoluĢ və s.; c) qul, kəniz və kölə adları: KümüĢ Tiqin, As, Ayas və s.

Dissertasiyada antroponimlər genetik cəhətdən də qruplaĢdırıl- mıĢdır: Ümumtürk

mənĢəlilər (Azak, Tapaq, Ġnal, Yağan Təqin, Kumuk, Kay, OtamıĢ və s.), ərəb

mənĢəlilər (Kadir, Sabit, Selim, Ġskender və s.), fars mənĢəlilər (Afrasiyab, Bəhram Çubin,

Tahmures, Alp Ər Tonqa, Kaz, SiyavuĢ və s.), Çin mənĢəlilər (ġu-digər bir adı Saka).

Lüğətdə ləqəblər də əsas yerlərdən birini tutur. Həmin ləqəblər sosial məzmun daĢıyır.

Təbəqə baxımından həmin adlar bəylərə (yuğruĢ, yafgu, tigin, inal, tarhan, tarım,

bəkəç, sağun, köl irkin, çuğlan və s.), qadınlara (xatun, kunçuy və s.), Qaraxanlı

hökmdarlarına (xan, kadır, kılıç, dokuz tuğlu və s.) verilən ləqəblərdən ibarətdir.

«Divan»ın antroponimik leksikası ilə bağlı aĢağıdakı nəticələri çıxarmaq olar:

Lüğətdə 70% türk, 20% ərəb və 10% fars mənĢəli Ģəxs adları iĢlədilmiĢdir.

Tarixi-etimoloji təhlil göstərir ki, qədim türklərin ad yaradıcılığı ənənələri qədim etiqad,

inam, xalqın mənəvi-iqtisadi həyatı, flora və faunası ilə əhatə olunmuĢdur. XI yüzillikdə

insanların adları müxtəlif sosial qruplardan ibarətdir, forma və məzmununa görə bir-

birindən fərqlənir. Həmin sosial təbəqəyə yüksək vəzifəli Ģəxslərin (bunların adları

çoxtərkibli quruluĢdadır – C.K.), sadə xalq nümayəndələrinin adları (onların özləri kimi

adları da sadə və lakonikdir – C.K.) aid edilə bilər.

Dissertasiyadakı antroponimik qruplar göstərir ki, XI yüzillikdə sinfi təbəqələĢmə artıq

baĢa çatmıĢ, varlı-yoxsul zümrəsi forma- laĢmıĢdır.



Dövrün ad sistemində dəyiĢmələr mütəmadi xarakter daĢımıĢdır.

Beləliklə, «Divan»da XI yüzilliyin sosial xarakterini özündə inikas etdirən insan adları, ləqəbləri,

titulları və s. mövcuddur9.

Orta əsrlərin müəllifi Mahmud KaĢğarlı Qaraxanlılar dövrü və mühitinin Ģəxs adları,

onların leksik-semantik, genetik və struktur cəhətləri haqqında müfəssəl və dəyərli

məlumatlar verir.

«Divan»dakı çoxsaylı tarixi antroponimlərin təhlili təcrübəsi göstə- rir ki, XI yüzillikdə Ģəxs

adlarının formalaĢma sistemi, əsasən, iki amilə arxalanırdı: apelyativlərin mənasına; islam

dininin nüfuzetməsi, köksalması və yayılması faktına.

«Divan»da 72 etnonim iĢlənmiĢdir. Həmin etnonimlər mənĢəcə türk (Bayandur, Kınık,

Kayı, Bektili və s.) və qeyri-türk mənĢəli (Çaparka, Xotan, Tarbin və s.) olmaqla

iki yerə ayrılır. Mahmud KaĢğarlı «Divan»dakı boyları kök və ana olmaqla iki qrupa

bölmüĢdür.

Oğuzların 24 boydan meydana gəldiyini bildirən Mahmud KaĢğarlı, eyni zamanda bu

boylardan 22-si haqqında danıĢır və damğalarını göstərir. Maraqlıdır ki, böyük

türkoloq hər bir boyu o zamankı Ģöhrətlərinə görə sıralayıb.

Dissertasiyada «Divan»dakı etnonimlərin hər birinin etimoloji təhlili və mənaları üzərində

dayanılmıĢdır.

«Divan»ın etnonimik leksikası ilə bağlı tədqiqat göstərir ki, bu haqda verilən

məlumatların öyrənilməsi, tayfaların yayılma ərazilərinin dəqiqləĢdirilməsi, Azərbaycan

xalqının zəngin mədəniyyət və qədim etnik tarixinin bəzi qaranlıq qalmıĢ

problemlərinin həlli üçün də önəmlidir.

Türk tayfa adlarının mənaları içərisində insan, nəsil, törəniĢ, relyef, igidlik, xoĢbəxtlik,

qohumluq, peĢə-sənət, rəng və s. anlayıĢları ehtiva edənlər çoxdur: Türk (yaranıĢ, törəmə), Oğuz

(nəsil, qəbilə), Kınık (relyef), BaĢqırd (qurd totemi), Bayat (xoĢbəxtlik), Peçenek

(qohumluq), Çəpni (igidlik), qırğız (rəng) və s.

9

Hatamov J. Mahmıt KaĢgarlı hormatlı unvanlar (titullar) hakında. «Mahmıt KaĢğarlı türkologiya

ılmını esaslandırıcıdır» atlı Halkara ılmı maslahatı. AĢqabat: 21-22 baydak 2008, s. 67-68.

Dissertasiyanın II fəsli «Tarixi toponimik leksika» adlanır. Bu fəslin 12 paraqrafı vardır. Belə

bir fikir vurğulanır ki, toponimikanı daha müfəssəl Ģəkildə belə müəyyənləĢdirmək olar: bu-

coğrafi adların toplanması, onların mənĢəyinin dəqiqləĢdirilməsi, bir sıra səbəblər

ucbatından dəyiĢməsi, tarix səhnəsini tərk etməsi və digər yerli adlarla əvəzlənməsi

xüsusiyyətidir.

Toponimlər xalq təfəkkürünün məhsuludur, insanın maddi və mənəvi həyatını hərtərəfli

nümayiĢ etdirir. Sivilizasiyaların dəyiĢməsi də toponimlərlə müĢayiət olunur. Qədim türk



toponimləri onların maddi-mənəvi mədəniyyətini, ayrı-ayrı tayfa birliklərinin özünəməxsus

dünyagörüĢünü əks etdirir.

Dissertasiyada Mahmud KaĢğarlı toponimləri, hər Ģeydən öncə, monopoliya

çərçivəsindən kənarda dil hadisəsi kimi öyrənilir. Aparılan statistik araĢdırma və

hesablamalar göstərir ki, M.KaĢğarlının «Divan»ında 180-ə qədər toponimdən istifadə

edilmiĢdir. Bu toponimik vahidlərin «Divan»da leksik- semantik və etimoloji Ģərhinin veril-

məsi isə Mahmud KaĢğarlının böyük toponimçi alim olduğunu bir daha sübut edir. Təsadüfi

deyildir ki, Ə.Cəfəroğlu da Mahmud KaĢğarlını bu fəaliyyətinə görə ilk türk toponimçisi

adlandırmıĢdır10. Çünki məhz M.KaĢğarlı ilk dəfə olaraq qədim türklərin ərazi

adlarının hər birini diqqətlə öyrənmiĢ, onların adlandırılma səbəblərini, eyni zamanda

semantik və mənĢə mənzərəsini üzə çıxarmıĢdır.

Türk mənĢəli yer adlarının (toponimlərin) böyük bir hissəsi apelyativlərin təmizliyi ilə

fərqlənir. Məs.: Altun xan, Ay göl, Yultuz göy, TaĢkənt, Suvlak, Katun sini, Ak tərək,

Isık göl, Tərin dəniz, Bakırlığ, Bulqar, Suvar və s.

Ərəb və fars mənĢəli yer adları (toponimlər): NiĢabur, Küçə, Xarzəm, Fərqanə,

Buxara, Çurçan, Sayram, Yemən, Yəçüç-Məçüç və s.

Qaraxanlı türklərinin yer adlarını leksik-semantik cəhətdən də müxtəlif qruplara bölmək

olar:

Tayfa adlarından ibarət olan yer adları: Abul, Aramut, Arğu, Bulğar, ĠqdiĢ\EdiĢ,

Türk, Kumuk, Minlak, Kıfçak, Suvar, Kençek, Tanqut və s.

ġəxs adlarından ibarət olan yer adları: ġu, Barman, Barsğan, Kaz oyni, KəĢmir, NiĢabur və s.

Tərkibində qədim coğrafi-apelyativi olan yer adları. Buraya yer adının tərkibində

iĢlənmiĢ kənt, kıĢlak, ulus, balık, öküz, tarım, köl, tağ, art, suv və s. coğrafi terminlərin iĢtirak

etdiyi toponimlər aiddir. Məs.: BeĢbalık, Özkənd, Səmizkənd, Tünkənd, Mankənd və s.

10

Caferoğlu A. Türk dili tarihi. Ġstanbul, 1982, s. 265.

Rəng bildirən yer adları: Karaçuk, KarakaĢ öküz, Kara senir, Kara yalğa, Ağ terek, Aksay, Kızıl,

Kızıl öz və s.11

Dövrün yer adlarının nəzəri cəlb edən xüsusiyyətlərindən biri yaĢayıĢ məntəqəsinə

onu tikdirən Ģəxsin adının verilməsidir. Yəni məntəqəni tikdirən adamın adı yenidən

obyektə verilir. Məsələn, Barsgan: Əfrasiyabın oğlunun adıdır. Barsgan Ģəhərini də o

tikdir- miĢdir. Bu Ģəhər Mahmudun babasının Ģəhəridir. Deyirlər ki, uyğur xaqanının

Barsgan adında bir at bağçası varmıĢ. Havası gözəl olduğu üçün atları burada bəsləyirmiĢlər.

Sonra Barsgan adı buraya ad olaraq verilmiĢdir (MK, III, 417-418).



Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında man komponentli üç toponimə rast gəlirik: MankıĢlağ,

Manküz, Mankənt. Lüğətin I cildində12 MankıĢlağın oğuz ölkəsində bir yer adı olduğu

göstərilir. «Divan»ın III cildində man sözü kıĢlağ sözündən ayrı yazılmıĢ

13

və həmin adın da oğuz ölkəsində bir yer adı olduğu qeyd olunmuĢdur. «Divan»da man sözünün

ayrıca mənası da göstərilmiĢdir: man yaĢlığ koy = dört yaĢını keçən qoyun14.

«Man» komponentli toponimlərin semantikası və etimologiyası barədə çoxlu fikirlər

olsa da, bizim gəldiyimiz nəticə həmin yer adlarının heyvandarlıqla bağlı olan anlamıdır.

«Divan»da da belə bir iĢarə var ki, Mankənt - vaxtilə KaĢğar yaxınlığında yaĢayıĢ məntəqə- sinin

adı olmuĢ, indi isə dağılmıĢ Ģəhərin adıdır15. Bu Ģəhərin kəna- rında iri buynuzlu qoçlar

saxlanılmıĢ, onlardan ət, yun təsərrüfatında istifadə edilmiĢdir.

Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında haqqında danıĢılan oğuz Ģəhər- ləri bunlardır: Sepren

(Sabran), Sitkün, Suğnak, Karnak, Karaçuk.

11

Quliyev Ə.A. Qədim türk onomastikasının leksik-semantik sistemi. II hissə, Bakı, «Elm», 2001.

12

Divanü luğat-it-türk tercümesi. Çeviren Besim Atalay. Cilt I, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara, 1985, s. 465.

13

Divanü luğat-it-türk tercümesi. Çeviren Besim Atalay. Cilt III, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara, 1986, s. 157.

14

Yenə orada, s. 157.

15

Yenə orada, s. 172.

«Divan»da 96 Ģəhər adı haqqında məlumat verilmiĢdir. Bu adlar qədim türklərdə Ģəhər

mədəniyyətinin inkiĢaf ənənələrini müəy- yənləĢdirir16.

Balıq Ģəhəri haqqında. Bu adla üç Ģəhərin adı qeyd olunur:

1) Balık - islamdan çox öncə türk dilində «sığnaq, qala, Ģəhər»lərə verilən ad;

2) BeĢ-balık - Göytürklərdən uyğurlara keçən tanınmıĢ bir türk Ģəhəri.

3) Yanğı balık və yaxud Yengi balık - Uyğur Ģəhərlərindən biri.



«Bizim tədqiq etdiyimiz Ağa balıqlar bulağının tərkibindəki balıq sözü, Ģübhəsiz, «Ģəhər,

qala» mənasına daha çox yaxındır. Ağa komponenti məhz balıq sözünü tamamlayır»17.

Çoxvariantlılıq «Divan»da təsvir olunan Ģəhər adlarının əsas əlamətlərindəndir. Məsələn,

Koçu Ģəhər adının 3 variantı (Köçə, Küçə, KüĢən), Taraz Ģəhər adının isə 2 variantı (Talas,

Tıraz) iĢlənmiĢdir.

«Divan»dakı Ģəhərlər oğuz və qıpçaq Ģəhərləri olmaqla iki qrup üzrə verilmiĢdir: Oğuz

Ģəhərlərinin adları: Farap (Karaçuk), Karnak, Sepren\\Sapran və s., qıpçaq Ģəhərlərinin adları:

Ferqana (Özkənd), Xotan, Itlık, KaĢğar, Kençək, Senğir və s.

Beləliklə, «Divan» əsasında qədim türk Ģəhər adlarının öyrənilməsi həm türk, həm də

ümumi toponimikanın tarixi və nəzəriyyəsinin problemlərinə aydınlıq gətirə bilər. Bu

zaman həmin dövrlərdə qədim Ģəhərlərin və onların adlarının formalaĢmasına həlledici təsir

göstərən faktorlar da müəyyənləĢər.

ġamanizmə aid xeyli söz qalıqları «Divan»ın onomastik vahid- lərinin tərkibində

qalmıĢdır. Bunların bəzilərini nəzərdən keçirək:

Kamlançu toponimi. Toponimin ilkin komponentində Ģaman sözü olan kam\\qam öz izini

saxlamıĢdır. M.KaĢğarlı «Divan»ın III cildində bu toponimin «kam» hissəsinin kahin,

Ģaman mənasında iĢləndiyini qeyd edir18 və belə bir izah verir: Kamlançı = Ġki

Öküzə yakın iki küçük kasaba adı19. Amma böyük türkoloq həmin toponimin bütöv-

lükdə mənasını açmır. Bizə görə, Kamlançı toponimi Ģamanların, kahinlərin adət-

ənənə, mərasim və ayinlərinin icra etdiyi yer anlamında baĢa düĢülməlidir.

16

Sümer F. Eski türklerde Ģehirçilik. Ankara, 1994.

17

Əsgərov N.Ə. Bəzi hidronimlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri. AOP, Bakı, 1986, s. 211- 213.

18

Divanü luğat-it-türk tercümesi. Çeviren Besim Atalay. Cilt III, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara, 1986, s. 157.

19

Yenə orada, s. 242-18.

«Divan»dakı ən maraqlı toponimlərdən biri Ötükəndir. ġamaniz- min izləri bu toponimin

də daxilinə hopa bilmiĢdir. Monqol mənĢəli Ötükən Ģaman allahlarının yaĢadığı yerlər

olmuĢdur. ġaman və yarıĢa - man mətnlərində bu allaha böyük inanc təsvir olunur. M.KaĢğarlı o

zaman tatarların məskunlaĢdığı ərazilərin bir hissəsinin Ötükən olduğunu da göstərir20.



Ötükən adətən yıĢ (meĢə, tayqa) və bəzən də yer sözü ilə birgə iĢlənmiĢdir (L.Potapov).

«Divan»da Ģamanizmin izlərinə Abakı, Temürkaznuk, Temürkazuk adlarında da rast gəlirik.

Beləliklə, qam-Ģaman izlərini «Divan»dan axtarmaqla qədim türklərin inamlarının

tarixən kökündə duran bir sıra məsələlər- mif görüĢləri, dini adət-ənənələri, ruhlar

aləminin sirləri ilə, adqoyma mərasimlərinin magik mifologiyası ilə bağlı dəyərli

məlumatlar əldə etmiĢ oluruq.

Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında yalnız kosmoqonik miflə əlaqədar olan toponimlərdən

istifadə olunmuĢdur. Kosmoqonik miflər hər bir mifoloji sistemin özəyini təĢkil edir. Bu

miflərin məzmunu «nizamlayıcı kosmik baĢlanğıcla dağıdıcı xaotik baĢlanğıcın

mübarizəsi»21, dünyanın (kosmosun) yaranması, təbii obyektlərin (ərazi adlarının)

formalaĢması və baĢqa hadisələrdən ibarətdir.

Yulduz göl. M.KaĢğarlının «Divan»ında «Yolduz köl» Ģəklindədir. Türk dillərində «ulduz»

kosmik obyekt anlayıĢını ifadə edir. Ümumiyyətlə, mifoloji anlayıĢın ifadəsinə

çevrilmiĢ «yulduz», «ay», «gün», «Ģükür», «səncər», «yildərik», «buğday», «tolun»

tərkibli toponimik vahidlər kosmik obyektləri bildirir. Ç.Hüseynzadə orta çağ ərəbdilli

mənbələrdə bu anlayıĢı bildirən türk mənĢəli antroponimləri müəyyənləĢdirmiĢ, aĢağıdakı Ģəxs

adlarını göstərmiĢdir: Ayteqin, Aydoğdı, AytoğmuĢ, Aydəkız, Ayaba, Aybək, Kündağ,

Kündəkız, KundoğuĢ, Kündoğdı, Ulduz, Jildərik, Sənzər, ġükür, ġükür tegin, Buğday

və s.22

20

Divanü luğat-it-türk tercümesi. Çeviren Besim Atalay. Cilt I, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara, 1985, s. 198.

21

Топоров В.Н. Первобытные представления о мире (общий взгляд). «Очерки истории

естественно-научных знаний в древности». М., «Наука», 1982, с. 9.

22

Гусейнзаде Ч. М. Тюркская антропонимия в средневековых арабоязычных письменных

памятниках до ХIII в. Канд. диссертация, Баку, 1988, с. 35.

Ç.Hüseynzadə yazır ki, Ulduz antroponimi orta əsr ərəbdilli mənbələrdə, eləcə də

türkdilli mənbələrdə anlautda iĢlənərək julduz, bəzən isə sulduz Ģəklində öz əksini

tapmıĢdır. X əsr türk sərkərdəsinin adı Ulduz olmuĢdur23.

«Divan»da «Yulduz» və «KaprakuĢ» – müĢtəri ulduzu mənasında iĢlənmiĢdir (MK, III, 221; I,

331, 332; III, 221).

Ay göl. «Divan»da «ay» komponentli onomastik vahidlər bunlardır:



Ay - kölə adı. «Ay» sözü lüğətdə aĢağıdakı mətnin içərisində verilmiĢdir:

Kelsə sanğa yolgıra

Udhun anı udhgura

Barsun naru kadhgura

Sattı meninğ ayımı («Sana yolda rast gəlirsə onu uykusundan uyandır; nərəyə istərsə

oraya gitsin. O, bənim köləmi (ayımı – C.K.) sattı». (Yaxud: Yolda, geçərkən o, sana

rastlarsa onu uykusundan uyandır, yaptığını anlat. O, tasalanarak gitsin; çünki o, bənim iznimi

almaksızın köləmi satmıĢtır) (MK, II, 193).

Ayas - kölələrə verilən ad (MK, I, 123). M.KaĢğarlı məlumat verir ki, ayas: «ayas kök=açıq

hava, açıq gök». Kölələrə - üzləri parlaq olduğu üçün - «ayas» deyilir (MK, I, 123).

Mahmud KaĢğarlı, ümumiyyətlə, ulduz adlarından bəhs edərkən göstərir: MüĢtəri

ulduzuna Ərəntüz (Tərəzi ulduzu), Mizan ulduzuna KarakuĢ, Sürəyyaya Ülkər, Yedi

kardeĢlərə Yetigən, Kutur ulduzuna Təmürkazuk, Mirrih ulduzuna Bakır sokım deyirlər (MK,

3, 40). Bakır sokum: Merih ulduzunun adı. Kızıllıkta bakıra benzetilir (MK, 1, 361).

Ərən: «ərən tüz» = - yıldızlar bilgisində - tərəzi yıldızının adı». Bu, ayın göktə= uğraklarından

(bürclərindən) birinin adıdır (MK, 1, 76).

Lüğətdə KarakuĢ həm MüĢtəri, həm də Mizan ulduzlarının adı kimi verilib. «KuĢ»

sözünü əks etdirən lüğət məqaləsində deyilir: «… MüĢtəriyə KarakuĢ deyilir. Bu ulduz

doğduğu zaman «KarakuĢ toğdı» deyirlər. Həmin ulduz oralarda sabah vaxtı doğar;

Oğuzlar, dəvə ayaqlarının ucuna da «karakuĢ» deyirlər. «KızkuĢ» tüklərinin rəngi

bukalamına (buqələmun – C.Ġ.) bənzər, açılınca rəngdən rəngə girən bir quĢun adıdır (MK, 1,

331-332).

23

Yenə orada, с. 35.

Təmür kazuk=kutup ulduzu, dəmir kazık. Qütb ulduzuna təmür kaznğuk deyilirmiĢ, yəni

«dəmirdən yapılmıĢ kazık», bu ona görə belə adlanır ki, sanki göy bunun üzərində fırlanır, dönür

(MK, 3, 383).

Mahmud KaĢğarlının lüğətindəki xüsusi adların maraqlı görünən bir hissəsini də

hidronimlər təĢkil edir. Sözlükdə diqqəti çəkən hidronimlər bunlardır: Ceyhun, Firat,

Öküz, Bənəgit, Ila, Jafinç-Ġkki Öküz, QaĢ Öküz, Ürüng QaĢ Öküz, Qara QaĢ Öküz,

Tarim, Usmi Tarim, ErtiĢ\\ĠrtiĢ, Kaz suvı, Abisgün (Hazar\\Xəzər), Körüng göl, Siding

göl və s.



Mahmud KaĢğarlının hidronimlərlə bağlı məlumatları çox maraq- lıdır. Qədim türklər «özük»

deyilən sözdən istifadə etmiĢlər ki, bu da oyularaq hovuz düzəldilmiĢ bir yerdir. Onlar böyük

dərələrdən ayrılan çaya da «özük suv» demiĢlər (MK, 1, 71).

«Divan»da hidronimlərə verilən adların səbəbi də göstərilir. Məsələn, «Kaz suvı»

haqqında oxuyuruq: «Kaz suvı»: Ila= Ilı dərəsinə axan böyük bir çay. Bu adın verilməsinin

səbəbi, Əfrasiyabın qızının bunun kənarında bir qala tikdirməsidir; bu ad oradan qalmıĢdır (MK,

3, 151).

Mahmud KaĢğarlı «göl» sözündən bəhs edərkən bunun üç mənada – «hovuz» və

«birikmiĢ su», «dənizin özü» anlamlarında iĢləndiyini göstərir. «Köl - dənizin

kəndisi. Buradan alınaraq dəniz köpüyünə göl köpüyü deyirlər ki, tengiz köpüği deyilməz

(MK 3, 136).

Lüğətdə izahı verilmiĢ hidronimlərdən biri də «Yabaku suvı» adlanır. Bu, KaĢğar

dağlarından çıxan Fərqanə ilə Özçənt arasında axan bir çayın adıdır (MK, 3, 36). Yabaku

mənbələrdə etnonim kimi səciyyələnir. Yəni bu tayfaya məxsus olan çay24.

Ġkinci fəslin 11-ci yarımbölməsində «Divan»dakı toponimlərin Azərbaycan ərazisində izləri

araĢdırılmıĢdır. Tarixi keçmiĢimizlə indimiz arasında bir körpü yaradan Kayı, Xalac, Oğuz,

Çəpni, Salğur, Eymur, AvĢar, Bayandur, Bayat, Gəncək, Kanğlı, Kəngər, Peçenek,

Bəydili və s. tarixi toponimlərin öz izlərini respublikamızın ərazisindəki kənd, qəsəbə və digər

ərazi adlarında qoruyub saxlamaları toponimik vahidlərin inkiĢaf tarixini izləmək

baxımından çox dəyərlidir. Tayfa miqrasiyalarının çoğrafi koordinatlarını öyrənmək iĢində

də bu izlərin mühüm rolu vardır.

Sonuncu yarımbölmə «Divan»dakı onomastik leksikanın tədqiqində informasiya

texnologiyalarının rolu» adlanır. Yarım bölmədə əsaslandırılır ki, bu gün insanların xüsusi

adların tarixinə dair marağı, həmin adların məna və mənĢəyini öyrənməyə can atması bir daha

sübut edir ki, bu sahədə qlobal informasiya mühiti yaradılmıĢdır. Belə təkliflər verilir ki,

vebsaytda Mahmud KaĢğarlının «Divan»ındakı onomastik vahidlərin interpretasiyası verilə,

biblioqrafik bazası yaradıla bilər. Bazanın strukturu tarixi onomastik vahidlərin bir sıra tipik

xarakterik xüsusiyyətlərini (qrammatik əlamətlərini, toponimin semantik komponentlərini

və s.) özündə birləĢdirər. Yəni tarixi toponimin qrammatik, semantik, funksional və

ərazi xüsusiyyətləri informasiya texnologiyaları vasitəsilə çatdırılmalıdır. Ġnternetdə

obyekt seçilmiĢ toponimlərin qrafik, struktur, semantik və coğrafi xüsusiyyətləri verilir.

24

Махпиров В.У. Древнетюркская ономастика. Алма-Ата, «Гылым», 1990, с. 89.

Tədqiqatda aĢağıdakı nəticələr əldə olunmuĢdur:

- Ġlk dəfə olaraq Mahmud KaĢğarlının sayəsində XI yüzillik türk dünyasının coğrafi

yayımını, arealını təyin etmək imkanı əldə edil- miĢdir. Gəzdiyi və dolaĢdığı ərazilər,



təqdimetmə və təhliletmə imkan- ları Mahmud KaĢğarlının toponimik və coğrafi biliyinin, digər

Ərəb və Ġran qaynaqları ilə aparılmıĢ müqayisələr nəticəsində elmi reallığa əsaslandığını

göstərir.

- Onomastik leksikanın tarixi-semasioloji tədqiqi nəticəsində qədim türk antroponimika,

etnonimika və toponimikasının struktur- semantik və tipoloji aspektləri

müəyyəmləĢdirilmiĢ, XI yüzilliyə aid onomastik leksikanın əmələ gəlməsində çoxsaylı

linqvistik və ekstralinqvistik amillərin rolu aĢkarlanmıĢdır.

- «Divan»dakı toponimlərin tarixi-etimoloji tədqiqi qədim substrat layların açılmasına imkan

verir, onların stratiqrafiyasını (təbəqələĢ- məsini) yerinə yetirir. Həmin makrohissələr ana

dilinin (türkmənĢəli) və digər dillərin (ərəb, fars, çin) bazası əsasında formalaĢmıĢdır.

Mənbədəki əsas toponimlər qədim türk epoxasını yaĢadır, öz tərkibində qədim türk

Ģəkilçilərini qoruyub saxlayır. Toponim yaradan formantlar indi artıq arxaik hala

düĢmüĢdür. O zaman məhsuldar formalardan indi əsər-əlamət qalmamıĢdır. Onlar dil

və tarixi parametrlərə görə də fərqli Ģəklə düĢmüĢdür.

- «Divan»dakı toponimlərin stratiqrafik tərkibini həmçinin ərəb- fars mənĢəli ərazi adları

da təĢkil edir. Onomastik material göstərir ki, ərəb və Ġran etnoelementləri qədim türkün etnik

tərkibinə də daxil olmuĢdur.

- «Divan»dakı onomastik leksikanın tarixi-etimoloji tədqiqi göstərir ki, bu aspektdə

tarixi leksikologiya və tarixi morfologiya problemlərini də həll etmək mümkündür.

- Tarixi toponimlərin tərkibindəki topoformantlarla nitq hissələ- rinin tərkibində daha az,

seyrək qarĢılaĢmaq olur. Bu topoformantlar az məhsuldardır. Daha çox topoformantlar

xeyli sayda analoji onomastik vahidlərin yaranmasında iĢtirak etmiĢ, demək olar

«açar» rolunu oynamıĢdır.

- Demək olar ki, bütün qədim türk onomastik leksikasında semantika tündləĢir, yəni geniĢlənir.

Tarixi-etimoloji tədqiqat yolu ilə xeyli topoleksemlərin qədim mənaları semantik prinsip

əsasında açılır.

- Tarixi-etimoloji tədqiqatlarda tarixi prinsip də əsas rol oynayır. Bu prinsiplə qədim

tayfaların, xalqların etnik tarixi, onun digər xalqlarla münasibəti, tarixi-mədəni

əlaqələri, etnogenezi öyrənilir. Etnogenezi öyrənməklə «Divan»dakı etnonim,

etnotoponim və etnoantroponimlərin yaranma səbəblərini aydınlaĢdırmaq mümkün olur.

Bu sahədə tədqiqat göstərir ki, sözügedən ərazilərdəki topo- nimlərdə öz əksini

tapan qəbilə və tayfalar ancaq avtoxon (yerli) olmuĢlar. Bunu sonrakı tədqiqatlar,

xüsusən də arxeoloji qazıntılardan əldə olunan materiallar da təsdiqləyir. Amma tarixin

müxtəlif epoxalarında bu ərazilərə iranlılar, ərəb və monqollar da axın etmiĢ və bu zaman

etnokomponentlərdə bəzi dəyiĢkənlik baĢ vermiĢ, demək olar ki, etnik tərkib

«təzələnmiĢ»dir.

- Əsərdə qədim türk boyları haqqında bilgilərin tədqiqi, onların yayılma ərazilərinin,

məkanlarının dəqiqləĢdirilməsi türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının əski və zəngin

mədəni irsinin bir sıra problemlərinin həlli üçün önəmlidir.



- Mahmud KaĢğarlı lüğətindəki həm etnonimlərin, həm də onlar vasitəsi ilə əmələ gəlmiĢ

toponimlərin tarixi-müqayisəli metodun köməyilə araĢdırılması, yayılma ərazilərinin

tədqiq edilərək öyrənilməsi xalqımızın etnosiyasi və kultroloji mədəniyyətinin bir sıra

məsələlərini ortaya çıxarır.

- Ġlkin təhlil göstərir ki, qədim türk onomastikasının formalaĢması substrat, adstrat, götürülmə

və əsil türk struktur və elementlərinin mürəkkəb qarĢılığı nəticəsində baĢ vermiĢ, bu

isə, öz növbəsində, qədim türklərin digər xalqlardan götürdüyü mədəni təbəqələrin

müxtəlifliyi, çeĢidliyi, qədim türklərin dövlət quruluĢunda (birinci və ikinci türk

xaqanlıqları, Uyğur xaqanlığı, ġərqi Türküstanda Uyğur dövləti, Qaraxanlılar dövləti və s.)

ictimai-sisayi sistemlərin ardıcıllığı və inkiĢafı səbəbindən olmuĢdur. Bundan baĢqa, müxtəlif

dövrlərdə qədim türk onomastikasının yaranmasına həlləedici təsir edən dəyərlərdən biri

də dil olmuĢdur. Türklər müxtəlif dövrlərdə, bəzən isə eyni zamanda, ancaq müxtəlif ərazilərdə,

demək olar ki, bütün dünya dillərinin təsirinə düĢsələr də, öz qədim ənənəvi kultlarını

unutmamıĢ, bu da özünü onomastik leksikada büruzə vermiĢdir.

- Tədqiqatın nəticələri göstərir ki, qədim türk onomastikası müxtəlif, bəzən də bir-birinə

qarĢı qoyulmuĢ, amma türk etnolinqvistik ad sistemlərinin əsası üzrə birləĢmiĢ, çeĢidlilik təĢkil

etmiĢdir. Hə- min altsistemlər, öz növbəsində, artıq digər səviyyəyə aid mütəĢəkkil və kompleks

struktur formalaĢdırmıĢdır.

- Beləliklə, qədim türk onomastikasında bir-birindən fərqlənən Türk xaqanlıqlarının,

Uyğur xaqanlığının və Qaraxanlı dövlətinin xüsusi adlar sistemi yaranmıĢdır. Onları

bir-birindən fərqləndirən cəhət antroponimiyada bu və ya digər titul nomenklaturası, toponimi-

yada coğrafi nomenklatura, etnonimlərdə isə sosial status və s. olmuĢdur.

- Nəticə göstərir ki, qədim türk onomastikasının öyrənilməsinə düzgün sistemlə

yanaĢma həm türk (və ümumi) onomastikanın nəzəriyyəsi və tarixinə, həm də türk

dillərinin nəzəriyyəsi və tarixinin dəqiqləĢdirilməsi üçün daha çox faydalı olacaq.

- «Divan»ın antroponimlərinin təhlili təcrübəsi göstərir ki, onlar əksərən düĢdüyü

Ģəraitdən asılı olaraq, əvvəlki semantikasından uzaqlaĢır, ümumi isim kimi mənalanır.

Həmin əlamət antroponimlərdə zəngin əlavə və daxili mənaların çoxluğunu göstərir.

- Tədqiqatın nəticələri göstərir ki, «Divan»ın bir sıra onomastik vahidləri dövrün digər

əsərlərindəki onomastik vahidlərlə səsləĢir. Məsələn, «Divan»dakı «Bayat», «Bəydili»,

«Kınık», «Çəpni», «Bal- Xatun», «Yulduz» və s. onomastik vahidlər oğuz tayfalarının tarixi

və etnoqrafiyası haqqında müfəssəl məlumat verən ensiklopediya sayıla bilən F.RəĢidəddinin

«Oğuznamə»sindəki adlarla (burada 200-dən artıq antroponim vardır – C.K.) uyğunluq təĢkil

edir. «Baburnamə»də «Divan»dakı Buxara, Samarkand və digər toponimlərə rast

gəlmək olur.

- Qaraxanlılar dövrünün onomastik sisteminin tədqiqi nəticəsində sonradan ayrılmıĢ,

müasirləĢmiĢ türklərin xüsusi ad layını müəyyənləĢdirmək, onomastik vahidlərin

praformalarını (ilkin forma- larını) bərpa etmək mümkün olur.



- Elmi-tədqiqat geniĢləndikcə etimologiya toponimlərdəki qədim formalar və mənaları

əvvəlki halına salır (bərpa edir), bu cəhət coğrafi adların tarixi formalarınının geri

dönməsi, qayıtması prosesləri ilə Ģərtlənir.

Qaraxanlılar dövrünün ad sisteminin formalaĢma, inkiĢaf və dəyiĢmə

qanunauyğunluqlarını monoqrafik Ģəkildə öyrənmək antroponimiya elminin inkiĢaf

dinamikasını izləmək baxımından müsbət nəti- cələr əldə etməyə imkan yaradır.

Dissertasiyanın «Əlavə» adlanan hissəsində «Divan»dakı ono - mastik leksikanın lüğəti

verilmiĢdir.

Mövzu ilə bağlı aĢağıdakı monoqrafiya, məqalə və tezislər çap edilmiĢdir:

1. XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikası (Mahmud KaĢğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsəri

əsasında). Bakı: «Elm» nəĢriyyatı, 2008, – 231 s.

2. Tarixi onomastik leksikada Ģamanizmin izləri (Mahmud KaĢğarlının «Divanü lüğat-it-türk»

lüğəti əsasında). Tədqiqlər - 3. Bakı, 2006, s. 311- 317.

3. Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında oğuz boyları. «Elmi axtarıĢlar», XXVII toplu. Bakı,

"Səda", 2006, s. 134-139.

4. Mahmud KaĢğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsərində antroponimik leksikanın ümumi

mənzərəsi. AMEA aspirantlarının elmi konfransının materialları (Məcmuə). II hissə. – Bakı:

«Elm», 2006, s. 218-219.

5. Mahmud KaĢğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsərində ManqıĢlaq, Mankənd və Mangüz

toponimləri.Bakı Slavyan Universiteti, “Kitab aləmi” nəĢriyyat-poliqrafiya mərkəzi, Tağıyev

oxuları, Beynəlxalq elmi konfrans, 1-2 iyun 2006-cı il, Bakı, Azərbaycan, 2006, s. 142-145.

6. Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında onomastik terminlər. Termino- logiya məsələləri. Bakı,

“Elm”, 2007, s. 159-164.

7. Mahmud KaĢğarlının lüğətində hidronimlər. Tədqiqlər- 1, Bakı, 2007, s. 108-113.

8. KaĢgarlı Mahmut‟un «Divan»'ında ġehir Adları (Çok Adlılık Meseleleri). Ege

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Türk Dili ve Edebiyatı AraĢtırmaları Dergisi,

Sayı / Number: 15, Ağustos / August 2008, Türkiye / Ġzmir, s. 203-207.

9. Mahmud KaĢğarlının «Divan»ındakı toponimlərin Azərbaycan ərazisində izləri.

Onomastika – Elmi-onomastik jurnal, № 1-2, Bakı, 2008, s. 154-161.

10. Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında Ģəhər adları (Çoxadlılıq məsələləri). Azərbaycan

onomastikasında gedən proseslər. Respublika konfransının materialları. Bakı, 2008, s. 67-71.

11. Mahmud KaĢğarlı və tarixi onomastika məsələləri. «Türkologiya» jurnalı, 2008, (3-4), s. 90-

96.



Кязимов Джахид Исмаил оглы

Ономастическая лексика в произведении Махмуда Кашкарлы «Дивани лугат-ит-

тюрк»

РЕЗЮМЕ

В диссертации на основе «Дивана» Махмуда Кашкарлы исследуется

ономастическая лексика, относящаяся к XI веку; исследуя формирование и развитие

ономастических единиц, успешно выявляются их исторические закономерности, причины

образования, смысловые и структурные изменения в процессе эволюции,

характерные эпохе многочисленные имена и многие другие вопросы.

Диссертация состоит из предисловия, 2 глав, заключения, списка литературы. В

приложении приводится «Ономастический словарь».

В предисловии обосновываются актуальность тематики, научное нововведение, цели и

обязанности, теоретическая и практическая значимость и указываются методы и

источники исследования.

Название 1-ой главы диссертации – «Историческая антропонимическая и

этнонимическая лексика». В этой главе, состоящей из 6 параграфов, исследуется

происхождение антропонимов в «Диване», их морфологическая и синтаксическая

структура, определяются семантико-лексические типы. В произведении также

показывается этимологический анализ и значение этнонимов в «Диване».

2-ая глава диссертации называется «Историческая топонимическая лексика». В

«Диване» изучено около 180-ти топонимов (оронимов, ойконимов и гидронимов),

показанных, прежде всего, как событие в языке, выходящее за рамки монополий. В этой

главе уточняются следы топонимов в «Диване»на территории Азербайджана и

обосновывается роль информационных технологий в исследовании этой лексики.

Все выводы, сделанные из исследования, обобщаются в заключении.



Jahid Ismayil Kazimov

Onomastic Glossary in Mahmud Kashgari’s

”Dīwānu l-Luġat al-Turk”

SUMMARY

The dissertation observes onomastic glossary dating back XI century given Mahmud

Kashgari‟s “Diwan” and studies objective development of the onomastic units, their

formation reasons, amendments in their structure and meaning resulted from

evolutionary processes and polyonomousness of the time and other. The study is carried through

given the consideration of formation of onomastic units and the ways leading to their

development.

The dissertation consists of introduction, 2 chapters, conclusion, literature and “Onomastic

glossary” attached to it.

The introduction deals with the substantiation of the topic reflecting its scientific

novelties, goal and theoretical and practical importance with the indication of method and

sources.

The first chapter in the dissertation is named “Historical anthroponimic and

ethnonimic lexicon”. The chapter of 6 parts researches the source, morphological and

syntactic structure of the anthroponyms in “Diwan” defining their lexic-semantical types. The

work touches upon etymological analysis and meanings of ethnonyms in “Diwan” as well.

The second chapter in the dissertation is titled “Historical toponymic lexicon”.

Approximately 180 toponyms (oronym, oyconim, hydronim) have been studied as a language

factor eliminating all the barriers of the monopoly. The traces of the toponyms in

“Diwan” existing in Azerbaijan have been defined precisely and the role of

informational technology in the exploration of this lexicon is substantiated.

The conclusion summarizes all the claims achieved through the research.

Copyright © 2009 Cahid İsmayıloğlu

www.cahidismayiloglu.com

www.ismayiloglu.com

www.cahid.info



AZ 1130 BAKI ŞƏHƏRİ, AZƏRBAYCAN "Əcəmi Naxçıvani" küçəsi, Ev 4A, Mənzil 21.

Tel.: + 994 12 436 35 60 Mob.: + 994 50 661 00 21

Email: [email protected]

ġeirləri: Azərbaycan və türk dillərində...

Zaman aldadır məni!?

Üsyandır boğazımda düyümlənən arzu,

Əllərim bağlı, dizlərim yerdə,

Dilim tutmur, sözüm keçmir.

Əllərimdən çıxıb hərĢey,

Dırnaqlarımdır saxlayan məni,

Zaman deyəsən aldadır məni?!

Bir cana möhtac qalmısan,

Qanından xəbərsiz yaĢayırsan,

Hər biri bir sabah, ümid, bir zamandır

Sabahın açılmaz, ümidin sınar,

Zaman bilmirsən hələ nə edər

Alar hər Ģeyini əlindən, yox edər səni,

Zaman deyəsən aldadır məni?!

SevmiĢdim ozaman mən səni,

YanılmıĢdım, yoxsa haqqa gəlmiĢdim bilmirdim



Ömrümün səbəbiydin,

Xəbərim yoxdu, xəbərsizdim,

Arada bir xatırlayırdım,

Ətrafım, gördüklərim, vurulan, duran, yıxılan

Ayrıldım səndən,

Gözüm açıldı, qulağım duydu

Ağlım apardı buralardan məni,

Zaman yenədə aldadır məni?!

Qanın tərə qarıĢıb insanım,

Sözün sətrə qarıĢıb yazarım,

Qələmin tikanlı telə dolaĢıb,

Ağzında kirli əllər,

Qollarında göyərtilər,

Beynində boĢ fikilər sürüyür səni

Bu mənə dərd olur

Sonumuz gəlir, qorxudur məni

Zaman aldadır məni!?

KeçmiĢimi oxudum, gələcəyimi yazdım

Hərdən durdum sağıma soluma baxdım

Hardayam bilmirəm

Yalandayam,

Doğru həmiĢə aldadır məni,

Onun kimi!

Zamanda həmiĢə aldadır məni!

Gözlərindən yazardım gərək.



Saçlarından, boy-buxunundan

Əlim gəlmədi, sətirlər razı olmadı

Alınmadı,

Bunu görməlisiniz, bilməlisiniz,

Oxumalısınız

Yalan demirəm zaman kimi

Onun iĢi aldatmaqdır məni

Zaman həmiĢə aldadır məni!?

EĢidirsən?!

Gözlərin mane olursa bağla gözlərini,

Qulaqlalarını da tut,

Dilin nələr söyləyir,

Ürəyinlə dinlə.

Aldanmarsan, eĢit məni

Zaman həmiĢə aldadırdı məni!

31.07.2005



Uzaktan, Ölmezliğin

Unutamıyorum.

Denedim ama uzakta olmak;

Beni sana daha yakın yapıyor.

Rüzgar estiğinde umudum;

Seni yanıma getirmesi.

Beynimle, yüreğime saplandı

Uzaktan, ölmezliğin.

Notaların içinde kaybolmuĢ düĢüncelerim

Lanet olsun,

Hatam büyük galiba

Zorluk mu, ulaĢılamamazlık mı?

Ama biliyorum gerçektir, vardır


Ġçimde bilinmezliğin,

Hislerimin getirdiği ĢaĢkınlık

Yüreğimi kaĢındıran

Bazen boğazıma saplanan

Bazen de iyi ki böyledir dediğim




KeĢke bir yağmur olsaydın da

Yağıp bittiğinde bitseydi

KeĢke seni hiç görmeseydim de

O güzel sandığım günde

KeĢke kağıtdan bir hatıra bırakmasaydım

Ama bana mutluluk veriyor,

Bazen hayattan bıktırtan


Benim için eriĢilmezsin artık

DüĢündükçe daha da güçleniyor


Çaresiz değilim, artık kağıtlara döküyorum

Belki bir gün ölür de, biter


Seni unutmam,

Bir gün ulaĢacağım sana.

Umutsuzluk koltuk değneğim oldu

Ama hiç bir zaman kullanılmayan.

Sensizlik alıĢkanlık oldu

Bir türlü bırakamadığım.

Sen varsın diye bu iki söz burada




Hiçbir Ģeyi bilmeden ne hoĢtum

Hayat çok güzeldi, yaĢamak çok hoĢtu

Ne aĢk vardı, ne sen vardın.

ġimdi ne?

Bir tek bun kaldı


Yanıma gel, ne olur,

Hiç değilse kendinden bir parça göster

Ben neden, bu Ģiirin adını böyle koydum

Çünkü gerçek budur,

Ve sen bana böylesin

«Uzakta, ölmez.»



Parmak Kadar Vakit, Sonsuz Gibi Anı

DüĢünmek çok zor

Seni karanlığa gömmek.

Unutmaya terketmek.

Her Ģey kilitlenmiĢ ona,

Bugün, yarın…

Parmak kadar vakit, sonsuz gibi anı.

YaĢamadım,

YaĢamadımsa, yaĢamıyorum,

Sensiz bir dünyaya bakan gözlerimle

Bakıyorum herĢeye…

Yüreğimde kalan bir Ģey var sadece


BaĢka Ģehirde, baĢka sabahta,

BaĢka akĢamlarda.

Seni düĢünmek de baĢka olacak

Ama baĢka olmayan bir Ģey kalacak




Artık yalnızlığı çok seviyorum

Kuytular meskenim oldu.

Ağlamak istemiyorum

Sebebi düĢündüğüm,


Ruhumla bedenimin savaĢtığını hissediyorum

Hep yenilen ve yenen bir Ģeyler var

Ama düĢüncelerimde hareketsiz kalan bir Ģey o


Çok üzülmem yersiz,

Ama üzülmemem bir iĢkence

Zaten ne yapıyorum bilmiyorum.

Bilmediğim bir Ģey daha var


Bu bir Ģiir mi?

Yarım kalmıĢ, yaĢanmamıĢ birĢeylerin itirafları mı?

Hani ölçüyorum ya,

ġaĢırıyorum, küçük bir Ģeyin bu kadar ağır çekmesine

Ama haklıyım, doğru ölçmüĢüm

Parmak kadar vakit, ama sonsuz gibi anı.



Müxtəlif dillərdə elmi-filoloji, araĢdırma yazıları...

ETNĠK TARĠXĠMĠZƏ VƏ DĠLĠMĠZƏ YENĠ BAXIġ

(Kazımov Q.Ş. Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər).

Bakı, «Təhsil», 2003, 584 s.).

Tarix və dilçilik yavaş-yavaş ulu əcdadlarının haqqını özünə qaytarmaqdadır (Q.Kazımov).

«Azərbaycan dilinin tarixi» adlanan bu monoqrafiya 6 fəsildən ibarətdir. 1-ci fəsil dünya

dillərinin qohumluğu-monogenez probleminə həsr edilmiĢdir. Məlumdur ki, dil ailələrinin

ümumi genetik qohumluğu problemində dilemma kimi qarĢıda duran əsas məsələ «dillərin

poligenez və ya monogenez olması»dır. Poligenez nəzəriyyə əksəriyyətin qəbul etdiyi

nəzəriyyədir, lakin monogenez probleminə Ģübhə ilə baxanlar da vardır. Dünya dillərinin vahid

kök üzərində yarandığını nəzərə almamağın nəticəsində tiploji cəhətdən müxtəlif dillərdə eyni

bir sözü gördükdə həmin leksik vahidin bu və ya digər bir dildən yayılmıĢ olduğunu güman

etmiĢlər. Məsələni qəlizləĢdirən də budur. Sözsüz ki, bu ikili nöqteyi-nəzər arxeoloji

materiallarla yanaĢı, dil ailələrinin qohumluğunu isbat edən faktların tədqiqi, aĢkara çıxarılması

yolu ilə həll oluna bilər. Bir çox dilçi alimlər inamla, təkidlə monogenez mənĢəyin sübutuna

çalıĢmıĢ, lakin öz fikirlərinin sona qədər müdafiə etməyənlər də olmuĢdur. Həmin alimlərin

araĢdırmaları dillərin monogenez və ya poligenez olması məsələsinin tarixi linqvistikanın

mühüm bir bölməsi kimi son dərəcə aktual olduğunu göstərir. Etimoloji araĢdırmaların

geniĢləndirilməsi və dərinləĢdirilməsi istiqamətində gözlənilmədən dünyanın bütün müasir dil

ailələrinin vahid mənĢəyini aydın Ģəkildə sübüt edən inandırıcı faktlar əldə edilmiĢdir. Alimlər

dünya dillərinin mənĢə birliyini aydınlaĢdırmağın yeni üsulunu müəyyənləĢdirməyə can atırlar.

Beləliklə, bir çox nəzəriyyələr (A.Melniçuk, V.Ġlliç-Svitiç və b.) ulu dilin öyrənilməsi üçün geniĢ

imkanlar yaradır, tədqiqatlar dərinləĢir., bu məqsədlə qrammatik və leksik formaların müqayisəli

etimoloji təhlilləri verilir, rəngarəng quruluĢda praformalar müəyyənləĢdirilir. GeniĢ mənada

Altay nəzəriyyəsinə əsaslandığı üçün türk dilləri materiallarını müqayisəyə cəlb etmək o qədər

də mümkün olmamıĢdır. Q.Kazımov isə monogenez problemini əlavə faktlar və türk dilləri

materialları ilə zənginləĢdirmiĢdir. Əsərin ən qiymətli cəhətlərindən biri də elə budur.



Dünya dillərinin ümumi qohumluğu ideyasının tərəfdarları və tədqiqatçıları nostratik dilçilik

nəzəriyyəsini əldə əsas tutaraq yer üzündəki bütün dil ailələrinin qohumluğunu, bir ulu dildən

törəmiĢ olduğunu daha əsaslı Ģəkildə, orijinal dəlillərlə, israrla sübuta yetirmiĢlər.

Bəri baĢdan qeyd edək ki, bu əsər indiyə qədər Azərbaycan xalqının və dilinin mənĢəyinə kölgə

salan hipotezanı alt-üst edir, təhrif, dolaĢıq konsepsiyalara tutarlı zərbə vurur. Çox mühüm bir

tarixi-elmi həqiqətin ucundan tutub ulu dilimizin zirvəsinə yüksəlirik. Türkün kimliyi, ulu

dilimizin ilkin mərhələləri açılır. Bu açıqlama dünya dillərinin qohumluğu-monogenez

probleminə aydınlıq gətirilməsi ilə baĢlanır. Müəllifin həqiqi tarixə söykənən mülahizələri

nəticəsində Azərbaycan ərazisinin ən qədim insan məskəni olduğunu, ilk insanların təfəkkür və

nitqinin mərhələlər üzrə inkiĢaf prosesi keçirdiyini, dilin tədrici inkiĢafı nəticəsində ulu dilin

meydana gəldiyini öyrənirik. «35-40 min illik müddət ərzində ulu dil tam təĢəkkül tapmıĢ,

mürəkkəbləĢmə istiqamətində böyük inkiĢaf yolu keçmiĢ, sonrakı minilliklərdə miqrasiyaların

çoxalması ilə parçalanmağa baĢlamıĢ, tədricən ilkin forma-quruluĢ etibarilə bir-birindən

fərqlənən və gələcək dil ailələrinin baĢında duran protodilləri doğurmuĢdur. Nəticədə yer

üzərində yaranmıĢ ulu dildə təqribən e. ə. XII minillikdə böyük bir mərhələ baĢa çatmıĢ, ulu dilin

parçalanması, müxtəlif dialektlərin, müasir dil ailələrinin baĢında duran protodillərin yaranması

prosesi sona yetmiĢdir (dillərin bir-birindən sonrakı təcrid olunmalarını inkar etmirik). Müxtəlif

dil ailələrinin yaranması bundan sonrakı inkiĢaf prosesinin nəticəsidir» (s. 16).

Q.Kazımov tarixdən əldə etdiyi təəssürat əsasında protodillərin yaranması dövrünü, sonradan

parçalanması haqqında inamlı nöqteyi-nəzərini bildirir. Müəllif tayfa dilləri arasında

çarpazlaĢma prosesini, inkiĢaf nəticəsində dillər arasında ayrılma prosesini (köksözlü,

aqqlütinativ və flektiv), həmin dillərin quruluĢ sistemində, lüğət tərkibində baĢ verən

dəyiĢmələrin səbəblərini aydınlaĢdırır: Buna səbəb tədricən prefiks, infiks, suffiks kimi dil

vasitələrinin törəməsi, dillərin tədricən tipoloji cəhətdən fərqlənməsi, leksik-qrammatik

vasitələrin inkiĢafı, qrammatika və leksikanın qarĢılıqlı Ģəkildə bir-birini zənginləĢdirməsi idi

(17). Alimin inamla söylədiyi fikirlərdən biri budur ki, tipoloji cəhətdən fərqlənən protodillər ulu

dilin daxilində güclü dialekt kimi fərqlənmiĢdir. Bundan daha mühüm baĢqa bir nəticə çıxarmaq

olur: tipoloji cəhətdən fərqlənən ilk protodillər ilkin təcridolunma mərhələsində eyni quruluĢlu

bütün dil ailələrinin baĢında durmuĢlar. Yəni indi bir-birinə qohum hesab olunmayan bütün

flektiv dillər bir protodilin törəmələridir. Bir-birinə qohum hesab olunmayan bütün iltisaqi dillər

bir protodilin törəmələridir. Beləliklə, müəllif indiyə kimi «sübütları» düzgün olmayan

alimlərdən fərqli olaraq ulu dilin quruluĢ və lüğət tərkibində gedən ümumi inkiĢaf prinsiplərini –

təkmilləĢməni, səlisləĢməni, sadələĢmə və mürəkkəbləĢməni doğru olaraq nəzərə alır.

Monegenez probleminin hərtərəfli təhlili dillərin inkiĢafını vahid köklə bağlayan istiqamətləri

üzə çıxarır.

Əsərdə ulu dilin parçalanması səbəbləri, dillərin təcrid olunmasının, vahid ulu dilin ilkin

parçalanması üçün təbii Ģəraitin yarandığı göstərilir. Ulu dil haqqında müəllifin təsəvvürləri

güclü məntiqə, ulu dilin dil ailələrindəki izlərinə və protodillərin törəmələrinə, budaqlarına

əsaslanır. Ulu dildən dil sistemləri yayılmıĢ, dilin daxili kateqorial əlaqələri öz əsasını ulu dildən

almıĢdır. Ulu dildə protodillərin yaranması üçün kifayət qədər əsaslı fonetik, leksik və

qrammatik özəlliklər var idi. Elə buna görə də Q.Kazımov ilk dəfə belə bir mülahizə irəli sürür

ki, tipoloji cəhətdən eyni olan bütün dillər bir protodilin budaqlarıdır. Odur ki, tipoloji cəhətdən



eyni quruluĢlu dilləri müqayisəli-tarixi metod əsasında öyrənməklə sonra müqayisəni protodillər

arasında apararaq ulu dilə yaxınlaĢmaq olar.

Müəllif bu sahədə böyük xidmətləri olan N.Andreyevin, N.Marrın, V.ġottun, V.Ġlliç-Svitiçın,

A.Melniçukun həmin istiqamətdə gördüyü iĢləri qiymətləndirir. Bu alimlər ulu dildən gələn

leksik vahidlərin dil ailələrindəki arxetiplərini dəqiqləĢdirmiĢ, əsaslı və ciddi araĢdırmalar və

müqayisələr aparmıĢ, dil ailələri arasında uyğunluqları müəyyənləĢdirmiĢlər. Tətbiq olunan

üsullar dünya dillərinin bir kökdən, bir ulu dildən yaranması fikrinə aydınlıq gətirir, həmin

ideyanı əyaniləĢdirir.

Q.Kazımovun vahid dilin qohum dillərə parçalanması və qohum protodillərin inkiĢaf yolu,

həmin inkiĢaf prosesində söz köklərində baĢ verən əsaslı dəyiĢikliklər və s. haqqındakı

mülahizəri aydın və inandırıcıdır.

Müəllif hər bir dil ailəsininin müqayisəsinə çox həssaslıqla yanaĢmıĢ, hər bir dil ailələrinə aid

elmi ədəbiyyatı diqqətlə nəzərdən keçirmiĢ və həmin ailəyə daxil olan dillərin tədqiqi səviyyəsi

ilə maraqlanmıĢdır. Bu monoqrafiya dünya dillərinin bir kökdən olduğunu təsdiqləyən uğurlu və

ümumiləĢdirici bir tədqiqatdır. Q.Kazımov özündən əvvəl dünya dillərinin bir kökdən olduğunu

təsdiq edən əsərlərə də öz tənqidi münasibətini bildirmiĢ, lakin gələcək araĢdırmalar üçün,

dillərin mənĢəyinin müəyyənləĢdirilməsi üçün bu cür ümumiləĢdirici əsərlərə ehtiyac yarandığını

da göstərmiĢdir.

Diqqətlə araĢdırma aparan, hadisələri məntiqi Ģəkildə əlaqələndirən Q.Kazımovun «Azərbaycan

dilinin tarixi» monoqrafiyası ulu dil haqqında tədqiqatların gələcəyinə böyük ümidlər doğurur.

ZəhmətkeĢ alim dünya dillərinə məxsus saysız-hesabsız söz köklərində ulu dilin söz köklərini

görür. Lakin kitabın əsas mövzusundan kənara çıxmamaq üçün illərdən bəri topladığı

nümunələrdən (gi (getmək, gəlmək, qaçmaq, yerimək, hərəkət etmək, yüyürmək, yortmaq və s.)

bi (boy, boy atmaq, bitmək, bitki, böyümək, böyük, inkiĢaf etmək, balaca, balacalaĢmaq), ti (dil,

demək, danıĢmaq, məlumat çatdırmaq, söz söyləmək), qa (örtülü yer, qab, qapı, qala, qalamaq,

hasar, Ģəhər), ba (bağ, əlaqə, bağlamaq və s.), lu (adam, el, xalq, ulus, ölkə və s.), ta (düz, çöl,

səhra, dərə və s.), bar, ber (vermək, yığmaq, var və s.), bur (burmaq, boran və s.), si (sinə, ürək,

orta) yalnız bir neçəsinin genetik və struktur-semantik təhlilini verə bilmiĢdir. Bu faktlar dünya

dillərində sözün inkiĢaf istiqamətlərini-struktur-semantik və genetik inkiĢafını izləmək

baxımından çox maraqlıdır. Bu həmçinin bəĢərin inkiĢaf yolunu təsəvvür etmək üçün də

faydalıdır. Müəllifin gətirdiyi türk mənĢəli nümunələrin əhəmiyyəti orasındaddır ki, o, ulu dilə

məxsus olan, lakin ilkin olaraq Ģumerdə təsadüf olunan sözlərin bütün Hind-Avropa məkanında

geniĢ iĢləndiyini göstərməklə onun ulu dilə məxsus lüğət vahidlərindən olduğunu və sonralar

dünya dillərində müxtəlif izomorflarla Ģaxələndiyini təsdiqləmiĢ olur.

Kitabın 2-ci fəsli «Protodillərin parçalanması dövrü. ġumer dili» adlanır. Bu fəsildə müəllif

protodillərin Ön Asiyada parçalandığını, ilkin miqrasiyaların buradan baĢladığını, Ģumerlərin

qədim Azərbaycan ərazilərindən Ġkiçayarasına endiyini və akkadlarla toqquĢmadan sonra bir

qisminin geri qayıtdıqlarını, Ģumerlərin yayılma arealını, ġumer-Aratta əlaqələrini, Ģumer dilinin

quruluĢunu, bu dilin inkiĢaf mərhələlərini, fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik quruluĢunu,

Ģumerlərdən sonrakı dövr mənbələrini, mixi kitabələrini, Akkad mətnlərini nəzərdən keçirərək

bütün bunlarda Ģumer-protoazərbaycan-türk birliyini görür. Müəllifin özünəməxsus mühakimə



və mülahizələri ilə hörmətli oxucu və mütəxəssislər razılaĢmaya da bilərlər. Bunu o,

oxucularının öz öhdəsinə buraxdığı üçün təqdir olunmalıdır.

Məlumdur ki, Azərbaycan xalqının etnik tarixi-etnogenezi və onun dilinin mənĢəyi hələ də

dəqiqləĢməmiĢ bir problem olaraq qalır. Etnogenez və dilimizin mənĢəyi məsələsi hazırkı dövrdə

mürtəce konsepsiyanın üstün mövqeyi, həqiqi elmi konsepsiyanın küncə qısılmıĢ vəziyyəti ilə

son dərəcə mürəkkəbləĢdirilmiĢdir. Xalqın etnik tarixi yanlıĢ və zərərli bir konsepsiya əsasında

izah edilir. Monopolizm əsl tarix və dilimizi əlimizdən alıb yadlaĢdırmıĢ-farslaĢdırmıĢdır. Həmin

konsepsiya artıq özünün qeyri-elmiliyi, mürtəceliyi ilə əksər tədqiqatçıların diqqətini

çəkməkdədir. Çünki həmin konsepsiya xalqa öz keçmiĢini, etnik mənĢəyini unutdurmaq məqsədi

güdür. Q.Kazımovun da, məsələdən obyektiv danıĢan digər müəlliflərin də yanaĢmasında bizə

xoĢ təsir bağıĢlayan odur ki, artıq gerçəklik çoxları tərəfindən getdikcə baĢa düĢülməkdədir.

Çünki bu məsələ son dərəcə ciddi məsələdir. Bu proses müxtəlif konsepsiyaların toqquĢması

yolu ilə yaranmıĢ gərgin mübarizə Ģəraitində meydana çıxır və əslində yuxarıdan nəzarət

olmadığı, olan nəzarət də əks qüvvələrin xeyrinə olduğu üçün bu mübarizə indi də daha kəskin

Ģəkildə davam etməkdədir. Dilin və xalqın mənĢəyini müəyyənləĢdirmək sahəsində bilavasitə

imkanlı və ixtiyarlı qüvvələr daim mühafizəkar mövqe tutmuĢ, Azərbaycan ərazilərində çox

qədim dövrlərdən köklü türk tayfalarının mövcudluğu faktlarını inkar etməklə, türk tayfalarının

Azərbaycana ilkin gəliĢini eramızın III və V əsrləri ilə bağlamıĢ, lakin bu gəliĢin də elə bir

əhəmiyyətə malik olmadığını, Azərbaycan türk dilinin XI-XIII əsrlərdə səlcuq-oğuzların gəliĢi

ilə təĢəkkül tapdığını israrla sübuta çalıĢmıĢlar. Bir sıra Azərbaycan tarixçi və dilçilərin nöqteyi-

nəzərlərində tarixi gerçəkliklər qəsdən təhrif olunur, xalqımızın, dilimizin tarixi keçmiĢinə əks

ideoloji baxıĢlar formalaĢmıĢdır. Bu baxımdan monoqrafiyanın 3-cü fəsl «Protoazərbaycan dili

dövrü» zidd ideoloji baxıĢlara cavab olaraq çox qiymətlidir. Bu fəsildə dövlət, etnogenez və

Azərbaycan dilinin mənĢəyi məsələlərinin qoyuluĢu, etnik tərkib və dil məsələləri saf-çürük

edilir. Müəllifin fikrinə görə, protoazərbaycan dili dövrü e. ə. IV minilliyin ortalarından baĢlanır.

Azərbaycan ərazisində yaĢayan türk tayfalarının dili yerli keyfiyyətlər qazanır, yerli toponim,

etnonim və antroponimlər yaranır, dil (tayfa dilləri) tədricən Ģərqə hərəkət edən türk tayfa

dillərindən ayrılma, gələcək vahid Azərbaycan dilinin əcdadı kimi təĢəkkül tapma istiqamətində

inkiĢaf edir (s. 193).

Q.Kazımov dünya elminin arxalandığı arxeoloji materiallara əsaslanaraq qeyd olunan yanlıĢ və

zərərli konsepsiyalara qarĢı öz sözünü deyə bilir və göstərir ki. türklərin ilkin vətəni Sayan-Altay

əraziləri deyil, Ön Asiya olmuĢ, ilkin miqrasiyalar məhz buradan baĢlamıĢ, türklər buradan

Mərkəzi Asiyaya köç etmiĢ, min illərlə o yerlərdə artıb-çoxalaraq yeni əlveriĢli yaĢayıĢ sahələri

axtarıĢı ilə yenidən geriyə-öz ilkin yurdlarına dönmüĢlər. Ulu dil Ön Asiya və Aralıq dənizi

həndəvərində yaranmıĢ və burada protodilə parçalanmıĢdır (s. 296).

Q.Kazımov bu fəsildə həmçinin protoazərbaycan dili dövrünün leksikası (xüsusi adlar,

toponimlər), bir sıra fonetik, qrammatik əlamətləri, Mannanın etnik tərkibi və dil özəllikləri

(leksika, xüsusi adlar, Manna toponimləri və antroponimləri və onların mənĢəyi, fonetik və

qrammatik xüsusiyyətləri; Madanın etnik tərkibi və dilin qrammatik əlamətləri-leksikası-xüsusi

adları-toponimləri-Ģəxs adları haqqında da orijinal fikirlərini söyləyə bilmiĢdir. Bu hissədə gəlmə

türk tayfalarının (kimmerlər, skiflər, saklar) etnik tərkibi və dil xüsusiyyətlərinə də aydınlıq

gətirilmiĢdir.



Ayrı-ayrı məsələlərin təhlilində bir sistem təĢkil edən bu kitabın IV fəslində Azərbaycan dilinin

əmələ gəlməsi prosesi e.ə. IV-e V əsri sferasında araĢdırır. Həmin dövrdə Alban (Aran) dövləti

yaranır, etnik tərkibi və dili formalaĢır. Alban dövlətinin ərazisi aborigen etnoslar və onların

dilləri çərçivəsində müəyyənləĢir. Azərbaycan xalqının və dilinin təĢəkkülündə mühüm rol

oynamıĢ oğuz mənĢəli qədim tayfaların (qarqarlar, bolqarlar, peçeneqlər, qıpçaqlar, xəzərlər,

kəngərlər, Ģiraklar, Ģamaklar, kerqilər, hunlar, çollar və s.) etnogenetik xüsusiyyətləri açıqlanır.

Alban yazısı, Alban dilinin leksikası (etnonim, toponim və antroponim) və qrammatikası

(sözdüzəldici Ģəkilçiləri) haqqında məlum olmayan yeni biliklər verir.

Bu fəsildə atropatenallarının etnik tərkibi və dili haqqında da məlumat verilir. Atropatena

dövründə Azərbaycan ərazisində çox mürəkkəb etnik proseslərin getdiyi, yerli türk tayfaları ilə

gəlmə türk tayfalarının konsolidasiyasının davam etməsi göstərilir. Ġnamlı faktlar əsasında

müəllif xalqımızın təĢəkkülündə iĢtirak etmiĢ komponentlərin etnik mənsubiyyətini

müəyyənləĢdirir və azərbaycanlıların orta əsrlərdə iranlılardan və qafqazdillilərdən dönmə

olması haqqındakı qeyri-elmi konsepsiyanın puçluğunu üzə çıxarır. Uzumüddətli inkiĢaf

prosesində təbii dəyiĢikliyə uğramıĢ Atropatenalların toponim, etononim və antroponimlərinin

quruluĢ-məna və genetik imkanları nəzərdən keçirilir.

Tədqiqatın növbəti istiqaməti erkən orta əsrlərdə Azərbaycan xalqının və dilinin təĢəkkülü

məsələsinə həsr edilir. Müəllif türkləri Azərbaycan ərazisində Ģumerlərin yaĢıdı sayanlardan

fərqli olaraq, insandan türk qolunun Ön Asiya torpaqlarında ayrılmıĢdır, fikrinə gəlir.

IV fəsildən çıxan nəticə belədir: türk tayfaları zaman keçdikcə qaynayıb-qarıĢmıĢ, Azərbaycan

xalqının, müasir Azərbaycan dilinin təĢəkkülünə gətirib çıxarmıĢdır. Bir sıra Ģivə fərqlərinə

baxmayaraq, erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda yerli və gəlmə türk etnoslarının vahid xalq kimi

birləĢməsi prosesi baĢa çatmıĢdır.

Ümumxalq Azərbaycan dilinin təĢəkkülü ilə Qədim Azərbaycan dili mərhələsi sona yetir və yeni

Azərbaycan dili mərhələsi baĢlayır (s. 425).

Kitabın V fəslində Ģifahi ədəbi dilimizin təĢəkkül dövrü araĢdırılır. Bu, VI-VIII əsrləri əhatə edir.

Ġlk öncə, VI-VIII yüzilliklərdə Azərbaycanın tarixi Ģəraiti-siyasi, iqtisadi və mədəni vəziyyəti

təhlil olunur. Sonra son dərəcə kamil bir yaradıcılıq nümunəsi olan, dilimizin bütün quruluĢu

barədə bütöv təssəvvür yaradan bir mənbənin - «Kitabi-Dədə Qorqud»un - ümumxalq

Azərbaycan dilinin təĢəkkül dövrünün abidəsinin yaranma tarixi, poetik-dastançılıq ənənələri,

dastanların bir sıra fonetik, leksik və morfoloji xüsusiyyətləri, ən çox da Dədə Qorqud dilinin

geniĢ sintaksisi Ģərh olunur. Ġlk dəfə olaraq alim «Dədə Qorqud»un dil materialı əsasında

Azərbaycan dili sintaksisinin bütün əsas struktur modellərini nəzərdən keçmirmiĢdir.

Monoqrafiyanın sonuncu - VI fəsli yazılı ədəbi dilin təĢəkkülü (IX-XII əsrlər) dövrünün

xarakterik xüsusiyyətlərindən bəhs edir. Fəslin əvvəlində sözügedən yüzilliklərdə Azərbaycan

ədəbi dilini Ģərtləndirən amillər üzərində dayanılır. VI əsrdən təĢəkkül və formalaĢma prosesi

keçirən Azərbaycan ədəbi dili artıq IX-XII əsrlərdə yazılı ədəbi dil kimi öz təĢəkkülünü tam baĢa

çatdırmıĢdır (s. 555).

Bu kitabın müsbət cəhətləri həddən artıq çoxdur: bu cür kitabların bir əhəmiyyəti budur ki,

araĢdırıcılar hər hansı bir leksik-terminoloji vahidin dünya dillərində yayılma arealını müəyyən



edə bilirlər. Təhsil, tədris prosesində yunan, latın mənĢəli söz, element kimi Ģərh edilən bir sıra

sözlərin xalis yunan və ya latın sözü olmadığı, dünya dillərinə məxsus ulu dildən gəldiyi

aydınlaĢır.

Q.Kazımovun böyük zəhmətinin nəticəsi olan bu əsər ulu dilin yaranması, problemlərin və dil

ailələrinin əmələ gəlməsi, e.ə. III-I minilliklərdə Azərbaycan ərazisində etnogenez və dil

məsələləri, Azərbaycan Xalq Dilinin, Ģifahi və yazılı ədəbi dilimizin təĢəkkül yolu barədə aydın

və bitkin təsəvvür yaradır, gələcək tədqiqatlar üçün yol açır.

P.S. Bu günlərdə Q.Kazımovun «Azərbaycan dilinin tarixi» (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə

qədər). Bakı, «Təhsil», 2003, 584 s.) adlı kitabının «Ulu Dil» layihəsi çərçivəsində internet

saytının yaradılmasına baĢlanmıĢdır. Müəllifin baĢqa əsərləri və onlan haqqında məlumatları

http://www.uludil.gen.az internet saytından əldə edə bilərsiniz.

Cahid ĠSMAYILOĞLU,

AMEA, Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutunun aspirantı



ETNĠK TARĠHĠMĠZE VE DĠLĠMĠZE YENĠ BAKIġ AÇISI

(Kazımov Q. Ş. Azerbaycan Dilinin Tarihi: En Eski Dönemlerden XIII. Yüzyıla Kadar, Bakı,

2003, 584 s.)

Tarih ve dilcilik yavaş yavaş ulu ecdatlarımızınhakkını kendine iade etmektedir (Q.Kazımov).

“Azerbaycan Dilinin Tarihi” adlandırılan söz konusu monografi 6 bölümden ibarettir. Birinci

bölümde, dünya dillerinin akrabalığı, dolayısıyla tek ulu dilden oluĢum sorunu ele alınmaktadır.

Bilindiği gibi, dil iliĢkilerinin genel genetik akrabalığı sorunsalında bir ikilem olarak karĢılaĢılan

temel sorun, “dillerin çok kökenlilik veya tek kökenlilik” açıklamalarıyla ortaya çıkmaktadır.

Çok kökenlilik teorisi, çoğunluğun kabullendiği varsayımdır. Ancak söz konusu teoriyi

eleĢtirenler de vardır. Dünya dillerinin tek bir kökten oluĢtuğunu kabullenmeme, çoğu kez

tipolojik bakımdan çeĢitli dillerde aynı bir kelimenin sözcüksel (leksikal) olarak

değerlendirilmesinde yanlıĢlığa yol açmıĢtır. ġöyle ki; söz konusu kelimenin Ģu veya bu dilden

yayılmıĢ olduğu sanılmıĢtır. Sorunu çözümsüz bir hale getiren de iĢte budur. ġüphesiz ki, bu

ilkem arkeolojik bulguların yanı sıra, dil ailelerinin akrabalığını ispatlayan olguların incelenmesi

sonucunda da çözümlene bilir. Birçok dilci bilgin ısrarla tek dillilik oluĢumunu ispatlamaya

çalıĢmıĢ, ancak kendi görüĢlerini sonuna kadar savunamayanlar da olmuĢtur. Söz konusu

bilginlerin incelemeleri dillerin tek bir dilden veya çok dilden oluĢtuğu sorununu, tarihi dil

biliminin bir bölümü olarak güncelleĢtirmiĢtir. Etimolojik araĢtırmaların geniĢlendirilmesi ve

derinleĢtirilmesi doğrultusunda, hiç beklenilmeden dünyanın bütün çağdaĢ dil ailelerinin aynı bir

kökten oluĢtuğunu açıkça ispatlayan belirgin bulgulara ulaĢılmıĢtır. Bilginlerce dünya dillerinin

kökence birliğini açıklamanın yeni bir yönteminin belirlenmesi istenmektedir. ġöyle ki; birçok

teoriler (A. Melinçuk, V. Ġliç-Svitiç, O. Suleymanov‟ un vb. görüĢleri) ulu dilin incelenmesi için

olanaklar sağlamakta ve yapılan araĢtırmalar da giderek derinleĢmekte, dilbilgisel ve sözcüksel

olguların karĢılaĢtırmalı-etimolojik tahlilleri yapılmakta ve ana dil düzeylerinin çeĢitli biçimleri

belirlenmektedir. Söz konusu doğrultuda yapılan çalıĢmalarda, genellikle Ural-Altay dil

teorisinden yola çıkıldığından Türk dilleri materyalleri karĢılaĢtırılmalarda pek fazla

kullanılmamıĢtır. G. Kazımov, dillerin tek kökenliliği sorununun çözümlenmesinde ek bilimsel

olgulardan ve Türk dilleri materyallerinden yararlanmıĢtır. ĠĢte eserin en kıymetli niteliklerinden

biri de budur.



Dünya dillerinin genel akrabalığı görüĢünün savunucuları, nostratik dilcilik teorisine dayanarak

yer yüzündeki bütün dillerin tek bir dilden türemiĢ olduğunu yeni bulgularla ispatlamaya

çalıĢmıĢlardır.

Söz konusu eserde, Ģimdiye kadar Azerbaycan halkının ve dilinin kökenine iliĢkin ileri sürülmüĢ

olan yanlıĢ görüĢler tutarlı delillerle çürütülmektedir. Türkün kimliği, ulu dilimizin ilk aĢamaları

dünya dillerinin akrabalığı bağlamında açımlanmaktadır. Yazarın gerçek tarihi olgulara dayanan

kanıtlarıyla Azerbaycan topraklarının en eski insan meskenlerinden olduğunu, ilk insanların

düĢünüĢ ve konuĢma dilinin aĢamalarla geliĢme süreci geçirdiğini ve ulu dilin de bunun

sonucunda ortaya çıktığını öğreniyoruz. Eserde, ulu dilin baĢlangıçtaki geliĢimine iliĢkin

aĢağıdakiler söylenmektedir: “35-40 bin yıllık süre içerisinde ulu dil tam teĢekkül etmiĢ,

soyutlaĢma doğrultusunda çok büyük bir mesafe alınmıĢ, sonraki bin yıllarda nüfus yer

değiĢmelerinin çoğalmasıyla bölünmeye baĢlamıĢ, tedricen ilk biçimsel yapılanma nitelikleriyle

birbirinden farklılık gösteren ve gelecek dil ailelerinin temelinde dayanan ana dillerini (pro,

proto dillerini) doğurmuĢtur. Sonuçta, yer yüzünde ortaya çıkmıĢ ulu dilde yaklaĢık M. Ö. XII.

bin yılda büyük bir evre tamamlanmıĢ, ulu dilin bölünmesi, çeĢitli diyalektlerin, çağdaĢ dil

ailelerinin baĢında duran ana dillerin oluĢması süreci sona eriĢmiĢtir. (Dillerin birbirinden

sonraki tecrit olunmalarını inkar etmiyoruz.) ÇeĢitli dil ailelerinin oluĢması bundan sonraki

geliĢme sürecinin sonucudur” (s. 16).

G. Kazımov, tarihî araĢtırmalarının sonucunda, ana dillerin oluĢumu evresini ve sonraki

bölünmesi üzerine kendi bakıĢ açısını inamla bildirmektedir. Yazar, kabile dilleri arasındaki

etkileĢim ve geliĢme sonucunda diller arasındaki ayrıĢma süreçlerini (kök sözlü, eklemeli,

bükünlü), söz konusu dillerin yapılanma sisteminde, söz varlığında gerçekleĢen değiĢmelerin

nedenlerini göstermektedir: ön ek, iç ek, son ek gibi göstergelerin türetilmesi, dillerin birbirinden

tedricen tipolojik olarak farklılık göstermesi, sözcüksel-dilbilgisel bileĢenlerin geliĢmesi, dil

bilgisi ve söz varlığının karĢılıklı olarak birbirini zenginleĢtirmesi bütün bunlara yol açmaktaydı

(s. 17). Bilginin cesaretle ileri sürdüğü görüĢlerinden biri de Ģudur ki, birbirinden tipolojik

farklılık gösteren ana diller, ulu dilin içerisinde çeĢitli diyalektler olarak ortaya çıkmaktaydı.

Bundan hareketle daha baĢka bir sonuca varılmaktadır: Tipolojik açıdan birbirinden farklılık

gösteren ilk ana diller, baĢlangıçtaki ayrıĢma evresinde aynı yapıdaki bütün dil ailelerinin

temelinde dayanmıĢlardır. Dolayısıyla birbirine akraba hesap olunmayan bütün bükünlü ve

eklemeli dillerin her biri bir ana dilden türemiĢlerdir. Yazar, Ģimdiye kadar görüĢleri tartıĢmalı

olarak değerlendirilebilir araĢtırmacılardan farklı olarak ulu dilin yapısal dizgesinde ve söz

varlığında gerçekleĢen genel geliĢim eğilimlerini, dolayısıyla zenginleĢmeni, somutlaĢmanı ve

soyutlaĢmanı farklı bir biçimde algılamıĢtır.

Dillerin tek kökenliliği oluĢumunun detaylı olarak analizi sonucunda, söz konusu geliĢimin temel

doğrultuları belirlenmektedir.

Eserde ulu dilin parçalarına bölünmesi nedenleri, dillerin tecrit olunmasının tek ulu dilin

baĢlangıçtaki tipolojik durumunu koĢullandırmasına bağlı olarak gösterilmektedir. Ulu dil

üzerine yazarın varsayımı, güçlü mantığa, ulu dilin dil ailelerindeki izlerine, ana dillerin

oluĢumuna ve dallanmalarına dayanmaktadır. Ulu dilden dil sistemleri oluĢmuĢ ve

yaygınlaĢmıĢtır. Dilin dahili kategorik iliĢkileri cevherini ulu dilden almıĢtır. Ulu dilde, ana

dillerin oluĢumu için yeteri kadar temel fonetik, sözcüksel (leksikal) ve dil bilgisel dayanaklar



olmuĢtur. Buradan hareketle Q. Kazımov, ilk kez olarak Ģöyle bir varsayımı ileri sürmektedir:

Tipolojik bakımdan aynı yapılanmalı bütün diller bir ana dilin dallarıdır. ġöyle ki; tipolojik

olarak aynı yapılanmalı diller karĢılaĢtırmalı-tarihi yöntemle incelendikten sonra, sonraki

karĢılaĢtırılma ana diller arasında yapılmakla ulu dile ulaĢılabilir.

Yazar, söz konusu alanda büyük katkıları olan N.Andreyev‟in, N. Marr‟ın, V.ġott‟un, V.Ġlliç-

Svitiç‟in, A.Melniçuk‟un çalıĢmalarını yüksek değerlendirmektedir. Söz konusu bilginler,

dillerin oluĢumu çalıĢmaları doğrultusunda ulu dilden alınan sözcüksel birimlerin dil

ailelerindeki baĢlangıç biçimlerini göstermiĢ, ciddi araĢtırmalar ve karĢılaĢtırmalar yapmıĢ, dil

aileleri arasındaki uygunlukları belirlemiĢlerdir. Uygulanan yöntemler dünya dillerinin bir

kökenden, bir ulu dilden oluĢtuğu görüĢünü desteklemektedir.

Q. Kazımov‟un tek dilin akraba dillere bölünmesi ve akraba ana dillerin geliĢme eğilimi

sürecinde kelime kökenlerinde gerçekleĢen temel değiĢimler vb. üzerine görüĢleri net ve

inandırıcıdır.

Yazar, her bir dil ailesinin karĢılaĢtırmalı olarak incelenmesi üzerine mevcut olan literatürü

dikkatle araĢtırmıĢtır. O, ondan önceki dünya dillerinin bir kökenden geldiğini onaylayan

eserlere eleĢtirel bir yaklaĢım tarzı sergilemiĢ ve gelecekte de söz konusu alanda benzeri

monografilerin yazılmasına ciddi ihtiyaç olduğunu vurgulamıĢtır.

“Azerbaycan Dilinin Tarihi” monografisinde, her Ģeyden önce çeĢitli dünya dillerine özgün

kelime kökleri ile ulu dildeki uygun sözcüksel birimlerin paralelleri üzerinde durulmaktadır.

Ancak yazar, yıllarca çeĢitli kaynaklardan derlediği örneklerin yalnız bazılarının etimolojik ve

yapısal-anlamsal analizini vere bilmiĢtir: gi: Getmək, gəlmək, qaçmaq, yerimək, hərəkət etmək,

yüyürmək, yortmaq vb.; bi: Boy, boy atmaq, bitmək, bitki, böyümək, böyük, inkiĢaf etmək,

balaca, balacalaĢmaq; ti: dil, demək, danıĢmaq, məlumat çatdırmaq, söz söyləmək vb.; qa: örtülü

yer, qab, qapı, qala, qalamaq, hasar, Ģəhər vb.; ba: bağ, əlaqə bağlamaq vb.; lu: adam, el, xalq,

uıus, ölkə vb.; ta: düz, çöl, səhra, dərə vb.; bar, ber: vermək, yığmaq, var vb.; bur: burmaq, boran

vb.; si: sinə, ürək, orta vb. Söz konusu sözcüksel birimler, dünya dillerinde kelimenin yapısal-

anlamsal ve etimolojik geliĢimini izlemek açısından ilginçtir. Bu, aynı zamanda evrenin

evriminde, bilincin ve düĢünüĢün geliĢiminin algılanması için de yararlıdır. Monografide

getirilen Türk kökenli örneklerin hem ulu dilde hem de Sümer dilinde kullanıldığının

betimlenmesi, dünya dillerinde çeĢitli tipolojik göstergelerin belirlenmesine yol açmaktadır.

Kitabın “Ana Dillerin Bölünmesi Dönemi. Sümer Dili” adlı ikinci bölümünde, ana dillerin Orta

Asya‟da bölündüğü, ilk nüfus yayılmalarının buradan baĢlandığı, Sümerlerin kadim Azerbaycan

topraklarından iki nehrin arasına (Mesopotomiya‟ya) indiği, Akkat‟larla karĢılaĢtıktan,

dolayısıyla savaĢtıktan sonra bir kısmının geri döndüğü ve tümüyle Sümerlerin yayılma bölgesi

ele alınmaktadır. Yazar, Sümer-Aratta iliĢkilerini, Sümer dilinin fonetik, morfolojik, söz dizimsel

ve sözcüksel yapısını, bu dilin geliĢme aĢamalarını, Sümerlerden sonraki dönemlerin

kaynaklarını, metinlerini incelemiĢ ve bütün bunlarda, dolayısıyla söz konusu eksende Sümer-

Türk ve Ġlk Azerbaycan birliğinin saklandığını sezilmemiĢtir. Tabii ki yazarın görüĢleri ve

varsayımları tartıĢılabilir. Bu, okurlarının takdirlerine sunulmuĢtur.

Bilindiği gibi, Azerbaycan halkının etnik kimliği ve onun dilinin kökeni sorunsalına iliĢkin

görüĢlerde hala yanlıĢ doğrultunun veya yorumlamanın üstünlüğü söz konusudur. Bu konudaki



gerçek bilimsel görüĢlere ise yer verilmemesi sorunların çözümlenmesini engellemektedir. ġöyle

ki; halkın etnik tarihi ve kimliği yanlıĢ ve zararlı bir görüĢ doğrultusunda veya güdümlü bir

siyasal-tarihsel düzlemde ele alınmaktadır. Monopolizm veya kültürel baskı asıl tarihimizi ve

dilimizi elimizden alarak FarslaĢtırmıĢtır. Söz konusu görüĢ veya baskı, dolayısıyla Azerbaycan

dilinin Fars kökenli olduğu ve Farsçanın TürkçeleĢtirildiği yanlıĢlığından dolayı sorunların

çıkmaza sürüklendiği, artık bir çok araĢtırmacının ve bilimsel çevrelerin dikkatlerini çekmekte

ve gerçeklerin saklanılmasının bundan sonraki olanaksızlığı gözlemlenmektedir. Çünkü bu görüĢ

veya baskı, halka kendi geçmiĢini, etnik kökenini unutturmağı amaçlamaktadır. Ancak gerçeklik

de giderek anlaĢılmaktadır. Söz konusu süreç, çeĢitli görüĢlerin, varsayımların tartıĢılması

sonucunda gerçekleĢmektedir. Esasında mevcut iktidarların da muhafazakarların yanında yer

almasıyla Azerbaycan topraklarında en eski dönemlerden beri Türk boylarının mevcutluğu inkar

edilmiĢtir. Türk boylarının Azerbaycan‟a ilk geliĢinin III ve Y. yüzyıllarda baĢladığı ve bunun

çok da önemli olmadığı kanıtlanmak istenmiĢtir. Azerbaycan Türk dilinin XI-XIII. yüzyıllarda

Oğuz-Selcukların geliĢiyle oluĢtuğu ısrarla söylenmiĢtir. Bazı Azerbaycan tarihçi ve dilcilerinin

eserlerinde de tarihi gerçekler doğru yorumlanmamakta ve halkımızın ve dilimizin geçmiĢine

iliĢkin aykırı ideolojik görüĢler biçimlendirilmektedir. Monografinin “Protoazerbaycan Dili

Dönemi” olarak adlandırılan üçüncü bölümü, söz konusu ideolojik görüĢleri

cevaplandırmaktadır. Bu bölümde devlet, etnik tarih ve Azerbaycan dilinin kökeni sorunsalı

irdelenmektedir. Yazara göre protoazerbaycan (Ġlk veya Ana Azerbaycan) dili dönemi M.Ö.

önce IY bin yıllığın ortalarından baĢlamıĢtır. Azerbaycan topraklarında oturan Türk boylarının

dili yerel nitelikler kazanmıĢ yerel toponim, etnonim ve antroponimler oluĢmuĢ dil (Tayfa dilleri)

tedricen Doğuya doğru hareket eden Türk tayfa dillerinden ayrılma ve gelecek tek Azerbaycan

dilinin ecdadı gibi oluĢma doğrultusunda geliĢmiĢtir (s. 193).

Q. Kazımov, dünya bilgisinde önemli yer alan arkeolojik bulgulara dayanarak söz konusu yanlıĢ

ve zararlı görüĢlere karĢı sözünü söyleye bilmiĢ ve Türklerin Ana vatanının Sayan-Altay

toprakları değil, Ortadoğu olduğunu ve ilk büyük nüfus yayılmalarının da buradan baĢladığını,

Türklerin buradan Orta Asya‟ya ve Merkezi Asya‟ya göç ettiğini ve bin yıllarca söz konusu

yerlerde oturduktan sonra yeniden Ana vatanlarına döndüğünü vurgulamıĢtır. Ulu dil de

Ortadoğu ve Akdeniz civarlarında ortaya çıkmıĢ ve burada ana dillere bölünmüĢtür (s. 296).

Söz konusu bölümde, protoazerbaycan dili döneminin söz varlığı (özel adlar, toponimler), bir

takım fonetik, dil bilgisel belirtileri, Manna‟nın etnik içeriği ve Midiya‟nın etnik içeriği ve

dilinin dil bilgisel özellikleri vb. üzerine bilgiler irdelenmektedir. Gelme Türk tayfalarının

(kimmerler, skifler, sakalar) etnik içeriği ve dil özelliklerine iliĢkin bilgiler de bu bölümde yer

almaktadır.

Azerbaycan dilinin IY-Y. yüzyıllardaki geliĢimi, Ablan (Aran) devletinin oluĢumu, etnik içeriği

ve dili kitabın IY. bölümünde ele alınmaktadır. Azerbaycan halkının ve dilinin oluĢumunda

önemli rol oynamıĢ Oğuz kökenli kadim Türk boylarının (Qarqarlar, Bolgarlar, Peçenekler,

Kıpçaklar, Hazarlar, Kengerler, ġiraklar, ġamaklar, Kergiler, Hunlar, Çollar vb.) etnik kimlik

özellikleri açıklanmaktadır. Alban yazısı, Alban dilinin söz varlığı (etnonim, toponim, ve

antroponim) ve dil bilgisi (yapım ekleri) üzerine yeni bilgiler de kitabın bu bölümünde yer

almaktadır.



Söz konusu bölümde, atropatenalları oluĢturan etnik içerik ve dil üzerine de bilgi verilmektedir.

Atropatena döneminde Azerbaycan topraklarında çok karmaĢık etnik süreçlerin gerçekleĢtiği,

yerel Türk boyları ile gelme Türk boyları kaynaĢmasının devam ettiği gösterilmektedir.

Halkımızın ulusal oluĢumunda yer almıĢ etnik bileĢenlerin kimlikleri belirlenmiĢ ve

Azerbaycanlıların Ortaçağda Ġranlılardan ve Kafkasya dillilerinden dönüĢtüğü tezi

çürütülmüĢtür. Uzun süreli bir geliĢme sürecinde doğal değiĢime uğramıĢ Atropatenalların

toponim, etnonim ve antroponimlerinin yapılanma, anlamsal ve kökensel kullanım-aktarım

olanakları incelenmiĢtir.

Erken Ortaçağda, Azerbaycan halkının ve dilinin oluĢumu, baĢka bir deyiĢle evrimi sorunu

araĢtırmanın temel konularından birisini oluĢturmaktadır. Yazar, Türklerin Azerbaycan

topraklarında Sümerlerle aynı dönemde yaĢamıĢ Sayanlardan farklı olarak Ortadoğu‟dan

ayrıldığı sonucuna varmıĢtır.

IY. bölümde Ģöyle bir kanata varılmıĢtır: Azerbaycan topraklarındaki Türk boyları birbiriyle

kaynayıp karıĢmıĢ ve Azerbaycan halkının, çağdaĢ Azerbaycan dilinin oluĢumuna ulaĢılmıĢtır.

Bazı Ģive farklarına rağmen erken Ortaçağda Azerbaycan‟da yerel ve gelme Türk boylarının tek

bir halk olarak evrimi sona ermiĢtir.

Genel Azerbaycan halk dilinin oluĢumuyla kadim Azerbaycan dili evresi sona eriĢmiĢ ve yeni

Azerbaycan dili aĢaması baĢlamıĢtır (s.425).

Kitabın Y. bölümünde, sözlü edebi dilimizin oluĢum dönemi ele alınmaktadır. Bu dönem YI-

YIII. yüzyılları içermektedir. Ġlk önce, YI-YIII. yüzyıllarda Azerbaycan‟ın tarihsel-siyasal,

ekonomik ve kültürel durumu incelenmiĢtir. Sonra ise, dilimizin bütün düzeylerini ifade eden

Kitap-ı Dede Korkut yazıtının fonetik, morfolojik, özellikle de söz dizimsel özellikleri

irdelenmiĢtir. ġöyle ki; ilk kez olarak Kitap-ı Dede Korkut yazıtının dil materyallerine göre

Azerbaycan dili söz diziminin bütün temel yapılanmaları gözden geçirilmiĢtir.

Monografinin YI. bölümünde, edebi dilimizin oluĢumu döneminin (IX-XII. yüzyıllar)

karakteristik özellikleri ele alınmıĢtır. Azerbaycan edebi dilinin oluĢumunu koĢullandıran

olgulara değinilmiĢtir. YI. yüzyıldan itibaren bir evrim dönemi yaĢayan Azerbaycan dilinin IX-

XII. yüzyıllarda yazılı edebi dil olarak biçimlendiği vurgulanmıĢtır (s. 555).

Söz konusu kitabın bilimsel-uygulamalı önemi, her Ģeyden önce çeĢitli dillerdeki (Latin, Yunan,

Türk, Sümer vb.) özel anlam yüklerine sahip sözcüksel birimlerin kökenlerinin ve kullanım-

aktarım alanlarının ve coğrafyalarının belirlenmesiyle ilintilidir. Bunun yanı sıra, ulu dil

kavramlaĢtırmasına bağlı olarak M. Ö. III-I. bin yıllarda Azerbaycan topraklarında etnik kimlik

ve dil sorunları nesnel olarak aydınlatılmaktadır. Bu ise, Azerbaycan halk dilinin, sözlü ve yazılı

edebi dilimizin evrimi aĢamalarının ve doğrultularının gelecekte daha geniĢ bir biçimdeki

bilimsel kavramlaĢtırılmalarına ve kategorileĢtirilmelerine yol açmaktadır.

P.S. Bu günlerde Q. Kazımov‟un “Azerbaycan Dilinin Tarihi” (en eski dönemlerden XIII.

yüzyıla kadar) adlı kitabının “Ulu Dil” projesi çerçevesinde internet sitesinin oluĢturulmasına

baĢlanılmıĢtır. Yazarın diğer eserleri üzerine bilgileri http://www.uludil.gen.az internet

sitesinden ala bilirsiniz.

Türkçeye çeviren: Prof. Dr. Mehman MUSAOĞLU



• Dil AraĢtırmaları (uluslararası hakemli dergi), Sayı: 4, Bahar 2009, 174-179 ss.

BÖYÜK BĠR MƏKTƏB – PROFESSOR QƏZƏNFƏR KAZIMOV

Onun haqqında çox yazılıb, ürəkaçan sözlər deyilib və yenə yazılmaqdadır, söylənməkdədir.

Dilçilik mühitində böyüdüyümdən onun barəsində evimizdə tez-tez xoĢ söhbətlər eĢitmiĢ və

çoxsaylı kitablarını da həvəslə oxuyub öyrənmiĢəm. Onun yazılarında, kitablarında bir duzluluq,

hərarət, doğmalıq, hər Ģeydən qabaq mühakimə və təfəkkür zənginliyi hiss etmiĢəm. Yazılarında

olduğu kimi, adi çıxıĢlarında da ifadə və deyim tərzinin cəlbediciliyi məni heyran qoymuĢ,

heyrətləndirmiĢdir. Söhbət görkəmli dilçi-alimdən-orijinal fikirlər sahibindən - Qəzənfər

Kazımovdan gedir.

Son vaxtlar vaxtımı daha çox dilçiliyə aid əsərlər oxumağa sərf etdiyim üçün məndə belə bir

qənaət yaranıb ki, bu elm digər elmlərdən fərqli olaraq paradoksal-inanılmaz, qeyri-adi, qəribə

fikirlərlə doludur. Və bu paradokslalları - qəribəlikləri görmək, müĢahidə və dərk etmək,

müəyyənləĢdirmək, münasib olanı seçmək və əməli təklif vermək hər bir dilçinin gücü çatan

məsələ deyil.

Elmdə adi təsəvvürlərə uyğun gəlməyən gözlənilməz hadisələr. O, baĢqalarından fərqli olaraq

bunları aĢkar edir və münasibətini bildirir.

Yaxından tanıdığıma görə deyirəm ki, Ģəxsi əqidə və məsuliyyət duyğusu onun iç dünyasını səhv

etmirəmsə xarakterizə edə bilər. Bu əqidə onu məĢhurlaĢdırmıĢ, elmi priortitetini ictimaiyyətə

tam Ģəkildə çatdırmıĢdır.

Ġlk böyük elmi əsəri Ə. Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» dramının dili olmuĢdur. Böyük

ədəbiyyatĢünas M. Rəfilinin qeyd etdiyi kimi «dərin mənalı və qüdrətli ictimai bir dram». Bu

dramın dil və üslub xüsusiyyətlərini öyrənmiĢ, 1975-ci ildə həmin əsəri «Dildən xüsusi seminar»

(Yazıçı və dil) adı altında çap etdirmiĢdir. Alimin bu kitabında paradoksal düĢüncələri sənətkar

və dil, sənətkarın ədəbi dilə münasibəti və ondan istifadə manerısı çərçivəsində üzə çıxmıĢdır.

Öyrənmək olur ki, fəaliyyəti müddətində Ə. Haqverdiyevin sədrliyi ilə çox mühüm dil məsələləri



müzakirə olunur, o, dilimizin tədqiqi və öyrənilməsinə rəhbərlik edir, ədəbi dilimizin inkiĢafını

görür, sevinir və s. Demokratik cəbhədən çıxıĢ edən Ə. Haqverdiyevin dilçilik görüĢləri, ədəbi

dil baxıĢları Q. Kazımovun təhlil fikir prizmasında bütün çılpaqlığı ilə açıqlanır. «Dağılan

tifaq»ın üzərində təkcə Ə.Haqverdiyevin bir dramatur kimi deyil, eləcə də bir dilçi kimi

müəyyən iĢlər görməsi (yəni Ģivəçiliyə qarĢı mübarizəsi, söz və ifadələrin yerini dəqiqləĢdirməsi,

lazım olan məqamlarda əvəzetmələr, əlavələr, ixtisarlar aparması və s.) bəlli olur. Bu iĢlərə görə

sənətkarın, Ģübhəsiz, söhbət gedən dramının leksik-semantik, üslubi cəhətləri və frazeoloji dəyəri

dilçi əməliyyatında düzgün qiymətini ala bilir.

Yazıçı dilinin bir tərkib hissəsi olan felyeton dili, ümumən publisistikamızın dili və üslubu bizdə

nisbətən az öyrənilib. Dramaturgiya dilindən sonra felyetonların dili üzərində müĢahidələr aparır.

Ələlxüsus da böyük yazıçımız Mirzə Cəlilin publisistikasını obyekt seçir, konkret dil

materiallarına əsaslanan satira vasitələrini müəyyənlləĢdirir. Və onu da müəyyən edir ki, böyük

ədib ustalıqla terminoloji söz, ifadə və birləĢmələri də həqiqi satira vasitəsinə çevirə bilmiĢ,

müxtəlif söz və ifadələrlə əlaqədə onların mənasını dərinləĢdirmək və geniĢləndirməklə

məcazilik imkanlarını artırmıĢdır. Bunun üçün dilçi-alim xeyli ictimai-siyasi və dini söz və

birləĢmələrin anlayıĢ parametrlərinin xarakterik xüsusiyyətlərini, estetik keyfiyyətlərini

dəqiləĢdirmiĢ, mənalarını izləmiĢ, paralellərini göstərmiĢ, məna yükünün əsas və invariantlarının

toplusunu meydana çıxarmıĢdır və hədəfin ifĢa momentlərinə bu leksik-terminoloji layın

oynadığı rolu nəzərə almıĢdır. Dilçinin obrazlı dilə münasibəti onun özünəməxsus düĢüncəsinin

məhsuludur. Diqqət edin: Eyhamlı, kinayəli, satirik dil daha obrazlı dildir. Mirzə Cəlil

felyetonlarındakı ifĢa üsullarının (Söz, ifadə və birləĢmələri əks mənada iĢlətmə- əksinə söyləmə

maneri; sükut-qəsdən susma maneri, sözlərin məzəli izahı və s.) təkbətək izahı felyeton

yaradıcılığının gizli sirləri ilə tanıĢlığa imkan yaradır. Və öyrənmək olur ki, bu maneralar

felyeton ustasının fikir və duyğularının daha təsirli və daha dərin ifadəsinə səbəb olmuĢdur.

Mirzə Cəlilin felyotonları üzərində apardığı müĢahidələr əsasında alim fikirləĢir ki, sonrakı

tədqiqatını ədəbi dilimizin mühüm bir mərhələsinin- 1920- 1940-cı illər mərhələsinin satirik nəsr

əsərlərinin dilinə və üslubuna həsr etsin. Parodoksal düĢüncələr bu mövzunun tədqiqi gediĢində

Ģaxələnir. Bu dövrün nəsr dilində komizmin dil vasitə və üsulları problemi onun düĢüncə

mənbəyinə çevrilir. Əsrin 20-30-cu illərin C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, T.ġahbazi,

B.Talıblı, Qantəmir, Mir Cəlal, S. Rəhman və b. bu kimi sənətkarların əsərlərində mərkəzi yer

tutan komizmin nitq vasitələrini və paralinqvistik mexanizmini, ezop manearasının astarını ilk

dəfə olaraq açır, sözün həqiqi mənasında komizm nəzəriyyəsini yaradır.Bu nəzəriyyə

mübaliğəsiz demək olar ki, dil haqqında elmin fundamental məsələsidir. Buraya komizmin leksik

və frazeoloji vasitələri, nitq üsulları birbaĢa daxildir. Alimin bu problemləri ortaya çıxarması və

özünəməxsus təhlili onun nə qədər məsuliyyətli, yorulmaz, dərin istedadını göstərir. Və istedadın

nəticəsi kimi oxucu aĢağıdakı kitab və monoqrafiyaları əldə edə bilir: «Komik-bədii vasitələr.

Bakı, Yazıçı, 1983.-188 s.; «Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları». Bakı, «Maarif», 1987, 228 s.;

«Теория комического (Проблемя языковых средств и приемов). «АСПОЛИГРАФ», Баку,

2004, 268 с.)



Haqqında yığcam bəhs etdiyimiz onun namizədlik və doktorluq dissertasiyalarına aid olan

monoqrafiyalardır. Elmi yaradıcılığının dissertasiya müstəvisində olan qiymətli nümunələridir.

Qəzənfər Kazımov folklor sahəsində mühüm xidmətlər göstərmiĢdir. Alim var bir dar sahə ilə

məĢğul olur, alim də var onu düĢündürən nə varsa, onu mütləq ağ kazız üzərinə köçürür. Elə belə

köçürmür. O vərəqlər üzərində sözü qalır, izi qalır. Qəzənfər müəllimin XVI yüzilliyin görkəmli

el sənətkarı, yeni realist Ģeir məktəbinin banisi Qurbani haqqında qeyri-adi fikirləri folklor

aləmində özündən deyənləri-Qurbanini cənublu sayanları çaĢ-baĢ saldı. Alim aĢığın həyatı və

yaradıcılıq yolunu ilk dəfə geniĢ olaraq öyrəndi, əsərlərinin ideya-estetik mahiyyətini, poetik

xüsusiyyətlərini, ġah Ġsmayılla olan əlaqələrini tədqiq etdi, ana dilimizin milliləĢməsi sahəsində

xidmətlərini, onun sələflərini, ənənələrini və s. ilk dəfə meydana çıxardı. Bircə fikirlə hörmətli

oxucularımızı tanıĢ etmək istəyirəm: «Qurbani öz dövründə vətən xainlərinin- «bədəsillər»in

ucbatından vətəndən didərgin düĢmüĢdü. Ġndi Qurbaninin nəvə-nəticələri də didərgindir və

üstəlik həmin bədəsillər onun vətən torpağını da düĢmən tapdağına çevirmiĢlər. Görünür,

dünyanın bu cür keĢməkeĢli iĢlərini çox gördüyü üçün Qurbani deyirdi:

Bağrım dəlik-dəlik, sinəm peykandı,

Mənim üzüm gülməz Vətəndən ayrı.

Bu yazını bitirərkən, düĢünürəm ki, indi Qurbani daha dərin girdabdadır; hələ də düzəlməmiĢ,

yaxĢı düzəldilməmiĢ məzarından boylanaraq vətən övladlarının yolunu gözləyir, dərin ağrı və

kədər içində «Köç-köç oldu, köçdü ellər, obalar deyir…(Q.Kazımov. Qurbani və poetikası. Bakı,

1996, s. 193).

Dilimizin tarixi. Bu tarixi yazmaq çox təəssüf kimi çoxlarının bildiyi və etiraf etdiyi kimi yad

əllərdə olub. Elə ona görə də qəsdən bu tarix saxtalaĢdırılıb, həqiqət üzə çıxarılmayıb. YaxĢı ki,

mövqeyi aydın, fikri təmiz tarixçi, ədəbiyyatĢünas və dilçilərimiz o təhrif «qəhrəmanlarına» öz

sözlərini deyə biliblər. O cümlədən Qəzənfər Kazımov. «Azərbaycan dilinin tarixi» (Təhsil,

Bakı, 2003, 583 s.) kitabı ilə. Kitab çıxar-çıxmaz əks qütblər bərk narahatlıq keçirdilər və elə

kitabın ilkin müzakirsində məğlub oldular. Kitabda ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədərki

Azərbaycan dilinin tarixi iĢıqlandırılmıĢdı. Kitabın annotasiyasında göstərildiyi kimi, 6 fəsildən

ibarət olan bu kitabda ulu dilin təĢəkkülü və protodillərə ayrılması, protodillərin dialekt

parçalanması əsasında dil ailələrinin yaranması, Ģumer-türk varisliyi, e.ə. III-I minilliklərdə

protoazərbaycan dilinin inkiĢaf yolu- Azərbaycanda etnik tərkib və dil məsələləri, ümumxalq

Azərbaycan dilinin (III- V əsrlər), sonrakı mərhələdə (VI-VIII əsrlər) Azərbaycan Ģifahi ədəbi

dilinin formalaĢmasını Ģərtləndirən amillər nəzərdən keçirilmiĢ, ilk dəfə olaraq təĢəkkül

dövrünün ölməz abidəsi olaraq «Dədə Qorqud»un dilinin sintaktik quruluĢu geniĢ tədqiq

edilmiĢdir (Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər). Bakı,

«Təhsil», 2003, 584 s.).



«Ulu dil bəĢərin sülh çağından nəhəng bir varlıq kimi boylanır. Öz törəmələrini hesaba almaq

istəsə, təəccüb edər, çaĢıb qalar. Onun ilk övladlarından-protodillərdən törəyən, bir dil ailəsi

tərkibində birləĢən qəbilə, tayfa, xalq dilləri, xalq dilləri daxilində ədəbi dil, dialekt və Ģivə

qolları…-bunlar sanki on-on beĢ min il ərzində həndəsi silsilə ilə artıb-çoxalır. Ən maraqlısı da

budur ki, bütün bunlarda böyük bir nizam var, poeziya var, son dərəcə böyük qanunauyğunluqlar

var». Onun çoxzlarından seçilən baxıĢına görə bu dərinliklərə baĢ vurduqca, keçmiĢini

öyrəndikcə insan özündə mənəvi yüksəklik duyur…». Mənəvi yüksəklik. Bu anlayıĢın bütöv

spektri Qəzənfər müəllimdə cəmləĢib. Bu mənəvi yüksəklik onun 2005-ci ildə çap etdirdiyi «Dil,

tarix, poeziya» (Bakı, «Nurlan», 2005, 600 s.) kitabında bir daha görünməkdədir. Məlum olur ki,

alimin 1997-ci ildə çapdan çıxan «Sənət düĢüncələri» kitabına daxil olmamıĢ bir sıra məqalələri

qalmıĢ, son illərdə daha ardıcıl çalıĢmıĢ və dilin yaranması, dil tarixi, dialektologiya, türkologiya,

söz birləĢməsi, cümlə və mətn problemlərinə dair xeyli məqalə yazmıĢdır. Eyni zamanda əsərləri

içərisində yazıçı dilinə, bədii əsərlərin təhlilinə, görkəmli elm və sənət adamlarının portiret

cizgilərinə, metodika və tədris məsələlərinə həsr olunmuĢ məqalələri də qəzet yazıları istisna

olunmaqla kitab Ģəklində nəĢr edilməmiĢdir. Bunlar onun yuxarıda adını çəkdiyimiz kitabında

toplanaraq 5 baĢlıq altında verilmiĢdir: I. Dilin mənĢəyi və tarixi. Dialektologiya. Türkologiya.

II. Dilimizin quruluĢu: fonetika, orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, morfologiya, cümlə və mətn

problemləri. III. Ədəbi dil, bədii dil, tənqid və ədəbiyyatĢünaslıq. IV. Müasirlərimiz: Doğma və

yaxın adamlar.V.Məktəb, tədris, dərslik.

Sənət düĢüncələri. Bu düĢüncələr içərisində alimin yazıçı dili, bədii dil məsələləri, üslublar və

normalar, dərsliklərimizə, ayrı-ayrı sənətkarlara, alimlərə, Ģəksiyyətlərə münasibəti və s. öz

ifadəsini tapmıĢdır.

Q.Kazımov kitablarının birini «Dilimiz-tariximiz» («Elm» nəĢriyyatı, 1998, 280 s.) adlandırsa

da, əslində burada onun keçdiyi həyat yolundan (bu həyat yolu elə dilçiliyimizin yoludur), tarixi

keçmiĢindən söhbət açılır. Kitab Qəzənfər Kazımov kimdir? Kimin ailəsində dünyaya göz açıb?

Hansı kənddir kəndi? O kəndin yetirmələri kimdir?; Qəzənfərin dostları, yoldaĢları kim olub? Bu

çoxsaylı suallara həmin kitab körpü salır. Kitabı birnəfəsə oxuyursan və düĢünürsən, çətinliklə

böyüyən bir uĢağın aradığı, axtardığı keçmiĢ, taleyi, atasının cəbhə məktübları, qanlı-qadalı

illərin ağrı-acıları sənədli-xatirə povest Ģəklində yarı ciddi, yarı yumorlu səhnələrlə təqdim

olunur, hadisələr, əhvalatlar bir kino lenti kimi gözlərimiz önündən gəlib keçir. Elə bu vaxt

Qəzənfər səviyyəsindən də yuxarı mərtəbələrə gedib çıxmıĢ, amma hallalıqla yox, baĢqa yollarla

yüksələn, «cild-cild kitablar müəllifi» olan kimsələr yada düĢür. Əlbəttə, o nəzərdə tutduğumuz

adamın atası Vətən üçün vuruĢmayıb, cəbhədə həlak olmayıb. Yəni, istsək də, istəməsək də bu

ağrı-acılara kədərlənirik, sonrakı inkiĢafa sevinirik.

Q.Kazımovun dilçilik problemlərinə ümumi baxıĢı çoxlarını ilgiləndirir və ona qarĢı müxalif

qüvvələrin inkiĢafını arxa plana keçirir. Faktlar bunu deməyə əsas verir. Onun mətn



dilçiliyindəki problemlərə baxıĢı birtərəfli deyil, bu sintaksisin bütün sahələrini əhatə etmək

iqtidarına, gücünə malikdir.

Paradoksallar alim üçün təəssüf doğurmaya bilmir. Diqqət edin: Aktual üzvlənmə və mətn

məsələsi sintaksisin ən mühüm problemlərindəndir. Lakin çox təəssüf ki, bu məsələ hələ bizim

dərsliklərə daxil ola bilməyib. Problem bütün sintaktik quruluĢu əhatə edir və əgər dilin

kommunikativlik imkanları, dil və nitq arasında mövcud olan sintaqmatik və paradiqmatik

münasibətlər iĢlənərsə, müasir Azərbaycan ədəbi dilinin sintaksisi tamamilə yenidən iĢlənmiĢ

olar.

Q.Kazımovun müəyyənləĢdirdiyi digər bir paradoks-hamı tərəfindən qəbul edilmiĢ fikir:

…cümləni bu qədər mübtəda və xəbərə ayırmağın, heç bir praktik əhəmiyyəti olmayan, insanın

maddi-mənəvi inkiĢafında heç bir əməli rolu olmayan baĢ və ikinci dərəcəli üzvlər bölgüsünün

yaradılması və ikinci sinifdən baĢlayaraq Ģagirdlərə öyrədilməsi hansı məntiqi zəminlə bağlıdır?

Ġnsan bunun faydasını harada, nə zaman görməlidir?

Lakin nitqin kommunikativ mahiyyəti nəzərə alındıqda dilin bütün elementləri hərəkətə gəlir və

öz əhəmiyyətini göstərir. Bizim fikrimizcə, Azərbaycan dilinin sintaksisinə aid tədqiq və

araĢdırmaları, xüsusən sintaksis dərsliklərini bu istiqamətə yönəltməyin vaxtı çatmıĢdır. Bəzi

dilçilərin dil sistemini potensial (sintaktik) və aktual (suprasintaktik) yaruslara ayırması, aktual

sintaksisi ayrıca bir səviyyə kimi nəzərdə tutmaları təsadüfi deyildir. Bu cəhəti əsas götürdükdə

biz bu vaxta qədər yalnız potensial sintaksislə məĢğul olmuĢuq…Suprasintaktik səviyyənin,

aktual səviyyənin öyrənilməsi çox vacibdir və yalnız bu yolla dilimizin kommunikativ

imkanlarını, dialoji və monoloji nitqin nə üçün bu və ya digər Ģəkildə qurulduğu açıla,

aydınlaĢdırıla bilər. (Mətn dilçiliyi problemləri \\ Ə.Abdullayevin «Aktual üzvlənmə və mətn»

(Bakı, 1998) kitabına yazdığı ön sözdən, s. 5-6)

Göründüyü kimi, onun yürütdüyü nəzəri müddəalar yeniliyi, istiqamətverici xarakterilə fərqlənir

və dilimizin sintaksisi sahəsində gələcək iĢlər üçün perspektivlər, yollar açır.

O, ümumtəhsil məktəbləri üçün «Azərbaycan dili» dərsliklərinin yaradılması iĢində böyük əmək

sərf etmiĢdir. 7-8-ci, sonradan 8-9-cu siniflər üçün yazdığı sintaksis dərsliyi müsabiqə

komissiyasının II mükafatına layiq görülmüĢdür (22 aprel 1988-ci ildə). O biri alternativ

dərsliklə müqayisədə Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimləri və Ģagirdlərimiz tərəfindən

yekdilliklə qəbul edilmiĢdir.



AMEA-nın müxbir üzvlüyünə sənəd verən dilçilərdən biri bu günlərdə belə fikir iĢlədib. Mənim

kitablarımı bir yerə toplasaq, onu yerdən qaldırmaq olmaz. O alim bilməlidir ki, mənim

aləmimdə kitabların sayı alimin sambalını ifadə etmir. Kitabların, dərsliklərin nəzəri və praktik

əhəmiyyəti ilk növbədə nəzərə alınmalıdır. Məhz Q. Kazımov belə alimlərimizdəndir. Onun

kitablarının sayı da çoxdur, sambalı da, elmi-nəzəri əhəmiyyəti də geniĢdir.

Q.Kazımov haqqında maraqlı, heç kəsin bilmədiyi bir mövqeyi də açıqlamaq istərdim.

Məlumdur ki, görkəmli tarixçi alim Ġqrar Əliyevin konsepsiyası ilə çoxları razılaĢmır. O

cümlədən Q.Kazımov. Onu tənqid edənlər sırasında Q. Kazımov da var. Ġqrar müəllim yalnız bu

alimlə, bu alimin tənqidi ilə razılaĢıb. Sağlığında, deyib ki (AMEA-nın müxbir üzvü, hörmətli

alimimiz Azad Nəbiyevə), maraqlıdır, təkcə onun iradlarına cavab verə bilmirəm. Çünki

Qəzənfər müəllimdə qərəz mövqe yoxdur (belə çıxmasın ki, Ġqrar Əliyevlə razılaĢmayanlar

qərəzli mövqedədir, əsla yox!) , məsələlərə obyektiv yanaĢır, tənqid olunmaq üçün əl yeri

qoymur. Hər Ģeyə haqla, ədalətlə yanaĢır.

Q.Kazımov polemikaya cəhd göstərən və oppentindən qətiyyən çəkinməyən alimlərimizdəndir.

Məsələn, söz birləĢməsi problemi ilə tanınmıĢ dilçi, professor Yusif Seyidov məĢğul olur. Onun

təsnifatı bir cürdür, Qəzənfər müəllimin təsnifi digər bir cürdür. Q. Kazımov bölgüsündə

sintaktik prinsipə, Y. Seyidov isə morfoloji prinsipə əsaslalanılır, fikirlərini bu yöndə

aydınlaĢdırırlar. Biz bu iki sintaktik sahəsində böyük iz qoymuĢ alimləri qorumalıyıq, əksinə bir-

birinin əleyhinə (qərəzdi olmasa demərəm) müəyyən gözdənsalma yazılarla çıxıĢ etməməliyik.

Mübaliğəsiz demək olar ki, Q.Kazımov əsl müəllimdir. VətəndaĢ alimdir. O təkcə özünü, ailəsini

fikirləĢmir, içində yaĢadığı quruluĢun problemlərinə hər bir yazısında münasibət bildirir və özü

də çıxıĢ, bəlalardan xilas olmaq yollarını göstərir. Çoxsaylı ictimai-siyasi hadisələrin

burulğanlarında özünü itirən alimlərdən fərqli olaraq o, dəyiĢən zamanın dalğalarının sərt

küləklərinin insanlara etdiyi müsbət və ya mənfi təsiri diqqətlə izləyir və dövrün axarının nə ilə

nəticələnəcəyini qabaqcadan görür. Və gerçəklik iĢığında həmin məsələləri aĢılayır.

Yazılarında yaĢadığımız dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə birbaĢa müdaxilə etmir. Məsələn,

yazıçı Ağarəhim Rəhimovun bədii əsərləri haqqında danıĢır, buradakı fikirlərlə

«Oğuznamə»dəkiləri qarĢılaĢdırır və hər iki əsərdən çıxan nəticəni əxlaq məsələləri ilə

əlaqələndirir. Müəllimi, professor Ə. Dəmirçizadəyə müraciətlə yazdığı « Suyumuz yaman

bulanıb» və bundan sonra ictimai-siyasi hadisələrin mahiyyətini açır.

Sözümün sonunda bir Ģey ağlıma gəldi, fikirləĢdim ki, Qəzənfər müəllim əgər çoxlarının

düĢündüyü kimi hərəkət etsəydi, onda Qəzənfər müəllim olmazdı axı! Bu dəyərli əsərləri yazan,

bu böyük iĢləri görən Qəzənfər müəllimdən savayı heç kim ola bilməzdi. Onun tələbəsi olmuĢ

atam da bir dilçi kimi mənim fikrimə Ģərik oldu.



Aspiranturaya qəbul olunmuĢdum. Mövzu axtarıĢına çıxmıĢdım. Köməyimə də Qəzənfər

müəllim gəldi. «Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında onomastik leksika». Mövzu ürəyimcən oldu.

Elmi rəhbər kimi görmək istədim. Məndən asılı deyildi…

Ġndi də Qəzənfər müəllimin keçmiĢ tələbələri, rayonlarda, kəndlərdə müəllimliklə məĢğul olan

tələbələri onunla əlaqəsini üzmür, dissertasiya mövzuları götürür, bu böyük alimin rəhbərliyi

altında elmi iĢlərlərlə məĢğul olurlar.

Mən Qəzənfər müəllimin bir neçə kitabı haqqında da mətbuatda çıxıĢlarım olub. Onun əsərlərini

internet saytında əks etdirmiĢəm. Maraqlıdır ki, bu sayta dünyanın müxtəlif ölkələrindən nə

qədər məktublar gəlir. Əsərlərini yüksək qiymətləndirirlər.

Martın 3-ü Qəzənfər müəllimin 70 yaĢı tamam olur. Bu yaĢın 50 ilini Azərbaycan xalqına,

filologiya elminə həsr edib, xidmət göstərib. Amma bu mənalı ömrü Qəzənfər Kazımov zövqlə,

yaza-yaza keçirmiĢdir. Bir tələbəsinin «Onun dediyi dərsdən olmaz» fikri. Həqiqətən də onun

dilçilik görüĢləri ilə bərabər pedaqoji ustalığı da gələcək nəsillər üçün öyrənilməlidir. «Qəzənfər

Kazımovun mühazirələri». Bu fikir də çox sələnir. Görünür, həmin mühazirələrdə nəsə sirli bir

aləm var.

Tələbələri də onu həddən artıq çox istəyir. Onun Ģəxsiyyətinə, yüksək elmi potensialına və

mədəni, intellektual səviyyəsinə və nəhayət öyrətmə texnologiyasına görə…

Sehrimi var nəfəsində?

Lal da dinər, bil, dərsində.

Dilin hər bölmə-fəslində

Dərdə dərman müəllimim! (Rəsmiyyə).

Q.Kazımovun həyatı, fəaliyyəti və xüsusən də elmi-pedaqoji ustalığı həqiqətən də öyrənilməyə,

təbliğ olunmağa tamamilə layiqdir. Bunu nəzərə alaraq «Qəzənfər Kazımovun elmi-pedaqoji

fəaliyyəti» adlı kitab üzərində iĢləyirəm.

Bir məsələyə də münasibətimi bildirmək istəyirəm. Mənim aləmimdə hansı dövrdə olursa-olsun

əsl alim öz qiymətini almalıdır. Alim pillə-pillə yüksəlməlidir. Ədalətlə desək, əlbəttə



Q.Kazımov AMEA-nın müxbir üzvü olmağa bu gün tam Ģəkildə layiqdir. Çünki o, filologiyanın

prinsipial məsələləri ilə məĢğul olaraq öz əsərləri və yetirmələri ilə böyük bir məktəb

yaratmıĢdır. Böyük məktəb yaradanlar bu ada layiq ola bilər. Çoxları da özünü bu pilləyə

qalxmağa layiq bilir. Amma gərək cəmiyyət, dövlət, bu iĢlə məĢğul olanlar necə deyirlər,

seçiciləri ələyib ələkdən keçirsinlər, kimin layiq olduğunu dəqiqləĢdirsinlər. Onun əməyini,

çoxtərəfli fəaliyyətini, gənc nəslin inkiĢafındakı rolunu, elmimizə xidmətlərini, elmi və pedaqoji

kadrların hazırlanmasında olan zəhmətini və nəhayət özünəməxsus dilçilik görüĢlərini, filoloji

konsepsiyalarını nəzərə alsınlar. Amma o da var ki, Qəzənfər müəllimin AMEA-nın müxbir

üzvü olmağa da ehtiyacı yoxdur. Əksəriyyətin fikrincə, o, onsuz da bu tituldan da yüksək

səviyyədə dayanır.

1 fevral 2007-ci il.



TARĠXĠ ONOMASTĠK LEKSĠKADA ġAMANĠZMĠN ĠZLƏRĠ (MAHMUD

KAġĞARLININ «DĠVANÜ LUĞAT-ĠT-TÜRK» LÜĞƏTĠ ƏSASINDA)

Tədqiqlər - 3. Bakı, 2006, c. 311-317.

T ürk xalqlarının çoxyüzillik tarixi gediĢini izləməkdə Mahmud KaĢğarlının məĢhur “Divan”ı

əvəzssiz qaynaq rolunu oynayır. Türk dillərinin ilk yaranma dövrünün onomasioloji

xüsusiyyətləri bu əsərin lüğət tərkibində də öz əksini tapa bilmiĢqdir. «Divan»da bu gün arxaik

görünən xeyli miqdarda praformalar vardır ki, onların müəyyənləqdirilməsi, həmin zamanın ad

sistemində mövcud olan qalıqların inkiĢaf və təkamülünü dəqiqləĢdirmək, onların tarixən və

indiki Ģəraitdəki qarĢılıqlı əlaqəsini aĢkarlamaq baxımından xüsusi önəm daĢıyır.

Tarixi onomastik leksikanın qorunub saxlandığı ensiklopedik mənbələrdən ən mötəbəri Mahmud

KaĢğarlının «Divanü luğat-it-türk» əsəridir. Bu ensiklopedik sözluk təkcə mədəni tariximiz üçün

deyil, həm də türk dillərinin tarixi üçün əvəzssiz, önəmli bir qaynaqdır. Bu gün bəzi qaranlıq

nöqtələrin aydınlaĢdırılmasında həmin «Divan»dan böyük ölçüdə yararlanmaqdayıq.

Ümumən leksika, o cümlədən onomastik leksika həm də cəmiyyətin inancını, dini dünyabaxıĢını

öz içində qoruyub saxlayan mənəvi və qiymətli sərvətlərdəndir. Bu sərvətlərdə təsvir olunan

dövrün ad sistemində qədim insanların magig təsəvvürləri, etiqatları bu və ya digər dərəcədə

qalmıĢdır. Bu «qalıqlar»ı axtarmaq, leksik-onomastik vahidin semantikasında üzə çıxarmaq nə

qədər çətindirsə, bir o qədər də Ģərəfli və məsuliyyətli iĢdir.

Onomastika elmi ilə məĢğul olan alimlər haqlı olaraq göstərirlər ki, tarixi onomalogiyada elmi

axtarıĢlar qədim dövrə doğru istiqamətləndirilir, keçmiĢdə hər bir xüsusi adın necə səsləndiyini,

hansı məqsədlə yarandığını aĢkar etmək qarĢıya məqsəd qoyulur. Bununla da etnogenez

problemi meydana çıxır. Onomalogiyanın bu növünün tədqiqi əsasında türk xalqlarının

mənĢəyinə dair tarixi gerçəklikləri aĢkara çıxarmaq sahəsində tutarlı fikirlər söyləmək

mümkündür [3, s.42].

«Divan»ın onomastik leksikası üzərində apardığımız müĢahidələrimizin tədqiqat istiqamətləri

çoxdur. Bu nöqtələrdən birini – «Divan» Ģamanizmlə bağlı onomastik leksika təĢkil edir. Həmin

adların tərkibində Ģamanizmin qalıqlarını müəyyənləĢdirmək, dəqiqləĢdirmək və onların

semantikasını təyin etmək bu məqalədə qarĢıda duran vəzifələrdən biridir.

«ġaman» sözün mənası ruhlara, magiyaya inanan xalqlarda (əsasən Ģimal xalqlarında) sehrbaz,

ovsunçu, cadugər deməkdir. ġamanlar oxumaqla, dəf çalıb-oxumaqla özlərini cuĢa gətirərək,

guya ruhlarla münasibətə girərək, adamların xəstəliklərini sağaltdıqlarını, onlara uğurlu ov təmin

etdiklərinə və s.-yə inandılar. Bu sözdən törəyən «Ģamanlıq-Ģamanizm» isə bəzi Ģimal



xalqlarında - Orta Asiya, Ġndoneziya, Okeaniya, Amerika, Afrika xalqlarında ruhlara, magiyaya

sitayiĢ etməkdən ibarət din formasıdır [1, s.498].

ġaman təsəvvürləri, görünür ki, Ģaman əfsanələrindən qidalanmıĢdır. ġaman əfsanələrindən

aydın olur ki, Ģaman olacaq adamı albıslar əmizdirirlər. Bu əmizdirmə ritual-mifoloji səciyyə

daĢıyır. Bununla Ģaman yeni status qazanaraq, ruhlarla əlaqə yaradır, qamlıq etdiyi vaxt onları

görür, onlarla danıĢır. Adi insan statusundan Ģaman statusuna keçmə mərasimində süd içməklə

Ģaman olmağa hazırlaĢan adam ruhlar aləminin sirlərinə bələd olur, beləliklə də, yeni mərhələyə

qədəm qoyur. Bir sıra Ģaman əfsanələrində Ģamanı dağ ruhu əmizdirir (bu obraz çox vaxt qadın

kimi təsəvvür olunur və mifoloji ana kompleksinə daxildir), bəzən isə qəflətən peyda olan bir

qadın… ġaman folklorundan məlum olur ki, Ģaman olan hər bir adam özünü ruhların mənəvi

oğlu adlandırır [2, s.16, 17].

Tarixi Ģərtlər bir sıra türk boylarının Ģamanizmi mənimsəmələrinə səbəb olmuĢdur, amma

Ģamanlığın qədim türklərdə geniĢ kütlənin əsl inancı ilə bir bağlılığı olmamıĢdır. ġamanlıq

monqol inancıdır. Yaxın sayılacaq bir tarixə qədər əski türk inancının Ģamanlıq olduğu qəbul

edilirdi. Fəqət son zamanlarda tarixçi alimlər- Ġbrahim Qafəsoğlu, M. Eliadə və baĢqaları qədim

türk inancının Ģamanlıqla əlaqəsi olmadığını sübut etmiĢlər [4, s.11].

Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında Ģamanizmlə bağlı sözlər çoxdur. Bunun səbəbini Türk alimi

Abdulkadir Ġnan belə aydınlaĢdırır: “Bu əsəri yazan ərəfədə M.KaĢğarlı 1041-ci ildə müsəlman

türklərlə Yabaku və Basmıl türkləri arasında baĢ vermiĢ müharibədə iĢtirak edən Türk qazilərini

görmüĢ və onlarla söhbətləĢmiĢ [2, s .227] , Qazilər haqqındakı dastanlarla tanıĢ olmuĢ [18, 1,

343; 483] , həmin qazilər ona monqol inacı olan Ģamanizmdən, ona aid olan kəlmələrdən çox

danıĢmıĢlar. M.KaĢğarlı müsəlman türklərin əski Ģamanlıq qalıqlarından olan kəlmələri izah

edərkən tam bir Ģamançı türk kimi danıĢır. Bəzən, Ģamançı qalmıĢ inancları ifadə edən kəlmə və

terminləri anladarkən “Türklər böylə inanırlar”, “Bu inanıĢ çox yayğındır” deməklə kifayətlənir

[17, s. 1] .

Maraqlıdır ki, inam anlayıĢlı Ģəxs adlarına qədim türkün yaratmıĢ olduğu ümumtürk abidələrində

də rast gəlmək olur. Qədim türklər inanılmıĢ, sınaqdan çıxarılmıĢ, etibarlı adamların adının

əvvəlinə Inanç leksik vahidini əlavə etmiĢlər: Inançu Alp, Inançu Bilgə, Inançu ÇikĢi, Inançu

Çor, Inan Uğraç [5, s.13] .

Qeyd edək ki, Ģamanizmə aid xeyli söz qalıqları “Divan”ın onomastik vahidlərinin tərkibində

qalmıĢdır. Bunların bəzilərini nəzərdən keçirək:

Kamlançu toponimi. Toponimin ilkin komponentində Ģaman sözü olan kam\\qam öz izini

saxlamıĢdır. M.KaĢğarlı «Divan»ın 3-cü cildində bu toponimin «kam» hissəsinin kahin, Ģaman

mənasında iĢləndiyi qeyd edir [18, 3, 157] və belə bir izah verir: Kamlançı =Ġki Öküze yakın iki

küçük kasaba adı [18, 3, 242-18] . Amma böyük türkoloq həmin toponimin bütövlükdə mənasını

açmır. Bizə görə, Kamlançı - toponimi Ģamanların, kahinlərin adət-ənənə, mərasim və ayinlərinin

icra etdiyi yer anlamında baĢa düĢülməlidir.

«Divan»dakı ən maraqlı toponimlərdən biri Ötükən ” dir. ġamanizmin izləri bu toponimin də

daxilinə hopa bilmiĢdir. Monqol mənĢəli Ötükən Ģaman allahlarının yaĢadığı yerlər olmuĢdur.



ġaman və yarı Ģaman mətnlərində bu allaha böyük inanc təsvir olunur. M. KaĢğarlı o zaman

tatarların məskunlaĢdığı ərazilərin bir hissəsinin Ötükən olduğunu da göstərir [18, 1, 198] .

Tədqiqatçıların fikrincə, monqolların etnogenezində mühüm rol oynamıĢ Ötükən tayfa adı

«hökmdar qadın ölkəsi, ərazisi», «sitayiĢ edilən yer, səcdəgah», «türklərin müqəddəs dağı» [Bax:

12] mənalarındadır.

Ötükən adı yıĢ, yer sözləri ilə yanaĢı iĢlənmiĢdir. Ötükənin mif anlamı yaradan ata, yaradan xan

(L. Potapov, M. Seyidov) kimi Ģərh olunur. Bu mif keyfiyyətlərinə görə o, qoruyucu, bolluq,

xoĢbəxtlik bəxĢ edən olmuĢdur.

Müasir tuvin dilində bəzi fonetik dəyiĢikliklə müĢahidə olunan Ütüqen coğrafi termini örtülü dağ

silsiləsi, sıra dağlar mənasındadır. Bu silsilə dağlar Yuxarı Yenisey ərazisində yerləĢir, qədim

türklərin müqəddəs saydığı, sitayiĢ etdiyi inanc nöqtələrindən biri olmuĢdur. Maraqlıdır ki, bu ad

təkcə monqolların deyil, eləcə də qədir türklərin etnogenezi, dini adət və ənənələrinin

monqollarla əlaqəsi barədə əsaslı bilgilər verə bilir.

«Divan»dakı Abakı adında Ģamanizmin izlərinə rast gəlmək olur. Abakı kiçik bir ərazinin adıdır.

Bu ərazidə (bostan və bağçalarda) həm məhsullara göz dəyməmək, həm də qorxu yaratmaq üçün

düzəldilmiĢ adamabənzər Ģey [18, 1, 136] düzəldilmiĢdir.

Ġndi də Azərbaycanın bir çox bölgələrində tarlalarda, bağlarda bu Ģaman təsəvvürləri qorunub

saxlanmaqdadır.

«Divan»dakı Ģamanizmin izləri Temürkaznuk və Temürkazuk ulduz adlarında da qalmıĢdır.

Qədim türk etnosları and içərkən, yaxud sözləĢərkən, temüzü (dəmiri) ululatmaq – daha qədimə

aparmaq üçün qılıncı çıxaran zaman: «Bu gök girsin, kızıl çıksın» deyərlər ki, «sözünün üstündə

durmasan qılı qanına bulandır, dəmir səndən qisasını alsın» deməkdir. Çünki onlar dəmiri böyük,

müqəddəs sayarlar [18, 1, 362] .

Umay antroponimi.«Divan»dakı Ģamanizmlə bağlı adlardan biri də Umay sözüdür. Qədim

türklərin tapındıqları varlıqlardan biri də umay olmuĢdur. M.KaĢğarli «Divan»ın 1-ci cildində

yazır ki, umay son, qadın doğduqdan sonra qarnından çıxan hoqqa kimi Ģey. Buna cocuğun ana

qarnında eĢi deyirlər... Bu haqda atalar sözü də var: «Umaya tapınsa, oğul olur». Qadınlar onu

uğur sayarlar [18, 1, 123] .

Bilindiyi kimi, Umay qədim türklərin diĢi tanrılarından biridir. Mahmud KaĢğarlının bu ruh

haqqında verdiyi məlumat, Ģübhəsiz ki, islamlaĢdırılmıĢdır. Bununla yanaĢı, «ümayka tapınsa

oğul olur», «kadınlar bunu uğur sayarlar» deyərək qədim inanca da iĢarə etmiĢdir [16, s.397-

399].

Umay ilahəsi ümumbəĢəri olduğundan bütün türk xalqlarının mif dünyasında özünə yer

ayırmıĢdır. Umay uĢaqları, insanları qoruyan, himayə edən qadın ilahəsidir. Umay ilahəsinin

adına ilk dəfə Gültəkin abidəsində rast gəlmək olur: «Umay-mər oum katun kutına inim kultikin

apam boldı= Umaya bənzər ulu anamın baxtına kiçik qardaĢım igidliyi bildirən Gültəkin adı

aldı».

Müxtəlif tədqiqat əsərlərində Umayın ilahə, allah, tanrının adı olduğu israrlanır. Amma təsadüf

olunur ki, bu ad haqqında müxtəlif fikirlər çoxluq təĢkil edir. Məsələn, Umay-körpələri qoruyan



mifik qadın məxluqu [15, s.804] ; Umai - körpələrin qoruyucusu, xeyirxah ruhu, ölmüĢ

insanların ruhlarını alıb aparan ruh [14, s.178] ; Umay- ana bətni [10, s. 438] ; doğuĢdan sonrakı

ana bətni [7, s. 611] ; qu quĢu qəbiləsinin banisi, ulu babası [6, s.368] ; öz balalarını nəhəng bir

ağacın budaqları üzərinə və yaxud qayanın zirvəsinə çıxaran nəhəng bir quĢ [9, s.222] ; qadın

ilahəsi, təmiz, bakirə qız [8, s.65] ; od anası [11, s. 89] ; ku-qu-quĢu anamız [13, s.21] .

Digər bir antroponimdə Ģamanizmin izləri açıq-aydın duyulur. Bu yer adı Abaçı adlanır.

Mahmud KaĢğarlı yazır ki, Abaçı: Umaçı. Cocuqları qorxutmaq üçün “Abaçı gəldi” deyirlər [18,

1, s.136] .

ġamanizmin izləri «Divan»dakı zoonimlərdə- heyvan və quĢ adlarında qalmıĢdır.

«Divan»dakı, ümumiyyətlə, bəzi heyvanlara verilən adlardan biri Idık\\idik adlanır. Bu adda da

Ģamanizmin izləri mövcuddur. Bu sözlə xoĢbəxt və mübarək olan hər kəs adlandırılır. Maraqlıdır

ki, qədim türklər bəzi heyvanları özbaĢına buraxarlar. Buraxılan hər heyvana isə Idık adı

verilərmiĢ. Belə heyvanlardan kənd təsərrüfatlarında istifadə olunmaz, onlara yük vurulmaz,

südü sağılmaz, yunu qırxılmaz; sahibinin yapdığı bir adak üçün saxlanır [18, 1, s.65] .

ġaman təsəvvürləri «Divan»dakı «US» adında da mühafizə edilmiĢdir. Bu, kərkəs quĢunun

adıdır. «Divan»da [18, 1, s. 228] göstərilir ki, us üĢgürsə ölür = kerkes kuĢu bir adamın üzünə

qarĢı ıslık çalarsa uğur sayılmaz, bu, ölümə iĢarədir. Bu quĢ uğursuzluğun rəmzidir.

Beləliklə, qam-Ģaman izlərini Mahmud KaĢğarlının «Divanü luğat-it-türk» əsərindən- bu

qiymətli toponimik mənbədən axtarmaqla biz qədim türklərin inamlarının tarixən kökündə duran

bir çox məsələlər- mif görüĢləri, dini adət-ənənələri, ruhlar aləmin sirləri ilə, adqoyma

mərasimlərinin magig mifologiyası ilə bağlı dəyərli məlumatlar əldə etmiĢ oluruq.

ƏDƏBĠYYAT

Azərbaycan dilində:

1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 c., S-ġ, Bakı, Elm, 1987.

2. Füzuli Bayat. Oğuz epik ənənələri və “Oğuz Kağan” dastanı. “Sabah”, 1993.

3. Qurbanov Afad. Azərbaycan dilinin onomalogiyası. Bakı, “Maarif” nəĢriyyatı, 1988.

4. Rəfiq Özdək. Türkün qızıl kitabı. Birinci kitab, Bakı, Yazıçı, 1992.

5. Yunusova V. Orxon-Yenisey abidələrində Ģəxs adları. Namizədlik dissertasiyasının

avtoreferatı, Bakı, 1999.



Rus dilində:

6. Башкирский народный эпос. М.: 1977.

7. Древнетюркский словарь. Л.: Наука, 1969.

8. Иванов С.В. Скультура алтайцев, хакасов и сибирских татар. Л.: 1979.

9. Казакские сказки о животных. Алма-Ата, 1979.

10. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.: Л.: 1951.

11. Манжигаев И.А. Бурятские шаманистические и дошаманистические термины. М.,

1979.

12. Потапов Л.П. Новые данные о древнетюркском Отукан .\\ “Советская

востоковедение”, 1957, № 1, с. 110; Владимирцов В.Я. По поводу древнетюркского

Отцкян ъиш .\\” Доклады АН СССР”, серия В, 1929, № 7, с. 133-136.

13. Радионов В.Г. К образу лебедя в жанрах чувашского фолкьлера\\СТ, 1983, № 6.

14. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т. 4, ч.2, М.: 1911.

15. Юдахин К.К. Киргизско- русский словарь. М.: 1965.

Türk dilində:

16. Abdülkadir Ġnan. Umay ilahesi hakkında\\ Türkiyat 2, 1926; Makaleler ve Ġncelemeler,

1968.

17. Abdülkadir Ġnan. Divanü luğat it-türkte Ģamanizme ait kelimeler\\ Türk Kültürü, sayı: 100,

ġubat-1971.

18. Divanü luğat-it-türk tercümesi. I (II, III, IV) Çeviren: Besim Atalay . Türk Tarih Kurumu

Basımevi, Ankara, 1985.



MAHMUD KAġĞARLININ «DĠVAN»INDA OĞUZ BOYLARI

Elmi axtarıĢlar, XXVII toplu. Bakı, "Səda", 2006, c. 134-139.

Türk tayfalarının etnik tarixini, etnogenezini öyrənməkdə qədim qaynaqlar əsaslı rol oynayır.

Belə etibarlı və möhtəbər mənbələrdən biri Mahmud KaĢğarlının «Divanü luğat-it-türk» əsəridir.

Dil və dialekt materiallarından kənarda «Divan»da toplanan informasiyalar arasında təsvir

olunan dövrün türk toponimikasına, etnonimiyasına aid olanlar, türk etnik tarixi və mədəniyyəti

baxımından fövqaladə əhəmiyyət daĢımaqdadır. Ġlk dəfə olaraq Mahmud KaĢğarlının sayəsində

XI yüzillik türk dünyasının coğrafi yayımını, arealını çızmaq imkanı əldə edilmiĢdir. Gəzdiyi və

dolaĢdığı ərazilər, incələmə imkanları Mahmud KaĢğarlının toponimik və coğrafi biliyi, digər

Ərəb və Ġran qaynaqları ilə qarĢılaĢdırılması nəticəsində elmi reallığa əsaslandığını

göstərməkdədir. Biliyini qiymətləndirmək və oxucularını təmin etmək məqsədilə «Divan»da

ayrıca bir türk xəritəsinin verilməsi də yaddan çıxmamıĢdır. Bu qədər incə düĢünən bu türk

mütəfəkkirinin əməyi hədər getməmiĢ, türklüyün hər bir elm sahəsində isbat olunmuĢ və doqquz

yüzillik türk coğrafiyasının və toponimikasının təsvirini və Ģərhini Mahmud KaĢğarlıya qismət

etmiĢdir.

Mahmud KaĢğarlının «Divanü luğat-it-türk» əsəri türk dilləri və mədəniyyətinin tam mənası ilə

tarixi xəzinəsi sayıla bilər. Əsasən türk dilinin ərəbcə atbaĢı getdiyini göstərmək məqsədilə

yazılsa da, lüğətdə zaman-zaman türk dünyasının dili, mədəniyyəti, etnoqrafiyası, folkloru, siyasi

və etnik, sosial və kültürel, iqtisadi durumu, sosial təbəqələr, toplum münasibətləri, dini inanıĢ və

adətlər və s. öz əksini tapa bilmiĢdir.

Qaraxanlı türklərində təsadüf edilən xüsusi adlar qədim türk onomastik sisteminin tərkib

hissəsini təĢkil etməkdədir. Qaraxanlıya məxsus onomastik leksika Mahmud KaĢğarlının

«Divan»ında və Yusif Balasaqunlunun «Kutadğu bilig» kimi əsərlərində öz əksini tapmıĢdır. Bu

əsərlərdə çoxsaylı boy adları, yer və Ģəxs adları da diqqəti cəlb edir. Bu baxımdan Mahmud

KaĢğarlının «Divan»ı canlı ensiklopediya səciyyəsi daĢıyır və o dövrdə təsadüf edilən onomastik

vahidlərlə zəngindir [8].

Mahmud KaĢğarlı bir coğrafiyaĢünas kimi türklərin yaĢadıqları Ģəhər, kənd, dağ, çöl, dərə, göl və

s. adlara öz münasibətini bildirmiĢdir. O, bu məqsədlə qeyd etmiĢdir ki, barəsində yazdığım

dağlar, çöllər, dərələr, sular, göllər islam türklərinin ellərində olanlardır. Çünki dillərdə dolaĢan

bunlardır. Bunları tanınmıĢ olduqları üçün yazdım; tanınmamıĢ olanların bir çoxlarını buraxdım.

Müsəlman olmayan türk ellərindən bir çoxunu daha yazdım; digərini yazmadım; çünki onları

yazmaqda bir fayda yoxdur. Türk dilinə sonradan daxil olan kəlmələri yazdım; kiĢi və qadın



adları da yazılmadı. Bunlardan ancaq doğru bilinməsi üçün çox istifadə olunanlar, hər kəs

tərəfindən tanılan adlar yazıldı (MK, 1, 24, 28).

Böyük türkoloq «Divan»da həm türk mənĢəli, həm də qeyri-türk boyları tarixi-etimoloji

cəhətdən təsvir etmiĢdir.

Ahmed Caferoğlu yazır ki, sözlükdə ən çox kavim adları ilə rastlaĢırıq. KaĢğarlı türk boyları

arasındakı dolaĢmaları sayəsində bir çox boy, uruk adlarını təsbit etmiĢdir. Fəqət sözlüyün

yükünü artırmamaq üçün böyük bir sayı təĢkil edən türk soy və oymaqlarına «Divan»da yer

verilməmiĢdir. [1]

900 illik tarixə malik olan bu əsər müasir türk xalqlarının və onların dillərinin inkiĢaf yolunu

düzgün müəyyənləĢdirməkdə böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu «Divan» vasitəsilə hazırda

mövcud olan və olmayan bir sıra etnik dil qruplar və eyni etnonimlərdən yaranmıĢ toponimlər

haqqında məlumat əldə etmək mümkündür.

Mahmud KaĢğarlı «Divan»ında türk ulusunun boyları haqqında verilən məlumatların

öyrənilməsi, onların areallarının dəqiqləĢdirilməsi Azərbaycan xalqının qədim və zəngin

mədəniyyət tarixinin bəzi problemlərinin həlli üçün əhəmiyyətlidir. [3]

Türklüyün altun deyilən dövründə (X-XI yüzilliklər) qəbilə, tayfa adları «boy» sözü ilə öz

ifadəsini tapmıĢdır. Boy anlayıĢ etibarilə Oğuz elini meydana gətirən, onların təĢəkkülünə səbəb

olan toplum idi. Boy məzmunca eldən (budun-xalq) kiçik, obadan böyük idi. Mahmud

KaĢğarlının, əsasən, boy sözünün oğuzca olduğunu bildirməsi və 24 oğuz qolundan hər birini bu

adla ifadə etməsi də həmin cəhətə fikir verməsindən irəli gəlir. F.Sümər də «Oğuzlar» kitabında

Sır-Dərya oğuzlarının XI yüzillikdə 24 boydan ibarət olduğuna iĢarə etmiĢdir [5].

«Divan»dakı etnonimlərdən bəhs edən V.Bartold, S.KləĢtornıy, X.Xasanov və baĢqaları

Mahmud KaĢğarlının oğuzlar, onların mənĢəyi, tarixi taleyi və yerləĢdiyi ərazilər haqqındakı

verdiyi dəqiq informasiyaları, çəkdiyi xəritəni yüksək qiymətləndirmiĢlər [2].

Mahmud KaĢğarlının «Divan»da verdiyi məlumatlara görə, Oğuz boyları bir-birini mənsub

olduqları adlarla tanıyırmıĢlar. Oğuzlardan bir-birini tanımayan iki adam üzbəüz qarĢılaĢdıqda

əvvəlcə salamlaĢarmıĢlar, sonra isə «boy kim» deyə soruĢarmıĢlar. Bu, replika «Hansı

boydansan?» deməkdir. Sualın qarĢılığı kimi, məsələn, Salğur deyə cavab verərək mənsub



olduğu boyun adını söylər. Bu cəhət oğuzların yaĢayıĢında, həyat tərzində oğuzların oynadığı

rolu bildirirdi. Bununla yanaĢı, 24 oğuz boyunun damğaları da var idi, bu damğalar vasitəsilə də

bir-birilərini ayırd edirdilər, fərqləndirirdilər.

Boyların baĢında bəylər dururdu. Bəylərin idarəsi altındakı bölgəyə «beq eli» deyilirdi. Mahmud

KaĢğarlının adını çəkdiyi Beqdeli (Bəydili) tayfasının da adı, fikrimizcə, «Beq eli» (bəy eli)

ifadəsi ilə bağlı ola bilər. Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndi yaxınlığındakı «Bəydili arxı» yer

adı da, Ģübhəsiz ki, həmin adın daĢıyıcısı ola bilər.

M.KaĢğarlı «Divan»da «töre» sözündən istifadə etmiĢdir. O, «el töri yetilsin» = vilayət, el barıĢa

qovuĢsun» cümləsində bəyin vəzifəsinin nə olduğunu anladır.

Mahmud KaĢğarlı, ümumiyyətlə, boydan danıĢarkən belə bir fikir iĢlədir: «Boyda çoxluq

üzündən tükənmə yoxdur». Bu, boyun zaman-zaman bəzi fəlakətlərə düçar olunduğunu, amma

heç vaxt tükənmədiyini, yox olmadığını ifadə etməkdədir. «Divan»da «boy iki bile alkıĢtı»

cümləsi iki boyun bir-birlərini yox olacaq vəziyyətə gətirdikləri anlamında baĢa düĢülməlidir.

Bu, hər hansı bir boyun bir boyu dövlət iĢlərinə görə cəzalandırılması kimi də izah oluna bilər.

Amma, sözsüz ki, oğuz boylarının zaman-zaman fəlakətlərə uğramasının baĢlıca səbəbi yağma

axınları və fateh hərəkətləri olmuĢdur. Mahmud KaĢğarlının oğuz boyları ilə bağlı iĢlətdiyi kıyım

(DüĢmən gəlməsi üzündən bir vilayət xalqının qorxu ilə dəhĢətə düĢməsi), tezgi (Tezgi buldu.

DüĢmən gəlməsi üzündən xalq arasında ürküntü oldu), ürkün (DüĢmən gəlməsi üzündən xalq

arasında düĢən ürküntü), buldak (DüĢmən gəlməsi üzündən xalq arasında meydana gələn

qarıĢıqlıq) və belinq (DüĢmən gəlməsi üzündən xalq arasında baĢ verən təlaĢ, ürküntü). [6]

Mahmud KaĢğarlı «Divan»da boyları kök və ana olmaqla iki qrupa bölür. «Türk ulusunun

boyları»ndan danıĢarkən böyük türkoloq yazır: «Türklər əslində iyirmi boydur. Bunlardan hər bir

boyun bir çox oymaqları vardır ki, sayını ancaq ulu tanrı bilir. Mən bunlardan kök və ana boyları

saydım; oymaqları buraxdım. Yalnız hər kəsin bilməsi üçün gərəkli olanı, oğuz qollarını və

heyvanlarına vurulan belgələrini yazdım. Bundan baĢqa, hər boyun yerləĢdiyi yeri də bildirdim.

Məsələn, Bizans-Rum ölkəsinə ən yaxın olan boy Beçenekdir; sonra Kıfçak, Oğuz=Uğuz,

Yemek, BaĢqurt, Basmil, Kay, Yabaku, Tatar, Kırkız=Kırğız. Kırğızlar Çin ölkəsinə yaxındırlar.

Bu boyların hamısı Rum ölkəsi yanından doğuya doğru uzanıb gedir: Çığıl=Çiyil, Toxsi, Yağma,

Uğrak (+), Çaruk = Çarık, Çomul, Uyğur, Tanqut, Xitay=Kitay. Kitay ölkəsi Çindir. Bu boylar

güney ilə quzey arasında yerləĢir. (MK, 1, 28).



Mahmud KaĢğarlı boyların adları ilə yanaĢı, digər tipik-xarakterik xüsusiyyətləri üzərində də

dayanmıĢdır. Məsələn, o, iki dil bilən boylardan söhbət açır. Həmin boylar arasında Soğdak,

Kençek, Arğu boylarını misal çəkir. Türk elinə sonradan gəlib qarıĢan boyları- Xotanları,

Tübütləri, Tanğutları göstərir.

Mahmud KaĢğarlı Oğuz boylarından bəhs edərkən onların Ģəhərsalma mədəniyyətini, köçəri

həyatdan oturaq həyata keçid mərhələlərini də faktlaĢdırmıĢ, qədim oğuz Ģəhərləri haqqında

maraqlı məlumatlar vermiĢdir.

Həm «Divan»da, həm də bəzi Ġslam mənbələrində Oğuz Ģəhərlərinin varlığından bəhs olunması

onların əhəmiyyətli bir qisminin dəyiĢik, fərqli həyat tərzi yaĢamaları ilə bağlıdır. F.Sümərə

görə, oğuzlardan önəmli bir qisminin oturaq həyata keçməsiində ən mühüm cəhət islamlığı qəbul

etmələri olmuĢdur. Oğuzlar arasında islamiyyət yayıldıqca və qüvvətləndikcə oturaq həyat da

formalaĢmağa baĢlamıĢdır.

«Divan»da XI yüzillikdə oğuzların müxtəlif Ģəhərlərdə məskunlaĢdığı açıq bir Ģəkildə

göstərilmiĢdir. Məsələn, Mahmud KaĢğarlı türkcə Öküz adından bəhs edərkən, ümumiyyətlə, çay

mənasına gələn bu sözün oğuzlar tərəfindən ayrıca Benegit dərəsi adı ilə verilən Ceyhun nehrinə

deyildiyini də və oğuz Ģəhərlərindən bu çay ətrafında olduğu kimi, köçəri tayfaların da onun

ətrafında yaĢadığını bildirir. Faruk Sümer tərəfindən təsbit edildiyinə görə, XI yüzillikdə Oğuzlar

Xəzər dənizindən Sır-Dəryayanın orta yatağındakı Farab (Karaçuk) və Ġsficab (Ġspicab-Sayrama)

qədər olan yerlərə bu irmağın quzeyindəki çöllərdə yaĢayırdılar. Ġsficabın quzeyindən

baĢlayaravq Sır-Dəryaya paralel olaraq uzanan Karaçuk sıra dağları bölgəsi də oğuzların önəmli

bir qisminin yaĢadığı bir yer idi. Mahmud KaĢğarlı Karaçukun Farab Ģəhərinin və oğuz yurdunun

adı olduğunu bildirdiyi kimi, çəkdiyi xəritədə də Karaçuku oğuz yurdu olaraq göstərmiĢdi.

Digər tərəfdən oğuz yurdunun X yüzillikdə olduğu kimi, XI yüzillikdə də batıda Xəzər dənizinə

qədər uzandığı anlaĢılır. Ġslam coğrafiyaçılarının Siyah Kuh adını verdikləri yarımada X

yüzillikdə oğuzlar tərəfindən iĢğal edilmiĢ və bundan sonra həmin yarımada türkcə ManqıĢğaq

adını almıĢdır. XI yüzilliyin sonlarında Mahmud KaĢğarlı da ManqıĢlağı oğuz ölkəsində bir yer

adı olaraq qeyd etmiĢdir (Bu toponim haqqında ayrıca bəhs edilmiĢdir-C.K)

Mahmud KaĢğarlının «Divan»da haqqında danıĢdığı oğuz Ģəhərlərinin adları bunlardır: Sepren (

Sabran), Sitkün, Suğnak, Karnak, Karaçuk.

Sepren: Oğuz Ģəhərlərindən birinin adıdır. Xalq Sapran deyir. Halbuki türk dilində s hərfinin yeri

yoxdur (MK, 1, 436).



Mahmud KaĢğarlı yuxarıdakı adların oğuz Ģəhərləri olduğunu bildirməklə bərabər, eyni çevrədə

qeyd olunan Sayram (Ġsficab-Beyza) Ģəhər adı barədə bir söz deməmiĢdir. Bu xüsusda yazır ki,

Sayram: Ġsbicab da deyirlər. Beyza Ģəhərin adı (___________). Bu Ģəhərə Sayram da deyirlər

(MK, 3, 176).

«Divan»da sayram leksik vahidi ümumi söz kimi də iĢlənmiĢdir. Sayram suv= topuqdan yuxarı

çıxmayan su (MK, 3, 176).

Faruk Sümər «Oğuzlar» kitabında yazır ki, görünüĢünə görə Sayram Karluq Ģəhərlərindən olmuĢ

və bu Ģəhər, bəlkə də Oğuz-Karluq sərhəddini təĢkil etmiĢdir [4].

Sitkün: Oğuz Ģəhərlərindən biri (MK, 1, 443).

Suğnak: Oğuz Ģəhərlərindən biri (MK, 1, 471)

Karnak: Oğuz Ģəhərlərindən biri (MK, 1, 473). Mahmud KaĢğarlı «karnak» sözünün omonim

variantının («Divan»da omonimlər həddən artıq çoxdur, xüsusi tədqiqat tələb edir-C.K.)

mənasını açmıĢdır: karnak at= koca karınlı at (MK, 1, 473).

Mahmud KaĢğarlı «Divan»dv türkmən tayfalarından danıĢarkən «bunlar oğuzlardır» kəlməsini

iĢlədir, onlara türkmən adının verilməsi barədə uzun bir əfsanə danıĢdıqdan sonra, «Türkmənlər

əslində 24 qəbilədir. Lakin iki qəbilədən ibarət olan Xalaçlar bəzi cəhətlərə görə ayrıldıqları

üçün özlərini oğuz saymamıĢlar.Ġyirmi ikilər onlara türkcə «kal aç» deyirlər, «aç qal» deməkdir.

Sonradan bunlara Xalaç demiĢlər, əsilləri budur (MK, 3, 412-416). Əfsanə belədir:» Zülqərneyn

Səmərqəndi keçib türk ölkəsinə yönəldiyi sıralarda türklərin çox qüvvətli və böyük ordusu hesab

olunan «ġU» adında gənc bir xaqanları vardı. Balasaqun yaxınlığında ġu qalasını o açmıĢ və o

tikmiĢdi. Hər gün Balasaqundakı sarayının önündə bəylər üçün altmıĢ növbə davulu vurulurdu.

Xaqan ġuya Zülqərneyinin yaxınlaĢdığı xəbər verilirmiĢ, «əmriniz nədir, savaĢmı edəlim, nə

buyurursunuz?» demiĢlər; halbuki xaqan «Xoçand» irmağının kənarına karakol qurmaq,

Zülqərneyinin keçdiyini xəbər vermək üçün qırx tarxanı gözçü göndərmiĢdi. Bu kol kimsə

görmədən getdiyi üçün əsgərin xəbəri yoxdur…Zülqərneyin gəlib bunları saçlı və üzərlərində

türk belgeleri olduğunu görüncə soruĢmadan onlara demiĢ, «Türkə bənzər». ĠĢtə bu ad onlara bu

günə qədər qalmıĢdır. (MK, 3, 415).



«Divan»da oğuz adı izah edilərkən, «Bir türk boyudur. Oğuzlar türkməndirlər. Bunlar iyirmi iki

qoldurlar; hər qolun ayrıca bir əlaməti və heyvanlarına vurulan iĢarəsi (damğası) vardır. Bu

belgelər onların heyvanlarının, atlarının əlamətidir. Heyvanlar bir-birinə qarıĢarkən hər qol öz

heyvanını həmin əlamətlərdən tanıya bilir.

Oğuzların 24 boydan meydana gəldiyini bildirən Mahmud KaĢğarlı, eyni zamanda bu boylardan

22-si haqqında danıĢır və damğalarını göstərir. Maraqlıdır ki, böyük türkoloq hər bir boyu o

zamankı siyayi Ģöhrətlərinə görə sıralayıb.

KINIK. Zəmanəmizin xaqanları bunlardandır. Heyvanlarına vurduqları iĢarət budur:

___________

KAYIĞ: ____________

BAYUNDUR: ____________

ĠVA\\YIVA: ____________

SALĞUR: ____________

AFġAR: ____________

BEĞTĠLĠ: ____________

BÜĞDÜZ: ____________

BAYAT: ____________

YAZĞIR: ____________



EYMÜR: ____________

KARABÖLÜK: ____________

ALKABÖLÜK: ____________

ĠGDĠR: ____________

ÜREGĠR\\YÜREGĠR: ____________

TUTIRKA: ____________

ULAYUNDLUĞ: ____________

TÜGER//DÜGƏR: ____________

BEÇENEK: ____________

ÇUVALDAR: ____________

ÇEPNĠ: ____________

ÇARUK: ____________

Bunların sayı az olduğuna görə damğaları məlum deyildir.(MK, 1, 55-58).

Mahmud KaĢğarlı oğuz boyları haqqında verdiyi müfəssəl məlumatdan sonra yazır: «Bu

saydığım boylar kökdür. Bu kökdən bir çox oymaqlar çıxmıĢdır, sözü qısa kəsdim və onlar



barədə heç nə demədim. Bu boyların adları onları qurmuĢ olan əski dədələrin (babaların-C.K.)

adlarından alınmıĢdır. Maraqlıdır ki, bu üsulla adların formalaĢması ərəblərdə də eyni ilə belədir.

Beləliklə, Mahmud KaĢğarlının «Divan»ı tarixi türk etnonimlərini hərtərəfli istiqamətdə öyrənən

qiymətli mənbədir. Burada XI yüzillidə mövcud olan türk tayfaları haqqında çoxsaylı maraqlı

materiallar vardır, onların mənĢəyinin müəyyənləĢdirilməsində qədim əfsanələrin rolu göstərilir.

Qədim türk etnonimlərin monqol təbəqəsi, türklərin ictimai-siyasi və iqtisadi durumu üzə

çıxarılır. AltayĢünaslıqda bu mühüm problemlərdən sayılır. «Divan»da etnonimlər topoloji

cəhətdən təsnif edilmiĢdir ki, bu da əsas coğrafi problemlərdəndir. Topoloji təsnifatı və onun

dəyərini V.Maxpirov belə dəyərləndirir: «Такая классификация, по нашему мнению, суть

выявление основных закономерностей происхождения этнонимов, которые как слова

вообще и прежде всего как имена собственные, всегда отражали те или иные стороны

жизни тюрклв прошлого, даже если они случайно возникли, то и тогда они отразили

языковые особенности того периода, когда появились, а потом, изменившись, будучи

переосмыслены, они отраили определенные процессы и т.д.

Этнонимы, как нам кажается, наиболее жизнестойкий из взех имен собственных. Если

функционирование антропонимов всегда зависело от социальных, культурных и других

явлений общественной жизни, топонимы зачастую могли исчезнуть с исчезновением

именуемого объекта и т.д., то многие этнонимы существуют тысячи лет не изменяясь;

никакая дань моде, ни даже физическое уничтожение народа, не может уничтожить его

имени; если слово перестает существовать, как этноним, то сохраняется почти всегда в

качестве личного имени, или как название географического объекта». [9]

Göründüyü kimi, Mahmud KaĢğarlının «Divan»a əlavə etdiyi xəritə ilkinliyi ilə fərqlənir.

Xəritədə türklərlə məskun sahə ilə, bunların yaxından-uzaqdan münasibətdə olduqları bəzi

millətlər və məmləkətlər də təsbit edilmiĢdir. Xəritədə dağlar qırmızı, dənizlər yaĢıl, qumluq

sahələr sarı, irmaqlar mavi rənglərlə göstərilmiĢdir. Xəritənin ana mərkəzi nöqtəsini türk

hökmdarlarının Balasaqun Ģəhəri təĢkil etmiĢdir. ĠĢıq-göl də diqqəti xəritədə cəlb edir. Mahmud

KaĢğarlı, özü də bu yurdlardan olduğundan, əlbəttə, xəritə mərkəzinin seçimində təsirsiz

qalmamıĢdır. Yəni dünyanın məhvəri, Mahmud KaĢğarlının xəritəsində öz ana vətəni olmuĢdur.

Heç bir nöqtədə türk üstünlüyünü qabartmayan, ehtimal etməyən Mahmud KaĢğarlı millətçilik

Ģüurunu bu nöqtədə də göstərməyi gözdən qaçırmamıĢdır.

Digər coğrafi adlar, yer adları və məmləkətlər də, heç Ģübhə yoxdur ki, xəritənin mərkəzində

verilmiĢdir. Cəhətlər Orxon abidələrindkilərlə paralellik təĢkil edir.



Xəritədə türk boyları Mahmud KaĢğarlının etnik təsnifinə görə əsas 22 ana kökdən ibarət

olmuĢdur. Hər boy öz daxilində bir neçə uruğa ayrılmıĢdır. «Divan»da ancaq əsas boylara yer

verilmiĢdir. Boylar isə coğrafi areallarına görə sıralanmıĢdır.

N.A.Baskakov, V.A.Nikonov kimi alimlər türk boylarının- etnonimlərinin tarixi-

etimologiyasının müəyyənləĢdirilməsini, leksik-semantik təsnifinin türkologiyanın qarĢısında

duran ən mürəkkəb vəzifələrdən hesab etmiĢlər. [7]

Boy adları Mahmud KaĢğarlının əsərində xüsusi sistem təĢkil edir.Sonda onu qeyd etməyi lazım

bilirik ki, bu boyların (Türk, Oğuz, Bayat, Bayandur, Qırğız, Türkmən, Arğu, Beçenek, Basmil,

Bulğar, Gencek, Suvar, BaĢkırt, Karluk, Çigil, Qıpçak, Uyğur, Çarukluk, Çəani, Çuvaldar,

Bektili və s.) etimologiyası, leksik-semantik təbiəti haqqında müxtəlif hipotezalar mövcuddur,

onların reallağının dəqiqləĢdirilməsi hazırda müasir türkoloji tədqiqatların qarĢısında bir vəzifə

kimi dayanmalıdır.

ƏDƏBĠYYAT

Ahmet Caferoğlu . KaĢğarlı Mahmut . Ġstanbul , 2004, s. 44.

Bax: Бартольд В.В. Сочинения: В 9 т. М.: 1963-1974; т.2, с. 574; Кляшторный С.Г. Эпоха

Мащмуда Кашгарского\\ "СТ", 1972, № 1, с.18-23; Хасанов Х. Среднеазиатский географ-

филолог ХI века\\ Изв. Уз. Филиала ВГО, Ташкент, 1960, Т.5., с.91-100; Засанов Х. Урта

Осие ъой номлари тарихидан. Тошкент, 1965, 80 с.

Eyvazova R.H. Mahmud KaĢğarinin «Divani-lüğət-it Türk» əsərindəki bir neçə etnonim və

toponimlərin arealları. \\ Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problemləri. III

Respublika elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı, «Örnək» nəĢriyyatı, 1992, s.70 (s.7-73).

F.Sümer. Oğuzlar, s. 38.

F.Sümer. Oğuzlar.s. 201.

Qeyd: Yüksək atəĢ açılanda uĢaqların yuxuda olarkən qorxaraq sıçramasına Türkiyə türkcəsində

(indi də) belinlemek deyirlər) bu kimi sözlərin təlaĢ və qarğaĢıq mənasında izah edilməsi

həqiqətə tamilə uyğundur. Onu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, boylarla əlaqədar iĢlənmiĢ tezgi

sözünün təzmək, ürkün sözünün ürkmək formaları indi Azərbaycan dilinin dialekt və Ģivələrində

öz izlərini qoruyub saxlamaqdadır: Qoyunlar təzdi. Mal-qara hürkdü (Cəbrayıl Ģivələrində).



Баскаков Н.А. Структурные и смысловые модели тюркских этнонимов и их

типологическая классификация\\ Онома. 1977, В.21, № 1, с. 101-110; Никонов В.А.

Этнонимия\\Этнонимы. М.: 1970, с.14-15) (с. 5-33).

Махпиров В. Имена древних предков. Алма-Ата, 1977; ÜlkütaĢır ġ.M. Büyük türk dilçisi

KaĢqarlı Mahmud. Ankara, 1972; Genç R. KaĢgarlı Mahmuda göre XI yüzyılda türk dünyası.

Ankara, 1977; Sümer F. Türk devletleri tarihinde Ģahıs adları. Ġstanbul, 1990; Quliyev Ə.A.

Qədim türk onomastikasının leksik-semantik sistemi. Doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı,

Bakı, 2003.

Махпиров В.У. Древнетюркская ономастика. Алма-Ата, «Гылым», 1990, с.74.



MAHMUD KAġĞARLININ «DĠVAN»INDA ONOMASTĠK TERMĠNLƏR

AMEA Terminologiya Komissiyası. Terminologiya məsələləri. Bakı, “Elm”, 2007, səh.: 159-

164.

XI yüzilliyin ən məĢhur abidəsi olan «Divanü luğat-it-türk» əsəri qədim türklərin həyatı, məiĢəti,

məĢğuliyyəti, maddi və mənəvi mədəniyyəti, dini dünyagörüĢü və s. ilə yanaĢı, onların xüsusi

adlar sistemi, sosial-iqtisadi terminologiyası haqqında da maraqlı informasiyalar verir. Ona görə

də Mahmud KaĢğarlıdan bəhs edən türkoloqlar onu dilçi, tarixçi, etnoqraf adlandırmaqla yanaĢı,

çoğrafiyaĢünas toponimçi də hesab etmiĢlər [8, s. 3-9].

Mahmud KaĢğarlı bir coğrafiyaĢünas kimi «Divan»a bir xəritə də əlavə etmiĢdir. Bu, ilk Türk

dünya xəritəsidir. Xəritədə onomastik-coğrafi terminlər (dağlar, dənizlər, çaylar və s.) haqqında

məlumat verilməklə yanaĢı, müəyyən simvollardan, nomenklaturalardan da istifadə edilmiĢdir.

Məsələn, xəritədə dağlar qırmızı, dənizlər yaĢıl, qumluq sahələr sarı, çaylar mavi rənglərlə

göstərilmiĢdir. Xəritənin ana mərkəz nöqtəsini türk hökmdarlarının yaĢadığı Balasagun Ģəhəri

təĢkil edir.

«Divan»da terminlər onomastik vahidlərin tərkibində iĢtirak etdiyi üçün onu iki qrupda təhlil

etmək olar:

I. Antroponimik vahidlərin tərkibində olan sosial terminlər. Həmin terminlər müxtəlif titullardan

ibarətdir. Bu titullar mürəkkəb antroponimlərin tərkibində iĢlənir, ümumtürk antroponimiyasında

ayrıca leksik-semantik qrup təĢkil edir. Bu titullar bir silkə, təbəqəyə, zümrəyə mənsubdur [11, s.

52-59]. Bu sözlər T. Canuzakovun fikrincə, keçmiĢ sosial-iqtisadi terminlərdir, titul funksiyasını

yerinə yetirir, qədim türkün cəmiyyət həyatında oynadığı rolu, vəzifəni, rütbəni mürəkkəb Ģəxs

adının epiteti kimi əks etdirə bilir [6, s. 17].

«Divan»da əsas yer tutan məsələlərdən biri də sosial təbəqə məsələsidir. Hiss olunur ki, bu

təbəqə oğuzlarda bəy, xalq (kara budun) və kölə olmaq üzrə siniflənmiĢdir.



«Divan»da mürəkkəb antroponimlərin bir hissəsi həmin sosial təbəqələrlə bağlı terminlərdir:

tegin, bek, xan, yabqu, xaqan. Bu terminlər mənsubluğa görə verilirdi. Lev Qumilov «Qədim

türklər» əsərində bu rütbələrin verilməsi haqqında yazırdı: «Çin mənbələrinin məlumatına görə

xan elan edilməsi mürəkkəb təntənəli mərasimlə müĢayiət olunurdu: xidmətçilər onu keçə

üzərində əyləĢdirir və doqquz dəfə iĢtirakçıların alqıĢ sədaları altında günəĢ istiqamətində dövrə

vururdular. Sonra onu ata mindirir, boğazına ipək parça dolayır və düyünü bir anlığa boĢaldaraq

neçə il xan olmaq istəyini soruĢurdular.

Dövlətdə xandan sonra birinci Ģəxs yabqu sayılırdı. Əslində yabqu vitse-kral idi və bu vəzifəyə

bir qayda olaraq hakimiyyətdəki nəslin nümayəndələri təyin edilirdilər. Məsələn, Ġl-xan Bumının

vaxtında onun doğma qardaĢı Ġstemi yabqu idi. Lakin bununla birlikdə yabqu taxt-tacın varisi

deyildi, vəliəhd vəzifəsindən asılı olmayaraq «tigin» adlanırdı [3, s. 67].

Xan = 1) Çin xaqanı. 2) «ölkəsi qədim və böyük» anlamında xanlara verilən titul (MK, I, 454).

Xan titul-termini «Divan»da «Boğra Xan»ın, «Boğra Kara Xan»ın adında öz əksini tapmıĢdır.

Birinci bir türk xanının, ikinci isə Xaqanlı hökmdarlarından birinin adıdır. Əsərdə göstərilir ki,

Boğra xan «Sığun Samur» adlı bir yerdə zəhərlənmiĢdi (MK, I, 409).

Bu termin «Kadır» adının da bir hissəsi kimi iĢlənmiĢdir. «Kadır Xan»= Xaqanların sərt və çətin

olanına verilən bir titul olmasından savayı Xaqanlı ulusu xanlarının adı (MK, I, 364).

«Divan»da Beğ\bəy termini mürəkkəb kiĢi adlarının tərkibində iĢlənmiĢdir. Məs.: Çağrı beğ.

Çağrı- doğan, çakır quĢunun adıdır. Beğ sözü ilə birgə kiĢi adını yaratmıĢdır (MK, I, 421).

Bu termin özünə güvənən bir bəyin-Ġnanç adlı bir bəyin də adının bir hissəsini təĢkil etmiĢdir.

Mahmud KaĢğarlı yazır ki, inanç-güvənilən, inanılan deməkdir. Buradan alınaraq «Ġnanç Beğ»

deyilmiĢdir ki, bu da inanılan, etimad edilən bəy deməkdir (MK, I, 133).

Tigin\\Tegin termini Mahmud KaĢğarlının əsərində ilk növbədə «qul» anlamında iĢlənmiĢdir.

Məs.: Bekeç Arslan Tegin= Yabaku böyüklərindən «Budraç»ın dustaq düĢdüyü zaman

müsəlman türklərinin baĢında duran adam (MK, I, 452).

Budhraç yene kudurdı



Alpağutın adhırdı

Süsin yana kadırdı

Kelgelimet irkeĢür (Yabaku oymağının beyi olan Budhraç yine askeriyle döndü, yigitleri seçti,

gelmek için toplandı) (MK, I, 144).

Fonetik cəhətdən fərli iki variantdadır: Begeç Arslan tegin, Bekeç Arslan tigin. Bekeç:

Tekinlerin sanı; nitekim Begeç Arslan Tegin deyirlər. Bu kəlmə yumĢaq kefle söyləndiyində

kiçiltmə bildirir. «Beycegiz» demək olur. Bu da acınmak və sevmek bildirir, çünki «beg»

yumĢaq kaf ilədir (MK, I, 358).

M.KaĢğarlı «bekeç»in də tiginlərə verilən bir ləqəb olduğunu bəyanla, əsərində Yabaku savaĢları

dolayısıyla adı keçən «Bekec Arslan Teğini buna örnək olaraq göstərməkdə isə də bu ləqəbin

bütün tiğinlilərə verilib-verilmədiyi xususunda açıq bilgi verməmiĢdi [ 10, s. 89-90].

M.KaĢğarlı yazır: «…yabakuların ən böyüyünə olduğu kimi igidlərə də «büke» adı verilirdi:

Büke Budraç. «Büke»- əjdaha, böyük ilan, yeddi baĢlı əjdaha mənasındadır. Ulu Tanrı bunu

yeddi yüz min əsgəri olduğu halda müsəlmanlardan Arslan Tekin Cazinin qırx min əsgəri ilə

yapılan bir çarpıĢmada bozğuna uğratdı (MK, III, 227). «Divan»da Büke eyni bəyin baĢqa bir adı

kimi də iĢlədilir (MK, III, 227). M.KaĢğarlının ifadəsinə görə, Yabakuların ən böyüyünə, yəni bir

elin hökmdarlarına əjdaha anlamında «büke» deyilirmiĢ.

«Divan»da «tigin» termini «Çağrı» antroponiminin tərkib hissəsi kimi də iĢlənmiĢdir. Çağrı

Tegin. Bu mürəkkəb Ģəxs adı Xakanlı ailəsi uĢaqlarına verilən adlardandır. Mahmud KaĢğarlı bu

mürəkkəb adın «tigin» hissəsi haqqında yazır: « Tigin əslində «kölə» deməkdir; buradan alınaraq

rəngi gümüĢ kimi saf olan köləyə «GümüĢ tigin», igid köləyə «Alp tigin», uğurlu köləyə «Kutluğ

tigin» deyirlər. Bu termin-kəlmə Xakanlı ailəsinin çocuqlarına ad olmuĢdur. Bu, yırtıcı quĢlardan

birinin adı ilə əlaqədardır. «Çağrı tigin» - «doğan tekin» deməkdir. «Küç tigin»- «kuvvetli tekin»

deməkdir. Bu adın kölələrdən Əfrasiyab qullarına keçməsinə gəlincə, onlar babalarını çox

sayarlar, böyük tutarlar: nə vaxt babalarına qarĢı söz söyləyəcək olurlarsa, yaxud bir Ģey yazmaq

istərlərsə, özlərini kiçik göstərmək, babalarını böyüklətmək üçün «qul belə yapdı, qul belə

iĢlədi» deyərlər. Kölələrin adını bunlardan ayrılmaq üçün bu kəlmənin yanına bir Ģey eklənir»

(MK, I, 414).



«Divan»da tigin termini «Kutluğ» adının komponenti kimi də iĢlənmiĢdir. Kutluğ tegin= kölə

adı, uğurlu kölə anlamında (MK, I, 413). «Kut»\\qut- xoĢbəxt, uğur mənasınadır.

«Tekin» termini «küç» sözü ilə birgə iĢlənərək, yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Xakanlı ailəsi

uĢaqlarına verilən adlardan (Küçtekin) biri kimi diqqəti çəkir (MK, I, 423).

«Tekin» terminin birgə iĢləndiyi digər bir söz «kümüĢ» sözüdür. KümüĢ tegin- bir kölənin adı

olub, əlaməti= rəngi gümüĢ kimi təmiz olan (MK, I, 413) Ģəxsin adıdır.

«Tekin» termini Toğan\\doğan sözü ilə birgə (MK, I, 111) də (Toğantekin Ģəklində) iĢlənmiĢdir.

«Tegin» termini «Yağan» adı ilə birgə «Divan»da kiĢi adı (Yağantekin) kimi iĢlənmiĢdir (MK,

III, 29).

«Tegin» termini «Alp» adı ilə birgə «Divan»da igid, qəhrəman kölə anlamında iĢlənmiĢdir (MK,

I, 413).

Təsadüfi deyil ki, çinlilər «qul» sözünün ekvivalentini «pi» deyil, «tchin» (tiqin) sayırdılar.

«Tigin» sözünü «vassal», «sujet» Ģəklində tərcümə edənlər də var. Maraqlıdır ki, «Orxon-

Yenisey» kitabələrinin bir sıra mətnləri « tigin», «qul» sözlərinin semantikasına dəqiqlik

gətirməyə imkan yaradır. «Gil-Tigin» abidəsində: «… tabqaç budunka bəglik urı oqlın kul boltı,

silik kız oqlın gunq boltı», yəni «onlar (türklər) tabğaç xalqına öz möhkəm bəy nəsilləri qul,

əsilzadə qızları günü oldular».

Demək, «tigin» və «qul» terminləri o vaxtlar sinonim kimi iĢlənmiĢ, mənaları baĢqasına tabe

olmaqdır. «Bu çalar X1X əsrə qədər qorunub saxlanıb, lakin sonrakı türklər qul alverinin

səciyyəvi sayıldığı müsəlman mədəniyyəti sisteminə daxil olduqlarından, «qul» termini satılan

kölələrə Ģamil edilməyə baĢladı» [ 3, s. 68].

Orxon-Yenisey kitabələrində Tigin titullu aĢağıdakı antropnimlərə rast gəlmək olur: Yaruk

Tigin, OzmıĢ Tigin, Tona Tigin, Yolığ Tigin, Kül Tigin.

«Tigin» sosial termininin etimologiyası fikir müxtəlifliyinə səbəb olmuĢdur. Türk mənĢəli olan

bu termini jujanlara aid edənlər ( 2), fars mənĢəli «dehyan» (dəhkan-tehken-teken-tigin) sözü ilə



əlaqələndirənlər [12; 5, s. 86 ], «Ģahzadə», «xaqanın oğlu» (Rəcəbov, Məmmədov), «Ģahzadə»,

«hökmdardan sonra taxta çıxacaq xanzadə» (Adilov, PaĢayev; B.Abdullayev [1, s. 11], «vassal»

(N.J.Biçurin), «əldə olmaq», «yaxınlaĢmaq» [9, s. 18]; «xanın birdəfəlik müavini, adi saray

xadimi», «xan ailəsinin qohumu» (G.Dörfer), «Ģahzadə», «xanın yaxın qohumu» (J.Qəribova),

«yerli hakim», «hökmdar» (ərəb mənbələrində) və s. mənalarında iĢlədənlər də olmuĢdur.

V.Yunusovanın araĢdırmalarına görə, «tigin» terminli Ģəxs adlarından olan OzmıĢ Tigin

antroponiminin «öz» kökü-praforması qədim türk dillərində «xilas olmaq», «qurtulmaq», «azad

olmaq» anlamlarında iĢlənmiĢdir [ 7, s. 22].

Ç.Hüseynzadə «tigin» terminli Ģəxs adlarının dilimizin müasir mərhələsində də iĢləkliyini

qoruyub saxladığını aĢağıdakı misallarla sübut edir: Aytekin, Ertekin [4, s. 20].

II. Toponimik vahidlərlə bağlı terminlər. «Divan»dakı toponimik vahidlərin tərkibində kənd, göl,

irmağ, dərə və s. coğrafi terminlər də iĢtirak edir. Bunlar apelyativlərdir.

Kənd terminli toponimlər: Çimkend = Çim adının tərkibində «kənd» coğrafi termini iĢlənmiĢdir.

Ġnçkend= Tanrı karğıyası= peçeli adındakı adama uymuĢ olanların Ģəhəri. Ordukend = KaĢğar

Ģəhərinin digər bir adı (MK, I, 124; 343). Özkend = Fərqanə Ģəhərinin digər bir adı (MK, I, 344).

Bu toponimin «Özçent\\Özçend» variantlarına da «Divan»da rast gəlmək olur (MK, III, 150).

Semerkand\\Semizkend = tanınmıĢ Ģəhər adı (MK, I, 144; 471; III, 150); Tünkend = Türk elində

bir Ģəhər adı (MK, III, 150); Udhu kend = Ģəhər adı (Arğuca, MK, I, 87); Yarkend = bir Ģəhər adı

(MK, I, 484); Yenkend= bir Ģəhər adı (MK, III, 149).

Göl terminli toponimlər. Siding köl = Koçngar baĢına yaxın bir göl adı (MK, III, 369); Yolduz

köl = Küçe, Kindüt və Uyğurlar sərhəddində bir göl adı (MK, III, 135); Körünğ köl = KaĢğara

yaxın bir gölün adı (MK, III, 370).

«Divan»da bəzi hallarda gölün adı termin-apelyativsiz iĢlənmiĢdir. Məs.: «Biyiz»= KaĢğar

dağlarında bir gölün adı. Digər bir adı Körüngdür (MK, III, 135).

Göl termin-apelyativi digər mürəkkəb yer adlarının tərkibində də iĢlənmiĢdir. Məs.: Ay köl= Uç

yaxınlığında bir yer adı (MK, III, 135).



ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ ƏDƏBĠYYAT

Abdullayev B. Azərbaycan Ģəxs adlarının izahlı lüğəti. Bakı, 1985.

Балканско языкознание. ХХVIII\I, 1985, I:18.

Qumilyov Lev. Qədim türklər. Bakı, «Gənclik», 1993.

Гусейнзаде Ч. Тюркская антропонимия в средневековых арабоязычных письменных

памятниках до ХIII в. АКД, Бакы, 1988.

Qəribova J. «Teqin», yoxsa «Dehyan». Azərbaycan Elmlər Akademiyasının xəbərləri.

Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1992, № 1-2.

Джанузаков Т.Д. Основные проблемы ономастики казахского языка. Автореф дис. … д-ра

филол. наук. Алма-Ата, 1976.

Yunusova V. Orxon-Yenisey abidələrində Ģəxs adları. Namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı,

Bakı, 1999.

Кононов А.Н. Изучение «Дивану лугат-ит турк» Махмуда Кашгарского в Советском

Союзе\\ «СТ», 1973.

Насилов В.Н. Древнеуйгурский язык. М., 1963.

ReĢad Genç. KaĢğarlı Mahmuda göre XI yüzyılda türk dünyası. Ankara, 1997.

Саттаров Г. Сословные титулы и древнетатарские личные имена\\ Ономастика Поволжья.

1. Ульяновск, 1969.

Clanson C. An Etymoloqical Dictionary of Prethirtechtc-century Turkish Oxford, 1972.

XÜLASƏ

Məqalədə Mahmud KaĢğarlının «Divan»ındakı sosial və coğrafi terminlərin onomastik

vahidlərin tərkibindəki struktur-semantik inkiĢafı nəzərdən keçirilmiĢdir. Bunlar onomastik

terminlərin tərkib hissəsi kimi tədqiq edilmiĢdir.



MAHMUD KAġĞARLININ LÜĞƏTĠNDƏ HĠDRONĠMLƏR

AMEA Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutu, Tədqiqlər 1, Bakı, 2007, səh.: 108-113.

Su obyektləri- çaylar, göllər, arxlar, dənizlər də tarixən türk xalqlarının mədəni və təsərrüfat

həyatında önəmli və həlledici rola malik olmuĢdur. Bu obyektləri linqvistik baxımdan

onomastika, onun qolu olan hidronomika elmi öyrənir. «Onomastikada hidronimlər iki variantda

tədqiq edilir. Birinci, toponimlərin bir növü kimi, ikinci ayrıca onomastik vahid kimi. Yer

adlarından seçilərək su obyektlərinin adlarını bildirdiyinə görə və həm də bu kimi xüsusi sözlərin

toponimlərdən fərqli, özünəməxsus fonetik, leksik, semantik və qrammatik xüsusiyyətləri olduğu

üçün ayrıca onomastik vahid kimi öyrənilməsi daha məqsədəuyğundur» [3, s. 259].

Hidronimləri eləcə də tarixilik baxımından öyrənmək xalqların keçmiĢ təsərrüfatını,

məĢğuliyyətini də öyrənmək cəhətdən əhəmiyyətlidir.

Mahmud KaĢğarlının lüğətindəki xüsusi adların maraqlı görünən bir hissəsini də hidronimlər

təĢkil edir. Sözlükdə diqqəti çəkən hironimlər bunlardır: Ceyhun, Firat, Öküz, Benegit, Ila,

Jafinç-Ġkki Öküz, QaĢ Öküz, Ürüng QaĢ Öküz, Qara QaĢ Öküz, Tarim, Usmi Tarim, ErtiĢ\\ĠrtiĢ,

Kaz suvı, Abisgün (Hazar\\Xəzər), Körüng göl, Siding göl və s.

Mahmud KaĢğarlının hironimlərlə əlaqərar məlumatları çox maraqlıdır. Qədim türklər «özük»

deyilən sözdən istifadə etmiĢlər ki, bu da oyularaq hovuz düzəldilmiĢ bir yerdir. Onlar böyük

dərələrdən ayrılan hər çaya da «özük suv» demiĢlər (MK, 1, 71).

Xəzər dənizinin bir çox adları elm aləmində məlumdur. Mahmud KaĢğarlı sərhərlərdən

danıĢarkən yazır ki, bu gün Türk ölkəsinin sınırı (sərhəddi) Abisgün (Hazar) dənizi ilə çevrili

olaraq Rum diyarından və Özçentdən Çinə qədər uzanır (MK, 3, 150) Göründüyü kimi,

«Divan»da Xəzər dənizinin adı « Abisgün » Ģəklində verilir. Hazer (Xəzər) adı da lüğətdə

tanınmıĢ dəniz kimi təqdim olunur.



Mahmud KaĢğarlı lüğətdə verdiyi hidronimləri «bir suyun adı» Ģəklində təqdim edir. Məs.:

Adhgırak: Adhgırak suvı= Yağma elində bir suyun adı (MK, 1, 144).

Hidronimlərə «Divan»dakı Ģeir parçalarında da rast gəlmək olur. Məs.:

Usıtgan kuyaĢ kapsadı

Umunçluğ adhaĢ yaysadı

ErtiĢ suvın keçsedi

Budun anın ürküĢür.

Mənası: «Susatan güneĢ kapladı; umulan arkadaĢ çekemezlik etti. ĠrtıĢ suyunu keçmek isledi,

onunla bizi kuĢattı; umulan, beklenen dost bize hased etti. DüĢman ĠrtiĢ suyunu keçmek üzeredir;

bu yüzden ulus arasına ürküntü düĢtü (MK, 1, 155).

ErtiĢ suvı Yemegi

Sıtgap tutar bilegi

Kürmet anınğ yüregi

Kelgelimet irkiĢür.

Mənası: «ĠrtiĢ suyunun Yemekleri biliklerini sığadılar, yürekleri pek; bize gelmek üzere

toplaĢıyorlar». ( Yemek , qıpçaqların bir oymağıdır. ġair yazır ki, bu oymaq biliklerini sığadı,

bizə qarĢı ürəkləri sarsılmaz bir halda, minlərcəsi üzərimizə gəlmək üçün toplandı) (MK, 1, 325).



«Divan»da hidronimlərə verilən adların səbəbi də göstərilir. Məsələn, «Kaz suvı» haqqında

oxuyuruq: « Kaz suvı: Ila= Ilı dərəsinə axan böyük bir çay. Bu adın verilməsinin səbəbi,

Əfrasiyyabın qızının bunun kənarında bir qala tikdirməsidir; bu ad oradan qalmıĢdır (MK, 3,

151).

«Divan»da hidronimlərin bir hissəsi irmaq adı altında verilir. Oğuzlara məxsus olan «Benegit

irmağı». Bu haqda verilən məlumat «Öküz» adı ilə əlaqədardır: Ceyhun və Fırat kimi irmağlara

verilən addır. Bu kəlmə yalnız olaraq söyləndiyi zaman oğuzca «Benağit» irmağı anlaĢılır; çünki

Ģəhərləri onun kənarındadır. Köçebələri dahi bu irmağın kənarında enerlər. Türk ölkəsində

bulunan bir çox sular, dərələr "öküz" adı ilə anılır. Sınır (sərhəd) üzərində yerləĢən bir Ģəhərə də

bu ad verilmiĢdir. «Ġki öküz». Bu Ģəhər Ila ilə Yafıng dərələri arasında yerləĢir (MK, 1, 59).

Bəsim Atalay «Beneğit irmağı» haqqında belə bir Ģərh verir: «Bu kəlimə bu gün Anadoluda «öz»

Ģəklində istifadə olunur, dərə, çay mənasındadır. Çankırı vilayətindəki «ġabanözü» bu

qəbilədəndir. Bu kəlmə Ġranda «özen» formasında iĢlədilir. Azərbaycanla Gilan arasında axayan

çayın adı «Kızılözen»dir (MK, 1, 59).

Lüğətdə «Qara QaĢ Öküz» çay adı bəzi dilçilərin fikrincə, qədim türk tayfsı olan Karaqaslarla

əlaqədardır [4, s. 120]. Həqiqət oldüğu üçün biz də bu fikrə Ģərik çıxırıq.

«Öküz» sözü ilə əlaqədar olan çay adlarından biri « TavuĢgan öküz »dür. Bu, Uç Ģəhərində axan

bir suyun adıdır (MK, 1, 513). Bəzi araĢdırmalarda bu mürəkkəb nomenli çay adının birinci

hissəsini tavĢan (dovĢan) adı ilə əlaqələndirmiĢlər. Haqlı olaraq E.Murzayev bu fikrə etirazını

bildirib və bu adın birinci hissəsinin «taĢqan» (daĢan, daĢqın sel, axın) sözü ilə bağlılığını

diqqətə çatdırır [7, s. 297].

«Divan»da məlumat çatdırılan irmağ adlarından biri də « Ceyhun »dur. Yuxarıda qeyd etdik ki,

Ceyhuna verilən adlardan biri öküzdür.

ErtiĢ çay adı. Digər fonetik variantı ĠrtiĢ . Lüğətdə verilən məlumatlar belədir: «Uyğur

Ģəhərlərinə gələnədək ErtiĢ=ĠrtiĢ, Ila =Ilı, Yamar, Etil=Ġtil, Ġdil irmakları boyunca məskunlaĢmıĢ

xalqın dili doğru türcədir. Bunların ən açıq və ən Ģirini Xakiniyə- Hakanlılar ölkəsi xalqının

dilidir (MK, 1, 30). Digər bir məlumat: «ErtiĢ- «Yemək» kırlarında yerləĢən bir irmağın adı. Bir

gölə axar, bir çox qolları vardır. Bu suya «EriĢ suvı» deyirlər. Söz «ertiĢmek» felindən,

məsdərindən gələn «ertiĢ» kökündən alınmıĢdır, «mənimlə yarıĢ, hansımız daha irəli gedəcəyik»

mənasındadır (MK, 1, 97).



Ümumiyyətlə, ĠrtıĢ çay adının etimologiyası haqqında bəzi fikirlər də mövcuddur və bunları

xatırlatmaq yerinə düĢər. Məsələn, V.P.Semenov göstərir ki, bu çay adı iki hissədən (ir+ tıĢ)

ibarətdir. Ġr- yer; tıĢ isə qazmaq mənasındadır, yəni yeri qazmaq. Görünür, çayın suyu yeri

oyduğu, qazdığı üçün müəllif fikrini bu cəhətdən əsaslandıra bilmiĢdir. E.Koyçubayev [4, s. 85]

ErtiĢ\Ertis\artıĢ adlarının pereval (aĢırma, aĢma, keçmə, aĢırım) mənasında olduğunu güman edir.

E.M.Murzayev ĠrtıĢ çay adının birinci hissəsini türkmənĢəli irmək ( yetmək, çatmaq ) sözü ilə

əlaqəsini israrlayır [6, s. 341].

V.N.Popova hesab edir ki, ĠrtıĢ qədim Hind-Avropa toponimik arealına mənsub bir addır və iki

komponentdən ibarətdir: ĠrtıĢ (ir+tıĢ)-coĢqun, dalğalı, iti, sürətli, gur axın mənasındadır [8, s. 19-

20].

A.Abdraxmanovun nəzərinə görə, ĠrtıĢ çay adınının birinci hissəsi türk mənĢəli iir\ilp-dolanbac,

əyri-üyrü; tıĢ isə çay mənasındadır. Mənası dolanbac, əyri-üyrü axan çay [1, s. 93].

Etil çay adı. Volqa çayının türklər arasında yayılmıĢ keçmiĢ adı. Etnik-çoğrafi koordinatlarına

görə Qıpçaqlara məxsus çaydır, Bulğar dənizinə tökülür, bir qolu da Rus ölkələrinə axır. Bu çay

adının Ġtil, Ġdil fonetik variantları da mövcuddur. «Divan»da bu çay haqqındakı Ģeir parçasında

oxuyuruq:

Etil suvı aka turur

Kaya tübi kaka turur

Balık telim baka turur

Kölünğ takı küĢerür

Mənası: «Ġdil suyu akar durur, kayaların dibini döger durur, bol balıklar bakar durur, gölçük dahi

taĢar». (Ġtil ırmağı katı dağın etegini dögerek akmaktadır. Suyun coĢması yüzünden dolan gölde

balıklar ve kurbağalar çoxalmıĢlar) (MK, 1, 73).



X.Xasanov Etil\Ġtil çay adının «böyük, iti axan çay» mənasında olduğunu göstərmiĢdir [11, s. 26,

27]. Bizcə, Ġtil adının tərkibində «iti, sürətli axmaq» anlayıĢı vardır. Demək, fikir doğrudur.

Bu adların nominasiyasında obyekti üzə çıxaranın adı, xüsusən də su hövzəsinin ona

məxsusluğu, obyektin yaxınlığında yaĢamıĢ tayfanın adlarından istifadə olunmuĢ, suyun sürət və

istiqaməti ilə bağlı olan bu hironimlərə lüğətdə üstünlük verilmiĢdir.

Sözlükdə bir sıra göl adları haqqında da danıĢılmıĢdır. Mahmud KaĢğarlı «göl» sözündən bəhs

edərkən bunun üç mənada –«hovuz» və «birikmiĢ su», «dənizin özü» anlamlarında iĢləndiyini

göstərir.» Köl- denizin kendisi. Buradan alınaraq dəniz köpüyünə göl köpüyü deyirlər ki, tengiz

köpüği deyilməz (MK 3, 136). Bu məlumatdan sonra Mahmud KaĢğarlı aĢığıdakı göllərin

coğrafi durumu və göl adları barədə yazır:

ĠĢığ göl: Barsganda bir göl. Uzunluğu 30 fersah, eni 10 fersahtır.

Körünğ göl: KaĢğar dağlarında «Biyiz» də bulunan bir gölün adı. Çevrəsi 30 fersahtır. Ad

«görünən, aydın» sözləri ilə əlaqədar yaranmıĢdır. Yəni göl uzaqdan aydın göründüyü üçün belə

adlandırılmıĢdır.

Sidhinğ göl: «Koçnğar BaĢı»na yaxın bir göl. Adın mənası «sızıb keçən» anlamındadır.

Yolduz göl: Küçe, Kinğüt və Uyğurların sərhəddində yerləĢən bir göl. Bu ad da ulduzlara

sitayiĢlə bağlı formalaĢdırılmıĢdır. Göl ulduza bənzədilmiĢdir.

Ay göl: Uç yaxınında bir yerin adı. Qədim türkün aya inamı, sitayiĢi ilə əlaqədar

adlandırılmıĢdır.Göl aya oxĢadılmıĢdır.

Tarınğ göl: Ġki öğüz arasında bulunan bir gölün adıdır. Bu göllərdən hər birinin türk ölkələrində

bir çox adları vardır. Mahmud KaĢğarlı deyir ki, mən ancaq Ġslam diyarında olan göllərdən ən

böyükləri haqqında söylədim (MK, 3, 135-136). Mənası «geniĢ göl» deməkdir. Bartold Tering

gölün müasir BalxaĢ gölü olduğunu və ən böük, geniĢ sahəni əhatə etdiyini qeyd etmiĢdir [2, s.

85].



Mahmud KaĢğarlıya görə tenqiz sözü də tering (yəni, dərin) sözü ilə əlaqədardır, «dərin, geniĢ

dəniz» anlamındadır (MK, 3, 370). Tədqiqatçıların fikrincə, dəniz sözü qədim türk dillərində

«toniri» Ģəklində iĢlənmiĢdir. Sözün tenger Ģəkli də iĢlənməkdədir [9, s. 198; 12, s.8].

Lüğətdə izahı verilmiĢ hidronimlərdən biri də « Yabaku suvı » adlanır. Bu, KaĢğar dağlarından

çıxan Fərqanə ilə Özçent arasında axan bir çayın adıdır (MK, 3, 36). Yabaku mənbələrdə

etnonim kimi səciyyələnir. Yəni bu tayfaya məxsus olan çay [5, s. 89].

Göründüyü kimi, bu hironim tayva adını əks etdirir. Hironimlərin leksik-semantik

qruplaĢmasında etnonimləri ön sırada araĢdıran N. Əsgərovun fikrincə, həmin qəbilə və

tayfaların xeyli hissəsi türk etnosu olub, tarixin müəyyən pillələrində coğrafi ərazi baxımından

baĢqa-baĢqa tayfalarla qaynayıb-qarıĢsa da, öz «imzalarını» yaĢadıqları ərazinin müəyyən

obyektlərinə vermiĢlər [12, s. 97].

Yamar suvı. Türk elində bir suyun adı. Yamar bir yerin adıdır. Burada- Yabaku kırlarında-

böyük bir çay axar. Buna «Yamar suvı» deyirlər (MK, 3, 28). Bu ad da lüğətdə verilmiĢ Ģeir

parçalarında tərənnüm olunmuĢdur:

Körüp neçük kaçmadınğ

Yamar suvın keçmeding

Tavarınğnı saçmadınğ

Yesün seni ar böri.

Mənası: «Gördün, aden kaçmadın? Yamar suyunu geçmedin? Malını saçmadın? Seni sırtlan

yesin» (MK, 1, 79).

Yunğu. Barman qəsəbəsinə axan böyük bir çayın adı. Barman qəsəbəsini Əfrasiyyabın oğlu-

çayın kənarında saldırmıĢdı. Barman adı da bu qəsəbəni tikən adamın adı ilə bağlıdır (MK, 3,

369) Göl adlarının nominasiyasında oxĢarlıq prinsipi əsas götürülmüĢdür. Bu zaman gölün həcm

ölçüləri də (geniĢliyi, hündürlüyü və s.) də nəzərə alınmıĢdır.



Adhgirak suvi. Yağma elində bir suyun adı (MK, 1, 144). Mahmud KaĢğarlı «adhgırak» sözünün

mənasını belə açır: «Kulakları ak, vucudunun obiür tarafları kara olan keyik. DiĢi koyun için koç

nə isə bu da keyik üçün odur (MK, 1, 144). Maxpirov da KaĢğarlıya istinadən bu sözün muflon

(vəhĢi qoç), «dağ keçisi» mənasında iĢləndiyini göstərmiĢdir. Adhgirak suvi- dağ keçisinin

suyu». Amma bu su hövzəsi Adhgirak tayfasına mənsub olduğu üçün «Adhgirak tayfasına

mənsub su» mənası daha ağlabatandır [5, s. 89].

Tarım. 1) Uğur sərhəddində, «Küce yanında bir yer adı. 2) burada axan çayın adı (MK, 1, 396).

Sözlükdə «tarım» sözünün 4 mənası göstərilmiĢdir. 1) Təkinlərə və Əfrasiyyab soyundan olan

xatınlara və bunların böyük və kiçik uĢaqlarına qarĢı deyilən bir kəlmə; 2) Altun Tarım – Böyük

qadınların ləqəbi; 3) göllərə, qumluqlara tökülən çay qolları; 4) Uyğur sərhəddində «Köçe»

adındakı yerin yanında bir yer adı. «Usmı Tarım» da deyirlər. Buraya axan bir çayın adına da

«Tarım» deyirlər (MK, 1, 396). Tarım sözünün mənası Usmı adı ilə eyniyyət təĢkil edir (MK, 1,

130, 396). E. Murzayev «tar» sözünün türk mənĢəli olub bölmək, ayırmaq, hissələrinə bölmək,

bəzi tədqiqatçılar isə bu sözün «əkin yeri, ĢumlanmıĢ yer» mənasını daĢıdığını göstərirlər [7, s.

286; 10, s. 305].

Göl adlarında adın ikinci hissəsi göl sözü ilə (Ay göl, Terinnq göl və s.) çay adlarında isə adın

ikinci hissəsi «suv» sözü ilə (Qaz suvi, Jabaqu suvi) əlaqədar yaranmıĢdır.

Müxtəlif appelyativli komponentlər «Divan»dakı eyni çay adını və onun qollarını fərqləndirir.

Məsələn, Öküz çayının dörd adı bu diferensiasiyanı yaradır: QaĢ Öküz - Ürüng Öküz - Qara QaĢ

Öküz- TavuĢkan Öküz (müqayisə et).

Sözlükdəki hironimlərin bir çoxunda etnosların izləri qorunub saxlanmıĢdır. KarakaĢ Öküz-

hironim- Karaqas- qədim türk etnosu; Yabaqu suvu- Yabaku tayfası ilə.

Sözlükdəki hironimlərin tərkibində Ģəxs adları qorunub mühafizə edilmiĢdir: Kaz suvi

(Əfrasiyyabın qızı Kazın adı ilə bağlı).

ƏDƏBĠYYAT:

Abdraxmanov 1975.

Бартольд В.В. Сочинения. В 5 т. М.: 1963-1974.



Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, 1985.

Koyçubvaev E. 1974 .

Махпиров Б.У. Древнетюркская ономастика. Алма-Ата, «Гылым», 1990.

Мурзаев Э.М. Краткий топонимический словарь (Синьцзяна) \\ Природа Синьцзяна и

формирование пустынь Центральной Азии. М.: 1966, с. 336- 357.

Мурзаев Э.М. Очерки топономики. М.: 1974.

Попова В.Н. К этимологии гидронима Иртыш \\ Языки и топонимия Сибири. Томск, 1970,

Вып. 3.

Рамстед Г.И. Введение в алтайское языкознание. М.: 1957.

Слоним И.А. О происхождении некоторых георафических названий Азии\\ Страны и

народы Востока. М.: 1959, Вып. 1.

Хасанов Х. Среднеазиатский географ-филолог ХI века \\ Изв. Уз. Филиала ВГО. Ташкент,

1960, т.5.

Əsgərov Nəbi. Azərbaycan hironimləri. Bakı, 2002.



MAHMUD KAġĞARĠ VƏ TARĠXĠ ONOMASTĠKA MƏSƏLƏLƏRĠ

«Türkologiya» jurnalı, (3-4), Bakı, «Elm», 2008, s. 90-96.

Tarixi onomastika məsələləri çox mürəkkəb, dəqiq və mütəĢəkkil bir sistemi xatırladır. Bu

onomastikanın öz dövrü üçün xüsusi formalaĢma və iĢlənmə qanunauyğunları mövcuddur.

Həmin qanunauyğunluqların tədqiqi bir çox məsələlərin həlli üçün önəm daĢıya bilər.

V. A. Juçkeviçin fikrincə, hər bir tarixi epoxa onun «toponimik lüğətləri» ilə xarakterizə olunur.

Cəmiyyətin inkiĢafının hər bir tarixi mərhələsində formalaĢmıĢ toponimlərdə onların maddi-

mənəvi həyatı, ərazi özünəməxsusluğu mövcuddur [1. S. 57]. «Dilçiliyin müasir inkiĢaf

mərhələsində onomastik leksikanın tarixi istiqamətdə araĢdırılmasına olan tələb daha da

artırılmalıdır» [2].

Türkologiyada tarixi onomastika problemlərinin öyrənilməsi üçün müxtəlif tarixi mənbələr,

yazılı abidələr, lüğətlər və s. böyük və zəngin materiallar verə bilir. Tarixi onomastik layın əks

olunduğu mənbələrdən ən tutarlısı Mahmud KaĢğarinin «Divani lüğət-it-türk» əsəridir [3].

«Divan» tarixi onomastik vahidlərin toplandığı böyük bir xəzinədir; onun üzərində bir çox

alimlərin tədqiqat aparması heç də yetərli sayıla bilməz. Bəsim Atalayın qeyd etdiyi kimi,

«Divan»ın üzərində zaman-zaman yüzlərlə araĢdırıcı çalıĢacaq və hər tədqiqat aparan yeni bir

cövhər əldə edəcək [4]. Xüsusən də, «Divan»da Ģəxs və ərazi adları ayrıca bir tədqiqat tələb edir,

araĢdırıcısını gözləyir [3. S . 32]. Bu əsəri yaza bilmək üçün o dövr türk dünyasını addım-addım

dolaĢaraq xeyli sayda söz və adlar toplamıĢdır. Abı, Alp aya, Alp Ər Tonqa, Alp tegin, Bətzən,

Boğra Kara xan (antroponimlər), Bəgdili, Bulak, BaĢğırt, Bayat, Oğuz (etnonimlər), Buxara,

Artuç, BeĢ, Barçan, Jan balık (toponimlər), Ila, ĠĢig köl, Ġtil, Sidhinq köl, Taman (hidronimlər)

və s.

«M.KaĢğarlının lüğəti məzmun etibarilə çox zəngindir. Burada türk dillərinə məxsus sözlər və

onların semantikasına aid dolğun və əhatəli məlumatlar verilmiĢdir. Sözlər qeydə alınanda və

onun elmi Ģərhi verilərkən həmin leksik vahidin hansı dilə mənsub olduğu və necə iĢləndiyi



göstərilir. Lüğətə daxil edilmiĢ bütün sözlər insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini əhatə edir» [5.

S. 98]. Bu məsələni aydınlaĢdırmaq üçün ilk öncə Qaraxanlı türklərinin dövrü, mühiti və onların

onomastik sistemi ilə tanıĢ olmaq lazım gəlir.

Bu dövr haqqında əsas məlumatları Mahmud KaĢğarinin «Divan»ından, Yusif Balasaqunlunun

«Kutadğu b ili k »indən və dövrün digər abidələrindən almaq olur. Qaraxanlı dövləti islam

dövləti idi. KaĢğar bu dövlətin mərkəzi sayılırdı.

Mahmud KaĢğarinin dövründə Qaraxanlı ərazisindəki xüsusi adlar qədim türk onomastik

sisteminin mühüm bir tərkib hissəsini təĢkil etməkdədir. Bu baxımdan Mahmud KaĢğarinin

«Divan»ı canlı ensiklopediyadır və o dövrdə təsadüf edilən onomastik vahidlərlə zəngindir [6–

11].

Qaraxanlılar dövlətinin toponimlərlə zəngin coğrafi mühiti qərbi və Ģərqi bir-birindən ayırırdı.

Qərbi Qaraxanlılar dövlətinə ölkənin Mavəra ün-nəhr bölgəsi, Fərqanə vadisinin bir qismi,

ZərəfĢan çayı üzərindəki Buxara və Səmərqənd, Sır-Dəryanın orta axarında yerləĢən Fərab (digər

adı: Otrar ), həmin çayın yuxarı axarındakı Əndican Ģəhərləri, OĢ və onun Ģərqindəki Özkənd (

Özçənd ) daxil idi. Paytaxt əvvəlcə Özkənd , sonra Səmərqənd olmuĢ, birinci xaqan bu

Ģəhərlərdə, ikinci xaqan isə Buxarada oturmuĢdur.

«ġərqi Qaraxanlılar dövlətinə ġaĢ , yaxud Çaç (sonrakı adı: DaĢkənd ), onun Ģərqində Talas ,

Ģimalında Ġsfıcab (Çimkənd), Yeddisu bölgəsi, Fərqanə vadisinin böyük bir qismi, Qaragölə

tökülən KaĢğar çayı üzərindəki Ordu-Kənd, yaxud KaĢğar , onun cənubunda Yarkənd, Issık-

Kulun qərbindən axan Çu çayının üzərində yerləĢən Kuz-Ordu , yaxud Balasağun , onun

yaxınlığındakı Qara-Ordu , BalxaĢ gölünə tökülən Ġli çayının sahilindəki Almalıq , cənub-Ģərqdə

Cunqariya bozqırları, Alagöl, ĠrtıĢ çayı, Təklə-Məkan səhrası, sərhəddə yaxın Xotən Ģəhəri,

HindiquĢ və Qaraqorum dağları arasındakı Gilgit Ģəhəri daxil idi. Ölkənin əsas mərkəzi KaĢğar ,

ikinci mərkəzi gah Balasağun , gah da Talas idi. “Kutadğu b ili k ” və “Divan” yazılan dövrdə

paytaxt KaĢğar idi» [12. S. 17; 3. S. 16].

Mahmud KaĢğarinin «Divan»da verdiyi bir çox məlumatlar arasında onomastika məsələləri də

əsas yerlərdən birini tutur. O, öz əcdadları barədə yazır ki, «bizim atalarımız olan bəylərə Xəmir

deyirlər, çünki oğuzlar Əmir deyə bilmədikləri üçün əlifi X -yə çevirib söyləyirlər. Atamız türk

ellərini Samanoğullarına mənsub bəydir, adına Xəmir Təkin deyilir. Təkin sözünə gəlincə, hərfi

mənası „qul' olan bu söz xaqanın övladlarına və xanədanın kiĢi cinsindən olan bütün üzvlərinə

verilən ünvandır» [3. S. 22].



Mahmud KaĢğarinin onomastik məlumatları içərisində KaĢğari nisbəsi haqqındakı fikirləri də

maraqlıdır. «Mahmud KaĢğarinin bir əhli-qələm olaraq KaĢğari nisbəsini qəbul etməsi isə heç də

onun mütləq KaĢğarda doğulması demək deyil, burada böyümək, yaĢamaq və oxumaq da onun

üçün kifayətdir, bir xanədan üzvü kimi ağası olduğu imperiyanın paytaxtının adını daĢımaq onun

haqqıdır. Hətta kiçik bir Ģəhər və ya kənddən, sadə ailələrdən çıxmıĢ sənətkarlar da çox vaxt iri

və məĢhur Ģəhərlərin adını nisbə olaraq almıĢlar» [3. S. 23].

Mahmud KaĢğari əsərdə toponimik arealların aĢkar olunması üçün qədim Ģəhər, göl, çay və digər

ərazi adlarını xəritəyə köçürmüĢdür. O, bu materialları xəritəyə köçürməzdən əvvəl ən müxtəlif

mənbələrdən toponimləri toplamıĢ, sistemə salmıĢ və lüğətini hazırlamıĢdır. Bunun üçün

mərhələli prinsipdən istifadə etmiĢdir. Toponimik landĢaft çoxalıb geniĢləndiyi üçün böyük

coğrafiyaĢünas dilçi müəyyən bir qatı əks etdirən xəritə tərtib etmiĢdir. Bu xəritədə onomastik

layın keçid zonaları, yaxud iki arealın kəsiĢdiyi yerdə yayılma zonası öz əksini tapa bilmiĢdir.

Demək olar ki, toponimlərin ucqar yayılma nöqtələrini birləĢdirən izoqlosslar da olmaqla

Qaraxanlılar dövrünün toponimik sistemi haqqında təfərrüat əks oluna bilmiĢdir. Buradan belə

bir nəticə çıxara bilərik ki, M. KaĢğari bir toponimçi alim kimi dilçilik coğrafiyası (areal metod)

metodundan da gərəyincə istifadə etmiĢ, toponimik obyektlərin öyrənilməsinin çətinliyini

nisbətən aradan qaldırmıĢdır.

«Divan»da verilmiĢ dünya xəritəsi ərazi toponimlərini əks etdirdiyi üçün böyük əhəmiyyətə

malikdir. Bu, ilk türk xəritəsi və orta əsrlərin ən dəqiq xəritələrindən biridir. Balasağun Ģəhərini

mərkəz olaraq qəbul edən, diametri 17, 75 sm olan bu xəritədə miqyas tətbiq edilməmiĢ, paralel

və meridianlar göstərilməmiĢdir. Lakin buna baxmayaraq onun xəta payı çox azdır. Məsələn, «

KaĢğarla Yarkəndin arası 8 mm olaraq verilmiĢdir. Bu isə gerçək məsafəyə (195 km) nisbətdə 1:

25 000 000-luq bir miqyasa uyğun gəlir. Burada cəhətlər və coğrafi yönlər, türk ellərinin və

ölkələrin coğrafi ardıcıllığı, hətta ekvator və Ģimal qütbü, dağlar və çaylar, səhralar və dənizlər

təsvir edilmiĢdir. Xəritədə adı ərzi-Azərabadqan kimi çəkilən Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və

qonĢu sərhədləri də öz əksini tapmıĢdır. Bu xəritə min il bundan əvvəlki dövr üçün ideal sayıla

bilər» [3. S. 27].

Mahmud KaĢğari «Divan»ındakı onomastik vahidləri «Özəl adlar» adlandırmıĢdır. M. ġakir

ÜlkütaĢir bu mövzudan bəhs edərkən yazır ki, dil və ağız dərəcələri dıĢında, «Divan»da toplanan

bilgilər arasında, zamanın türk toponimikasına (yer adlarına) aid olanlar türk tarixi və

mədəniyyəti baxımından önəm daĢımaqdadır. Ġlk öncə Mahmud KaĢğarinin böyük səyi, köməyi

nəticəsində XI əsr türk dünyasının coğrafi-toponimik durumu formalaĢdırılmıĢdır. DolaĢdığı

ərazilər və yazdığı incələmələr dövrün istifadə etdiyi əsərlərə istinad Mahmud KaĢğari

bəhrələndiyi və Ģərhini verdiyi onomastik vahidlər və coğrafi məlumatlar ərəb və i ran

mənbələrilə də uyğun gəlir. Böyük türkoloq məlumatları qiymətləndirmək və oxucuları

inandırmaq məqsədilə «Divan»da yuxarıda qeyd edildiyi kimi ayrıca bir türk xəritəsi də tərtib

etməyi unutmamıĢ, ona görə də doqquz yüzillik türk coğrafiyası və toponimikasında öndərlik

Ģərəfi Mahmud KaĢğariyə qismət olmuĢdur [8. S. 76].



Elmi-nəzəri baxımdan Mahmud KaĢğarinin nəzərdən keçirdiyi türk yer adlarının tədqiqinin bir

çox xüsusiyyətləri vardır. Həmin xüsusiyyətlərdən biri türkün və bəĢəriyyətin beĢiyi sayılan Orta

Asiyada türk yer adlarının tarixən meydana gəlməsini Ģərtləndirən baĢlıca amillərdir. Bu ərazi

VI–VII əsrlərdə qurulmuĢ, təməli qoyulmuĢ Göytürk dövləti idi. Bu dövlətdə balık, oba, yazı,

yurt, yıĢ, yar, kaĢ və s. bu kimi ilk coğrafi apelyativlər təĢəkkül etməyə baĢlamıĢdır. Daha

sonralar Göytürk dövlətinin yerini alan Uyğur xanlığında fərqli türk yer adları sistemi

formalaĢmıĢdır. Müxtəlif dinləri qəbul etsə də, heç bir maneəyə tuĢ gəlməyən türk xanlığı köçəri

həyatdan oturaq həyata keçərkən də türk coğrafiyası və onun toponimikasını, türk toplumunun

yer adları sistemini dəyiĢməyə imkan verməmiĢdir. Türk adlı yeni Ģəhərlər, balıqlar törəməyə

baĢlamıĢdır. Bu türk yerləĢməsinin ilk yer adı olduğu irəli sürülən balıq sözünün törəyiĢi, VII

əsrdən etibarən türk dövlət və mədəniyyət iĢləri içərisində yer tutmuĢ, yerinə və qavranmasına

görə xüsusi məna qazanmıĢdır. Əslində, bu söz (balıq) dövlət idarələrində rəsmən „Ģəhər, qala'

mənasında istifadə olunduğu halda, XI əsr Arğularında (arğu dilində – C.K.) „camur, balçık

(palçıq)' anlamında iĢlənmiĢdir. Eyni rəmzi söz köçəri türk dairələrində yurd sözü ilə əvəzlənmiĢ,

dəyiĢdirilmiĢdir. Müxtəlif dəyiĢmələrə məruz qalan türk yer adları sistemi zaman-zaman

tayfaların yayılma arealı (məkanı) və miqrasiyası ilə bağlı olaraq, olduqca zəngin inkiĢaf yolu

keçirmiĢdir.

Mahmud KaĢğarinin «Divan»ındakı yer adları, əsasən, onun tərtib etdiyi xəritədə öz əksini

tapanlardır. Bəlli olur ki, bəzi kiĢi və qadın adları digər obyektlərin adlarına da verilmiĢdir.

Ümumiyyətlə, eyni adın müxtəlif obyektlərə verilməsi, o dövrün toponimik vahidləri üçün

baĢlıca xüsusiyyət sayılmıĢdır. Məsələn, böyük toponimçinin sözlüyə aldığı Ayas kölə qadın

adını daha sonrakı yüzilliklərdə Xarəzm bölgəsindəki qazılar bir qalanın da adına vermiĢlər.

Qaraxanlıların ən mühüm elm və mədəniyyət mərkəzləri Səmərqənd , Buxara, Fərab, ġaĢ,

Balasağun və KaĢğar idi. M. KaĢğari həmin adları lüğətində tez-tez çəkməklə müəyyən

məsələlər haqqında informasiya ötürür.

Əski adı Marakanda olan Səmərqənddə irandilli soqlar əhalinin əksəriyyətini təĢkil edirdilər.

ġəhərdə xeyli türk də yaĢayırdı. Buxara isə qədimdən bəri buddist Ģəhəri kimi tanınırdı. Hətta

Ģəhərin adı da sanskrit dilində Vihara , yəni monastır deməkdir. Buxara 710-cu ildə ərəblər

tərəfindən iĢğal edilmiĢdir. Qaraxanlı dövlətinin tərkibinə daxil olduqdan sonra Ģəhər sürətlə

türkləĢməyə baĢlamıĢdır.

Çaç müasir DaĢkəndin ən qədim adıdır. Dillərində ç səsi olmadığına görə ərəblər onu ġaĢ

Ģəklində yazmıĢlar. ġaĢkənd sonralar DaĢkəndə çevrilmiĢdir. Maraqlıdır ki, Ģəhərin adını Çin

qaynaqları Çö-Çi, Çö-ġi, yaxud sadəcə ġi Ģəklində transkripsiya etmiĢlər ki, bu da çincə daĢ

deməkdir.



KaĢğar Ģəhərinin tarixi adı Ordu-kənddir . Bu ad onun paytaxt olmasına iĢarədir. Qədim Çin

mənbələrində Ģəhərin adı Solek və ya Sorak , çincə transkripsiyası Su-lek , çincə bugünkü adı

Sufu , transkripsiyası isə Ku-Ģa və ya Ka-Ģadır. Ġndiki KaĢğar Atadağdan axan Qızılsu çayının

qolu olan Tümənin sağ sahilində yerləĢir. Əski KaĢğar isə bir qədər uzaqdakı təpə üzərində

salınmıĢ, qala divarları ilə əhatə edilmiĢdir. Qədim KaĢğarın xarabalıqları hələ də qalır. Mühüm

karvan yollarının qovĢağında yerləĢən bu Ģəhərin tarixi b. e. ə. 76-cı ildən baĢlanır.

Balasağun orta əsrlər türk dünyasının ən əhəmiyyətli Ģəhərlərindən biridir. Əsası VII əsrdə

qoyulmuĢdur. Ġlk adı türkcə „Ģimaldakı Ģəhər' mənasına gələn Qara-Ordu, Quz-Ordu, Quz-Balıq,

soqdca eyni mənada „ Quz-UluĢ' [13. S. X] „Ģərqdəki Ģəhər' mənasını verən Kök-Sağun

olmuĢdur. Monqollar ona Gu-Balıq ( guo - monqolca „gözəl' deməkdir) adını vermiĢ, ərəblər isə

Biladi-Sağun ( bilad - ərəbcə „ölkə', „Ģəhər' deməkdir) adlandırmıĢlar. Sağun Ģəhərinin monqol

dilində «qala» mənasına gəldiyi ehtimal edilir. (Bu toponimlərin forma və mənaları haqqında

məlumatları Ramiz Əskərin «Kutadğu bilik» monoqrafiyasından götürmüĢük [14. S. 16–18].

Mahmud KaĢğari «Divan»da təsvir etdiyi eyni toponimik vahidin etnolinqvistik əsaslarını

müəyyənləĢdirmiĢ, toponimik sistemlərin (alt və üst sistemlər – C.K.) qarĢılıqlı əlaqəsinin

tarixini iĢıqlandırmıĢdır.

Mahmud KaĢğarinin xəritəsində verilmiĢ Ģəhər adları mövsümlə bağlı dəyiĢirdi. Bir məlumata

görə «Qaraxanlı xanları qıĢda KaĢğarda , yazda isə Balasağunda otururdular. Amma həqiqi

paytaxt KaĢğar idi. Elə bu səbəbdən də KaĢğara Ordu-Kənd deyilirdi» [15. S. 179].

Mahmud KaĢğari bir coğrafiyaĢünas kimi türklərin yaĢadıqları Ģəhər, kənd, dağ, çöl, dərə, göl və

s. adlara öz münasibətini bildirmiĢdir. O, bu məqsədlə qeyd etmiĢdir ki, barəsində yazdığım

dağlar, çöllər, dərələr, sular, göllər islam türklərinin ellərində olanlardır. Çünki dillərdə dolaĢan

bunlardır. Bunları tanınmıĢ olduqları üçün yazdım; tanınmamıĢ olanların bir çoxlarını buraxdım.

Müsəlman olmayan türk ellərindən bir çoxunu daha yazdım; digərini yazmadım; çünki onları

yazmaqda bir fayda yoxdur. Türk dilinə sonradan daxil olan kəlmələri yazdım; kiĢi və qadın

adları da yazılmadı. Bunlardan ancaq doğru bilinməsi üçün çox istifadə olunanlar, hər kəs

tərəfindən tanılan adlar yazıldı [3. S. 24, 28].

Ahmet Caferoğlu yazır: «Coğrafiya deyimləri, yer adları, daha çox dövrün bəlli baĢlı yerlərinə

münhazır olmaq üzrə əsərə alınmıĢdır. Yer adlarından bəziləri “Divan”a alındığı halda, nədənsə

xəritədə iĢarə edilməmiĢdir» [16. S. 41].



Ramiz Əskərin tərcüməçilik fəaliyyətindən savayı, mühüm xidmətlərindən biri də Mahmud

KaĢğarinin çəkdiyi xəritədəki yer adlarını latın qrafikası ilə verməsidir. Hazırladığı cədvəlin

əvvəlində R. Əskər yazır ki, xəritədəki coğrafi məkanları, Ģəhər, məntəqə, ölkə və boy adlarını,

eləcə də digər iĢarələri nömrələyərək cədvəl halına saldıq, tanınmaları üçün bəzi Ģəhər və

ölkələrin müasir adlarını da göstərdik [3].

Əsərin əsas mənası – Türk dilləri Kamusu deməkdir; bu kitabın ən qiymətli dəyərlərindən biri də

burada onomastik vahidlərin toplanmasıdır. Bu əski türkün o zamankı coğrafi durumunu

öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir.

Mahmud KaĢğari böyük əziyyətlərə qatlaĢaraq türk dünyasını qarıĢ-qarıĢ gəzmiĢ, dolaĢmıĢ,

türkün keçmiĢini indiyə gətirib çıxara bilmiĢdir: «Türklərin həmən təkmil illərini, obalarını,

bozkırlarını (çöllərini) incədən-incəyə gəzdim, dolaĢdım. Türk, türkmən, oğuz, çiğil, yağma,

qırğız boylarının dillərini və qafiyələrini, tamamən zehnimdə nəqĢ etdim ki, hər tayfanın Ģivəsi

ən mükəmməl bir surətdə ortaya çıxmıĢdır» [9. S. 53].

Özünün qeyd etdiyi kimi, Mahmud KaĢğari hələ lüğətində ona məlum olan xüsusi adların

hamısından bəhs etməmiĢdi. Daha doğrusu, bunu lazım bilməmiĢdi. Beləliklə, Mahmud KaĢğari

bir çox adların etimologiyasını da müəyyənləĢdirmiĢdir. O, onomastik vahidlərin əmələ

gəlməsində ekstralinqvistik amillərin roluna üstünlük vermiĢdir.

«Divan»dakı onomastik vahidlərin tarixi-etimoloji tədqiqi qədim substrat layların açılmasına

imkan verir, toponimlərin təbəqələĢməsini yerinə yetirir. TəbəqələĢmədə onomastik vahidin

hansı xalqa mənsub olduğu müəyyənləĢir.

Tədqiqat göstərir ki, bütün qədim türk toponimlərində semantika, necə deyərlər, tündləĢir.

Tarixi-etimoloji tədqiqat yolu ilə xeyli topoleksemin dəqiq mənaları semantik prinsip əsasında

açılır.

Tədqiqat nəticəsində tarixi onomastik vahidlərə istinadən türk xalqlarının etnik tarixini, onların

digər xalqlarla əlaqə və münasibətini, tarixi-mədəni əlaqələrini, etnogenez məsələlərini də

öyrənmək, aydınlaĢdırmaq mümkün olur. Etnogenezi öyrənməklə «Divan»dakı etnonim və

etnotoponimlərin yaranma səbəblərini dəqiqləĢdirmək olur. Bu sahədə tədqiqat göstərir ki,

sözügedən ərazilərdəki toponimlərdə öz əksini tapan türk qəbilə və tayfaları ancaq avtoxton

(yerli) olmuĢlar. Bunu sonrakı tədqiqatlar, xüsusən də arxeoloji qazıntılardan əldə olunan

materiallar da təsdiqləyir. Amma tarixin müxtəlif epoxalarında bu ərazilərə ərəb, monqol,



irandilli tayfalar da axın etmiĢ və bu zaman etnokomponentlərdə bəzi dəyiĢiklik baĢ vermiĢ,

demək olar ki, etnik tərkib «təzələnmiĢ»dir.

Nəhayət, «Divan»dakı onomastik vahidlərin tədqiqi göstərir ki, bu aspektdə tarixi leksikologiya

və tarixi morfologiya problemlərini də həll etmək mümkündür.

ƏDƏBĠYYAT

Жучкевич В. А. Общая топонимика. Вышэйш. шк., Минск: 1968.

Qurbanov A. Azərbaycan dilinin onomalogiyası. Maarif, Bakı: 1988.

KaĢğari Mahmud. Divani lüğət-it-türk. I. Bakı: Ozan, 2006 (Tərcümə edən və nəĢrə hazırlayan

Ramiz Əsgər).

Divanü lüğat it-türk tercümesi. Ankara; 1985. 1. Çevirən Besim Atalay.

Qurbanov A. M. Ümumi dilçilik. Bakı: Maarif, 1989. Pedaqoji institut üçün dərslik.

Axundov A. Torpağın köksündə tarixin izləri. Bakı, 1983.

Махпиров В. Имена древних предков. Алма-Ата, 1977.

ÜlkütaĢır M. ġakir. Büyük Türk Dilçisi KaĢğari Mahmut. Ankara: A. Ü. Basımevi, 1972.

Genç R. KaĢgari Mahmuta göre XI yüzyılda Türk dünyası. Ankara, 1977.

Sümer F. Türk devletleri tarihinde Ģahıs adları. Ġstanbul, 1990.

Quliyev Ə. A. Qədim türk onomastikasının leksik-semantik sistemi: Dokt. diss. avtoref., Bakı,

2003.

Dilaçar A. Kutadğu Bilig Ġncelemesi. Ankara: TDK yay., 1995.

Arat R. R. Kutadgu bilik. 1: Metin. Ankara, 1979..

Ramiz Əskər. Kutadğu Bilig, Bakı: Elm, 2003.

Emin Muhammet Buğra. ġarki Türkistan tarihi. Ankara, 1987.

Ahmed Caferoğlu. KaĢğarlı Mahmut. Ġstanbul, 2004.



TÜRK DĠLLƏRĠNĠN KAMUSU

Gazi Üni. Fen Edebiyat Fak. ÇağdaĢ Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara, 2008.

«BU ƏSƏR TƏKDĠR, TƏK QALACAQDIR. TÜRK DÜNYASI KAġĞARLI MAHMUDUN

ADINI HƏR ZAMAN SAYĞI ĠLƏ ANACAQDIR"

(Bəsim Atalay)

Hicrətin 466-cı ilində (1072-3) yazılmıĢ olan «Divanü luğat-it türk» türk dili xəzinələrini

qoynunda daĢıyan əski əsərlərimizin ən dəyərlilərindən biridir. Tanındığı zamandan bütün

dilçilik dünyasının diqqətini üzərinə çəkmiĢdir. Bəsim Atalay bu ağır iĢi çiyinlərinə almıĢ, bu

önəmli, dəyərli əsəri türkcəyə çevirmiĢ, türk dilçiliyi üçün bir ərməğan bəxĢ etmiĢdir. Əsər

KaĢğarlı Mahmudun yazdığı və ərəblərə türk dilini öyrətmək üçün türk kəlmələrini ərəb

üsullarına görə sıralayıb anlamalarını baĢa salan bir əsərdir. Bu necə bir kitabdır və nə üçün

yazılmıĢdır? –cavab belə baĢlanır: Hicrətin 3-cü əsrindən 10-cu əsrin ortalarına türkün altın-qızıl

dövrü idi; bu dövrdə türklər bir yandan Çin sərhədlərindən - Pekin yakınlarından-Macarıstana və

Avropaya, bir yandan da Quzey buz dənizlərindən Hindistanın və Ərəbistanın soyuq dənizlərinə,

Sudana qədər böyük, qüvvətli hakimiyyət qurmuĢlar. Özlərini tanıtmıĢlar, saydırmıĢlar.

Türklüyün hökm sürdüyü və sözü keçdiyi, nüfuzunun yayıldığı bu geniĢ bölgələrdə türk dilinin

də üstün tutulacağına, özləri kimi dillərinin də daha çox sayılacağına Ģübhə yoxdur. Məhz bu

dövrlərdə «Kutadğu-Bilik», Ġbnü Mühənnanın lüğəti və s. əsərlər meydanda idi. Dövrün əsərləri

arasında hər yöndən ən önəmli, hər baxımdan ən dəyərli əsər «Divanü Luğat-it-Türk»dür.

Dövrün yazılmıĢ əsərləri bu dəyərdən faydalanmaları heç Ģübhə doğura bilməz.

«Divanü luğat-it-Türk» türk dilləri k a m u s u deməkdir, bu kitab biçilməyəcək qədər dəyərlidir;

bilgi dünyası bu kitaba çox önəm verməkdə və kitabı çox bəyənməkdədir. Tanrının adı ilə bu

əsəri yazmağa baĢlayan M.KaĢğarlı göstərirdi ki, dərdlərini dinlədə bilmək və türklərin könlünü

almaq üçün onların dilləri ilə konuĢmaqdan baĢqa yol yoxdur. Bana sonsuz bir ün, bitmez,

tükenmez bir azık olsun diye Ģu kitabımı-Tanrıya sığınarak- Divanü Lüğat-it-Türki «Türk dilleri

kamusu» adını vererek yazdım (1, 4).



Kitab eĢsiz sayılmaqdadır. Qədim əsərlərdən heç biri bu əsər qədər önəm qazanmamıĢdır.

«Divan»da bu gün bizim üçün «ölmüĢ» (dildə istifadədən qalmıĢ) bir çox kəlmələr göründüyü

kimi, o zamankı kültür və mədəni varlığın yüksəliĢini göstərən faktorlar da çoxdur. Bundan

baĢqa, kitabda türk fellərinin dili üzərində önəmli izahlar verilmiĢ, səs dəyiĢmələri, qrammatik

hallar, dialekt fərqlənmələri və s. xüsusiyyətlər açıqlanmıĢdır. Ġstifadə edilmiĢ örnəklər-

kəlmələr, cümlələr, beytlər və s. xüsusi qeyd olunmalıdır. Oxucu bu örnəklərdən yalnız o dövrün

dil durumunu öyrənməklə kifayətlənmir, həmçinin türkün əski tarixini, ədəbiyyatını, yaĢayıĢını,

düĢüncə tərzini də birlikdə öyrənir. Bu faydalardan baĢqa o zamankı coğrafi durum və bu durum

üzərində ən doğru biliklər əldə edir. Yəni bu gün əski türkün varlığını, o dövrdəki dil

özəlliklərini, tarix və mədəniyyətini, etnoqrafiyasını, həyatını, mübarizəsini, yaĢadığı əraziləri,

onların adlarını öyrənmək üçün «Divan» çox faydalı bir xəzinə sayıla bilər. Oxucu bu əsərdən

qədim türklərin min ildən öncəki dil və düĢüncələrini, durumlarını öyrəndikləri kimi, eyni

zamanda islam mədəniyyət dünyasına qarĢı hər zaman köksümüzü qabardacaq olan bir çox

ödünc və güvənc mənbələrini də axaracaqlar. Min il öncə babalarımızın ipək parça daĢıdıqlarını,

yer üzünün əfəndisi olan türk əsgərlərinin qəhrəmanlığı ilə, türklərin qadınlara və uĢaqlara və

əlsiz-ayaqsızlara göstərdikləri hörmətlə də tanıĢ olacaqlar. Bunlar sözügedən «Divan»la

öyünməyə dəyər.

«Divan» ehtiyacdan doğdu: KaĢğardan qalxaraq türk ölkələrini birər-birər gəzərək, incələyərək

könül bağlamıĢ iĢi baĢa çatdırdı Mahmud KaĢğarlı: türkcəni öyrənmək istəyənlərə bu dili

öyrətmək üçün; siyasət dili olan ərəbcənin türkcədən yüksək bir dil olmadığını sübut etmək

üçün; türkcənin ərəbcə ilə atbaĢı bərabər yürüdüyünü göstərmək, tanıtmaq və anlatmat üçün…

Bəsim Atalay yazır ki, bizim Mahmud həm yüksək bir bilgin, həm də igid bir əsgərmiĢ. «Ben iyi

silah kullanırım» dediyindən anlaĢılan da budur.

«Divan»da ulu peyqəmbərimizin iki hədisinin verilməsi çox məna daĢıyır. Birisi «Türk dilini

öyreniniz, çünki onların egemenlikleri uzun sürəcəkdir», birisi də «Uca Tanrı, benim türk adlı

ordum vardır, onları Doğuda oturttum. Kızdığım ulusun üzerine onları saldırtırım».

Ərəb dilinin və islam mədəniyyətinin hakim olduğu bir dövrdə M.KaĢğarlı ərəblərə türk dilini

öyrətmək məqsədilə bu əsəri yazmıĢ və dilimizin qüdrətini ortaya qoymuĢdur (K.TimurtaĢ).

«YaxĢı bir filoloqdan M.KaĢğarlı türk dilinin quruluĢu, o dövrdəki ləhcələri və onların

xüsusiyyətləri barədə çox iĢ görmüĢdür» (K.TimurtaĢ).



XI əsrdə müqayisəli planda yazılan, türkologiyanın bahadırı sayılan Mahmud KaĢğarlının

«Divan»ı monqol istilası dövründə daha geniĢ miqyasda yayılmıĢdı. Bu istila dövründə türkdilli

qəbilələr Çin sərhəddindən baĢlayaraq cənubi rus çöllərinə qədərki ərazidə dövlət quruluĢunda

həlledici rol oynayırdı. Bu dövrdə türk və monqol dillərinin öyrənilməsinə böyük ehtiyac hiss

olunurdu. Çünki monqol dövlətinin himayəsi altında yaĢayan məğlub xalqlar da bu dilləri

öyrənmək məcburiyyətində idilər. Sonrakı dövrün abidələrindən bizə gəlib çıxan və olduqca

mötəbər mənbə sayılan M.KaĢğarlının lüğəti əvvəlki abidələrlə əlaqəni, yaxınlığın dərəcəsini

göstərən mənbədir. Bu əsər Azərbaycan dili üçün bir neçə cəhətdən qiymətlidir. Bir qiyməti

ondan ibarətdir ki, həmin əsər ümumxalq Azərbaycan dili və xalqının formalaĢdığı,

yetikinləĢdiyi bir dövrdə yaranmıĢdır.

Dilin bütün aspektləri-fonetika, leksika, morfologiya M.KaĢğarlı tərəfindən hələ XI yüzillikdə

qeydə alınmıĢdı. Ona görə də onun özü haqqında dediyi aĢağıdakı sözlər bugün tamamilə özünü

doğruldur: «Mən elə bir kitab yazdım ki, ona müqabil kitab yoxdur. Mən sözlərin kökünü və

hadisələrin səbəbini göstərdim. Ona görə ki, mənim əsərim hər bir dil qrupu üçün nümunə ola

bilsin; mən əsası verirəm ki, bu əsas üzərində sözlər qurulur. Necə ki, dahilik, əllaməlik sadə

həqiqətlərdən doğur» (1, 27-38).

Kitab M.KaĢğarlının özünün qeyd etdiyi kimi iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə isimlərə, ikinci

isə fellərə aiddir. «Ġsimləri fellərdən öncə yazdım; arxasından felləri gətirdim. Hər birini sırasına

görə bölgülərə ayırdım.

«Divan» bir çox hissələri dilimizin tarixi inkiĢafında mühüm rol oynamıĢ felin bir nitq hissəsi

kimi mənaca inkiĢaf tarixinə həsr edilmiĢdir. Fellər əsas nitq hissələrindən biri olub, nitqin

inkiĢafında lazımlı və əhəmiyyətli həlqə təĢkil edir. Fel ən mühüm nitq hissəsi olub, dildə

sözlərin böyük bir qrupunu təĢkil edir. Fel cümlənin xəbəri rolunda iĢlənərək fikrin

ötürülməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Fel cümlədə xəbər olduqda digər cümlə üzvlərini

idarə etməklə öz ətrafına toplayır və cümlənin əmələ gəlməsinə kömək edir. Türk dillərində felin

tədqiqi XI yüzillikdən, yəni Mahmud KaĢğarlı dövründən baĢlanır. Görkəmli türkoloqun tərtib

etdiyi «Divanü-luğat it-türk» adlı əsərdə türk dillərinin fellərinə də geniĢ yer verilmiĢdir.

Ġndiyə qədər türk dillərinin fellərinin müqayisə və təhlili göstərir ki, ayrı-ayrı fellər özlərinin

inkiĢaf prosesində qohum dillərdə paralel olaraq inkiĢaf etməmiĢ, həm struktur, yəni morfoloji və

fonetik cəhətcə, həm də mənaca çox zaman elə olmuĢdur ki, söz qismən öz fonetik örtüyünü

dəyiĢməklə saitlərin düĢməsi və qısalması, eləcə də uzun saitlərin və diftonqların yaranması

nəticəsində öz fonetik tərkibini dəyiĢmiĢ, lakin həmin felin daĢıdığı məna isə sabit qalmıĢdır.

Hesablamalara görə M.KaĢğarlının «divan»ında 1389 fel iĢlənmiĢdir. Məlumdur ki, fellər lüğətin

2-ci cildində toplanmıĢdır. Q.Bağırovun hesablamalarına görə yalnız sadə və düzəltmə fellər

deyil, əsərdə ən çox iĢlənən felin növləri də saya alınmıĢdır.



M.KaĢğarlı türk felinin bir çox səciyyəvi xüsusiyyətlərini müəyyənləĢdirmiĢdir. Bunları

aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar:

Fellərin quruluĢu haqqında: Fellər iki, üç, dörd, beĢ, altı hərfli ola bilir. Fellərə sonradan eklenen

hərflər ondur: a, e; t, r, s, Ģ, k, l, n, la, y. Bu hərflər kəlmələrə yeni mənalar vermək üçün istifadə

olunur. Məs.: kubuz sözünə «a» nı artırmaqla «kubza» (ot çalmaq) feli yaranır. - la Ģəkilçisini k u

Ģ, a v və k ı Ģ isimlərinə artırmaqla düzəltmə fel əmələ gətirilir: Beg k u Ģ l a d ı= Bey kuĢ a v l a

d ı; Bek kendde k ı Ģ l a d ı= Bey Ģehirde k ı Ģ l a d ı (1, 22).

-ğ a n, - ğ e n Ģəkilçisi ilə düzəlmiĢ fellər: barağan (ol er ol evğe barağan= o adam evine çok

gidendir; ol kiĢi ol bizğe keleğen= o adam bize çok gelendir (1, 24).

Məsdərlər: bardı, barır fellərindən barmak; keldi, kelir fellərindən kelmek məsdərləri yaradılır.

Fellərin məna növləri M.KaĢğarlı tərəfindən izah olunmuĢdur. Məsələn, məchul feldən

danıĢarkən «er ok attı» cümləsindən «ok atıldı» formasını əmələ gətirir. «Boz tokıdı»- «boz

tokıldı»- məchul Ģəklində (1, s. 21).

Fellərin iĢlənmə məqamlarını müəyyənləĢdirmiĢdir. Həmin məqamlar aĢağıdakılardır:

• bir iĢin icrasını diləmək (arzu etmək) üçün: suv içsedi= su içmək istədi; aĢ yeysedi=aĢ yemək

istədi (1, 20).

• bir iĢin iki Ģəxs tərəfindən görüldüyünü anlatmaq üçün: urdı=uruĢdu; turdı=turuĢdı;

kalktı=kalkıĢtı (O, baĢkasıyla berabər ayağı kalktı (1, 20).

• yenilməyi, əzilməyi və bir təsir altında qalmağı anlatmaq üçün: er açıkdı= adam açıktı; yılkı

yutukdı= hayvan sürüsü kuraklıktan açıkladı, ölüm haline geldi (1, 21).

• baĢqa kimsə karıĢmaksızın iĢleyiçinin bir iĢə qarıĢdığını anlatmaq üçün: ol yarmakın alındı= o,

parasını kendi baĢına aldı; ol mendin tavarın kolundı= o, benden malını almak için üsteledi,

istedi; o, benden kendi baĢına parasını almak istedi (1, 22).



«Divan»ın dil faktları göstərir ki, çox əski dövrldərdə məlum və məchul felləri ayırd edə

bilməmiĢlər. Məsələn, «imlemez» feli məlum olduğu halda, mətndə məchul Ģəklində (iĢaret

edilmez) mənasında iĢlənmiĢdir. Buradan anlaĢılır ki, vaxtı ilə Türkcədə məlum fel saydıqları

məchul yerində istifadə olunmuĢdur. Məsələn, «al ile arslan tutulur, zorla oyuk bile tutulmaz»

deməkdir. Buna baĢqa cür məna verilməz. Bu hala görə bu nümunədə «tutar» və «utmaz» felləri

«tutulur», «tutulmaz» anlamlarına gelmiĢdir. Bu, faktın qədimliyi ilə bağlıdır. Yəqin etmək olar

ki, belə nümunələr «Divan» yazılmazdan çox əvvəl yaĢamağa baĢlamıĢ olan sözlərdir. Bu

ehtimal doğru olmasa, bu iki nümunədə özünü göstərən «tutar», «tutmaz» və «imlemez»

fellərinin failləri atılmıĢ olmalıdır.



Cahid İSMAYİLOĞLU

Azerbaycan, Bakü.

Azerbaycan Milli İlimler Akademisi (AMEA)

Nesimi adına Diçilik Enstitüsü, Türk dilleri bölümü

KAġGARLI MAHMUT’UN “DĠVAN”INDA ġEHĠR ADLARI

(ÇOK ADLILIK MESELELERĠ)

Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Türk Dili ve Edebiyatı AraĢtırmaları Dergisi

Sayı / Number: 15, Ağustos / August 2008, Türkiye / Ġzmir, s. 203-207.

Eski Türk onomastiği mürekkep ve müteĢekkil bir sistemdir. Buna göre de eski Türk

onomastiğinin Ģekillenmesi ve iĢlenme hususiyetlerinin kurallara uygunluğunun tam olarak

öğrenilmesi için çok adlılık meselelerine sistemli bir Ģekilde yaklaĢmak gerekir. Eski Türk

onomastiği XIII. yüzyıla (Moğol istilasına) kadar abidelerde, sözlüklerde yer bulduğundan

onomastik adların hepsini kavrayabiliyoruz.

Eski Türk onomastiğinin, toponomisinin alt kategorilerinden birini Ģehir adları teĢkil etmektedir.

Bu sistem genel ve etraflı araĢtırmaların konusu değildir, toponomik seyahat olmadan Türk

dillerinin tarihi ve nazariyesi ile iliĢkili bir sıra problemleri halletmek mümkün değildir. Hususen

de KaĢgarlı Mahmut‟un “Divan”ındaki özel adların tarihi ve etimoloji yönünden

değerlendirmesini yapmak zordur. Mevcut olan tahliller ayrı ayrı ele alındığında muhtelif

müelliflerin karmaĢık, çoğu zaman ise tezat fikirlerinden ibaret olduğu görülür. Genellikle bu

gibi bakıĢ açıları onomastik adın Ģekillenmesinin ortaya konulması ile belirginleĢir.

“Divan”da 96 Ģehir adı hakkında malumat verilmiĢtir.

BALIK* sözüyle iki Ģehrin adı kaydolunmaktadır:



1. BeĢ-Balık “Göktürklerden Uygurlara geçen ünlü bir Türk Ģehri”

2. Yangı Balık veya Yengi Balık “Uygur Ģehirlerinden biri”

Genellikle balık gibi çok anlamlı oykonimlere (yerleĢim adı) Orhun-Yenisey yazıtlarında da rast

gelinmektedir. Bu delil, zikredilen yerleĢim yerinin eskiliğini göstermekle birlikte, geniĢ ve

muhtelif adlar altında yayıldığını da gösteriyor. Mesela, BeĢbalık yerleĢim adına Bilge Kağan,

Kül Çor veya Ġhe-HüĢotu abidelerinde 11, Baybalık yerleĢim adına ġine-Usu veya Moyun Çor

abidesinde, Toğu Balık adına Kültigin yazıtında 4 ve Bilge Kağan yazıtında 30, Koçu Balık ve

Süğçü Balık yerleĢim adlarına 4 Uygur elyazmasında rastlıyoruz (4, 1, s. 24).

Ahmet Caferoğlu Türk toponimlerinden bahsederken KaĢgarlı hakkında Ģöyle yazar: “Bu kadar

ince düĢünen bu Türk mütefekkirinin emeği, Türklüğün her ilim alanında kendisini ispat etmiĢ

ve dokuz yüz yıllık Türk coğrafyasının ve toponimisinin Ģeyhlik payesini KaĢgarlı‟ya vermiĢtir.”

Ġlmi bakımdan ilk olarak KaĢgarlı Mahmut‟un üzerine eğildiği Türkçe yer adlarının yarısının ve

örgüsünün bir takım hususiyetleri vardır. Çünkü Türkün ve umumiyetle beĢeriyetin de beĢiği

sayılan Orta Asya, aynı zamanda Türkçe yer adlarının da doğuĢunu hazırlayan bir saha olmuĢtur.

Burası, eski tarihi birçok milletin mekanı olarak yerleĢim yeri olmuĢtur. Tarihi kaynakların ıĢığı

altında VI-VIII. yüzyıllarda burada Göktürk Devleti kurulmuĢ; balık, oba, yazı, yurt, yıĢ, tag,

özü, yal, kaĢ ve emsali gibi ilk göçebe devletlerin, coğrafi kavramları oluĢmaya baĢlamıĢtır.

Daha sonraları Göktürk devletinin yerini alan Uygurlarda, Türkçe yer adları sistemi daha verimli

geliĢmelere sahne olmuĢtur. Muhtelif dinlere geçerken hiçbir engelle karĢılaĢmayan bu Türk

hakanlığı devrinde, göçebelikten yerleĢik hayata geçiĢ, Türk coğrafyasını geniĢ bir yabancı tesir

sahasına çıkarmıĢ ve Ģehirlerde yerleĢmeye baĢlayan Türklerin yer adları sistemi değiĢmeye yüz

tutmuĢtur. Türkçe adlı yeni Ģehirler, balıklar çoğalmaya baĢlamıĢtır. Türk yerleĢim ve iskânının

ilk yer adına ait unsuru olarak ileri sürülen bu balık sözünün türemesi VII. yüzyıldan itibaren

Türk devlet ve kültür teĢkilatı içerisinde yerini almıĢ, yerine ve kavmine göre özel anlamlar

almıĢtır. Aslında kelime devlet teĢkilatında, resmen “Ģehir, kale” manalarında kullanıldığı halde,

XI. asır Argularında “çamur, balçık” manalarında kullanılmıĢtır. Aynı sembolik kelime göçebe

Türk muhitinde yurt sözü ile değiĢtirilmiĢtir. ÇeĢitli merhaleler geçiren Türkçe yer adları sistemi,

zamanla Türk topluluklarının yayılımı ve geliĢmesi ile bağlı olarak, oldukça zengin bir yapıya

bürünmüĢtür. KaĢgarlı‟nın “Divan”ında geçen devrin yer adları haritalarda olanlardandır (2, s.

42-43).

“Divan”ındaki diğer Ģehir adlarından biri Ordu olarak geçer. Ordu sözü lügatte birden çok

manaya gelmektedir. Bunlardan ikisi toponimik unsurdur. Balasagun yakınlarındaki bir Ģehrin

adıdır. KaĢgarlı Mahmut‟un verdiği malumata göre, Balasagun Ģehrine de Kuz Ordu denir (KM,



1, 124). Ayrıca hakanın oturduğu Ģehre de Ordu adı verilmektedir. Hakanların yaĢadıkları KaĢgar

Ģehrine de Ordu Kent denmektedir (KM, 1, 124).

Bu toponomik unsurun üç manası sözlükte aĢağıdaki gibi takdim olunmaktadır:

1. Ordu: ordu baĢı = Bir devletin silahlı kuvvetlerinin tümü, Hakanların ve devletin koruyucusu

2. Ordu: fare ve köstebek gibi hayvanların yuvası

3. Ordu: ordu tal: hamam otu, iki diyalektte, Türk ve Türkmen diyalektlerinde (KM, 1, 124).

Çok adlılık “Divan”da tasvir olunan Ģehir adlarının baĢlıca özelliklerinden sayılabilir. Mesela,

aynı Ģehrin beĢ farklı adlandırması görülmektedir. Türkistan‟daki Asbicab adlı Ģehre Ġsbicab,

Sayram, Sayzam, Çimkent (KM., 1, 30-38) adları da verilmiĢtir. TaĢkent Ģehrinin de iki adı

vardır: Biri ġaĢ diğeri ise Terken. Yine Balasagun Ģehrinin Kuz Ordu ve Kuz UluĢ olarak iki ismi

mevcuttur.

Çokvaryantlılık “Divan”da tasvir olunan Ģehir adlarının diğer elementlerindendir. Mesela, Koçu

Ģehrinin üç varyantına dikkat çekiyoruz: Köçe, Küçe, KüĢen. Taraz Ģehrinin de Talas ve Tıraz

varyantlarına rastlanmaktadır.

Aynı Ģehir adının farklılık bildiren bir iĢareti gösterilmektedir. Mesela, TalaĢ, Talas Ģehrinin Kiçi

ve Kümi gibi leksik unsurları kendini göstermektedir.

Uygurlarda olan Balık adlı Ģehri farklı kılmak için BeĢ ve Can tanımlayıcı sözlerinden

(appelyative) istifade edilmiĢtir. BeĢ-Balık ve Can-Balık (KM, 1, 113, 379, 59, 394).

ġehir adının varyantları fonetik yönden farklıdır. Örneğin, AĢçan = Çin‟e giden yol üzerinde

konaklama yerine sahip olan Ģehre verilen ad (KM., 1, 137-23). Fonetik varyantı – AġIÇAN.



Sözlükte tekvaryantlı Ģehir adları da çoktur. BEġ = Göktürklerden Uygurlara geçen ünlü bir Türk

Ģehri (KM. 1, 113, 379); CAN = Bir Uygur Ģehrinin adı (KM, 1, 113); YANGI = Bir Uygur

Ģehrinin adı (KM, 1, 113, 379)

“Divan”da tasvir olunan Ģehirleri inĢa edenlerin de hakkında bilgiler verilmiĢtir. Örneğin,

BARÇUK Ģehrini Efrabsiyab‟ın kurduğu bilinir (KM, 1, 381, 466) veya Kaz oynı = Kazın

kurduğu Ģimdiki Kazvin Ģehri (KM, III, 149).

“Divan”da Ģehirler Oğuz ve Kıpçak Ģehirleri olarak iki grup halinde verilmiĢtir. 1) Oğuz

Ģehirlerinin adları: Farab, ikinci adı Karaçuk (KM, 1, 487); Karnak = bir Oğuz Ģehri; Sepren //

Sapran, Sitgün, Suğnak 2) Kıpçak Ģehirlerinin adları: Fergana = Türklerin “Özkent” dedikleri

Ģehrin adı (KM, 1, 344, 380, II, 285); Hotan- Xotan; Itlık = Tıraz‟a yakın bir Ģehrin adı (KM, I,

98, 503); KaĢgar = Doğu Türk ilinde tanınmıĢ bir Ģehrin adı (KM, I, 10, 30, 124 vs.); Kençek

Sengir = Talas yanında Kıpçak serhaddı olan Ģehrin adı (KM, I, 480).

KaĢgarlı‟nın bahsettiği baĢlıca Oğuz Ģehirlerine gelince bunlar Sabran, Sitkün, Suğnak, Karnak

ve Karaçuk Ģehirleridir. KaĢgarlı bunların Oğuz Ģehri olduğunu bildirmekle aynı çevrede

kaydettiği Sayram (Ġsficab-Beyza) Ģehri hakkında bir bilgi vermemiĢtir. GörünüĢe göre Sayram,

Karluk Ģehirlerinden olmuĢ ve bu Ģehir belki de Oğuz-Karluk serhaddını teĢkil etmiĢtir. Adı

geçen Ģehirler hakkında Faruk Sümer tarafından etraflı malumatlar verilmiĢ, yerleri de tespit

edilmiĢtir. Aynı Ģehirler ve onların adları hakkında “Divan”a ve Ġslâm tarihçilerinin eserlerine

istinat eden Türk alimi Fuat Köprülü de etraflı bilgiler vermiĢtir (5, s. 38; 6, s. 117, 118; 3, s. 30).

“Divan”da man gibi çok anlamlı Ģehir adlarına tesadüf olunmaktadır. Mankent = KaĢgar

yakınında bir Ģehir adı (KM, III, 157), Man KıĢlak (Oğuz ülkesinde bir Ģehir adı, KM, I, 465, III,

157).

“Divan”da aynı Ģehir adının kısa, hem de birleĢik Ģekilleri kendisini göstermektedir.

Mesela, mukayese edersek, Merv = Turan‟da bir Ģehir adı (KM, III, 149), Merv – eĢ – Ģahıcan-

aynı Ģehrin baĢka bir adıdır (KM, III, 149)

“Divan”da Ģehrin küçüklüğü, büyüklüğü aynı zamanda ünlü bir Ģehir olması da kaydolunmuĢtur.

Sekirme = Hotan yolunda küçük bir Ģehrin adıdır (KM, I, 490), Semerkant //Semizkand

//Semizkent tanınmıĢ bir Ģehir (KM, I, 144, III, 150).



“Divan”da aynı onomastik unsur hem Ģehir hem Ģahıs hem de ulus adı gibi tasvir olunuyor: Türk

= Türk elinde bir Ģehir adı (KM, III, 320), Türk = Nuh Yalvaç oğlu Yafesin oğlu (KM, I, 28,

350), Türk = ulus adı (KM, I, 3, 4, 10 v.s.).

ġehir adının cüzi Ģekilde değiĢtirilmiĢ Ģekli yokuĢ adına verilmiĢtir: Yafgu = Barsgan yakınında

bir Ģehir adı (KM, III, 32), Yavart = bu Ģehre yakın bir yokuĢun adı (KM, III, 32).

Hem Ģehir, hem dere adı gibi tasvir olunanlar: Yavınç = 1) Ilaya yakın bir Ģehir adı; 2) bir dere

adı (KM, I, III, 375).

Kent // Kent gibi çok anlamlı Ģehir adlarına da rast geliniyor: Yarkent = bir Ģehir adı (KM, I,

484); Yenkent = bir Ģehir adı, (KM, III, 149, 150 –bu Ģehrin bir adı da Dizruyin‟dir).

Sonuç olarak, KaĢgarlı Mahmut‟un “Divan”ında eski Türk Ģehir adlarının varlığının tespiti, hem

Türk hem de umumî toponominin tarihi ve nazariyesinin karanlık kalmıĢ meselelerine de

aydınlık getirebilir.

Buna ilave olarak, belirtilen devirlerde eski Ģehir adlarının Ģekillenmesine etkileyici bir etki

göstermiĢ faktörler de belirginleĢiyor. Sosyal ve siyasi hadiselerin, dinin vs. etkisi inkar

edilemez.

KAYNAKLAR:

1. Caferoğlu, Ahmet. KaĢgarlı Mahmut. Ġstanbul, 2004, s. 42-43.

2. Divan-ı Lügat-it Türk Tercümesi, Çev. Besim Atalay Cilt I-IV Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara, 1985-1986 s. 366, 452, 530, 885.

3. Genç, ReĢat. KaĢgarlı Mahmuda Göre XI yüzyılda Türk Dünyası. Ankara, 1997, s.30.

4. Köprülü, F. Türk Edebiyatında Ġlk Mutasavvıflar. II. Baskı, Ankara, 1966, s. 117-118.

5. Quliyev, Ə.A., Qədim Türk Onomastikasının Leksik-Semantik Sistemi. Doktorluq

dissertasiyasının avtoreferatı. Bakı, 2003, s. 24.

6. Rəcəbov, Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey Abidələri. Bakı, 1994.



7. Sümer, F., Oğuzlar, Bakı, Yazıçı matbaası, 1992 s. 38.

___________________________

* Balık “Ġslâmiyet‟ten çok önce eski Türkçede „sığınak, kale, Ģehir‟lere verilen ad”.

MAHMUD KAġĞARLININ «DĠVANÜ LUĞAT-ĠT-TÜRK» ƏSƏRĠNDƏ

ANTROPONĠMĠK LEKSĠKANIN ÜMUMĠ MƏNZƏRƏSĠ

AMEA aspirantlarının elmi konfransının materialları (Məcmuə).

II hissə. – Bakı: «Elm», 2006, s. 218-219.

XI yüzilliyə aid olan xüsusi adların mühüm bir hissəsini antroponimik leksika təĢkil edir. Bu

leksika türk dillərinin yazıyaqədərki izlərini özündə qoruyaraq saxlamıĢdır. Bu dövrdə də insan

adlarının yaratdığı təbəqələr xalqın tarixi inkiĢafı-nın mərhələlərinə tamamilə uyğun gəlir.

Statistik hesablamalara əsasən müəyyənləĢdirmək mümkün olmuĢdur ki, «Divan»da 110 Ģəxs adı

iĢlənmiĢdir. Bunlardan 5-i qadın (Altun Tarım, Kaz, Süreyya və s.) adıdır. Çoxluq təĢkil edən

kiĢi adları təsviri xarakter daĢıyır: Azak, AtıĢ, UtuĢ, Burslan, Barman, Barsğan (Əfrasiyabın

oğlanlarının adı), Çağrı Teğin, Çağrı Tiğin, Ay, Ayas, Alp Tiğin, KümüĢ Tiğin, Kutluğ Tiğin,

Küç Teqin, Süli (Süleyman) və s.

«Divan»dakı antroponimləri leksik-semantik və genetik xüsusiyyətlərinə görə də qruplaĢdırmaq

olar:

Ümumtürk mənĢəli antroponimlər. Mahmud KaĢğarlının dönəmində bütün türk xalqları Ģimal və

cənub qruplarına ayrılmıĢdı. ġəxs adlarını da bu qruplar üzrə təsnif etmək olar: ġimal qrupu

(qıpçaq) Ģəxs adları (Azak, Tapaq, Inal, Kanğlı, Budrac, Selçuk, Kay, Kökyük və s.; Cənub

qrupu Ģəxs adları (Çuğlan, Köl Bilge xan, Boğra kara xan, Yağan Teqin, Çağrı Beğ və s.

Ümumtürk sözləri (ay, kün, alp, bek, er, teqin, xan-xakan və s.) «Divan»ın antoropnonimlərin

formalaĢmasında müəyyən rolu olmuĢdur.



Xarakterik xüsusiyyətlərdən biri tayfa adlarının bu qiymətli əsərin antrponimiyasında öz əksini

tapmasıdır. Bu xüsusi adlar ikili mövqeyə malik olaraq «Divan»da həm etnosun, həm də Ģəxsin

ad daĢıyıcısı kimi çıxıĢ etmiĢdir. Məs.: Kumuk, Kay, Kanğlı, TekiĢ, OtamıĢ və s.

Bəzi Ģəxs adları qohumluq terminlərindən düzəlmiĢdir: Abı, Inal, Ġnal öz, Kumuk, Kanğlı, TekiĢ,

Beği və s.

Ərəb mənĢəli antroponimlər. Ərəb antroponimiyası Yaxın və Orta ġərq ölkələrinin onomastik

sisteminin formalaĢmasında birinci dərəcəli rol oynamıĢdır [Илизаров А.С. и др. О внутренней

форме и происхождении арабских имен\\ Личные имена и прошлом, настоящем и

будущем. М.: 1970, с. 290]. Həqiqətən də, ərəb islam mədəniyyəti, islam dini XI yüzilliyin

antroponimik sisteminə müəyyən qədər təsir etmiĢdir. Məs.: Muhammed-ül-Muktedibiemr-illah,

Muham-med Cakir Tonğa xan, Nizameddin Ġsrafil Toğa Teğin, Ġbra-him, Ġshak, Nuh, Lysu, Lso,

Kadir, Sabit, Selim, Zülkarneyn, Ġskender və s.

Ġran mənĢəli antroponimlər: Əfrasiyab (Türklərin «Tonğa Alp er» dedikləri əfsanəvi qəhrəman

və böyük xaqanın farsca adı), Bəhram Çubin, Tahmures, Barsğan (Əfrasiyabın oğlunun adı),

Barman (Əfrasiyabın oğlunun adı), Kaz (Əfra-siya-bın qızının adı), SiyavuĢ (Əfraziyab qızı

Kazın kocasının adı) və s. Bu adlar Qaraxanilər dövrünün məhsulu kimi ortaya çıxmıĢdır.

Çin mənĢəli antroponimlər: Lüğətdə çin mənĢəli sözlərin bir çoxu «Ģ» hərfi ilə baĢlanır. Belə

adlardan biri ġu sözüdür (digər bir adı Saka). (Bir türk xaqanının adı (MK, 3, 413).

«Divan»dakı antroponimləri tipləri üzrə də qruplaĢdırmağı da məqsədəuyğun saymıĢıq.

Birinciləri Ģəxsə həsr və ithaf edilmiĢ antroponimlər adlandırmaq olar. Məs.: Ay-Toldı, Kün-

Toğdı, Tonğa Alp er Boğra kara xan və s.; Ġkinciləri isə təsviri antroponimlər hesab etmək

məqbuldur. Məs.: Alp Aya, Bilge Beğ, Köl Bilge, KümüĢ, KümüĢ Teqin və s.

Beləliklə, Qaraxanilər dövrünün ad sisteminin formalaĢma, inkiĢaf və dəyiĢmə

qanunauyğunluqlarını monoqrafik Ģəkildə öyrənmək antroponimiya elminin tarixi təkamü-lünü

və dinamikasını izləmək baxımından maraqlı elmi nəticələr əldə etməyə imkan yaradır.



MAHMUD KAġĞARLININ «DĠVANÜ LUĞAT-ĠT-TÜRK» ƏSƏRĠNDƏ MANQIġLAĞ,

MANKƏND VƏ MANGÜZ TOPONĠMLƏRĠ

Bakı Slavyan Universiteti, “Kitab aləmi” nəĢriyyat-poliqrafiya mərkəzi, Tağıyev oxuları,

Beynəlxalq elmi konfrans, 1-2 iyun 2006-cı il, Bakı, Azərbaycan, 2006, səh.: 142-145.

«Man» sözü ümumtürk mənĢəli və çoxyozumlu morfemlərdəndir.Bu morfemin semantikası da

bir-birindən fərqli Ģəkildə izah olunur. Həmin komponentin ifadə etdiyi məna incəliklərini türk

dillərinin ən qədim əlamətlərini qoruyub-saxlamıĢ olan etnonimlərdə, toponimlərdə, hətta

antroponimlərdə müĢahidə etmək olur.

D.Y.Yeremeyev yazır ki, türk dillərində man\men sözü müəyyən dövrlərdə Ģəkilçi vəzifəsində

çıxıĢ etmiĢ, bu göstəricidə ismin, eləcə də substantivləĢmiĢ sifətin mənasını ehtiva olunmuĢdur

[4, s.136] .

Mahmud KaĢğarlının «Divanın»da man komponentli üç toponimə rast gəlmək olur: MankıĢlag,

Manküz, Mankent. Lüğətin 1-ci cildində [3, I, s. 465] MankıĢlağın oğuz ölkəsində bir yer adı

olduğu göstərilir. Divanın 3-cü cildində man sözü kıĢlağ sözündən ayrı yazılmıĢ [3, III, s. 157]

və həmin adın da oğuz ölkəsində bir yer adı olduğu qeyd olunmuĢdur. «Divan»da man sözünün

ayrıca mənası da göstərmilmidir: man yaĢlığ koy= dört yaĢını keçən qoyun [3, III, s.157] .

Türkoloji ədəbiyyatda ManqıĢlağ toponiminin semantikası və etimologiyası barədə müxtəlif

yozmalar, fərziyyələr vardır. Bu fikirləri beĢ qrupa ayırmaq olar: 1. ManqıĢ+-laq- manqıĢ «dəniz

nəhəngi, dəniz yırtıcısı» + -laq Ģəkilçi-ManqıĢlağ «nəhənglərin, yırtıcıların olduğu yer». Bu

fikrin tərəfdarları E.Koyçubayev və A.Əbdiraxmanovdur [8, s.133] .



2. ManqıĢlağ-minqıĢlaq-min+qıĢlağ «min qıĢlağ». Bu fikir Vamberiyə məxsusdur [12, s. 160]

3.ManqıĢlağ- man+qıĢlağ –man «qoyun» +qıĢlaq» qıĢlama, qıĢlaq», qoyun qıĢlağı. Bu fikir

F.Musabəyova məxsusdur [10, s.37, 38] .

4. Bu etimologiya A.Semenova aiddir. V.A.Nikonov onun yozumunu uğurlu etimologiya sayıb.

Onun mülahizələrinə görə ManqıĢlağ – menk «etnonim» + qıĢlağ=ManqıĢlağ- «Menklerin

yurdu, kəndi» (kənd taciri) [11, s. 34] .

5. S.Ataniyazovun hipotezası. ManqıĢlağ=man+qıĢlağ «man-möhkəmləndirilmiĢ, istehkam

Ģəklinə salınmıĢ kənd [1, s. 27] .

V.Maxpirov bu etimologiya ilə razılaĢır. «Divan»dakı man komponentli «Mankənd»

toponiminin də «istehkam Ģəklinə salınmıĢ Ģəhər» mənasını daĢıdığını göstərir [9, s. 95] .

Qeyd edək ki, toponimik vahidlərin tərkibində olan man elementi «keçi», «qoyun», «qıĢlaq»,

«heyvanların qıĢlama yeri» mənalarında da iĢlənmiĢdir [6, s. 16] .

Mankənd - vaxtilə KaĢğar yaxınlığında yaĢayıĢ məntəqəsinin adı olmuĢ, indi isə dağılmıĢ Ģəhərin

adıdır [3, III, s. 172] . Deyilənə görə, bu kənddə iri buynuzlu qoçlar saxlanılmıĢ, ət, yun

təsərrüfatında istifadə edilirmiĢ.

Manküz toponimi- payızda qoyun, quzu saxlanan otlağ (payız oğlağı).

Azərbaycanda güz komponentli Güzdək, AĢağı Güzdək oykonimlərinə də rast gəlmək olur ki, bu

da «payızlıq», «payız yurdu» mənalarındadır [5, s.278] .

Bu faktlar güman etməyə əsas verir ki, tərkibində man morfemi olan toponimlər qoyunçuluqla

bağlı olmuĢ yerlərin adını bildirir.

Z.Xasiyevin apardığı araĢdırmalar göstərir ki, Azərbaycanın qərb rayonlarında heyvan adları ilə

əlaqədar bir sıra toponimlər də mövcuddur. Bunlar yaranma və semantikasına görə diqqəti cəlb

edir. Məsələn, tərkibində man olan Kələman, Manküz, Qaramandağ, ManqıĢlağ toponimləri daha

səciyyəvidir. Man qədim türk dillərində «qoyun» mənasında iĢlənmiĢdir.



Z.Xasiyev « toğluman», qozman sözlərindən bəhs edir. Toğluman- altıaylıq diĢi quzu.- Erkəyinə

toxlu, tiĢisinə toxluman de:rix; qozman- doqquz yaĢından yuxarı qoyun, qoç. Təqdir olunmalıdır

ki, ilk dəfə bu maldarlıq terminini Azərbaycan dialektologiyasında Z.Xasiyev qeydə almıĢdır [7,

s. 45, 50, 125] .

N.Zərinəzadə heyvandarlıqla bağlı man komponentli azman (beĢyaĢar qoyun), dizman (altıyaĢar

qoyun) sözlərinin fars mənĢəli olduğunu göstərir [13, s.329] . Bu fikirlə razılaĢmaq mümkün

deyil. Çünki azman sözünün kökü azmaq, itmək, dızman sözünün kökü isə dızırıxmaq, təzmək

felləri ilə əlaqədardır. Bu fellər və onlardan yaranmıĢ isimlər (azman, dızman) qoyunçuluq

təsərüfatında istifadə olunan dialekt sözlərindəndir.

Mahmud KaĢğarlının «Divan»ını türk dilinə çevirmiĢ Bəsim Atalayın izahına görə azma kəlməsi

danıĢıq dilində, azman sözü isə imlada olan vaiantlardır. N-səsi sonradan əlavə olunmuĢdur.

Azma\\azman «buruğ qoç» anlamındadır [3, I, s.130] .

Cəbrayıl rayonunun Göyərçinli deyilən ərazisində Dizman yatağı, Azman yatağı adlı kiçik yer

adlarının olduğu yaĢlı insanlar tərəfindən göstərilir. Bu yerlərdə vaxtilə geniĢ qoyun yataqları

olmuĢdur.

M.KaĢğarlı göstərir ki, vaxtilə kaĢğarlarda bir soyun, nəslin adı taman , düĢmən ordusunu

məğlub edən pəhrəvana verilən ləqəblərdən biri sökmən (sökən, məğlub edən adam olmuĢdur.

«Sökmen» igidlərə verilən bir sandır» savaĢda sırayı söken, qıran kiĢi deməkdir [3, I, s. 444] .

«Divan»da man-men komponentli batman, sıkman, kurman, ketmen, közmen sözlərinə də rast

gəlmək olur. Ketmen-yeri qazmaq üçün istifadə olunan alət; közmen- közdə biĢirilən çörək;

kurman-oxun düĢdüyü yer, sıkman- üzümün sıxılması zamanı iĢlənən söz; batman- bir batman ət

mənalarında ilənmiĢdir [3, I, s. 444] .

Taman - KaĢğarın ortasında bir dərə adı [3, I, s.402] .

Man - komponenti etnonimlərin tərkibində də iĢlənmiĢdir. Türkmən sözündəki – men insan

mənasındadır. «Divan»da oxuyuruq: «Türk kəlməsi həm müfrət, həm cəmi olaraq istifadə

olunur. «Sən kimsin» anlamını alan «kim sen?» sualının qarĢılığı olaraq «Türkmen» deyə cavab

verilir, yəni, «ben türküm» deməkdir [3, I, s. 363] .



Ümumiyyətlə, Azərbaycanda etnotoponimlərin müəyyən hissəsinin tərkibində man elementinə

rast gəlmək olur. Amma bu elementin qoĢulduğu adlarının-arxaizmlərin bəzilərinin

etimologiyasını müəyyənləĢdirək çətin olur. Məs.: Qaraman, Qodman, Xotman, Hacıman,

ÇeĢman, Dilman və s. [5, s.156, 160] .

Özbəkstanın etnoantroponimlərinin tərkibində man komponentinin iĢləndiyi faktlar tədqiqatlarda

qeyd olunur: Manğit, Manğitoy, Turkmanboy və s. [2, s.92-93] .

Beləliklə, man komponentinin ad yaradıcılığındakı rolunu qismən də olsa, müəyyənləĢdirə

bildik. AparılmıĢ araĢdırmalar da göstərir ki, man komponentli sözlərin mənası heç də yekcins

deyil. Bu morfem qoĢulduğu sözlərin tərkibində müxtəlif məna incəliklərini yaradır. Ona görə də

Mahmud KaĢğarlının «Divan»ındakı man komponentli adlar müxtəlif mülahizələrə söykənərək

izah olunur. Bizim fikrimizcə, ManqıĢlaq, Mangüz, Mankənd toponimlərinin tərkib hissəsini

təĢkil edən man heyvandarlıqla bağlı olan ərazilərin adlarıdır.

ƏDƏBĠYYAT

1. Атаниязов. Еще раз об етимологии слова «Мангышлаг»\\ «Памятники Туркменистана»,

1974, № 1

2. Beqmatov G.A. Gtnoantroponimı Uzbekov.\\ Azərbaycan onomastikası problemlərinə dair

konfransın materialları. Bakeı, 1986, s.92-93.

3. Divanü luğat-it-türk tercümesi. I (II, III, IV) Çeviren: Besim Atalay. Türk Tarih Kurumu

Basımevi, Ankara, 1985.

4. Еремеев Д.Е. К семантике тюркской этнонимии.\\ Этнонимы. М.: Наука, 1970.

5. Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsasları, Bakı, 1991, s.278

6. Həsənov Q.M. Man morfeminin derivatları.\\ Azərbaycan dili morfologiyasının aktual

məsələləri. Azərbaycan Dövlət Universiteti, Bakı, 1987, s.14 ( s.14-18).

7. Xasiyev Zirəddin. Azərbaycan dili dialekt və Ģivələrinin qərb qrupunda heyvandarlıq

terminləri. Bakı, 2004, s. 45, 50, 125

8. Койчубаев Е. Краткий тольковый словарь топонимов Казахстана. Алма-Ата, 1974;

Ябдирахманов А. Топонимика жяне этимология. Алматы, 1975.

9. Махпиров В. Имена древних предков. Алма-Ата, 1997, с. 95



10. Мусабаев Ф. Мангыстау сюзинин семантикасы\\ Известия АН Казахской ССР, 1946,

вып.4 (29).

11. Никонов В.А. Краткий топонимический словарь. М.: 1966.

12. Вамбери. Путешествие по Средней Азии. СПб., 1865.

13. Zərinəzadə N. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, 1962, s.329

MAHMUD KAġĞARLININ «DĠVANÜ LUĞAT-ĠT-TÜRK» ƏSƏRĠNDƏ MANQIġLAĞ,

MANKƏND VƏ MANGÜZ TOPONĠMLƏRĠ

XÜLASƏ

Mahmud KaĢğarlının «Divan»ında man morfemli ManqıĢlaq, Manküz, Mankənd toponimlərinə

rast gəlmək olur. Bu toponimlərin tərkibindəki man «qoyun», «qoç» mənasını daĢıyır. Bunlar

oğuzların yer adlarıdır. Mankənd vaxtilə KaĢğar yaxınlığında olmuĢ, indi isə dağılmıĢ Ģəhərin

adıdır. Məruzədə bu üç toponimin semantikası aydınlaĢdırılır, indiyə kimi bu adların

etimologiyası haqqında deyilmiĢ hipotezalara (ManqıĢlaq - dəniz yırtıcılarının olduğu yer

(E.Koyçuyev); min qıĢlaq (Vamberi); menklərin qıĢlağı (V.Nikonov); möhkəmləndirilmiĢ,

istehkam Ģəklinə salınmıĢ kənd (S.Ataniyazov) və s. münasibət bildirilir. Dil faktlar güman

etməyə əsas verir ki, tərkibində man morfemi olan toponimlər vaxtilə qoyunçuluqla bağlı olmuĢ

yerlərin adını bildirir. Bu baxımdan Azərbaycanda Azman, Dizman, Qozman, Arçman,

Kəsəmən, Dilman, Meyniman, Piratman, Xotman, Hacman və s. kənd adları ca xarakterik sayıla

bilər.



Кязимов Джахид Исмаил оглу

Топонимы Мангышлака, Макенда, и Мангуза в словаре Махмуда Кашкайского

«Дивани люгет- ит-тюрк»

ПРИМЕЧАНИЕ

В работе «Дивани» Махмуда Кашкайского можно встретить такие мановые

морфологизмы в топонимах Мангышлак, Макенд, и Мангуз. В составе этих топонимов

частица «ман» имеет значение «овцы» и «теленка». Это название мест проживание огузов.

Манкенд в свое время распологался в близи Кашгара, а ныне явлется разрушенным

городом. В лекции раскрывается семантика этих трех топонимов, и дается анализ гепотиз

по поводу их этимологических названий (Мангышлак- место морских разбойников Е.

Койчуева), мин гышлак (Вамбери), гышлак менков (В.Никонов), укрепленное поселение

(С. Атаниязов). Языковые факторы дают основания предпологать, что морфемы «ман» в

этих топонимах относится к местам где тюрки занимались овцеводством. С этой точки

зрения такие села Азербайджана как Азман, Дизман, Гозман,

Арчман, Кесемен, Дильман, Пиратман, Мейниман, Хотман, Хаджман и др. носят такой

характер.

Jahid Ismayil Kazimov

TOPONYMS MANQISHLAGH AND MANKEND IN “DIVANI LUGATIT TURK”

BY MAHMUD KASHGARI

ABSTRACT



One can encounter with the toponyms Mangishlagh, Mankuz, Mankend having the morpheme

man in Mahmud Kashgari's Divani Lugatit Turk. They are the names of the places in Oghuz

turks. The morpheme man means “sheep”. Mankend is the name of the city which was situated

near Kashgar and now destroyed. This lecture deals with the semantics of these three toponyms.

The hypothesis given about the etymology of these toponyms is considered as well:

Manqishlagh- place of sea predators (E. Koychuyev); min qiĢlaq (Vamberi); menklerin qishlaghi

(V.Nikonov); fortified village (S.Ataniyazov) etc.

The language facts prove the toponyms which have the morpheme man to be the names of the

places connected with sheep-breeding. From this point of view, we may name the names of the

villages: Azman, Dizman, Qozman, Archman, Kesemen, Dilman, Meyniman, Piratman,

Khotman, Hacman etc. in Azerbaijan as well.



MAHMUD KAġĞARLINININ «DĠVAN» INDAKI TOPONĠMLƏRĠN AZƏRBAYCAN

ƏRAZĠSĠNDƏ ĠZLƏRĠ

Onomastika – Elmi-onomastik jurnal, № 1-2, Bakı, 2008, s. 154-161.

Tarixi toponimlərin taleyi qəribədir. Onların bir hissəsi tarixi inkiĢafın gediĢində itib-batır,

bəziləri isə zəmanəmizə qədər müasirləri ilə «yol yoldaĢı» olur. Belə taleli ərazi adları böyük

türkoloq Mahmud KaĢğarlının lüğətindəki toponimlərə də aid edilə bilər. Həmin adları bizdən on

əsr ayırır. Bu ayrılmağa baxmayaraq, bu onomastik vahidlərin adların öz izlərini Azərbaycan

ərazisində də qoruyub saxlaya bilmiĢdir.

S.M.Mollazadə «Azərbaycan dilinin yazılı abidələri və Azərbaycan toponimləri» adlı

məqaləsində Bayandur, Qıpçaq, Türkmən, Xəzər və digər tayfa adlarının respublikamızda

hazırda yaĢayıĢ məntəqələrinin adı kimi iĢləndiyini göstərmiĢdir (8, s. 112- 115).

Tarixi keçmiĢimizlə indimiz arasında bir körpü yaradan toponimlərinin bəzilərinin üzərində

dayanaq:

Kayı. Oğuzların kayı (qayı) tayfasının adı. Qayılı adının fonetik dəyiĢikliyə uğramıĢ formasıdır.

Mənbələrdə (Mahmud KaĢğarlı, Fəzlullah RəĢidəddin və b.) görə, oğuz tayfaları sağ və sol

qollara bölünürdü. Kayılar sağ qolun əsas tayfası hesab olunurdular. Qafqaz ərazisindəki bu tipli

toponimlər (yəni Qayalı-Bərdə rayonunda kənd. Qarabağ düzündədir. Toponimin Azərbaycan

dilindəki qaya sözünün birbaĢa mənası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Oykonim oğuzların kayı

tayfasının adı ilə əlaqədardır). Kayı adı öz izini Qubadlı rayonunda bir kəndin adında da

saxlamıĢdır (1, s.115).



Xalac. Xələc- Xızı rayonunda kənd. Böyük Qafqaz dağlarının yamacındadır. Xələclər Səlcuq

oğuz tayfa birliyinə daxil idi. Yaxın ġərqin iĢğallarında (12-18 əsrlər) iĢtirak etmiĢ xələclərin bir

hissəsi indi də Ġranda və Türkmənistan ərazisində yaĢayır. 19 əsrdə xələclər Cavad qəzasında

maldarlıqla məĢğul idilər.

Xələc- Qubadlı rayonunda kənd. BərgüĢad çayının sahilində, dağlı ərazidədir. Səlcuq oğuzlarının

xələc tayfasının adını əks etdirir.

Xələc- Dəvəçi rayonu ərazisində çay. Ataçayın qolu. Çayın adı Səlcuq oğuzlarının xələc

tayfasının adındandır. Bəzi ədəbiyyatlarda Xalanı, Xələncə yazılıĢ formalarına da rast gəlinir.

Xələc- Salyan rayonunda kənd. Cənubi-ġərqi ġirvan düzündədir. Əvvəllər iki müstəqil

kəndlərdən-AĢağı Xələc (1965 ci ildən Yenikənd) və Yuxarı Xələc (1965-ci ildən Xələc) ibarət

idi. Mənbələrə görə, kəndin əhalisi 18 əsrin 20-ci illərində ġamaxıdan gəlmələrdir. Əvvəllər

köçəri həyat sürmüĢ, yazı Zəngəzurda, Üçtəpə yaylaqlarında, qıĢı Mil və Muğan düzlərində

keçirmiĢlər.

Xələc- ġərur rayonunda (Nax.MR) kənd. Arazboyu düzənlikdir.

Xələc- Ucar rayonunda kən. ġirvan düzündədir (2, s.500).

Mahmud KaĢğarlının «Divan»ındakı Beqdeli tayfasının adı Azərbaycanın Yevlax və Salyan

rayonlarındakı kənd adlarında qalmıĢdır. Yevlax rayonundakı kənd Kürsahili düzənlikdədir.

Toponim özündə Səlcuq oğuzlarının bəkdili (bəydili) tayfasının adını əks etdirir. Bəkdililər 11-

12 əsrlərdə oğuzların tərkibində Səlcuq yürüĢlərində fəal iĢtirak etmiĢlər. 16 əsrddən Səfəvilər

dövlətinin siyasi həyatında mühüm rol oynamıĢlar. 17 əsrdə Ģahsevən tayfa ittifaqına daxil idilər.

Bir qismi 18 əsrin sonu-19 əsrin əvvəllərində Ģahsevənlərin sarıxanbəyli qolunun 600 çadırdan

ibarət tayfasını təĢkil edirdi.

Salyan rayonunda yerləĢən Bəydilli Bala Kür çayının sahilindədir. Tam adı Puta Bəydili («Puta

yaxınlığında yaĢayan bəydililər» mənasında) (2, s. 77).

Bundan əlavə, Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndi yaxınlığında Bəydili düzü deyilən böyük bir

ərazi də vardır.



Oğuz tayfasının adı Azərbaycanda Oğuz rayonunda və onun bir kəndində- OğuzqıĢlaqda öz izini

saxlamıĢdır. Oğuz-Ģəhər, eyniadlı rayonun mərkəzi. BaĢ Qafqaz silsiləsinin ətəyindədir. Oğuz

toponimi qədim tayfa birliyinin adı ilə bağlıdır. Orxon-Yenisey abidələrində Oğuz budun kimi

adları çəkilir. Mahmud KaĢğarlı oğuzların 22, RəĢidəddin 24 tayfadan ibarət və Oğuz xan

nəslindən olduğunu göstərirlər. Oğuz tayfaları bozok və uçok adı ilə iki qrupa bölünürdü. 9 əsrin

sonu- 10 əsrin əvvəllərində oğuzların əsas hissəsi Sırdəryanın orta və aĢağı axarı və Emba ilə

Ural çayları arasındakı bozqırlarda Ģimaldı Volqaya, hətta Dona qədər, cənubda ManqıĢlağa,

qərbdə isə Xəzər dənizinə kimi geniĢ ərazidə yaĢayırdı. 10 əsrdə bu ərazidə Oğuz dövləti

yaranmıĢdı. Onun mərkəzi Ģəhəri Yengikənd idi. Oğuzların Cənd, Sabran, Sütkənd, Atlıx, ġalcı,

Ordu və Balac Ģəhərləri də olmuĢdur. Arxeoloqlar son zamanlara qədər köçəri sayılan oğuzların,

həm də balıqçılıq və əkinçiliklə məĢğul olub, oturaq həyat keçirdiklərini də sübut etmiĢlər.

Xəzər, bulqar və islam dövlətləri arasındakı karvan yolu üstündə yaĢayan oğuzlar həmin

dövlətlərlə ticarətdə fəal rol oynamıĢlar. 10 əsr mənbələrində Sabranın bol nemətli bir Ģəhər və

oğuz tacirlərinin oturağı olduğu göstərilir. Oğuzlar 10 əsrdə kütləvi Ģəkildə islam dinini qəbul

etmiĢdilər. 11 əsrin əvvəllərində oğuzların bir qismi Səlçuqların baĢçılığı ilə Xorasan tərəfdən

Yaxın ġərq ölkələrinə (iran, Ġraq, Azərb və Anadoluya), digər hissəsi isə Aral gölü və Xəzər

dənizinin Ģimalından ġərqi Avropaya yayılmıĢdır. Rus salnəmələrində uz, bout, tork adlanan bu

etnik qruplara 10 əsrin axırlarında peçeneqler, xəzərlər, Volqaboyu bulqarları ilə döyüĢən Kiyev

knyazlarının mütəfiqləri sırasında rast gəlinir. 11 əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycana gəlmiĢ

oğuz tayfaları burada hələ çox-çox əvvəllər məskunlaĢmıĢ digər türk tayfaları ilə qaynayıb-

qarıĢmıĢ və Azərbaycan xalqının formalaĢmasında fəal iĢtirak etmiĢlər. Oğuzlar türkmənlərin,

türklərin, habelə qaqauz və qaraqalpaqların etnogenezində də mühüm rol oynamıĢlar (2, s. 393).

Kənd Alazan-Əyriçay çökəkliyindədir. KeçmiĢ adı VartaĢenqıĢlaqdır. KollektivləĢmədən sonra

qıĢlaq yaĢayıĢ məntəqəsinə çevrilmiĢdir. Əvvəllər AĢağı VartaĢen də adlanmıĢdır. Toponim

«oğuzların qıĢlağı» mənasındadır.

Çepni - 22 oğuz boylarından biri (MK, I, 58). «Divan»dan alınan bilgilərə görə Çəpni oğuz

boylarından 21-cidir. F. RəĢəddin məlumat verir ki, Çəpni iç oğuz nəslindən olub, Göy xanın adı

Ġrkil Xoca tərəfindən verilən və damğası (onqonu) Ağ Sunqur quĢu olan olan 4-cü oğludur. Bu

tayfa xarakter etibarı ilə düĢmənlə qətiyyətli vuruĢan kimi təsvir olunur (10, s. 66). Çəpnilərin

bizim ərazilərə Orta Asiyadan səlcuq türklərinin tərkibində gəldiyi, XorəzmĢah Cəlaləddinin

12211231-ci il hərbi yürüĢlərində fəal iĢtirakı qaynaqlarda göstərilir (12, s. 161- 162).

Öz izlərini Gəlbəcər rayonunda bir kəndin adında saxlamıĢdır. Kəndin adı Çəpli Ģəklindədir. Lev

çayının sahilində, dağlıq ərazidə yerləĢir. Bəzi tədqiqatçılara görə, toponim oğuz tayfalarından

çəpnilərin (cəbni) adı ilə bağlıdır. ġamaxı rayonunda da bu etnonimlə əlaqədar Cabanı adlı kənd



vardır. Cabanı ġamaxının dağətəyi ərazisində yerləĢir. Toponim özündə türkdilli qədim çəbni

(variantları çəbən, çibni, çəpni, çəbni, çapanim vəç s.) tayfasının adını əks etdirir.

Qıaçaq etnonimi Qax rayonunda həm kənd, həm də çay adı kimi qorunmuĢdur.

Bu etnonimin izləri müxtəlif fonetik görüntülərdə Azərbaycanın bir çox bölgələrində qorunub

saxlana bilmiĢdir: Cabanı (ġamaxı), Çəpni (Göyçay), Çepni (Quba qəzasının ġabran mahalında),

Çəpli (Kəlbəcər).

«Çəpni» tayfaları tarixi məlumatlara görə dalaĢqan, sözləri və iĢləri çəp gələn (çəpləĢən)

tayfalardan olduğu üçün belə adlandırılmıĢdır. Ə.Rüstəmov Qafan rayonu ərazisində bu adda bir

Azərbaycan kəndinin də olduğunu və həmin mənanı göstərdiyi üçün biz də onun fikrini yuxarıda

göstərdiyimiz kimi müdafiyə edirik (11, s. 56).

Salğur tayfasının adı Azərbaycanda Salyan Ģəhərinin adında izini saxlamıĢdır.

Eymur tayfasının adı Azərbaycanda Emir (Gədəbəy rayonunda kənd) adına qalmıĢdır.

AvĢar tayfa adı ilə bağlı yer adları: AbĢeron yarımadasının adında qalmıĢdır.

Bayat tayfası. Mahmud KaĢğarlı «Divan»da göstərir ki, bayat arğu dilində «Ulu tanrı» deməkdir.

«Bayat»ın (boyat-C.K.) köhnə məna kəsb etdiyi də göstərilir (Türkcə-rusca sözlük, 1977, s. 103).

Bundan baĢqa, «bayat» sözünün «varlı» (Əbülqazi Bahadur xan), «xoĢbəxt», «mərhəmətli»

(RəĢidəddin, 1987, s. 64), bayılmaq –felindən əmələ gəlmiĢ isim, «əfsunkar», «sehirləqmək»

(Baskakov, 1985, s. 143; çağatayca) və s.

Bayandur tayfası. 22 oğuz bölüyündən biri (MK, I, 56).

Bayandur- Laçın rayonu ərazisində çay. Zabux çayının qolu. Bu ad Tərtər rayonunda bir kəndə

də verilmiĢdir. Qarabağ düzündədir. YaĢayıĢ məntəqəsi Latın rayonundakı keçmiĢ Bayandur

kəndindən gəlmiĢ ailələrin məskunlaĢması nəticəsində yaranmıĢdır. Çayın adı türkdilli bayandur

(oğuz tayfalarından biri) tayfasının adı ilə əlaqədardır. Bayandurlar orta əsrlərdə Ön Asiyanın və

Cənubi Qafqazın siyasi həyatında fəal iĢtirak etmiĢlər. Dədə Qorqud dastanlarında da

bayandurlar tərənnüm olunur (2, s. 63).



Tervənit yaylağındakı Bayandur bulağının adı Bayandur tayfa adına uyğundur. Ağqoyunlu

tayfalarından olan bayandurların VI əsrin sonu VII əsrin əvvəllərində Qarabağa, Göyçə gölü

ətrafındakı rayonlarda, Alagöz yaylaqlarında yaĢadıqları elmi ədəbiyyatda qeyd olunur. Bərdə

rayonunda da Bayandur kəndi vardır (7, s. 6; 13, s. 28).

Gəncək. Mahmud KaĢğarlının əsərindəki bilgilərə əsasən Gəncək türk qəbilələrindən birinin

adıdır, Talas ətrafı Ģəhərin adıdır. Prof. Roza xanım Eyvazovanın tədqiqatlarına görə

Əfqanıstanın KiriĢk ərazisində Gəncək coğrafi adı qeydə olınmıĢdır. R.Eyvazova məlumat verir

ki, qıpçaq qrupu dillərindən fərqli olaraqĢ oğuz qrupu türk dillərində bir çox hallarda söz

sonundakı –k,- q səsləri duĢur və söz əvvəlində kar samitlərin cingiltiləĢməsi meyli güclənir. Bu

hal ən çox Azərbaycan dili üçün səciyyəvidir. Belə ki, Gəncə sözü tarixən Gəncək sözü ilə

bağlıdır.

Azərbaycan ərazisində Gəncə toponiminin müxtəlif variantlarda arealları mövcuddur; Gəncə

(Xanlar), Gəncə (Ġsmayıllı), Gəncəli (Salyan və Xaçmaz), Gəncə (Ordubad), Muğan Gəncəli

(Sabirabad) (6, s. 72).

Q. MəĢədiyev əvvəlcə bu Ģəhərin tarixini, sonra Mahmud KaĢğarlıdakı Gencek tayfalarını və

müasir Gəncəni qarĢılaĢdırır. Müəllif yazır ki, Gəncə adının tam izahı indiyə qədər düzgün

verilməmiĢdir. Bu izahlarda iki istiqamət diqqəti cəlb edir: birinci istiqamət onu Azərbaycan

mənĢəli hesab edir, digəri isə baĢqa dillərlə (konkret olaraq fars dili ilə-CK) əlaqələndirir. Bir

cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, Gəncə adının fars sözü kimi Ģərhində onun təkcə mənasının,

Azərbaycan dili sözü kimi Ģərhində isə onun həm qəbilə, həm də tayfa adına münasibətinin

açılmasına cəh göstərilir (9, s. 67).

Q.MəĢədiyevin araĢdırmalarına görə Amur vilayətindəəki Qonja, Dağıstandakı Xundax,

Gürcüstandakı Qandzani, Taciksistandakı Qançi, Ermənistandakı Xanatsax adları Gəncək

toponimi ilə əlaqədardır.

Qıfçaq. M.KaĢğarlı türk boylarından bu ad altında 2-ci sırada danıĢır. Məlum olur ki, qıfçaqlar

Bizans-Rum ölkəsinə yaxın bir ərazidə məskunlaĢmıĢdar. Əsərin baĢqa bir yerində Qıfçağın

türklərdən bir bölük və KaĢğar ətrafında bir yer adı olduğunu da qeyd edir. R.Eyvazova yazır ki,

ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən çox müxtəlif Ģəkildə səciyyələndirilən (sərt, amansız, uğursuz,

bədbəxt, möhkəm və s.) qıpçaq etğnonimi çox geniĢ areallara yayılmıĢdır. Bu ad nəinki Mərkəzi

və Orta Asiyada, hətta ġərqi Avropada türk xalqları arasında özünü göstərir. Qıpçaqlar türk

dilləri arasında ən böyük etnik dil qruplarından birini təĢkil edirlər. Qıpçaq etnoniminə hələ yeni

eradan əvvəl I minillikdə Mərkəzi Asiya tarixi salnamələrində rast gəlinsmiĢdir (6, s. 73).



ƏfĢar. ƏfĢar etnoniminin AvĢar variantına RəĢidəddin, Yazıçıoğlu Əli və Əbülqazi xan Xivəlinin

əsərlərində təsadüf edilir. R.Eyvazova AvĢar adının «ov həvəskarı» mənasını daĢıdığını göstərir

(6, s. 71).

Tədqiqatlarda Cəbrayıl ərazisində olan Hovuslu kəndinin adını AfĢarlarla əlaqələndirilməsi fikri

ilə razılaĢmaq olmaz (14, s. 95- 96). Çünki «hovus» sözü «dairə, çevrə» mənasında dialektlərə

iĢlənir. Bu kənd də yerli camaatın dediyinə görə bir çevrə ətrafında salınmıĢdır. Yerli relyeflə

əlaqədardır.

Kanğlı Ģəxs adı. «Divan»dakı bu Ģəxs adı kanq tayfasının adı ilə bağlıdır. Bu tayfanın izlərinə

çox ərazilərdə rast gəlmək olur. Azərbaycanda məĢhur kəngərlilər bu tayfanın adını zaman-

zaman qoruyub saxlaya bilmiĢlər. Toponimik lüğətlərlə tanıĢlıq göstərir ki, XX əsrin

əvvəllərində kanğlı tayfaları ilə bağlı ərazi adları Azərbaycanda çox olmuĢdur. Azərbaycanda

məskun olmuĢ ayrı-ayrı tayfalar barədə də ətraflı məlumat verən Azərbaycan alimi M. Baharlı

«Azərbaycan» adlı əsərində kəngərlilərə də ayrıca yer vermiĢ, onların xalqımızın etnogenezində

fəal iĢtirakını göstərmiĢ, ərazimizdə kəngərli adını qoruyub saxlayan qəza kəndlərinin adını

çəkmiĢdir: Kənkərli kəndi (Göyçay), Kəngərli-ġirxan, Qızıllı-Kəngərli, Salahlı-Kəngərli

(CavanĢir eli), Kəngərli, Kəngərli-Pir-Həsənli (ġuĢada), Kəngərli (Naxçıvanda) və s.

Kənkər sözü bir soy adı kimi Azərbaycanda, xüsusən Naxçıvanda XVIII əsrin ortalarından

Kəngərli görünüĢündə iĢlənməkdədir. Kəngərli familiyası Naxçıvan MSSR-də indi də qədim soy

adını qorumaqdadır.

Altı min illik bir zaman içində kəngərlilər çox güman ki, Azərbaycandan yayılmıĢlar. Bizim

eradan əvvəl IV-III minilliklərdə Ģumerlərin, III-I əsrlərdə Böyük Hun imperatorluğunun, bizim

eranın I-V əsrlərində ġərqi və Qərbi Hun, VI-VIII əsrlərində Göy türk, IX-XI əsrlərdə Qaraxanlı

və Xilafət, XI-XIII əsrlərdə Səlcuq, XIII-XIV əsrlərdə Osmanlı, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və

Səfəvi kimi türk dövlətlərinin, XVIII-XIX əsrlərdə isə Azərbaycan, xüsusən Naxçıvan xanlığının

tərkibində öz hərbiçi istedadları ilə seçilən kəngərlilər bu dövlətlərin aparıcı etnoslarından olmuĢ

və bir çox müasir türkdilli xalqların etnogenezində iĢtirak etmiĢlər (3, s. 89-91).

Qeyd edək ki, Cəbrayıldakı Qaraqanlı dağının adı da kanqlı tayfasının adını özündə saxlamıĢdır.

Mahmud KaĢğarlının «Divan»ındakı «balıq» komponentli toponimlərə Azərbaycan ərazilərində

də rast gəlmək olur. N.Əsgərov yazır ki, Azərbaycanda elə bulaq, arx vardır ki, onların izahı

dilimizin bir sıra qədim semantik xüsusiyyətlərini aĢkarlamağa imkan verir. Belə hidronimlərdən



biri Qax rayonunu ərazisindəki Ağa balıqlar bulağıdır. Bulağın adındakı Ağa komponenti qismən

aydındır. Ağa sözü ilə balıq (rıba) sözü arasında heç bir məntiqi yaxınlıq yoxdur. Bəs, balıq sözü

nə ilə bağlıdır, necə izah edilə bilər? Bu cəhətdən bir sıra toponimlərin tərkibindəki balıq leksemi

haqqında T.Əhmədovun gəldiyi nəticə maraqlıdır: «Qədim türk abidələrində «Ģəhər», «qala

divarları ilə əhatə olunmuĢ Ģəhər» Ģəhər mənasında iĢlənmiĢ balik (balıq) sözü həm müstəqil

Ģəkildə (elliptik formada) Ġsmayıllı rayonunda kənd adı kimi (mənbələrin birinsində kəndin adı

Balıqyurd formasında qeydə alınmıĢdır), həm də Tovuz royonu ərazisindəki Qarabalıq, QutqaĢen

rayonu Dizaxlı kənd ərazisindəki Balıq yeri, Quba rayonu Aydınkənd kəndi ərazisindəki

Balıqxaraba mikrotoponimlərinin tərkibində mühafizə olunmuĢdur. M.KaĢğarlı balik sözünün

türklərin islamiyyəti qəbul etməzdən çox-çox əvvəllər bu dildə «qala, Ģəhər» mənasında

iĢləndiyini qeyd etməsi faktı da onların ilkin və ən qədim toponimlərdən olduğunu sübüt edir.

Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, bizim tədqiq etdiyimiz Ağa balıqlar bulağının

tərkibindəki balıq sözü, Ģübhəsiz, «Ģəhər, qala» mənasına daha çox yaxındır. Ağa komponenti

məhz balıq sözünü tamamlayır. Ağa sözü isə qədim yazılı abidələrdə «böyük», «ulu», «tanrı»

mənasında mənasında iĢlənmiĢdir. Deməli, Ağa balıqlar hidroniminin «böyük, müqəddəs Ģəhər»

mənasına uyğun gələ bilməsi fikrini irəli sürmək olar Ehtimal etmək olar ki, həmin bulaq böyük

bir Ģəhərin əhalisini su ilə təmin edə bildiyinə görə ona belə ad verilmiĢdir (15, s. 211- 213).

Azərbaycan ərazisində təkcə öz izlərini etnonim və toponimlər saxlamır, eyni zamanda Mahmud

KaĢğarlının lüğətindəki yvyla adları da bu baxımdan istisna təĢkil etmir. Məsələn, Turug - yayla

adı (MK, I, 374). Azərbaycanın indiki ərazisində (Bərdə ətrafı) «Turu gədiyi» deyilən bir yer

var. E. Əzizov belə bir məlumat verir ki, bu coğrafi ad ən qədim türk dillərindəki Turuğ sözü ilə

bağlıdır. Turuğ- duracaq yeri, otlaq yeri deməkdir. Turuğ sözü sonralar «ğ» samitini itirərək turu

Ģəklini almıĢdır. Turuğ lekseminin göstərilən mənası Turu gədiyinin coğrafi mövqeyinə

uyğundur. Bu aĢırım iki dağ arasında olan düzənlikdən ibarətdir. KeçmiĢdə mal-heyvanla

buradan keçən adamlar həmin aĢırımdan duracaq, otlaq kimi istifadə etdiklərinə görə bu yerə

Turu gədiyi deyilmiĢdir. Turu gədiyi- «dayanacaq aĢırımı, duracaq yeri» deməkdir (13, s. 28).

Peçenek= 1) 22 oğuz boylarından biri; 2) Rum yaxınlığında oturan türklərdən bir böluk. Digər

varianda «Divan»da Beçenek Ģəklindədir (MK, I. 28; 30; 57; 488; II, 48; 67). Bu etnonim öz

izlərini Biçənək formasında Naxçıvanın ġahbus rayonunda bir kənd və aĢırımın adında qoruyub

saxlamıĢdır. «Biçənək kəndi və Biçənək aĢırımı məhz qədim türk tayfası olan peçeneklərin adı

ilə bağlıdır. Peçeneklərin Azərbaycan ərazilərinə gəlmələrini ayrı-ayrı müəlliflər fərqli dövrlərlə

əlaqələndirirlər. Tarixçi-toponimçi Q.Qeybullayev peçeneklərin Pzərbaycan ərazisinə bizim

eranın I əsrində hunların, L.Hüseynzadəyə görə isə X əsrin sonlarında qıpçaqların tərkibində

gəlib çıxmıĢlar. Bu cəhətdən Q.Qeybullayevin fikri düzgündür. Ona görə ki, qədim ərəb

mənbələrində Naxçıvanın Biçənək kəndi və aĢırımının adlarına təsadüf edilməkdədir.

Etnonmlərin Ģərhində Mahmud KaĢğarlının özünəməxsus fikri də əsas yer tutur. Ġzahda digər

fikirlərə də yer ayrılır ki, bu da dövrün toponimiyasının əsas xüsusiyyətlərindən hesab edilə bilər.

Məsələn, böyük toponimçi «Yemek» adından bəhs edir. Yazır ki, bunlar türklərinin bir bölyüdür.



Mahmud KaĢğarlının hesab etdiyinə görçə bunlar qıpçaqların bir boyudur. Halbuki qıpçaqlar

özlərini ayrı bir bölük sayırlar (MK, III, 29).

«Divan»da Tanğ art tiz adlı yayla adının art hissəsi (dağ yüksəkliyi, keçid mənasında)

Q.Qeybullayevin nöqteyi-nəzərincə Dağlıq Qarabağın qədim adı olmuĢ Artsak toponimində öz

izini saxlamıĢdır. Alimin fikrincə, Artsak «sak keçidi, aĢırımı» mənasındadır (4, s. 169).

Tanğ art tiz yaylasının adında olan art kəlməsi Salvartı (ġahbuz), Xamart (Quba), Salvartı (ġəki)

və s. dağ adlarında öz əksini tapmıĢdır ( 5, s. 467).

Beləliklə, Mahmud KaĢğarlının lüğətindəki toponimlərin bir çoxu öz izlərini respublikamızın

ərazisindəki kənd, qəsəbə və digər ərazi adlarında qoruyb saxlamıĢdır. Bu cəhət toponimik

vahidlərin inkiĢafda olan tarixini izləmək baxımından çox dəyərlidir.Bundan əlavə, tayfa

miqrasiyalarının coğrafi koordinatlarını öyrənmək iĢində də bu izlərin mühüm rolu vardır.

QAYNAQLAR

Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət. «Azərbaycan Ensiklopediyası» NəĢriyyat-

Poliqrafiya Birliyi», 1999, s.115 - (584 s.).

AT, EL: Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət. «Azərbaycan Ensiklopediyası» NəĢriyyat-

Poliqrafiya Birliyi, Bakı, 1999, s.500 - (584 s.).

Qasımov A.M. Kəngərli və kəngərlilər. AOP , Bakı , 1986, s . 89-91.

Qeybullaev Q. Azərbaycan türklərinin təĢəkkül tarixindən. Bakı , AzərnəĢr , 1994, s . 169.

Qeybullaev Q. K gtnoqenezu azerbaydcanüev. Baku, «Glm», 1991, s. 467 .

Eyvazova R.H. Mahmud KaĢğarinin «Divani-luğət-it türk» əsərindəki bir neçə etnonim və

toponimlərin arealları. Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problemləri. III

Respublika elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı, «Örnək» nəĢriyyatı, 1992, s. 72 - (s. 70-

73).

Mahmudov Y. ÖyrənilməmiĢ səhifələr. Bakı, 1972, s. 6.

Mollazadə S.M. Azərbaycan dilinin yazılı abidələri və Azərbaycan toponimləi. AOP ., Bakı ,

1986, s . 112- 115.

MəĢədiyev Q.Ġ. Zaqafqaziyanın Azərbaycan toponimləri. Bakı , « Elm », 1990, s . 67 (148 s .).

RaĢid-ad-din F. Oquzname. Baku, «Glm», 1987, s. 66



Rüstəmov Ə. Ermənistan SSR ərazisində Azərbaycan mənĢəli toponimlər. Namizədlik

dissertasiyası. Bakı, 1989, s. 56.

ġahbazlı F.ġ. Çəpni etnotoponimi. AOP, Bakı, 1990, s. 161- 162.

Əzizov Elbrus. Söz xəzinəsi. «Maarif» nəĢriyyatı, Bakı, 1995, s. 28 - (127 s.).

Əliyev V.F. Sisian rayonunda türk köklü etnotoponimlər. AOP., Bakı, 1986, s. 95- 96

Əsgərov N.Ə. Bəzi hidronimlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri. AOP, Bakı, 1986, s. 211- 213.

Summary

In the article we have concentrated on some toponyms which create a bridge between our past

and present.

Most of toponyms mentioned in the dictionary of Mahmud Kashgarli left traces in the names of

different places, villages and settlements located in our Republic. This aspect is very important

in the view of observing of our developing history and toponymic units.

Резюме

В данной статье мы сосредоточились на некоторых топонимах, играющих роль моста

между нашим прошлым и настоящим.

Большинство топонимов, упомянутых в словаре Махмуда Кашгарлы, оставили свои следы

в названиях различных мест, поселений и деревень нашей республики. Данный аспект

имеет чрезвычайную важность с точки зрения изучения развивающейся истории и

топонимических единиц.



MAHMUD KAġĞARLININ «DĠVAN» INDA ġƏHƏR ADLARI

(ÇOXADLILIQ MƏSƏLƏLƏRĠ)

Azərbaycan onomastikasında gedən proseslər.

Respublika konfransının materialları. Bakı 2008, s. 67-71.

Qədim türk onomastikası mürəkkəb və mütəĢəkkil bir sistemdir. Buna görə də bu məsələ qədim

türk onomastikasının formalaĢması və iĢlənmə xüsusiyyətlərinin qanuauyğunluğunun tam

öyrənilməsinə sistemli yanaĢmanı tələb edir. Qədim türk onomastikası dedikdə XIII yüzilliyə

qədər (monqol istilasına qədər) abidələrdə, lüğətlərdə inkasını tapmıĢ bütün onomastik adların

toplusunu dərk edirik.

Qədim türk onomastikasının, toponimikasının altsistemlərinindən birini Ģəhər adları təĢkil edir.

Bu sistem vahid və hərtərəfli tədqiqatlar obyekti olmayıb, baxmayaraq ki, toponimik ekskurs

olmadan türk dillərinin tarixi və nəzəriyyəsi ilə əlaqədar bir sıra problemləri həll etmək mümkün

deyil, xüsusən də Mahmud KaĢğarlının «Divan»ındakı xüsusi adların tarixi-etimoloji cəhətdən

analizini vermək çətindir. Mövcud olan təhlilllər öz-özlüyündə müxtəlif müəlliflərin pərakəndə,

çox zaman isə ziddiyyətli fikirlərindən ibarətdir, adətən bu cür nöqteyi-nəzərlər, baxıĢlar bu və

ya digər onomastik adın formalaĢmasının müəyyənləĢdirilməsi ilə lokallaĢır.

«Divan»da 96 Ģəhər adı haqqında məlumat verilmiĢdir.

BALIQ Ģəhəri haqqında. Bu adla üç Ģəhərin adı qeyd olunur. 1) Balık- islamdan çox öncə türk

dilində «sığnaq, qala, Ģəhər»lərə verilən ad; 2) BEġ-BALIK- Göytürklərdən uyğurlara keçən

tanınmıĢ bir türk Ģəhəri. 3) YANĞI BALIK və yoxud YENGĠ BALIK- Uyğur Ģəhərlərindən biri.



Ümumiyyətlə, balık komponentli oykonimlərə Orxon-Yenisey abidələrində də rast gəlirik. Bu

fakt həmin oykonimin tarixiliyini göstərməklə yanaĢı, geniĢ və müxtəlif adlar adı altında

yayıldığını da göstərir. Məsələn, BeĢbalık oykoniminə Bilgə xaqan, Kül çor və ya ihe-HuĢotu

abidələrində, 11; Baybalık oykoniminə ġine-Usu və ya Moyun Çor abidəsində; Toğu balık

oykoniminə Kül tiqin, 4 və Bilgə xaqan abidələrində, 30; Koçu balık və Süğçu balık

oykonimlərinə IV uyğur əlyazmalarında rast gəlirik [4; 1, s. 24].

Ahmed Caferoğlu türk toponimlərindən bəhs edərkən yazır: «Bu qədər incə düĢünən bu türk

mütəfəkkirinin əməyi, türklüyün hər elm sahəsində öz keçərliyini isbat etmiĢ və doqquz yüz illik

türk çoğrafiyasının və toponimikasının da Ģeyhlik payesini KaĢğarlıya vermiĢdir. Elmi

baxımdan, ilk olaraq KaĢğarlı Mahmudun üzərinə əyildiyi türk yer adlarının yarısının və

örgüsünün bir takım xüsusiyyətləri vardır. Çünki türkün və ümumiyyətlə, bəĢəriyyətin də beĢiyi

sayılan Orta Asiya, eyni zamanda türk yer adlarının da doğuĢunu hazırlayan bir sahə olmuĢdur.

Burası, qədim tarixi bir çox millətlərə keçid vermiĢ, yerləĢmə və daĢma qaynağı olmuĢdur.

Tarixi qaynaqların iĢığı altında VI-VII yüzilliklərdə burada Göktürk dövləti qurulmuĢ, b a l ı k,

oba, yazı, yurt, yıĢ tagözü, yal, kaĢ və əmsalı kimi ilk köçəbə dövlət çoğrafiya məfhumları

təĢəkkül etməyə baĢlamıĢdır. Daha sonraları Göktürk dövlətinin yerini alan Uyğur xanlığıında,

türk yer adları sistemi daha verimli gəliĢmələr saxlamıĢdır. Müxtəlif dinlərə intisapta heç bir

əngələ rast gəlməyən bu türk xanlığı dövründə, köçərilikdən yerəĢik həyata keçiĢ, türk

çoğrafiyasını, geniĢ bir yabançı təsir sahəsinə aparıb çıxarmıĢ və Ģəhərlərdə yerləĢməyə baĢlayan

türk cəmiyyətinin yer adları sistemi dəyiĢməyə üz tutmuĢdur. Türk adlı yeni Ģəhərlər, b a l ı k l a

r törəməyə baĢlamıĢdır. Türk yerləĢmə və iskanının ilk yer adına aid ünsürü olaraq irəli sürülən

bu b a l ı k kəlməsinin törəyiĢi VII yüzillikdəe etibarən türk dövlət və kültür təĢkilatı içərisində

yer tutmuĢ, yerinə və kaviminə görə xüsusi mənalar almıĢdır. Əslində kəlmə dövlət təĢkilatında,

rəsmən «Ģəhər, qala» mənalarında istifadə edildiyi halda, XI əsr Arğularında «çamur, palçıq»

mənalarında iĢlənmiĢdir Eyni simvolik kəlmə köçəri türk mühitində yurt kəlməsi ilə

dəyiĢdirilmiĢdir. ÇeĢidli mərhələlər keçirən türk yer adları sistemi, zamanla türk tayfalarının

yayımına və gəliĢməsi ilə bağlı qalaraq, olduqca zəngin bir yapı xarakterinə sahib olmuĢdur.

KaĢğarlının «Divan»ında iĢlənmiĢ dövrün yer adları xəritələrdə olanlardandır [2, s. 42-43].

«Divan»dakı digər Ģəhər adlarından biri «ORDU» adlanır. Ordu sözünün lüğətdə 5 mənası

göstərilib. Onlardan ikisi toponimik vahiddir. Balasağun yaxınlığında bir Ģəhərin adıdır. M.

KaĢğarlı məlumat verir ki, Balasağun Ģəhərinə də «KOZ ORDU» deyirlər (MK, 1, 124).

Həmçinin xaqanın oturduğu Ģəhərə də «Ordu» deyirlərmiĢ. Xaqanların yaĢadıqları KaĢğar

Ģəhərinə «ORDU KEND» deyilirmiĢ (MK, 1, 124).

Bu toponimik vahidin üç mənası lüğətdə aĢağıdakı kimi təqdim olunur: 1) ordu: ordu baĢı=

Xaqanların döĢeyicisi, yayğıçısı; 2) ordu: Siçan və göstəbək kimi yerdə yaĢayan heyvanların

yuvası; ordu: ordu tal= hamam otu- iki dialekdə; türk və türkmən dialektlərində (MK, 1, 124).



Çoxadlılıq «Divan»da təsvir olunan Ģəhər adlarının baĢlıca xüsusiyyətlərindən sayıla bilər.

Məsələn, eyni Ģəhərin 5 adına rast gəlmək olur. Türkistanda ASBĠCAB Ģəhəri var. Onun digər

adları bu cürdür: Ġsbicab, Sayram, Sayzam, Çimkend (MK, 1, 30-38); DaĢkənd (TaĢkend)

Ģəhərinin iki adı vardır. Biri ġAġ, digəri isə TERKEN. Balasağun Ģəhərinin də iki adı göstərilib:

Koz ordu və Kuz uluĢ.

Çoxvariantlılıq «Divan»da təsvir olunan Ģəhər adlarının digər əlamətlərindəndir. Məsələn,

KOÇU Ģəhərinin üç variantına nəzər yerirək: Köçe, Küçe, KüĢen. Taraz Ģəhərinin Talas və Tıraz

variantları mövcuddur.

Eyni Ģəhər adının fərləndirici əlaməti göstərilir. Məsələn, TalaĢ, Talas Ģəhərinin Kiçi və Kümi

kimi fərqləndirici leksik vahidləri özünü göstərir.

Uyğurlarda olan Balık adlı Ģəhəri fərqləndirmək üçün BeĢ və Can appelyativlərindən istifadə

olunmuĢdur: BEġ-BALIK və CAN-BALIK (MK, 1, 113, 379; 59, 394).

ġəhər adının variantları fonetik cəhətdən fərqli görünür. Məs.: AġÇAN= Çinə gedən yol

üzərində qonaq yeri olan Ģəhərin adı (MK, 1, 137-23). Fonetik variantı- AġIÇAN.

Lüğətdə təkvariantlı Ģəhər adları da çoxdur: BEġ= Göktürklərdən uyğurlara keçən tanınmıĢ bir

türk Ģəhəri (MK, 1, 113, 379); CAN= bir uyğur Ģəhərinin adı (MK, 1, 113); YANĞI= bir uyğur

Ģəhərinin adı (MK, 1, 113, 379).

«Divan»da təsvir edilən Ģəhərləri inĢa edənlərin də haqqında məlumatlar verilmiĢdir. Məsələn,

BARÇUK Ģəhərini Əfrasiyyab qurmuĢdu (MK, 1, 381, 466). Və ya, Kaz oynı= Kazın qurduğu

indiki Qəzvin Ģəhəri (MK, III, 149).

«Divan»da Ģəhərlər oğuz və qıpçaq Ģəhərləri olmaqla iki qrup üzrə verilmiĢdir. 1) Oğuz

Ģəhərlərinin adları: Farap, ikinci adı Karaçuk (MK, 1, 487); Karnak=bir oğuz Ģəhəri;

Sepren\\Sapran, Sitgün, Suğnak 2) Qıpçaq Ģəhərlərinin adları: Ferqana=Türklərin «Özkend»

dedikləri Ģəhərin adı (MK, 1, 344, 380, II, 285); Hotan- Xotan; Itlık= Tıraza yaxın bir Ģəhərin adı

(MK, 1, 98, 503); KaĢğar= Doğu türk elində tanınmıĢ Ģəhər adı (MK, 1, 10, 30, 124 və s.);

Kençek Senğir=Talas yanında Qıpçaq sərhəddi olan Ģəhərin adı (MK, 1, 480).



«KaĢğarlının bəhs etdiyi baĢlıca oğuz Ģəhərlərinə gəlincə bunlar Sabran, Sitkün, Suğnak, Karnak

və Karaçuk Ģəhərləridir. KaĢğarlı bunların oğuz Ģəhəri olduğunu bildirməklə eyni çevrədə

kaydettiyi Sayram (isficab-Beyza) Ģəhəri haqqında bir məlumat verməmiĢdir. GörünüĢə görə

Sayram, Karluk Ģəhərlərindən olmuĢ və bu Ģəhər bəlkə də Oğuz-Karluq sərhəddini təĢkil

etmiĢdir. Adıçəkilən Ģəhərlər haqqında F.Sümer tərəfindən etiraflı məlumatlar verilmiĢ, yerləri

də təsbit edilmiĢdir. Eyni Ģəhərlər və onların adları barədə «Divan»ana və Ġslam tarixçilərinin

əsərlərinə istinad edən türk alimi F.Köprülü də ətrafli bilgilər vermiĢdi [5, s. 38; 6, s. 117, 118; 3,

s.30].

Diqqəti cəlb edən Ģəhər adlarının bəziləri həm də bölük adı kimi təqdim olunur. Məsələn,

BULĞAR= 1) Türklərdən bir bölük; 2) Ġdil boyunda tanınmıĢ qədim bir türk Ģəhəri (MK, 1, 30,

32, 437, 456; MK, II, 67, 225); TaĢkend (ġaĢ, Terken)= Türküstanda tanınmıĢ Ģəhər adı (MK, 1,

443, III, 150).

«Divan»da Ģəhərlərin coğrafi koordinatları göstərilir. Məsələn, Katun sını\\Katun sini Ģəhərinin

Çin ilə Tenğut ölkəsi arasında yerləĢdiyi göstərilir (MK, III, 138); Kayas, Saplıg, Ürünğ, Kara=

Toxsı və Cigil ölkəsində Ģəhər adları (MK, III, 172).

«Divan»da m a n komponentli Ģəhər adlarına təsadüf olunur: Mankent= KaĢğar yaxınında bir

Ģəhər adı (MK, III, 157), Man kıĢlag (Öğuz ölkəsində bir Ģəhər adı (MK, 1 465, III, 157).

«Divan»da eyni Ģəhər adının həm qısa, həm də mürəkkəb formaları özünü göstərir. Məsələn,

müqayisə et: Merv= Turanda bir Ģəhər adı (MK, III, 149), Merv- eĢ- Ģahıcan- eyni Ģəhərin baĢqa

adı (MK, III, 149).

«Divan»da Ģəhərin kiçikliyi, böyüklüyü, eyni zamanda tanınan olması da qeyd olunmuĢdur.

Məsələn, Sekirme= Xotan yolunda kiçik bir Ģəhərin adı (MK, 1, 490), Semerkand\\Semizkend-

tanınmıĢ Ģəhər adı (MK, 1, 144; III, 150).

«Divan»da eyni onomastik vahid həm Ģəhər, həm Ģəxs, həm də ulus adı kimi təsvir olunur. Məs.:

Türk= Türk elində bir Ģəhər adı (MK, III, 320), Türk= Nuh yalvaç oğlu Yafesin oğlu (MK, 1, 28,

350), Türk= ulus adı (MK, 1, 3, 4, 10 və s.).

ġəhər adının cüzi Ģəkildə dəyiĢdirilmiĢ forması yoxuĢ adına verilmiĢdir. Məs.: Yafgu=Barsgan

yaxınında bir Ģəhər adı (MK, III, 32), Yavart= bu Ģəhərə yaxın bir yoxuĢun adı (MK, III, 32).



Həm Ģəhər, həm də dərə adı kimi təsvir olunanlar: Yavınç= 1) Ilaya yaxın bir Ģəhər adı; 2) bir

dərə adı (MK, 1, III, 375).

Kent\\kənd komponentli Ģəhər adlarına da rast gəlmək olur: Yarkent= bir Ģəhər adı (MK, I, 484);

Yenkent=bir Ģəhər adı, III, 149, 150- bu Ģəhərin bir adı da Dizruyin adlanır).

Beləliklə, Mahmud KaĢğarlının «Divan»ı əsasında qədim türk Ģəhər adlarının öyrənilməsi

sahəsində düzgün sistemlə yanaĢma, həm türk, həm də ümumi toponimikanın tarixi və

nəzəriyyəsinin qaranlıq qalmıĢ məsələlərinə də aydınlıq gətirə bilər.

Bundan əlavə, həmin dövrlərdə qədim Ģəhər adlarının formalaĢmasına həlledici təsir göstərmiĢ

faktorlar da müəyyənləĢir. Ġctimai-siyasi hadisələrin, dinin və s. təsiri inkaredilməzdir.

Toponimiyada digər onomastik vahidlərdən fərqli cəhət coğrafi nomenklaturanın üstünlüyüdür.

ƏDƏBĠYYAT

Quliyev Ə.A. Qədim türk onomastikasının leksik-semantik sistemi. Doktorluq dissertasiyasının

avtoreferatı. Bakı, 2003, s. 24.

Caveroğlu Ahmed. KaĢğarlı Mahmud. Ġstanbul, 2004, s. 42-43.

ReĢad Genç. KaĢğarlı Mahmuda göre XI yüzyılda türk dünyası. Ankara, 1997, s.30 .

Rəcəbov Ə, Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı, 1994.

Sümer F. Oğuzlar. s. 38 .

Köprülü F.. Türk edebiyatında ilk mutasavviflar. II . Baskı , Ankara , 1966, s . 117, 118.

http://www.ismayiloglu.com/3.php



Ömrü sözün içində…

(Ələmdar Cabbarlı. Özümlə bir ətək daĢ gəzdirirəm. Bakı, AzərnəĢr, 2002)

“AzərnəĢr” gənc Ģair Ələmdar Cabbarlının “Özümlə bir ətək daĢ gəzdirirəm” adlı Ģer kitabını

çap etmiĢdir. Kitabın ön sözündə görkəmli Ģairimiz Məmməd Aslan onun Ģerlərindən aldığı

təəssüratları çox maraqlı bir təqdimatla oxucu ilə bölüĢür. M.Aslan yazır: “Mən “ovcumda” o

“dənləri” dipdiri gördüm, ümidli və bərəkətli olduğuna inandım”. M.Aslan Ələmdar Cabbarlının

bu yeni kitabındakı Ģerlərin ümidverici və bərəkətli olduğuna inanamını qısa və lakonik fikirlərlə

ifadə etmiĢdir. Kitabın redaktoru “AzərnəĢrin” baĢ redaktoru Əlövsət Ağalarovdur.

Kitabdakı Ģerlər 5 bölmədə toplanmıĢdır. “Özümlə bir ətək daĢ gəzdirirəm” adlı bölmə bu

misralarla baĢlanır:

Dünya – qonaq evi, gəlib-gedərik

Gəlib bağrımızı dəlib gedirik.

Deyirəm, yaxĢı ki ölüb gedirik -

YaĢasaq – qırılıb batarıq, vallah.



Özü ilə bir ətək daĢ gəzdirən yurdunu itirən gənc Vətən adlı yaranı sağalda bilmir, onun həsrəti

dağdan ağır, dərdi dünya biçimdədir. Zamanın həsrət yükünü digər müasirləri kimi çiynində

çəkir, bu gərdiĢi öz avtobioqrafiyası ilə əlaqələndirir. Bu dərd içində oxucusu ilə tanıĢ olur,

özünü təqdim edir. Payızı da, qıĢı da sərt gələn Ģairə bu gen dünya dar gəlib, hələ on yeddi

yaĢında:

Sənə bu gen dünya hələ dar olub,

Yolunda çən olub, boran, qar olub.

Xətai bu yaĢda hökmdar olub

DaĢ üstə durmayıb hələ bir daĢım,

On yeddi yaĢım!

ġerlərlə tanıĢlıq göstərir ki, Ģairi bu günümüzün təzadları, ağrı- acıları, mürəkkəblik və

çətinlikləri, qaçqınlıq dərdi daha çox narahat edir, “salamı rüĢvət dünya”da söz də qiymətdən

düĢüb, qədir-qiymət də, insana münasibət də…

Çadırda qaçqın var- torpağa möhtac,

Ölü var – kəfənə, bir ağa möhtac.

Millətin ac qarnı xoĢ çağa möhtac-

Bu boyda keçidmi, döngəmi olar?

Ġkinci bölmədə – “Çürüdüm, atam, çürüdüm”də, ulularımıza, ata- analarımıza məhəbbət hissi

Vətən hissi ilə birgə təqdim olunur. “Dünyanın bu fağır uĢağı” görün hansı dərdlər çəkir: bu

dönük dünyanın faniliyini, ata yoxluğunu, qayğısız yaĢamağı, sabahkı əndiĢələri, bu gün təlim –



tərbiyənin aĢağı səviyyədə olduğunu, həyatda inamın itdiyini, qohum-əqrabanın, dostların

biganəliyini, etibarsızlığını soyuqluğu… daha nələrin, nələrin dərdini…

Könlüm yanar ocaq kimi

Dağ tapılmaz bu dağ kimi.

Susuz qalan bulaq kimi -

Çürüdüm, atam çürüdüm.

“Qəribliyə daha dözə bilmirəm” adlı bölmədə toplanmıĢ Ģerlərdə düĢmən əlində qalmıĢ Vətənin

– Qarabağın, Kəlbəcərin dərdi, kədəri, üzüntüləri öz əksini tapmıĢdır. “Bir vaxtlar dünyanın

bəxtəvəri” olan Ģair yurd- yuvasına xeyli vaxtdır həsrət qalıb. O, ən yaxĢı Ģerlərini Vətən üçün

yazır və yazacaq. ġairin gözlərində bir dünyalıq kədər var. Onun könlü bulud kimi dolub, yadına

obası, yuvası düĢür. Kəndi tez- tez yuxusuna girir. Qəribliyə dözə bilmir. Qarabağ biganəliyini,

unutqanlığını heç kəsə bağıĢlamır:

Könlüm Kəlbəcərə köçüb yuxumda

Özünə yurd- yuva seçib yuxuda.

Dağların suyundan içib yuxuda

Səhər dururam ki, diĢim göynəyir və yaxud:

BaĢımız açılmır sınaqdan bizim,



Yükümüz tutulub günahdan bizim.

Əlimiz soyuyub silahdan bizim

Qarabağ davasın unutmuĢuq biz.

“Ay Allah, bu boyda örkənmi olar?!” bölməsində olan Ģerlərdə üzü qara dünyanın harınları,

rüĢvətxor məmurları tənqid olunur. Haqsızlıq dünyasından Ģikayət, narazılıq həmin Ģerlərin

baĢlıca qayəsini təĢkil edir. Ümidsizliyə qismən də olsa qapılan Ģair əyrilik, böhtan, yaltaqlıq,

ikiüzlülük, riyakarlıq, yalançılıq kimi qeyri- əxlaqi keyfiyyətləri lənətləyir, yalan vədlər verən

məmurların iç- üzünü açıb göstərir.

Sonuncu bölmə “Sevgi nəğmələri” adlanır. Burada Ələmdar Cabbarlı eĢqin ucalığından, sevgiyə

sadiq qalmaqdan bir Füzuli ədası tək danıĢır, eĢqin portretini Ģerlərində bacarıqla cızmağa çalıĢır.

Ələmdarın sevgi Ģerlərində, məhəbbət nəğmələrində obraza etdiyi müraciət yeni görünür,

təsvirlər, müqayisələr, təĢbehlər inandırıcıdır, xoĢ təsir bağıĢlayır. Bu Ģerlərdə sevgilisindən

giley-güzar, etiraf əsas yer tutur. Həmin Ģerlərdə təmiz və saf sevgi hissləri tərənnüm olunur.

Fürsət ver sənə bir Ģer- yazım- özümü öldürüm.

Saçlarından bir tel göndər-Asım özümü öldürüm.

“Özümlə bir ətək daĢ gəzdirirəm” Ģerlər kitabının uğurlu məqamlarından çox danıĢmaq olar.

Məncə, ömrü sözün içində keçən tələbə yoldaĢımın bu yaĢda bədii sözə və fikrə dərin etiramı,

həyata baxıĢı, xalq yaradıcılığına söykəyi onun düĢüncə tərzinin heç kəsə bənzəməyən orijinal

cəhətlərini meydana çıxarır. Və onun bu istedadına, uğuruna biz tələbə dostları da ürəkdən

sevinir, onu təbrik edir.

Ələmdar Cabbarlı



1980-ci ildə anadan olub.

1987-1997-ci illərdə orta məktəbdə təhsil alıb.

2001-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin bakalavr pilləsini bitirib.

2003-cü ildə BDU-nun magistraturasını fərqlənmə diplomu ilə bitirib.

2008-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat Ġnstitutunun

aspiranturasını bitirib.

“Səməd Vurğun Ģeirinin obrazlar sistemi” mövzusunda namizədlik dissertasiyasının müdafiəsinə

hazırlaĢır.

Elmi rəhbəri tanınmıĢ tənqidçi, ədəbiyyatĢünas alim ġirindil AlıĢanlıdır.

3 kitabın, 100-dən artıq elmi, publisistik məqalənin müəllifidir.

2005-ci ildən Bakı Dövlət Universitetinin müəllimidir.

2003-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür.

2008-ci ildən Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvüdür.

2004-cü ildə Gənclər, Ġdman və Turizm Nazirliyi tərəfindən yazıçı sənətində qazandığı uğurlara

görə “Ġlin ən yaxĢı Ģeiri” nominasiyasının qalibi olub.

2005, 2006-cı illərdə gənclər arasında keçirilən “Qarabağ harayı” Ģeir müsabiqəsinin laueatı

olub.



2008-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyev Cənablarının sərəncamına

uyğun olaraq istedadlı gənc yazarlar üçün nəzərdə tutulmuĢ Prezident Təqaüdünə layiq görülülb.

Ġnternet, saytlar, sosial Ģəbəkələr, yeni media haqqında araĢdırmaları

YatmıĢ div… Sosial Ģəbəkələr… Facebook…

(AraĢdırma)

Ən son statistikaya görə Azərbaycanda 899,320 facebook istifadəçisi var. Çox keçməz bu rəqəm

1 milyon istifadəçini keçər. Çünki keçən zaman içində istifadəçilərin artım sürətinə baxsaq bunu

proqnozlaĢdırmaq elədə çətin deyil.

Sosial Ģəbəkələr geniĢ kütlənin diqqətindən kənarda olsada, bu artıq insan həyatının mühüm bir

hissəsinə çevrilmiĢdir. Bu sadə insanlarla kifayətlənmir. Sosial Ģəbəkələr nəhəng Ģirkətlərin,

müxalifətli, iqtidarlı siyasi partiyaların, tanınmıĢ Ģəxslərin, liderlərin, liderlik iddiasında

olanların, hətta yüksək çinli dövlət məmurlarının da diqqətindən kənarda qalmır. Ya prestij

xatirinə, ya da həqiqətəndə vəziyyətin fərqinə varmıĢcasına böyüklü, kiçikli hər kəs bu aləmin

içində özünə yer etməyə çalıĢır.

Sosial Ģəbəkələrin bir çox gizli məqamları ciddi Ģəkildə siyasi oyunların aləti olduğunu ortaya

qoyur. Azərbaycan regionu üzrə aparıcı müxalifət partiyaları, bir sıra gənclər hərəkatları, gənc

fəallar, siyasi mühacirətdə yaĢayanlar sosial Ģəbəkələrdən maksimum həddə istifadə etməyə

çalıĢırlar. Ümumiyyətlə siyasi fəaliyyətdə müxalifətin gənclər qanadı sosial Ģəbəkələrdə ən aktiv

təbəqədir. Sosial bazası məhdud olan siyasi qurumlar isə, bir çox hallarda sosial Ģəbəkələr

vasitəsi ilə, süni Ģəkildə sosial bazaların ĢiĢirdirlər və böyük göstərməyə çalıĢırlar. Bu zaman

texniki kələklərdən, facebookun boĢluqlarından məharətlə istifadə olunur. Ancaq facebook bütün

bunların fərqindədir, təkminləĢdirdiyi texniki imkanlar vasitəsi ilə bu hallar artıq mümkünsüz

vəziyyətə gəlməkdədir. Məsələn, oğurlanmıĢ profillərin birləĢdirilməsi, baĢqa adla qeydiyyata



alınmıĢ profilin sonradan adının dəyiĢdirilib tamam baĢqa profilə çevrilməsi, “layk” dilənçiliyi,

aldadıcı, məcburedici, hisslərin istismar edilməsi ilə insanların səhifələrə cəlb edilməsi və s. kimi

metodlar get-gedə facebook tərəfindən əngəllənməkdədir.

Maraqlıdır ki, Azərbaycanda hakim partiya demək olar sosial Ģəbəkələrdə mövcud deyil.

Ġnternetdə yalnız rəsmi veb sayt ilə təmsil olunurlar. Diqqət etmək lazımdır ki, adi facebookda

aparılan iĢ, resmi internet saytında aparılan iĢdən qat-qat effektli iĢdir. Hətta internet saytına

sosial Ģəbəkələr vasitəsilə çox böyük kütlə cəlb etmək də mümkündür.

Saxta profillər…

Təəssüf ki, facebookda 899,320 istifadəçinin neçəsin saxta olduğunu aĢkar edən bir texnoloji

üsul yoxdur. Saxta profilləri biraz diqqət və profilin dərindən araĢdırılması ilə aĢkar etmək

mümkündür. Naməlum profil fotosu, “layk” etməyinizi xahiĢ edən mesajlar, davamlı

paylaĢımların olmaması, tələsik, reklam xarakterli, cəlbedici paylaĢımlar saxta profilin

əlamətləridir. BaĢqa ölkələrdən deyə bilmərəm, amma Azərbaycandan olan istifadəçilər arasında

böyük bir hissənin saxta profil olduğunu günam edirəm, müĢahidələrim də bunu təsdiqləyir.

Saxta profillərin nə məqsədlər üçün açıldığını və istifadə edildiyini araĢdırsaq maraqlı

gerçəkliklərin Ģahidi olarıq. Elə insan var ki, 10-dan çox profil idarə edir. Bu məqsədli Ģəkildə

həyata keçirilən iĢdir və mən bu məqsədlərin pərdə arxasını sizlərin diqqətinə çatdıra bilərəm.

Tamamilə Ģəxsi keyfiyyətlərdən doğan istək olaraq, bəzi Ģəxslər saxta profil açmaqla bu

Ģəbəkələrdə gizli fəaliyyətdə olamağı seçirlər. Belə insanlar real həyatda da özlərini, fikir və

hisslərini gizlətməyi sevən, görünməz, hərzaman arxa planda olan insanlardır. Belə olan halda bu

Ģəxslər öz düĢüncələrini – sevgi, kin, nifrət, tənqid, təhqir və s. fəaliyyətləri rahat Ģəkildə

Ģəbəkələrdə ifadə etməklə, mənəvi rahatlığa qovuĢurlar. Bu cür saxta profillər adətən Ģərti ad və

soyad ilə adlandırılır. Məsələn: Samir Məmmədov, Sevda Əliyeva, Nata Aliyeva, Nailiya

Aliyeva və s.

Müəyyən insanlar sosial Ģəbəkələrdə baĢ verənləri müĢahidə etmək məqsədi ilə də saxta

profillərdən istifadə edirlər. Bu cür saxta profillər adətən ləqəblə adlandırılıq. Məsələn: Koroğlu,

ÇağdaĢ Türk, Qara Qalxan, Sarı Lider, De Corte, Molla Nesreddin və s. Məndə olan

informasiyaya görə AXCP sədri Əli Kərimli facebookda baĢ verənləri bu cür profillərdən biri ilə

müĢahidə edir. Bundan fərqli olaraq Müsavat baĢqanı Ġsa Qəmbər facebookda öz adı ilə iĢtirak

edir. Çoxları günam edirlər ki, yüksək vəzifəli Ģəxslər, elə ölkə baĢçısının özü sosial Ģəbəkələri

izləyir, əlbəttə ki, Ģərti profillər ilə.



Reklam məqsədi ilə yaradılan saxta profillər. Bu profilləri Ģirkətlər və ya Ģəxslər ticari məqsədlər

üçün istifadə edirlər. Profilə ilk öncə cəlbedici bir ad seçilir, cəlbdici foto Ģəkillərlə bəzədilir və

cəlbedici informasilar paylaĢılır.

Virtual aksiyalar…

“Layk” yığmaqla məĢğul olan saxta profillər. Bu profillər hətta 100 minlərlə insanın bir qrupda

toplanmağına nail olurlar. Bu prosesin altından ya idarə olunan məqsədli, strateji iĢ, ya da adi

pərakəndə maraqlar yatır. Siyasi məqamlarda bu açıq Ģəkildə aydın olur. Lətifədən, əyləncədən,

hansısa bir qəhrəmanın təbliğindən bəhs edən bir səhifənin bir anda siyasi propaqanda ilə məĢğul

olduğunu görəndə hansı maraqlardan söhbət gedir aydın olur. Deyərdimki, bu, effektiv etiraz

aksiyalarının keçirilməsinə qədər gəlib çıxır. Bakı ġəhər Ġcra Hakimiyyəti real həyatda

mitinqlərin, piketlərin keçirilməsinə icazə verməsədə, virtual aləmdə bu mitinq və piketlərdən

hər an keçirilir, çoxu də məqsədinə nail olur. Məsələn, bu yaxınlarda 28 may metrosu

yaxınlığındakı 86 illik tarixi binanın KFC restoranına çevrilməsi bu tip Ģəbəkələrdə böyük

kampaniyalarla etiraza məruz qaldı. Çox qısa bir müddətə həmən binaya yapıĢdırılmıĢ KFC

reklam logolarının üzəri ağ örtüklə qapadıldı. Bu yaxında Bakının mərkəzinin yağıĢdan sonra su

basması bu cür Ģəbəkələrdə ciddi, ironik tənqidə məruz qaldı. Milli Məclisin bir deputatının

mandatından imtina etməsinə səbəb olan video, deyərdimki, bu Ģəbəkələrin köməyi ilə sürətlə

yayıldı. Həps olunan, zorakılığa məruz qalan hər bir siyasətçi və ya siyasətçinin yaxın adamları

haqqında sosial Ģəbəkələrdə ciddi etiraz aksiyaları aramsız davam etdirilir. Məsələn, hal hazırda

sosial Ģəbəkələrdə, hər addımda, ağır yol hərəkəti qəzasında günahlandırılan Nigar Yaqublunun

azad olunmasını tələb edən, “Nigar Yaqubluya azadlıq” Ģüarları ilə raslaĢmaq mümkündür.

Yaxın keçmiĢdə, qondarma olmağına baxmayaraq “Böyük Xalq Günü 11 Mart Aksiyası” sosial

Ģəbəkələr vasitəsi ilə böyük səs küyə səbəb olmuĢdu. Xaricdən, siyasi mühacir adlandırılan bir

neçə gəncin yalnız sosial Ģəbəkələrlə idarə etdiyi, quramaladığı bu aksiya həqiqətəndə səs küy

yaratmıĢdı, hətta Azərbaycanda asayiĢ keĢikçilərini də hərəkətə gətirmiĢdi. Sosial bazası həddən

artıq məhdud olan bu gənc aktivislər göründüyü kimi sosial Ģəbəkələrin köməyi ilə istəklərinə

nail olurlar – səs küy yaradırlar, adları bir çox yerlərdə, hətta televiziya ekranlarında hallanır,

virtual qəhrəmana çevrilirlər. Hətta “Youtube” video paylaĢım Ģəbəkəsi ilə xalqa müraciət edəni

də oldu. Təsirli video çarxları, onlayn bukletləri, müraciət mətnləri sosial Ģəbəkələri bürümüĢdü.

Əlbəttə ki, bunlar hamısı bir görüntü idi, çünki konkret bir sosial bazaya söykənməyən, yalnız

sosial Ģəbəkələr ilə məhdudlaĢan bir fəaliyyət idi.

Yüzminlər bir arada….

Artıq ölkədə qara bazarda facebook səhifə biznesi də meydana gəlməkdədir. Minlərlə dollar

qiymətinə satıĢa çıxarılan, ayda 3000-5000 manat gəliri olan səhifələr meydana gəlmiĢdir. Bu



cür səhifələrdə ödəniĢli əsaslarla məlumat paylaĢımı da həyata keçirilir. Bəziləri minlərlə dollar

vəsait xərcləməklə insanları belə səhifələrə cəlb edirlər. Bir növ bines sahəsi də demək olar.

Məsələn facebookda “Azerbaijan-Azerbaycan” adlı bir səhifənin 202.202, “Azərbaycan”

155.296, “HamamTimes” 41.319, “Face in Azerbaijan” 73.443, “Qadın.Net” 68.688, “PARNI IZ

BAKU-AZERBAIJAN” 11.593, “Mubariz Ibrahimov”50.114, “azxeber.com” 69.472,

“Azərbaycan Respublikasına Xidmət Edirəm” 26.632, “Azerbaycan Universitetleri” 82.258,

“Azerbaycan Respublikası” 190.529, “Can Azərbaycan” 11.195, “SANCAQ production” 5.791

üzvü var və günü gündən də artmaqdadır. Diqqət etmək lazımdır ki, bu səhifələr nəzarətsiz, kimə

aid olduğu bilinməyən və böyük informasiya yaymaq səlahiyyətinə malik səhifələrdir. Bu

səhifələrin yaydığı informasiyanın sürətinə və effektivliyinə Azərbaycanın aparıcı informasiya

agentlikləri, sözün açığı, çata bilməz. Eyni zamanda xəbər saytları bu cür səhifələr ilə

abunəçilərinin sayını maksimum həddə qaldıra bilirlər. Çox zaman bu xəbər çatdırma rəqabətini

qızıĢdırır, dezinformasiyaların, milli-mənəvi dəyərlərimizə zidd informasiyaların sürətlə

yayılmasına gətirib çıxarır. Bu vasitə ilə facebook böyük virtual zibilliyə də çevrilir. Real dünya

necə ki ekoloji fəlakətlər ilə üz-üzədirsə, virtual aləmdə həmən təhlükə ilə üzləĢib.

Ən aktiv profillər, facebook ulduzları…

Bütün bu söhbət açdığımız məsələlər bütün dünyada mövcud məsələlərdir. Sosial Ģəbəkələr

Azərbaycanda daxil olmaqla dünyanı cənginə almıĢdır və almaqdadır. Sosial Ģəbəkələr dünyada

baĢ verən mühüm siyasi proseslərin, ixtiĢaĢların, inqilabların səbəbkarı kimi də bilinir. Bir çox

reytinqlər, populyarlıqlar, hitlər bu Ģəbəkələr yolu ilə müəyyən edilir. Elə bu günlərdə

Ģəhərimizin qonağı olmuĢ 3 dünya ulduzunun sosial Ģəbəkələrdə milyonlarla izləyicisi, fanları

mövcuddur – Rihanna 61.805.860, ġakira 55.177.562, Cennifer Lopez 16.057.784!

Azərbaycanda ulduzların belə rəqəmlərin heç açıqlamasam yaxĢıdır. Lakin siyasilərin rəqəmlərin

diqqətə almaqda yarar var: Prezident Ġlham Əliyevin – 34 370 twitter izləyicisi var, AXCP sədri

Əli Kərimlinin – 9.677 facebook izləyicisi var. Müsavat baĢqanı Ġsa Qəmbərin 5.716 facebook

üzvü və 3.357 abunəçisi var. Deputat Asim Mollazadənin 4.461 facebook izləyicisi var hal-

hazırda. Siyahını artırmaq da olar…

Dünyada Barak Obamanın – 30.861.901, Rəcəp Tayyip Erdoğanın 1.634.278 facebook izləyicisi

var.

Ölkədə ən aktiv, ən çox izlənilən facebook profilləri isə, “Hebib Müntezir”, “Mehman

Huseynov”, “Natiq Ədilov Adilov”, “Gular Ahmadova”, “Ganire Pashayeva” və baĢqalarıdır.

Bunu yazılan statuslara, paylaĢılan materiallara gələn bəyənmə və Ģərh sayına görə müəyyən

etmək olar.



Yeni media – internet mediası – reket saytlar…

Azərbaycan mətbuatının banisi Həsən bəy Zərdabi böyük çətinliklərlə Azərbaycan dilində iĢıq

üzü görən ilk milli qəzetin – ”Əkinçi” qəzetinin nəĢr edilməsinə nail olmuĢdu. Bu zaman milli

mətbuatımızın əsası qoyuldu. Bundan sonra mətbuatımız böyük bir yol keçdi, güclü sınaqlardan

üzü ağ çıxmağı bacardı. Hazırda dünyada baĢ verən proseslər, demokratik cəmiyyətə ani keçid,

qloballaĢma, informasiya bolluğu, yeni texnologiyaların inkiĢafı mətbuatımıza həm yaxĢı, həmdə

pis təsirini göstərir. Çoxlu boĢluqların mövcudluğu təəsüf ki, mətbuatımızı bu təsirlərin

mənfiliklərindən qoruya bilmir, hörmətdən salır, bir sözlə mətbuatımıza ağır zərbələr vurur.

Yeni media – internet mediası

Son illərdə ölkəmizdə yeni media – internet mediası yaranmaqda və sürətlə formalaĢmaqdadır.

Bu cür medianın “yeni” adlandırılması onların yeni texnoloji üsullarla – internet, sosial

Ģəbəkələr, mobil rabitə yolu ilə fəaliyyətindən qaynaqlanır.

Artıq bir çox metbu orqanlar diqqəti çap üsulundan ayırıb, bu cür üsullarla fəaliyyətə

kökləməkdədir. Ciddi informasiya agentlikləri bu yolla həm operativliyini gücləndirir, maliyyəyə

qənaət edir, dünyaya çıxır, agentlik kimi qısa zamanda özünü təsdiq edir. Məsələn, APA

Ġnformasıya Agentliyi ilk gündən internet vasitəsi ilə fəaliyyətə baĢladı, bazarı qısa zamanda ələ

keçirdi və hal-hazırda hegemonluğunu sürdürməkdədir. APA özünü təsdiq etməklə yanaĢı ciddi

informasiya resurslarını (lent.az, kulis.az və s.) da bazara yerləĢdirə bildi. Əlbəttə ki, yeni

texnoloji üsulların – internetin olmadığı bir Ģəraitdə bu qeyri mümkün olardı.

Ənənəvi çap nəĢrlərinin onsuzda az olan tirajları getdikcə azalmaqdadır. Görünür birgün gələcək,

bu cür nəĢrlər tarix olacaq.



Xəbər saytları

Özləri özlərini media qurumu olaraq cəmiyyətə sırımağa çalığan, yeni texnoloji üsullarla –

internet vasitəsi ilə informasiya yayan, xəbər saytları (baĢqa ifadə tapmadığıma görə, forma və

texniki təyinatına görə xəbər saytı olduğundan belə adlandırıram) da bu Ģəraitdə meydana

gəlməkdə və göbələk kimi artmaqdadır. Bugün ölkəmizdə xəbər saytların sayı hesabı bəlli deyil.

Bu cür saytların yaranmasına, artmasına səbəb olan yetərincə amillər mövcuddur:

- Dövlət tərəfindən qeydiyyata alınmır, qanun qarĢısında heçbir məsuliyyət daĢımır;

- Hər hansı bir KĠV-in xəbər yayma potensialına malik olduğu halda KĠV sayılmır;

- Yerli (.az) və qlobal domain (.com, .net, .org) adlarının asant qeydiyyatı və bu ad altında

fəaliyyət;

- Ucuz, kustar yollarla, pulsuz sistemlərin köməyi ilə hazırlanan qeyri-peĢəkar vebsaytlar;

- Heç bir jurnalistika fəaliyyəti, təhsili olmayan iĢsiz-gücsüz, sadəcə klavyaturada yazmağı

bacaran insanların çoxluğu və bu sferaya toplaĢması;

- Bəzi məmurların bunlardan qorxub-çəkinərək, ayda bir neçə dəfə onlara maliyyə yardımı

etməsi, əlbəttə bu maliyyədən təmin olunan ofis, texniki avadanlıqlar və s.

Reket saytlar

Əlbəttə ki, bu üsullarla fəaliyyət göstərən, xəbər yayan, hər hansı bir resursun açıq aĢkar

fəaliyyətini reketlik olaraq adlandırsaq səhv etmərik. Özləri buna nə ad qoyurlar onu deyə

bilmərəm.

Bunu deməyimə yetərincə faklarımda var, necə deyərlər hər Ģey göz qabağındadır. Bu saytlarda

hər gün yerləĢdirilən xəbərlərə baxmaq kifayətdir, birazda məntiqlə düĢünmək. Bu cür xəbərlərin



hansı məqsədlər üçün yazılmasını və yayılmasını düĢünsək dediyimlə heçdə razılaĢmamaq

mümkün deyil. Buyurun bu saytları ziyarət edin özünüz nəticə çıxardın.

Reket saytlar:

www.mia.az

www.dia.az

www.pia.az

www.pat.az

www.gundem.az

www.gunxeber.com

www.gundeminfo.az

www.presspost.az

Siyahını artırmaq olar….



Qanun nə deyir?

«Kütləvi informasiya vasitələri haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa görə,

məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiĢ hökmü ilə cəzaçəkmə müəssisələrində cəza çəkən,

fəaliyyət qabiliyyətsizliyi məhkəmə tərəfindən təsdiq edilən Ģəxslər, habelə, dövlət

qeydiyyatından keçməyən, yaxud fəaliyyəti qanunla qadağan olunan ictimai birliklər, siyasi

partiyalar mətbu nəĢr təsis edə bilməzlər.

Bundan baĢqa «Kütləvi informasiya vasitələri haqqında» Azərbaycan Respublikasının

Qanununun 22-ci maddəsinə əsasən mətbu nəĢrin redaktoru (baĢ redaktoru) ali təhsilli və

Azərbaycan Respublikasının vətəndaĢı olmalıdır.

Bütün bu qanun və qaydalar mətbu nəĢrlərə Ģamil edilir və qanunla tənzimlənir. Halbuki

bügünümüzdə belə nəĢrlərin tirajına baxsaq, açıq desəm heç nəzarətə də lüzum olmayacaq

dərəcədədir. BaĢqa bir tərəfdə gündəlik oxunma sayı minlərlə, onminlərə ölçüləcək xəbər

saytları hal-hazırda nəzarətdən tam kənardadır, baĢdı-baĢınadır. Kim nə istəyir yazır, qeyri

peĢəkar juralistlər öz hünərlərin nümayiĢ etdirir, reketlik, təhqirlər, Ģantajlar baĢ alıb

getməkdədir.

Bu cür xəbər saytları öz istək arzularına görə xəbər siyasətin müəyyən edir. Aralarında

həmrəylik nümayiĢ etdirərək bu əməllərin daha da effektiv hala getirirlər. Lazım olan

informasiyanı bir-birlərinə ötürərək, baĢqa rənglər qataraq istəklərini həyata keçirirlər.

Xəbər saytları sosial Ģəbəkələrdən maksimum istifadə edir. Yüz minlik auditoriyası olan

facebook səhifələrində paylaĢılaraq, qısa bir vaxt ərzində geniĢ kütlələrə yayılır.

Bir çox hallarda bəzi ciddi mətbu orqanları belə saytları xəbərin mənbəyi olaraq göstərərək

onların yaydığı dezinformasiyalara Ģərik çıxırlar.



Facebook hesabınızın oğurlanmasından necə qorunmaq olar?

Facebook Ģəbəkəsi 2004-cü il fevralın 4-dən fəaliyyətə baĢlayıb və bugün dünyada 800

milyondan çox Facebook istifadəçisi var.

Sosial mediya statistikası portalı Socialbakers-in hesablamalarına əsasən, Azərbaycan Facebook

istifadəçilərinin sayına görə 213 ölkə arasında 92-ci yerdədir. Ölkəmizdə son hesablamalara görə

506 780-ə yaxın Facebook istifadəçisi var. Günü-gündən istifadəçilərin sayı artmaqdadır. Yəni

bu o deməkdir ki, əhalinin 6.10 faizi Facebookdan istifadə edir və bunların böyük hissəsini

gənclər təĢkil edir.

Bütün bunlar onu göstərir ki, Facebook artıq həyatımızın bir hissəsinə çevrilməkdədir. Facebook

vasitəsi ilə insanlar yeni-yeni tanıĢlıqlar qurur, köhnə, unudulmuĢ, itirilmiĢ tanıĢları tapır, özünə

və ya hərkəs üçün maraqlı olan informasiyaların mübadiləsini edir, hisslərini, düĢüncələrini eyni

anda minlərlə insanla bölüĢür. Facebook vasitəsi ilə özəl Ģirkətlər, təĢkilarlar, hətta dövlət

qurumları vətəndaĢlarla birbaĢa iĢləmək imkanını reallaĢdırır, öz məhsul və xidmətlərini bu yolla

reklam edərək insanlara daha ucuz və çevik Ģəkildə çatdırır.

Facebook sosial Ģəbəkəsi eyni zamanda Ģəxsi bilgilərinizin toplandığı bir yerdir. Bu bilgilərin pis

niyyətli insanların əlinə keçməkdən qorunması vacib məsələdir. Əgər belə hal baĢ verərsə ciddi

fəsadlara yol açması qaçınılmazdır.

Məsələn, bir anlıq hesab edin ki, facebookda saxladığınız Ģəxsi foto Ģəkilləriniz pis niyyətli bir

insanın əlinə keçib, və ya uzun zamandır topladığınız, dostluqlar qurduğunuz insanların üzərində

hakimiyyəti baĢqa bir insan ələ keçirib. Ən pisi kiminsə, facebook hesabınızla, sizin adınızdan

sizə uyğul olmayan, zidd informasiyaları yaymasıdır. Belə hallarla tez-tez rast gəlirik.



Bunlarla üzləĢməmək üçün nələri etmək vacibdir?

- Facebook hesabını özünüzün və ya baĢqasının kompüterində açdıqdan sonra mütləq ÇıxıĢ

yolu ilə hesabınızda çıxın, bunu etmədən səhifəni birbaĢa bağlamayın;

- Mesaj yolu ilə sizə gələn hər linkə daxil olmayın. Bu yolla siz zərərli saytlara yönlənə

bilərsiniz və bununla istifadə etdiyiniz kompüterə cəsus proqramları yüklənə bilər;

- Facebook hesabınızın təhlükəsizliyi, hesab ilə əlaqələndirdiyiniz e-poçt ünvanınızın

təhlükəsizliyindən asılıdır. Həmən e-poçt ünvanınızı ələ keçirən Ģəxs asanlıqla facebook

hesabınızı da ələ keçirə bilər. Bunun üçün ilk növbədə e-poçt ünvanınızın təhlükəsizliyin

gücləndirin.

- Facebookda qeydiyyatdan keçdiyiniz e-poçt ünvanını gizli saxlayın, dostlarınızın bunu

görməsini əngəllərin, əgər varsa ikici, alternativ e-poçt ünvanı əlavə edin;

- Eyni Ģifrələrdən (parol) istifədə etməyin;

- Müəyyən vaxtdan bir Ģifrənizi dəyiĢin;

- ġifrə doğrulama imkanından istifadə edin və hər zaman dərhal yadınıza düĢəcək bir sualı

seçin. ÇalıĢın o sualın cavabın yalnız siz biləsiniz. Məsələn, sual olaraq doğulduğunuz il yerinə

doğru olan ili yazmayın bunu sizdən baĢqa bilənlərdə var;

- Təyin etdiyiniz Ģifrənin mürəkkəbliyinə fikir verin, böyük, kiçik hərflərdən, rəqəmlərdə,

iĢarələrdən istifədə edin. ə, ç, Ģ, ü, ğ kimi Azərbaycan əlifbasında olan hərflərdən istifadə

edərsəniz Ģifrənin təhlükəsizliyini daha da qüvvətləndirərsiniz;

- Tanımadığınız, Ģübhəli dostluq təkliflərini qəbul etməyin;

- ġəxsi məlumatlarınızı hərkəsə açıq vəziyyətdə saxlamayın (Məsələn: harada yaĢadığınızı,

doğul tarixinizi, oxuduğunuz, iĢlədiyiniz yeri və s.);

- Hesab tənzimləmələri (Account Settings) bölməsinə daxil olaraq, Təhlükəsizlik (Security

Settings) bölümünün daxilində yerləĢən Secure Browsing əməliyyatını aktiv hala gətirməyiniz

məsləhətdir.



Bunlara əməl etdiyiniz təqdirdə facebookdan daha güvənli Ģəkildə istifadə edəcəksiniz.

Deputatlar internetdən necə istifadə edirlər?

Cahid Ġsmayıloğlu: “Elə deputat vardır ki, heç onun adın ən böyük artarıĢ sistemi olan

“Google”da axtaranda nəticə əldə etmək mümkün olmur.”

Ölkənin informasiya mühitində baĢ verənlər göstərir ki, internet saytları hər bir siyasətçinin,

parlament üzvlərinin, rəsmi Ģəxslərin və digərlərin fəaliyyəti ilə bağlı əsas informasiya mənbəyi

olaraq formalaĢma və inkiĢaf dövrünü yaĢayır.

Ġctimaiyyətdə informasiyaya ehtiyac günü-gündən çoxalmaqdadır, cəmiyyət artıq daha çevik və

daha dəqiq informasiya əldə etmək istəyir. Düzdür, mətbuat hər zaman informasiya obyekti

olamaqdadır, ancaq informasiyanı onun mənbəyindən əldə etmək daha cazibdir.

Ġnternetdə kiçir bir araĢdırma aparmaqla, hansı deputatın internetdən nə dərəcədə istifadə

etməsinin Ģahidi olmaq mümkündür.

MüĢahidə edirik ki, ümumiyyətlə əksər millət vəkillərinin internet saytları mövcud deyil,

mövcud olanların bəziləri isə elə mövcudluğu ilə kifayətlənir. Hətta elə deputat vardır ki, heç

onun adın ən böyük artarıĢ sistemi olan “Google”da axtaranda nəticə əldə etmək mümkün olmur.

Halbuki, internet vasitəsi ilə deputatlarla seçicilər arasında olan sədd aradan qaldırıla bilər. Bu

texnologiya buna nail olmaq iqtidarındadır. Bunlar elektron hökumət layihəsində də geniĢ əksini

tapmıĢdır.

Ġlk növbədə Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın internet saytın (www.mehriban-

aliyeva.org) qeyd etməklə baĢlamaq istəyirəm. Tam professional Ģəkildə tərtib olunan vebsayt

hər gün müntəzəm olaraq yenilənir, M.Əliyevanın hərtərəfli fəaliyyətini buradan üç dildə

tamamilə izləmək mümkündür.



Deputat Fuad Muradovunda rəsmi internet saytı (www.fuadmuradov.az) ilk qurulan

saytlardandır, uzun zamandır ki, fəaliyyətdədir. Demək olar ki, deputatın Milli Məclis və

gənclərlə iĢ üzrə ayrı-ayrılıqda fəaliyyətini – görüĢlərini, çıxıĢlarını, mətbuata müsahibələrini,

səfərləri haqqında məlumatları, video yayılmarı bu saytdan izləmək mümkündür. Sayt çevik

xarakterli saytdır, demək olar ki, hər həftə yenilənir. Qeyd edim ki, Fuad Muradov internet saytı

ilə sosial Ģəbəkələrin inteqrasiyasın təĢkil etmiĢdir. Bununla sayt istifadəçilərini sosial

Ģəbəkələrdəki səhifəsinə və əksinə sosial Ģəbəkələrdəki (facebook, twitter, youtube) istifadəçiləri

internet saytına cəlb etməyi reallaĢdıra bilmiĢdir. Sayt 1 dildə fəaliyyət göstərir.

Ġnternet məkanında diqqəti cəlb edən daim çevikliyi ilə seçilən saytlardan biri də deputat Gülər

Əhmədovanın rəsmi internet saytıdır (www.gularahmadova.com). Məzmun baxımından çox

zəngin saytdır. Demək olar ki, hər gün yenilənir, ingilis dilində də fəaliyyət göstərir.

Milli Məclisdə yeni olmağına baxmayaraq, gənc deputat Ceyhun Osmanlının rəsmi internet saytı

(www.ceyhunosmanli.az) deyərdim ki, dünya Ģöhrətli siyasətçilərin saytlarından heçdə geridə

qalmır. Saytda ilk olaraq interaktiv kabinet diqqətimi cəlb elədi. Onlayn Ģəkildə sayt ziyarətçiləri

deputata çox asanlıqla müraciət ünvanlaya bilərlər.

C.Osmanlı da həmçinin sosial Ģəbəkələr ilə saytı inteqrasiya etmiĢdir. Sayt üç dildə tam

fəaliyyətdədir. Eyni zamanda deyim ki, deputat C.Osmanlının bloqu da fəaliyyət göstərir.

Təəssüf ki, ən aktiv parlament üzvlərindən olan Qənirə PaĢayevanın internet saytını axtarıĢım

nəticəsiz qaldı. Bu səbəbdən deputatın dolğun fəaliyyətini bir mənbədən izləmək mümkün deyil,

bu da pərakəndəliyə gətirib çıxarır.

Deputatın yenicə istifadəyə verilmiĢ rəsmi bloqu (www.ganirapashayeva.com) görünür hələ

hazırlanma mərhələsindədir ki, bölmələrin əksəriyyəti boĢdur.

Bunlara baxmayaraq Qənirə PaĢayeva sosial Ģəbəkələrdən fəal istifadə edir. Millət vəkilinin

facebook və twitter sosial Ģəbəkələrində rəsmi səhifələri daim yenilənir.

20 saylı Nərimanov ikinci seçki dairəsidən seçilmiĢ deputat Adil Əliyevin (www.adilaliyev.az)

internet saytı axırıncı dəfə 2007-ci ildə yenilənib. Deputat Qüdrət Həsənquliyevin

(www.hasanguliyev.az) də internet saytı bu saytdan geriyə qalmır. “Qarabağ problemi” bölməsi

də daxil olmaqla əksər bölmələr boĢdur, heç bir informasiya tapılmır.



Deputat, SSR-i Xalq Artisti Zeynəb Xanlarovanın (www.zeynabxanlarova.com) rəsmi internet

saytı isə onun yalnız musiqiçilik fəaliyyətini əks etdirir.

Deputat Asil Mollazadənin internet saytını axtarıĢ saytlarında axtardığım zaman tamamilə rus

dilində fəaliyyət göstərən bloqu ilə raslaĢmaq olar (asimmollazade.blog.day.az). Qeyd edim ki,

Asim Mollazadə sosial Ģəbəkələrdən maksimum dərəcədə istifadə edir.

Digər parlament üzvü Ziya Səmədzadənin internet saytı (www.samedzade.az) yalnız seçki

dövründə aktiv olan saytlardandır. Sentyabr ayından bugünə qədər yenilənməməkdədir.

Bir çox deputatların saytı seçki ərəfəsində aktiv olur, seçki bitdikdən sonra fəaliyyətin

dayandırır, tədricən bir il müddətinə də silinib yox olur.

Bunlardan 32 saylı Suraxanı üçüncü seçki dairəsidən deputat Ağacan Abıyev (www.agajan-

abiyev.az), 24 saylı Nizami birinci seçki dairəsi Rövnəq Abdullayevin

(www.rovnagabdullayev.com), deputat Sabir Rüstəmxanlının (www.sabirrustamxanli.com) və

37 saylı Nizami birinci (Gəncə) seçki dairəsindən deputat Aydın Abbasovun (www.aaa.az) rəsmi

internet saytları fəaliyyətini yalnız seçki dövründə saxlaya bilmiĢdir, hal-hazırda internetdən tam

Ģəkildə silinmiĢdir.



Müsahibələri, ekspert rəyləri

Ġnternetdə ermənilərə niyə uduzuruq? – AraĢdırma

Ġnformasiya savaĢında düĢməni qabaqlamaq üçün nələr etməliyik?

Ġnformasiya cəmiyyəti əsrində ölkələr müharibəni ilk növbədə meydanda deyil, dünya hörümçək

torunda aparırlar. Kim ölkəsi haqqında daha çox təbliğat aparırsa, daha ətraflı material

yerləĢdirirsə və dünyaya səsini daha effektiv Ģəkildə çatdırırsa həmin ölkənin səsinə səs verənlər

də daha çox olur. Bəs, Azərbaycan necə dünya internet Ģəbəkəsində yetərincə tanınırmı və

təbliğatın öhdəsindən nə dərəcədə gələ bilir?

Milli.az xəbər portalı bu dəfə Azərbaycanın internet məkanında apardığı informasiya siyasətinin

çatıĢmayan cəhətlərini araĢdıracaq.

Ġndi hər Ģey informasiya siyasətinin nə dərəcədə düzgün qurulmasından asılıdır.

Hər hansı bir ölkə haqqında informasiya toplamaq istədikdə insanların daha çox müraciət etdiyi

internet ünvanı Google və vikipediya-açıq on-layn ensiklopediyası olur. Google Maps, Google

Earth-də və digər internet məkanlarında Azərbaycan haqqında istər informasiya olsun, istərsə də

Ģəkillər çox azdır. Ermənistan bu sahədə bizdən daha irəlidədir. Onlar internetdə daha aktivdirlər.

Ermənistanın xəritəsinə girib baxdıqda onların ölkələri haqda daha çox informasiya

yerləĢdirmələrinin Ģahidi oluruq. Müharibə Ģəraitində yaĢayan bir ölkə üçün informasiya

siyasətini düzgün qurmaq, qalib gəlmək, irəlidə olmaq çox önəmlidir. Ermənilər isə bu sahədə

bizdən qat-qat bicləĢiblər. Bizimkilər vaxtlarını əyləncə portallarında, chatlarda xərclədikləri

zaman, ermənilər dünyanın dörd bir tərəfindən informasiya yerləĢdirməklə məĢğul olurlar.

Səhvimiz nələrə səbəb olur? Kimdir müqəssir?

Ölkəmiz haqqında yetərincə informasiyanın olmaması nəticəsində internet xəritələrində gah

Azərbaycan ərazisi təhrif edilir, Qarabağ, hələ bu azmıĢ kimi Naxçıvan da Ermənistanın tərkib



hissəsi kimi göstərilir, gah da Azərbaycan ərazi adları tamamilə baĢqa dildə, baĢqa adda, bəzən

də erməni mənĢəli adlarla qeyd edilir. Hətta bu yaxınlarda Bakı küçələrini təsvir edən Ģəkillərdə

Ermənistanın dövlət atributları xüsusi proqramın köməyi ilə yerləĢdirilmiĢdir. Bəs, Ġnternet

məkanında Azərbaycan haqqında informasiyanın az olmasında, Google maps-da, Bing-də

Azərbaycan bölgə adlarının səhv getməsində məsuliyyəti kim daĢımalıdır? Bu informasiyaları

yerləĢdirməyin cəmiyyətin boynuna atılması düzgündürmü?

Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır, biz hələ Bakı küçələrini addımlayırıq!

Çexiyanin Keçidlər Ġctimai Birliyinin Qafqaz üzrə layihə meneceri, yeni media üzrə ekspert

Emin Hüseynzadə məsələyə bu cür aydınlıq gətirdi: “Google xəritələrində, Bing-də və digər

xəritələrdə yer və coğrafi adlar istifadəçi tərəfindən yaradılan məzmundur. Yəni istənilən adam

həmin məlumatları əlavə edə bilər. Ġri Ģəhərlərdə bu məlumatlar Google-nin iĢçiləri və müqavilə

ilə iĢləyən Ģirkətlər tərəfindən yaradılır. Amma Azərbaycanda bu təcrübə yalnız, Bakının

mərkəzi küçələrində tətbiq olunub. Digər coğrafi məlumatlar birbaĢa köhnə xəritələrdən

götürülüb və ya adi adamlar tərəfindən əlavə olunub”.

Azərbaycanda geo xəritəçilik çox zəif inkiĢaf edib

Ekspert günahın bir hissəsini xəritə sahiblərində, daha böyük hissəsini isə istifadəçilərdə görür.

“Azərbaycanda geomapping çox zəif inkiĢaf edib. Bunun iki səbəbi var: Birincisi, internet

sürətinin əhalinin xərclərinə uyğunlaĢdırılmasından cəmi 1 il keçib və hələ də sürətli mobil

internet bahadır. Bu da xəritə iĢlərində öz mənfi təsirini göstərir. Məsələn, dünya erməniləri

müxtəlif ölkələrdə daha ucuz internetlə Azərbaycanlılardan daha çox iĢ görə biliblər. Ġkinci

məsələ, onlayn xəritəçəkmə sahəsində təlimlərin keçirilməsi, maarifləndirmə bizdə çox azdır.

Hətta, Gürcüstanda OpenStreetMap layihəsi keçirilir ki, xaricilər turizm məqsədilə həmin ölkəyə

gələndə əziyyət çəkməsinlər” – Emin Hüseynzadə qeyd edir. “Bizdə bu problemlərin həll

edilməsində öz tövhəmizi vermək üçün sentyabr ayının əvvəlində Sosial Yeniliklər DüĢərgəsi

(internet ünvanı: syd-az.net) keçirməyi planlaĢdırırıq. Ġstənilən onlayn xəritəçəkmə problemlərini

aradan götürmək, yeni xəritələr yaratmaq, interneti sosial yeniliklər üçün istifadə sahəsində

ideyalar qəbul olunacaq. Ümid edirik ki, yaxın zamanlarda belə layihələr hesabına onlayn

xəritələr də azərbaycanca danıĢacaq”.

Bacarana baĢ qurban

Ġnformasiya texnologiyaları üzrə mütəxəssis Cahid Ġsmayıloğlu da məsələyə bu cür yanaĢdı:

“Google maps, Google Earth-də, vikipediyada informasiyaların yerləĢdirilməsi Google



tərəfindən həyata keçirilmir, bu informasiyalar könüllülər, internetdə təbliğat aparmağı bacaran,

bu imkanlardan maksimum istifadə edənlər tərəfindən həyata keçirilir. Ümumiyyətlə, internetdə

tək Google deyil, veb saytlarda, bloqlarda, forumlarda baxsaq görərik ki, ermənilər təbliğatda

bizdən qabaqdadırlar”. Mütəxəssisin fikrincə, Azərbaycanda yalnız son zamanlarda bu sahədə

irəliyə getmək fikiri yaranıb.

Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdırmaq üçün hər il milyonlarla vəsait ayrılır. Əlbəttə ki,

burda söhbət Azərbaycanın ayrı-ayrı ölkələrdə təbliğini aparmaqdan getmir. Nəticə internet

məkanında da özünü göstərməlidir. Ermənilər dünyanın bərk gedən dillərində “Erməni

gerçəklərini” bütün Ģəbəkəyə yayırlar. Qarabağ torpağının hər bir qarıĢında erməni tarixinin

olduğunu qeyd edir, hələ bu azmıĢ kimi Azərbaycanın tarixi abidələrinin özlərinə

məxsusluğundan ağız dolusu danıĢırlar. “Erməni genosidi” ifadəsini zorla hörümçəyin beyninə

yedizdirmək istəyirlər. Azərbaycan həqiqətlərini yazan saytlara tez-tez xaker hücumlarının təĢkil

edilməsi, Azərbaycan bölgə adlarına uyğun domen adların hələ 1990-cı illərdən baĢlayaraq

alınması və s. ermənilərin informasiya siyasətini nə dərəcədə ciddiyə aldıqlarını və bu sahədə

xeyli təcrübəli olduqlarını göstərir. Onların dünya hörümçək torunda yeritdikləri siyasət vahid

bir mərkəz tərəfindən planlı Ģəkildə idarə edilir.

Puldan yox, ideyadan bol olanlar

Bizdə təbliğata vəsait ayırırlar, Erməni hökumətində isə o pul yoxdur, amma onların “Böyük

Ermənistan”, “ən qədim xalq” kimi ideyaları bir neçə yüzillikdə yaxĢı formalaĢıb və beyinlərdə

oturuĢub. Xarici ölkələrdə bir neçə nəsil yaĢadıqdan sonra gənc nəsil daha uğurlu mövqelərdədir,

o böyük ideyanı da yaddan çıxartmayıb. Maliyyə problemi yoxdur, əvəzində ĠDEYA üçün

həvəslə çalıĢır. Azərbaycanlılar isə təzə-təzə ölkədən kənara çıxır, hələ yeni ölkədə uyğunlaĢana,

özünü tutana qədər uĢaq da böyüyür, Azərbaycan dilini də bilmir.

Kələfin ucu Amerikadan baĢlayır

Mütəxəssis C.Ġsmayıloğlu qeyd edir ki, ermənilərin bu cür təbliğatları aparması, veb saytların

hazırlanması üçün Amerikada xüsusi bir veb dizayn studiyası yaradılmıĢdır. Təbliğat aparan veb

saytların kimin tərəfindən hazırlandığını araĢdırdıqda əksər saytların bu qurum tərəfindən

hazırlanması ortaya çıxır. “Bu cür iĢlər mərkəzləĢdirilmiĢ Ģəkildə aparılmalıdır. Bir qurum

yaradılmalıdır, oraya mütəxəssislər cəlb edilməlidir və onların iĢi ancaq bundan ibarət olmalıdır.

Rabitə və Ġnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi, Diaspora Komitəsi bu sahədə iĢlər

görməlidirlər”.

Elə edək ki, ermənilər bizim dediklərimizi təkzib etməklə məĢğul olsun, biz onların dediklərini

deyil



Yeni media üzrə ekspert Emin Hüseynzadənin fikrincə isə Azərbaycan tərəfindən də onlayn

təbliğat və PR (piar) aparmaq üçün xüsusi onlayn diplomatların olması vacibdir. “Bu həm iĢin

sürətini, həm də təsirini artırar. Amma təbliğat ağıllı Ģəkildə qurulmalıdır. Sadəcə Vikipediada

ermənilərin yazdıqlarını dəyiĢdirməklə deyil. Ermənistanda Qarabağ haqqında yazan bloqçular

ordusu yaradılıb və onlar yalnız təbliğat məqsədilə xarici dillərdə yazılar və Ģərhlər yazırlar.

Azərbaycan tərəfi də yenilikçi ideyalar və təbliğat imkanlarından istifadə etməlidir ki, ermənilər

bizim dediklərimizi təkzib etməklə məĢğul olsun, biz onların dediklərini deyil”.

C.Ġsmayiloğlu deyir ki, vaxtilə özü Qarabağ problemini, Xocalı soyqırımını iĢıqlandıran,

ümumiyyətlə erməni vəhĢiliyinə qarĢı təbliğat aparan veb saytların hazırlanması ilə məĢğul

olurdu. Bunun üçün üç vebsayt fəaliyyət göstərirdi, daim oraya yeni informasiyalar yerləĢdirirdi:

“Çox vaxt bu, erməniləri narahat edirdi, saytımıza xaker hücumları da olurdu. Sonradan saytları

saxlamaq, materialların yığılması üçün də köməyə ehtiyacımız oldu. Biz Rabitə və Ġnformasiya

Texnologiyaları Nazirliyinə müraciət elədik. Təəssüf ki, müsbət cavab almadıq. Bizim

müraciətimizə “bu iĢi özümüz edəcəyik”- deyə cavab vermiĢdilər. Bir neçə dəfə ANS

telekanalında da bu haqda informasiya getmiĢdi”.

Bütün dünyada dövlətin gələcəyini həll edən məhz gənc təbəqədir. Azərbaycanda bu gün demək

olar ki, internetdən baĢı çıxmayan gənc yoxdur. Dünyanın ən nüfuzlu tədris ocaqlarında

azərbaycanlı tələbələr təhsil alır. Azərbaycanın savadlı gəncləri ermənilərdən qat-qat çoxdur.

Bəs niyə gənclərimizdə Azərbaycan haqqında internetə informasiya yerləĢdirməyə maraq

yoxdur?

Samir Abdulla adlı gənc bu məsələdə bir çox səbəblərin olduğunu dilə gətirdi. “Birincisi,

ermənilər hər zaman milli Ģüurları oyaq millətdir. Milli məsələlərdə bir-birini öldürməkdən belə

vaz keçməzlər. Ġkincisi, onların diasporu daha tarixli və daha çox saylıdır, yazılanların da

əksəriyyətini onlar yazırlar. Hər Ģey planlı Ģəkildə həyata keçirilir”.

Aktiv internet istifadəçisi Fərid Əlibalayev isə ilk növbədə problemi Azərbaycanda internetin

baha olmasında, gənclərdə maddi imkanın olmamasında görür. “Ġnternet bahadır. Regionlarda

dial-up sürətilə audio- video material yerləĢdirmək mümkün deyil. Sürətli internet olan Bakıda

isə cavanlar internetdən daha çox əyləncə üçün istifadə etməyi üstün tuturlar. Hər hansı bir

materialı hazırlayıb ortaya çıxarmaq zaman, enerji, bəzən də pul lazımdır. Buna marağı olan

gənc azdır, informasiyalı olan yaĢlı nəsil isə internet və informasiya texnologiyalarından peĢəkar

istifadə etməyi bacarmır”.



Barcamp-ın Azərbaycan üzrə təĢkilatçılarından olan proqramist, mobil sayt üzrə

mütəxəssisRəĢad Əliyev gənclərə bu sahədə mane olan səbəblər sırasında söz azadlığı, birlik,

normal WEB portalının yoxluğunu sadaladı. RəĢadın fikrincə, informasiya yerləĢdirmək üçün

Azərbaycanda gəncləri maraqlandıran və ya tədris edən sistemlər çox azdır.

Fəal bloqçu Ġlqar Mirzə isə məsələyə sırf texniki baxımdan yanaĢaraq, Azərbaycan gəncliyinin

Ġnternet savadının çox aĢağı səviyyədə olduğunu dilə gətirdi.

Gənclərdə vətənpərvərliyi Ġnternetdə də oyatmaq üçün hansı tədbirlər həyata keçirilməlidir?

Ġndi vətəni sevmək təkcə hərbi xidmətə gedib-gəlməklə sübuta yetirilmir. Dünyanın informasiya

ilə qaynadığı bir vaxtda gərək ölkən haqqında texnologiyanın dili ilə də danıĢasan.

Yeni media üzrə ekspert E.Hüseynzadə deyir ki, ölkəsini təbliğ etmək istəyən bunun üçün bütün

vasitələrdən və imkanlardan istifadə etməlidir. “Hər Ģeyi gənclərin üzərinə atmaq da düzgün

olmazdı. Gənclər deyəndə məsələ ümumilləĢir və fokus yayılır. Konkret demək lazımdır, hansı

gənclər, nəyə görə və nə vaxt etməlidir? Bundan əlavə, bu sahədə təhsil imkanları yaradılmalıdır

– daimi kurslar, universitetlərdə fakültələr ve seminarlar təĢkil edilməlidir. Hazırda heç bir

universitetdə onlayn marketinq, onlayn jurnalistika, onlayn PR, onlayn diplomatiya dərsləri

yoxdur. Bunlar həll olunmasa geniĢ tebliğat haqqında danıĢmaq düzgün olmayacaq”.

Hər Ģeyin kökü mükafatdadır

Mütəxəssis C.Ġsmayıloğlu bu təbliğatı aparmaq üçün gənclərimizdə yetərincə potensialın

olduğunu qeyd edir.“Sadəcə olaraq onları həvəsləndirmək, bu iĢə cəlb eləmək lazımdır.

Məsələn, Ġrəli Gənclər TəĢkilatının son zamanlarda iĢğal olunmuĢ rayonlar haqqında veb saytları

hazırlamaları bu potensialın bariz göstəricisidir”.

Aktiv internet istifadəçisi Fərid Əlibalayev isə çıxıĢ yolunu gəncləri həvəsləndirmək üçün

mükafatların verilməsində görür. “Azərbaycan haqqında internet Ģəbəkəsində təbliğat aparana,

bu sahədə iĢ görənə mükafat vəd edilsə, əminəm ki, məĢğul olmaq istəyən də çox olar. Hökumət

“Ġrəli” Hərəkatına pul ayırıb, bu təĢkilat belə tipli, məsələn, history.az kimi layihələr həyata

keçirir. Bu cür addımlar təqdirəlayiqdir və daha da çoxalmalıdır”.

Ümid edirik ki, Azərbaycan informasiya siyasətini Ġnternetdə də lazımınca həyata keçirəcək.

Azərbaycanın bölgə adları ilə uyğun olan domen adlarını xilas edə bilmədik, ermənilər



adlarımızı da iĢğal etdilər. Bundan sonra, heç olmasa internet xəritələrində region adlarımızı

təhrif olunmaqdan xilas edək. Sonra gec ola bilər.

Vüsalə Əlövsətqızı

Milli.Az

URL: http://www.milli.az/news/society/20168.html

Saytlar reklam cəlb etmək üçün saxtakarlıq edir

Cahid Ġsmayıloğlu: “Necə olur ki, sayta 100 adam daxil olur, amma bir xəbər 500 dəfə oxunur?”

Adətən hər hansı saytın istifadəçilərinin statistikası da verilir. Bu, virtual aləmdəki biznes

rəqabətinin ən əsas tərkib hissələrindən biridir. Bunun da kökü dayanır saytların izləyicilərinin

və ya saytlarda ən çox baxılan xəbərlərin üzərində. Təsadüfi deyil ki, ötən il “Nielsen” Ģirkəti

dünyada ən çox baxılan saytların monitorinqini aparmıĢdı. Beləcə, dünyada ən çox baxılan 10

internet saytının adı məlum olmuĢdu. Birinci yerin “Google” saytı Ģəriksiz lider olmuĢdu.

Hesabatda qeyd olunmuĢdu ki, “Google” saytına 2011-ci ildə hər ay dünya üzrə orta hesabla 153

mln. nəfər baxıb ki, bu da ən yüksək göstəricidir.”Facebook” isə ayda 137,6 mln. baxıĢ sayı ilə

ikinci yerdə idi. “Facebook” sosial Ģəbəkələr kateqoriyasında “Blogger” və “Twitter” kimi yaxın

rəqiblərini xeyli üstələyərək mütləq lider olmuĢdu.

Daha çox baxılan internet saytları siyahısında üçüncü yerdə “Yahoo”, dördüncüdə isə

“Microsoft” Ģirkətlərinin saytları qərarlaĢmıĢdı.

Bu kimi virtual biznes rəqabəti Azərbaycanda da aparılır. Xatırladaq ki, bir müddət əvvəl yerli

internet portallarımızdan birinin rəhbəri 25 milyon gündəlik izləyicilərinin olduğunu iddia

etmiĢdi. Halbuki Türkiyənin aparıcı xəbər portalları belə adətən 1 milyondaç çox ziyarətçisi

olmur. Türkiyə əhalisinin Azərbaycan əhalisindən təxminən 8 dəfə çox olduğunu, internetə çıxıĢ

imkanların daha yaxĢı olduğunu, üstəlik, türk media brendlərinin azəri media brendlərinə

nisbətən daha çox tanındığın nəzərə alsaq, portala rəhbərlik edən həmkarımızın sadəcə yalan

söylədiyini deyə bilərik. Bəs bu ağ yalanda məqsəd nədir? Bu yaxınlarda media ilə bağlı bir

görüĢdə açıqlanmıĢ rəqəmlərə görə, bir neçə portalımız var ki aylıq reklam gəlirləri 100-200 min



manat arasında dəyiĢir. 25 milyonluq oxucu kütləısindən bəhs edən portal da bu sıradır. Yəni

ziyərtəçi sayını süni Ģəkildə ĢiĢirtmək reklam cəlbi üçün bir vasitə sayılır.

Sayt rəhbərləri reklam cəlb etmək üçün min cür oyunlardan çıxırlar. Çox zaman virtual aləmin

verdiyi imkanlardan sui-istifadə edənlər də olur. Belə ki, bəzi saytların sayğaclarına diqqət

etdikdə inanılmaz rəqəmlərlə qarĢılaĢırıq. Hətta bəzən elə yazı olur ki, bir gün ərzində onu

oxuyanların sayına baxanda heç cür buna inanmaq olmur. Bu da o ehtimalı yaradır ki, sayt

inzibatçıları reytinqlərini yüksəltmək üçün yalandan bu statistikanın sayını artırırlar. Doğurdan

da, saytlara daxil olanların və ya saytlardakı hər hansı yazını oxuyanların sayını yalandan

artırmaq olarmı? Maraqlıdır ki, bunu necə etmək mümkündür? Bu kimi hallar veb-masterlər

tərəfindən edilir, yoxsa bunu hər hansı sayt izləyicisi də edə bilər?

ĠKT üzrə ekspert Cahid Ġsmayıloğlu intenetdə onlayn rejimdə iĢləyən müxtəlif statistik

hesablama sistemləri mövcud olduğunu bildirdi: “Bunlar sayta daxil olanların sayını, daxilolma

vaxtını, coğrafi məkanını və s. ən xırda detalları hesablayıb qeydə alır. Eyni zamanda hər bir

saytın daxili sistemində də bu statistik hesablama mövcuddur. Bu statistika sayta daxil olanların

sayını hesablamaqla yanaĢı, hər bir səhifənin ayrı-ayrılıqda nə qədər oxunduğunu da hesablayır

və oxuculara nümayiĢ etdirir. Bu, xəbər saytlarında çox müĢahidə edilir. Saytdaxili statistikalar

çox vaxt sayt idarəçiləri tərəfindən xəbəroxunma saytı süni surətdə “ĢiĢirdilir” və reytinqi yuxarı

göstərməyə çalıĢırlar. Məsələn, sayta daxil olanların sayı ilə bir xəbərin oxunma sayı arasında

uyğunsuzluqlar, fərqlər görünür. Sayta 100 adam baxıbsa, görürük ki, bir xəbəri 500 adam

oxuyub. Necə olur ki, sayta 100 adam daxil olur, amma bir xəbər 500 dəfə oxunur? Bu

statistikalar günlük, həftəlik, aylıq və illik olmaqla hesablanır, arxivləĢdirilir”.

Saytlarda istifadəçilərin statistikası necə “ĢiĢirdilir”?

C.Ġsmayıloğlu da sayt idarəçisi üçün xəbər sayının süni “ĢiĢirdilmə”sinin texniki olaraq çətin bir

əməliyyat olmadığını vurğuladı: “Sadə Ģəkildə kiçik rəqəmi silib yerinə daha böyük rəqəm

yazmaqla bunu həyata keçirə bilirlər. Bunu adətən veb-ustalar edirlər. Bəzi saytlar var ki,

istifadəçi kompüterdə sadəcə “yenilənmə” düyməsini də tez-tez sıxmaqla xəbərin oxunma sayını

süni surətdə artıra bilir”.

Onun sözlərinə görə, bunun qarĢısını əlbəttə ki, saytın idarəçiləri almalıdır: “Əgər sayt idarəçisi

istəyirsə, hər an saytın statistik göstəricilərini istədiyi kimi ĢiĢirdə bilər, çünki texniki olaraq sayt

onun əlindədir. Bir Ģeyi də qeyd edim ki, dünyada ən geniĢ yayılmıĢ və düzgün, daha ətraflı

statistik hesablama aparan sistem “Google Analytics” sistemidir. Mən real hesablama aparmaq

istəyən sayt istifadəçilərinə bu sistemdən istifadə etməyi tövsiyə edirəm”.



Veb-master ElĢən Əzizoğlu da bizimlə söhbətində dedi ki, statistikanı artırmaq mümkündür.

Onun sözlərinə görə, bunun üçün bəzi ödəniĢli xarici saytlar və proqramlar var: “Saytlardakı

xəbərlərin baxıĢ saylarını saxta yollarla artırmaq mümkündür. Bunun üçün saytı yığan veb-

master sistemi elə qura bilər ki, bir dəfə xəbərə “klık” edəndə baxıĢa on “klık” göstərsin. Yəni,

bir istifadəçinin əvəzinə on istifadəçi kimi göstərsin. Saxta yolla baxıĢ sayını artırmaq

istədiyimiz xəbərin ardına keçib, bir neçə dəfə F5 düyməsi ilə xəbərin səhifəsini yeniləyərək də

istifadəçinin sayını artırmaq olar”.

E.Əzizoğlu deyir ki, bu kimi saxtakarlıq yalnız veb-masterlər deyil, eləcə də hər hansı istifadəçi

tərəfindən də edilə bilər. Onun fikrincə, bunun qarĢısını almaq mümkün deyil: “Çünki hər bir

iĢin bir sirri vardır. Hər bir sayt rəhbəri də saytını baxımlı göstərmək üçün bu sirlərdən istifadə

edir”.

Azərbaycan Ġnternet Forumunun prezidenti Osman Gündüzün qəzetimizə açıqlamasına görə, hər

bir saytın arxasında onun admini durur: “Yəni, o saytı idarə edən, hansı ki, o sayta daxil olanların

sayını ölçmək üçün proqramlar quraĢdırıb, tənzimləyici iĢləri görüb. Ümumiyyətlə, bu yaxĢı bir

Ģeydir, monitorinq aparmağa imkan verir. Həmçinin, hansı ölkələrdən bu sayta daxil olanları

öyrənmək olur. Yəni, kifayət qədər yaxĢı alətlərdir ki, sayta müraciət edənlərin təsnifatını bilmək

olur. Bunların hamısını ölçməyə imkan verən alətlər var”.

“Monitorinqlər aparmaq üçün qurumlar yarana bilər”

Onun fikrincə, istənilən saytın arxasında olan insan lazım gələrsə, bura müdaxilələr edə bilir:

“Bunu artıq özü edə bilir. BaĢqası edə bilmir. Elə ola bilər ki, eyni ünvandan siz ora yüz dəfə

daxil ola bilərsiniz. Hansı ki, bir adam daxil olur. Bu məsələləri saytın sahibi həll edir”.

O.Gündüz bildirdi ki, internetdə peĢəkar insanlar saytların hansı auditoriyaya malik olması ilə

bağlı müəyyən bir həqiqətə uyğun informasiya ortaya qoya bilirlər. “Ġnternetdə sosial

araĢdırmalar, montorinqlər aparmaqla bunu müəyyən etmək olur”, – deyə o əlavə etdi.

AĠF prezidenti onların bu iĢlərlə məĢğul olmadıqlarını dedi: “Ola bilər, bununla bağlı qurumlar

yarana bilər. Amma bizim belə monitorinqlər aparmaq planımız yoxdur”.

Azərbaycan Ġntenet Birliynin sədri Qalib Qurbanov da hər hansı saytın adminstratorunun bunun

üçün texnki imkanları olduğunu qeyd etdi.



Q.Qurbanov dedi ki, sayt inzibatçıları Ģərait yaratsalar, orada yoxlamalar aparmaq olar: “Bizim

tərəfimizdən indiyə kimi belə monitorinq aparılmayıb. Çünki saytın iĢləməsi üçün ĠP adresi olur.

O ĠP adresi ilə, sözsüz, yoxlama aparıb öyrənmək olar ki, bu həqiqətdir, yoxsa həqiqət deyil”.O,

Azərbaycanda internet qəzetləri, xəbər saytlarının istifadəçilərinin daha çox olduğunu vurğuladı.

F.HÜSEYNZADƏ

Paritet.az



Mətbuat Cahid Ġsmayıloğlunun yaradıcılığı haqqında...

MÜƏLLĠFĠNƏ UĞUR GƏTĠRƏN ƏSƏR

Cahid Ġsmayıloğlu. XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikası (Mahmud KaĢğarlının «Divanü lüğat-

it-türk» əsəri əsasında). Bakı: «Elm» nəĢriyyatı, 2008, – 231 s.

«Heç bir Ģey izsiz yox olmur» müdrik kəlamı Mahmud KaĢğarinin «Divanü lüğət-it-türk» əsəri

ilə də təsdiq olunur. XI əsrdə belə bir lüğətin meydana çıxması təsadüfi deyil.

Qərbdən ġərqə böyük ərazilərdə məskunlaĢmıĢ türk xalqlarının yaratdıqları, qurduqları, ad

verdikləri izsiz yox ola bilməzdi. KaĢğari olmasa da, baĢqa bir türk ortaya çıxmalı və bunları

əbədiləĢdirməli idi. Bu vəzifə tarixdə «Mahmud KaĢğari» adını daĢıyan, həqiqi Ģəklini belə görə

bilmədiyimiz bir türkün öhdəsinə düĢmüĢ, o bu vəzifənin məsuliyyətini dərk edərək böyük bir

xəzinə yaratmıĢdır. Minlərlə tədqiqatçı bu xəzinədən pay götürür. O cümlədən haqqında bir neçə

söz demək istədiyimiz bu əsərin müəllifi Cahid Ġsmayıloğlu da.

Cahid Ġsmayıloğlu istedadlı bir gəncdir. Namizədlik mövzusu götürənə qədər türk tarixinə,

Azərbaycan türk dilinin inkiĢaf yoluna dair xeyli məqalə yazmıĢdır. Yazıları burada və

Türkiyədə çap olunmuĢdur. Ġstiqaməti xəlqi və millidir. Vətənsevər bir gəncdir.

C.Ġsmayıloğlunun seçdiyi mövzu bu yaxınlarda avtoreferatı ilə tanıĢ olduğum, lakin adını demək

istəmədiyim bir «doktorluq dissertasiyası»ndan on dəfə faydalı və maraqlıdır. Cahid

M.KaĢğaridən baĢlasa da, əsərin məzmunu yalnız KaĢğari «Divan»ının materialları ilə

məhdudlaĢmır. Müəllif düzgün yol tutmuĢ, birinci minillikdən və sonrakı dövrlərdən keçib gələ

bilmiĢ baĢqa mənbələrə də – qədim türk yazılı abidələrinə, «Oğuznamələr»ə, Yusif

Balasaqunlunun «Kutadqu bilik» əsərinə yeri gəldikcə nəzər salmalı olmuĢdur.



Onomastik leksika terminoloji advermə baxımından bəzən çox xırdalanır. Əslində, cəmiyyətin

və dilin inkiĢaf tarixini öyrənmək istiqamətində antroponimlər, etnonim və toponimlər kifayət

qədər material verir. Müəllif də öz tədqiqatını, baĢlıca olaraq, bunların üzərində qurmuĢdur.

KaĢğari «Divan»ının onomastik leksikası zəngindir və bu əsasda bir tarix yaratmaq olar. Elə

buna görə də müəllif tədqiqat prosesində yeri gəldikcə o dövrün cəmiyyət tarixinə də diqqət

yetirməli olmuĢdur. Lakin bir dilçi kimi, təbii ki, məqsəd xüsusi adların linqvistik təhlili, dilçilik

baxımından tədqiqidir. Müəllif fakt və hadisələri sadalamaqla vəzifəsini yerinə yetirə bilməzdi.

Odur ki əsər bütövlükdə faktların təhlili və etimoloji araĢdırmalar üzərində qurulmuĢdur.

Türk tarixi bilərəkdən və ya bilməyərəkdən daim təhrif edilmiĢdir və bu proses hələ də davam

etməkdədir. Türk xalqlarının tamamilə gənc olduğunu, dünən, srağagün yarandığını güman və

iddia edənlər var. Müəllifin tədqiqatının nəticələri, topladığı dəlillər və faktlar saxta və yanlıĢ

«tarixlər»i təkzib edir. Bəzilərinin fikirlərinə görə, bizim I minilliyin ortalarından II minilliyin

ortalarına və hətta XVIII əsrə qədər Yer üzündə vahid ümumtürk ədəbi dili («türki» adlanan dil)

olub. Müəllifin KaĢğari lüğəti əsasında apardığı hələ ilkin araĢdırmalar bu cür konsepsiyanın

uydurma, yanlıĢ və zərərli olduğunu bir daha təsdiq edir: «Qaraxanlı islam dövləti idi. KaĢğar bu

dövlətin mərkəzi sayılırdı. Həmin dövlətin Ģərqdə Koçu dövlətində yaĢayan, buddizm dininə

sitayiĢ edən uyğurlarla münasibət və əlaqələri çox da yaxĢı olmamıĢdır. Maraqlı budur ki, adları

çəkilən əsərlərin meydana gəldiyi dövrdə həmin bölgələrdə bir-birindən mahiyyət etibarilə

fərqlənən iki mədəniyyət və iki ədəbi dil mövcud idi. KaĢğar türklərinin dilinə ərəb-fars

elementləri, uyğur türklərinin dilinə isə çin və sanskrit dillərinə məxsus olan leksik-terminoloji

vahidlər daxil olmağa baĢlayırdı». Hələ bu tərəfdə – qərbdə həmin dövrdə «Dədə Qorqud» kimi

misilsiz abidəsi olan, ümum¬xalq dili kimi III-V əsrlərdə formalaĢmıĢ Azərbaycan dilini

demirik.

Buradakı fikir tam doğrudur. Müəllif bütün türk dünyasından deyil, bir bölgədə mövcud olan iki

ədəbi dildən danıĢır. Müəllifin qeyd etdiyi bu məlumat əsaslıdır. Deməli, o dövrə məxsus baĢqa

ədəbi dillər haqqında da danıĢmaq mümkündür.

Məlumdur ki, hər bir əsərdə ondan əvvəl deyilmiĢ fikirlərə istinad edilməli və doğru olanlar

ortaya çıxarılmalıdır. Bəzən bizim elmi ədəbiyyatda belə fikirlərə rast gəlirik (müəllif kimə

istinad etdiyini bildirməsə də): «Qədim ana türk yurdundan durmadan Orta və Ön Asiyaya doğru

axına baĢlayan köçəri tayfalar (kursiv bizimdir – Q.K.) yerləĢdikləri, məskunlaĢdıqları yeni-yeni

coğrafi ərazilərdə mədəni həyata qatılmıĢ və qısa zaman kəsiyində sənət və əkinçilikdə irəliləyiĢ

əldə etmiĢlər». Hələ də bizim tədqiqatçılar (tarixçilər, dilçilər və b.) tarixin gediĢini əksinə izah

edir, nəzərə almırlar ki, Türklərin ana yurdu KaĢğar və ya Altay deyil, Ön Asiyadır. Bu cəhətdən

Cahid həm bu əsəri, həm də bu vaxta qədər yazdığı bir sıra məqalələri ilə düzgün yoldadır.

Türkün beĢiyi Ön Asiyadır.



Cahid Ġsmayıloğlu araĢdırmalar əsasında bu qənaətə gəlir ki, M.KaĢğari daha çox Xaqanlıq

türkcəsini, Çigilcə və Oğuzcanı canlandıra bilmiĢ, bununla yanaĢı: «…Bizans hüdudlarından Çin

sərhədlərinə qədər uzanan türk ellərində yaĢayan türk qəbilə və tayfalarının ləhcə və dillərindən

də nümunələr vermiĢdir. Kitabda türklərin yaĢadığı yerlərə, türk etnoqrafiyasına, onların toplum

həyatına, inanclarına dair də məlumatlar tapmaq olar». Müəllifin meyil və istəyi doğrudur,

Ģərqdən qərbə demir, Bizansdan Ģərqə doğru nəzərdə tutur. Bu, türklərin yayılma istiqamətini

düzgün əks etdirir (sonrakı geri qayıtmaları istisna etmirik). Bu dövrdə feodalizmin min ilə yaxın

yaĢı vardı və artıq xalqlar mövcud idi. KaĢğari təsadüfi hallarda kiçik qəbilələri araĢdırmağı

çatdıra bilərdi.

KaĢğari lüğətindəki antroponimlərin tədqiqi bir çox cəhətdən maraqlı və faydalıdır. Ərəb iĢğalı

nəticəsində islam dinini qəbul etmiĢ türk xalqları istifadə etdikləri xüsusi Ģəxs adlarını bir çox

hallarda unutmuĢ, ərəb mənĢəli xüsusi adlara keçmiĢlər. Lakin KaĢğari dövründə hələ islam dini

insanların beyninə, qanına o dərəcədə yeriməmiĢdi, qədim türk ad ənənəsi müəyyən nisbətdə

davam etməkdə idi. Monoqrafiya müəllifi bu cəhəti nəzərə almıĢ və yazmıĢdır: «ġəxs adları

türklərin qədim tarixini - islamdan əvvəlki dövrünü, onların adqoyma ənənələrini,

dünyagörüĢünü, dini-mifoloji təsəvvürlərini, psixologiyasını, qohumluq münasibətlərini,

məĢğuliyyətini və s. əks etdirir».

Müəllif özündən əvvəlki tədqiqatçıları düzgün tənqid edir ki, onlar «Divan»dakı adların

mənĢəyindən danıĢarkən türk mənĢəli xüsusi adlara – antroponimlərə az diqqət yetirmiĢlər. Ona

görə də əsərdə bu cür antroponimlərə xüsusi yer vermiĢ müəllif, türk mənĢəli antroponimlərdən

danıĢarkən türkləri elmi ədəbiyyata əsasən iki qrupa - Ģimal və cənub türk xalqlarına ayırmıĢdır:

«Tədqiqatlar göstərir ki, Mahmud KaĢğarlı dövründə bütün türk xalqları iki – Ģimal və cənub

qrupuna ayrılmıĢdı. ġimal qrupunu qıpçaqlar, peçeneqlər, tatarlar, qırğızlar təĢkil etdiyi halda,

cənub qrupunu uyğurlar, tabğaclar, çigillər, tuxsilər, yağmalar, cumullar, çaruklar və digərləri

təĢkil edirdi». Müəllif N.A.Baskakovdan götürdüyü bu bölgünü təbii olaraq təkmilləĢdirməli

olmuĢdur.

C.Ġsmayıloğlu türk mənĢəli xüsusi adların (antroponimlərin) Ģərhini də bu istiqamətdə aparmalı

olmuĢdur. Türk mənĢəli adlarla yanaĢı, əsərdə fars mənĢəli antroponimlərə də geniĢ yer

verilmiĢdir. «Divan»dakı Alp Ər Tonqa adı haqqında, təbii olaraq, bir qədər geniĢ bəhs

edilmiĢdir. Tonqanın, onun qızı Kazın, oğlu Barsğanın adları Qaraxanilərdən 1700 il əvvəlin

hadisələri ilə bağlıdır və deməli, müəllif onların adlarından danıĢmaqla M.KaĢğaridən 1700 il

əvvəlin hadisələrini və dil-nitq xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirməli, Midiya dövlətindən, Midiya

imperiyasının son çarı Astiaqdan, böyük Turan imperatorundan danıĢmalı olmuĢdur. Nə qədər

böyük hadisələrdir ki, iki min ilə yaxın bir dövrdə xalqın yaddaĢınqdan silinməmiĢdir.

«Ġsadan öncə VII əsrdə yaĢayan Saka hökmdarı Alp Ər Tunğa (Əfrasiyab) Edil (=Volqa) çayı

tərəfindən gələrək Dəmirqapı üzərindən Ön Asiyaya keçmiĢ…» – sözlərindən oxucu belə nəticə



çıxarmamalıdır ki, Tonqa Orta Asiyalıdır. Bunlar onun son döyüĢləri dövrünə aiddir, öz

ordusunu itirərkən dolandığı yollardır. Alp Ər Tonqa Ön Asiyalıdır – Azərbaycan türk Midiya

dövlətinin son çarıdır.

Müəllif qeyd edir ki, Mahmud KaĢğari türklərin Rumdan Maçinədək olan geniĢ bir ərazidə

yaĢadığını və əsl türklərin 22 tayfadan ibarət olduğunu göstərir. Onun verdiyi bilgilərə görə, hər

bir tayfanın çoxlu uruğları (qəbilələri) var ki, onların sayını yalnız tanrı bilir. Böyük türkoloq

bunlardan əsasən ana uruğları yazmıĢ, kiçik tayfalardan isə bəhs etməmiĢdir. Amma o, oğuz

türklərinin kiçik uruğlarını, mal-qaralarının damğalarını da yaddan çıxarmamıĢ, insanların bu

məlumatı bilmələrinin ehtiyacdan irəli gəldiyinə iĢarə vurmuĢdur.

«Divan»da ən mühüm məsələlərdən biri Azərbaycanla, Azərbaycan türkləri ilə bağlı fikirlərin

araĢdırılmasıdır. Bu cəhətə az fikir verilməyib. Məsələn, müəllif qeyd edir ki, Mahmud KaĢğari

beĢ oğuz Ģəhərinin adını çəkir: Sepren, Sitkün, Suğnak, Karnak, Karacuk. Bunlardan Seprenin

ġabran olduğu müəyyənləĢdirilir. ġabran Azərbaycan Ģəhəridir, o biri Ģəhərləri də axtarmaq

lazım idi.

M.KaĢğarinin «Divan»ında iĢlənmiĢ antroponim, etnonim və toponimlər yalnız KaĢğari

dövrünün məhsulu deyildir. Bu adlardan eləsi var ki, KaĢğaridən iki min il əvvələ aiddir. Eyni

zamanda, KaĢğarinin toplayıb təqdim etdiyi xüsusi adlar 11-ci yüzilliklə məhdudlaĢmır, sonrakı

yüzilliklərdə də iĢlənməkdə davam edir. Bu baxımdan C.Ġsmayıloğlu KaĢğarinin «Divan»da

verdiyi adları sistemli Ģəkildə üzə çıxarıb təhlil etməklə çox böyük bir dövrün xüsusi ad sistemini

nəzərdən keçirməli olmuĢdur. Həm də nəzərə alsaq ki, burada yalnız insan adları deyil,

etnonimlər, geniĢ mənada toponimlər (Ģəhər, dağ, dərə, meĢə, çay adları və s.) öyrənilmiĢdir, o

zaman bu əsərin dəyəri daha da artmıĢ olur. Həqiqətdə də C.Ġsmayıloğlu böyük zəhmətə

qatlaĢmıĢ, xüsusi adların «Divan»a səpələnmiĢ böyük bir layını türkü, türkün tarixini sevən bir

tədqiqatçı kimi üzə çıxarmıĢ, təhlil etmiĢdir.

Əsərdə onomastik leksikanın linqvistik təhlili ön plandadır. Müəllif çalıĢmıĢdır ki, KaĢğarinin öz

qeydləri və ya müasir elmi ədəbiyyat əsasında imkan daxilində hər bir xüsusi adın mənĢəyi ilə

bağlı fikir söyləsin, etnonimin, toponim və ya antroponimin necə yarandığı barədə ən ağlabatan

Ģərhlərlə oxucunu inandırsın və əksərən də bu istəyinə nail olmuĢdur. Əlbəttə, elə sözlər var ki,

onların məna və mənĢəyini insanlar artıq unutmuĢlar, ona görə də bir neçə yerə yozmaq

mümkündür. Bu əsərdə də belə faktlar var və müəllif gənc olmasına baxmayaraq, əksərən onlara

dair ən ağlabatan fikirləri seçib götürmüĢdür. Bu cəhətdən əsər yaxĢı təəssürat yaradır. Oxucu

türkün keçmiĢi ilə tanıĢ olur, onun advermə adət-ənənələrini öyrənə bilir.

Lakin təhlil bunlarla bitmir. Hər bir xüsusi adın arxasında bir cəmiyyət durur. Bu baxımdan

linqvistik təhlil prosesində oxucu o dövrün adət-ənənələri, ictimai-siyasi vəziyyəti, quruluĢ



xüsusiyyətləri, yaĢayıĢ tərzi, mədəni inkiĢaf səviyyəsi ilə də tanıĢ ola bilir, bütövlükdə türk

aləminin bir neçə əsrlik mənzərəsi göz önünə gəlir.

Müəllif tədqiqat prosesində mümkün olan çoxsaylı elmi ədəbiyyata kifayət qədər baĢ vura

bilmiĢ, fikirlərinin isbatı üçün onlardan lazımi Ģəkildə istifadə edə bilmiĢdir. Kitab türkoloji aləm

üçün faydalı olacaqdır.

Monoqrafiya göstərir ki, belə bir çətin mövzunun öhdəsindən bacarıqla gəldiyi üçün Cahid

Ġsmayıloğlu tədqiqat iĢlərini davam etdirərsə, türkologiyada uğurlar qazana bilər.

Prof. Q.ġ.Kazımov

04.10.2008

• «Kredo» qəzeti, N14 (533), 11 aprel 2009-cu il.



M.KAġĞARĠNĠN «DĠVANÜ LÜĞƏT-ĠT-TÜRK» ƏSƏRĠNĠN ONOMASTĠK

LEKSĠKASININ TƏDQĠQĠ

Orta türk dövrünün ilkin və möhtəĢəm abidələrindən biri olan M.KaĢğarinin «Divanü luğat-it-

türk» əsərində türkün min il bundan əvvəlki dili, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, tarixi, coğrafiyası,

mənəvi-milli dəyərləri, adət və ənənələri öz əksini tapmıĢdır. Bütün bunlar elmimizdə daha

əhatəli və daha dəqiq araĢdırmalar aparmağa istiqamət verir. Xüsusilə, «Divanda» öz əksini

tapan milli-tarixi onomastik vahidlər xalqın tarixini əks etdirən qiymətli mənbə kimi onomastik

leksikanın tədqiqini, araĢdırılmasını zəruriləĢdirir. XI əsrin tarixi onomastik leksikasına elmi

mövqedən yanaĢmaq, onun düzgün təhlilini vermək Azərbaycan dilçiliyində aktual və zəruri

məsələlərdəndir. Oxuculara təqdim olunan Cahid Ġsmayıloğlunun «XI yüzilliyin tarixi onomastik

leksikası» (Mahmud KaĢğarlının «Divanü lüğət-it-türk» əsəri» əsasında) əsəri gənc, istedadlı

tədqiqatçının bu sahədə apardığı zəngin elmi axtarıĢların nəticəsi kimi yeni elmi müddəalarla

zəngin olan bir əsərdir.

Azərbaycan dilindəki onomastik vahidlərin spesifik xüsusiyyətlərini, onların mahiyyətini,

mənĢəyini, inkiĢaf tarixini, yayılma regionunun tədqiqi əsas problemlərdəndir. Müəllifin də

tədqiqatının əsasını M.KaĢğarlının «Divanın»da iĢlənən onomastik vahidlər təĢkil edir. Bu da

təsadüfi deyildir. Müəllifin qeyd etdiyi kimi KaĢğarlı Mahmud yalnız orta çağdakı Türküstan

mədəniyyəti, elmi və ədəbiyyatının ən böyük Ģəxsiyyəti deyil, dünya mədəniyyətinə, türkoloji

aləmə əvəzsiz xidməti olan bir insandır. Onun «Divanü lüğat-it-türk» adlı əsəri yalnız

Türküstandakı türk xalqlarının deyil, özünün də yazdığı kimi Çindən ta Qaradənizə, Ağdənizə

qədər, yəni Avrasiyada, hətta Afrikada yaĢamıĢ və bu gün də yaĢayan türk xalqlarının qürur

duyduqları bir abidədir. «Divan»ın ən mühüm özəlliyi onun sadə bir lüğət deyil, ilk türk

ensiklopediyası olmasıdır. Xüsusilə, «Divan»da iĢlənən onomastik vahidlər onu yaradan və

yaĢadan xalqın tarixini qoruyub saxlayan faktlardır. Bu baxımdan problemin qoyuluĢu və həlli

uğurludur. Bunun arxasında dərin elmi hazırlıq, elmin bir sıra sahələrinə xüsusən coğrafiya və

tarix elmlərinə yaxından bələd olmaq və bütün bunlardan uğurlu, real, məqsədyönlü elmi

ümumiləĢdirmə vermək bacarığı durur.

Ġki fəsil, «Divanü lüğat-it-türk»dəki onomasıtik leksikanın lüğətindən ibarət olan tədqiqatın

«giriĢ»ində Mahmud KaĢğarlı və tarixi onomastika məsələləri haqqında ümumi məlumat verilir.

Doğrudan da, M.KaĢğarlının «Divan»ı əsasında qədim türk onomastikasının tədqiqi ümumilikdə

XI əsr onomastik sisteminin kompleks öyrənilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Cahid

Ġsmayıl oğlu bu prosesləri təhlil edərək yazır: «Ġlk öncə M.KaĢğarlının böyük səyi, köməyi

nəticəsində XI əsr Türk dünyasının coğrafi-toponimik durumu formalaĢmıĢdır. DolaĢdığı ərazilər



və yazdığı incəltəmələr dövrün istifadə etdiyi əsərlərə istinad KaĢğarlı Mahmudun bəhrələndiyi

və Ģərhini verdiyi onomastik vahidlər və coğrafi məlumatlar ərəb və Ġran mənbələri ilə də uyğun

gəlir. Böyük türkoloq məlumatları qiymətləndirmək və oxucuları inandırmaq məqsədilə

«Divan»da ayrıca bir türk xəritəsi də tərtib etməyi unutmamıĢ, ona görə də min illik türk

coğrafiyası və toponimikasında öndərlik Ģərəfi Mahmud KaĢğarlıya qismət olmuĢdur» (səh.20).

Deməli, türk dilində onomastik adların əmələgəlmə və inkiĢaf tarixini öyrənmək üçün «Divan»

əsas mənbələrdəndir. Xüsusilə qədim onomastik layın tarixi-etimoloji tədqiqi XI əsrdə türk

dilində gedən leksik prosesləri izləməyə geniĢ imkanlar açır. Əsərin «Tarixi antroponimik və

etnonimik leksika» adlı birinci fəslində antroponimlərin mənĢəyi, morfoloji və sintaktik

quruluĢu, leksik-semantik tipləri, «etnonimlər və onların etimologiyasından bəhs edilir.

Məlumdur ki, insan adları tarixi kateqoriyadır və cəmiyyətin inkiĢafında mühüm rol oynayır.

Antroponimlər xalqın dili, tarixi və etnoqrafiyasını yaĢadan, milli etiket fünksiyasını yerinə

yetirən onomastik vahidlərdəndir. Bütün bunları nəzərə alan müəllif əsas diqqətini «Divan»dakı

antroponimlərin yaranma mənĢəyinə yönəldərək onları leksik-semantik və genetik

xüsusiyyətlərinə görə- ümumtürk, ərəb və fars mənĢəli antroponimlər Ģəklində qruplaĢdıraraq

təhlil etmiĢdir. Burada ad sisteminin formalaĢması və inkiĢafı, onların dəyiĢmə

qanunauyğunluqları, antroponimik qatın struktur tipləri, tərkibi tədqiqindən aydın olur ki, tarixi

onomastik vahidlər də digər leksik vahidlər kimi dilin mövcud qrammatik modellərinə

əsaslanaraq formalaĢmıĢdır. Bu baxımdan antroponimlər quruluĢuna, leksik-semantik tiplərinə

görə zəngin faktlarla araĢdırılmıĢ, tarixi antroponimlərin təhlilinə əsasən XI əsrdə Ģəxs adlarının

formalaĢma sistemi iki amillə - apelyativlərin mənasına, islam dininin nüfuzetməsi, köksalması

və yayılması ilə bağlanılır.

Divanda iĢlənən etnonimlərin araĢdırılması dilimizin, onun tarixinin mürəkkəb və zəruri

məsələlərinin təhlilinə istiqamət verir. Bu baxımdan «Divan»da iĢlənən etnonimlər – tayfa-boy

adları da tədqiqata cəlb edilərək yazılır: «Daha qədim fonetik, qrammatik və leksik-semantik

cəhətlərə malik olan tayfa» boy adları türk və qeyri-türk etnoslarının ictimai-siyasi həyatı

miqrasiyası ilə bağlı formalaĢmıĢdır. Tayfa boy adlarının tarixi-linqvistik tədqiqi ilə Qaraxanlılar

dövrünün tarixi, etnogenezi haqqında daha tütarlı, dəqiq və obyektiv informasiyalar əldə etmək

mümkündür» (səh.77).

Qeyd edildiyi kimi, M.KaĢğari türklərin Rumdan Macinədək olan geniĢ bir ərazidə yaĢadığı və

əsil türklərin 22 tayfadan ibarət olduğu göstərilir. Tədqiqatda «Divan»da iĢlənən Sepren

(Sabran), Sitkün, Suğnak, Karnak, Karacuk kimi oğuz səhərlərinin, boylarının, adlarının təhlili

ilə yanaĢı digər tipik, xarakterik xüsusiyyətləri üzərində də dayanılmıĢdır. Xüsusilə, Sağdak,

Kencək, Ağru boyları eləcə də onlarla gəlib qarıĢan Xatanları, Tübütləri, Tanqutların- dilləri də

fərqləndirilir və onların diferensial xüsusiyyətləri ilə bağlı lüğətdə verilən məlumatlar təhlil

edilir. Digər tərəfdən oğuz yurdunun X və XI əsrdə də batıdan Xəzər dənizinə qədər uzandığı

haqqında məlumat verməsi türk tayfalarının bu yerlərin qədim sakinləri olması faktlarını

təsdiqləyir.



Tədqiqatda boy adlarının M.KaĢğarinin əsərində xüsusi sistem təĢkil etməsi əsaslandırılmıĢ və

bu boyların (Türk, Oğuz, Bayat, Bayandur və s.) tarixi-etimoloji təhlilinə cəhd edilmiĢdir.

Əsərdə «Türkmən», «Türk», «Uyğur», «Oğuz», «BaĢqırd» tayfa adlarının etimologiyasının

verilməsi tayfaların yayılma ərazilərinin dəqiqləĢdirilməsi və qədim etnik tarixinin

aydınlaĢdırılması baxımından zəngin məlumat verir. Çünki etinonimlər öz qədimliyini dəyiĢməz

qoruyub saxlayan onomastik vahidlərdir.

Monoqrafiyanın ikinci fəsli «Tarixi toponimik leksika» adlanır. Toponimlərin tədqiqi xalqın

tarixinə, yayılma arealına dair zəngin faktlar verir. Bu baxımdan tarixi toponimik leksikanın

qorunub saxlandığı ensiklopedik mənbələrdən ən mötəbəri M.KaĢğarinin «Divanü luğat-it-türk»

əsəridir. Burada qeydə alınan toponimlər türk, qəbilə, tayfa və xalqlarının tarixi etnogenezi

haqqında zəngin məlumat verir. Tədqiqatçılar tarixi toponimikanın əsas qanunauyğunluqlarını

aydınlaĢdırarkən qeyd edirlər ki, toponimika istənilən tarixi zaman kəsiyində artıq mövcud

olmayan coğrafi terminlərin mənĢəyini öyrənir, tarixi-toponimika mahiyyətcə tarixi coğrafiyanın

mühüm hissəsini təĢkil edir. Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, indiyədək qədim türkün

toponimik leksikasının araĢdırılmasında əvəzsiz mənbə rolunu oyanayan «Divan»ın toponimik

layı tədqiq edilməmiĢdir. Tədqiqatda ilk dəfə toponimlərin sistemli araĢdırılmasına təĢəbbüs

göstərilmiĢdir. Müxtəlif mərhələlər keçirən türk toponimlər sistemini, türk tayfalarının yayılma

arealları ilə bağlayan müəllif yazır: «Apardığımız araĢdırma və hesablamalarımız göstərir ki,

M.KaĢğarlının «Divan»ında 180-ə qədər toponimdən istifadə edilmiĢdir. Bu toponimik

vahidlərin «Divan»da leksik-semantik və etimoloji Ģərhinin verilməsi ilə Mahmud KaĢğarlının

böyük toponimçi alim olduğunu bir daha sübut edir» (səh.104).

M.KaĢğarınin lüğətində ilk dəfə olaraq qədim türklərin ərazi adları diqqətlə öyrənilmiĢ, onlar

semantk və mənĢə baxımdan təhlil edilmiĢdir. Bu nəzərə alınaraq tədqiqatda toponimlər mənĢəcə

üç qrupa ayrılmıĢ (türk, ərəb və fars mənĢəli toponimlər) və faktlarla təhlil edilmiĢdir. Bununla

yanaĢı toponimlər yaranma mənbəyinə və formalaĢmasına görə də təsnif edmilĢdir. Belə ki,

leksik sistem, o cümlədən toponimik leksika cəmiyyətin inancını, dini dünyabaxıĢını, etiqadları,

özündə qoruyub saxlayan mənəvi sərvətlərdəndir. Bu leksik-onomastik vahidlərin semantikasını

aydınlaĢdırmaq türk xalqlarının mənĢəyinə dair tarixi gerçəkliyi üzə çıxarmaq baxımından da

əhəmiyyətlidir. Bu baxımdan Ģamanizmlə bağlı onomastik leksika da tədqiqata cəlb olunmuĢdur.

Faktlardan aydın olur ki, Ģamanizmlə bağlı xeyli adlar «Divan»da iĢlənmiĢdir. Tədqiqatçı

Ģamanizmlə bağlı - Kamlanci, Ötükən, Ġdik tipli toponimləri mənbədən verilən faktlarla

aydınlaĢdıraraq qədim türklərin inamlarının tarixən kökündə duran dini adət-ənənələri, adqoyma

mərasimlərinin magik mifologiyasını, mif görüĢlərini müəyyənləĢdirir.

Qədim türk onomastikasının mühüm bir hissəsini oykonimlər təĢkil edir. «Divan»da da 96 Ģəhər

adı haqqında məlumat verilmiĢdir. O da qeyd edilir ki, Ģəhərlər oğuz və qıpçaq Ģəhərləri olmaqla

iki qrup üzrə verilmiĢdir. Bu adlar qədim türklərdə mədəniyyətin inkiĢafını əks etdirir.

Monoqrafiyada da qədim türk onomastikasının formalaĢma və iĢlənmə xüsusiyyətlərinin

araĢdırılmasına sistemli yanaĢılaraq, bir çox Ģəhər adları təhlil edilmiĢdir. Xüsusən «Balık»



komponenti ilə üç Ģəhərin adı Balık, BeĢ-Balık, Yengi Balık qeyd edilmiĢdir. Burada «Balık»

islamdan çox öncə türk dilində «sığnaq, qala, Ģəhər»lərə verilən ad kimi iĢlənməsi və bu

oykonimlərin Orxon-Yenisey abidələri ilə müqayisəli (tarixi qaynaqlar əsasında türk yer

adlarının) tarixi-etimoloji və sistemli təhlili verilmiĢdir. Beləliklə, M.KaĢğarinin «Divan»ı

əsasında qədim türk oykonimlərinin öyrənilməsi həm türk, həm də ümumi toponimikanın tarixi

və nəzəri məsələlərinə aydınlıq gətirir. Bu zaman həmin dövrlərdə qədim Ģəhər adlarının

formalaĢmasına təsir göstərmiĢ həlledici faktorlar da müəyyənləĢdirilir. Eyni zamanda

«Divan»da iĢlənən mifoloji toponimlər, oronimlər, hidronimlər, keçid-paralel toponimlər, ulduz

adları (onların Azərbaycan ərazisində izləri) da zəngin faktlarla araĢdırılmıĢdır.

Müasir dilçiliyin gənc sahələrindən biri olan onomologiyaya həsr edilmiĢ, əhatə dairəsi və

yüksək elmliyi ilə seçilən poliqrafik baxımdan da yüksək səviyyədə nəĢr olunan bu əsər həm dil

tarixi, həm də nəzəri dilçilik üçün zəngin faktlar verir. Belə araĢdırmalar gələcək tədqiqatların

dairəsini geniĢləndirməyə və elmi nəzəriyyələrin dəqiqləĢməsinə istiqamət verən tədqiqat kimi

əhəmiyyətlidir.

SAYALI SADIQOVA,

Filologiya elmləri doktoru, professor

• RESPUBLĠKA qəzeti, 18 iyul, 2009-cu il, №155 (3583), səh. 5.



TÜRKOLOJĠ ALƏM ÜÇÜN FAYDALI ƏSƏR

Dərin bir ensiklopedik biliyə malik olan Mahmud KaĢğarlı XI əsrdə geniĢ bir ərazidə yerləĢən

türk ellərini el-el, oba-oba, oymaq-oymaq gəzib-dolaĢmıĢ, onların dillərini və ləhcələrini

öyrənmiĢ, tarixdə əbədi yaĢayan “Divanü lüğat-it-türk” əsərini qoyub getmiĢdir. Prof.

Ə.Abdullayev yazır ki, Mahmud KaĢğarlı maĢın və təyyarə olmadığı bir zamanda az müddətdə,

təkbaĢına türk diyarlarını dolaĢmıĢ, türk dillərinin materiallarını toplamıĢ və dəyərli bir lüğət

tərtib etmiĢdir. Elə bir lüğət ki, onu indiki zamanda onlarla iĢcisi olan müasir imkanlara malik

elmi-tədqiqat institutu bir necə ilə tərtib edə bilər.

Ġndiyə kimi bu əsər haqqında çox yazılmıĢ, çox danıĢılmıĢ və bundan sonra da ondan dönə-dönə

bəhs ediləcəkdir.

Bu əsərin xarakterik cəhətlərindən biri olaraq qeyd edilə bilər ki, hələ Avropada tarixi-

müqayisəli metoddan istifadə edilmədiyi bir zamanda və avropalılardan çox-çox öncə

M.KaĢğarlı əsərini bu metodla yazmıĢdır.

Türk xalqlarına misilsiz hədiyyə olan bu əsər indi də öz əhəmiyyətini nəinki itirməmiĢ, hətta

alimlərin hər gün müraciət etdiyi stolüstü kitabına çevrilmiĢdir. Buna görə də M.KaĢğarlının adı

bütün türk xalqlarının, eyni zamanda dünya türkoloqlarının yanında əzizdir. Bu baxımdan Cahid

Ġsmayıloğlunun “Elm” nəĢriyyatında nəfis Ģəkildə çapdan buraxdığı “XI yüzilliyin tarixi

onomastik leksikası” (Mahmud KaĢğarlının Divanü-lüğat-it-türk” əsəri əsasında)

monoqrafiyasını da yüksək qiymətləndirmək olar. Kitabın ön söz müəllifi filologiya elmləri

doktoru, professor Qəzənfər Kazımov, elmi redaktoru filologiya elmləri doktoru Məhəbbət

Mirzəliyeva, pəyçilər filologiya elmləri doktoru Roza Eyvazova və filologiya elmləri doktoru,

professor Qara MəĢədiyevdir.

Monoqrafiyada XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikasının dərin elmi təhlili verilir, həmin

dövrün Ģəxs, tayfa və yer adları böyük türkoloq Mahmud KaĢğarlının “Divanü-lüğat-it-türk”

əsərindəki faktlar əsasında tədqiqata cəlb edilir, qiymətli fikirlər söylənilir. Prof. Q.Kazımov

“Müəllifinə uğur gətirən əsər” adlı geniĢ və əhatəli ön sözündə yazır ki, Cahid Ġsmayıloğlu

istedadlı bir gəncdir. Namizədlik mövzusu götürənə qədər türk tarixinə, Azərbaycan türk dilinin

inkiĢaf yoluna dair xeyli məqalə yazmıĢdır. Yazıları burada və Türkiyədə çap olunmuĢdur.

Ġstiqaməti xəlqi və millidir. Vətənsevər bir gəncdir. C.Ġsmayıloğlunun seçdiyi mövzu bu

yaxınlarda avtoreferatı ilə tanıĢ olduğum, lakin adını demək istəmədiyim bir “doktorluq



dissertasiyası”ndan on dəfə faydalı və maraqlıdır. Cahid M.KaĢğaridən baĢlasa da, əsərin

mövzusu yalnız KaĢğari “Divan”ının materialları ilə məhdudlaĢmır. Müəllif düzgün yol tutmuĢ,

birinci minillikdən və sonrakı dövrlərdən keçib gələ bilmiĢ baĢqa mənbələrə də - qədim türk

yazılı abidələrinə, “Oğuznamələr”ə, Yusif Balasaqunlunun “Kutadqu bilik” əsərinə yeri gəldikcə

nəzər salmalı olmuĢdur.

Onomastik leksika terminolojisi advermə baxımından bəzən çox xırdalanır. Əslində, cəmiyyətin

və dilin inkiĢaf tarixini öyrənmək istiqamətində antroponimlər, etnonim və toponimlər kifayət

qədər material verir. Müəllif də öz tədqiqatını, baĢlıca olaraq, bunların üzərində qurmuĢdur.

KaĢğarlı “Divan”ının onomastik leksikası zəngindir və bu əsasda bir tarix yaratmaq olar. Elə

buna görə də müəllif tədqiqat prosesində yeri gəldikcə o dövrün cəmiyyət tarixinə də diqqət

yetirməli olmuĢdur. Lakin bir dilçi kimi, təbii ki, məqsəd xüsusi adların linqvistik təhlili, dilçilik

baxımından tədqiqidir. Müəllif fakt və hadisələri sadalamaqla vəzifəsini yerinə yetirə bilməzdi.

Odur ki, əsər bütövlükdə faktların təhlili və etimoloji araĢdırmalar üzərində qurulmuĢdur.

Cahid Ġsmayıloğlunun monoqrafiyasında M.KaĢğarlının nəzərdən keçirdiyi türk yer adlarının

tədqiqi elmi-nəzəri baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu, Orta Asiyada türk yer adlarının

əmələgəlmə və inkiĢaf tarixini öyrənmək üçün əsas sayıla bilər. Müəllif “GiriĢ” hissədə doğru

olaraq yazır ki, bu ərazi VI-VII əsrlərdə qurulmuĢ Göytürk dövlətinin əraziləri idi. Bu dövlətdə

balık, oba, yazı, yurt, yıĢ, yar, kaĢ və s. bu kimi ilk coğrafi apelyativlər təĢəkkül etməyə

baĢlamıĢ, daha sonralar Göytürk dövlətinin yerini alan Uyğur xanlığında Türk yer adları sistemi

formalaĢmıĢdır. Müxtəlif dinləri qəbul etsə də, heç bir maneəyə tuĢ gəlməyən türk xanlığı köçəri

həyatdan oturaq həyata keçərkən də türk coğrafiyası və onun toponimikasını, türk toplumunun

yer adları sistemini dəyiĢməyə imkan verməmiĢdir. Türk adlı yeni Ģəhərlər salınmıĢdır, balıqlar

törəməyə baĢlamıĢdır. Ġlk yer adı kimi mənĢəyi maraq doğuran balıq sözü, VII əsrdən etibarən

türk dövlət və mədəniyyət iĢləri üzərində yer tutmuĢ, yerinə və qavranmasına görə xüsusi məna

qazanmıĢdır. Əslində, bu söz (balıq) dövlət idarələrində rəsmən “Ģəhər, qala” mənasında istifadə

olunduğu halda, XI əsr Arğularında (arğu dilində - C.Ġ.) “çamur, balçıq (palçıq)” anlamında

iĢlənmiĢdir. Eyni rəmzi söz köçəri türk dairələrində yurd sözü ilə dəyiĢdirilmiĢdir. Müxtəlif

dəyiĢdirilmələrə məruz qalan türk yer adları sistemi zaman-zaman tayfaların yayılma arealı

(məkanı) və miqrasiyası ilə bağlı olduqca zəngin inkiĢaf yolu keçmiĢdir.

C.Ġsmayıloğlu monoqrafiyada fikirlərinin isbatı üçün zəngin mənbələrə söykənir. Tədqiqatçı

statistik hesablamaları da bacarıqla aparır. O, göstərir ki, lüğətdə 7500-ə qədər sözün M.KaĢğarlı

tərəfindən elmi təhlili verilmiĢ, lüğəvi vahidlərin ümumtürk səciyyəsi və tayfa mənsubiyyəti

qeyd olunmuĢdur. C.Ġsmayıloğlu eyni zamanda tanınmıĢ dilçi – türkoloqların hesablamalarına da

baĢ vurur. Məsələn: Əmir Nəcibin statistikasına əsasən “Divan”da 232 söz oğuzlara, 44 söz

cigillərə, 42 söz arqulara, 15 söz qıpçaqlara, 10 söz uyğurlara, 25 söz isə oğuzlara və qıpçaqlara

(ortaq) aid edilmiĢdir.



Ümumiyyətlə, fərqli görünsə də, Brokkelmanın hesablamalarına görə “Divan”da 7.993, Bəsim

Atalayın hesablamalarına görə 8.783, Özbəkistan alimlərinin hesablamalarına görə 9.222 söz

vardır. Əsərdə 5.147 adın, 3.477 felin olduğu göstərilir.

Ġki böyük fəsildən ibarət olan bu əsərdə M.KaĢğarlının “Divan”ındakı onomastik vahidlər

Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq kompleks və sistemli Ģəkildə tədqiqata cəlb edilmiĢdir.

Birinci fəsildə müəllif “Divan”dakı antroponimlərin mənĢəyini, onların morfoloji və sintaktik

quruluĢunu, leksik-semantik tiplərini, ləqəbləri, etnonimləri araĢdırmıĢ, elmi baxımdan dəyərli

fikirlər söyləmiĢdir. Ġkinci fəsildə tarixi toponimik leksikaya baĢ vurulur. Burada dövrün yer

adları, tarixi toponimik leksikada Ģamanizmin izləri, “Man” komponentli toponimlər,

“Divan”dakı oykonimler, mifoloji toponimlər, oronimlər, hidronimlər, keçid xarakterli – paralel,

toponimlərin çoxvariantlılığı, ulduz adları, “Divan”dakı toponimlərin Azərbaycan ərazisindəki

izləri təhlil süzgəcindən keçirilir.

Müəllif tədqiqat prosesində fikirlərinin isbatı üçün çoxsaylı elmi ədəbiyyatdan da uğurla

faydalanmıĢdır. Biz Ģübhə etmirik ki, Cahid Ġsmayıloğlunun bu əsəri müəllifinə Ģöhrət gətirəcək,

dilçi – türkoloq mütəxəssislərin stolüstü kitabına çevriləcəkdir.

Maarif Xalıqov,

tarix elmləri namizədi.

• «Katarsis dünyası» qəzeti, sayı: 03 (003), 28 aprel 2009-cu il, səhifə 4.



Cahid Ġsmayıloğlunun “XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikası” kitabı çapdan çıxıb

Bu günlərdə Cahid Ġsmayıloğlunun “XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikası” (Mahmud

KaĢğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsəri əsasında) kitabı çapdan çıxıb. «Elm» nəĢriyyatında nəfis

tərtibatda hazırlanan kitabda Mahmud KaĢğarinin «Divanü lüğət-it-türk» əsəri dilçilik

baxımından tədqiq olunub. C.Ġsmayıloğlu M.KaĢğaridən baĢlasa da, əsərin məzmunu yalnız

KaĢğari «Divan»ının materialları ilə məhdudlaĢmır. Müəllif düzgün yol tutmuĢ, birinci

minillikdən və sonrakı dövrlərdən keçib gələ bilmiĢ baĢqa mənbələrə də – qədim türk yazılı

abidələrinə, «Oğuznamələr»ə, Yusif Balasaqunlunun «Kutadqu bilik» əsərinə yeri gəldikcə nəzər

salmalı olmuĢdur.

Türk tarixi bilərəkdən və ya bilməyərəkdən daim təhrif edilmiĢdir və bu proses hələ də davam

etməkdədir. Türk xalqlarının ta¬mamilə gənc olduğunu, dünən, srağagün yarandığını güman və

iddia edənlər var. Müəllifin tədqiqatının nəticələri, topladığı dəlillər və faktlar saxta və yanlıĢ

«tarixlər»i təkzib edir. Bəzilərinin fikirlərinə görə, bizim I minilliyin ortalarından II minilliyin

ortalarına və hətta XVIII əsrə qədər Yer üzündə vahid ümumtürk ədəbi dili («türki» adlanan dil)

olub. Müəllifin KaĢğari lüğəti əsasında apardığı hələ ilkin araĢdırmalar bu cür konsepsiyanın

uydurma, yanlıĢ və zərərli olduğunu bir daha təsdiq edir.

Cahid Ġsmayıloğlu araĢdırmalar əsasında bu qənaətə gəlir ki, M.KaĢğari daha çox Xaqanlıq

türkcəsini, Çigilcə və Oğuzcanı canlandıra bilmiĢ, bununla yanaĢı: «…Bizans hüdudlarından Çin

sərhədlərinə qədər uzanan türk ellərində yaĢayan türk qəbilə və tayfalarının ləhcə və dillərindən

də nümunələr vermiĢdir. Kitabda türklərin yaĢadığı yerlərə, türk etnoqrafiyasına, onların toplum

həyatına, inanclarına dair də məlumatlar tapmaq olar».

Müəllif özündən əvvəlki tədqiqatçıları düzgün tənqid edir ki, onlar «Divan»dakı adların

mənĢəyindən danıĢarkən türk mənĢəli xüsusi adlara – antroponimlərə az diqqət yetirmiĢlər. Ona

görə də əsərdə bu cür antroponimlərə xüsusi yer vermiĢ müəllif, türk mənĢəli antroponimlərdən

danıĢarkən türkləri elmi ədəbiyyata əsasən iki qrupa - Ģimal və cənub türk xalqlarına ayırmıĢdır:

«Tədqiqatlar göstərir ki, Mahmud KaĢğarlı dövründə bütün türk xalqları iki – Ģimal və cənub

qrupuna ayrılmıĢdı. ġimal qrupunu qıpçaqlar, peçeneqlər, tatarlar, qırğızlar təĢkil etdiyi halda,

cənub qrupunu uyğurlar, tabğaclar, çigillər, tuxsilər, yağmalar, cumullar, çaruklar və digərləri

təĢkil edirdi». Müəllif N.A.Baskakovdan götürdüyü bu bölgünü təbii olaraq təkmilləĢdirməli

olmuĢdur.

Müəllif qeyd edir ki, Mahmud KaĢğari türklərin Rumdan Maçinədək olan geniĢ bir ərazidə

yaĢadığını və əsl türklərin 22 tayfadan ibarət olduğunu göstərir. Onun verdiyi bilgilərə görə, hər

bir tayfanın çoxlu uruğları (qəbilələri) var ki, onların sayını yalnız tanrı bilir. Böyük türkoloq

bunlardan əsasən ana uruğları yazmıĢ, kiçik tayfalardan isə bəhs etməmiĢdir. Amma o, oğuz

türklərinin kiçik uruğlarını, mal-qaralarının damğalarını da yaddan çıxarmamıĢ, insanların bu

məlumatı bilmələrinin ehtiyacdan irəli gəldiyinə iĢarə vurmuĢdur.

«Divan»da ən mühüm məsələlərdən biri Azərbaycanla, Azərbaycan türkləri ilə bağlı fikirlərin

araĢdırılmasıdır. Bu cəhətə az fikir verilməyib. Məsələn, müəllif qeyd edir ki, Mahmud KaĢğari



beĢ oğuz Ģəhərinin adını çəkir: Sepren, Sitkün, Suğnak, Karnak, Karacuk. Bunlardan Seprenin

ġabran olduğu müəyyənləĢdirilir. ġabran Azərbaycan Ģəhəridir, o biri Ģəhərləri də axtarmaq

lazım idi.

Müəllif tədqiqat prosesində mümkün olan çoxsaylı elmi ədəbiyyata kifayət qədər baĢ vura

bilmiĢ, fikirlərinin isbatı üçün onlardan lazımi Ģəkildə istifadə edə bilmiĢdir. Kitaba ön söz yazan

Prof. Q.ġ.Kazımov da hesab edir ki, əsər türkoloji aləm üçün faydalı olacaqdır.

• «Yeni Azərbaycan» qəzeti, 2 may 2009-cu il, N 081 (3015).



KAġĞARĠġÜNASLIĞA QĠYMƏTLĠ TÖHFƏ

2008-ci ildə "Elm" nəĢriyyatı Cahid Ġsmayıloğlunun "XI yüzilliyin tarixi-onomastik leksikası

(Mahmud KaĢğarlının "Divanü-lüğat-it-türk" əsəri əsasında)" adlı monoqrafiyasını çapdan

buraxıb. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutunun Elmi ġurasının qərarına əsasən çap

olunan kitabın elmi redaktoru filologiya elmləri doktoru Məhəbbət Mirzəliyeva, rəyçiləri

filologiya elmləri doktoru Roza Eyvazova və professor Qara MəĢədiyevdir. Professor Qəzənfər

Kazımov "Müəllifinə uğur gətirən əsər" adlı ön sözdə yazır ki, monoqrafiyada təkcə KaĢğari

divanını yox, habelə qədim türk yazılı abidələrini, Oğuznamələri, Yusif Balasağunlunun

"Kutadqu-bilik" əsərlərini də müəllif tədqiqat obyekti kimi götürüb. Qəzənfər müəllim kitabı

"bütövlükdə faktların təhlili və etimoloji araĢdırmalar üzərində qurulmuĢ əsər" (səh. 6) kimi

səciyyələndirir.

Monoqrafiya GiriĢ, 2 fəsil, nəticə, ədəbiyyat siyahısından və bir də ki, "Divanü-lüğat-it-türk"dəki

onomastik leksikanın lüğəti" adlı əlavədən ibarətdir.

Cahid Ġsmayıloğlu monoqrafiyanın GiriĢindəki ilk cümlələrdən bəhs etdiyi mövzuya belə

aydınlıq gətirir: "Qədim türk onomastikası mürəkkəb, amma kifayət qədər dəqiq və mütəĢəkkil

bir sistem təĢkil edir. Qədim türk onomastikası dedikdə, XIII yüzilliyə (Monqol hücumuna)

qədərki lüğətlərdə və digər yazılı mənbələrdə öz əksini tapmıĢ bütün xüsusi adların toplusu dərk

edilməlidir" (s. 12).

Bu cümlələr müəllifin tədqiqat obyektində nələrin dayandığından ümumi bir xəbərdir. Mövzu ilə

bağlı onlarla elmi-nəzəri mənbələrə baĢ vuran tədqiqatçı Qaraxanlılar dövrünə müraciət edir,

coğrafi baxımdan qərbi və Ģərqi Qaraxanlıların olduğunu göstərib, qeyd edir ki, "Qərbi

Qaraxanlılar dövlətinə ölkənin Mavəraünnəhr bölgəsi, Fərqanə vadisinin bir qismi, ZərəfĢan çayı

üzərindəki Buxara və Səmərqənd, Sır-Dəryanın orta axarında yerləĢən Fərab (digər adı: Otrar),

həmin çayın yuxarı axarındakı Əndican Ģəhərləri, OĢ və onun Ģərqindəki Özkənd (Özçənd) daxil

idi. Paytaxt əvvəlcə Özkənd, sonra Səmərqənd olmuĢ, birinci xaqan bu Ģəhərlərdə, ikinci xaqan

isə Buxarada oturmuĢdur.

ġərqi Qaraxanlılar dövlətinə ġaĢ, yaxud Çaç (sonrakı adı: DaĢkənd), onun Ģərqində Talas,

Ģimalında Ġsficab (Çimkənd), Yeddisu bölgəsi, Fərqanə vadisinin böyük bir qismi, Qaragölə

tökülən KaĢğar çayı üzərindəki Ordu-Kənd, yaxud KaĢğar, onun cənubunda Yarkənd, Ġssık-

Kulun qərbindən axan Çu çayının üzərində yerləĢən Kuz-Ordu, yaxud Balasağun, onun



yaxınlığındakı Qara-Ordu, BalxaĢ gölünə tökülən Ġli çayının sahilindəki Almalıq, cənub-Ģərqdə

Cunqariya bozqırları, Alagöl, ĠrtıĢ çayı, Təklə-Məkan səhrası, sərhədə yaxın Xotən Ģəhəri,

HindiquĢ və Qaraqorum dağları arasındakı Gilgit Ģəhəri daxil idi. Ölkənin əsas mərkəzi KaĢğar,

ikinci mərkəzi gah Balasağun, gah da Talas idi. "Kutadğu bilig" və "Divan" yazılan dövrdə

paytaxt KaĢğar idi".

Mövcud tarixi fakt və bilgilərə istinad edən Cahid Ġsmayıloğlu bu əsasda dilçilik görüĢlərini

inkiĢaf etdirir, XI əsrin tarixi-onomastik leksikasını ətraflı təhlilə cəlb edir, M.KaĢğari lüğətindən

və s. mənbələrdən yetərincə faydalanır. Eyni zamanda müəllif Mahmud KaĢğarlının hazırladığı

və "Divan"a daxil etdiyi xəritənin əhəmiyyətindən bəhs açır:

"Divan"da verilmiĢ dünya xəritəsi ərazi toponimlərini əks etdirdiyi üçün böyük əhəmiyyətə

malikdir. Bu, ilk türk xəritəsi və orta əsrlərin ən dəqiq xəritələrindən biridir" (s. 19).

Daha sonra "xəritədə adı "Ərzi-Azərbadqan" kimi çəkilən Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və

qonĢu sərhədlərin də öz əksini tapdığını" da qeyd edir. "Divan"dakı coğrafi məlumatlarla o

dövrün ərəb və Ġran mənbələrinin də uyğunluq təĢkil etdiyini göstərən müəllif bir daha bu

məlumatların digər faktlar və sənədlər tərəfindən də təsdiqləndiyini - mötəbərliliyini demək

istəmiĢdir.

Tədqiqatçı balık, oba, yazı, yurt, yıĢ, yar, kaĢ və s. kimi ilk coğrafi apelyativlərin o dövrlərdən

təĢəkkül tapdığından danıĢır, "daha sonralar Göytürk dövlətinin yerini alan uyğur xanlığında

Türk yer adları sisteminin formalaĢdığını" göstərir. "Balık" sözünə münasibətdə isə yazır ki, "VII

əsrdən etibarən türk dövlət və mədəniyyət iĢləri içərisində yer tutmuĢ, yerinə və qavranmasına

görə xüsusi məna qazanmıĢdır. Bu söz (balık) dövlət idarələrində rəsmən "Ģəhər, qala"

mənasında istifadə olunduğu halda, XI əsr Arğularında (arğu dilində) "çamur, balçık (palçıq)

anlamında iĢlənmiĢdir. Eyni rəmzi söz köçəri türk dairələrində yurd sözü ilə dəyiĢdirilmiĢdir" (s.

20-21).

Onomastik vahidlərin toponimik vahidlərə çevrilməsi prosesinə də burda toxunulmuĢdur: "Bəzi

kiĢi və qadın adları digər obyektlərin adlarına da verilmiĢdir. Ümumiyyətlə, eyni adın müxtəlif

obyektlərə verilməsi o dövrün toponimik vahidləri üçün baĢlıca xüsusiyyətdir. Məsələn, alimin

sözlüyə aldığı Ayas kölə qadın adı daha sonrakı yüzilliklərdə Xarəzm bölgəsindəki bir qalaya da

verilmiĢdir" (s. 21).

Elə burdaca yuxarıdakı fikirlərə bir münasibət bildirim ki, bu cür proses ta qədimdən əzəli-əbədi

qanunauyğunluqdur; yəni toponimik səciyyəli sözlərin əksəri onomastik vahidlərdən törəmədir,



çünki ta əski çağlardan insanlar özlərinə yurd etdikləri yerləri qarıĢbaqarıĢ gəzmiĢ, orada

özlərinin izlərini qoymuĢ, bu izləri əbədiləĢdirmək - müəyyənləĢdirmək məqsədilə söz naxıĢı - ad

yaddaĢı (toponimik möhür) vurmuĢlar. Bir sözlə, toponimlər havadan (havayı yerdən) törəmirlər,

onları yaradan da, yaĢadan da xalqdır (insandır) və toponimlər də bilavasitə xalqın (dar çərçivədə

- insanın, hər hansı Ģəxsin) əməllərini - izlərini özlüklərində daĢıyır - yaĢadırlar.

Cahidin Çaç (DaĢkənd), habelə KaĢğar (Ordu-kənd) və s. bu kimi adlara münasibətində də

dəyərli bilgilər üzə çıxır: "Çaç müasir DaĢkəndin ən qədim adıdır. Dillərində "ç" çəsi olmadığına

görə ərəblər onu "ġaĢ" Ģəklində yazmıĢlar. "ġaĢkənd" sonralar "DaĢkənd"ə çevrilmiĢdir. ġəhərin

adını çin qaynaqları "Çö-Çi", "Çö-ġi", yaxud sadəcə "ġi" Ģəklində transkripsiya etmiĢlər ki, bu

da çincə "daĢ" deməkdir" (səh. 21-22).

"BənidaĢ Ģəhrinin sirri" adlı nağıl (yəni "DaĢ insanın Ģəhəri"), yaxud insanların daĢa

çevrilmələrindən bəhs edən mif, əfsanə, rəvayət və nağıllar bu məqamda nəzərdə canlanır. Necə

olub ki, xalq elə əski dönəmlərdə belə hətta özlərinin mərkəzi Ģəhərlərinə - baĢ kəndinə DaĢkənd

(daĢ kənd - daĢ Ģəhər) adı verib yaĢadıb? Yaxud hazırda respublikamızdakı DaĢkəsən rayonu, ya

da Cəbrayıl rayonundakı eyniadlı DaĢkəsən kəndi (eləcə də DaĢbaĢı kəndinin adındakı "daĢ"

sözü və s.) niyə "daĢ" sözü ilə bağlanıb? Bəlkə insanların daĢ Ģəhəri adlandırdıqları mifik məkan,

yaxud tilsim vasitəsilə daĢa döndərilmiĢ - daĢlaĢmıĢ insanların məskəni elə bu yerlər, bu yurdlar,

bu ərazilərdir?!. Əlbəttə ki, bunlar baĢqa bir söhbətin mövzusu olduğundan, baĢqa bir yazımla

bunlara münasibət bildirəcəyəm!..

Tədqiqatçının KaĢğarın tarixi və adı ilə bağlı fikirləri də diqqəti çəkir:

"KaĢğarın tarixi adı Ordu - kənddir. Bu ad onun paytaxt olmasına iĢarədir. Qədim Çin

mənbələrində Ģəhərin adı Solek və ya Sorak, çincə transkripsiyası Su-Lek, çincə bugünkü adı

Sufu, transkripsiyası isə Ku-Ģa və ya Ka-Ģadır. Ġndiki KaĢğar Atadağdan axan Qızılsu çayının

qolu olan Tümənin sağ sahilində yerləĢir. Əsski KaĢğar isə bir qədər uzaqdakı təpə üzərində

salınmıĢ, qala divarları ilə əhatə edilmiĢdir. Qədim KaĢğarın xarabalıqları hələ də qalır. Mühüm

karvan yollarının qovĢağında yerləĢən bu Ģəhərin tarixi b.e.ə. 76-cı ildən baĢlanır" (səh. 22).

Tədqiqatçı Cahid Ġsmayıloğlu "Hicrətin 466-cı ilində (1072-3) yazılmıĢ "Divanü-lüğat-it-türk"

əsəri türk dili xəzinələrini qoynunda daĢıyan qədim əsərlərimizin ən qiymətlilərindən biridir.

Əsər KaĢğarlı Mahmudun Qaraxanlılar zamanında yazdığı Türkcə-Ərəbcə bir sözlükdür" (s. 26)

deyərək kitabın təkcə dilçilik üçün yox, folklorĢünaslıq, etnoqrafiya və s. üçün də mühüm dəyər

daĢıdığını vurğulayır. Lakin əsərin "Ərəbə türk dilini öyrətmək üçün bir filoloq" dərsi olduğunu

qeyd etməklə, "Mahmud KaĢğarlı "Ərdəmin baĢı dildir" demiĢdir" (s. 29) cümləsini iĢlədir ki,

bununla da sanki monoqrafiyanın dilçilik aspektindən tədqiqata cəlb olunduğunu oxucusunun

diqqətinə çatdırır.



GiriĢ hissəsi ənənəvilikdən bir qədər kənara çıxan monoqrafiyada "Mahmud KaĢğarlı və tarixi

onomastika məsələləri" adlanan birinci yarımbənddə Cahid Kazımov mövzunun obyekti,

predmeti, qarĢıya qoyduğu məsələlərlə bağlı ümumi icmal daĢıyan məzmunda çıxıĢ edirsə,

"Divan"dakı onomastik leksikanın tədqiqində informasiya texnologiyalarının rolu" adlı 2-ci

yarımbənddə isə fikirlərini belə tezisləĢdirir:

"Ġnternetdə toponimin 4 xüsusiyyəti verilir: 1) qrafik, 2) struktur, 3) semantik, 4) coğrafi.

Toponimin qrafik əlaməti zəncirvari simvollardan, hərflərdən ibarət olub, sözün səs cildinə

uyğun gəlir. Bu əlamət eynitipli fonetik quruluĢda olur.

Toponimin struktur əlaməti onun tipoloji sistemi ilə təyin olunur. Toponimin quruluĢu isə

dildaxili faktorlarla əlaqədardır.

Toponimin semantik əlaməti leksik mənalar əsasında meydana çıxır. Toponimin semantikası

ekstralinqvistik faktorlarla bağlıdır. Toponimin semantikasına əhatə olunan mühit (landĢaft;

onun bitki və heyvanat aləmi), insanların təsərrüfat həyatı, onların kosmoqonik təsəvvürləri və

estetik dəyərləri aiddir. Daha sonra toponimin semantikasında demək olar ki, insanların tarixə

baxıĢı da əhatə edilir. Bu cəhətlərinə görə, yəni semantik prinsiplərə görə M.KaĢğarlının

"Divan"ındakı toponimləri internet səhifələrində iki qrupda birləĢdirmək təklif olunur: 1)

obyektin fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinin əksi, 2) insanın praktik fəaliyyəti ilə bilavasitə əlaqədar

olanlar" (səh. 41).

Beləcə, fikirlərinə bu xüsusda giriĢ verdikdən, aydınlaĢdırma gətirdikdən sonra Cahid Kazımov

"Tarixi antroponimik və etnonimik leksika" və "Tarixi toponimik leksika" adları ilə 2 fəsil

altında mülahizələrini sübuta yetirir. Dilçilik elmimiz üçün, konkret olaraq, kaĢğariĢünaslığımız,

onomastika elmimiz üçün dəyərli bir tədqiqatı ortaya qoymuĢ olur.

Cahid Ġsmayıloğlu çox gəncdir, onun bu əsəri hələ elm aləmindəki uğurlu baĢlanğıcdır. Gənc

alim kimi biz Cahid qardaĢımıza gələcək elmi fəaliyyətində daha böyük uğurlara imza atmağı və

dilçiliyimiz yolunda çox böyük missiyanı öz çiyinlərində ləyaqətlə daĢımağı arzulayırıq!

ġakir ALBALIYEV



• "Bütöv Azərbaycan" qəzeti, 20-30 iyun 2009.

HISTORICAL ONOMASTIC LEXICOLOGY OF THE XI CENTURY

A few days ago J.Ismayiloghlu had his book "Historical onomastic lexicology of the XI century"

(based on the "Divani-lughat-itturk" work of Mahmud Kashgharli) published. In the book,

elegantly published at the "Elm" publishing house the work of Mahmud Kashgharli "Divani

lughat-it-turk" has been researched from the standpoint of linguistics. Though J. Ismayiloghlu

started from M. Kashgharli the content of the work doesn't get limited only with materials of

Kashgharli's "Divan". The author has made the right way by referring to the other sources and

the ancient Turkish written monuments of the I millennium and the following ages -

"Oghuznames" and "Kutadgu bilik" work of Yusif Balasaqunlu.

Turkish history intentionally and unintentionally has ever been distorted and this process is still

going on. There are some people considering Turkish nation young, who supposes and claims

that they were established like yesterday or the day before. The results of the author, the facts

and proofs he has collected refute the false and wrong "histories".

J.Ismayiloghlu comes to a conclusion that M.Kashgharli has been able to reanimate Khakhanate

turkish language, Chigil and Oghuz languages and besides "…He has given samples from the

language and dialects of the Turkish tribes and kins who lived on the Turkish lands stretching

from the Byzantine borders all the way to Chinese borders. It is also possible to find information

in the book about the places where Turkish people lived, their ethnography, their lives, believes

and so on".

• «EURO NEWS», 13 may - 27 may 2009-cu il, səhifə 5; 10.



MAHMUD KAġĞARĠNĠN 1.000 ĠLLĠK YUBĠLEYĠNƏ 1.000 BĠBLĠOQRAFĠK

GÖSTƏRĠCĠ:

Dr. Ramiz ASKER

Dahi türk dilçisi və ensiklopedisti Mahmud KaĢğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsəri dünya

dilçilik elminin ən qədim və ən möhtəĢəm nümunələrindən biridir. «Divanü lüğat-it-türk» yalnız

türk dili və ədəbiyyatının deyil, eləcə də türk tarixinin, türk mədəniyyətinin tədqiqi üçün misilsiz

mənbə, bitməz-tükənməz qaynaqdır. Bu Ģah əsər haqlı olaraq min il bundan əvvəlki türk

dünyasının ensiklopediyası, türklüyün aynası, Mahmud KaĢğari isə türkçülüyün banisi sayılır.

Biblioqrafik göstəricidə Mahmud KaĢğari və onun «Divan»ı haqqında müxtəlif ölkələrdə və

dillərdə yazılmıĢ əsərlər toplanmıĢdır.

Kitab dilçilər, ədəbiyyatçılar, tarixçilər, etnoqraflar və digər elm sahələrinin mütəxəssisləri,

habelə ali məktəblərin filologiya fakültələrinin tələbələri üçün nəzərdə tutulur.

MÜNDƏRĠCAT:

Biblioqrafik göstəricilər

1. Azərbaycan dilində

2. Türk dilində

3. Özbək dilində

4. Uyğur dilində

5. Qazax dilində

6. Türkmən dilində

7. Tatar dilində

8. BaĢqırd dilində

9. Tacik dilində



10. Fars dilində

11. Çin dilində

12. Yapon dilində

13. Rus dilində

14. Ġngilis dilində

15. Alman dilində

16. Fransız dilində

17. Ġtalyan dilində

18. Macar dilində

ĠXTĠSARLARIN SĠYAHISI:

АДД – Автореферат докторской диссертации.

АКД – Автореферат кандидатской диссертации.

АН СССР – Академия Наук СССР.

ВЯ – «Вопросы языкознания» (сборник).

ДАН-В – «Доклады Академии Наук», серия В.

Изв. АН – Известия Академии Наук.

ЗКВ – «Записки коллегии восотоковедов» (сборник).

ЗТ – «Зарубежная тюркология» (сборник).

КСИВ–«Краткие Сообщения Института Востоковедения».

КСИНА–«Краткие Сообщения Института Народов Азии».

НАА – «Народы Азии и Африки» (журнал).

ОГН – «Отделение гуманитарных наук» (серия).

ОЛЯ – «Отделение литературы и языка» (серия).

СВ – «Советское востоковедение» (сборник).

СТ – «Советская тюркология» (журнал).

ТС – «Тюркологический сборник».



AM – «Asia Major» (jurnal).

BB – Bilimsel Bildiriler (elmi məruzələr).

DD – «Dil Dergisi» (jurnal).

ĠA – «Ġslam Ansiklopedisi».

KB – «Kutadgu Bilig» (poema).

KCs – «Körösi Csoma» (jurnal).

KSz – «Keleti Szemle» (jurnal).

MK – «Milli Kültür» (jurnal).

MT – «Milli Tetebbular» (jurnal).

TD – «Türk Dili» (jurnal).

TDA – «Türk Dünyası AraĢtırmaları» (jurnal).

TDAY-B–«Türk Dünyası AraĢtırmaları Yıllığı - Bülleten».

TDK – Türk Dil Kurumu.

TK – «Türk Kültürü» (jurnal).

TKAE – «Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü».

TM – «Türkiyat Mecmuası» (jurnal).

TTK – Türk Tarih Kurumu.

TY – «Türk Yurdu» (jurnal).

UAJ – «Ural-Altaische Jahrbücher» (jurnal).

UJb – «Ungarische Jahrbücher» (jurnal).

XDĠJ – ġincanq daĢun ilmiy jurnili (Sintszyan Universiteti Elmi Əsərləri).

DD – Doktorluq dissertasiyası.

DDA – Doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı.

DLT – «Divanü lüğat-it-türk».

ND – Namizədlik dissertasiyası.

NDA – Namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı.



MAHMUD KAġĞARĠNĠN 1.000 ĠLLĠK YUBĠLEYĠNƏ 1.000 BĠBLĠOQRAFĠK GÖSTƏRĠCĠ:

Azərbaycan dilində:

1. Abbasov Ġ. Türklüyün Ģah əsəri Azərbaycan dilində. Xalq qəzeti, 24 noyabr 2006.

2. Anar. Mədəniyyətimizin böyük bayramı. Ədəbiyyat qəzeti, 17 noyabr 2006.

3. Anar. Ramiz Əskərə açıq məktub. 525-ci qəzet, 17 noyabr 2006.

4. Balasaqunlu Yusif. Qutadqu Bilik. XoĢbəxtliyə aparan elm. Tərcümə edənlər: K.Vəliyev,

Ramiz Əskər. Bakı: AzərnəĢr, 1994, 492 s. (sətri tərcümə).

5. Balasaqunlu Yusif. Qutadqu Bilik. Tərcümə edən: Xəlil Rza Ulutürk. Bakı: Gənclik, 1998,

336 s. (poetik tərcümə).

6. Bayramov Q.A. Mahmud KaĢğarinin «Divani-lüğət it-türk» əsərində türk dillərinin frazeoloji

vahidləri. ADU-nun Elmi əsərləri, dil və ədəbiyyat seriyası, Bakı: 1966, № 5, s. 18-26.

7. Cahangir Əsəd. Qədim türk ədəbiyyatının linqvistik po-etikası (M.KaĢğarlının «Divanü lüğat-

it-türk» əsərindəki bədii nümunələr əsasında). Bakı: Elm, 2001, 168 s.

8. Cəfərov C.Ġ. Qədim arğu dili. Dilçilik coğrafiyası, tarixi di-alektologiya və türk dillərinin

tarixi problemləri. Elmi əsər-lərin tematik məcmuəsi. Bakı: ADU nəĢri, 1982, s. 79-84.

9. Cəfərov C.Ġ. Qədim gəncək dili. Türk dillərinin tarixi və di-alektologiyası problemləri. Bakı:

ADU nəĢri, 1986, s.13-18.

10. Cəfərov C.Ġ. M.KaĢğarinin «Divani lüğət-it-türk» əsərində alınma sözlər (fars və ərəb

sözləri). Türk dillərinin leksik-morfoloji quruluĢu. Bakı: ADU nəĢri, 1981, s. 55-70.

11. Cəfərov C.Ġ. M.KaĢğarinin «Divani lüğət it-türk» əsərində alınma sözlər (Çin və hind

sözləri). Türk dillərinin yazılı abidələrinə dair tədqiqlər. Bakı: ADU nəĢri, 1985, s. 32-38.

12. Cəfərov N. Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı: ÇaĢıoğlu, 2006, I cild, s. 36-146.

13. Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı: Ma-arif, 1988, 287 s.

14. Çobanzadə Bəkir. Türk-tatar lisaniyyatına mədxəl. Ərəb qrafikalı əlifbadan latın qrafikasına

çevirən və yeni kitabın tərtibçisi Nuridə Novruzova. Bakı: Azpoliqraf, 2006, 180 s.



15. Çobanzadə B., Ağazadə F. Türk qrameri. Bakı:1929, 201 s.

16. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə. Ba-kı: Maarif, 1979, 268 s.

17. Dəmirçizadə Ə.M. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dili. Bakı: Elm, 1999, 140 s.

18. Dəmirçizadə Ə.M. XI əsr dilçisi Mahmud KaĢğarinini mü-qayisəli metodu. Azərbaycan

Dövlət Pedaqoji Ġnstitutu-nun Elmi əsərləri. XI seriya, Bakı: 1966, № 1, s. 77-102.

19. Eyvazova R. KiĢvəri «Divan»ının dili (morfoloji xüsu-siyyətlər). Bakı: Elm, 2005, 370 s.

20. Eyvazova R. Mahmud KaĢğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərindəki bir neçə etnonim və

toponimlərin arealları. Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi prob-lemləri. III

respublika elmi-nəzəri konfransı materialları. Bakı: Örnək, 1992, s. 70-73.

21. R.Eyvazova. Orta əsr ədəbi dil əlaqələrinin KiĢvəri əsər-lərində təzahürü. Bakı: Elm, 1999,

293 s.

22. Əbu Həyyan əl-Əndəlusi. Kitab əl-idrak li-lisan əl-ətrak (Türk dillərini dərketmə kitabı).

Ərəbcədən tərcümə edən Z.M.Bünyadov. Bakı: AzərnəĢr, 1992, 115 s.

23. Əl-Cahiz əbu Osman bin Bəhr. Türklərin fəzilətləri. Tərcü-mə edən və qeydlərin müəllifi:

Məmmədhəsən Qəmbərli. Bakı: 2001, 80 s.

24. Əliyev Y. Qədim türk (runik) yazılı abidələrinin dili dia-lektfövqü (ədəbi) hadisə kimi. NDA,

Bakı: 1999, 28 s.

25. Əliyev Y. Qədim türk (runik) yazılı abidələrinin dili. Bakı: Nurlan, 2004,182 s.

26. Əlizadə S. «ġühədanamə»də adlar (isim, sifət, say, əvəzlik). ND, Bakı: 1965, 280 s.

27. Əskər Ramiz. «Divan» nə zaman və harada yazılmıĢdır. Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-

türk. Bakı: Ozan, 2006, I cild, s. 28-30.

28. Əskər Ramiz. DLT-də ismin kəmiyyət kateqoriyası. Təd-qiqlər. 2007, № 4, s. 175-179.

29. Əskər Ramiz. DLT-də felin Ģəkilləri. Azərbaycan Dillər Universitetinin Elmi Xəbərləri.

2008, №1, s. 59-65.

30. Əskər Ramiz. DLT-də əvəzlik. Filologiya məsələləri. 2007, № 7, s. 112-121.

31. Əskər Ramiz. DLT-də ismin hal kateqoriyası. Dil və ədə-biyyat. Beynəlxalq elmi-nəzəri

jurnal. Bakı: 2008, № 1 (61), s. 73-76.

32. Əskər Ramiz. DLT-də («Divanü lüğat-it-türk») ismin mən-subiyyət və xəbərlik

kateqoriyaları. Bakı Slavyan Univer-siteti. Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problem-

ləri. Ali məktəblərarası elmi məqalələr məcmuəsi. I buraxı-lıĢ. Bakı: Mütərcim, 2008, s. 28-31.

33. Əskər Ramiz. DLT-də köməkçi nitq hissələri. Azərbaycan Dillər Universitetinin Elmi

Xəbərləri. 2008, № 2, s. 71-77.

34. Əskər Ramiz. DLT-də say. Filologiya məsələləri. 2008, № 1, s. 229-237.



35. Əskər Ramiz. DLT-də sifət. Bakı Slavyan Universiteti. Hu-manitar elmlərin öyrənilməsinin

aktual problemləri. Ali məktəblərarası elmi məqalələr məcmuəsi. II buraxılıĢ. Bakı: Mütərcim,

2008, s. 17-22.

36. Əskər Ramiz. DLT-də zaman kateqoriyası. Türkologiya. 2007, № 3-4, s. 58-65.

37. Əskər Ramiz. DLT-də zərf. Dil və ədəbiyyat. Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal. Bakı: 2008, № 2

(62), s. 65-66.

38. Əskər Ramiz. «Divan»ın tapılması. Mahmud KaĢğari. Di-vanü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan,

2006, I cild, s. 43-46.

39. Əskər Ramiz. «Divan»ın quruluĢu. Mahmud KaĢğari. Di-vanü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan,

2006, I cild, s. 30-31.

40. Əskər Ramiz. «Divan»ın tərcümələri. Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan,

2006, I cild, s. 34-43.

41. Əskər Ramiz. «Divan»ın yazıldığı dövr və mühit. Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk.

Bakı: Ozan, 2006, I cild, s. 11-19.

42. Əskər Ramiz. «Divanü lüğat-it-türk» dilinin bəzi özəllik-ləri. Qısa qrammatik oçerk.

Mahmud KaĢğari. Divanü lü-ğat-it-türk. Bakı: Ozan, 2006, II cild, s. 344-396.

43. Əskər Ramiz. «Divanü lüğat-it-türk»lə bağlı bəzi bilgilər. Elmi axtarıĢlar. Bakı: 2007,

XXXV, s. 9-15.

44. Əskər Ramiz. «Divanü lüğat-it-türk»ü zikr edən mənbələr. Filologiya məsələləri. 2007, № 8,

s. 161-165.

45. Əskər Ramiz. «Divanü lüğat-it-türk»ün tapılması tarixçəsi. Elmi axtarıĢlar. Bakı: 2007,

XXXIII, s. 46-49.

46. Əskər Ramiz. «Divanü lüğat-it-türk»ün dəyəri. Filologiya məsələləri. Bakı: 2008, № 2, s. 75-

83.

47. Əskər Ramiz. «Divanü lüğat-it-türk»ün tədqiqi tarixi. «Or-taq türk keçmiĢindən ortaq türk

gələcəyinə» V uluslararası folklor konfransının materialları. Bakı: 2007, s. 509-518.

48. Əskər Ramiz. «Divanü lüğat-it-türk»ün yazıldığı dövr və mühit. Filologiya məsələləri. 2007,

№ 6, s. 345-354.

49. Əskər Ramiz. Əsəri zikr edən mənbələr. Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan,

2006, I cild, s. 30-31.

50. Əskər Ramiz. Qeydlər və Ģərhlər. Mahmud KaĢğari. Diva-nü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan, 2006,

I cild, s. 501-504.

51. Əskər Ramiz. Qeydlər və Ģərhlər. Mahmud KaĢğari. Diva-nü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan, 2006,

IV cild, s. 747-748.



52. Əskər Ramiz. Qutadğu Bilig. Bakı: Elm, 2003, 320 s.

53. Əskər Ramiz. «Qutadğu Bilig» poemasının Orta Asiyada, Azərbaycanda və Çində tədqiqi

tarixindən. Filologiya mə-sələlərinə dair tematik toplu. Bakı: 2002, № 3-4 (22-23), ADPU-nun

nəĢri, səh. 95-100.

54. Əskər Ramiz. «Qutadğu Bilig» poemasının leksikası. Dədə Qorqud toplusu, Bakı: 2002, № 2

(4), ADPU-nun nəĢri, s. 34-36.

55. Əskər Ramiz. «Qutadğu Bilig»də adlar. ġərqĢünaslığın ak-tual problemləri. Prof. Vasim

Məmmədəliyevin yubileyinə həsr edilmiĢ respublika elmi konfransının materialları. Ba-kı: 2002,

səh. 136-139.

56. Əskər Ramiz. «Qutadğu Bilig»də əvəzlik. Tədqiqlər. Prof. V.Ġ.Aslanovun 75 illik yubileyinə

həsr olunmuĢ elmi kon-fransın materialları. Bakı: Elm, 2003, s. 168-171.

57. Əskər Ramiz. «Qutadğu Bilig»də əvəzlik («Kitabi-Dədə Qorqud»la müqayisədə).

H.Ə.Əliyevin və Azərbaycan filo-logiyası. Bakı: BDU nəĢri, 2003, s. 239-248.

58. Əskər Ramiz. «Qutadğu Bilig»də ismin hal kateqoriyası. Qafqaz Universitetinin Elmi

əsərləri. Bakı: 2002, № 10, s. 31-41.

59. Əskər Ramiz. «Qutadğu Bilig»də ismin kəmiyyət kateqo-riyası. Bakı Universitetinin Elmi

əsərləri. Humanitar seri-ya. Bakı: 2002, № 4, s. 28-32.

60. Əskər Ramiz. «Qutadğu Bilig»də sifət. Tədqiqlər. 2. AMEA Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutu.

2003, s. 117-124.

61. Əskər Ramiz. «Qutadğu Bilig»: türk ədəbiyyatında möv-qeyi. Dədə Qorqud toplusu. Bakı:

2003, № 2, s. 40-46.

62. Əskər Ramiz. M.KaĢğari «Divan»ının tərcümələri. Bakı Universitetinin Xəbərləri.

Humanitar elmlər seriyası. Bakı: 2006, № 2, s. 126-133.

63. Əskər Ramiz. Mahmud KaĢğari və onun «Divanü lüğat-it-türk» əsəri. Ədəbiyyat qəzeti, 19

noyabr 2006.

64. Əskər Ramiz. Mahmud KaĢğari və onun «Divanü lüğat-it-türk» əsəri. Mahmud KaĢğari.

Divanü lüğat-it-türk. (Azər-baycanca nəĢrinə ön söz). Bakı: Ozan, 2006, I cild, s. 8-52.

65. Əskər Ramiz. Mahmud KaĢğari və onun «Divanü lüğat-it-türk» əsərinin öyrədilməsinə dair.

Azərbaycan məktəbi jur-nalı, 2007, № 6, s. 37-42.

66. Əskər Ramiz. Mahmud KaĢğarinin həyatı. Mahmud KaĢ-ğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı:

Ozan, 2006, I cild, s.20-28.

67. Əskər Ramiz. Mahmud KaĢğarinin həyatı. FolklorĢünaslıq məsələləri. VI buraxılıĢ. Bakı:

Nurlan, 2007, s. 34-40.

68. Əskər Ramiz. Mahmud KaĢğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərində fe‟lin təsriflənməyən

formaları. Onomastika. Elmi-onomastik jurnal, Bakı: 2008, № 1-2, s. 106-113.



69. Əskər Ramiz. NəĢrdə tətbiq edilən əlifba. Mahmud KaĢ-ğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı:

Ozan, 2006, s. 43-45.

70. Əskər Ramiz. Orta əsr türk yazılı abidələri. Türkologiya kafedrasının magistr pilləsi üçün

fənn proqramları. Bakı: Bakı Universiteti nəĢri, 2005, s. 81-87.

71. Əskər Ramiz. Türk kültür tarixi. Türkologiya kafedrasının magistr pilləsi üçün fənn

proqramları. Bakı: Bakı Univer-siteti nəĢri, 2005, s. 145-152.

72. Əskər Ramiz. Yusif Balasağunlunun «Qutadğu Bilig» əsəri. Türkologiya kafedrasının

magistr pilləsi üçün fənn pro-qramları. Bakı: Bakı Universiteti nəĢri, 2005, s. 139-143.

73. Əskər Ramiz. II cildə önsöz. Mahmud KaĢğari. Divanü lü-ğat-it-türk. Bakı: Ozan, 2006, II

cild, s. 17-30.

74. Əskər Ramiz. III cildə önsöz. Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan, 2006, III

cild, s. 7-8.

75. Əskər Ramiz. IV cildə önsöz. Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan, 2006, IV

cild, s. 7-13.

76. Əskər Ramiz. Yusif Balasağunlunun «Qutadğu Bilig» poe-masında adlar (Azərbaycan dili ilə

müqafisədə). ND, Bakı: 2004, 180 s.

77. Əskərov Ramiz. Yusif Balasağunlunun «Qutadğu Bilig» poemasında adlar (Azərbaycan dili

ilə müqafisədə). NDA, Bakı: 2004, 28 s.

78. Əski türk yazılı abidələri müntəxəbatı. Tərtib edən: Ə.A. Quliyev. Bakı: Bakı Universiteti

nəĢriyyatı, 1993, 280 s.

79. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası: dia-lekt sisteminin təĢəkkülü və

inkiĢafı. Bakı: Bakı Universite-ti nəĢriyyatı, 1999, 352 s.

80. Əzizov E. M. KaĢğari lüğəti və XI əsrin türk dialektləri. Söz xəzinəsi. Bakı: Maarif, 1995, s.

88-93.

81. Hacıyev T.Ġ. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, Bakı:1976, 156 s.

82. Hacıyev T.Ġ. Azərbaycan dilinin yazıyaqədərki izləri haq-qında. Azərbaycan filologiyası

məsələləri. Bakı: Elm, 1983, s. 24-35.

83. Hacıyev T.Ġ. Dədə Qorqud: dilimiz, düĢüncəmiz. Bakı: Elm, 1999, 216 s.

84. Hacıyev T.Ġ. -dürür, -türür Ģəkilçisinin mənĢəyinə dair. Türk dillərinin tarixi morfologiyasına

dair araĢdırmalar. Bakı: Bakı Universiteti nəĢriyyatı, 1990, s. 63-66.

85. Hacıyev T.Ġ. Türkologiyanın bahadırı. Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan,

2006, II cild, s. 7-16.

86. Hacıyev T.Ġ. Redaktordan. Mahmud KaĢğari. Divanü lü-ğat-it-türk. Bakı: Ozan, 2006, I cild,

s. 7.



87. Hacıyev T., Məmmədov Ġ. Kitabi-Dədə Qorqudun izahlı lüğəti. «Kitabi-Dədə Qorqud»

ensiklopediyası, I c., YNE, Bakı: 2000, s. 112-214.

88. Həsənli ġ. M.KaĢğarinin «Divanü lüğat-it-türk» abidəsində iĢlənən terminlər. Terminologiya

məsələləri, Bakı: 2006, s. 68-74.

89. Həsənli ġ. Türk dünyasının ilk ensiklopediyası. Tədqiqlər, 2006, № 1, s.6-12.

90. Xəlil A. «Divani lüğətit türk»də türkçülük ideyası. «Ortaq türk keçmiĢindən ortaq türk

gələcəyinə» II uluslararası folklor konfransının materialları. Bakı: 2004, s. 11-12.

91. Xəlil A. «Divani lüğətit türk»ün paremioloji fondu və tər-kib elementləri. AġXƏT. Bakı:

2005, № 16, s. 89-93.

92. Xəlil A. DLT-də paremioloji mətnlərin tədqiqinə dair. AġXƏT. Bakı: 2005, № 13, s. 159-

189.

93. Xəlil A. DLT-də paremioloji vahidlərin semiotik struktu-runa dair. AġXƏT. Bakı: 2005, №

14, s. 165-177.

94. Xəlil A. Əski türk savlarının semiotikası. Bakı: Səda, 2006, 164 s.

95. Xəlil A. Mahmud KaĢqarlının «Türk dillərinin divanı kita-bı»nda ədəbi mətnlər. Bakı: Səda,

2001, 182 s.

96. Xəlil A. Mahmud KaĢqarlının elmi fəaliyyətində folklor-Ģünaslığın yeri. Dədə Qorqud. Elmi-

ədəbi toplu, Bakı: 2002, № 4, s. 44-57.

97. Xəlil A.Mahmud KaĢqarlının folklorĢünaslıq fəaliyyəti. AġXƏT, Bakı: 2002, № 11, s. 91-

100.

98. Xəlil A. Paremioloji mətnin strukturuna dair («Divani lü-ğət-it-türk»də paremioloji mətnlər

üzrə). Struktur-semiotik araĢdırmalar. Bakı: 2002, № 2, s. 73-98.

99. Xəlil A. Savların mənəvi konteksti. «Ortaq türk keçmiĢin-dən ortaq türk gələcəyinə» III

uluslararası folklor konfran-sının materialları. Bakı: 2005, s. 53-56.

100. Xəlilov A.S. Mahmud KaĢqarlının «Kitabi divani lüğət-it-ürk» əsərində paremioloji

vahidlərin struktur-semantik təhlili. NDA, Bakı: 2005, 30 s.

101. Xəlilov R. Ərəb alimi əl-Cuzi Bəndəli Səliba Mahmud KaĢğarinin «Divanü lüğat-it-türk»

kitabı haqqında. Dədə Qorqud. Elmi-ədəbi toplu. Bakı: 2006, № 1, s. 95.

102. Ġslamov M.Ġ. Türk dillərində əvəzlik. Bakı: Elm, 1986, 204 s.

103. Ġsrafil Hüseyn. Alp Ər Tonqa (Astiaq, Əfrasiyab...) tarix-də və bədii ədəbiyyatda. Bakı:

Nurlan, 2007, 256 s.

104. Juze P.K. Kitabi-divanü lüğat-it-türk. Dədə Qorqud. El-mi-ədəbi toplu. Bakı: 2006, № 1, s.

96-105.

105. Juze P.K. Kitabi-divanü lüğat-it-türk. Maarif və mədə-niyyət. Bakı: 1925, № III.



106. KaĢğari Mahmud. Divanü lüğat-it-türk. Tərcümə edən və nəĢrə hazırlayan Ramiz Əskər.

Bakı: Ozan, 2006, I cild, 512 s.


Bakı: Ozan, 2006, II cild, 400 s.


Bakı: Ozan, 2006, III cild, 400 s.


Bakı: Ozan, 2006, IV cild (indeks), 752 s.

110. Kazımov Cahid. Mahmud KaĢqarlının «Divan»ında hidronimlər. Tədqiqlər. 1. Bakı: 2007,

s. 108-113.

111. Kazımov Cahid. Mahmud KaĢqarlının «Divan»ında oğuz boyları. Elmi axtarıĢlar. XXVII.

Bakı: Səda, 2006, s. 134-139.

112. Kazımov Cahid. Mahmud KaĢqarlının «Divan»ında onomastik terminlər. Teminologiya

məsələləri. Bakı: 2007, s. 159-164.

113. Kazımov Cahid. Mahmud KaĢqarlının «Divan»ındakı toponimlərin Azərbaycan

ərazisindəki izləri. Onomastika. Elmi-onomastik jurnal. Bakı: 2008, № 1-2-, s. 154-161.

114. Kazımov Cahid. Mahmud KaĢqarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsərində ManqıĢlak, Mankənd

və Manquz toponim-ləri. Bakı Slavyan Universiteti, Tağıyev oxuları. Beynəlxalq elmi konfrans,

Bakı: 1-2 iyun 2006-cı il, s. 142-145.

115. Kazımov Cahid. Tarixi onomastik leksikada Ģamanizmin izləri (Mahmud KaĢqarlının

«Divanü lüğat-it-türk» lüğəti əsasında). Tədqiqlər. 3. Bakı: 2006, s. 311-317.

116. Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. Bakı: YNE, 2000, I cild, 624 s.

117. Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. Bakı: YNE, 2000, II cild, 568 s.

118. «Kitabi-Dədə Qorqud»un izahlı lüğəti. Bakı: Elm, 1999, 204 s.

119. Kononov A.N. Rusiyada türk dillərinin öyrənilməsi tari-xi (1917-ci ilə qədər). SSRĠ-də türk

filologiyası (1917-1967). Tərcümə edənlər: K.V.Nərimanoğlu, Ə.AğakiĢiyev. Bakı: Çinar-Çap,

2006, 352 s.

120. QaĢqarlı Mahmud. Azərbaycan dili. X sinif. Bakı: 2005, s. 24.

121. QaĢqarlı Mahmud. Min beĢ yüz ilin oğuz Ģe‟ri (antolo-giya). Tərtibçi, ön və son sözlərin

müəllifi Anar. Bakı: Azərbaycan nəĢriyyatı, 1999, s. 41-44.

122. Qıpçaq Məmmədəli. Kəmiyyət anlayıĢının dildə ifadəsi. Bakı: Elm, 2000, 456 s.

123. Qıpçaq Məmmədəli. Türk say sistemi. Bakı: Yazıçı, 1996, 132 s.

124. Quliyeva Pərvin. «Divanü lüğat-it-türk» Azərbaycan di-lində. Bülleten. Azərbaycanda

Atatürk Mərkəzinin rüblük nəĢri. Bakı: AzAtaM, 2007, № 4 (20), s. 27-30.



125. Quliyeva Yaqut. Mahmud KaĢğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərində türk dilləri, onların

coğrafi və elmi bölgüsü. Elmi axtarıĢlar, XXXIV, Bakı: Nurlan, 2007, s. 157-162.

126. Qumilyov L.N. Qədim türklər. Tərcümə edənlər: V.Quli-yev, V.Həbiboğlu. Bakı: Gənclik,

1993, 536 s.

127. Mahmud KaĢğari. ASE, cild 6, Bakı: 1982, s. 395.

128. Mahmud KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk. Dədə Qorqud. Elmi-ədəbi toplu. Bakı: 2006, № 4, s.

172-174.

129. Məmmədli M.Ə. Azərbaycan dili Ģivələrində ismin qram-matik kateqoriyaları. Bakı: Elm,

2003, 264 s.

130. Məmmədov M.Ə.Azərbaycan dili Ģivələrində ismin qram-matik kateqoriyaları. DDA, Bakı:

2006, 48 s.

131. Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələrində adlar. I. Ba-kı: APĠ-nin nəĢri, 1979, 114 s.

132. Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələrində adlar. II. Ba-kı: APĠ-nin nəĢri, 1981, 111 s.

133. Məmmədova E. M.KaĢğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərində fellərdə növ kateqoriyası

(məchul və qayıdıĢ növ-lər). Filologiya məsələləri, 2008, № 1, s. 207-215.

134. Mirzə Möhsün. Mahmud KaĢğari. Maarif və mədəniyyət jurnalı, 1927, sayı 78.

135. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Azərbaycan Universiteti


136. Nəbiyev A. Türkün qızıl kitabı. Azərbaycan qəzeti, 24 iyun 2007.

137. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. II hissə. Morfologiya. Bakı: Elm,

1986, 134 s.

138. Ögəl Bahəddin. Türk mifologiyası. Tərcümə edən Ramiz Əskər. Bakı: MBM, 2006, 626 s.

139. Rəcəbli Ə. Dilçilik tarixi. Bakı: Maarif, 1987, 538 s.

140. Rəcəbli Ə. Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı: 2002, 476 s.

141. Rəcəbli Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. I hissə. Ba-kı: Nurlan, 2006, 648 s.

142. Rəcəbov Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı: Yazıçı, 1993, 400 s.

143. Rəhimoğlu A. M.KaĢğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsə-ri və «Kitabi-Dədə Qorqud». Dədə

Qorqud-1300. Bakı Universiteti Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası, 1999, № 1-2, s. 298-307.

144. Rəhimov A. Azərbaycan dili üçün asemantikləĢmiĢ bəzi kök morfemlərin izahında Mahmud

KaĢğari «Divan»ının rolu. Azərbaycan filologiyası məsələləri. Bakı: Elm, 1984, s. 66-69.

145. Rəhimov A. Mahmud KaĢğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsəri və Azərbaycan dilinin

leksikası. ND, Bakı:1985, 172 s.



146. Rəhimov A. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında və M.KaĢğari «Divan»ında iĢlənmiĢ bəzi

sözləri haqqında. Azərbaycan EA Xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seri-yası, Bakı: 1984, №

2, s. 89-91.

147. Rəhimov A. «Midiya» və «mağ» sözlərinin mənĢəyi haq-qında. Azərbaycan filologiyası

məsələləri. Bakı: Elm, 1983, s. 154-159.

148. Rüstəmov R. Azərbaycan dili dialekt və Ģivələrində fel. Bakı: Azərbaycan SSR EA


149. Rüstəmov R.Ə. Müasir türk dillərində köməkçi nitq his-sələri (keçid prosesi). Bakı: BDU


150. Rüstəmov R.Ə. Müasir türk dillərində köməkçi nitq his-sələri (keçid prosesi). Filologiya

elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiĢ elmi məruzə. Bakı: 1997, 68 s.

151. Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Morfolo-giya. Bakı: Bakı Universiteti nəĢri,

2006, 368 s.

152. Serebrennikov B.A., Hacıyeva N.Z. Türk dillərinin mü-qayisəli-tarixi qrammatikası.

Tərcümə edən: T.Ġ.Hacıyev. Bakı: Səda, 2002, 380 s.

153. Səfərli Ə., Yusifov X. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1982, s.

24.

154. Sümər Faruq. Oğuzlar.Tərcümə edən: Ramiz Əskər. Ba-kı: Yazıçı, 1992, 432 s.

155. ġamil Əli. Xalid Səid. Filologiya araĢdırmaları toplusu, 2003, № 19, s. 36-52.

156. ġükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı: Ma-arif, 1993, 302 s.

157. Tanrıverdi Ə. «Dədə Qorqud kitabı»nın dil möcüzəsi. Bakı: Nurlan, 2008, 184 s.

158. Tanrıverdi Ə. «Kitabi-Dədə Qorqud»da Ģəxs adları. Bakı: Elm, 1999, 157 s.

159. Tanrıverdi Ə. «Kitabi-Dədə Qorqud»un söz dünyası. Bakı: Nurlan, 2007, 456 s.

160. Tanrıverdi Ə. XVI əsr qıpçaq (poloves) dilinin qram-matikası. Bakı: 2000, 119 s.

161. Təhməzov Z. Müasir Azərbaycan dilində köməkçi nitq hissələrinin təsnifi. NDA, Bakı:

2008, 20 s.

162. Türk dillərinin tarixi morfologiyasına dair araĢdırmalar. Bakı: BDU nəĢri, 1990, 88 s.

163. Vəliyev Kamil. Mahmud KaĢğarlı. Sözün sehri. Bakı: Ya-zıçı, 1986, s. 181-189.

164. Zeynalov F.R. Qədim türk yazılı abidələri (orta dövr). Bakı: ADU nəĢri, 1980, 96 s.

165. Zeynalov F.R. Mahmud KaĢğari və onun «Divanü lüğat-it-türk» əsəri. ADU-nun Elmi

Xəbərləri. Bakı: 1971, № 5, 18-26.

166. Zeynalov F.R. Müasir türk dillərində köməkçi nitq hissə-ləri. Bakı: Maarif, 1971, 312 s.



167. Zeynalov F.R. Müasir türk dillərində qoĢmalar. Bakı: ADU, 1964, 48 s.

168. Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. I hissə (fonetika, leksika,

morfologiya). NəĢrə hazırlayan, redaktoru və ön sözün müəllifi M.Qıpçaq. Bakı: MBM, 2008,

354 s.

169. Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. I hissə (adlar), Bakı: ADU nəĢri,

1974, 142 s.

170. Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. II hissə (fellər), Bakı: ADU nəĢri,

1975, 131 s.

171. Zeynalov F.R. Türkologiyanın əsasları. Bakı: 1981, 348 s


Türk dilində:

172. Abdurrahim Hasan. KaĢgarlı Mahmud‟un Mezarı ve Mimari Yapısı. TK, sayı 268, Ağustos

1985, s. 544-547.

173. Abdurrahman Varis. Divanü Lugati‟t-Türk‟teki Türk Ġl-lerinin ÇağdaĢ Çin Kaynakları ile

Mukayesesi ve Değer-lendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, A.Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Ankara, 1997, 137 s.

174. Agah Sırrı Levend. Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: TTK, 1984, 666 s.

175. Ahmedov Toktosun. KaĢgarlı Mahmud‟un Divanü Lu-gat‟it-Türk‟ü ve ÇağdaĢ Kırgız Dili.

Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 96-101.

176. Akalın Mehmet. Tarihi Türk ġiveleri. Ankara:1979, 276 s

177. Akar Ali. Divanü Lugat‟it-Türk ile Anadolu Ağızların-dakı Ortak Unsurlar Üzerine Bir

Deneme. Divanü Luga-ti‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 106-

129.

178. Akkaya Musaliha. Divanü Lugat-it-Türk‟teki Türk Halk Edebiyatı Örnekleri. Türkiyat

Enstitüsü Türkoloji Tezi, № 325.



179. Akkaya M.ġükrü. Ġstilah (Terim) Taramaları: Divanü Lugat-it-Türk. TD, sayı 3, Temmuz

1933, Ankara.

180. Aksakal Ali. Ölümünün 60. Yılında Kitap Dostu Ali Emiri Efendi. TK, sayı 250, 1984, s.

25-28.

181. Akün Ömer Faruk. KaĢgarlı Mahmud. DĠA, Ġstanbul: 2002, c. 25, s. 9-15.

182. AltıntaĢ Ayten. Divanü Lügat-it-Türk‟teki Tıbbi Bilgiler. TDA, 25 Ağustos 1983, s. 136-

148.

183. Arat ReĢit Rahmeti. Eski Türk ġiiri. Ankara: 1986, 506 s.

184. Arat ReĢit Rahmeti. Kutadgu Bilig. I. Metin. Ġstanbul: 1947, LIX+ 656 s.

185. Arat ReĢit Rahmeti. Kutadgu Bilig. II. Çeviri. Ankara: 1947, XXVIII+ 477 s.

186. Arat ReĢit Rahmeti. Kutadgu Bilig. III. Ġndeks. Ġstanbul: 1979, XY+565.

187. Artam Nurettin. Divanü Lugat-it-Türk ve Dilimizin Zenginliği. Ulus, 3 Temmuz 1940.

188. Artam Nurettin. Divanü Lugat-it-Türk (cilt: 2) ve Türk-çenin Bir Hususiyeti. Ulus, 5 ġubat

1941.

189. Artam Nurettin. KaĢgarlı Mahmud‟a GöreTürk. Ulus, 13 Haziran 1940.

190. Asım Necib. Eski Savlar. Ġstanbul: 1338-1343 (h), Evkaf Matbaası, 59 s.

191. Asım Necib. Eski Savlar. Edebiyat Fakültesi Mecmuası, 1338 (h), sayı 2, s. 153-159.




195. Asker Ramiz. Divanü Lugat-it-Türk‟ün BasılmıĢ ve Ba-sılmamıĢ Çevirileri. Uluslararası

«KaĢgarlı Mahmut ve Türk Dünyasının Dili, Edebiyatı, Kültürü ve Tarihi» Konferansı

Bildirileri. BiĢkek: 26 Nisan 2007, s. 193-201.

196. Asker Ramiz. DLT‟nin DTS‟de Yansıması. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika ÇalıĢmaları

Kongresi ĠCANAS-38. Ankara: 10-15 Eylül 2007, Bildiri Özetleri Kitabı, s. 9-10.

197. Asker Ramiz. Kutadgu Bilig‟de Devlet Yöneticileri. Azerbaycan Mustakillikten Sonra.

Beynelhalk Konferansın Materialları. Baku: 3-4 Mart 2003, s. 288-291.

198. Asker Ramiz. Kutadgu Bilig‟in Dili ve Kelime Hazinesi Üzerine. Kutadgubilig Dergisi,

sayı 4, Ekim 2003, s. 283-298.

199. Asker Ramiz. Kutadgu Bilig‟le Ġlgili YanlıĢ Yorumlar. Prof. Dr. Mehmet Saraya Armağan.

Türk Dünyasına Ba-kıĢlar. DA Yayınları, Ġstanbul: 2003, s. 117-123.



200. Atalay Besim. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesinin Ten-kidi Dolayısıyle Bay Atıf

Tüzüner‟e TeĢekkür Ederken. Yeni Sabah, 4, 5, 17 Ekim 1940.

201. Atalay Besim. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi Dolayı-sıyle Dil Süzülmelerine Dair

DüĢünceler. Tan, 27 Ağustos 1940.

202. Atalay Besim. Divanü Lugat‟in Tenkidi Münasebetiyle M.Nuri Erdoğana Cevap. Yeni

Sabah, 2, 6, 7 ve 8 Eylul 1940.

203. Atalay Besim. Önsöz. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. Çeviren: Besim Atalay. Ankara:

1939, I cilt, s. V-XXXVI.

204. Atalay Besim. Türk Dili Kuralları. Ankara: 1931, 110 s.

205. Bağcı Kemal. Divanü Lugat-it-Türk Çinde Ġlk Kez Uy-gurca Yayındandı. Milliyet-

Aktüalite. 17 Nisan 1983, s. 3.

206. BağdaĢ Cahit. DLT‟deki ġiirlerde Ġsmin Hal Eklerinin KullanılıĢı. Ġlmi AraĢtırmalar.

Ġstanbul, 2001, sayı 11, s. 29-40.

207. Banarlı N.S. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi (Destanlar Devrinden Zamanımıza Kadar).

Ġstanbul: 1987, I cilt,634 s.

208. Banguoğlu Tahsin. KaĢgari‟den Notlar. I: Uygurlar ve Uygurca Üzerine. TDAY-B, 1958, s.

87113.

209. Banguoğlu Tahsin. KaĢgari‟den Notlar. 2: Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine. TDAY-B, 1959, s.

126.

210. Banguoğlu Tahsin. KaĢgari‟den Notlar, 3: Oğuz Lehçesi Üzerine. TDAY-B, 1960, s. 23-48.

211. Barthold W.W. (Açıklama: M.F.Köprülü). Ġslam Mede-niyeti Tarihi. Ankara: 1984,

XXIV+367 s.

212. Barthold W.W. Kutadgu Bilig`in Zikrettiği Buğra Han Kimdir? Kutadgu Bilig. Tıpkıbasım.

I. Viyana Nüshası. Ġs-tanbul, 1942, s. 112-114.

213. Barhtold W.W. Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Ders-ler. Ankara: TTK, 1975, 390 s.

214. Baskakov N.A. Karahanlı Türkçesinde Eski Tip Yüklem Üzerine–KaĢgarlı Mahmud‟un

Divanü Lügat-it-Türk Ese-rinin Esasında. TDK, BB, Ankara: 1975, s. 401-404.

215. Battal-Taymas A. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. TM, VII-VIII, 1940-42, s. 212-252.

216. Battal-Taymas A. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. TM, XI, 1954, s. 75-100.

217. Battal-Taymas A. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. Ye-ni Sabah, 6 Ağustos 1940.

218. Battal-Taymas A. Divanü Lugat-it-Türk‟te Türk ve Türkçe Manalarına Gelen Sözleri Nasıl

Anlamalı? TY, c. XXVI, 1942, s. 89-93.

219. Battal-Taymas A. Divanü Lugat-it-Türk. Varlık, sayı 202, 1 Aralık, 1941.



220. Bekin Ahmet Rıza. Çinde KaĢgarlı Mahmut ve Divanü Lugat-it-Türk Ġle Ġlgili AraĢtırmalar.

DD, sayı 33, Tem-muz, 1995, s. 56-59.

221. Bilge Rifat (Kilisli). Bildiklerim. Yeni Sabah, 30 Eylül 1945; 4, 7, 11, 14, 18 Kasım 1945.

222. Bilge Rifat (Kilisli). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi Münasebetiyle. Yeni Sabah, 9-10

Eylul 1940.

223. Bilge Rifat (Kilisli). Divanü Lugat-it-Türk‟ün BaĢındakı Makale. TM, c. VI, Ġstanbul: 1939,

s. 355-358.

224. Bilge Rifat (Kilisli). Divanü Lugat-it-Türk‟ün Telifi Ta-rihi. TM, c. VI, Ġstanbul, 1939, s.

358-360.

225. Bilge Rifat (Kilisli). Divanü Lugat-it-Türk ve Emiri Efen-di. TK, sayı 88, ġubat 1970,

s.253-270.

226. Bir Dilsever Prof. Fındıkoğlu ve KaĢgarlı Mahmut. TD, sayı 183, Aralık 1966, s. 236-238.

227. Birtek Ferit. En Eski Türk Savları. Divanü Lugat-it-Türk‟ten Derlemeler. Ankara: 1944,

118 s.

228. Boratav Pertev Naili. KaĢgarlı Mahmud: Divanü Lugat-it-Türk. Ülkü, seri 2, sayı 16, 16

Mayıs 1942, s. 21.

229. Brockelmann Carl. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi Hakkında. Türk Amacı, yıl 1, 1 Eylul

1942, s. 103-108.

230. Brockelmann Carl. Divanü Lugat-it-Türk‟teki Halk ġiir-leri. Türkün Mecmuası, I, 1936,

sayı 6, s. 54-69.

231. Brockelmann Carl. Divanü Lugat-it-Türk‟teki Halk ġiir-leri. Türkün Mecmuası, II, 1936,

sayı 7, s. 65-72.

232. Brockelmann Carl. Divanü Lugat-it-Türk‟teki Halk ġiir-leri. Türkün Mecmuası, III, 1936,

sayı 8, s. 65-72.

233. Brockelmann Carl. Divanü Lugat-it-Türk‟teki Halk ġiir-leri. Türkün Mecmuası, IV, 1937,

sayı 9, s. 1-8.

234. Brockelmann Carl. Divanü Lugat-it-Türk‟teki Halk ġiir-leri. Türkün Mecmuası, V, 1937,

sayı 10, s. 32-40.

235. Brockelmann Carl. Divanü Lugat-it-Türk‟teki Halk ġiir-leri. Türkün Mecmuası, VI, 1937,

sayı 11, s. 29-32.

236. Brokcelmann Carl. Eski Türkistan Halk Edebiyatı. Ede-biyat Fakültesi Mecmuası, Ġstanbul:

1339, sayı 23, s. 108-117.

237. Buğra Mehmet Emin. Divanü Lugat-it-Türk 880 YaĢın-da. Türkistan Dergisi, sayı 1, Nisan

1953, s. 5-10.



238. uğra Muhammet Emin. ġarki Türkistan Tarihi. Anka-ra: 1987, 662 s.

239. Caferoğlu Ahmet. Divanü Lugat-it-Türk‟ün Sonundaki En Kadim Türk Cihan Haritası.

Ülkü, sayı 52,1937

240. Caferoğlu Ahmet. Ġlk Türk Dilcisi KaĢgarlı Mahmud. Ġstanbul: 1938, 26 s.

241. Caferoğlu Ahmet. KaĢğarlı Mahmud. Ġstanbul:1970,62 s.

242. Caferoğlu Ahmet. KaĢğarlı Mahmud. Ġstanbul:1985,42 s.

243. Caferoğlu Ahmet. KaĢğarlı Mahmud‟a Göre Akraba Ad-ları. TD, sayı 253, Ekim 1972, s.

23-26.

244. Caferoğlu Ahmet. Karahanlılar Devri Türk Edebiyatı. Ankara: 1976.

245. Caferoğlu Ahmet. Türk Dili Tarihi. Ġstanbul: 1958, I cilt, VIII+ 184 s.

246. Caferoğlu Ahmet. Türk Dili Tarihi. Ġstanbul: 1964, II cilt, XV+ 256 s.

247. Caferoğlu Ahmet. Türkçemizdeki -ğıl ve -gil Emir Eki. TDAY-B, Ankara: 1971, s. 1-10.

248. Canpolad Mustafa. KaĢgarlı Mahmud ve Etimoloji. Di-vanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni

Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 19-29.

249. Ciylan Ferhat. KaĢgarlı Mahmut. Türkçenin Ġlk Aliminin Gerçek YaĢam Öyküsü. Ġstanbul:

2006, 512 s.

250. Clauson Sir Gerard. Eski Türkçe Üzerine Üç Not. TDAY-B, 1966. Ankara: 1966, s. 1-18.

251. CoĢkun Ali Osman. KaĢgarlı Mahmud ve Miliyetçilik Meselesi. TK, sayı 226, ġubat 1982,

s. 237-240.

252. Çağatay Saadet. Divanü Lugat-it-Türk‟te Bukuk. TD, sayı 253, Ekim 1972, s. 53-55.

253. Çağatay Saadet. Divanü Lugat-it-Türk‟te Ġnançla Ġlgili Sözler. BB, 1972, TDK, Ankara:

1975, s. 385-391.

254. Çakmak Tülay. Çin‟de Tang Dönemi ġiiri ile Divanü Lugati‟t-Türk‟teki Manzum

Parçaların KarĢılaĢtırılması. Doktora Tezi, A. Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1995, 320 s.

255. ÇatıkkaĢ Ata. Türk Dilleri Lugatçiliği ve Bazı Türkçe Lugatler. TDA, 41, Nisan 1986, s.

207-251.

256. Çetin Engin. Divanü Lugati‟t-Türk‟teki Yiyecek Adları ve Bu Adların Türkiye

Türkçesindeki Görünümleri. Çu-kurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2005,

sayı 2, s. 185-200.

257. Çiftçi Musa. KaĢgarlı Mahmud‟un Dil Öğretim Yöntemi Üzerine. V Uluslararası Türk Dili

Kurultayı Bildirileri. I. TDK Yayınları, Ankara: 2004, s. 571-596.

258. DaniĢmend Ġsmail Hami. Divanü Lugat-it-Türk. Cum-huriyet, 15 Ocak 1942.



259. Dedeoğlu Behçet. KaĢgarlı Mahmut Hakkında Bibliyo-grafya. Çağrı, sayı 11 (105), Ekim

1966, s. 4-8.

260. DelibaĢı Ali Süha. Türk Dili Hakkında DüĢünceler: Di-vanü Lugat-it-Türk‟ün Tercümesi

Münasebetiyle. Cum-huriyet, 6 Ağustos 1940.

261. Deliömeroğlu Yakup. KaĢgarlı Mahmut 1.000 YaĢında veya 2008 KaĢgarlı Mahmut Yılı.

KardeĢ Kalemler, sayı 6, Haziran 2007, s. 80-89.

262. Demirel Süleyman. SunuĢ. Mahmud KaĢğari. Divanü lü-gat-it-türk. Tərcümə edən və nəĢrə

hazırlayan Ramiz Əs-kər. Bakı: Ozan, 2006, I cild, s.5-6.

263. Dilaçar A. Carl Brockelmann. TD, sayı 5, Temmuz 1956, s. 612-624.

264. Dilaçar A. KaĢgarlı Mahmud‟un KiĢiliği. DD, sayı 33, Temmuz 1995, s.7-9.

265. Dilaçar A. KaĢgarlı Mahmud‟un KiĢiliği. TD, sayı 253, Ekim 1972, s. 20-26.

266. Dilaçar A. Rifat Bilge (1876-1953). Dilcilere Saygı. An-kara: 1966, s. 99-101.

267. Dilaçar A. Kutadgu Bilig Ġncelemesi. Ankara:1995, 208 s.

268. Dil Dergisi Mahmut KaĢgarlı Özel Sayısı. Sayı 33, 1995, s. 793.

269. Dilçin Dehri. Arap Alafabesine Göre Divanü Lugat-it-Türk Dizini. Ankara: 1957, 448 s.

270. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. Çeviren: Besim Atalay. Ankara: I, 1939, XXXVI+530 s.

271. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. Çeviren: Besim Atalay. Ankara: II, 1941, 366 s.

272. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. Çeviren: Besim Atalay. Ankara: III, 1943, 452 s.

273. Divanü Lugat-it-Türk Dizini. Endeks. Yazan: Besim Atalay. Ankara: IV, 1943, LX+868 s.

274. Divanü Lugat-it-Türk. Dizini. Ankara:1972, XXII+168 s

275. Divanü Lugat-it-Türk. Tıpkıbasım.Faksimile. Ankara: 1941, 638 s.

276. Divanü Lugat-it-Türk. (Tıpkıbasımı). Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara: 1990, 638 s.

277. Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, 146 s.

278. Dizdaroğlu Hikmet. KaĢgarlı Mahmut. TD Belleten, seri 3, sayı 10-11, 1947 sayısı,

Ġstanbul: 1948, s. 43-45.

279. Donuk Abdulkadir. Kültür Tarihi Açısından Divanü Lu-gat-it-Türk‟ün Değerlendirilmesi.

DD, sayı 33, Temmuz 1995, s. 65-69.

280. Durgut Hüseyin. Karahanlı ve Harezm Türkçesi Eserle-rinde Ġsmin Halleri. Çanakkale

Onsekiz Mayıs Üniversi-tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi, Çanakkale: 1999, s. 59-

75.



281. Eckmann Janos. Ġslami Orta Asya Türk Edebi Dilinin Özellikleri. TDA, sayı 57, Aralık

1988, s. 193-201.

282. Egeubayev Askar. Eski Türk Edebiyatı Mirasındakı Mi-tolojik ve Halk Kültürleri ile Ġlgili

Akımlar, Tarihi ve To-ponimik Efsaneler, Adlandırmalar. Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni

Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 62-71.

283. Ekberzade ġahmar. Divanu Lugati‟t-Türk ve Türk Ma-neviyatı. Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi

ġöleni Bildirileri. An-kara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 57-61.

284. El-Cahiz. Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri. Çeviri ve Açıklama:

Ramazan ġeĢen. Ankara: 1967, 108 s.

285. Elçin ġükrü. KaĢgarlı Mahmut ve Kavak Ağacı. TK, sayı 359, Mart 1993, s. 149-151.

286. Emet Erkin. Doğu Türkistan ve Çinde Divanü Lugat-it-Türk Üzerine Yapılan Dil ve

Edebiyat AraĢtırmaları. DD, sayı 33, Temmuz 1995, s. 60-64.

287. Erarslan Kemal. Divanu Lugat-it-Türk‟de Aruz Vezniyle YazılmıĢ ġiirler. TADY-B, 1991,

s. 113-117.

288. Ercilasun Ahmet Bican. Alp Er Tonga‟ya Ait Bazı Söz-ler. TK, ġubat, 1976, sayı 160, s.

220-222.

289. Ercilasun Ahmet B. BaĢlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: 2006, 486 s.

290. Ercilasun Ahmet B. Divanü Lugat‟t-Türk‟de Ünlü Uzun-luklarıyla Ġlgili Kayıtlar. Divanü

Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. 7-8 Mayıs 1999, Ankara: TDK, s. 51-54.

291. Ercilasun Ahmet B. Divanü Lugati‟t-Türk‟ü Koruyan Aile. Yeni Orkun, Eylul 2003, s. 26-

28.

292. Ercilasun Ahmet B. Divanü Lugati‟t-Türk‟ü Koruyan Aile. Yeni Orkun, Ekim 2003, s. 28-

30.

293. Ercilasun Ahmet B. Karahanlı Devri Türk Edebiyatı. Büyük Türk Klasikleri. I, Ġstanbul:

1985, s. 114-179.

294. Ercilasun Ahmet B. Kutadgu Bilig Grameri. Fiil. Anka-ra: 1984, 196 s.

295. Ercilasun Ahmet B. Makaleler. Ankara: 2007, 752 s.

296. Ercilasun Ahmet B. Ġlk Müslüman Devletlerinde Dil ve Edebiyat. Türkler, c. 5, Ankara:

2002, s. 759-783.

297. Ercilasun Ahmet B. KaĢgarlı Mahmud‟da -sa/-se Eki. DD, sayı 33, Temmuz 1995, s. 65-59.

298. Ercilasun Ahmet B. Türkçede Emir ve Ġstek Kipi Üze-rine. TD, sayı 505, Ocak 1999, s. 3-9.

299. Erdoğan Mehmet Nuri. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi Münasebetiyle. Yeni Sabah, 28

Ağustos1 Eylul 1940.



300. Eren Hasan. Sovetskaya Tyurkologiya Dergisinin Di-vanü Lugat-it-Türk Özel Sayısı. TD,

sayı 253, Ekim 1972, s. 121-124.

301. Fındıkoğlu Ziyaettin Fahri. Dil Sosyolojisi ve Mahmud-u KaĢğari. I. TY, sayı 9, Ağustos

1966.

302. Fındıkoğlu Ziyaettin Fahri. Dil Sosyolojisi ve Mahmud-u KaĢğari. II. TY, sayı 10, Eylul

1966.

303. Gabain Annemarie von. Codex Cumanicus‟un Dili. Ta-rihi Türk ġiveleri. Ankara: 1998, s.

67-109.

304. Gabain Annemarie von. Eski Türkçe. Tarihi Türk ġive-leri. Ankara: 1998, s. 29-66.

305. Gabain Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri. Anka-ra: 1988, 313 s.

306. Galanti Avram. Eski Savların Eksikliği. Edebiyat Fa-kültesi Mecmuası, 1339 (h), yıl 2, sayı

6.

307. Gencan Tahir Nejat. Divanü Lugat-it-Türk. TD, sayı 250, 1972, s. 304-309.

308. Gencan Tahir Nejat. Divanü Lugat-it-Türk‟te Dil Kural-ları. TD, sayı 253, Ekim 1972, s.

27-52.

309. Gencan Tahir Nejat. Divanü Lugat-it-Türk‟te Türkçülük ve Öz Türkçe Sevgisi. BB, 1972,

TDK, Ankara: 1975, s. 475-478.

310. Gencan Tahir Nejat. KaĢgarlı Mahmud‟un Öz Türkçe-ciliği. TD, sayı 249, 1972, s. 192-

195.

311. Genç ReĢat. Karahanlı Devlet TeĢkilatı. Ġstanbul: 1981, 265 s.

312. Genç ReĢat. Karahanlılar Tarihi. Genel Türk Tarihi. 2. Ankara: 2002, s. 693-716.

313. Genç ReĢat. KaĢgarlı Mahmud‟a Göre XI Yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: 1997, 412 s.

314. Genç ReĢat. KaĢgarlı Mahmud‟a Göre XI Yüzyılda Türklerde Ziraat. DD, sayı 33,

Temmuz, 1995, s. 76-91.

315. Genç ReĢat. KaĢgarlı‟dan Anadoluya Uzanan Kültür De-ğerlermiz. Divanü Lugati‟t-Türk

Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 7-9.

316. Geng Shimin. Çinde Türkoloji AraĢtırmalar. Yeni Tür-kiye Dergisi, sayı 43, 2002, s. 114-

119.

317. Gezgin Hakkı Süha. Divanü Lugat-it-Türk. Vakit, 9 Ey-lul 1940.

318. Golden P.B. Kara-Hanlıların MenĢei. Bilge. 1999, sayı 21, s. 35-36.

319. Gökalp Ziya. Türk Medeniyeti Tarihi. Ġstanbul: 1976, 416 s.



320. Gökçeoğlu Mustafa. Divanü Lugati‟t-Türk ve Kıbrıs Türklerinin Dillerinde YaĢayan

Sözcükler. Divanü Lu-gati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 72-

77.

321. Gökyay Orhan ġaik. Divanü Lugat-it-Türk ve Alp Er Tunga. TD, sayı 253, Ekim 1972, s.

56-59.

322. Gülensoy Tuncer. Doğu Anadolu Ağızları ve Divanü Lu-gati‟t-Türk. V Milletlerarası

Türkoloji Kongresi. Ġstanbul: 23-28 Eylul 1985. Tebliğler. 1. Türk Dili. Cilt 1, Ġstanbul: 1985, s.

107-115.

323. Gülmeden Nevhis. KaĢgarlı Mahmut ve Türkçülüğü. Emre Dergisi, sayı 23, Mart 1966, s.

11-13.

324. Günay Turgut. Türk Halk ġiirinde Ġlk DeyiĢme Örnek-leri. ġükrü Elçin Armağanı, Ankara:

1983, s. 43-46.

325. Gürsoy-Naskali Emine. Divanü Lugati‟t-Türk‟de Bir Kurt Avı ve Anadoludaki ġekli.

Divanü Lugati‟t-Türk Bil-gi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 55-56.

326. Hacıeminoğlu Necmettin. Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: 2003, 214 s.

327. Hartmann Martin. Divanü Lugat-it-Türk‟e Ait Birkaç Mülahaza. MT, sayı 4, 1916, s. 167-

170.

328. Hazai György. Genel Leksokografya Açısından KaĢgarlı Mahmut Hakkında DüĢünceler.

BB, 1972, TDK, Ankara: 1975, s. 419-424.

329. Hidayet Nuraniye. Çin Kaynaklarına Göre Karahanlılar (840-1231). Yüksek Lisans Tezi,

Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1992, 87 s.

330. Hidayet Nuraniye. Karahanlılar Devrinde Uygur Halk Edebiyatı. Doğu Türkistanın Sesi –

ġarki Türkistan Avazı, 1991, № 4, s. 27-29.

331. Hüseyinov Gaysa. Bir Sistem Olarak Eski Türk Edebi-yatı ve KaĢgarlı Mahmud‟un Divanü

Lugati‟t-Türk Adlı Eseri. Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Anka-ra: 7-8 Mayıs

1999, TDK, s. 78 83.

332. IĢıtman Ġshak Refet. Dil Kurultayı Dolayısıyle: Türkçe Ġçin Bir Konferans. Kütahya: 1932,

16 sayfa.

333. Ġbrahim Hasan. KaĢgarlı Mahmud‟un Mezarı ve Mimari Yapısı. TK, sayı 268, Ağustos

1985, s. 544-547.

334. Ġlaydın Hikmet. Divan‟la Ġlgili Bazı Gözlemler ve DüĢün-celer. DD, sayı 33, Temmuz

1995, s. 49-55.

335. Ġlaydın Hikmet. Divan‟la Ġlgili Bazı Gözlemler ve DüĢün-celer. TD, sayı 253, Ekim 1972, s.

96-103.



336. Ġltebir Abdulhekim Baki. KaĢğarlı Mahmut, Divanü Lü-gat-it-Türk ve Doğu Türkistan. DD,

sayı 33, Temmuz 1995, s. 30-43.

337. Ġnan Abdulkadir. Divanü Lugat-it-Türk‟te Datif Hali. TD, sayı 26, Kasım 1953, s. 80-81.

338. Ġnan Abdulkadir. Divanü Lugat-it-Türk‟te ġamanizm Ġle Ġlgili Kelimeler. TK, sayı 100,

ġubat 1971, s. 293-297.

339. Ġnan Abdulkadir. Divanü Lugat-it-Türk‟te ġamanizm Ġle Ġlgili Kelimeler. Makaleler ve

Ġncelemeler. 2. Ankara, 1991, s. 317-321.

340. Kaçalin Mustafa S. Divanü Lugati‟t-Türk. DĠA, Ġstan-bul: 1994, c. 9, s. 446-449.

341. Kafalı Mustafa. Divanü Lugat-it-Türk‟ün Tarihi Coğraf-ya Bakımından Kaynak Olarak

Değerlendirilmesi. DD, sayı 33, Temmuz 1995, s. 92-93.

342. Kafesoğlu Ġbrahim. Türk Milli Kültürü. Ġstanbul: 1984, 445 s.

343. Kara Abdulvahab. Divanü Lugat-it-Türk‟ü Bulan Ali Emiri Efendinin Hayatı ve ġahsiyeti.

KardeĢ Kalemler, sayı 3, Mart 2007, s. 74-77.

تاب .344 وان ك غات دی ترک ل ه محمود ال يه ب س ح كا ال غرى ال ش [Mahmud bin el-Hüseyn el-KaĢğari.

Kitabu Divanı Lugati‟t-Türk. Dar ül-Xilafet-i Aliye, Matbaa-yi Amire, cildi evvel, Ġstanbul:

1333, 436 s. (R.Kilisli nəĢri, 1. cild, 1915)].


Kitabu Divanı Lugati‟t-Türk. Dar ül-Xilafet-i Aliye, Matbaa-yi Amire, cildi sani, Ġstanbul: 1333,

294 s. (R.Kilisli nəĢri, 2. cild, 1915)].


Kitabu Divanı Lugati‟t-Türk. Dar ül-Xilafet-i Aliye, Matbaa-yi Amire, cildi salis, 1335, Ġstan-

bul: 333 s. (R.Kilisli nəĢri, 3. cild, 1917)].

347. KaĢgarlı Mahmud. Divanü Lugati‟t-Türk. Çeviri, Uyar-lama, Düzenleme. Hazırlayanlar:

Seçkin Erdi, Serap Tuğ-ba Yurteser. Ġstanbul: 2005, 725 s.

348. KaĢgarlı Mahmut. Büyük Ansiklopedi, cilt 2, Ġstanbul: 1980, s. 990.

349. KaĢgarlı Mahmut. DĠA Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, cilt 25, Ankara: 2002,

s. 9-15.

350. KaĢgarlı Mahmut. Türk Ansiklopedisi, cilt 21, Ankara: 1974, s. 389-392.

351. KaĢgarlı Mahmut. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, cilt 5, Ġstanbul: 1982, s. 216-217.

352. KaĢgarlı Sultan Mahmut. Büyük Türk Bilgini KaĢgarlı Mahmut‟un KiĢiliği ve Türklük

Bilinci. DD, sayı 33, An-kara: Temmuz 1995, s. 10-15.

353. KaĢgarlı Sultan Mahmut. Büyük Türk Bilgini KaĢgarlı Mahmut‟un KiĢiliği ve Türklük

Bilinci. TK, sayı 420, An-kara: 1997, s. 193-200.



354. KaĢgarlı Sultan Mahmut. KaĢgarlı Mahmud‟un Mezarı. Doğu Türkistanın Sesi–ġarki

Türkistan Avazı, 1985, sayı 78, bet 51-53.

355. Kelly James M. Divanü Lugat-it-Türk‟ün Yeni Baskısı Üzerine. TD, sayı 253, Ekim 1972,

s. 104-109.

356. Kocagöz Samim. Divanü Lugat-it-Türk ve Hocam Kilisli Rifat Bilge. TD, sayı 250,

Temmuz 1972, s. 319-322.

357. Kocaoğlu Timur. Modern Dilbilimi Açısından Divanü Lugati‟t-Türk‟e Bir BakıĢ. Divanü

Lugati‟t-Türk Bilgi ġö-leni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 47-50.

358. Kocatürk Vasfi Mahir. Büyük Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: 1964, s. 22-35.

359. Kononov A.N. Son Yıllarda SSCB‟de Türkoloji AraĢtır-maları. TDAY, 1964, Ankara: s.

113-126.

360. Kononov A.N. Sovyetler Birliği‟nde KaĢgarlı Mahmud‟-un Divan‟ını Konu Alan

AraĢtırmalar. TDK, BB, Ankara: 1975, s. 393-399.


AraĢtırmalar. TDAY, Ankara: 1978, s. 181-190.


AraĢtırmalar. Manas Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi Türkoloji Özel Sayısı, II kitap, BiĢ-

kek: 2004, s. 147-152.

363. Kononov A.N. SSSB‟deki Türk Filolojisi (1917-1967). Manas Universitesi Sosyal Bilimler

Dergisi Türkoloji Özel Sayısı, II kitap, BiĢkek: 2004, s. 153-181.

364. Konukseven Mustafa. Kutadgu Bilig ve Mahmud-u KaĢ-gari‟ye Göre Devlet Ġdaresinin

Esas Prensipleri. Lisans Te-zi, Ġ.Ü., Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ġstanbul, 1968, 44 s.

365. Korkmaz Zeynep. KaĢgarlı Mahmut ve Divanü Lugat-it-Türk. MK, c. 2, sayı 10, Mart

1981, s. 15-19.

366. Korkmaz Zeynep. KaĢgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi. TD, sayı 253, Ekim 1972, s. 3-19.

367. Korkmaz Zeynep. KaĢgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi. Türk Dili Üzerine AraĢtırmalar. Cilt

1, TDK, Ankara: 1995, s. 241-253.

368. Korkmaz Zeynep. Oğuz Türkçesinin Tarihi GeliĢme Sü-reçleri ve Divanü Lugati‟t-Türk.

TD, sayı 570, Haziran 1999, s. 459-470.

369. orkmaz Zeynep. Oğuz Türkçesinin Tarihi GeliĢme Sü-reçleri ve Divanü Lugati‟t-Türk‟deki

Ġlk Örnekleri. Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s.

10-18.

370. orkmaz Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri (ġekil Bil-gisi). Ankara: 2003, TDK, 1224 s.



371. KoĢay Hamit Zübeyir. Divanü Lugat-it-Türk‟teki Terim-lerden Örnekler. BB, 1972, TDK,

Ankara: 1975, s. 479-496.

372. Kozanoğlu C.Muhittin. Divanü Lugat-it-Türk‟ün Mu-kaddemesi. Erciyes Dergisi, sayı 19,

s. 559.

373. Köprülü[zade] M.F. Divanü Lugat-it-Türk. Milli Teteb-bular, 1915, sayı 5, s. 381-383.

374. Köprülü[zade] M.F. Milli Kültürümüzün Eski Bir Abi-desi: Divanü Lugat-it-Türk.

Cumhuriyet, 24 Nisan 1933.

375. Köprülü[zade] M.F. Milli Kültürümüzün Eski Bir Abi-desi: Divanü Lugat-it-Türk.

Cumhuriyet, 1 Mayıs 1933.

376. Köprülü M.F. Karahanlılar veya Hakaniye Devleti. Türkiye Tarihi. Ġstanbul, 1923, cilt 1, s.

106-120.

377. Köprülü M.F. Kay Kabilesi Hakkında Yeni Notlar. Bel-leten, sayı 33, s. 435-444.

378. Köprülü M.F. Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında AraĢ-tırmalar. Ġstanbul: 1934, s. 33-44.

379. Köprülü M.F.Türk Edebiyatı Tarihi. Ġstanbul: Ötüken, 1986, XXIY+437 s.

380. Köprülü M.F. Türk Edebiyatında Ġlk Mutasavvıflar. An-kara: 1984, 415 s.

381. Köprülü M.F. Türk Edebiyatının MenĢeleri. MT, II/IV, 1331 (h), s. 71-73.

382. Kurgan ġükrü. Divanü Lugat-it-Türk Üzerine. TD, sayı 253, Ekim 1972, s. 60-80.

383. Maden Muzaffer. KaĢgar ve Ötesi. Gezi Notları, Anılar ve DüĢünceler. Ġstanbul: 1994, s.

70-76.

384. Mahmudov Huziahmet. Divanü Lugati‟t-Türk‟teki Ata Sözleri ve Onların Bugünkü

Versiyonları. Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s.

84-89.

385. Manas Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Türkoloji Özel Sayısı. I Kitap, Sayı 11, BiĢkek:

2004, 260 s.

386. Manas Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Türkoloji Özel Sayısı. II Kitap, Sayı 11,

BiĢkek: 2004, 274 s.

387. Mansuroğlu Mecdut. Karahanlıca. Tarihi Türk ġiveleri, Ankara: 1979, s. 141-182.

388. Mansuroğlu Mecdut. Türkçede -ğay, -gey Eki ve Türe-meleri. Jean Deny Armağanı,

Ankara: 1958, s. 171-183.

389. Mansuroğlu Mecdut. Türkçede -ğu Ekinin Fonksiyon-ları. TM, cilt X, Ġstanbul: 1953, s.

341-348.

390. Mansuroğlu Mecdut. Türkçede -mıĢ Ekinin Fonksiyon-ları. Fuat Köprülü Armağanı,

Ġstanbul: 1953, s. 345-350.



391. Mansuroğlu Mecdut. Türkçede -taçı Ekinin Fonksiyon-ları. TDE, sayı 12, Ġstanbul: 1956, s.

105-108.

392. Musabayev G.G. KaĢgarlı Mahmud‟un YaĢamı Üzerine Yeni Veriler. TD, sayı 253, Ekim

1972, s. 110-120.

393. Musabayev G.G. KaĢgarlı Mahmud‟un YaĢamı Üzerine Yeni Veriler. DD, sayı 33,

Temmuz 1995, s. 20-29.

394. Nayır YaĢar Nabi. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi Do-layısıyle. Varlık, sayı 210, 1 Nisan

1942, s. 418-420.

395. Nayır YaĢar Nabi. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi Do-layısıyle. Varlık, sayı 211, 15 Nisan

1942, s. 494-496.

396. Nuri Abdülahat. Atasözleri. Kastamonu: Vilayet Mat-baası, 1334-1339 (h).

397. Olgun Ġbrahim. KaĢgarlı Mahmut‟ta Türklük Bilinci. TD, sayı 253, Ekim 1972, s. 81-86.

398. O.Bilginer. Divanü Lugati‟t-Türk‟ün Dil Öğretim Yön-temleri ve Dünya Filolojisine

Katkıları Bakımından Bir Değerlendirilmesi. Türklük Bilimi AraĢtırmaları, 2003, sayı 13, s. 425-

445.

399. Orkun Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Ankara: 1987, 962 s.

400. Orkun Hüseyin Namık. Divanü Lugat-it-Tercümesi. Yeni Sabah, 27 Ağustos 1940.

401. Orkun Hüseyin Namık. Divanü Lugat-it-Türk‟e Nazaran Hakan. Dergah Dergisi, sayı 8,

Ağustos 1337 (h).

402. Orkun Hüseyin Namık. Eski Türk Adetleri. Dergah Der-gisi, sayı 10, Eylul 1337 (h).

403. Orkun Hüseyin Namık. Eski Türk Ġtikatları. Dergah Dergisi, sayı 12, Ekim 1337 (h).

404. Orkun Hüseyin Namık. Eski Türklerde Tebabet, Milli Oyunlar, Harp. Dergah Dergisi, sayı

23, Mart 1338 (h).

405. Orkun Hüseyin Namık. Milli Türk Yemekleri. Dergah Dergisi, sayı 20, ġubat 1338 (h).

406. Orkun Hüseyin Namık. Tarihte Türk Kadınlığı. Dergah Dergisi, sayı 22, Mart 1338 (h).

407. Oruzbayeva Byubina. Mahmut KaĢgari‟nin Divan‟ı ve Kırgız Dil Tarihinin Bazı Sorunları.

BB, 1972. TDK, An-kara: 1975, s. 447-453.

408. Ögel Bahaddin. Türk Kültür Tarihine GiriĢ. I-IX ciltler, Ġstanbul: 1985-1987.

409. Ögel Bahaddin. Türk Kültürünün GeliĢme Çağları. Ġstanbul: 1971, 788 s.

410. Ögel Bahaddin. Türk Mitolojisi. TTK, Ankara: c. 1, 1971, 644 s.

411. Ögel Bahaddin. Türk Mitolojisi. TTK, Ankara: c. 2, 1995, 610 s.

412. Ögel Bahaddin. Türklerde Devlet AnlayıĢı. Ankara: 1982, 392 s.



413. Özdemir Ahmet. Türk Dünyasının En Büyük Kitabı Di-vanü Lugat-it-Türk ve Ali Emiri

Efendi. DD, sayı 33, Tem-muz 1995, s. 16-19.

414. Özkırımlı Atilla. KaĢgarlı‟ya Göre Türklerde Askerlik. TD, sayı 253, Ekim 1972, s. 87-95.

415. Pristak O. Karahanlılar (840-1212). ĠA, c. VI, Ġstanbul: 1952, s. 251-273.

416. Pritsak O. Mahmut KaĢgari Kimdir? TM, c. X, 1951-53, Ġstanbul: 1953, s. 243-246.

417. Rasony L. Tarihte Türklük. 3. baskı, Ankara: TTK, 1993, 420 s.

418. Safa Peyami. Türkçenin En Büyük Anıtı. Cumhuriyet, 21 Haziran 1940.

419. Sakaoğlu Saim. Divanü Lugati‟t-Türk Bibliyografyasına Yeni Ġlaveler. TKA, XI-XIV,

1975, s. 270-280.

420. Sakaoğlu Saim. Divanu Lugati‟t-Türk‟deki Atasözlerinin Anadoludaki Ġzleri. Divanü

Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bil-dirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 36-46.

421. Sakaoğlu Saim. Divanü Lugati‟t-Türk‟ün Halk Edebiyatı Açısından TaĢıdığı Değer. Atatürk

Üniversitesi Fen-Ede-biyat Fakültesi AraĢtırma Dergisi, Erzurum, Fasikül 1, sa-yı 13, 1985, s.

301-319.

422. Sakaoğlu Saim. Karaman Ağzına Divanü Lugati‟t Türk Açısından Bir YaklaĢım. Tarih

Boyunca Türk Dili Bilgi ġöleni / BarıĢ Dili Türkçe. Karaman, 1314 Mayıs 1997, An-kara: 1998,

s. 122-129.

423. Sarıhanov Mamed Durdı. KaĢgarlı Mahmud‟un Divanü Lugati‟t-Türk Eserinin

Türlmenistanda Öğrenilmesi ve KullanılıĢı. Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri.

Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 96-101.

424. Sertkaya Osman Fikri. Son Bulunan Belgeler ĠĢığında KaĢgarlı Mahmud‟un Hayatı

Hakkında Yeni Bilgiler. Di-vanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999,

TDK, s. 130-144.

425. Solak Fahri. Doğu Türkistan Ġle Ġlgili Türkiyede Yapılan Tezler. Doğu Türkistanın Sesi –

ġarki Türkistan Avazı, sayı 65, Ġstanbul: s. 43-53.

426. Soysal Metin. Çin‟den Gelen Haber. Hürriyet, 3 Nisan 1983.

427. Sümer Faruk. Oğuzlar (Türkmenler). Tarihleri-Boy TeĢ-kilatı-Destanları. Ankara: 1967,

532 s.

428. ġamil Ali. Halit Said: Ömrünü Ortak Türk Kültürüne Adayan Adam. Yom (Türk Dünyası

Medeniyet Dergisi). Baku: 2007, sayı 6, s. 60-74.

429. ġamil Ali. Halit Said‟in Umumtürk Dilinin ve Kültürü-nün Korunmasında Rolü.

Uluslararası Asya ve Kuzey Af-rika ÇalıĢmaları Kongresi ĠCANAS-38. Ankara: 10-15 Ey-lül

2007, Bildiri Özetleri Kitabı, s. 34.



430. ġapolyo Enver B. KaĢgarlı Mahmud. Ġller ve Belediyeler Dergisi, 17 (186), Nisan 1961, s.

115-116.

431. ġehsuvaroğlu B.N. KaĢgarlı Mahmud ve Türklüğe Hiz-metleri. Tercüman, 1 Nisan 1968.

432. ġehsuvaroğlu Lütfü. Asya‟nın Bin Yıllık Kanidil KaĢgarlı Mahmud. Radyo Televizyon

Dergisi, Mart 2007, sayı 24, s. 46-47.

433. Talu Ercümend Ekrem. Divanü Lugat-it-Türk. Son Pos-ta, 26 Haziran 1940.

434. Tekeli Sevim. Ġlk Japonya Haritasını Çizen Türk KaĢ-garlı Mahmut. Ertem Dergisi, sayı 3,

Eylul 1985, s. 645-651.

435. Tekeli Sevim. Ġlk Japonya Haritasını Çizen Türk KaĢ-garlı Mahmut. TA, XXI, s. 389-392.

436. Tekeli Sevim. Ġlk Japonya Haritasını Çizen Türk KaĢ-garlı Mahmut. TDEA, II, s. 353-356.

437. Tekin Talat. Karahanlılar Dönemi Türk ġiiri. TD, sayı 409, Ocak 1986, s. 81-157.

438. Tekin Talat. Orhon Türkçesi Grameri. Ġstanbul: 2003, 272 s.

439. Tekin Talat. Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. An-kara: 1995, 192 s.

440. Terles Esin. Divanü Lugat-it-Türk ve Budist Uygur Me-tinlerinde Ortak Birkaç Sözcük

Üzerine. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika ÇalıĢmaları Kongresi ĠCANAS-38. Anka-ra: 10-15

Eylül 2007, Bildiri Özetleri Kitabı, s. 142.

441. Tevfikoğlu Muhtar. Ali Emiri Efendi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989, 206 s.

442. Thuri Jozsef. On Dörlüncü Asır Sonlarına Kadar Türk Dili Yadigarları. MT, sayı 4, 1331

(h), s. 81-133.

443. TimurtaĢ Faruk. Tarih Ġçinde Türk Edebiyatı. Ġstanbul: 1981, 263 s

444. Togan Zeki Velidi. Divanü Lugat-it-Türk‟ün Telif Senesi Hakkında. Atsız Mecmuası, sayı

16, Ağustos 1932, s. 77-80.

445. Togan Zeki Velidi. Eski Türk ve Moğolların Haritaları ve Haritacılığı Meselelerine Dair

Notlar. I. Mahmut KaĢ-garinin Haritası. Kopuz Dergisi, sayı 5, Ağustos 1939.

446. Togan Zeki Velidi. Mahmut KaĢgari‟ye Ait Notlar. Atsız Mecmuası, sayı 17, Eylul 1932, s.

133-136.

447. Togan Zeki Velidi. Karahanlılar (840-1212). Ġstanbul: 1967 Yılı Ders Notları, 145 s.

448. Togan Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine GiriĢ. Ġstan-bul: 1946, c. 1, s. 57-60, 81-82.

449. Turan Osman. Ġlig Unvanı Hakkında. TM, sayı VII-VIII, 1940-42, s. 192-199.

450. Turan Osman. Terken Unvanı. Türk Hukuk Tarihi Der-gisi, I, 1944, s. 67-73.

451. Turan Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. I c. Ġstanbul: 1995, XX+216 s.



452. Turan Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. II c. Ġstanbul: 1995, XIII+347 s.

453. Turan Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. Ġstanbul: 1978, 628 s.

454. Turan ġekür. Uygur Türkleri Edebiyatı. Türk Dünyası El Kitabı. 3. cilt, Edebiyat, Ankara:

1992, s. 769-778.

455. Tursun Emin. Karahanlıca ve Hotan Diyalekti. TDA, II, 1983, s. 1828.

456. Tülücü Süleyman. Divanü Lugat-it-Türk‟te Kadın Ġçin Kullanılan Sözler. TDA, sayı 16,

ġubat 1982, s. 149-168.

457. Türk Dili. Divanü Lugat-it-Türk Özel Sayısı. Sayı 253, Ekim 1972, s. 4-124.

458. Türk Dünyası El Kitabı. Coğrafya-Tarih. I cilt, Ankara: 1992, 544 s.

459. Türk Dünyası El Kitabı. Edebiyat. III c., Ankara: 1992, 778 s.

460. Türk O. Kemalettin. Futbol, Polo, Boks ve Divanü Lugat-it-Türk. Beden Terbiyesi ve Spor

Dergisi, sayı 24, Aralık 1940.

461. Türk O. Kemalettin. Türk Dili ve Divanü Lugat-it-Türk. Yeni Mecmua, sayı 82, 20

SonteĢrin 1940.

462. Türkay Kara. KaĢgarlı‟dan Günümüze Gelen Atasözleri. TDAY-B, 1980-1981, s. 39-42.

463. Türkay Kaya. KaĢgarlı‟nın Derlediği Yansıma Sözcükler. Ömer Asım Aksoy Armağanı,

TDK, Ankara: 1978, s. 241-257.

464. Türkçe Sözlük. 10. Baskı, Ankara: 2006, 2244 s.

465. Türkmen Fikret. Günümüz Halk ġiirinde Kullanılan ġekil ve Türlerin Divanü Lugati‟t-

Türk‟deki Ġlk Örnekleri. Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999,

DTK, s. 30-35.

466. Tüzüner Atıf. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi Müna-sebetiyle Besim Atalayı Tebrik

Ederken. Yeni Sabah, 12, 13, 16, 17, 18, 20, 22, 23 Ağustos 1940.

467. Uluçay M. Çağatay. Ġlk Müslüman Türk Devletleri. Ġs-tanbul: 1977, XVI + 336 s.

468. Uzun N. E., Uzun L.S., Aksan Y.K., Aksan M. Türkiye Türkçesinin Türetim Ekleri Bir

Döküm Denemesi. Anka-ra: 1992.

469. ÜlkütaĢır M. ġakir. Büyük Türk Dilcisi KaĢgarlı Mah-mut. 2. baskı, Ankara: 1972, 225 s.

470. ÜlkütaĢır M. ġakir. Divanü Lugat-it-Türk‟ün Folklor ve Etnografya Bakımından Tetkikine

Dair Bir Tecrübe. Bar-tın Gazetesi, 29 Haziran 1931.

471. ÜlkütaĢır M. ġakir. KaĢgarlı Mahmut. Ankara:1962, 22 s

472. ÜlkütaĢır M. ġakir. KaĢgarlı Mahmut. Ulus, 11 ġubat 1966.



473. ÜĢenmez Emek. Karahanlı Türkçesinin Söz Varlığı. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika

ÇalıĢmaları Kongresi ĠCANAS-38. Ankara: 10-15 Eylül 2007, Bildiri Özetleri Kitabı, s. 138.

474. Va-Nu. Besim Atalay‟ın Lugat-it-Türk Tercümesi. Ak-Ģam, 27 Haziran 1940.

475. Yaltkaya ġerafeddin. KeĢfü‟z-Zünun. Ġstanbul: 1941, cilt 1, s. 808.

476. Wang Yuan-Xin. Çin‟deki Uygur Diyalektleri AraĢtırma Tarihi. Ankara, 1994, 134 s.

477. Zekiyev Mirfatih. KaĢgarlı Mahmut ve Türk Boylarının Etnik Birliğini OluĢturma Çabaları.

Divanü Lugati‟t-Türk Bilgi ġöleni Bildirileri. Ankara: 7-8 Mayıs 1999, TDK, s. 90-95.

478. Zieme Peter. KaĢgari ve Türkçe Turfan Metinleri. BB, 1972, TDK, Ankara: 1975, s. 463-

468.


Rus dilində:

660. Абдуллаев Х. Построение народных пословиц в произ-ведении «Диван лугат ат-

тюрк». «Мащмыт Кашэарлы тцрко-лоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара

ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 355.

661. Абдиназимов Ш. М.Кашгари–основоположник тюркско-го языкознания. «Мащмыт

Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есас-ландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты.

Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 388-389.

662. Абдыл Гапур М.А. Вклад Махмуда Кашгари в развитие тюркского языкознания.

«Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ыл-мыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы

маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 306-307.

663. Абдурахманов Г.А. Исследование по старотюркскому синтаксису. ХЫ в. М.: 1967,

210 с.

664. Абдурахманов Г. К вопросам перевода и исследования «Диван лугат ат-тюрк»

М.Кашгари. «Мащмыт Кашэарлы тцр-колоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы

Щалкара ылмы маслаща-ты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 388.



665. Абдурахманов Г.А., Шукуров Ш.Ш. Грамматический очерк старотюркского языка

ХЫ века. Махмуд Кошьарий. Туркий Сузлар Девони (Девону лу-ьотит турк). Тошкент:

Фан, 1967, ЫВ том (лугат-индекс), с. 479-525.

666. Абибулла М. К вопросу об изучении в Китае творчества Махмуда Кашгарлы.

«Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыни есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы


667. Агаджанов С.Г. Государство сельджукидов и Средняя Азия в ХЫ-ХЫЫ вв. М.:

Наука, 1991, 303 с.

668. Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Сред-ней Азии в ЫХ-ХЫЫЫ вв.

Ашхабад, Ылым, 1969, 295 с.

669. Агаджанов С.Г. Сельджукиды и Туркмения в ХЫ-ХЫЫ вв. Ашхабад, Ылым, 1973,

163 с.

670. Адилов М. Почему «Диван лугат ат-тюрк» дошел до нас в единственном экземпляре.

«Мащмыт Кашэарлы тцрколоэи-йа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы

маслащаты. Аш-габат: 21-22 байдак 2008, с. 277.

671. Азизов С. Астрономические сведения в «Диван лугат ат-тюрк» М.Кашгари.

«Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы


672. Ализаде С.Г. Именные части речи в «Шухаданаме». АКД, Баку: 1966, 27 с.

673. Алниязов А. Синтаксические особенности пословиц и поговорок в «Диван лугат ат-

тюрк». «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара

ылмы мас-лащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 276.

674. Алпатов В.М. Махмуд Кашгарский и когугакуся. Тцр-колоэийа, 1999, № 1-4, с. 20-26.

675. Аразов А. Фонетика “Диван лугат ат-тюрк” М.Кашгари. «Мащмыт Кашэарлы

тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-

22 байдак 2008, с. 336.

676. Асланов В.И. «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Каш-гари и азербайджанский язык.

СТ, 1972, № 1, с. 61-74.

677. Ауэзова З.-А.М. Введение. Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк. Перевод и

предисловие З.-А.М.Ауэзовой, индексы Р.Эрмерса. Алматы: Дайк-Пресс, 2005, с. 3-5.

678. Ауэзова З.-А.М. Предисловие. Махмуд ал-Кашгари. Ди-ван Лугат ат-Турк. Перевод и

предисловие З.-А.М.Ауэзо-вой, индексы Р.Эрмерса. Алматы: Дайк-Пресс, 2005, с. 6-50.

679. Ауэзова З.-А. Тюркские образы всевластного времени в «Диван лугат ат-тюрк».


маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 278.



680. Ахаллы С. Словарь Махмуда Кашгарского и туркмен-ский язык. АКД, Ашхабад:

1958, 21 с.

681. Ахмад Нисар. Махмуд Кашгари – гений-новатор. «Мащ-мыт Кашэарлы тцрколоэийа

ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалк-ара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак

2008, с. 310.

682. Аширов А. “Словарь тюркских языков” М.Кашгари – важный источник по изучению

этнографии тюркских на-родов. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны

есасландырыжы-дыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с.

301-302.

683. Бабаяров Г., Кубатин А. К освещению истории тюрк-ских народов в произведениях

Бируни и Кашгари. «Мащ-мыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр»

атлы Щалк-ара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 296.

684. Билал Угуз. Махмуд Кашгари–великий ученый Востока. «Мащмыт Кашэарлы


22 байдак 2008, с. 307.

685. Бобоев Ф. Проблема жанра поэтических текстов «Диван лугат ат-тюрк». «Мащмыт


Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 352-353.

686. Бавдинов Р. Тюркский языковый космос и феномен М. Кашгари. «Мащмыт

Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасланды-рыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты.

Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 382.

687. Байрамов Г.А. Фразеологические единицы в тюркских языков в словаре Махмуда

Кашгарского «Диван лугат ат-турк». Ученые записки АГУ. Серия языка и литературы,

1966, № 3, с. 3-12.

688. Баласагунский Юсуф. Благодатное знание. Перевод С.Н.Иванова. М.: 1983, 560 с.

689. Балчык Мустафа. Махмуд Кашгари – выдающийся уче-ный Центральной Азии.


маслащаты. Ашга-бат: 21-22 байдак 2008, с. 285-286.

690. Бартольд В.В. Баласагун. Сочинения, т. ЫЫЫ, М.: Наука, 1965, с. 355-357.

691. Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии.

Сочинения, т. В, М.: Наука, 1968, с. 19-195.

692. Бартольд В.В. Илек-ханы. Сочинения, т. ЫЫ, ч. 2, М.: изд-во восточной лит-ры, 1963,

с. 519-520.

693. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Сочинения, т. ЫЫ, ч. 1, М.:

изд-во восточной лит-ры, 1963, с. 169-392.



694. Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Сочинения, т. В, М.: Наука,

1968, с. 196-229.

695. Бартольд В.В. История Туркестана. Сочинения, т. ЫЫ, ч. 1, М.: изд-во восточной

лит-ры, 1963, с. 109-162.

696. Бартольд В.В. Обзор содержания словаря Махмуда Каш-гарского и выписки к нему

(фонд 86, опись 1, № 181).

697. Бартольд В.В. Очерк об истории Семиречья. Сочинения, т. ЫЫ, ч. 1, М.: изд-во

восточной лит-ры, 1963, с. 23-106.

698. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашест-вия. Сочинения, т. Ы, М.: изд-

во восточной лит-ры, 1963, 760 с.

699. Бартольд В.В. Тюрки. (Историко-этнографический об-зор). Сочинения, т. В, М.:

Наука, 1968, с. 576-595.

700. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М.: 1962, 176 с.

701. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М.: Высшая школа, 1969, 384 с.

702. Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков.

Словосочетание и предложе-ние. М.: Наука, 1975, 287 с.

703. Баскаков Н.А. К этимологию огуз, огуз каган. СТ, 1982, № 1, с. 88-90.

704. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. М.: изд-во АН СССР, 1951, 411 с.

705. Баскаков Н.А. Причастие -ды/-ты в тюркских языках. Труды Московского института

востоковедения, 1951, вып. 6, с. 205-217.

706. Баскаков Н.А. Роль уйгуро-карлукского языка караха-нидского государства в

развитии литературных тюркских языков средневековья. СТ, 1970, № 4, с. 13-19.

707. Баскаков Н.А. Тюркская лексика в «Слове о полку Иго-реве». М., Наука, 1985, 2008 с.

708. Баскаков Н.А. Тюркские языки. М.: изд-во восточной лит-ры, 1960, 247 с.

709. Благова Г.Ф. К теории тюркского склонения. СТ, 1978, № 5, с.3-9.

710. Благова Г.Ф. К теории тюркского падежного склонения. –«Тезисы докладов Ы

Международного сипозиума ученых соц. стран на тему: «Теоретические проблемы

восточного языкознания», ч. Ы, М.: 1977, с. 33-35.

711. Благова Г.Ф. Тюркское склонение в ареально-историче-ском освещении (юго-

восточный регион). М.: Наука, 1982, 304 с.

712. Богородицкий В.А. Законы сингармонизма в тюркских языках. Казань: 1927.

713. Бомбачи А. Тюркские литературы. Введение в историю и стиль. ЗТ, вып. Ы, М.: 1968,

с. 191-193.



714. Боровкова Т.А. Грамматический очерк языка «Дивану лугат ит-тюрк». АКД, 1966, 15

с.

715. Боровкова Т.А. К вопросу о долготе гласных в языке «Дивану лугат ит-тюрк»

Махмуда Кашгари. Тюркологиче-ская конференция в Ленинграде 7-10 июня 1976 г.

Тезисы докладов, Ленинград: 1967, с. 12-13.

716. Боровкова Т.А. О губных согласных в «Дивану лугат ит-тюрк». ТС, М.: 1966, с. 24-27.

717. Боровкова Т.А. О фонетической терминологии в Слова-ре Махмуда Кашгарского.

Изв. АН СССР. ОЛЯ, 1966, № 6, с. 528-531.

718. Боровкова Т.А. Относительно первого издания Словаря Махмуда Кашгарского. НАА,

1964, № 5, с. 133-135.

719. Буниятов З.М. Гарс ан-Нима ас-Саби и Камал ад-Дин ибн ал-Фувати об истории

Караханидов. В кн.: Письмен-ные памятники Востока. Историко-филологические иссле-

дования, 1974. М.: Наука, 1981, с. 5-10.

720. Валидов Джемаль. О словаре турецких языков Махмуда Кашгарского. Вестник

Научного Общества Татароведе-ния. Казань: 1927, № 7, с. 107-112.

721. Валитова А.А. К вопросу о классовой природе Караха-нидского государства. Труды

Киргизского филиала АН СССР, Фрунзе: т. 1, вып. 1, 1943, с. 127 -136.

722. Галиев А. Самоидентификация тюрков по “Диван лугат ат-тюрк” М.Кашгари.

«Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмы-ны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы


723. Гарипов Т.М. Махмуд Кашгари и кыпчакские языки Урало-Поволжья. СТ, 1972, № 1,

с. 47-51.

724. Григорьев Г.Г. Kараханиды в Мавераннагре по Тарихи-Мунедджимбаши, СПб.: 1874,

18 с.

725. Гулиев А. Самоидентификация тюрков по «Диван лугат ат-тюрк» Махмуда Кашгари.


маслащаты. Аш-габат: 21-22 байдак 2008, с. 303-306.

726. Гулиев Т. Стихосложение в «Диване» Махмуда Кашгар-лы. «Мащмыт Кашэарлы


22 байдак 2008, с. 359-360.

727. Гулиева Я. Махмуд Кашгарлы об огузах. «Мащмыт Каш-эарлы тцрколоэийа ылмыны

есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с.

293-294.

728. Гюрсес И. Тема единства в произведении М.Кашгари «Словарь тюркских языков».





729. Давидович Е.А. Вопросы хронологии и генеалогии Ка-раханидов второй половины

ХЫЫ в. Средняя Азия в древ-ности и средневековье. М.: Наука, 1977, с. 177-187.

730. Давидович Е.А. Нумизматические материалы для хроно-логии и генеалогии

среднеазиатских караханидов. Труды ГИМ, вып. ХВЫ (Нумизматический сборник), М.,

1957, с. 91-119.

731. Давидович Е.А. О двух караханидских каганатах. НАА, 1968, № 1, с. 67-76.

732. Даулетов А. К вопросу о природе и функции сингармо-низма в тюркских языках и

труды М.Кашгари. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы

Щалкара ыл-мы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 373-374.

733. Демирчизаде А.М. Сравнительный метод лингвиста ХЫ века Махмуда Кашгарского.

Известия АН Азерб. ССР. Се-рия общественных наук. 1964, № 4, с. 45-55.

734. Демирчизаде А.М. Сравнительный метод Махмуда Каш-гари. СТ, 1972, № 1, с. 31-42.

735. Джафар А. Из истории применения сравнительно-исто-рического метода к изучению

тюркских языков. Материа-лы Ы научной конференции востоковедов. Ташкент: 1958, с.

856-862.

736. Джолдасбеков М. Древнетюркские литературные памят-ники и их отношение

казахской литературе. АКД, Алма-Ата: 1969, 26 с.

737. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М.-Л.: изд-во АН СССР, 1948, 267 с.

738. Доерфер Г. Махмуд Кашгари об аргу и халаджах. СТ, 1987, № 1, с. 37-44.

739. Древнетюркский словарь. Под ред. В.М.Наделяева, Д.М. Насилова, Э.Р. Тенишева,

А.М.Щербака. Ленинград: 1969, 676 с.

740. Егеубаев А. Идейно-художественное влияние поэмы «Кутадгу Билиг» Юсуфа

Баласагунского на развитие ка-захской литературы. АКД, Алма-Ата: 1989, 24 с.

741. Елгеади М.А. Литературное наследие М.Кашгари– кла-дезь мировой культуры.



742. Жузе П.К. К выяснению значения слова «тат». Известия Азербайджанского ГНИИ, т.

Ы, вып. 3, Баку: 1930, с. 11-15.

743. Жузе П.К. Тщесаурус Линэуарум Туркожум. Известия восточного факультета

Азербайджанского государствен-ного университета. Востоковедение, Ы, 1926, с. 74-94.

744. Жузе П.К. Тщесаурус Линэуарум Туркожум. Известия восточного факультета

Азербайджанского государствен-ного университета. Востоковедение, ЫЫ, 1927, с. 27-35.

745. Захир М.Н. Махмуд Кашгари о туркменах. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа

ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак

2008, с. 303.



746. Ибрагимов С., Асамуддинова М. Отражение профессио-нальной терминологии в

«Дивану лугат-ит-тюрк» и «Ку-тадгу Билиг». СТ, 1972, № 1, с. 114-122.

747. Ибрагимов С.К., Храковский В.С. Махмуд Кашгари о расселении племен на

территории Казахстана. Вестник АН Каз. ССР, 1958, № 11, с. 93-98.

748. Исхакова Н. Винительный падеж в словосочетаниях «Диван»а Махмуда Кашгари. СТ,

1977, № 1, с. 94-97.

749. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Морфология, М.:

1956, 335 с.

750. Исмаилзаде Н. Великий ученый-энциклопедист огузо-тюркского мира. «Мащмыт

Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты.


751. Исова Л. Историографический аспект исследования на-следия М.Кашгари. Мащмыт


Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 377-378.

752. Исоматов М. Сведения М.Кашгари об этнониме «тад-жик» в контексте современных

исследований. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы

Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 376-377.

753. Казембек М. Общая грамматика турецко-татарского языка. Казань: 1846, 457 с.

754. Кайдаров А.Т. Уникальный лексикографический труд. Вестник АН Каз. ССР, вып. 2,

1960, с. 109-111.

755. Канаатов Т. Применеие поэтических форм эпохи М. Кашгари в детском

стихосложении. «Мащмыт Кашэарлы тцр-колоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы

Щалкара ылмы масла-щаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 361.

756. Kараев О. Историко-географические данные, сообщае-мые Махмудом Кашгари. СТ,

1972, № 1, с. 111-113.

757. Kараев О. История Kараханидского каганата. Фрунзе: 1983, 301 с.

758. Каримов К. Категория падежа в языке «Кутадгу Билиг». АКД. Ташкент: 1962, 26 с.

759. Картабаева Е. М.Кашгари и эпоха “мусульманского ре-нессанса”. «Мащмыт


Ашгабат: 21-22 бай-дак 2008, с. 312-313.

760. Картал А. Вклад Махмуда Кашгари в мир науки. «Мащ-мыт Кашэарлы тцрколоэийа

ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалк-ара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак

2008, с. 335.



761. Кервенов Т. Повествования и притчи, использованные М.Кашгари в “Дивану лугат

ат-тюрк”. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара

ылмы мас-лащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 320.

762. Кляшторный С.Г. История тюркского населения Восточ-ного Туркестана. Восточный

Туркестан глазами русских путешественников. Алма-Ата: 1988, с. 44-58.

763. Кляшторный С.Г. Эпоха «Кутадгу Билиг». СТ, 1970, № 4, с. 82-86.

764. Кляшторный С.Г. Эпоха Махмуда Кашгарского. СТ, 1972, № 1, с. 18-23.

765. Кондратьев В.Г. Очерк грамматики древнетюркского языка. Ленинград: 1970, 165 с.

766. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М.-Л.: 1956,

569 с.

767. Кононов А.Н. Грамматика узбекского литературного языка. М.-Л.: 1960, 446 с.

768. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (ВЫЫ-ХЫ вв.).

Ленинград: 1980, 255 с.

769. Кононов А.Н. Изучение «Дивану лугат ит-тюрк» Мах-муда Кашгарского в СССР. СТ,

1973, № 1, с. 3-9.

770. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России: дооктябрский период. Л.:

Наука, 1982, 360 с.

771. Кононов А.Н. Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ит-тюрк». СТ, № 1, 1972, с. 3-

17.

772. Кононов А.Н. Махмуд Кашгарский и его «Словарь тюркских языков». В сб.:

«Филология и история стран зарубежной Азии и Африки». Тезисы. Ленинград: 1965, с.

25-27.

773. Кононов А.Н. Поэма Ю.Баласагунского «Благодатное знание». Юсуф Баласагунский.

Благодатное знание. М.: Наука, 1983, с. 495-517.

774. Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинине Абу-л Гази хана Хивинского. М.: изд-

во АН СССР, 1958, 190+94 с.

775. Кононов А.Н. Способы и термины определения стран света. ТС, 1974. М.: 1978, с. 72-

89.

776. Кононов А.Н. Тюркская филология в СССР. 1917-1967. М.: Наука, 1968, 48 с.

777. Кононов А.Н., Нигматов Х.Г. Махмуд Кашгарский о тюркских языках. В кн.:

«История лингвистических уче-ний: Средневековый Восток». Ленинград: Наука, 1981, с.

130-142.

778. Короглы Х.Г. Алп Эр Тонга и Афрасияб по Юсуфу Ба-ласагуни, Махмуду Кашгари и

другим авторам. СТ, 1970, № 4, с. 108-115.



779. Котвич В. Исследования по алтайским языкам. М.: 1962, 371 с.

780. Кочнев Б.Д. К идентификации некоторых раннекараха-нидских титулов и лакабов. В

кн.: История и археология Средней Азии. Ашхабад, Ылым, 1978, с. 220-225.

781. Кочнев Б.Д. Шаш (Чач) и Илак при Караханидах (по ну-мизматическим материалам).

В кн.: «Древняя и средневе-ковая культура Чача». Ташкент, Фан, 1979, с. 110-166.

782. Кулиев Г.К. О форме винительного падежа сюзин, теwе-син в тексте «Диванц луэат-

ит-тцрк» Махмуда Кашгари. СТ, 1970, № 4, 67-70.

783. Курышжанов А. Из истории исследования сочинения Махмуда Кашгарского. Труды

Института Языкознания АН Каз.ССР, т. ЫЫЫ, 1963, с. 182-189.

784. Курышжанов А. Махмуд Кашгари о кыпчакском языке. СТ, № 1, 1972, с. 52-60.

785. Курышжанов А. О первой исследовательской работе по тюркским языкам (к 900-

летию труда Махмуда Кашгари). Известия АН Каз. ССР, СО, 1972, № 1, с. 79-81.

786. Кучкартаев И. Лексика «Дивану лугат-ит-тюрк» Махму-да Кашгари и современный

узбекский литературный язык. СТ, 1972, № 1, с. 83-90.

787. Кучкартаев И. О глаголах речи в «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгари. В сб.:

«Вопросы узбекской и русской филологии». Труды ТашГУ, вып. 412, Ташкент: 1971, с. 3-

15.

788. Кыпчак Мамедали. Категория падежа в тюркских языках. Баку: изд-во БГУ, 1994, 152

с.

789. Лебиб С.М.А. Роль «Диван лугат ат-тюрк» в развитии тюркских языков. «Мащмыт



790. Ма Пинлан. Изучение саларского языка по «Словарю тюркских языков». «Мащмыт



791. Мажитов С. М.Кашгари и геополитический код тюрк-ского мира. «Мащмыт

Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есаслан-дырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты.

Ашгабат: 21-22 бай-дак 2008, с. 314-315.

792. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.,-

Л.: 1951, 452 с.

793. Мамадалиев Х.. Гарлыки в ХЫ-ХЫЫ вв. и их описание в “Словаре” М.Кашгари.

Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмы-ны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы




794. Мамедов М. Тенгри и его воспевание в «Диван лугат ат-тюрк» Махмуда Кашгари.



795. Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк. Перевод и предисловие З.-А.М.Ауезовой,

индексы Р.Эрмерса. Алма-ты: Дайк-Пресс, 2005, 1288 с.+2 с. вкл.

796. Махмудов К. Грамматический указатель. Махмуд Кош-ьарий. Туркий Сузлар Девони

(Девону луьотит турк). Тош-кент: Фан, 1967, ЫВ том (индекс), с. 406-476.

797. Махпиров В.У. Антропонимы в «Дивану лугат ит-тюрк» и «Кутадгу Билиг». СТ,

1979, № 4, с. 22-28.

798. Махпиров В.У. Некоторые этимологии антропонимов, этнонимов и топонимов по

Махмуду Кашгарскому. Вест-ник АН Казахской ССР, 1980, № 11.

799. Махпиров В.У. Собственные имена в памятнике ХЫ в. «Дивану лугат ит-тюрк»

Махмуда Кашгарского. АКД, Алма-Ата:1980, 26 с

800. Махпиров В.У. Тюркские топонимы в «Дивану лугат ит-тюрк». СТ, 1983, № 1, с. 34-

39.

801. Мусабаев Г.Г. Некоторые сведения о жизни Махмуда Кашгари. Исследования по

тюркологии. Алма-Ата: 1969, с.48-62.

802. Мусабаева З.М. Омонимы в «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгарского. АКД,

Фрунзе: 1975, 51 с.

803. Муталлибов С.М. О словаре Махмуда Кашгарского «Ди-вану лугат-ит-тюрк».

Известия АН Узб. ССР, 1947, № 4, с. 25-30.

804. Муталлибов С.М. Филолог ХЫ в. Махмуд Кашгарский и его произведение «Дивану

лугат ит-тюрк». Материалы Ы Всесоюзной конференции востоковедов в Ташкенте, 4-11

июня 1957 г., Ташкент: 1958, с. 884-892.

805. Муталлибов С.М. Махмуд Кашгарский. В сб.: «Вопросы методов изучения истории

тюркских языков», Ашхабад: 1961, с. 109-112.

806. Муталлибов С.М. «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгарского (Перевод,

комментарии, исследования), АДД, Ташкент: 1967,75 с.

807. Мутъий Ибрагим, Осман Мирсултан. О родине, жизни и гробнице М. Kашгарского.

СТ, 1988, № 4, с. 79-89.

808. Мухлисов Ю. Об уйгурском переводе «Дивану лугат-ит-тюрк. СТ, 1972, № 1, с. 150.

809. Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских язы-ков ХЫ-ХЫВ вв. М.: 1989, 284

с.



810. Назирова Х. Спортивная лексика в “Диван лугат ат-тюрк” М.Кашгари. «Мащмыт



811. Насери М. Махмуд Кашгари и его эпоха. Мащмыт Каш-эарлы тцрколоэийа ылмыны

есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с.

291-292.

812. Насилов В.М. Древнеуйгурский язык. М.: изд-во восточ-ной лит-ры, 1963, 121 с.

813. Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. М.: изд-во восточной лит-ры,

1960, 87 с.

814. Насилов В.М. Язык тюркских памятников уйгурского письма ХЫ-ХВ вв. М.: 1974, 45

с.

815. Насирова М. Влияние “Диван лугат ат-тюрк” на средне-вековую лексикографию.



816. Нигматов Х.Г. Залоги глагола в восточно-тюркском язы-ке ХЫ-ХЫЫ вв. СТ, 1973, №

1, с. 46-61.

817. Нигматов Х.Г. Махмуд Кашгарский о взаимовлиянии тюркских и иранских языков. В

сб.: «Иранская филоло-гия», М.: 1969, с. 101-104.

818. Нигматов Х.Г. Морфология тюркского глагола по мате-риалам Словаря Махмуда

Кашгарского. АКД, Ленинград: 1970, 24 с.

819. Нигматов Х.Г. Морфология языка восточно-тюркских памятников ХЫ-ХЫЫ веков

(по материалам сочинений Юсуфа Баласагунского, Махмуда Кашгарского и Ахмеда

Югнакского). АДД, Баку: 1978, 48 с.

820. Нигматов Х.Г. Некоторые особенности тюркских автор-ских примеров в «Диван»е

Махмуда Кашгари. СТ, 1972, № 1, 100-102.

821. Нигматов Х.Г. О глагольных корях типа СГС и СГ по материалам Словаря Махмуда

Кашгарского. СТ, 1970, № 3, с. 39-44.

822. Нигматов Х.Г. О классификации тюркских племенных языков Махмудом

Кашгарским. В сб.: «Письменные па-мятники и проблемы истории культуры народов

Востока», Ленинград: 1969, с. 144-147.

823. Нигматов Х.Г. Опрощение в тюркских глагольных кор-нях по материалам Словаря

Махмуда Кашгарского. «Фи-лология и история стран зарубежной Азии и Африки».

Тезисы. Ленинград: 1965, с. 27-29.

824. Нигматов Х.Г. Отыменные основообразования тюркско-го глагола в ХЫ в. СТ, 1971,

№ 3, с. 33-42.



825. Нигматов Х.Г. Принципы описания морфологии восточ-но-тюркского языка. СТ,

1973, № 6, с. 27-35.

826. Нигматов Х.Г. Соотношение категорий времени и нак-лонения в тюркском глаголе.

СТ, 1970, № 5, с. 51-57.

827. Нигматов Х.Г. Соотношение категорий падежа и при-надлежности в языке тюркских

памятников ХЫ-ХЫЫ вв. СТ, 1977, № 4, с. 16-24.

828. Нигматов Х.Г. Соотношение частей речи в восточно-тюркском языке ХЫ-ХЫЫ вв.

СТ, 1975, № 1, с. 41-54.

829. Орузбаева Б.О. Словарь Махмуда Кашгари как источник для изучения лексики

киргизского языка в историческом плане. СТ, 1972, № 1, с. 43-46.

830. Осмоналиева Б. Об отражении лексики киргизского языка в Словаре Махмуда

Кашгарского «Дивану лугат-ит-тюрк». СТ, 1972, № 1, с. 97-99.

831. Пахратдинов Ю. Махмуд Кашгарлы и каракалпакский фольклор. «Мащмыт



832. Пекер Х. Религиозные термины в сочинении Махмуда Кашгари. «Мащмыт Кашэарлы

тцрколоэийа ылмыны есасландыры-жыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат:

21-22 байдак 2008, с. 329.

833. Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 фев-раля - 5 марта 1926. Баку: 1926,

432 с.

834. Плоских В. М.Кашгари из Барсхана к проблеме иссле-дования караханидских

памятников Иссык-Куля. «Мащ-мыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны

есасландырыжыдыр» атлы Щалк-ара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с.

279.

835. Рагимов А.Р. «Дивани-лугати-тюрк» Махмуда Кашгари и лексика азербайджанского

языка. АКД, Баку: 1985, 26 с.

836. Рагимов М.Ш. «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Каш-гари и древне-тюркские

элементы в диалектах и говорах азербайджанского языка. СТ, 1972, № 1, с. 75-82.

837. Раджабов А.А. Язык орхоно-енисейских памятников древнетюркской письменности.

Морфология. АКД, Баку: 1967, 27 с.

838. Раджабов А. Музыкально-теоретическая мысль эпохи М.Кашгари и ее значение в

истории культуры народов Ближнего и Среднего Востока. «Мащмыт Кашэарлы тцрколо-

эийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22

байдак 2008, с. 290.

839. Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание. Мор-фология. М.: изд-во

иностранной лит-ры, 1957, 254 с.



840. Расих М.С. Махмуд Кашгари и литература тюркоязыч-ных народов. «Мащмыт



841. Резолюция Всесоюзной тюркологической конференции, посвященной 900-летию

труда Махмуда Кашгарского «Дивану лугат-ит-тюрк». Фергана, 9 октября 1971 года. СТ,

1972, № 1, с. 156-157.

842. Рустамий С. Тюркологические термины М.Кашгари. «Мащмыт Кашэарлы


22 байдак 2008, с. 376-377.

843. Рустамов А. О переводе «Дивану лугат ит-тюрк» на рус-ский язык. СТ, 1972, № 1, с.

129-139.

844. Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюрк-ских языков. М.: изд-во

иностранной лит-ры, 1955, 222 с.

845. Сабыр Абдул. Махмуд Кашгари и тюркология. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа


2008, с. 389.

846. Садвакасов Г.С. Изучение уйгурского языка в СУАР КНР. СТ, 1985, № 2, с.81-85.

847. Садвакасов Г.С. Мяхмут Кяшкярий. Тцркий тиллар дивани. СТ, 1983, № 5, с. 96-98.

848. Садыков Касимжон. Языковые особенности «Кутадгу Билиг». АДД, Ташкент: 1987,

26 с.

849. Садр ад-Дин Али ал-Хусайни. Ахбар уд-Даулат ус-Сел-джукиййа (Зубдат ат-

Таварих). Издание текста, перевод, введение, примечания и приложения З.М.Буниятова.

М.: Наука, 1980, 273 с.

850. Саидбобоев З. Историография изучения карты мира Махмуда Кашгари. «Мащмыт


Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 289-290.

851. Сатарбаев А. Концепция тюркских народов о природе в «Диване» Махмуда Кашгари.

Мащмыт Кашэарлы тцрколоэи-йа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы


852. Сейтова Д. Махмуд Кашгари великий ученый своей эпохи. «Мащмыт Кашэарлы

тцрколоэийа ылмыны есасландырыжы-дыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат:

21-22 байдак 2008, с.281.

853. Серебренников Б.А. Из истории звуков и форм тюрк-ских языков. СТ, 1974, № 6, с. 3-

17.

854. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-исто-рическая грамматика

тюркских языков. М.: Наука, 1986, 303 с.



855. Список слов с языковыми и диалектными пометами по словарю Махмуда

Кашгарского. Приложение Ы. Древне-тюркский словарь. Ленинград: Наука, 1969, с. 644-

648.

856. Сравнительно-историческая грамматика тюркских язы-ков. Морфология. М.: Наука,

1988, 560 с.

857. Сравнительно-историческая грамматика тюркских язы-ков. Фонетика. М.: Наука,

1984, 484 с.

858. Стеблева И.В. Арабо-персидская теория рифмы и тюр-коязычная поэзия. ТС, М.:

1966, с. 246-254.

859. Стеблева И.В. К анализу типа повествования в поэти-ческих текстах «Диван лугат ат-

турк» Махмуда ал-Кашга-ри. В кн.: Туржолоэижа. Ленинград: Наука, 1976, с. 319-324.

860. Стеблева И.В. Развитие тюркских поэтических форм в ХЫ в. М.: 1971, 299 с.

861. Стеблева И.В. Рифма в тюркоязычной поэзии ХЫ века. СТ, 1970, № 1, с. 93-99.

862. Стеблева И.В. Синкопирование слов в поэтических текстах «Диван лугат ат-тюрк»

Махмуда Кашгари, М.: 1972, с. 206-212.

863. Сулейменова Б.А. О состоянии исследования языка древнетюркских и средневековых

памятников в Казах-стане. СТ, 1970, № 6, с. 96-101.

864. Тагирзаде А Древнетюркский лексико-грамматический пласт в диалектах и говорах

азербайджанского языка. АКД, Баку: 1983, 24 с.

865. Тагирзаде А. Халид Саид Ходжаев. СТ, 1988, № 3, с. 96-97.

866. Тенишев Э.Р. О наддиалектной природе языка караха-нидско-уйгурского

литературного языка. В кн.: «Социаль-ная и функциональная дифференциация

литературных языков». М.: Наука, 1977, с. 67-78.

867. Тенишев Э.Р. Тюркская историческая диалектология и Махмуд Кашгарский. СТ, № 6,

1973, с. 54-61.

868. Тенишев Э.Р. Тюркские языки в эпоху Махмуда Каш-гарского. В кн.:

«Древнетюрская письменность». Алма-Ата: 1971, с. 20-21.

869. Тенишев Э.Р. Указатель грамматических форм к «Дива-ну лугат ит-тюрк» Махмуда

Кашгарского. Труды Инсти-тута Языкознания АН Каз. ССР, т. ЫЫЫ, Алма-Ата: 1963, с.

190-212.

870. Тенишев Э.Р. Языки древне- и среднетюркских пись-менных памятников в

фукциональном аспекте. ВЯ, 1979, № 2, с. 80-90.

871. Толстов С.П. Города гузов. Советская этнография, 1947, № 3, с. 55-102.



872. Томанов М. Махмуд Кашгари. В сб.: «Великие ученые Средней Азии и Казахстана

ЫХ-ХЫХ вв.». Алма-Ата: 1964, с. 153-166.

873. Тугушева Л. «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгар-ского и его связи с

раннесредневековой тюркоязычной ли-тературой. СТ, 1988, № 1, с. 86-94.

874. Тухлиев Бокижан. Поэтика «Кутадгу Билиг» Юсуфа Хас Хаджиба. АКД, Ташкент:

1983, 18 с.

875. Тюркмен Фикрет. Этнонимы в произведении «Диван лугат ат-тюрк». «Мащмыт



876. Умаров Э.А. О двух омонимах в «Диван»е Махмуда Кашгари. СТ, 1972, № 1, с. 103-

105.

877. Умняков И.И. Самая старая турецкая карта мира ХЫ в. Труды Самаркандского

госинститута им. А.М.Горького, вып. Ы, Самарканд: 1940, с. 103-132.

878. Усманов Х. Древние истоки тюркского стиха. Казань, 1984, 149 с.

879. Фазылов Э.И. Знаменитые восточные филологи: Мах-муд Кашгари, Абу Хаййан,

Джамал-ад-дин Турки. Таш-кент: 1971, 80 с.

880. Фазылов Э.И. Огузские языки в трудах восточных фи-лологов ХЫ-ХВЫЫЫ вв. СТ,

1971, № 4, с. 83-97.

881. Фазылов Э.И. Об изданиях и издателях «Диван»а Мах-муда Кашгари. СТ, 1972, № 1,

с. 140-149.

882. Фазылов Э.И. Первый тюркологический съезд в Анкаре. СТ, 1973, № 1, с. 131-136.

883. Фазылов Э.И., Данилова Л.В. Всесоюзная тюркологи-ческая конференция,

посвященная 900-летию труда Мах-муда Кашгарского «Дивану лугат-ит-тюрк». СТ, 1972,

№ 1, с. 151-155.

884. Фазылов Э.И., Расулова Н. Языкознание в Узбекистане за последние годы. СТ, 1971,

№ 1, с. 82-89.

885. Хай Фэн. Вклад великого ученого-филолога Махмуда Кашгарлы в историю Китая.



886. Хайитметов А. О древней поэзии тюрков (по материа-лам «Дивану лугат-ит-тюрк»

Махмуда Кашгари). СТ, 1972, № 1, с. 123-128.

887. Халидов А.Б. «Диван лугат ит-тюрк» в сравнительном освещении с его арабским

прототипом. СТ, 1984, № 4, с. 85-90.



888. Халил А. О знаковой природе пословичных изречений (по текстам пословичных

изречений из книги «Диван лу-гат ат-турк» Махмуда Кашгарского). Елми ахтарышлар. Ба-

кы: 2001, ЫЫЫ топлу, с. 180-184.

889. Халил А. О пословичной семиотической системе (по текстам пословичных изречений

из книги «Диван лугат ат-турк» Махмуда Кашгарского). Елми ахтарышлар. Бакы: 2001, В

топлу, с. 156-160.

890. Халлыев К. Изучение научного наследия М.Кашгари в Узбекистане. Мащмыт

Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есаслан-дырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы маслащаты.

Ашгабат: 21-22 бай-дак 2008, с. 384-385.

891. Хамидов Х. отражение лексики каракалпакского языка в “Словаре тюркских языков”

М.Кашгари. «Мащмыт Каш-эарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы


892. Хамраев М.К. Основы тюркского стихосложения. Алма-Ата: 1963, 214 с.

893. Хамраев М.К. Пламя жизни (О системе стихосложения тюркских народов). Ташкент:

1988, 254 с.

894. Хаят Хан Азамат. История тюркских народов в труде Махмуда Кашгари. «Мащмыт



895. Хасанов Х. Географическое наследие ученых Средней Азии. АДД, Ташкент: 1967, 47

с.

896. Хасанов Х. Нерасшифрованная надпись на карте Мах-муда Кашгарского. Известия

АН СССР, серия географи-ческая, 1964, № 6, с. 107-108.

897. Хасанов Х. Среднеазиатский филолог-географ ХЫ века. Известия Узбекистанского

филиала Всесоюзного геогра-фического общества, т. В, Ташкент: 1960, с. 91-100.

898. Хасанов Х. Ценный источник по топонимике Средней и Центральной Азии. В сб.:

«Топонимика Востока. Труды совещания», М.: 1962, с. 31-36.

899. Ходжаев Х.С. «Дивани лугати тюрк» Махмуда Кашгар-ского. Труды

Азербайджанского филиала АН СССР, серия лингвистическая, Баку: 1936, № 31, с. 105-

112.

900. Ходжаев Х.С. «Дивани лугати тюрк» Махмуда Кашгар-ского. СТ, 1988, № 3, с. 97-

103.

901. Ходжиев А. Адаптация арабской лингвистической лите-ратуры в «Диван лугат ат-

тюрк» М.Кашгари. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы




902. Ху Чжен-хуа. «Диван лугат ат-тюрк» в Китае. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа


2008, с. 274.

903. Худайбергенов М., Ханматов М. Употребление некото-рых слов из “Диван”а

М.Кашгари в туркменском и кара-калпакском языках. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа


2008, с. 342.

904. Чакыр Р. Названия домашних животных в «Словаре тюркских языков» Махмуда

Кашгари. «Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара

ылмы мас-лащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 363-364.

905. Четин И. Объяснение понятия «мудрость» в «Словаре тюркских языков». «Мащмыт



906. Чобанзаде Б. О близком родстве тюркских наречий. Ы Всесоюзный тюркологический

съезд. 26 февраля-5 марта 1926. Баку: 1926, с. 96-102.

907. Черкасский М.А. Тюркский вокализм и сингармонизм. М.: Наука, 1965, 142 с.

908. Шамгунов Р. Век великих событий, великих людей и ве-ликих творений. «Мащмыт



909. Ширалиев М.Ш. Махмуд Кашгарский как диалектолог. СТ, № 1, 1972, с. 24-30.

910. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М.-Л.: изд-во АН СССР, 1962, 271

с.

911. Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХЫЫЫ вв. из

Восточного Туркестана. М.-Л.: 1961, 201 с.

912. Щербак А.М. О тюркском вокализме. Тюркологические исследования, М.-Л.: изд-во

АН СССР, 1963, с. 24-40.

913. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (глагол).

Ленинград: Наука, 1981, 181 с.

914. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (имя).

Ленинград: Наука, 1981, 191 с.

915. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (наречие,

служебные части речи, изоб-разительные слова). Ленинград: Наука, 1987, 151 с.

916. Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских язы-ков. Ленинград: Наука, 1970,

204 с.

917. Щербак А.М. Тюркский консонантизм. ВЯ, М.: 1964, № 5, с. 16-35.



918. Эйвазова Р.Г. Язык «Диван»а Кишвери (морфологиче-ские особенности). АКД, Баку:

1977, 32 с.

919. Эмет Эркин. «Диван» Махмуда Кашгари на уйгурском и китайском языках.



920. Эрмерс Р.Й. Морфологический анализ в «Диван лугат ат-тюрк» М.Кашгари.

«Мащмыт Кашэарлы тцрколоэийа ылмы-ны есасландырыжыдыр» атлы Щалкара ылмы


921. Юдже Нури. Основные причины, побудившие М.Каш-гари к написанию «Диван

лугат ат-тюрк». «Мащмыт Каш-эарлы тцрколоэийа ылмыны есасландырыжыдыр» атлы

Щалкара ылмы маслащаты. Ашгабат: 21-22 байдак 2008, с. 275.


Ġngilis dilində:

922. Barat Kahar. Discovery of Histroy: The Burial Site of Kashgarli Mahmut. Aacar Bulletin,

II/3, Connecticut: 1989, p. 9-22.

923. Barat Kahar. Central Asia Reader: Rediscovery of His-troy. New York-London: 1994, p.

77-81.

924. Barthold W. W. The Bughra Khan, mentioned in the Ku-tadgu Bilik. Bull. of the Scool of

Oriental Studies, 1922, III, s. 151-158.

925. Biran M. Qarakhanid Studies. A View from the Qara Khitai Edge. Cahiers d‟Asie Centrale,

9, 2001.

926. Bosworth C.E. Ġlek-khans or Karakhandis. The Encyclo-pedia of Ġslam. Leiden-London,

New ed., 1971, vol. III, p. 1113-1117.

927. Che Shiming. The Study of Uygurs Chinese Teaching in Xinjiang. Uluslararası Asya ve

Kuzey Afrika ÇalıĢmaları Kongresi ĠCANAS-38. Ankara: 10-15 Eylül 2007, Bildiri Özetleri

Kitabı, s. 138.



928. Chen Dajun. Xinjiang Today. Beijing, 1988, s. 75-76.

929. Clauson Sir Gerard. An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish.

Oxford: 1972.

930. Dankoff R. Kashghari on the Tribal and Kinship Orga-nization of the Turks. Archivum

Ottomanicum. IV, 1972, p. 23-43.

931. Dankoff R. Kashghari on the Beliefs and Superstitions of the Turks. Journal of American

Oriental Society, 95. 1, 1975, p. 68-80.

932. Dankoff R. The Alexander romance in the Diwan Lug-hat at-Turk. Humaniora Ġslamica, I,

1973, p. 233-244.

933. Dankoff R. On nature in Karakhanide Literature. Jo-urnal of Turkish Studies, 4, 1980, p.

27-35.

934. Dankoff R. Qarakhanid Literature and the Beginnings of Turco-Ġslamic Culture. Ġn: Central

Asian Monuments (ed. Hasan B.Paksoy). Ġstanbul, 1992, p. 73-80.

935. Dankoff R. Some Notes ot the Middle Turkic Glosses. Journal of Turkish Studies, 5, 1981,

p. 41-44.

936. Dankoff R. Textual Problems in Kutadgu Bilig. Journal of Turkish Studies, 3, 1979, p. 88-

89.

937. Devreux Robert. Al-Kashghari and Early Turkish Ġslam. MW, XLIX, 1959, p. 133-138.

938. Devreux Robert. Mahmud al-Kashghari and his Diwan. MW, LII, 1962, p. 87-96.

939. Ehrensvard Ulla. A Pilgrimage to the Moseleum of Mah-mud al-Kashgari. Svenska

Forskningsinstitut i Ġstanbul Meddelanden. 1992, № 17, p. 64-72.

940. Hazai G. Al-Kashghari. EĠ, 1979, IV, p. 699-701.

941. Kelly J. Kashghari, Mahmud al-. Encyclopedia of Asian History. New York: 1988, II, p.

277.

942. Kelly J. On defining Dhu al-Arbaa. Journal of American Oriental Society, 91. 1, 1971, p.

132-136.

943. Kelly J. Remarks on Kashghari‟s Phonology. I. Linguis-tik Terminology. UAJ, № 44, 1972,

p. 160-174.

944. Kelly J. Remarks on Kashghari‟s Phonology. II. Ortho-grafy. UAJ, № 45, 1973, p. 163-169.

945. Mahmud al-Kashghari. Compendium of the Turkic Dia-lects (Diwan Lughat at-Turk).

Edited and Translation with Ġntroduction and Ġndices by Robert Dankoff in collabora-tion with

James Kelly. Harvard: part I, 1982, p. XI+ 416.





James Kelly. Harvard: part II, 1984, p. III+381.



James Kelly. Harvard: part III, 1985, p. 337+ microfiche.

948. RonaTaĢ A. Mahmud al-Kashghari. Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lughat at-

Turk). Edited and Translation with Ġntroduction by Robert Dankoff in colla-boration with James

Kelly. AOF, XL, 1986, s. 335.

949. Rossi Ettore. A not to the Manuscript to the Diwan Lu-ghat at-Turk. Christeria Orientalia,

Praha:1956, p.280-285.

950. Tekin Talat. A Grammar of Orkon Turcic. Blomingtoon: 1968, 419 p.

951. Yusuf Khass Hajib. Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig). A Turko-Ġslamic Mirror of

Princes. Translated, with an introduction and notes by Robert Dankoff. University of Chikago

Press, 1983, YIII+281 p.

http://www.ismayiloglu.com/biblioqrafik_gosterici.php


Documents

The Archeology of Azerbaijan A Brief Discourse · Akademik A.Axundov haqlı olaraq yazır: «Milli- tarixi onomastik vahidlər təkcə xalqın xüsusini ümumidən ayırmaq üçün