28

TOPRAK EROZYONU, OLUUMU VE NEDENLER

Prof. Dr. Metin BAHTYAR NDEKLER 1. TOPRAKLARIMIZIN TEMEL SORUNU VE NEM

2. EROZYON OLGUSU VE TEMEL NEDENLER

2.1. EROZYONUN TANIMI 2.2. EROZYON YAPAN ETKENLER 2.3. EROZYONUN EITLERI VE SINIFLANDIRILMASI 2.4. SU EROZYONU

3. SU EROZYONUNU HAZIRLAYAN VE HIZLANDIRAN NEDENLER

3.1. BILGISIZLIK 3.2. TOPRAKSIZLIK 3.3. DZENSIZLIK

1. TOPRAKLARIMIZIN TEMEL SORUNU VE NEM Gnmzde lke topraklarnn maruz kald ana sorunlar, tarmsal toprak tanm iinde bulmak mmkndr. Bu tanma gre TOPRAK; yeryzne km eitli kayalar, mineraller ve organik ana materyallerin uzun zaman sresince, belli, iklim, bitki rts ve topografya koullar altnda, fiziksel, kimyasal ve biyolojik srelerin etkisiyle paralanmas ve ayrmas sonucu oluan, ierisinde geni bir canllar topluluu barndran, bitkilere durak yeri ve besin kayna olan, gzenekli ve dalabilen bir maddedir.

u halde toprak; Doal bir varlktr. Gzenekli ve dalabilen bir sistemdir. Belli iklim ve bitki rts altnda ancak ok uzun srede oluabilir. Btn varlklara durak yeri ve bitkilere besin kaynadr. Ksa srede, kolayca kaybolabilen kt bir kaynaktr. Yerine ikame edilebilecek edeeri bulunamayan, yaam iin mutlak gerekli bir maddedir. Bir ulus ve lke iin vazgeilmez deerde bir varlktr. Bu son derece gerekli ve deerli, ama bir o kadar da kt olan doal maddenin balca iki temel sorunu vardr (ekil 1). Bunlar: Topraklarn verimliliinin dk, retkenliinin zayf olmas, Topraklarn kayp edilmesi ya da daralmas, olarak ifade edilebilir.

29

Tarm topraklarmzdaki rn dkl ve retkenlik zaafiyetinin pek ok nedenlerinden en nemli bazlar; Topraa uygun tarm tekniklerinin uygulanmamas, Bitki ekim nbeti, gbreleme, ilalama, bakm konularnda hata ve eksikler bulunmas, Ahr gbrelemesinin ihmal edilmesi, Yeil gbreleme yaplmamas. Btn bunlara bal olarak tarm topraklarmzn fiziksel gcnn yetersiz olmasdr.

Tarm topraklarmzn kayp edilmesi ise balca; Erozyonla anp tanmas, Yetersiz drenaj ve oraklama nedeniyle yararlanlamaz duruma gelmesi, Tarmsal ama dnda kullanlarak elden kmas, Kirlenerek bozulmasndan,

ileri gelmektedir. Milli ekonomimizin temel dayana hl tarmdr. lkemizde nemli lde tarma dayal bir sanayileme sreci yaanmaktadr. u halde her iki sektrn temel dayanan da toprak oluturmaktadr. Ancak bu vazgeilmez ilevine ramen topran korunmasna, zellikle de onu andrarak yok eden EROZYONa gereken nem verilmemitir. Kukusuz toprak bata tarmsal retim olmak zere, insanmza hizmet iin dier amalarla da kullanlacaktr. Ama bilinsizce, sorumsuzca ve hatal olarak kullanlmas ve

ekil 1. lenen tarm topraklarn (arazilerini) daraltan etkenler.

Erozyon

TARIM TOPRAKLARI

Hidrolik koullar

To prak zellikleri

klim zellikleri

nsanlar (Ar ve Drenajsz sulama)

Yerleim Yeri Geniemesi

Yksek gerilim hatlar gzergah

Sanayi kurulular

Turistik yerleim, parklar

Kum,kire,tula-kiremit ocaklar

Milli Savunma Alanlar

Su Alanlar ve Tesisleri

Sanayi atk ve artklar

Pestisitler

Hatal gbreleme

Rzgar Yalar ve akarsular Dier (,Dalga...)

Hava Alanlar, Yollar

Ama D Kullanm

orak

lam

a

Kir

lenm

e

30

harcanmas sonucunda, bugn ilevini yerine getiremeyecek duruma gelmi ve azmsanamayacak lde elden kmtr. Topraklarmz bir yandan erozyonla anp tanmakta, oraklama ve drenaj yetersizlii nedeniyle yararlanlamaz duruma gelmekte, bir yandan da tarmsal amalar dnda kullanmlarla igal edilmekte ve kirletilmektedir. Gnmz teknolojik koullarnda tarm topraklarnn arz arttrlamayacana ve intensif tarmda topraktan rn alnmasnda azalan verim kural geerli olduuna gre, ncelikle retken tarm topraklarnn ok iyi korunmas gerekmektedir. oraklaan topra slah etmek, drenajn salamak, kirlenen topra temizlemek mmkn olmakla beraber bir kez erozyonla kaybedilmi topra yerine geri getirmek, ya da eitli yerleimler ve tesisler iin elden km arazileri yeniden tarm alanna dntrmek, pratik olarak olanakszdr. Kald ki toprak canl bir ortam olarak her eyi ile birlikte ancak orijinal haliyle ve yerinde iken deerlidir. Bu nedenle topra olutuu yerde tutmak, suyu da topraa eritii noktada yarayl duruma geirmek byk nem tayan asl amatr. 2. EROZYON OLGUSU VE TEMEL NEDENLER 2.1. Erozyonun Tanm Latince kkenli bir szck olan EROZYON dilimizde Kemirme anlamna gelmektedir. Yerel olarak erozyon iin Sprnt, Ukun, Dalaz" gibi ifadeler de kullanlmaktadr. Erozyon; Topraklarn, doal ya da d kuvvetlerin etkisiyle, olutuklar yerlerden andrlp tanmas ve baka yerlerde biriktirilmesi olarak tanmlanabilen bir olaydr (ekil 2).

ekil 2. Erozyon ve erozyonu oluturan etkenler.

31

Eski alardan beri kendi kurallar ierisinde kesintisiz olarak sregelmekte olan bu

olay, insanlarn erozyonu hzlandrmalar sonucunda bir ok uygarlklarn kmesine, glere, igallere ve savalara neden olmutur.

zellikle son yzylda;

Nfusun ve dolaysyla besin maddeleri ihtiyacnn hzla artmas, Erozyon nedeniyle topraklarn kaybolmasna, retkenliklerini kaybetmesi sonucunda retimin azalmasna, uygun olup olmadna baklmakszn yeni arazilerin tarma sokulmasna ve tarm alanlarnn geniletilmesine yol amtr.

Bu durumda insanlar, zellikle eimli arazilerdeki doal meralar bozarak ve orman rtsn kaldrarak yeni tarm alanlar kazanmaya almlardr. Pulluk altna alnan bu topraklar, yal blgelerde yamur sular ile, kurak blgelerde ise esen rzgrlarla ksa srede erozyona urayarak anp tanm ve ie yaramaz hale gelmilerdir. nsan eliyle hzlandrlm olan bu erozyon, Doal Erozyondan kat kat daha fazla ve zararl olmutur. Canl ve dinamik bir sistem olan toprak, oluur (doar) ve zamanla giderek geliip olgunlar. Erozyon, oluan ve olgunlamakta olan topraklarn bir bakma erken lmdr. Topran oluup olgunlamas ile profil kalnl ve retim gc gittike artarken, erozyonla da srekli ve hzl bir ekilde azalr. Oluumu yzyllar sren birka cm.lik bir toprak katmannn kayb, sadece dakikalar almaktadr. Yanl kullanm ve hatal ileme nedeniyle topran yerinden oynatlmas, doal yapsnn ve ekolojik dengesinin bozularak erozyona maruz kalmasna neden olmaktadr. 2.2. Erozyon Yapan Etkenler Erozyon olaynda etkin olan doal kuvvetler yle sralanabilir : a. Suyun andrmas ve tamas a.1. Yan yzey topran gevetmesi, zmesi, sratmas ve srklenmesi.

a.2. Yzey ak sularnn ve akarsularnn kylarn ve tabann oymas, materyali sratmas, srklemesi, sspansiyon halinde (bulank su) tamas.

b. Rzgrn andrmas, srklemesi, sratmas, havada sspansiyon olarak (toz halinde) tamas.

c. Heyelan, dalga, buzul ve gibi kuvvetlerin andrmas, skmesi,

srklemesi, topra kitle halinde tamas. Grld gibi erozyonu oluturan aktif etkenler su ve rzgrdr. Scaklk deimeleri ve biyolojik etkenler ise erozyona zemin hazrlarlar. Erozyon, Ya ve yzey akn zelliklerine, Topran zelliklerine, Arazi yzeyinin topografik zelliklerine bal olup, bitki rts ynetimine ve toprak

32

koruma nlemlerine gre artar veya azalr. Bunlarn etkileri ksaca aklanacak olursa;

Su: Su, erozyon oluumundaki en nemli etkendir. Yalar ve akarsular topra paralar, gevetir ve tarlar. Dalgalar ise deniz ve gl kylarn andrrlar. Su hareketli olduu srece temas ettii btn yzeyleri andrr. Rzgr: Rzgr, toprak yzeyinde gevek halde bulunan ok kk tanecikleri (nce kum, silt, kil) dorudan fleyerek ve zellikle ierisinde tamakta olduu bu tanecikleri kayalara ve topraklara arptrarak, bir trpnn, zmparann ya da mekanik toz temizleyicinin etkisi gibi, onlar andrr. Su ve rzgr mtereken bir elek gibi grev yaparak, anm kk tanecikleri irilerinden ayklayarak hareket yolu boyunca tarlar. Scaklk Deimeleri: Yaz - k, gece - gndz arasndaki scaklk deimeleri ve ani scaklk deimeleri erozyonu nemli derecede etkiler. Scakln dmesiyle toprak donar, suyun topraa nfuzu (nfiltrasyon) azalr, yzey ak artar. Scakln ani ykselmesiyle de karlar birden eriyerek yzey akn artmasna yol aar. Biyolojik Etkenler: Baz hayvanlar topra ineyerek skmasna ve ufalanmasna neden olarak, anma ve tanmaya duyarl hale getirirler. nsanlar da yanl kullanmlar dolaysyla erozyonu balatr ve hzlandrrlar. 2.3. Erozyonun eitleri ve Snflandrlmas Yukardaki aklamalara dayanarak, esas itibariyle toprak erozyonunu Jeolojik Erozyon ve Hzlandrlm Erozyon olmak zere nce ikiye ayrmak mmkndr (ekil 3).

a. Jeolojik Erozyon : Oluan topraklarn doal kuvvetlerle bir denge ierisinde andrlp tanmas ve baka yerlerde biriktirilmesidir. Buna Doal Erozyon ya da Normal Erozyon da denilmekte ve bazen de toprak oluumunu ifade etmektedir. Jeolojik erozyona yararl olduu gzyle de baklmaktadr. Bu erozyon, kesintisiz cereyan eden bir sretir. nsan mdahalesi olmayan yerlerde, erozyonla stten anp tanan toprak miktaryla alttan oluan toprak miktar arasnda doal bir denge sz konusudur. Yani doal erozyonda, erozyon hz ile toprak oluum hz neredeyse birbirine eittir. Hatta, toprak kazanm daha fazladr. Bunu derin toprak profillerinden anlamak mmkndr.

ekil 3. Erozyon eitlerinin snflandrlmas.

Rzgar Erozyonu Kitle Erozyonu

Damla Erozyonu

Yzey Erozyonu

Oyuntu Erozyon

Oluk Erozyonu

Kanal Erozyonu

Birikme

Hzlandrlm Erozyon (nsan Nedenli)

Anma ve

ERO ZYO

Jeolojik Erozyon

Kimyasal Erozyon Mekanik Erozyon

Su Erozyonu

33

Dnyamzn oluumundan beri sregelen jeolojik erozyonun en nde gelen belirtisi; Arazilerde eimin ve bitki rtsnn srekli ve yeknesak olmas, Akarsularn berrak ve bulunduu arazilere uyumlu akmasdr. Ekolojik dengesi korunmu ortamlarda, Jeolojik erozyon ounlukla toprak oluumundan daha yava seyreder. b. Hzlandrlm Erozyon: nsanlarn yanl arazi kullanm ve hatal tarmsal faaliyetleri sonucunda ortaya karm olduklar bir erozyondur. nsanlar zellikle tarmsal amalar iin topra ilemeye baladklarndan itibaren, toprak kayb srecini de balatm ve giderek hzlandrmlardr. Yanl tarm yntem ve tekniklerinin uygulanmas, ayr- meralarn erken ve ar otlatlmas, ormanlarn eitli nedenlerle yok edilmesi, yani ekosistemin ve ekolojik dengenin bozulmas, erozyonu balatan ve hzlandran nedenlerin banda gelmektedir. nsanlar bu tutum ve uygulamalaryla erozyonu hzlandrarak, doann toprak oluturmadaki uzun sreli emeini boa karmaktadrlar. Burada ba sorumlu insandr. Ksa vadeli karlarn n planda tutan, gelecekte karlaaca zararn hesap edemeyen insan. Hzlandrlm toprak erozyonu ana balkta incelenebilir.

b.1. Su Erozyonu: iddetli yamur ve eriyen kar sularnn arazi yzeyinde eim dorultusunda akarken (yzey ak) andrm olduklar materyali (Toprak tanecikleri, organik madde, bitki besin maddeleri) tamas, baka yerlerde (Dier araziler, baraj, gl, deniz) biriktirmesi olaydr. b.2. Rzgr Erozyonu: Belli bir hzn zerinde esen rzgrlarn topra flemesi, andrmas, tamas ve baka yerlerde terkederek biriktirmesi olaydr. b.3. Kitle Erozyonu: Yerekimi, buzul, dalga gibi etkenlerin topra andrmas, kaydrmas, srklemesi ve baka yerlerde ymas olaydr. Yukardaki aklamalarn nda hzlandrlm erozyon ylece tanmlanabilir : nsan mdahaleleri sonucu anma ve tanmaya elverili hale getirilmi olan topraklarn su, rzgr, yerekimi, , dalga gibi doal kuvvetlerle bulunduklar yerlerden koparlp baka yerlere tanmas ve biriktirilmesi olaydr. 2.4. Su Erozyonu Su erozyonu, suyun (yamur damlalarnn) yeryzne derken ve arazi yzeyinden akarken kazanm olduu kinetik enerjisinin bir sonucudur. Bu enerjiden dolay toprak parack ve tanecikleri ana kitleden koparlp alnr ve baka yerlere tanp ylr. zellikle bitki rtsnden yoksun plak ve eimli arazilerde yamur ve eriyen kar sular verimli st topra andrp tar ve geriye verimsiz ve retken olmayan kaba iskelet materyalden ibaret bir toprak brakr. Su erozyonu, etkisi bakmndan nce ikiye ayrlabilir.

34

a. Kimyasal Erozyon : Yal iklim blgelerinde toprak iine szan (nfiltrasyon)

ya ve ksmen de yzey ak sular, profil boyunca aaya derinlere doru szlrken, bitki besin elementlerini, znebilir tuzlar ve topran kolloidal fonksiyonunu beraberinde ykayarak gtrr ve bitki kk blgesinin dna karr (Dey Erozyon).

Eimli arazilerde de, eim dorultusunda akan yzey ak sular, st topraktaki besin elementlerini ve tuzlar beraberinde, arazi yzeyinden aktarak uzaklatrr. Her iki durumda da bir kayp sz konusu olduundan, kimyasal erozyon topran verim gcnn dmesine neden olur. Topraktaki bitki besin maddeleri; Bitki kkleriyle alnarak (Bitki beslenmesi, yararl), Erozyonla ve yzey akla tanarak, Drenajla ykanarak, Buharlamayla gaz halinde uarak, kaybolurlar. zellikle kurak blgelerde topran besin elementlerince zengin olan verimli st kesiminde yer alan kolloidal tanecikler rzgrlarla flenerek baka yerlere tanr ve topraklar bu suretle de verimsizleir (Yatay Erozyon). Taban suyu seviyesi yksek olan arazilerde kapillarite (klcallk) olay ile toprak yzeyine ykselen sularla birlikte tanan eitli besin elementleri ve tuzlar da yine toprak yzeyinden su ve rzgrn etkisiyle alnp uzaklatrlrlar. Bu ekilde meydana gelen kayplarn hepsine birden kimyasal erozyon denilmektedir.

b. Mekanik Erozyon : Genel tanmnda da belirtildii gibi, erozyon ncelikle bir anma - tanma ve ardndan bir birikme srecini ieren dinamik bir olaydr.

b.1. Anma - Tanma :

Topraklarn anmas daha ok hareket eden suyun etkisiyle meydana gelir. Anma

erozyonun balangcn oluturur. Toprak kitlesinin su karsnda, geveyip dalmas, ufalanmas, toprak tanecik ve paracklarnn esas kitleden koparlp alnmas anlamna gelen toprak anmas, Topran bizzat kendi zelliklerine, Arazinin ve bitki rtsnn durumuna, Ya ve yzey akn enerjisine

bal olarak artar, azalr. Su erozyonunda, hareket halindeki suyun, mekanik, hidrolik ve zc etkileri rol oynar. Mekanik etki suyun sahip olduu kinetik enerjiden kaynaklanr. Kinetik enerji, Ek = 1/2. mv2 eitlii ile ifade edilir. Burada, m: Den veya akan suyun ktlesi (kg.) v : Den veya akan suyun hz (m/s)dir.

35

Buna dayanarak erozyonla savata ana hedefin su ak hzn ve/veya yzey ak suyunun miktarn azaltmak olduu sylenebilir. Anan topran tanmas da, yine yukarda belirtilen etkenlere bal olarak deiir. zerinde suyun akt erozyona urayan yzey veya dere yata zemininde daha nce suyun mekanik etkisiyle serbest hale gemi olan bir tanecie suyun uygulad hidrolik etkiye Suyun srkleme gc denilmekte ve bu kuvvetin bykl de; S =dw.i.H eitlii ile ifade edilmektedir. Burada, S: Suyun srkleme gc (kg/m2), dw : Suyun younluu (kg./m3), i: Yzeyin eimi (%), H : Suyun derinlii (m)dir. Suyun zc etkisiyle, yumuayan, hidrate olarak ien agregatlar, suyun mekanik ve hidrolik etkisiyle dalrlar ve srklenmeye balarlar. Su erozyonu, topran teksellemeye (Dispersiyon, dalma) ve anma - tanmaya kar gsterecei diren ile, ya ve yzey ak suyunun tekselletirme ve tama gcnn ortak bir sonucudur (ekil 2). Topran erozyona kar direnci, sramaya ve anmaya kar dayankll; Toprak taneciklerinin kohezyonu, Toprak taneciklerinin ortalama ap, st toprakta yer alan taneciklerin istiflenme skl ile yakndan ilgilidir. Su erozyonunu meydana getiren iklimsel etkenlere mdahale olana bulunmadndan, topraa organik madde (Ahr gbresi, Yeil gbre, p kompostu v.s.) uygulamak suretiyle topran strktr gelitirilerek, toprak ileme ile de istiflenme zellikleri deitirilerek (Gzeneklilii arttrlarak) anma azaltlabilir. plak toprak yzeyine arparak (Damla darbe etkisi) Yamur damlalarnn toprak paracklarn andrmas (Datmas, koparmas, ufalamas, paralamas), Yan younluuna bal olarak artar veya azalr. Yamurun tama gc ise, ya younluunun topran infiltrasyon hzn amas durumunda ortaya kan yzey ak suyunun ak hzn belirleyen Arazinin eimine bal olarak deiir. Yzey ak suyunun topra andrmas ise, arazinin eimine ve yzey akn debisine baldr. Yzey ak suyunun tama gc de yine arazinin eimine ve yzey akn debisine gre artar veya azalr.

36

b.2. Birikme (Ylma) : Erozyon srecinin son aamas birikmedir. Akan suyun tam olduu toprak materyali tanecik iriliine gre sralanarak ylr. nce byk ve ar paralar, daha sonra tanabilirlii yksek olan ince ve hafif tanecikler birikirler. Birikmede en nemli etkenler; Arazi eiminin azalmas, Yzey ak hznn dmesi, Tanan materyal yknn artmasdr. Erozyona urayan toprak materyali, hem anp uzaklat yerde, hem de tanp biriktii yerde zarar meydana getirmektedir. zellikle yzey ak sularyla, taban arazilerdeki verimli topraklar zerine getirilip ylan niteliksiz materyal, nemli zararlara neden olur, keza ayr alanlarnn bozulmasna yol aar. Sediment birikimi sonucunda, kanal, glet ve gller dolar, barajlar elden kar. 2.5. Su Erozyonu eitleri Mekanik erozyon, anma - tanma ve birikme zellikleri gz nnde tutularak balca be aamada incelenebilir. Herhangi bir erozyon olgusunda bu aamalardan biri, birka ve yzey akn iddetine gre hepsi birden meydana gelebilir. Bunlar srasyla;

a. Yamur Damlas Erozyonu (Darbe) :

Su erozyonu srecinde ilk aama topraa den yamur damlalarnn neden olduu arpma olaydr (ekil 4). Yamur yamaya baladnda toprak yzeyi ou kez kurudur. Kuru ve plak toprak yzeyine arpan yamur damlalar, toprak kmeciklerini (Agregetlar), kesekleri paralayarak datr, topra nemlendirir, giderek slatr, ien yzey topran gevetir. Suyun bir ksm toprak iine szarken (nfiltrasyon) geriye kalan ksm yzeyde bir toprak - su karm oluturur. Bu kez, bu toprak - su yzeyine hzla arpan yamur damlalar, amurlu suyu havaya sratarak, toprak tanmasn balatrlar. Bu olayda suyla kark toprak tanecikleri yaklak 1m. apnda bir daire ierisinde yukarya ve yanlara doru srar. Yama arazilerde srama, rzgr ynnde ve eimin aasna doru meydana gelir. Bu durum, ince toprak taneciklerinin eteklerde toplanmasna, tepe kesiminde ise verimsiz kaba materyalin kalmasna neden olur (ekil 5).

ekil 4. Bir yamur damlasn topraa darbe etkisi.

37

ekil 5. Yamur damlalar erozyonunda eim ve rzgrn tanmaya etkisi.

Srayan amurlu su ierisindeki toprak tanecikleri yere dtklerinde, toprak yzeyine

alan kanalcklar, gzenekleri doldurup tkayarak toprak yzeyini geirimsiz bir duruma getirirler. Bylece infiltrasyon hzla der, yzey ak miktar artar. Bu durum zellikle zayf strktrl topraklarda ve iddetli yalardan sonra daha belirgindir. Topran giderek azalan infiltrasyon hz, ya hznn altna dnce nce yzeydeki mikro rlyefi oluturan ukurluklar dolar. Daha sonra biriken su tm yzeyi kaplar ve arazi eimine uyarak yzey akn balatr. Ya sresince, yzey ak sular yamur damlalarnn arpma etkisiyle defalarca srayarak toprak agregatlarn daha kk paracklar ve hatta teksel tanecikler haline getirirler ve onlarn sspanse halde kalmalarna neden olurlar. Bundan dolay, ya anndaki tanma ok daha fazladr. Yamur damlas erozyonu, su erozyonunun balang aamasn oluturur. ok byk kayplara yol amakla beraber iftiler bunu kolay kolay farkedemezler. Dier erozyon eitlerine zaman hazrlar. Yamur damlas erozyonunu denetim altna almada yaplacak ilk i toprak yzeyini rtl tutmaktr. Yzeyi kaplayan canl bitkiler (ayr otlar, yem bitkileri, ormanlar) ya da bitki artklar, den yamur damlalarnn darbe etkisini nlemede bir tampon grevi yaparlar. b. Yzey Erozyonu (Tabaka) : Yukarda ksmen deinildii zere, yamur damlalarnn sratmas ve ardndan oluan yzey ak suyu ile birlikte, arazi yzeyinin tmnde, yzey toprann ince bir tabaka halinde tanmas olayna yzey erozyonu veya tabaka erozyonu ad verilir. Yzey erozyonuyla, kk toprak paracklar ve tanecikleri, organik madde ve znebilir bitki besin elementleri uzaklat iin toprak, verimlilik ve retkenlik niteliklerin i nemli dzeyde kaybeder. Bu, zellikle toprak ilemeli tarm arazilerinde sinsice cereyan eden, dikkat ekmeden ilerleyen, dolaysyla en tehlikeli olan bir erozyon eididir.

38

rnek olarak; belli kalnlktaki defterin her gn bir yapra koparlrsa kalnlndaki azal gnlk olarak hissedilememekle beraber, belli bir sre sonra defterin tkendii grlr. te, topran yanl kullanan ve gerekli nlemleri almayan iftiler de her yata farkl incelikte tabakalar halinde kaybolan topraklarn fark edemezler. Verimli ve koyu renkli st topran zamanla tanarak kaybolduunu, verimsiz ve ak renkli alt topran yzeye kmasyla ve toprak ileme srasnda kullandklar aletlerin sert tabakalara rastlamasyla anlarlar. Sonra da topraklarnn bini bereketi kalmadndan yaknrlar. Yzey erozyonu, youn ya alan eimli ve plak arazilerde, organik maddece fakir, zayf yapl (Zayf Strktrl) topraklarda, killi ve yzey topran hemen altnda geirimsiz katman bulunduran alanlarda daha zararl olmaktadr. Yzey erozyonunun arazideki belirtileri unlardr; Arazi yzeyinde yzey ak izgileri, Alt topran pulluk tabakasna karmas, Yama, etek ve tabanda yeni tanm ince topran var olmas, Sulama ve drenaj tesislerinde silt birikmesi, Derelerin bulank akmas. Yzey erozyonunun temel nedeni, damla erozyonu ile balam olan yzey aktr. Yzey ak suyu arazi eimine bal olarak gittike artan bir kinetik enerji kazanr. Bu enerjinin bir blmn, akt yzeyi srtnerek andrmada, byk bir blmn de andrd materyali tamada (Srkleme) kullanr. Yzey ak suyunun erozyon oluturmadaki etkinlii onun; Ak hzna, alkantsna, Trblansna, Andrma gcne baldr. Ak hz; arazinin eimi ve yzey ak suyunun kalnl arttka artar. Akn alkant ve trblans, yzey akn ukurlarda toplanmasyla ve ya younluunun artmasyla artar. Andrma gc, akan suyun enerjisine, su ierisindeki sspanse materyalin miktarna ve eidine gre artar, azalr. Toprak paracklar, yzey ak suyunun andrma, srkleme (Yuvarlama) ve kaldrma kuvvetlerinin ortaklaa etkisi sonucunda harekete balarlar. Su toprak yzeyinden akarken ak ynnde etkili olan yatay kuvvetler, toprak paracklarn ana kitleden skp koparrlar. Yzey ak suyu yzey ukurluklarndan geerken alkant ve trblans kazanr. Bu srada su iinde ortaya kan farkl hzlar ve basnlar dey aka ve girdaplara yol aar. Suyun yukarya doru hareketi srasnda kaldrma etkisiyle toprak paracklar yerinden oynatlm olur.

39

Toprak paracklar yzeyde srklenerek (yuvarlanarak), srayarak ve suda asl olarak (sspansiyon) tanrlar. Srklenerek tanma akan suyun yatay kuvvetinden, srayarak ve sspansiyon halinde tanma ise suyun alkant ve trblansndan ileri gelir. Yzey erozyonu ile tanan materyalin miktar, yzey akn tama gcne ve topran tanabilirliine baldr. Topran tanabilirlii ise, bireysel toprak paracklarnn ekline, iriliine, younluuna, stabilitesine, bitki rtsnn ve dier engellerin geciktirme etkisine baldr. Kk ve hafif paracklar daha kolay tanrlar. ri ve ar olanlar geride kalrlar veya ok az hareket ederler. Yzey erozyonunu denetim altna almak iin, yzey ak suyunun hzn ve kalnln (debisini) azaltc toprak ynetimi uygulamak gerekir. Bu kapsamda; Arazi yzeyini rtl tutmak (Bitki rts, mal, erit ekim), eimi azaltmak (Teraslama, kontur ileme), topra organik maddece zenginletirmek (Ahr gbresi, Yeil gbre, ok yllk baklagiller, p kompostu) strktr gelitirmek (Tavnda uygun toprak ileme), topra bilinebilen saanak yalardan sonra ilemek gibi nlemler saylabilir. c) Oluk Erozyonu (Parmak) : Yan yzey aka geen ksmnn bir blm yzeydeki kk ukurluklarda toplanrken bir blm de topran dk direnli, gevek yapl yerlerinden akarak yzeyde ince kanalcklar oluturur. nce kanalcklar iinde eim aa doru akmaya balayan yzey ak suyu, ak yolu boyunca giderek artan bir oyma ve tama gc kazanr. Bu su, ak yolu zerindeki her kvrm veya kntdaki toprak kitlesini gevetir, oyar ve toprak paracklarn yerinden koparr. te eim aa doru akan bu suyun toprak yzeyinde ince kanalcklar oluturmasna, onlar derinletirip geniletmesine, elin parmaklar gibi oluklar amasna oluk, ya da parmak erozyonu ad verilir. Bu oluklar kendiliinden veya eim dorultusundaki srm karklar, hayvan ayak izleri ve tarm makineleri izleri dolaysyla oluurlar. Arazide oluk erozyonu yzey erozyonuna gre ok daha belirgindir. Ancak ou iftiler bu oluklar pek fazla nemsemezler ve srmle dzleyip geerler. Aslnda bu erozyonla meydana gelen toprak kayb yzey erozyonu ile olandan daha az deildir. Uranlan zarar, topran retkenlii iyice azalncaya kadar fark edilmez. Oluk erozyonu hafif eimin (%6 eimin) zerindeki eim derecelerinde ok daha zararl olmaktadr. Bu erozyonun yol aaca zararlar azaltmak iin, ncelikle araziyi eime dik dorultuda (Kontur) ilemek gerekir. Oluk erozyonu, yzey erozyonu ile oyuntu erozyonu arasnda bir geit gibidir. d) Oyuntu Erozyonu (Sel Yarnts) Oluk erozyonunun ilerlemi aamasna oyuntu erozyonu ad verilir. Eim aa akmaya devam eden yzey ak sular sel halinde arazinin ukur kesimlerinde toplanr ve bir k yolu oluturmaya veya var olan ak yollarn derinletirip, geniletmeye alrlar. Ayrca arazinin eteklerine doru birbirlerine yaklaan oluklar birleerek genileyip derinleir ve birtakm oyuntular meydana getirirler. Bu oyuntular toprak ileme srasnda ortadan

40

kaldrlp dzenlenmedii taktirde, yarntlar sreklilik kazanr ve her yzey akta daha da byrler. Bu oluuma oyuntu erozyonu ad verilmektedir. Oyuntu erozyonunun en nemli zarar, fazlaca toprak kayb yan sra, araziyi kk paralara ayrarak tarmsal btnl bozmasdr. Bu oyuntular derinleip geniledike tarm makinelerine geit vermez ve bylece yarntlar arasnda kalan kk tarla paralar terkedilmek zorunda kalr.

Arazideki doal drenaj yollar, ukurluk alanlar, eim dorultusundaki srm kark ve ekim sralar, hayvan ve makine izleri oyuntu erozyonuna zemin hazrlarlar.

Arazide sel yarntlarnn oluumuna neden olan unsurlar unlardr : Doal hendekler, Hendeklerde oluan su dleri, Topran donma ve zlmesi, Heyelanlar. Fazla eimli arazilerde genellikle derin, az eimli arazilerde ise geni oyuntular oluur. Oyuntularn slah olduka g ve pahaldr. nemli olan, oyuntuyu toprakla doldurarak araziyi geri kazanmaya almak deil, oyuntunun oluumunu nlemektir. Bu amala alnacak teknik nlemler olduka pahaldr. e) Kanal Erozyonu (Yatak) Fazla ya zamannda oluan yzey ak sular, araziden andrm olduu materyali bir yatak ierisinde belli bir sre tar ve sonra devaml bir akarsuya veya denize ular. Yatanda akmakta olan sel sularnn, debisine ve yatak eimine bal olarak tabann (Mecrasn) ve kylarn andrarak oymas ve gtrmesine Kanal Erozyonu ad verilir. Kanal tabannn oyulup derinlemesine Mecra Erozyonu, yatak eiminin az olduu yerlerde selin, kanal kenarlarn oyarak topra gk halinde gtrmesine ve bylece sel yatann genilemesine Kenar Erozyonu denilir.

Bir sel ierisindeki materyal tanecikleri;

Yatakta srklenme ve yuvarlanma (Yatak yk) Srama (Saltasyon) Suda aslma (Sspansiyon) gibi hareketlerle tanrlar.

Bu sel ierisinde tanan sedimentin miktar ise;

Selin hz ve debisine, Sel yatann eimi ve przllne, Tanan materyalin zgl arl, ekli ve iriliine bal olarak artar, azalr. Tanan sediment miktar, selin deiik evrelerinde bulank su rnekleri alnarak, hz lmleri yaplarak, selin brakt izler ve dkld yer incelenerek tahmin edilmeye allr.

41

Kanal erozyonunun neden olduu felaket ve zararlar herkese bilinir ve grlr, ama ou kez nlem alnmaz. zellikle belli dnemlerde meydana gelen byk seller nemli can, mal ve tesis kaybna neden olmaktadr. te yandan kanal erozyonu, akarsu ve gllerin su kalitesini drmekte, barajlarn dolmasna, ekonomik mrlerinin ksalmasna yol amaktadr. Kanal erozyonunun nlenmesi iin havza apnda ok ynl ve geni kapsaml teknik ve kltrel nlemler alnmas zorunludur ki, ok byk yatrmlar gerektirir. 3. SU EROZYONUNU HAZIRLAYAN VE HIZLANDIRAN NEDENLER lkemizde erozyonu hazrlayan ve hzlandran etmenlerin banda insan gelmektedir. klim, toprak zellikleri, topografik durum ve bitki rts gibi doal etmenler, insanlarn erozyon oluturmadaki etkinliklerine yer yer katkda bulunmakta, bozulan doal dengenin cevab ok ac olmaktadr. nsanlarn, erozyona zemin hazrlama ve onu hzlandrmadaki etkinlikleri ana balk altnda toplanabilir. Bunlar; Bilgisizlik, Toprakszlk ve Dzensizlik eklinde sralanabilirler. iftilerimiz topra kullanma ve zellikle koruma konusunda bilinli deillerdir. Onlara yol gsterecek, teknik bilgi verecek elemanlar da yetersizdir. lgili kamu kurum ve kurulular da son yllara kadar yeterli bir bilimsel yardm salayamam, gerekli yasal dzenlemeler yaplamam olduundan, denetim kuramamtr. steyen istedii arazisini diledii gibi iletmi, smrm hatta harcam, mlkiyet hakkn zaman zaman ktye kullanmtr. Ama topra koruma gerei ou kez akl edilememi, kymeti bilinmemitir. 3.1. Bilgisizlik retimin arttrlmasnda bilgi ve beceri temel kouldur. Bilgisizlik sonucu yaplm olan yanllklar ve beceri eksiklii nedeniyle erozyonu hazrlayan ve hzlandran faktrleri ana balklaryla aadaki gibi sralamak mmkndr.

a. Topra, retim gcne (Yetenek Snfna) uygun olarak kullanmamak,

b. Dik veya ok dik eimli (% 12den fazla) arazilerde, toprak koruyucu nlem almadan toprak ilemeli tarm yapmak,

c. ok s (20 cm.den az kaln) toprakl arazilerde, talk ve kayalk yerlerde

toprak ilemeli tarm yapmak,

d. Uygun olmayan tarm alet- makineleri kullanmak ve hatal toprak ilemesi yapmak, d.1. Topra eim dorultusunda ilemek, d.2. Topra alt - st eden ve strktrn bozan ileme yapmak, d.3.Topra, erozyon gc yksek yalardan nce ilemek,

e. Toprak koruyucu kltrel (Bitkisel) nlemlere yer vermemek,

42

e.1. Bitki artkl tarm yapmamak, e.2. Arazileri topluca nadasa brakmak, e.3. Hatal bitki ekim nbeti uygulamak, e.4. Yeil gbrelemeye gerekli nemi vermemek, e.5. Ahr gbresini tarlaya vermeyip, yakmak, e.6. eritvari ekim sistemi uygulamamak, f. Otlak alanlarn usulne gre kullanmamak, f.1. Erken ve ar otlatmak, f.2. Otlak alanlarn toprak ilemeli tarm alanlarna dntrmek, g. Ormanlar iyi koruyamamak, g.1. Orman arazisini toprak ilemeli tarma amak, g.2. Orman ii otlatma yaptrmak, g.3. Usulsz ve kaak kesim yapmak, g.4. Ormanlar yakmak. Bunlar, somut olarak arazi zerinde grmek mmkndr (ekil 6).

3.2. Toprakszlk Erozyonla ilgili olarak ksr dng ierisinde, verimin dk, tarmsal retimin az olmasnn temel nedenlerinden biri de toprakszlktr. Toprakszlk deyimini aadaki balklar altnda toplamak mmkndr.

a. Yetersiz Toprak (ifti ailesi bana arazi yetersizlii) b. Dank Toprak

b.1. Miras yoluyla arazinin bllp, uygunsuz paralanmas,

b.2. iftiyi topraklandrmada, datmlarn araziyi paralayc nitelikte olmas, b.3. Ulam sistemleri ve tarmsal yaplarn gzergahlarnn iyi seilmemi olmas, b.4. Yanl yerleimler

ekil 6. Arazi yetenek snflar.

43

b.5. Tarm alanlarnn ama d kullanm, b.6. Erozyonla arazilerin paralanm olmas, b.7. Toprak ve Tarm reformu yaplamam olmas,

c. Verimsiz Toprak

c.1. Topraklarn srekli ayn bitkilerle smrlmesi, hatal ekim nbeti, c.2. Yetersiz gbreleme (Organik, Ticari), c.3. Kimyasal erozyon, c.4. Fiziksel yap, kimyasal bileim bozukluu. 3.3. Dzensizlik Tarmsal retim dklne neden olan dzensizlikler ise balca ksmda toplanabilir.

a. Eitsel Dzensizlikler

a.1. ifti eitiminin yetersizlii a.2. Aratrma ve yayna nem verilmemesi a.3. Planl ve programl alma noksanl

b. Teknik Dzensizlikler

b.1. Ayrntl toprak haritalar yokluu b.2. Kadastro yetersizlii b.3. retim plan eksiklii

c. Yasal Dzensizlikler c.1.Toprak ve su korumaya ilikin yeterli ve gereki yasalarn karlamam

olmas. karlanlarn da gerei gibi uygulanamamas. c.2. Miras yoluyla blnmeleri engelleyecek yasal dzenlemelerin yaplmam

olmas. c.3. Arazi toplulatrlmasnn gerekletirilememi olmas. c.4. Arazi davalarnn ok uzun srmesi. c.5. iftilerin yeterince rgtlenememi olmas. Yukarda saylan bu etkenlerden biri, birka veya ou ortaklaa olarak toprak erozyonuna dorudan veya dolayl olarak zemin hazrlar ve erozyonun hzlanmasna neden olurlar.