23
SIVI FAKAMO‘ONI AKO ‘A TONGÁ 2016 TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ Taimi : Houa ‘e 3 KTAKI TNAKI HO‘O PEPA SIVI´ KI HE FAISIVI´ ‘I HE ‘OSI ‘A E SIVI´. FIKA ‘A‘AHI FIKA SIVI PEPA FEHU‘I MO E TALI FAKAHINOHINO 1. ‘Oku VAHE F‘a e pepa siví. Tali kotoa e ngaahi fehu‘i ‘i he vahe takitaha. VAHE Fakamatala Taukei ‘Ilo I Tupu‘anga ‘o e kakai Tongá 15 II Anga ‘o e nofo faka-Tongá 25 III Koloa fakaenatula ‘o Tongá 14 IV Ngaahi Ngafa ‘o e Tongá 16 Fakakātoa 70 2. Hiki ho FIKA SIVÍ ‘i he puha ‘oku hā atu ‘i ‘olunga he to‘omata‘ú. 3. Tohi ho‘o tali ‘i he feitu‘u ‘oku ‘oatu ‘i he pepaʹ ni. 4. Fakapapau‘i ‘oku kakato kotoa e peesi 1-23 ‘i ho‘o pepa sivi. ‘Oku ‘ikai ha me‘a ‘i he peesi 2-23. 5. Kapau te ke toe fie ma‘u ha pepa pea kole ki he faisiví.

TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

  • Upload
    others

  • View
    40

  • Download
    3

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

1

SIVI FAKAMO‘ONI AKO ‘A TONGÁ

2016

TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ

Taimi : Houa ‘e 3

KᾹTAKI TᾹNAKI HO‘O PEPA SIVI´ KI HE FAISIVI´ ‘I HE ‘OSI ‘A E SIVI´.

FIKA ‘A‘AHI

FIKA SIVI

PEPA FEHU‘I MO E TALI

FAKAHINOHINO

1. ‘Oku VAHE FᾹ ‘a e pepa siví. Tali kotoa e ngaahi fehu‘i ‘i he vahe takitaha.

VAHE Fakamatala Taukei ‘Ilo

I Tupu‘anga ‘o e kakai Tongá 15

II Anga ‘o e nofo faka-Tongá 25

III Koloa fakaenatula ‘o Tongá 14

IV Ngaahi Ngafa ‘o e Tongá 16

Fakakātoa 70

2. Hiki ho FIKA SIVÍ ‘i he puha ‘oku hā atu ‘i ‘olunga he to‘omata‘ú.

3. Tohi ho‘o tali ‘i he feitu‘u ‘oku ‘oatu ‘i he pepaʹ ni.

4. Fakapapau‘i ‘oku kakato kotoa e peesi 1-23 ‘i ho‘o pepa sivi. ‘Oku ‘ikai ha

me‘a ‘i he peesi 2-23.

5. Kapau te ke toe fie ma‘u ha pepa pea kole ki he faisiví.

Page 2: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

2

VAHE I: TUPU‘ANGA ‘O E KAKAI TONGA

Lau ‘a e konga fakamatala ko ‘eniʹ pea ngāue‘aki ke tali e fehu‘i 1 ki he 3.

Lau ‘a e ngaahi fehu‘í pea tali ‘i he ngaahi laine ‘oku faka‘atā ‘oku ‘oatú.

1. Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘o e fo‘i lea talatupu‘a ‘i hono ngāue‘aki he talanoá?

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

2. ‘Omai ha kaveinga folau ‘e UA (2) na‘e ngāue‘aki ‘e he kau taukei folau

kalia ‘o Polinisiá, hangē ko ia ‘oku hā he talanoá.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Skill level 1

1

0

NR

‘Oku lave ‘a e ngaahi fananga, talatupu‘a mo e ngaahi talanoa fakahisitōlia e ni‘ihi ki

he tupu‘anga ‘o e kakai Tongaʹ mo Polinisiaʹ. Ko e ngaahi tala ‘o Tongá, ‘oku nau mei

faitatau ai mo e ngaahi fonua kehe ‘o Polinisiaʹ.

Ko hono nofo‘i ‘o e ngaahi motu ‘o Polinisiaʹ na‘e ngāue‘aki ai ‘e he matakaliʹ ni ‘a ‘enau

ngaahi taukei folau kaliaʹ mo ‘enau ngaahi taukei hono lau ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o

natulaʹ. Na‘a nau ‘ilo ‘a e ngaahi kaveinga folauʹ, meiʹ he ngaahi fetu‘uʹ mo e mahinaʹ

he po‘uliʹ. Ko e ‘ahoʹ na‘a nau ngāue‘aki ‘a e la‘aaʹ. Ko ‘enau ngaahi taukei faifolauʹ na‘e

a‘u ki he‘enau lava ‘o tala ‘a e ngaahi feitu‘u ‘e ni‘ihi mei he‘enau fāfā pē ki he tahiʹ ‘o

lava ke ‘ilo ai ‘a e potu tahi mo e feitu‘u ‘oku lolotonga ‘i ai ‘enau folauʹ.

Na‘e mofele he ngaahi ‘otu motu ‘o e ‘Oseni Pasifikiʹ ‘a e ngaahi matakali lalahi ‘e tolu.

Ko e matakali Polinisia, Melanisia mo e Maikolonisia. Ko e ngaahi matakaliʹ ni na‘e

kehekehe pē ‘a e ngaahi me‘a na‘a nau mahu‘inga‘ia ai he taimi ‘o hono nofo‘i ‘o e

ngaahi ‘otu motu ‘o e Tahi Pasifikiʹ. Ko e matakali Polinisiaʹ ‘a e ‘oku kau ki ai ‘a Tonga

mo Ha‘amoa, kau Maulí, Niuē, mo ‘Uvea. Na‘e ‘i ai ‘a e ngaahi ‘ulungaanga mo e

ngaahi tala na‘a nau meimei faitatau ai.

Na‘e toki mafola mai ‘a e kau kaivai ‘Iulopeʹ mo e ngaahi fonua hau ‘o māmaniʹ he

senituli hongofulu-mā-fituʹ ‘o faai mai ai ki he ngaahi ta‘u ‘o e senituli hongofulu-mā-

valuʹ. Ka ‘i he‘enau a‘u maí, kuo loakāliu hono nofo‘i ‘o e ‘Oseni Pasifikiʹ mo hono

ngaahi ‘otu motuʹ.

Skill level 1

1

0

NR

Page 3: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

3

3. ‘Oku lave ‘a e ngaahi fakamatala hisitōliaʹ mo e talanoaʹ ki he fekau‘aki ‘a Tonga mo hono ngaahi fonua kaungā‘apiʹ, hangē ko Niuē, Ha‘amoa,

Kau Maulí mo ‘Uvea. Fakamatala‘i mai ha fakamo‘oni ‘e UA (2) ‘o e ngaahi fekau‘aki ko iaʹ.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

4. Ko e ni‘ihi eni ‘etau ngaahi palōveapeʹ,

Fakamatala‘i mai ‘a e tupu‘anga ‘o e ongo palōveape ko ‘eniʹ.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Sika ‘a Maui.

Tavatava ‘i Manuka.

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 3

3

2

1

0

NR

Page 4: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

4

5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ

ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616, ‘o toki faai mai ai ki he ngaahi ta‘u

‘o e senituli 18. Tohi mai ‘a e ongo kaivai ‘iloa ko ia na‘aʹ na tū‘uta ‘i

Tonga he ta‘u 1616.

i. ___________________________ ii. ___________________________

6. Fai ha‘o ki‘i fakamatala nounou ki he fa‘ahinga ‘ātakai na‘e tupu ai ‘a e

kakai Tonga′ mo e natula honau fa‘unga fakasino′ ‘i he senituli 16 – 18.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

7. Ko e fehikitakiʹ ‘i ono‘aho na‘e faingata‘a ka na‘e malava pē ‘o

fakahoko ‘aki ‘a e ngaahi founga kehekehe pē. Tohi mai ha fa‘ahinga

me‘angāue faifolau ‘e UA (2) na‘e ngāue‘aki ‘e he kakai Tongaʹ ‘i

he‘enau fehikitakiʹ he vaha‘a taimi ‘o e senituli 16 ki he 18.

i. __________________________________

ii. __________________________________

Skill level 1

1

0

NR

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Page 5: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

5

8. Fa‘u ha‘o palakalafi lelei ‘o fakamatala mahino ai ki he ngaahi ola

lelei ‘o e fehikitaki holo ‘a e kakai Tongá he vaha‘a taimi ‘o e senituli

16 – 18. Fokotu‘u mai ha ngaahi ‘uhinga lelei ‘e FĀ (4).

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Skill level 4

4

3

2

1

0

NR

Page 6: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

6

VAHE II: ANGA ‘O E NOFO FAKA-TONGA

Lau ‘a e talanoá pea tali ‘a e fehu‘i 1 ki he 3.

1. Ko e hā ‘a e tu‘unga pe lakanga ‘o e fānau ‘a Saiá ‘i he me‘afaka‘eiki ‘o

Loupuá?

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

2. Fakamatala‘i ‘a e lakanga pe tu‘unga ‘o Heilalá ‘i he me‘afaka‘eiki

‘o Loupuá.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Na‘e ma‘u ‘e Saia ‘a e tala he letiooʹ kuo mālōlō ‘a Loupua, ko e tuofefine lahi

taha ia ‘o ‘ene tamaiʹ, Paea Toutai. Ko Paea Toutaiʹ ko e lahi taha ia ‘i he mātu‘a

tangatá he‘enau nofo ‘a kāingaʹ. Na‘e ‘ave leva ‘ene fekau ki he kotoa ‘ene

fānauʹ mo hono ngaahi tehinaʹ mo ‘enau fānau, ke nau fakataha ange ki hono

‘apiʹ ke fakakakato honau ngaahi fatongia ki he me‘afaka‘eiki ‘o Loupuaʹ.

Hili pe fai ‘enau lotuʹ pea lea atu leva ‘a Saia, “Fakamālō atu ho‘omou lava maiʹ

pea ko hotau fatongiaʹ eni kuo fakahā mai. Ko si‘i Loupuaʹ kuo si‘i mālōlō. Ko ia

‘oku mou ‘ilo pē homou fatongia takitaha ‘o fakatatau ki he anga ‘etau fekau‘akiʹ

mo ‘etau tu‘uʹ. Manatu‘i homou ta‘ovalaʹ mo homou lou‘uluʹ fānau fefineʹ”.

Na‘e lea mai leva ‘a Suli, ko e tehina ia ‘o Saiaʹ, ‘o fakahoko mai kuo maau ‘enau

pulu, puha moa ‘e tolungofulu mo e loli manioke pea ko ‘enau hangatonu pē ki

he ngoto‘umuʹ ke fai honau fatongiá mei he tafuʹ.

Na‘e toe lea mai pē ‘a Saia ki mu‘a pea mātuku ‘enau fakalotofaleʹ, “Mou

manatu‘i mo hotau fatongia kia Heilalaʹ he ko ia ‘okuʹ ne si‘i fakalangilangi‘i e

‘e‘epa ‘a Loupuaʹ”.

Skill level 1

1

0

NR

Skill level 2

2

1

0

NR

Page 7: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

7

3. ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e lea fatongia ‘i he‘ene hā he talanoá?

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

4. Tohi mai ‘a e Ha‘a Tu‘i ko ia ‘e TOLU (3).

i. ____________________________________

ii. ____________________________________

iii. ____________________________________

Skill level 2

2

1

0

NR

Fakatatau ki he hisitōliaʹ mo e talanoa tukufakaholo ‘o e fonuaʹ ni,

na‘e pule mo pule‘i ‘a e fonuaʹ ni ‘e he ngaahi laine ha‘a Tu‘i

kehekehe ‘e tolu (3) ‘i he ngaahi taimi kehekehe pē. Ko e ngaahi ha‘a

Tu‘iʹ ni, na’e kehekehe pē pea kehekehe pē mo honau ngaahi fatongia

na‘e ‘uhinga ai hono fokotu‘ú.

Skill level 1

1

0

NR

Page 8: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

8

5. Fili ha taha ‘o e ngaahi ha‘a ‘oku ‘oatu ‘i lalo′ ‘o fakamatala ki hono

tupu‘anga′ mo hono fatongia′. Manatu‘i fili pe ha‘a ‘e taha.

Hingoa ‘o e Ha‘a: ______________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Ha‘a Moheofo

Ha‘a NgataMotu‘a

Ha‘a Fokololo-e-Hau

Skill level 3

3

2

1

0

NR

Page 9: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

9

6. Ko ‘etau lea ‘e ni‘ihi na‘e fatu pē fa‘u ia meiʹ he ngaahi ngāue pe ngafa na‘e fuesia ‘e he kakaiʹ. Tohi mai ha fo‘i lea Tonga ‘e UA (2) na‘e fatu pe

ohi mei ngātai.

i. ____________________________________

ii. ____________________________________

7. Ko e kakai Tonga′ ‘i ono‘aho he senituli 16′, na‘a nau ngāue‘aki ‘a e

vala lou‘akau′. Tohi mai ha ‘akau ‘e fā na‘e ngaohi mei ai ‘a e vala ‘o e

kakai Tonga′ he kuonga ‘o e senituli 16.

i. ___________________________________

ii. ___________________________________

iii. ___________________________________

iv. ___________________________________

Skill level 1

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Page 10: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

10

8. Ko e ta‘ovala′ ko e taha ia ‘o e tefito‘i teunga fakafonua ‘o e Tonga′.

Fakamatala‘i mai ‘a e fatongia ‘e UA (2) ‘o e ta‘ovala′ ‘o hangē ko ‘ene

hā he ngaahi ‘ata ‘i laló.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

9. Tohi mai ha fakatātā ‘e UA (2) ‘o e ngaahi vā ‘o e fetauhi‘aki′, ‘oku

ngāue‘aki he nofo ‘api′ ‘i Tongá ni.

i. _______________________________________________

ii. _______________________________________________

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Page 11: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

11

10. ‘I he nofo fakafonua faka-Tonga′, na‘e ‘i ai pē ngaahi founga ‘oku fakahā

ai ‘a e tauhi vā ‘a e Tonga′. Fakamatala‘i mai ha founga ‘e UA (2) ‘o e

founga tauhi vā ‘a e Tonga′ he nofo ‘a kāinga′.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

11. Ko e nofo fakafonua ‘a e Tonga′ na‘e ‘i ai pe hono ngaahi tapu ke

tauhi. Tohi mai ha tapu ‘e UA (2) na‘e tauhi ‘e he kakai Tonga′ he

vaha‘a taimi ‘o e senituli 16 – 18.

i. ___________________________________________

ii. ___________________________________________

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Page 12: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

12

12. Ko e ngaahi tapu′, na‘e mahu‘inga ‘aupito ia he nofo ‘a e kakai Tonga′.

Fai ha‘o fakamatala nounou pē ki he mahu‘inga ke kei tauhi ‘a e

ngaahi tapu′ ki he ma‘uma‘uluta ‘a e anga ‘o e nofo ‘a e Tonga′.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

13. Fakamatala‘i mai ‘a e puipuitu‘a ‘o e kau tamahā.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Skill level 3

3

2

1

0

NR

Skill level 2

2

1

0

NR

Page 13: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

13

14. Fakamatala ki he puipuitu‘a ‘o e Tu‘i Tonga fefiné mo hono fatongia

he nofo ‘a e Tongá.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Skill level 3

3

2

1

0

NR

Page 14: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

14

VAHE III: KOLOA FAKANATULA ‘O TONGÁ

1. Ko e lau māhina ‘a e Tongaʹ ‘i ono‘ahó, na‘e hongofulu-mā-tolu (13)

‘o fakatatau pe ki he natula ‘o e māhiná mo e ngāue ‘a e kakai Tongá

he taimi ko iaʹ. Tohi mai ha māhina faka-Tonga e UA (2) ‘oku fekau‘aki

mo hono ngoue‘i ‘o e ‘ufi′.

i. ____________________________

ii. ____________________________

2. Fakamatala ki he tupu‘anga mo e ‘uhinga ‘o e lea ko eniʹ, “Ka ai ha

‘ofa pea tali ki ‘Uluenga.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Skill level 3

3

2

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Page 15: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

15

3. ‘Oku ‘i ai ‘etau ngaahi talatupu‘a ‘oku lave ki he ngaahi ‘akau

kehekehe. Ko e hā ‘a e fa‘ahinga ‘akau ‘iloa taha hono talatupu‘á?

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

4. “ ‘Oku taku ‘a e niú ko e ‘akau ‘o e mo‘uí ki he Tongá.”

Fakamatala‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku faka‘aonga‘i ki ai ‘a e ngaahi

kongakonga ko eni ‘o e niú.

i. Aka : __________________________________________________________

________________________________________________________________

ii. kaka : _________________________________________________________

________________________________________________________________

iii. muka : ________________________________________________________

________________________________________________________________

iv. toume : _______________________________________________________

________________________________________________________________

5. ‘I he‘etau ouau fakafonua faka-Tonga′, ‘oku ngāue‘aki ai e fanga

monumanú ke fakakakato‘aki e fatongia′. Ko e hā e monumanu ‘aonga

taha ki he‘etau ngaahi ouau fakafonua′?

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Skill level 1

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Skill level 2

2

1

0

NR

Page 16: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

16

6. Na‘e ‘i ai e fanga monumanu na‘e toki ‘omai ki Tongaʹ ni ‘e he kau

kaivai ‘Iulopé he senituli 16 ‘o faai mai ai ki muiʹ ni. Fili pē ‘a e

monumanu ‘e UA (2) mei′ he fa‘ahinga monumanu ko iaʹ pea

fakamatala ki honau ‘aonga ki he nofo mo e mo‘ui ‘a e kakai Tonga′.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

7. Ko e toutaiʹ ko e taha ia ‘o e ngāue tefito ‘a e Tongaʹ ‘i ono‘aho ki he

nofoʹ. Tohi mai ha fa‘ahinga toutai mamaha ‘e UA (2) na‘e ngāue‘aki

‘e he kakai Tonga ‘o ono‘ahó.

i. __________________________________

ii. __________________________________

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Page 17: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

17

8. Ko e ngaahi toutai ‘e ni‘ihi na‘e fakahoko fakatokolahi. Fili ha toutai ‘e

taha na‘e fakahoko fakatokolahi ‘o fakamatala‘i mai ‘a e founga ‘o hono

fakahokó.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

9. Fili pē ha taha ‘o e ngaahi vahe fonua ko eni ‘o Tonga ‘o tohi mai ha

mātanga ‘iloa ai ‘e FĀ (4). Tongatapu, Ha‘apai, Vava‘u, ‘Eua, Ongo Niua.

(Manatu‘i fili pē ‘a e vahe fonua ‘e taha).

HINGOA ‘O E VAHE FONUA ‘OKU KE FILI′ - ______________________

i. ____________________________________

ii. ____________________________________

iii. ____________________________________

iv. ____________________________________

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Page 18: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

18

VAHE IV: NGAAHI NGAFA ‘O E TONGÁ

1. Ko e ngāue tefito ‘a e kakai fefine ‘o falehangaʹ na‘e makatu‘unga

he koka‘anga mo e lālanga.

Fakahingoa mai ‘a e fa‘ahinga lalahi ‘e UA (2) ‘o e ngatuʹ.

i. ___________________________________

ii. ___________________________________

2. Tohi mai ‘a e ngaahi naunau ‘oku ngāue‘aki ‘e he kakai fefineʹ ki he

fakahoko ‘o e lālangaʹ ‘i falehangá.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

3. Fai ha ki‘i fakamatala nounou ki he anga hono lālanga ‘o e falaʹ.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Skill level 1

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Skill level 2

2

1

0

NR

Page 19: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

19

4. Ko e ngāue ki tōkanga′ ko e taha ia ‘o e ngaahi fatongia tupu‘a ‘o e

tangata Tonga′ ‘i ono‘aho. Ko e hā ‘a e tefito‘i ngoue tupu‘a ‘a e

tangata Tonga′ talu mei ono‘aho.

_______________________________________________________________________

5. Ko e ni‘ihi eni ‘o e ngaahi palōveape na‘e fatu mei′ he ngāue ‘a e tangata

fa‘a ‘i tōkangá.

Fai ha‘o fakamatala nounou pē ke fakamahino ‘a e tupu‘anga ‘o e ongo

palōveape ko ‘eniʹ.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Holi ke utuutu ‘i he ma‘ala utu.

Kuo fena ‘a e ta‘uʹ kei mula ‘a e ta‘u′.

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Page 20: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

20

6. Ko e taha ‘o e ngaahi ouau fakafonua motu‘a ‘a Tonga′ na‘e ‘iloa ko e

kātoanga ‘inasi. Ko e hā ‘a e kātoanga ‘inasi?

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

7. ‘I he kātoanga ‘inasi′ ‘oku lava ke fakahā ai ‘a e tauhi vā ‘a e kakai

Tonga′. Fakamatala‘i mai ‘a e ngaahi founga ‘oku malava ai ‘e he

kātoanga ‘inasí ‘o fakamālohi e tauhi vā ‘i he nofo ‘a e kakai Tonga′.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

8. Lolotonga ‘a e vaha‘a taimi ‘o e senituli 16 ki he 18 na‘e ‘iloa ‘a e kakai

Tonga′ he‘enau folaua hono ngaahi fonua kaungā‘api′. Tohi mai ha fa‘ahinga

me‘angāue faifolau ‘e UA (2) na‘e ngāue‘aki ‘e he kakai Tonga′

he ngaahi folau ko ‘eni′.

i. ___________________________________________________

ii. ___________________________________________________

Skill level 3

3

2

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Skill level 1

1

0

NR

Page 21: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

21

9. Ko e folau kaveinga′ ko e taha ia e ngaahi founga faifolau fakakuonga

mu‘a ‘a e kakai Tonga′. Fakahingoa mai ha kaveinga folau (fetu‘u) ‘e 4

na‘e fa‘a ngāue‘aki ‘e he kau kaivai Tonga′ he kuonga ‘o e folau kaveinga′.

i. _________________________________________

ii. _________________________________________

iii. _________________________________________

iv. _________________________________________

11. Tohi mo fakamatala‘i mai ha fatongia fakafo‘ituitui ‘e UA (2) ‘oku totonu

ke fakahoko ‘e he tangata‘ifonua mo e fefine‘ifonua Tonga′.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 2

2

1

0

NR

Page 22: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

22

‘OKU ‘IKAI HA ME‘A ‘I HE PEESI KO ‘ENI.

Page 23: TONGA MO E ANGA FAKA-FONUÁ 5 EP TSC/Tonga... · 4 5. Fakatatau ki he kau fa‘u hisitōliá, na‘e kamata ‘a e fekau‘aki ‘a Tongaʹ ni mo e kau kaivai ‘Iulopeʹ he 1616,

23

‘OKU ‘IKAI HA ME‘A ‘I HE PEESI KO ‘ENI.