TròchuyệnvớiTrịnhXuânThuậnJacquesVauthier

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Mụclục

LờigiớithiệuPhần1Phần2Phần3Phần4Phần5Phần6Phần7

JacquesVauthierTròchuyệnvớiTrịnhXuânThuận

PhạmVănThiềudịchLờigiớithiệu

Mộtđộcgiảtrungbìnhcóthểyêntâmđivàothếgiớibaolacủacácthiênhàvớimộtngườihướngdẫnsànhsỏicómộthiểubiếtuyênthâmđồngthờivớisự nhạy cảm củamột tâm hồn nghệ sĩ. Thật khó có thể tưởng tượngmột“tua”dulịchnàobổíchvàhấpdẫnhơn...Lờigiớithiệunàythoạtnhìncóvẻnhưmộtnghịchlý:làmsaomộtnhàthơgiàlại“đốcchứng”viếtlờigiớithiệuchomộtcuốnsáchkhoahọcvềvậtlýthiênvăn.Thậtra,ngườigâynêncáitưởnglànghịchlýnàychínhlànhàvậtlýthiênvănnổitiếngngườiMỹgốcViệt,TrịnhXuânThuận.Ôngđãsoạnhẳnmộtgiáotrình“Vậtlýthiênvănchocácnhàthơ”.Tôichưacómaymắnđượcxemgiáotrìnhnày.Nhưngnhữngđiềutôiđãđọcvàhiểuđượctrongcuốnsáchnổitiếng“Giaiđiệubíẩn”(bảndịchcủaPhạmVănThiều,NXBKhoahọcvàKỹthuật,2000)củaôngkhiếntôiđinhninhrằngtácgiảcủanócótâmhồncủamộtnhàthơthứthiệt.CảmtưởngấycàngđượccủngcốsaukhixemcuốnTròchuyệnvớiTrịnhXuânThuận-têngốclàMộtnhàvậtlýthiênvăn,cũngdoPhạmVănThiềudịch.Cácbạnhãyđọc:“...thiênvănhọckhôngthểquyvềcácphươngtrình,cácconsốvàcáckháiniệmthuầntúytrítuệ...Tôicầnmộtlầnnữađượcngấtngâychiêmngưỡngvòmtrờiđầysaotừcácđàithiênvăntrêncácđỉnhnúicao,cáchxaánhđènnêôngcủacácthànhphốvàthếgiớivănminh.Tôimuốncócảmthấymộtlầnnữacáicảmgiácchưahềnhạtphai,đólàcảmgiácvềsựhòanhậpvớivũtrụtrongkhiánhsángtrànvàokínhthiênvăncủatôi,muốnmộtlầnnữacảm thấy sự run rẩy chạy dọc sống lưng khi nghĩ rằng các hạt ánh sángđangbịthuvàokínhthiênvănđãbắtđầucuộchànhtrìnhtừhàngtỷnămtrướctrongkhicácnguyêntửcấutạonêncơthểtôingàynayvẫnđangcòn

ởtrungtâmmộtngôisaonàođó...”Tôirấttiếc,trongkhuônkhổmộtlờigiớithiệu,khôngthểtríchdàihơnnữa.“Cáisựrunrẩychạydọcsốnglưng”ấylàmộtmẫncảmthơkhôngthểlẫnđược!Đãtừnhiềuthếkỷtrước,ngườitathườngcómộtđịnhkiếnhếtsứcnôngnổicho rằngkhoahọcvà thơ ca (haynghệ thuật nói chung) làmộtngônngữhoàntoànkhácbiệt.Mộtbênđòihỏinhữngphươngtrìnhchínhxácnhưngkhôkhan,mộtbênmởcửachoóctưởngtưởngbaybổngnhưngmunglungvôđịch.Thậtlàmộtđịnhkiếntaihại.Cácnhàkhoahọcnòichưatừngbaogiờđốilậpkhoahọcvớimỹhọc.“Cácnhàvật lývĩđạinhưEinsteinvàDiracđều rấtnhạycảmvớivẻđẹptronglýthuyếtcủahọ.Họđểchomỹhọcdẫndắttrựcgiácvàsựlựachọncủamình.Dirac thậmchícònnói rằngnếumột thínghiệmtráivớimột lýthuyếtđẹpthìcáisailàthựcnghiệmchứkhôngphảilàlýthuyết”.Việctiếnbộcủakhoahọcphầnlớndựatrênviệcđềxuấtranhữnggiảthuyếtmới,mộtnhàkhoahọc thiếu tưởng tượng làmsaocókhảnăngđềxuất ranhữnggiả thuyếtkhá“rồdại”,chữcủaNielsBohr,cócơmay thayđổicảmột cách nhìn cố hữu về hiện thực. Trong cuộc trò chuyện với JacquesVauthier,TrịnhXuânThuậnđãtránhđượcthiênhướngsađàvàonhữngchitiếtsinhhoạtvụnvặtcótínhgiaithoạinhưthóithườngcủakhôngítbàitrảlờiphỏngvấn.Tácgiảđãtrìnhbàymộtbứctranhhoànhtrángvềsựpháttriểncủathiênvănhọctừbuổisơkhaiđếnnhữnglýthuyếthiệnđạivềvụnổlớn,vềsựgiãnnởcủaVũtrụvànhữngtrithứccơbảncủangànhvậtlýthiênvănmộtcáchsâusắcvàtươngđốidễhiểu.Mộtđộcgiảtrungbìnhcóthểyêntâmđivàothếgiớibaolacủacácthiênhàvớimộtngườihướngdẫnsànhsỏicómộthiểubiếtuyên thâmđồng thờivới sựnhạycảmcủamột tâmhồnnghệ sĩ.Thậtkhócóthểtưởngtượngmột“tua”dulịchnàobổíchvàhấpdẫnhơn.Lẽ dĩ nhiên đọcmột cuốn sách đầu là phổ cập về khoa học không thể dễdàngnhưđọcmộtcuốntiểuthuyếtđitàuxe.Nhưngcáinỗlựctrítuệkhôngđếnnỗivấtvảlắmấylạiđượcđềnbùmộtcáchthậthàophóng.Tasẽthấytâmhồnmìnhnhưđượcnângcaovượtkhỏisứchútcủanhữnglotoantínhtoánnhiềukhiquánhỏnhặthằngngàybayvàokhoảngbaolavũtrụ,rongchơivớinhữngtỷnămánhsángvàtỷtỷnhữngthiênhà.Tronglúc trêncácphươngtiện thôngtinđạichúngngười tanóinhiềuđếnnhucầuvềnguồn,ngườitahìnhnhưquênmấtrằngvậtlýthiênvănlàmộtphươngthứcvềnguồnrộnglớnvàsâuxanhất,vìconngườivốnlàmộtbộphậncủavũtrụhaynóinhưcácnhàthiênvănhọc“mộthạtbụicủanhữngvìsao”.Lẽdĩnhiênmộthạtbụisaocóýthức.Vàđểtạodựngnênnhữnghạt

bụisaocóýthứcnàyvũtrụđãphảibỏrabaonhiêucôngsứcđểthựchiệnnhữngtínhtoánchínhxácvượtxatấtcảnhữnganhhùngcakỳvĩnhấtcủaloàingười.“Độchínhxáccủasựđiềuchỉnhmộtsốconsốđểrốtcụcchúngtaxuấthiệntrênđờinàycóthểsođượcvớiđộchínhxáccủamộtcungthủmuốngămmộtmũitênvàobiacódiệntích1cm²đặttậnđầukiacủavũtrụ,tứclàởkhoảng15tỷnămánhsáng”.Tôimuốnkết luậnbằngmộtlờiphátbiểuhómhỉnhcủaEinstein“CáikhóhiểunhấtlàlàmsaoVũtrụlạicóthểhiểuđược”.Đólàtháchthứcvàcũnglàphẩmgiácủaconngườitrongnhiềuthiênniênkỷ.Giờthìcácbạnhãymởsáchvàđi lên tàuđivàobaola tìmlạinguồngốcthiênhàcủamình.TrăngBaVì.SaođổiChữthiêndiLêĐạt

JacquesVauthierTròchuyệnvớiTrịnhXuânThuận

PhạmVănThiềudịchPhần1

ThưaôngThuận,chúngtasắpnóitớilĩnhvựcnghiêncứucủaông,khoahọcvật lýthiênvăn,nhưngđặcbiệt làvềconđườngđãdẫnôngtớimônkhoahọcđó.ÔngsinhởViệtNamnăm1948vàrờiđấtnướcnàyvàonăm1966đểtheođuổisựnghiệphọctậprấtxuấtsắctạihai trườngĐạihọcvềkhoahọclớnnhấtcủaMỹ.Nhữngđảolộndiễnraởnướcôngvàothờiđiểmđócómộtảnhhưởngtrựctiếpnàotớicuộcđờiôngkhông?Tấtnhiênlàcórồi.TôisinhraởHàNội,thủđôhànhchínhcủaBắcKỳthờiđó.Ôngbiếtđấy,dướichếđộthựcdâncủaPháp,ViệtNamđượcphânchiathànhbakỳ:Bắckỳ,TrungkỳvàNamkỳ.Trongsuốt thờiấuthơcủatôi,cuộckhángchiếnchốngthựcdâncủaôngHồChíMinhđangvàohồiquyếtliệtnhất.Tôikhôngcónhiềukỷniệmvềgiaiđoạnnàyvìtôicònquánhỏ,nhưng tôicònnhớrõnăm1954,nămchamẹ tôiđãbỏ lại tấtcả, rờimiềnBắcdicưvàoNam.Thựctế,sauthấtbạicủaPhápởĐiệnBiênPhủ,thấtbạiđặtdấu chấmhết cho chếđộ thựcdânPháp,hiệpđịnhGiơnevơchiaViệtNamthànhhaimiền, lấyvĩ tuyến17 làmgiới tuyến.ChếđộcộngsảncủaôngHồChíMinhđượcxáclậpởmiềnBắcvàchếđộthânMỹcủaôngNgôĐìnhDiệmởmiềnNam.Hiệpđịnhcũngđãdựliệusẽtiếnhànhtổngtuyểncửđểbầuramộtchínhphủduynhấtchocảnước.Phảichăngđó lànhữngsựkiệnđãđưaông tớiSàiGònvà theohọc trunghọctạiđó?Đúngthế,vàchatôi,mộtviênchứccaocấpcủachínhquyềncũ,đãphảilàmlại từ sốkhông.Banđầu, ôngđịnhcư tạiNhaTrang,một thànhphốbiểnnhỏ.TạiđâytôitheohọctạitrườngYersin.SauđóchatôiđượcvàoSàiGònvà ở đây tôi học trung học tại trường Jean-Jacques Rousseau, nguyên làtrườngChasseloupLaubat.Theonhưtôihiểuthìôngđãtừnglàmộthọcsinhxuấtsắc?Tôitốtnghiệptútàiloại“giỏi”vàonăm1966.Quảđúngtôilàmộthọcsinhxuấtsắc.Tôihọcgiỏicảvănhọcvàtriếthọccũngnhưtoánvàvậtlý.CácthầygiáocủatôiđãchotôithamgiacùngmộtlúcnhiềucuộcthihọcsinhgiỏicảvănlẫntoáncủacáctrườngtrunghọcdạybằngtiếngPháp.Tôithựcsựkhôngthiênhẳnvềmônnào,nhưngdùsaođốivớitôivẫncómộtsứchútnàođóvềphíacácmônkhoahọchơn.Tôivẫnrất thíchthườngxuyênthửtìmhiểunhữngcáithếnàovàtạisaocủacácsựvật.Chaôngcótácđộngđếnchíhướngkhoahọccủaôngkhông?

Hoàntoànkhông.Chatôilàmộtquantòavàkhôngcótìnhcảmđặcbiệtnàođốivớikhoahọccả,nhưngôngđãgiúpđỡtôirấtnhiềutronghọctập.Ôngkhíchlệmọisựtòmòcótínhchấttrítuệcủatôi.Haichacontôiđãcónhiềucuộcnóichuyệndàivềnhữngđềtàirấtkhácnhau.Vàsaunữa,thưviệncủagiađìnhtôilạirấtphongphú,chủyếulàcáctácphẩmvănhọc,màđặcbiệtlànhữngtácphẩmcủacáctácgiảPháp.Tôicònnhớnhữngsáchmàtôiđãđọcthuởấuthơ,tấtcảcáctácgiảcổđiểncủanướcông,nhưVictorHugo,Hector Malo, Alexandre Dumas, Jules Verne, Guy de Maupassant... TôicũngthíchnhiềutácgiảAnhđượcdịchratiếngPhápnhưConanDoylevànhânvậtSherlockHolmescủaôngta.Cólẽcácthầyởtrườngtrunghọcvàsáchvởmàtôiđãđọcđãđemlạichotôisựhamthíchkhoahọc.Ôngđãsốngnhưthếnàotrongbốicảnhthờichiến?TôirờiViệtNamtừnăm1956.Lúcđócuộcchiếntranhcònchưađạttớigiaiđoạnkhốcliệtnhấtcủanó.Tuynhiên,ngườiMỹcũngđãđưatớiđâykhoảng500.000binhlínhvàSàiGòncuốicùngcũngđãđượcbảovệmộtcáchkháantoàn.Cuộcsốngởđâylạidiễnramộtcáchbìnhthường:đihọc,đipicniccùngvớibạnbèvàđichợvớimẹ...Mặcdùvậy,ngườitavẫncảmthấybầukhôngkhícủachiếntranh.Hàngràodâythépgainhannhảnởkhắpnơi,nhấtlàởxungquanhcác tòanhàcủangườiMỹ,sứquánvà trung tâmvănhóacủahọ...vàthấpthoángngườitavẫnnghethấynhữngtiếngnổcủacácvụđánhbom.Từnglúc,ởxalạicónhữngcuộcnémbomkhủngkhiếpcủamáybayB52.Nhữngchùmbomrơilơlửngvàngườitathấynhữngquầngđỏởchân trờivàmặtđất rung lên.Nhưng tôikhông thểnói rằngmìnhđã trựctiếp tiếpxúcvớichiến tranh.Tôi làcon trai lớn trongnhàvàcon traiđộc.Tôikhôngcóanhtraingoàimặttrận,cònbảnthântôi,tôiđượctạmhoãnđểcóthểtiếptụctheođuổiviệchọctập.Tuyvậy,tôicóấntượngrấtmạnhmẽvềhaicuộcđảochínhmàbảnthântôiđãtrựctiếptrảiquavìnhàtôiởgầnngaydinhtổngthống.NhữngbinhlínhnổiloạndoCIAgiậtdâyđãâmmưulậtđổchếđộNgôĐìnhDiệm,chếđộkhông còn phù hợp với ngườiMỹnữa.Cuộc đảo chính thứ nhất thất bại,nhưngcuộcthứhaithànhcôngvàNgôĐìnhDiệmđãbịgiếtchết.Tôikhôngbaogiờquênđượccáiđêmvàotháng11năm1963.Đêmđó,nấptrongmộtchiếchầmđàovộitrongvườn,chúngtôingherõtiếngđạibác,xetăng, súngcốinổầmầm.Nhữngviênđạnbay sátmặtđất suốtđêmrú rítngaytrênđầuchúngtôivàđúnglànhờcóphépmàunhiệmmànhàchúngtôilầnđókhôngphươnghạigì.Cuộcxungđộtđãlêntớiđỉnhđiểmvàonăm1968,hainămsaukhitôirờiViệtNam.NổibậtlàcuộctấncôngvàodịpTếtMậuThân.ViệtcộngthậmchíđãchiếmđượccảtòađạisứMỹtrongvàibangàyvàđiềunàyđãđặtdấu

chấmhếtchosựdấnthâncủanhândânMỹtrongcuộcchiếntranhnày.Đốivớihọđâylàmộtcúsốctâmlýkinhkhủng.Cácnhàchínhtrịthìcứrêuraorằng họ đang thắng, rằng rồi cuối cùng họ cũng đã tới được đầu kia củađườnghầm,nhưngthựctếcờcủaViệtcộngđãtungbaytrêntòađạisứcủahọởSàiGòn!ĐólàmộtđòntuyệtvờicủaôngHồChíMinh!Mộtquảđạncốiđãrơiđúngnhàchúngtôigâynhiềuhưhại,nhưngmaymàkhôngaibịlàmsao.Nếunhưtôihiểukhônglầmthìngoàitấtcảnhữngsựkiệnđó,bướcngoặtlớn của cuộc đời ông gắn liền vớimột lời kêu gọi của tướngDeGaulle?Điềuđóđãxảyranhưthếnào?Đâyđúnglàmộtđònkỳlạcủasốphận.Vìtôilàhọcsinhxuấtsắc,nêncácthầygiáođãlàmtôihoamắtvềParis,vềcáclớpdựbị(tươngđươngvớihainămhọcĐạihọcđạicươngởnướctachuẩnbịchohọcsinhthi tuyểnvàocáctrườngđạihọclớncủaPháp-ND),vềtrườngĐạihọcBáchkhoa,ĐạihọcSưphạm.Đốivớihọkhôngcógìtrênđờitốthơncáctrườngđó.Theolời của họ, tôi đã đặt trướcmột phòng ở trường Louis LeGrand (trườngtrunghọccócáclớpdựbịtốtnhấtởPháp-ND)làtrườngđãnhậntôivàolớp dự bị khai giảng tháng 9 năm 1966. Nhưng trước khi tôi lên đường,tướngDeGaulleđãđọcmộtbàidiễnvănnổitiếngởPhuômPênh,trongđócónóirằngcầnphảibiếnvùngĐôngNamÁthànhmộtkhuvựctrunglậpvàngườiMỹcầnphảirútkhỏiđây.Nhìnngược lại thờigian, tôi thấyÔngDeGaullecó lý.Ôngđãnhìn thấytrướcnhữngcáisẽphảixảyra.Tấtnhiên,lờituyênbốđókhônghợpguvớichínhphủcủatôivàsauđóchínhphủnàytuyênbốrằngPhápkhôngphảilànướcbạnbèvàtừnaytrởđinhữngngườicóquốctịch(Nam)ViệtNamsẽkhôngđượcphépđiduhọcởđó.Vàthếlàtoànbộkếhoạchcủatôibịngăntrởởngayphútcuốicùng!TôicànglâmvàotìnhtrạngbếtắcvìkhiđóngoạingữduynhấtmàtôinóithôngthạolàtiếngPháp.TấtnhiêntôicũngđãcólưuýtớinướcMỹdosựhiệndiệncủangườiMỹởViệtNam.Tôibiếtrằngởđócónhữngtrườngđạihọckhoahọcrấtnổitiếng,nhưngcáivốntiếngAnhcòmcõimàtôihọcđượcởtrườngđãkhôngchophéptôisuynghĩmộtcáchnghiêmtúcvềchuyệnđó.Thếkhiđócógiảiphápnàokhác?TôiđãnhanhchóngloạingaynướcMỹrakhỏikếhoạchcủamình,bởivìngoàihàngràovềngônngữ,tôikhôngquenaiởđócả,hơnnữanềnvănhóacủahọhoàntoànxalạđốivớitôi.TôitựnhủmìnhkhiđórằngnênđếnmộtnướcFracophonenàođóvàchờchotớikhitìnhhìnhquanhệvớinướcPhápsáng sủa hơn.Và vào phút cuối cùng tôi đã chọn phầnThụySĩ nói tiếngPhápvàtrườngBáchkhoaLausanneởđó,nơitôiđãtheohọcmộtnăm.

CáigâychotôiấntượngmạnhnhấtkhitớiThụySĩ,đólàcảmgiáckhótảvềsựanninhmàtôicảmthấy.Tôichưabaogiờđượcsốngtrongmộtxứsởhòabìnhvàđiềunàygâychotôimộtấntượngrấtlạ.Lầnđầutiêntrongđờitôicó thểđichơibanđêmmàkhôngsợcó thểgặpquâncảnhbấtcứ lúcnàohoặcbịchặnlạibởinhữngcuộcxungđộttrênđường.Tôipháthiệnrarằngtrongbóngđêmkhôngnhấtthiếtđiliềnvớinhữnghiểmhọa.Nhữngnhântốnàođãcóảnhhưởngtớisựlựachọnkhoahọccủaông?Trongmộtđấtnướckémpháttriển,nhàkhoahọccóuytínhơnnhàvăn.Tôitựnhủmìnhrằngnếutôidấnthânvàoconđườngvănchươngthìsẽkhôngđitớiđâu,vàđiềunàylàcólý.Dođó,tôiquyếtđịnhngảvềphíakhoahọc,vìdùsaocũnghấpdẫntôimạnhhơn.Ngaytrongkhoahọcôngđãcósựphânbiệtlĩnhvựcnàyvớilĩnhvựckhác?Không,lúcđócònchưa.KhitớiLausanne,tôinghĩrằngmìnhsẽtrởthànhkỹsư,nhưngngaylậptứctôinhậnrarằngngườitachủyếuyêucầutôihọcthuộcnhữngcôngthứcđãcósẵnvàchỉsauvàithángtôiđãýthứcđượcrằngtôisinhrakhôngphảiđểlàmcáinghềđó.Tấtnhiên,chắctôicũngsẽnhậnthấynhưvậynếutôitheohọcởtrườngĐạihọcBáchKhoaParis.Kỹsưlànhữngngườisửdụngcácđịnhluậtdocácnhàvật lýphátminhravàthựctìnhtôimuốnlàmnghiêncứuhơn.Ởtuổi18,tôiđãtừngtìmkiếmcâutrảlờichonhữngcâuhỏimàhồiđóngườitacònchưabiết.Vậtlýhọcđốivớitôiluônluônlàmộtkhoahọccơbảnnhất,bởivìnóđặtranhữngcâuhỏisâusắc,chẳnghạnnhưcấutrúccủavậtchấtlànhưthếnào.NhưngđểhọcvậtlýởtrìnhđộcaonhấtthìcòncóthểởđâukhácnếukhôngphảilàcáctrườngđạihọcởMỹ.LúcđótôicònchưabiếtrànhlắmvềcáctrườngđạihọcởMỹ,nhưngtôicónghenóivềbatrườngkhoahọcnổitiếngthế giới: trường MIT (Massachuset Institute of Technology - Viện CôngnghệMassachuset)ởBoston,CalifoniaInstituteofTechnology(ViệnCôngnghệCalifonia)ởPasadena,thườnggọitắtlàCaltechvàĐạihọcPrinceton.Thếlàtôiquyếtđịnhsẽchuyểntrườngvàbènviếtthưchobatrườngnóitrênxinnhậphọc.Điềuđócódễdàngkhông?Cuốicùngthìcũngdễdàngthôi,nhưnglúcđầutôicũnghơilolắng,vìchorằngngườiMỹchắckhôngmấyamhiểuvềchươngtrìnhhọccủaPhápvàđốivớihọcáibằngtútàicóthểchẳngnóilênđiềugìđángkể.Hơnnữa,tôilạixinhọcấphọcbổng,bởivìởMỹhọcphírấtđắt,cỡhàngchụcngànđôlamỗinăm.Mộtsốtiềnvượtquáxathunhậphàngnămcủachatôi.Trongthưgửichocáctrường,tôicóthôngbáo:“Nếucácngàiđồngýnhậntôivàohọc,thì nhất thiết phải cấp học bổng cho tôi, nếu không tôi sẽ không thể tớiđược”.Tôicũngđềnghịhọchotôivàothẳngnămthứhaivìtôikhôngmuốn

mấtmộtnămđãhọcởLausanne.Ôngthửhìnhdungmộtchútxem,mộtanhchàngvôdanhviếttừThụySĩ,tiếngAnhthậmchícònchưanóithạomàlạidámđòimộthọcbổngđểduhọc!Tôiđãphảilàmmộtloạtbàitrắcnghiệmđặcbiệtvàchắclàđãthànhcôngvìcảbatrườngđềuđồngýnhậntôivàtấtnhiêncảbađềuđồngýcấphọcbổng.MộttrongnhữngphẩmchấtchủyếucủacáctrườngđạihọclớncủaMỹ(lúcnàytôivẫnchưabiếtbatrườngmàtôichọnlàlớntớimứcnào,chỉsaunàykhisốngtrongkhuđạihọctôimớipháthiệnhếttầmcỡcủachúng),đólàsựkhuyếnkhíchvàgiúpđỡnhữngngườitỏralàcótàinăng.Giờđâytôichỉcònkhókhănlàphảilựachọnvàquyếtđịnh.Chínhởđâysốphận lại cho tôimộtcúhíchmớivà lầnnày tôi theomộtcáchkhá thúvị.Đượclớnlêntrongmộtnướcnhiệtđới,lạiđãđượcnếmmùimùađôngđầutiênởThụySĩ, tôi nhận thấy cái lạnhkhônghợpguvớimình.Vìvậy tôithíchánhnắngvàsựấmápởCaliforniahơn.Thế ra xét cho đến cùng tuyết lại là yếu tố khiến ông từ bỏ MIT vàPrinceton?Đúngthế,vàđiềunàycũngthậtthơngây.TôitớiCaltechvàotháng9năm1967vàtôikinhngạcpháthiệnrachấtlượngđàotạovànghiêncứuởđây.Caltech quả đúng là thánh địa của khoa học.Với 800 sinh viên được lựachọntừcáctrườngtrunghọcvàđạihọctốtnhấtcủaMỹmàcótới400giáosưvànghiêncứuviên.Họkhôngphảilànhữnggiáosưvànghiêncứuviêntầm tầmbậc trungmà là nhữngngười đãnổi tiếng thếgiới, là nhữngnhàkhoahọc“đầungành”tronglĩnhvựcnghiêncứucủahọ, trongđócótới5ngườiđượcgiảithưởngNobel.Ghêgớmđấychứ,phảikhôngông!ĐasốhọđềulàviệnsĩcủaViệnHànlâmkhoahọcMỹ.Ngaytrongkhuđạihọcđãcónhữngnhàvậtlýrấtnổitiếng,nhưRichardFeynman,giảithưởngNobelvềvậtlývàlàmộttrongsốnhữngngườiđặtnềnmóngchoĐiệnđộnglựchọclượngtử,rồiMurrayGell-Mann,giảithưởngNobelvềvậtlý,ngườiphátminhracáchạtquark(thànhphầncơbảncủavậtchất).Nhưng cú hích thứ ba của số phận đối với tôi, đó là cái bóng củaEdwinHubblevẫncòn trùmlênkhuđạihọcnày,bởivìchínhởđây,ởPasadenanày,HubbleđãthựchiệntấtcảcácphátminhvĩđạicủamìnhvềbảnchấtcủacácthiênhàvàvềsựgiãnnởcủaVũtrụ.Đâylànhữngphátminhđượcthựchiệnvàonhữngnăm1920-1950vàđãdẫntớisựrađờicủalýthuyếtBigBang.Đểlàmnhữngviệcđó,ôngđãsửdụngkínhthiênvăncóđườngkính 2,5m của Caltech đặt trên núiWilson. Vả nữa, ngay từ đầu thế kỷ,trườngđạihọcnàyliêntiếpcónhữngkínhthiênvănlớnnhấtthếgiới,vàkhitôiđến,vàonăm1967,thìtrườngđãcómộtkínhthiênvănđườngkính5mđặttrênnúiPalomar.Vàcảđiềunàynữatôicũngkhônghềbiếttrướckhitới

đây.Vậy là ông đã rơi đúng vào chỗ cần phải tới để làm vật lý thiên vănmàkhônghềmưutínhtrước?Đúngthế,đúnglàngẫunhiên(màcóthậtlàngẫunhiênkhôngnhỉ?)đãlàmnênmọichuyện.RấtnhiềunhữngphátminhquantrọngvềVũtrụđềuđượclàmởđây,bởivìnhữngkínhthiênvănlớncủatrườngđãthuhútđượcnhiềunhànghiên cứunổi tiếng tới.Năm1963,MarteenSchmidt,mộtgiáo sưởCaltech,đãpháthiệnracácquasar,đólànhữngthiênthểởbiêngiớicủaVũtrụphátnănglượngrấtlớn.Vàonăm1967,ởkhuđạihọclạibùnglêncơnsốtvề thiênvănhọc.Đâyđúnglànơi lý tưởngđể làmnảysinhchíhướngkhoahọcởchàngthanhniên19tuổiđangkhaokhátmuốnhiểubiếttấtcả.Thật là ấn tượng khi được tắmmình trong tất cả những phátminh đó vàđược học các giáo sư giảng về những công trình của chính họ và bởi vìchúngtôichỉcókhoảng15-16người,nêncóđiềukiệntiếpxúctrực tiếpvớitừngngười,thậmchícảnhữngngườinổitiếngnhất.Thậtlàtuyệtdiệu!Vàchínhđiềunàyđãlàmthayđổitôi,mộtngườixuấtthântừhệthốnggiáodụcPháp, trong đó thầy và trò luôn luôn giữmột khoảng cách nhất định.Chẳng hạn, tôi hoàn toàn sững sờ khi thấyFeynman,một trong số nhữngđỉnhcaocủavậtlýhiệnđại,lạirấtkiênnhẫntrảlờitừngcâuhỏimànhữngchàngtraimườichínhaimươiđặtrachoông.Ôngcònthảoluậnvàvuiđùavới chúng tôinữa.Ấy là chưakể sự tựdokhông thể tưởng tượngnổimàchúngtôicóđược.Tôirấtngạcnhiênthấysinhviênđichânđất,phanhngựcáo mà vẫn có thể lên lớp nghe một giáo sư được giải Nobel giảng bài!Nhưngxétchotớicùngthìsaolạikhôngnhỉ?Saucúsốcđầutiênquađi,tôibắtđầuthấyđượcgiátrịcủacáimôitrườnghếtsứcmàumỡnàyđốivớisựpháttriểntàinăngcủamỗingười,bấtkểđịavịhayvẻbềngoàicủahọlàthếnào.Vàhơnthếnữalàcáiđặcântốithượng,đólàchúngtôibấtcứlúcnàocũngcóthểgõbấtcứcánhcửanào-nhữngtrítuệvĩđạiởđâyđềudànhthờigiantrảlờitấtcảnhữngcâuhỏicủachúngtôi!Feynmanmàôngvừanóitớilàmộttrongsốnhữngngườikhổnglồcủavậtlýhiệnđạivàmớimấtgầnđây(tứcnăm1989).Ôngấycũnglàmộtnhàphổbiếnkhoahọcthiêntàivàđãkíchthíchchíhướngvậtlýchorấtnhiềungười.TìnhyêucủaFeynmanđốivớivật lý rấtdễ lây lan.Ôngkếthợpđược tàinănghiếmhoi củamột nhànghiên cứu thiên tài và củamột nhà sưphạmxuấtchúng.ChúngtôirấtmuốnbiếtthêmvềcácbàigiảngcủaFeynman.Ôngấyđốixửvớicáchọctròcủamìnhnhưthếnào?Ôngấy luôntạorabầukhôngkhí thoảimáibằngcáchkểmộtcâuchuyệnhoặcmộtgiaithoạivuivàđiềuđólàmchochúngtôingaylậptứccảmthấy

thưgiãn.Tôichưabaogiờcảmthấyởôngcómộtchúttháiđộtrịnhthượngnàođốivới lũsinhviênchúngtôi.Ôngluôntôn trọngchúngtôi.Tôinghĩrằngđó lànhờnềngiáodụcmàôngđãđược thụhưởng,bởivìkhiở tuổithiếuniênôngcũngluônluônlụcvấnchaôngvớiđủloạicâuhỏivàchaôngdùbậnđếnmấycũng trả lờiôngkhônghềchậmtrễ.Tôichorằngôngrấtthíchbọntrẻthườngxuyênđặtranhữngcâuhỏivàrồisauđóônglạithíchthúđặtrachohọnhữngvấnđềhócbúa.Đâylàmộtgiáosưvôsong.Ôngcómộtquanniệmriêngcủamìnhvềgiảngdạyvật lý.Ôngnhìn tựnhiênvớiđôimắtluônluônmớimẻvàvôtưvàgiảithíchlạitấtcảtheocáchriêngcủamình.Ôngkhôngbaogiờđi theonhữngconđườngđãmònnhẵnvà luônluônxemxét lạinhữngý tưởngđãđượcchấpnhận.Ôngcómột trựcgiácđặcbiệtvềcáchiệntượngvậtlý.Khiôngcôngphámộtbàitoán,ngườitacócảmgiácnhưlàôngđãcósẵncâutrảlờivànhữnglậpluậnđượctiếnhànhsauđóchẳngquachỉlàđểcủngcốvềmặtlýluậnchotrựcgiáccủamìnhmàthôi.Thếmàchínhônglạilàngườivẫnđặtranhữngbàitoánchonhữngđứamớitậptọenhưlũchúngtôi!Nhữngbàigiảngcủaôngnhưcómalực.Ônggiảithíchmọiđiềuchochúngtôimộtcáchgiảndịvàsángsủađếnbấtngờ.Tacócảmgiácnhưnhờcósựthẩmthấumàmìnhhiểurõđượcmọithứ:nàolàtựnhiênđượctổchứcnhưthếnào,nhữngngôisaotiếnhóarasao,nàolànướcchảynhưthếnào,vàcácnguyêntửcócấutrúcrasao.Ôngđãlàmchochúngtôitrởnênthôngminhtrongnhữnggiờgiảngcủamình,nhưngkhốnthay,khingồimộtmìnhtrongphòng,đốidiệnvớicuốnvởghibàigiảngcủaông thì ta lại cảm thấy tắc tị!Cònxachúng tôimớicóđược thiên tài củaông.Vàcuốicùngtrườngđạihọcchorằngviệcgiảngdạycủaôngchỉthíchhợpvớicácnhàvậtlýđãthànhdanhhơnlàcholũsinhviênmớitậptọenhưchúng tôi.Ngày hôm nay, những bài giảng của ông đã được xuất bản vàthườngdùngđểtracứuchotấtcảcácnhàvậtlýtrêntoànthếgiới.TựxemmìnhlàthiêntàilúcởbêncạnhFeynmanvàlúcởmộtmìnhtrongphònglạikhôngbiếtlàmgìtiếptheo,đóquảlàmộttrảinghiệmđángsợ.Đúng thế, đối với những người mới bắt đầu còn chưa được tiếp xúc vớinhữngthínghiệm,nhữngtínhtoánphứctạpcũngnhưnhữngphươngtrìnhkhiếnngười taphảichóngmặt, thìđócólẽkhôngphải làcáchtốtnhấtđểhọcvậtlý,nhưngdẫusao,đượcngheôngnói,đượcnhìnthấyôngchấmhếtbàinóicủamìnhvớinhữngđộngtáckhoángđạtvànhấnmạnhtừngcâuvớinhữngcáibĩumôiđầybiểucảm,cũngđãmêhồn lắmrồi.Ôngđãphát lộmột nhiệt tình sục sôi và là thần tượng của lũ sinh viên chúng tôi, nhữngngườikhôngchỉkhâmphụcôngởtàinăngkhoahọcmàcòncảởsứcsốngtràn trềđếnkỳ lạcủaông.Ônghămhởngốnngấucuộcsống:nào làchơiđàn băngiô (ta có thể thấy bức ảnh chụp ông đang chơi nhạc cụ này in ở

trangđầucủacuốnbàigiảngvềvậtlýcủaông),nàolàchảichuốtđầutócvàcòncảbình luậnvềnhữngngườiđànbàđẹpnữa.Cũngxinnói thêmrằngFeynmancòncótàihàihướcrấtthâmthúy.Khiôngmấtvàonăm1989,saumộtthờigiandàiphảichốngchọivớicănbệnhungthư,cảkhuđạihọcđãkhócvìnhớtiếcông.Bấtcứaicócơmayđượctiếpxúc trực tiếpvớiôngđềunhớtớimộtsựhiệndiệntỏasángcủamộtphẩmcáchtuyệtvời.Đểcóthểđánhgiá tốtnhấtnhânvậtkhác thườngnày, tôixingiới thiệuôngnênđọc cuốn tự truyện của Feynman đã được dịch ra tiếng Pháp:Ngàimuốncườiphảikhông,ngàiFeynman.Vàmặcdùthế,ôngcũngđãkhôngtrởthànhnhàvậtlý.Vậyđiềugìđãdẫndắtôngtrởthànhnhàvậtlýthiênvăn?Ôngbiếtđấy,trongmộttrườngđạihọccủaMỹ,ngườitathườngchọnmộtngànhnhưlàhoạtđộngchínhvàđốivớitôiđólàvậtlý.NhưngởCaltech,thiênđườngtuyệtvờicủakhoahọc,sinhhọc,địachất...cócảvàtấtnhiêncảthiênvănhọcnữa.Tôikhảocứugầnnhưtấtcảcácbộmônkhoahọcđóđểtựquyếtđịnhxemmìnhsẽchọnlĩnhvựcnàođểlàmluậnántốtnghiệp.Đốivớitôi,đềtàinghiêncứucơbảnnhấtđólàvậtlýhạtcơbản.Đâylàlĩnhvựccủahaivịthầntrongkhuđạihọckhiđó:RichardFeynmanvàMurrayGell-Mann,cảhaiđềuđượctraogiảiNobelvềvậtlý.ChínhGell-MannlàngườicũngvớimộtgiáosưkháccủaCaltech,vàonăm1963,đãđưaragiảthuyếtvềcáchạtquarknhư“viêngạch”cơbảnnhấtcấutạonênvậtchất.Nhờcáchạtquark,Gell-Mannđãgiải thíchđượcnhững tínhchấtcủa rấtnhiềuhạtlúcđósinhranhannhảntrongcácmáygiatốcnănglượngcao.Tôiđãmêđắmtấtcảnhữngthànhtựuđó.Tuynhiênmộtlĩnhvựckháccũngthuhútsựchúýcủatôi,đólàthiênvănhọc.Trướchết,cólẽbởivìcáibóngcủaHubble-ngườiđãpháthiệnracácthiênhàvàsựgiãnnởcủaVũtrụ-vẫncònbaotrùmcảkhuđạihọc,nhưngcũngcònbởivìđasốcácgiáosưvật lýcủa tôicũngđều thamgianghiêncứuvậtlýthiênvănvàhọthườngnóivềnótrongcácbàigiảngcủamình.Haiđợtthựctậpvàomùahènăm1967và1968đãcóảnhhưởngsâusắcđốivớitôi.Vìcầnphảikiếmsốngtrongdịphè,nêntôitìmcôngviệclàmthêm.HệthốngtrợcấptrongcáctrườngđạihọcởMỹđãtrùliệutrướcviệctuyểnmộtạmthờisinhviênđểlàmcáctínhtoánhoặcthựcnghiệm,và,tấtnhiên,mộtchỗnhưCaltech,việcgõcửamộtgiáosưđangnghiêncứuvấnđềmàtôi quan tâm là chuyện không khó khăn gì. Công việc đầu tiên của tôi làtrongphòng thí nghiệmcủagiáo sưWilliamFowler,mộtnhàvật lýđượcgiải thưởngNobel nữa củaCaltech, cha đẻ của vật lý thiên văn hạt nhân.Chính ông là người đã giải thích được các nguyên tố nặng - tức là cácnguyêntốnặnghơnhiđrôvàhêlivàtạonêncơsởcủasựsống-đãđượcchế

tạotronglòngcácngôisaonhưthếnào.NóitómlạilàôngtađãgiảithíchđượcsựsinhracácnguyêntốcủaVũtrụtronglòngcácngôisao-mộtloạinhàmáyđiệnhạtnhân.Đúngthế.Ôngấyđãmôtảchi tiếtnhữngphảnứngdiễnra tronglò luyệnđansángtạocủacácngôisao.CôngviệccủatôiđơngiảnchỉlàđotỷlệcủamộtsốphảnứnghạtnhândiễnratrongMặtTrời.Đâylàlầnđầutiêntôitrựctiếptiếpxúcvớivậtlýthiênvăn,mộtsựtiếpxúccònquáxaxôi,bởivìtôimớichỉđocáctỷlệnàynhờmộtmáygiatốchướngcáchạttớimộtbia,chứchưađượcđụngtớikínhthiênvăn.Đểlàmđiềuđótôiphảiđợitớimùahènăm sau, trong thời gian đó tôi trở thành trợ tá của nhà vật lý GordonGarmire,ngườinghiêncứulĩnhvựccótênlàthiênvănhọctiaX.Thườngthìngườitanghĩrằngthiênvănhọcrốtcuộclàquyvềquanghọc,vềthịgiác,nhưng từ vài chục năm trước, thiên văn học đã giàu có lên rất nhiều nhờnghiêncứutấtcảánhsángtạonênphổđiệntừ,bởivìVũtrụkhôngchỉphátraánhsángthấyđược,màcảánhsánggamma,tiaX,tiatửngoại,tiahồngngoạivàcảsóngvôtuyếnnữa.GiáosưcủatôichuyênnghiêncứucácthiênthểphátracáctiaX.Ánhsángcónănglượnglớnnày(nócóthểxuyênquacơthểvàchophépnhìnthấyphổicủachúngta)thườnggắnliềnvớicáchiệntượngdữdộitrênbầutrời.Chẳnghạn,khivậtchấtkhí trongmộtngôisaorơivàomộtlỗđen,nósẽbịvachạmmạnh,nónglênvàphátsángrấtmạnhthành các tia X trước khi vượt quá bán kính không thể quay lui. Và đểnghiêncứucáctiaXnày,cầnphảiđưacáckínhthiênvănlêntrênbầukhíquyểncủaTráiĐấtvìbầukhíquyểncótácdụngchặnchúnglại.Điềunàythậtmaymắnchochúngtavìcáctianàyrấtđộchạiđốivớisựsống.NhưngđiềunàychỉmớibắtđầukhingườitađưađượccáckínhthiênvăntiaXlênkhônggian.Đólàvàonhữngnăm60.Vàthếlàmộtlầnnữa,ôngtalạiởđúngchỗcủacáiđangdiễnra.Đúngthế,tôiđãgặpnhiềumaymắn.Garmirevừamớiquansátđượcnhữngnguồn thiênvănphát tiaXvàvấnđề làcầnphảibiếtcósựphátánhsángthấyđượcởnơimàtênlửapháthiệnđượcnguồnpháttiaXhaykhông.Đểcócâutrảlời,cầnphảichụpảnhcácphầncủabầutrờicónguồntiaXbằngnhữngkínhthiênvănquanghọc.Kínhthiênvănvớiđườngkính5mtrênnúiPalomar-kínhthiênvănlớnnhấtthếgiới!-đãđượcnhấttríchỉđịnhđểlàmviệcđóvàgiáosưcủatôiđãđưatôiđicùng.Tôisẽcònnhớmãiđêmquansátđầutiêncủatôiởnơithánhđịacủathiênvănhọcvớimộtniềmxúcđộngsâusắc.Đâylàmộtkỳquanđíchthựccủacôngnghệ.Đượcxâydựngvàonăm1948,kínhthiênvănnàyvẫnhoạtđộngrấttốt.Nólớntớimứcphảidùngthangmáyđểlêntrêncao.Kínhthiênvănnàychophépnhìnthấynhữngthiênthểsángyếuhơnngôisaosángyếunhất

cóthểnhìnthấybằngmắttrần40triệulần.Vìnhìnthấycácngôisángcàngyếutứclànhìnthấycàngxahơn,vànhìncàngxatứclànhìnđượccàngsớmhơn,nênkínhthiênvănnàychophépralầnngượclạithờigian,tớitận5tỷnăm sauBigBang và do đó, nó cho ta khả năng nhìn thấyVũ trụ ở tuổithanhxuâncủanó.Tôiluônluôncómộtcảmgiácthầnbívàtráitimtôiđậprộnrãhơnkhi tôi tớiPalomarvà thấycáimáivòmchekính thiênvăn5mhiện lênsừngsữngởchỗngoặtcủaconđường.Đốivới tôi,nógiốngnhưmộtthánhđườngcủathếkỷ20đanghướnglênbầutrời.Thếrađâylàlầnđầutiênôngđặtmắtvàoốngkínhthiênvăn?Đúng thế, trừkhinhà thiênvănkhôngcòncầnđặtmắtvàoốngkínhnữa.Nhữngquansátthiênvănhiệnđạitừnayđượcthựchiệnthôngquacácmáymócđiệntử.HìnhảnhdokínhthiênvănthuđượcsẽhiệnlênmànhìnhTV.Vàchínhlầnđó,khiởPalomar,ôngđãthấybầutrời“đượcphóngtolên”vàthếlàphảilòngluôn?Quảthựclàchuyếnđiđóđãgópphầnlớnlàmchotôingảvềphíathiênvănhọc.Tôimêmẩnvềnhữngcáimàtôinhìnthấy.LầnđầutiêntôicảmthấysựrộnglớnbaolacủaVũtrụ.TôitựnhủmìnhrằngVũtrụbaolakiacònchứađựngbiếtbaonhữngđiềubíẩnvàthậmchívớitrítuệnhỏbécủamình,tôicũngcóthểgópphần,dùlànhỏ,đểđẩylùiranhgiớicủanhữngcáicònchưabiếtvàvénnhữngbứcmànbímậtcủachúng.Sốnhữngbàitoánchưacólờigiảitrongvậtlýthiênvăndườngnhưlàvôtận,trongkhi,theotôinghĩ,trongvậtlýhạtcơbảnchúngchỉlàhữuhạn.Nhưngmộtnhântốkhác,cũnghếtsứcđặcbiệt,đãlàmchotôingảhẳnvềphíavậtlýthiênvăn:toànbộchươngtrìnhthămdòkhônggiancủaNASA(CơquannghiêncứuVũtrụcủaMỹ-ND)dànhđểkhảosáthệMặtTrờiđềuđượcthựchiệntạiPhòngthínghiệmJetPropulsioncủaCaltech.TôisẽcònnhớmãicảmxúccủamìnhkhiđượcxemnhữnghìnhảnhđầutiênmàcontàuthămdòMariner7gửitừsaoHỏavề.Trênmộtmànhình lớnđặtngay trong lớp -hìnhnhư lớpcủagiáo sưWilliamFowler-nhữnghìnhảnhvềbềmặtsaoHỏadầndầnhiệnlêntrướcmắtchúngtôitheomứcđộcáctínhiệuvôtuyếntừcontàuthămdòvềtớiTráiĐất.ĐólàmộtcảmgiáckhôngthểmôtảnổikhitanhìnthấysaoHỏalầnđầutiênhélộcholoàingườithấybộmặtthậtcủamình:chẳngcónhữngngườixanhnhỏbé,cũngchẳngcónhữngkênhđào,màchỉcónhữngphongcảnh đầy sỏi đá hoang vu. Khỏi phải nói loại trải nghiệm như vậy có ấntượngnhưthếnàođốivớimộtđầuóccònnontrẻ.Tôicảmthấymìnhởgiữamộtkhôngkhítrítuệsụcsôikỳdiệu!Vậylàởchínhthờiđiểmđóôngđãquyếtđịnhsựlựachọncủamình.Ôngcóthấytiếccáclĩnhvựckháckhông?Cómột lĩnh vựcmà tôi cũng saymêkhôngkém, đó là sinh học phân tử,

nhưngthậttiếclàtôikhôngcóthờigianđểkhảocứu.ChínhCaltechcũnglạilàmộttrongnhữngtrungtâmlớnvềlĩnhvựcnày.MaxDelbruck,mộttrongsốnhữngngườisánglậpmônsinhhọcphântử,giáosưcủakhoasinhhọc,đãđượcnhậngiảiNobelvềyhọcnăm1969(nămmàGell-MannđượcnhậngiảiNobelvềvậtlý).Vàomùahènăm1968,tôiđãtớigõcửaDelbruckđểxinôngnhậntôilàmtrợtávềsinhhọc.Ôngđãrấttửtếchấpnhậnđềnghịcủatôi.Tôinghĩchắclàtôisẽphảigiúpôngnghiêncứuvềtậptínhcủathựcvậtdướitácdụngcủaánhsángtửngoại.Nhưngđúngthờiđiểmđó,nhàvậtlýnghiêncứucácnguồn tiaX lạidànhcho tôicôngviệcmà tôivừakểởtrên.Tôikhôngthểcưỡnglạinổilờimờigọicủavậtlýthiênvăn.NhưngdẫusaotôicũnghơitiếclàđãkhôngđượclàmviệccùngvớiDelbruck.Dẫusao,đốivới tôi,balĩnhvựckhoahọccótácdụnglàmđảolộnnhiềunhấtquanniệmcủachúng tavề thếgiới trongnhữngnămsắp tớicũngvẫn làvật lýthiênvăn,vậtlýhạtcơbảnvàsinhhọc(màđặcbiệtlànhữngnghiêncứuvềnão).Vànếuđượclàmlạitừđầu,thìngàyhômnaytôicũngvẫnsẽchọnmộttrongbalĩnhvựcđó.Cũngcầnphảinóirằng,việcchọnnghềthiênvănlàđiềukhálạlùngđốivớimộtngườiViệtNam,nơimàcácbậcchamẹthườngmuốnthúcépconcáimìnhchọnnhữngnghềkiếmđượcnhiềutiềnhơn(nhưbácsĩ,luậtsư...).Họítkhikhuyếnkhíchconcáihọtrởthànhnhànghiêncứukhoahọcvàcàngkhôngphảilàngànhthiênvăn,mộtmônkhoahọcmàngaytừđầuđãchẳngcómộtứngdụng thực tếnào.Vềđiềunày tôivôcùngbiếtơnchamẹ tôi,nhữngngườiluônluônđộngviênkhíchlệvàủnghộvềmặttinhthầnnhữnglựachọncũngnhưnhữngtheođuổitrítuệcủatôi.Vàthếlàôngcũngbỏcảtoánhọcluôn?Đúngthế,tôirấtyêutoánhọc,nhưngtôichỉxemnónhưmộtcôngcụ,chứkhôngphảinhưmụcđíchtựthân.Tôithíchhiệnthựccụthểhơnlànhữngthực thể trừu tượng.Cáchành tinh, các saovàcác thiênhà tôiđềucó thểnhìnthấynhờcáckínhthiênvăn,chúnglàthựchoàntoàn.ÔngđãởCalifornia3năm, từ1967đến1970,một thờikỳđãchứngkiếnnhữngđảolộnvĩđại trongcảnhquanxãhộivàvănhóa.Trướckhinóivềgiaiđoạntiếptheo,giaiđoạnởPrinceton,xinônghãymôtảđôichútvềmôitrườngxungquanhôngkhiđó.Quả thực đó làmột thời kỳ rất giàu những sự kiện đáng ghi nhớ.RobertKenedy và Martin Luther King bị ám sát. Sinh viên, mà đặc biệt là ởBerkeley,rầmrộbiểutìnhchốngchiếntranhởViệtNam.Nhiềugiá trịvềđạođứcvàtìnhdụcđượcxemxétlạivànhữnggiátrịmangtínhvậtchấtchủnghĩacủagiaicấptưsảnbịvứtbỏ.Đâycũnglàthờikỳnởrộcủaphongtràohippiegắnliềnvớimatúy,tócdàivàquầnáolòeloẹt.ĐócũnglàEssalen

vớisựpháttriểntiềmnăngcủaconngườivàKỷnguyênMới.Tấtcảnhữngchuyệnđódiễn raxungquanh tôi,nhưngvềphần tôi, tôi chỉ thamdựvớitínhcáchlàmộtkhángiả.Trướchết,đólàdobầukhôngkhíởkhuđạihọcnhỏcủaCaltech-chỉcógần800sinhviên-ítthuậnlợiđốivớinhữnghoạtđộngchính trịhayxãhội.Chúng tôicảm thấymìnhnhưở trong thápngàgiữanhữngsựxáotrộnđó.Saunữa,cũngbởivìtôikhôngcóthờigian.Chỉcầnôngthửhìnhdungmộtchútsẽthấy:tôivừaphảilohọcchuyênmôn,họcthêmtiếngAnh,lạicònphảikiếmsốngvàđủthứcôngviệclặtvặtkhác.Ôngđãchọnthầyhướngdẫnlàmluậnántiếnsĩnhưthếnào?ỞMỹ,haitrungtâmthiênvănlớnnhấtlàCaltechvàPrinceton.Nhờnhữngkínhthiênvăncỡlớncủamình,Caltechlàmộttrungtâmquansátlớn,trongkhiđó,Princeton,ởbờphíaĐông(dothờitiếtxấunênkhôngcómộtkínhthiênvănlớnnào)lạinổitiếngtrướchếtlàvềmặtlýthuyết.Lẽratôicóthểở lại Caltech làm luận án, nhưng các giáo sư của tôi khuyên nên đếnPrincetonđểcóthểtiếpxúcvớinhữngtrítuệkhácvàbiếtthêmnhữnglốitưduykhác.Thật trùnghợp làđúng lúcđócómộtgiáo sưcủaPrinceton tớiCaltechvàibathángvàôngđãkểvớitôirấtnhiềuvềchươngtrìnhnghiêncứuởđóvàthuyếtphụctôinêntớiPrincetonđểtiếptụchọctập.KhiđótôiđãthầmnuôihyvọngđượclàmluậnánvớiLymanSpitzer,mộtnhàvậtlýthiênvănlớnmàtôiđãnghenóirấtnhiều.Vàthếlàngaytừđầuôngđãbiếtvềđềtàicủamình?Hoàntoànkhông.TôitớiPrincetonvàonăm1970vànhậnhọcvịtiếnsĩvềvậtlýthiênvănởđóvàonăm1974,nhưngchỉvàonămcuốicùngđótôimớitiếpcậnđềtàiluậnán.Banđầutôilàmviệctrêncácbàitoánkhácnhau,mỗibàitoánmấttừ6thángtới1năm.TôiđánhgiárấtcaotriếtlýgiảngdạyởĐạihọcPrinceton,bởivì,thaychoviệcdànhnhiềunămđểnghiêncứuchỉmộtvấnđề(nguyêntắclàmluậnáncủaPháp),ởđâysinhviênđượckhảocứunhiềuvấnđề.Chínhvìvậymànóđáp ứng được sự vô cùng phong phú và đa dạng trong nghiên cứu vật lýthiênvănchứkhôngbógọn trongmộtchuyênmônquáhẹp.Mụcđíchcơbảnkhôngphảilàtìmracáclờigiảimàlàhọccáchsuynghĩ.Tôicònnhớnhữngcuộctraođổirấtdàitrênbảngđenvớicácgiáosưcủatôi,trongđóthôngquasựthẩmthấutôiđãhọcđượccáchtiếpcậnvàgiảiquyếtmộtbàitoánnhư thếnào.Chẳnghạn, tôi đãnghiên cứu sự tiếnhóađộng của cácđámsaocầu(nhữngtậphợphìnhcầuchứahàngngànngôisaoliênhệvớinhaubằnglựchấpdẫn)haynghiêncứusựtiếnhóavềmặthóahọccủacácthiênhà(cácnguyêntốnặnghìnhthànhtrongcácthiênhànhưthếnào).TôithậmchícòntiếnhànhquansátvàquayvềPalomarsửdụngkínhthiênvănđườngkính5mởđóđểnghiêncứuchuyểnđộngcủacácsaoởtâmcủathiên

hàAndromede.Vàocuốinămthứba,tôitớigõcửanhàgiáosưLymanSpitzerđểxinôngnhậnhướngdẫntôilàmluậnántiếnsĩ.Ôngchấpnhậnvớiđiềukiệnđềtàiluậnánphảilànghiêncứuchấtkhítrongmôitrườnggiữacácvìsao.LymanSpitzercùngvớiêkipcủamìnhđãchếtạođượcmộtkínhthiênvănhoạtđộngtrongvùngphổtửngoại,đượcthiếtkếchuyênđểnghiêncứumôitrườnggiữacácvìsao.KínhthiênvănnàymangtênCopecnic,ngườiđãtrụcxuấtTráiĐấtrakhỏivịtrí trungtâmcủaVũtrụ,vàđượcđưalênquỹđạonăm1972.NóđãgửivềTráiĐấtmộtvụbộithuthôngtin.Vàbâygiờcầnphảicómộtlýthuyếtgiảithíchmộtsốdữliệutrongđóvàđấylàđềtàiluậnáncủatôi.XinôngkểđôichútvềgiáosưLymanSpitzer.Thêmmộtlầnnữatôilạicócơmaytiếpxúcvớimộtconngườithựcsựđặcbiệt.Mỗituầntôichỉđượcgặpông1giờđồnghồ,vìvớicươngvị trưởngkhoavànhiềutráchnhiệmtrongcáchộiđồngquốcgiavàquốctếôngcựckỳbận rộn.Nhưngđó làmộtgiờvôcùngquýbáu.Tôi trìnhbàyvớiôngnhữngkếtquảmàtôithuđượctrongtuầnlễtrước.Ônggậtđầumỗikhiđồngývànhíumàymỗikhithấykhôngổn.Cũngnhưcácnhàkhoahọclớnkhác,ôngcómộttrựcgiáccựckỳnhạycảmvàcũngnhưFeynman,ôngbiếtđápsốcòntrướckhibắttayvàotínhtoán.Mộtgiờlàmviệcvớiông,tôihọcđượcnhiềuhơnsovớimộttuầnlàmviệcvớicácnhàkhoahọcởtầmcỡnhỏhơn.Spitzerđãcónhữngđónggóprấtcơbảncholýthuyếtvềmôitrườnggiữacácvìsaovàvềsựtiếnhóađộngcủacácđámsaocầu.ChínhônglàchađẻcủakínhthiênvănkhônggianmangtênHubble,đượctàu con thoi đưa lên quỹđạovào tháng4 năm1990.Ngay từ cuối nhữngnăm1940,ôngđãnêuraýtưởngđưalênquỹđạobêntrênbầukhíquyểncủaTráiĐấtmột kính thiên văn lớn có khả năng bắt được cả ánh sáng hồngngoại,nhìnthấylẫntửngoại.Ýtưởngnàyđượcđềxuấtsớmgầnchụcnăm,trướckhivệ tinhđầu tiênđượcphóng lênVũ trụvàonăm1957.Banđầukhôngaitinlàđiềuđócóthểlàmđược.SpitzerphảitốnhàngchụcnămmớithuyếtphụcđượccộngđồngcácnhàthiênvănvềíchlợicủadựánvàthuyếtphụcđượcQuốchộiMỹđồngýcấpkinhphí.Banđầu, lẽ rakínhphảicómộtgươngđườngkính3m,nhưngdohạnchếvềkinhphí,nêncuốicùngrútlạichỉcòn2,4m.Ngaycảkhiđườngkínhcủanóchỉcòn2,4m,thìriêngviệckínhthiênvănnặng tới 11 tấn và dài 11mnày quay quanhTráiĐất và bên trên bầu khíquyểnđãlàmộtchuyệnthầnkỳrồi.NócóchonhữngthôngtinmớivềVũtrụkhông?

Hubblekhônghoạtđộngngaylậptứcnhưngườitahyvọng.Saukhiđưalênquỹđạo,cácnhàthiênvănmớinhậnthấyrằnggươngcủacáikỳquancôngnghệ thực sự này có một sai hỏng nghiêm trọng. Kính thiên văn nhìn bịnhòe!Điềunàyđãgâynênsựthấtvọngkinhkhủng.Tuybịmắctậtcậnthịnhưvậy,nhưngHubblecũngđãgửivềchochúngtôiêhềthôngtinvềcácthiênthểsángnhưcáchànhtinhtronghệMặtTrờihoặccácsaovàcácthiênhàgần.Việcxử lý nhờnhữngkỹ thuật tin học tinhxảoởmặt đất đã chophépsửađượctậtcậnthịđócủakínhHubble.Tuynhiênđốivớicácthiênthểsángyếu,chẳnghạnnhưcáchệhành tinhquayquanhnhữngngôi saokháchaycácthiênhàởrấtxathìnóhoàntoànkhôngthubắtđược.MaythaynóđãkhôngbịNASAbỏrơi.Vàocuốinăm1993,trongmộtsứmạngngoạnmụccủatàuconthoikhônggian,cácnhàduhànhVũtrụcủaNASA,trongmộtvũđiệusiêuthựckhôngtrọnglượngkhiquayquanhTráiĐấtcứ90phútmộtvòngvàởcáchmặtđấthàngtrămkilômét,đãlắpđặtthànhcôngmộthệthốngthấukínhđểsửatậtcậnthịcủakínhHubble.Nóinômnalàhọđãđeokínhcậnchonó!GiờđâykínhHubbleđãcóthểnhìnVũtrụvớitấtcảđộnéttuyệtvờicủanó.Hubblechophépchúngtabộithucácphátminhkỳdiệu-nhữngphátminhsẽlàmthayđổiquanniệmcủachúngtavềthếgiới.Sovớinhữngkínhthiênvănđượcđưalênquỹđạotrướcnó,thìkínhHubblecónhữngưuđiểmgì?NhữngkínhthiênvănđượcđưalênquỹđạotrướcHubbleđềucóhainhượcđiểm. Trước hết là chúng quá nhỏ (đường kính gương của chúng thườngkhôngquá1m)vàsaunữalàchúngcótuổithọrấthạnchếvìcácbộpinmặttrờicungcấpnănglượngchochúngđềungừnghoạtđộngsaumộthoặchainăm.ĐốivớikínhHubblekhôngcóhaivấnđềđó:nócómộtgươngđườngkínhtới2,4mvàdođótrongkhoảngthờigianđãchonóthuđượcnhiềuánhsánghơn.Chínhvìvậynónhìnđượcnhữngđốitượngsángyếuhơn,tứcởxahơnvàdođónhìnđượcsớmhơn.Ngườitahyvọngrằngnócóthểlầnngượclạitheothờigiantớithờiđiểmkhoảng2-3tỷnămsauBigBang,khimàcácthiênhàcònđangtrongquátrìnhrađời.Cònvềtuổithọthìítnhấtnócũng tồn tại được khoảng 15 năm. Lại nữa, nó được đưa lên quỹ đạo ởkhoảngcáchmàtàuconthoicủaMỹcóthểluitớiđượcvànếunhưnhữngdụngcụtrênđócóhưhỏngtheothờigianhoặcđãlạchậuvềmặtcôngnghệthìcácnhàduhànhVũtrụcóthểsẽtớithaythế.Ngườitadựliệucứbanămlạilênbảodưỡngmộtlần.ThậmchíngườicòncóthểđưanótrởvềTráiĐấtđểthaybằngmộtkínhhoàntoànmới.Nói thếnhưngchúngtacũngcầntrân trọngnhữngvệ tinhnhỏ,chúngchophépchúngtakhámpháVũtrụgầnvàhémởvớichúngtanhiềuđiềumớilạ.Tôiđặcbiệtnghĩ tớisự thámhiểmhệMặtTrờiđược thựchiệnbởihai

con tàu thăm dò Voyage 1 và 2. Chúng đã hé lộ với chúng ta về nhữngphong cảnh lạ kỳ trên bốn hành tinh Thổ, Mộc, Thiên Vương và DiêmVương cùng với gần 60mặt trăng. Chúng cũng cho loài ngườimột quanniệmmớivềtínhđơnnhấtvàsựmongmanhcủahànhtinhxanhtuyệtđẹpcủachúngta,hànhtinhduynhấtcósựsống.Đốivớinhữngngười trần thếbìnhthườngthìviệcđưamộtkínhthiênvănlớnnhưmộtđầumáyxelửalênkhônggianchỉđểmànhìncácngôisaothôilàmộtđiềukỳquặckhóhiểu.Cònông-mộtnhàvậtlýthiênvăn-ôngcóthểlýgiảithếnàovớichúngtôivềíchlợicủacôngviệcđó?Tôiđãtừngnóivớiôngrằngcácthiênthểpháttấtcảcácánhsángtạonêncáimàngườitagọilà“phổđiệntừ”vàmắttachỉcảmnhậnđượcánhsángthấyđược,ánhsángđượcmangbởimộthạtcó tên làphotonvàđượcđặctrưngbởinănglượngcủahạtđó.Theotrậttựnănglượnggiảmdầntrướchếttacótiagamma,tiaXrồisauđótớitiatửngoại-cácphotoncónănglượngcao củanóbị khí quyển chặn lại, điềunày thậtmaymắn cho chúng ta vìchúngrấtđộchạiđốivớisựsống-rồisaunữalànhữngphotoncủaánhsángthấyđược,photonhồngngoạivàcuốicùnglànhữngphotonsóngcựcngắnvàsóngvôtuyến.ChỉcóánhsángthấyđượcvàsóngvôtuyếnlàkhôngbịbầukhíquyểncủaTráiđấthấpthụ.MàđểquansátđượcVũtrụvớitoànbộsựgiàucócủanó,thìnhàthiênvăncầntớitấtcảcácloạiánhsánghiệnhữu.Nếu chúng ta chỉ giammình trong vùng ánh sáng thấy được thì điều nàycũngchẳngkhácgìmắttachỉnhạyvớiánhsángmàuxanh.ChúngtasẽthấybiểnxanhnhưngsẽkhôngthấyđượcmàutímnhạtcủanhữngquảtáotrêncácbứctranhtĩnhvậtcủaCezannehaymàuđỏnhưlửacủacảnhhoànghôn.Vàkhiđóchúngtasẽcómộtcáinhìnrấtkhôngđầyđủvềthếgiới.Mộtkính thiênvăn trongkhônggiancókhảnăng thuđược tấtcảcác loạiánhsángmàtavừaliệtkêởtrên.Vềnguyêntắc,nónhìncũngrõnéthơncáckínhthiênvănđặttrênmặtđấtnhiều.Chuyểnđộngcủacácnguyêntửtrongkhíquyển làmnhiễuđộngquỹđạo của ánh sángvà làmchocáchình thuđượcbịnhòe.TrongkhiđókínhHubble,dovượtlêntrênbầukhíquyển,nênnónhìnđượcVũ trụvới tất cảđộnét tuyệtvời củanó, cũnghệtnhưmộtngườicận thịđộtnhiênđượcđeokínhđúngsố.Lấygiảdụ,nếumộtkínhthiênvănđặttrênmặtđấtcóthểnhìnrõmộtmẩu4cmởkhoảngcách4kmthìkínhHubblecóthểnhìnthấynóởkhoảngcách10lầnxahơn,tứclàởkhoảngcách40km.Điềunàytươngđươngvớiviệcphânbiệtđượchaiđènhậucủamộtxeôtôởkhoảngcách4000km,tứclàxacỡ2/3bánkínhTráiĐất.Việcnhânlêngấpbộikhảnăngnhìnđượccácchitiếtrấtnhỏlàcựckỳquantrọngđốivớiviệcnghiêncứumộtsốthiênthể.Đặcbiệtlàcácquasar-nhữngđốitượngởgầnbiêngiớicủaVũtrụ.Têncủaloạithiênthểnàybắt

nguồntừtừ“quasistar”-cónghĩalàtựasao.Chúngđặcvànhỏtớimứcnhìntựanhưcácngôisao.Nếungườitacóthểchụpđượcchitiếthơnphầntrungtâmcủachúng,ngườitacóthểsẽcómộtýniệmvề“conquỷ”cungcấpmộtnănglượngkhổnglồngaytronglòngcủachúngđểphátxạrangoài.Mộtvídụkháclàvềnguyêntắc,kínhthiênvănHubblecóthểnhìnthấycáchànhtinhquayquanhnhữngngôisaogầnnhất,tớihàngchụcnămánhsáng.SựpháthiệnracáchànhtinhnàysẽlàmộtcúhíchngoạnmụcđốivớinhữngchươngtrìnhnghiêncứucáctrítuệngoàiTráiĐất.Cuốicùng,ưuđiểmlớnthứbacủakínhthiênvănkhônggianlànócóthểquansátđượccáctinhtúcóđộsángrấtyếu,doởbênngoàibầukhíquyểnbầutrờihoàntoàntốiđen.Trongkhiđó,ởmặtđất,ngaytạinhữngđàithiênvăn tách biệt hẳn với ánh sáng chói lòa của các đô thị, thì bầu trời cũngkhônghoàntoàntốiđen,bởivìtrongkhíquyểnTráiĐấtcónhữnghạtbụi,chúng tương tácvới ánh sángmặt trời và làmchobầu trời sángnhờnhờ.Trongkhônggian,kínhHubblecóthểnhìnđượcnhữngthiênthểsángyếuhơntới40lần.Mànhưtađãbiếtnhìnthấyvậtsángyếuhơntứclànhìnđượcxahơn,dođóthểtíchVũtrụmàtaquansátđượcnhờkínhHubbletănglên100 lần.Nóimột cách khác, nếu các kính thiên văn trênmặt đất hiện chỉquansátđược5%thểtíchcủaVũtrụthìkínhthiênvănkhônggiancầnphảiquansátđược80%.BâygiờchắclàônghiểuđượctâmtrạngvuisướngtớimứcnàocủacácnhàthiênvănkhinhữngnhàduhànhcủaNASAsửađượctậtcậnthịcủakínhHubble!NhưngtôimuốnnóithêmvềgiáosưSpitzer,ôngcũngchínhlàngườikhởiđầu nghiên cứu sự tổng hợp hạt nhân nhằm cung cấp cho loài ngườimộtnguồnnănglượngvôtận.Đó phải chăng được hy vọng làmột giải pháp cho nhiều vấn đề về nănglượngcủachúngtahiệnnay?Đúngthế,kếtquảcủanghiêncứunàylàcựckỳquantrọngđốivớihànhtinhcủachúng ta,bởivì sự tổnghợphạtnhân làmộtnguồnnăng lượng sạch.Tráivớisựphânhạchhạtnhânđangnuôisốngcácnhàmàyđiệnhạtnhânhiệnnay,sựtổnghợphạtnhânkhôngtạoramộtchấtthảiphóngxạnàođedọacácthếhệtươnglaicủachúngta.Nănglượngtổnghợphạtnhâncũngchính lànăng lượngchophépcácngôisao tỏasáng.Chẳnghạn,MặtTrờiphátsánglàdosựtổnghợpcáchạtnhânhiđrô(haycácproton),cứbốnhạtmột,đểtạothànhhạtnhânhêli.Khốilượngcủahạtnhânhêlihơinhỏhơnkhốilượngcủabốnhạtnhânhiđrôcộnglạivàchínhsựhụtkhốilượngnàyđãchuyểnđổithànhnănglượng,bởivìnhưEinsteinđãdạychúngta,khốilượngvànănglượnglàtươngđương.Mặtkhác,sựtổnghợphạtnhâncòntạoramộtnguồnnănglượngvôhạn,bởi

vìchỉcầnlấyhiđrôtrongnướccácđạidương.Mànướcthìchúngtacóvôkhối,nóbaophủtới4/5diệntíchhànhtinhcủachúngta.Dầuhỏarồisẽmấtđịavịquantrọngcủanóvà thếgiớicuốicùngcó thểsẽ thoátkhỏisựphụthuộcvàosựsảnxuấtdầuởTrung-Đông.Nhưngtổnghợpcácprotonkhôngphảilàviệcdễdàng.Cầnphảiđốtnóngnhiênliệutớihàngchụctriệuđộđểthắngđượclựcđiệntừcóxuhướngđẩycácprotonraxanhauvàngăncảnchúngtổnghợpvớinhau.Tuynhiên,khiđốtnóngtớinhữngnhiệtđộnhưvậy,vậtchấtsẽtanrãthànhmộtđámmâymùcácproton,nơtronvàelectronmàngườitagọilà“plasma”.Khốiplasmanóngnàysẽgiãnnởbởivìnhiệtđộcaolàmchocáchạtchuyểnđộngmạnhtheomọihướng.Nhưngsựgiãnnởsẽlàmchonhiệtđộgiảmxuốngvàcácphảnứnghạtnhânsẽdừnglại.Chúngtahiệncònchưatạođượcnănglượngmộtcáchcóhiệuquảtừsựtổnghợphạtnhân,vìchúngtacònchưabiếtcáchnhốtvật chấtởnhiệt độ cực cao trongmột thờigiandài.Nhữngngôi saokhôngcóvấnđềđó:bởivìkhốilượngvàlựchấpdẫncựclớncủanóngăncảnkhôngchovậtchấtquánónggiãnnở.TrongthờigianđitrượttuyếtởAspen,bangColorado,Spitzerđãnảyraýtưởngnhốtplasmabằngtừtrường.ThậtkhôngmaylàýđồnàycủaSpitzerđãkhôngthựchiệnđược,nhưngnóđãlàđiểmxuấtphátchonhữngnghiêncứuvề tổnghợpplasma trên toàn thếgiới.VấnđềnàyhiệnnayvẫnđangtiếptụcđượcnghiêncứurấtsôinổivàPrincetonlàmộttrongsốnhữngtrungtâmlớn.

JacquesVauthierTròchuyệnvớiTrịnhXuânThuận

PhạmVănThiềudịchPhần2

ViệcbảovệluậnántiếnsĩởMỹcógiốngnhưởPhápkhông?Nócórấthìnhthứckhông?Vàtrướcmặtôngcómộthộiđồnggiámkhảokhông?TôiđãtừnglàmgiámkhảochonhiềuluậnánởPhápvàtôithấyrằngthủtụcởhainướccũngnanánhưnhau.TấtnhiênởMỹthìíthìnhthứchơn,nhưngcũng cómột hội đồng giám khảo đặt ra cho người bảo vệ những câu hỏitrongvòngtừ1đến2giờ.CũngnhưởPháp, tấtcảđãđượcquyếtđịnhtừtrước, tứclàmột luậnánchỉđượcbảovệsaukhicácủyviênhộiđồngđãđọcbảnthảoluậnánvàhọquyếtđịnhnóđãđủtrìnhđộđểđưarabảovệ.Saukhinhậnđượchọcvịtiếnsĩ(Ph.D.),ôngđãchọnconđườngnào?Tôivừamớiqua4nămởPrincetonvàởđâychủyếu là làmvề lý thuyết.Luậnáncủatôidựatrêncáctínhtoánvàcácmôhình.Tôiđãhọcđượcrấtnhiềuvàđiềuchắcchắnđâylàthờikỳgâymentrítuệrấtmạnhmẽ.Nhưngđốivớitôi,thiênvănhọckhôngthểquyvềcácphươngtrình,cácconsốvàcáckháiniệmthuầntúytrí tuệ.Tôicònthiếurấtnhiềusựtiếpxúcvớicáckínhthiênvăn.Tôicầnmộtlầnnữađượcngấtngâychiêmngưỡngvòmtrờiđầysaotừcácđàithiênvăntrêncácđỉnhnúicao,cáchxaánhđènnêoncủacácthànhphốvàthếgiớivănminh.Tôimuốncảmthấymộtlầnnữacáicảmgiácchưahềphainhạt,đólàcảmgiácvềsựhòanhậpvớiVũtrụtrongkhiánhsángtừtrờitrànvàokínhthiênvăncủatôi,muốnmộtlầnnữacảmthấysựrunrẩychạydọcsốnglưngkhinghĩrằngcáchạtánhsángđangbịthuvàokính thiênvănđãbắtđầucuộchành trìnhcủamình từhàng tỷnămtrước,trongkhicácnguyêntửcấutạonêncơthểcủatôingàyhômnayvẫnđangcònởtrungtâmcủamộtngôisaonàođó.Tiếnggọicủacáckínhthiênvănrấtmạnh.VàkhiCaltechđềnghịcấpchotôihọcbổngsautiếnsĩ(Postdoc.)để làmviệcvớimột êkipnghiên cứuvềVũ trụhọcdo JamesGunnđứngđầu,tôiđãnhậnlời.TứclànghiêncứuvềVũtrụtrongtổngthểcủanó?Đúngthếvàmônhọcnàycũngrấthấpdẫntôi.Nóđặtranhữngcâuhỏicơbảnnhấttrongvậtlýthiênvăn,chẳnghạnnhư:quákhứ,hiệntạivàtươnglaicủaVũtrụlàgì?SựgiãnnởcủaVũtrụcótiếptụcmãimãihaynósẽđạttớimộtbánkínhcựcđạinàođórồisẽco lại?Đólàcáimàngườiragọi theotiếngAnhlàBigCruch(VụColớn).RồiliệusauđóVũtrụcólạixuấtpháttrongmộtVụNổlớn(BigBang)kháckhông?KhiđótasẽcómộtVũtrụcótínhchấtdaođộng,nólầnlượtquahếtphagiãnnởlạiđếnphacolại,cứvậy

kếtiếpnhau.ĐốivớiloạinghiêncứunàycầnphảicókínhthiênvănlớnnhưkínhởnúiPalomar,bởivìtrongVũtrụhọc,ngườitaluônphảinhìnxavềphíasautheothờigianvàsosánhvớinhữngcáidiễnrangàyhômnay.Vídụ,đểđođộgiảmtốcđộcủaVũtrụ,tacầnphảisosánhtốcđộgiãnnởcủanóchẳnghạnở10tỷnămtrướcvàtốcđộgiãnnởnhỏhơnhiệnnaycủanó.Nhưnglàmthếnàocóthểlầnngượclạitheothờigian?Chínhánhsángđãcứugiúpchúngta:bởilẽánhsángcũngphảimấtmộtthờigianmớitớiđượcchỗchúngta,nêntaluônnhìnthấyVũtrụvớimộtsựchậmtrễnhấtđịnh.Dovậycóthểnóichínhcáckínhthiênvănlàcácmáyđingượctheodòngthờigian.Song,đểnhìnxahơntrongthờigian,cầnphảinhìnđượcxahơntrongkhônggianvànhư tôiđãnóivớiôngở trên,càngnhìnxa thìcàngnhìnđượccácvậtsángyếuhơn.VàchínhlàđểthuđượccáctínhiệusángyếutớitừthẳmsâucủaVũtrụmàcácnhàVũtrụhọccầncónhữngkínhthiênvănlớn.Đườngkínhgươngcủacáckínhthiênvănquanghọclớnnhấthiệnnayđạttới10m.Chúng tađãvượt rất xa chiếckính thiênvănđầu tiênvớiđườngkínhchỉkhoảngmấycentimétmàGalilêđãchĩalênbầutrời.Khinhìnlênvòmtrờiđầysaovàobanđêm,ngườitacócảmgiáctấtcảđềubấtđộngvàkhôngthayđổi.Nhưngnhờthiênvănhọchiệnđại,tabiếtrằngcảmgiácđólàhoàntoànsailầm.Trênbầutrờitấtcảđềuchuyểnđộngvàkhôngcócáigìlàcốđịnhcả.Thiênvăn học đã khám phá ra bímật chuyển động của các ngôi sao bằng cáchdùng một hiện tượng gọi là hiệu ứng Doppler: Khi một vật sáng chuyểnđộng,ánhsángdonóphátrasẽthayđổimàusắc;nếunóchuyểnđộngraxachúngtathìmàuánhsángcủanósẽdịchchuyểnvềphíađỏ,cònnếunótiếnlạigầnchúngta,thìmàuánhsángcủanósẽdịchvềphíamàuxanh.Chuyểnđộnglàmbiếndạngâmthanhcũngdiễnratheocáchtươngtự.Cũngcóthểbạnđãtừngnhậnthấyđiềuđókhiquansátmộtxelửađiquasânga.Khicontàichạyvàosânga,tiếngcòicủanónghegắthơnlàkhinólaorakhỏisânga.Dovậy,bằngcáchđosựthayđổivềmàusắcánhsángcủamộtthiênthểmànhàthiênvăncóthểđođượcvậntốcchuyểnđộngtớigầnhayraxacủathiênthểđó.ÔngchắccũngbiếtchínhTráiĐấtcủachúngtacũngthamgiavàovũđiệucuồng loạn của Vũ trụ chứ? Vào chính thời điểm mà chúng ta ngồi nóichuyệnvớinhauđây,TráiđấtđưachúngtachuyểnđộngngangquakhônggiantrênhànhtrìnhquayhàngnămxungquanhMặttrờicủanóvớivậntốc30km/s.Đếnlượtmình,MặttrờilạikéoTráiĐấtcùngquaytheomộtvòngtrònxungquanhNgânHàvớivậntốc230km/svàchínhNgânHàcũnglạiquayxungquanhthiênhàAndromede-thiênhàsinhđôivớinó-vớivậntốc

90km/s.Vàvẫnchưahết.Cụmthiênhàđịaphương(tứclàmộttậphợpgồmmộtchụcthiênhàtrongđócóthiênhàAndromedevàNgânHàcủachúngta)lạiquayvớivậntốc600km/squanhđámthiênhàVierge(tứcmộttậphợpgồmhàngngànthiênhà)vàsiêuđámthiênhàHydrevàCentaure(tứcmộtcụmcácđámthiênhà).Vàvũđiệuấycứtiếpdiễnmãi...Rồi chính bản thân đám thiên hà Vierge và siêu đám thiên hà Hydre vàCentaurelạiquayquanhmộttậphợplớnhơnnữacácthiênhàmàdothiếuthôngtincácnhàthiênvăngọitậphợpđólà“NhânHútlớn”.Nhưngnếunhưvậy thìmộtngàynàođó saoBắcĐẩukhôngcònchỉ chochúngtaphươngBắcnữa?ChắcchắnsẽlànhưthếbởivìsaoBắcĐẩucũngnhưMặtTrờicủachúngtavàtấtcảcácngôisaokháctrongđĩacủadảiNgânHàđềuquayquanhtâmcủanóvớivận tốc230km/s.Nhưngôngđừngcó lo,bởivìphảimấthàngtriệunămnữasaoBắcĐẩumớichệchrakhỏitrụcquaycủaTráiĐất.Khi nói về thời gianVũ trụ, người ta tính bằng hàng triệu năm, thậm chíhàngtỷnăm.Mặcdùchuyểnđộngcủacácthiênthểrấtcuồngnhiệt,nhưngbầutrờiđốivớichúngtadườngnhưvẫnbấtđộngkhôngthayđổi,bởivìsựdịchchuyểncủacác thiên thể là rấtnhỏnêncókhicảđờingười thậmchíhàngtrămnămcũngchưacảmnhậnthấy.Sựpháthiệnrachuyểnđộngấylàmộttrongnhữngđiểmmớivĩđạivềthiênvănhọccủathếkỷnày.ThếmàtínhbấtđộngvàkhôngthayđổicủabầutrờitheoAristoteđãtừngbịđả phá.Tuynhiên, vào nhữngnăm1950 - 1960người ta đã nói nhiều vềTrạngtháidừnglàmôhìnhcủaVũtrụkhôngthayđổivàvĩnhcửu.Thậmchímôhìnhnàyđãgặtháiđượckhôngítthànhcông.Nhưngđểhiểutốthơnmôhìnhnày,trướchếttahãynóivềBigBang,lýthuyếtmàtrênthựctếđãđượcmọingườingàyhômnaychấpnhậnvàđãlàmphátsinhmộtcuộccáchmạngkhác:Vũtrụcómộtlịchsử,nócóquákhứ,hiệntạivàtươnglai.GiaiđoạnmớinàycủaVũtrụhọcđãđượcbắtđầubằngmộtphátminhcótính chất rất cơbản củaHubblevàonăm1929:Vũ trụđanggiãnnở!Khiquansátbầutrờinhờkínhthiênvănđườngkính2,5mđặttrênnúiWilson,HubblenhậnthấyrằngđasốcácthiênhàđềuchạyraxadảiNgânHàcủachúngtacứnhưởđóđangcónạndịchhạchvậyvàsựchạytrốnđókhôngphải diễn ramột cách tùy tiện: các thiên hà ở càng xa thì chạy trốn càngnhanh.Vấnđềcòn làđánhgiá tốcđộcủachúngbằngcáchđo sựdịchvềphíađỏcủaánhsángdochúngphátratheohiệuứngDopplermàtôivừamớinóiởtrên.NhưngcũngcòncầnphảiđocảkhoảngcáchtớicácthiênhànữavàđểlàmđiềuđóHubbleđãdùngcácngôisaođặcbiệtcótênlàsaoxêpheit.Trongcácthiênhà,nhữngngôisaonàyđóngvaitròlàcácngọnhảiđăngVũtrụ:

nhàthiênvănxácđịnhkhoảngcáchtớicácthiênhàdựavàođộánhsángcủacácsaoxêpheitcótrongđó.Saukhiđãđođượcvậntốcchạytrốnvàkhoảngcáchcủacác thiênhà,Hubbleđãphátminh rađịnh luậtnổi tiếngsaunàymangtênông:khoảngcáchtớicácthiênhàtỷlệthuậnvớitốcđộcủachúng.Vì thờigiancầnthiếtđểmột thiênhàtừđiểmxuấtphát tớivị tríhiệnnaycủanónhậnđượcbằngcáchchiakhoảngcáchchovậntốccủanó,nêntínhtỷ lệ thuậnnàynói lên rằnghệ số tỷ lệ lànhưnhauđốivớimọi thiênhà,nghĩalàcácthiênhàđềumấtmộtkhoảngthờigiannhưnhauđểtớiđượcvịtríhiệnthờicủachúng.BâygiờhãygiảthửtađangxemcuốnphimvềlịchsửVũtrụnhưngquaytheochiềungượclạichotớitậnhìnhảnhđầutiên,khiđótasẽthấyrằngcácthiênhàchạylạigặpnhauởcùngmộtthờiđiểmvàtạicùngmộtđiểm.Từđónảyraýtưởngvềvụnổnguyênthủy,tứclàvụnổlớnnổitiếng(BigBang),vụnổđãdẫntớisựgiãnnởcủaVũtrụ.VàmộtkhiVũtrụđãcóđiểmbắtđầuthìnókhôngcònlàvĩnhcửunữa.NhưnghãylưuýrằngviệcpháthiệnracácthiênhàchạyraxadảiNgânHàcủachúngtakhônghềcónghĩachúngtaởtrungtâmcủaVũtrụ.Thựctế,cácthiênhàchạyraxanhauvàVũtrụthựcsựkhôngcómộttâmnàocả.NhưngnếuvậythìtạisaolýthuyếtBigBanglạikhôngđượcmọingườichấpnhậnngaytừnăm1929?Vìnhiềunguyênnhân.Trướchết,nhàkhoahọccũngnhưđasốmọingười,đều không thích thay đổi những thói quen củamình.Hơnnữa, chấp nhậnmộtlýthuyếtnóivềsựsángthế,vềđiểmkhởiđầusẽđặtravấnđềvềĐấngsángtạotốithượngvàđólàđiềuhếtsứcphiềnphức.Mặtkhác,khiHubblexácđịnhđượctuổicủaVũtrụbằngcáchchiakhoảngcáchtớicácthiênhàchovậntốccủachúng,ôngnhậnđượcconsốchỉlà2tỷnăm.MộtVũtrụquátrẻnhưvậyđặtramộtvấnđềcầnphảixemxét,bởivìngaytừnăm1930,bằngcáchđocácnguyêntốphóngxạtrongvỏTráiĐấtcácnhàđịachấtđãbiếtrằngTráiĐấtcótuổicỡ4,6tỷnăm.VậythìlàmsaocóthểxảyrachuyệnVũtrụvốncótrướcvạnvậtlạitrẻhơnTráiĐấtđược?ThựctếnhữngtínhtoáncủaHubblethiếuchínhxácdoôngcòníthiểubiếtvề tính chất của các sao xêpheit.Do vậy những khoảng cáchmà ông xácđịnh được nhỏ hơn so với thực tế và từ đómà xác định tuổi của Vũ trụkhoảng15tỷnămvàkhôngcònchuyệnTráiĐấtlạigiàhơnVũtrụnữa.Vì tấtcảnhữnglýdođómàvàonăm1948,banhàvật lý thiênvănngườiAnh là FerdHoyle, ThomasGold vàHermannBondi đã đưa ra lý thuyếtTrạngtháidừng,tứclàlýthuyếtvềmộtVũtrụkhôngthayđổi,mộtVũtrụnhưnhautạimọithờiđiểm.Vũtrụnàylàvĩnhviễn.Nókhôngcóđiểmbắtđầu cũng không có điểmkết thúc.Vào năm1915, trong thuyết tương đối

rộngcủamình,EinsteinđãthừanhậnrằngVũtrụlànhưnhautạimọiđiểmtrongkhônggian(tứcVũtrụlàđồngnhất)vànhưnhautheomọihướng(tứcVũtrụlàđẳnghướng).ThếthìtạisaolạikhôngthểthừanhậnVũtrụlànhưnhautạimọithờiđiểm.NhưngHoyle,GoldvàBondiđãphảiđốimặtvớimộtvấnđềhắcbúa:làmthếnàocóthểdunghòaýtưởngvềmộtVũtrụbấtbiếntheothờigianvớisựgiãnnởcủaVũtrụđãđượcHubblepháthiện?Nếucácthiênhàngàycàngchuyểnđộngraxanhau, tứcngàycàngcónhiềukhoảngkhônggian trốngrỗngđượctạoragiữacácthiênhà,thìVũtrụkhôngthểmãimãilànhưnhauđược.Đểlấpnhữngkhoảngtrốngdosựgiãnnởtạora,banhàthiênvănAnhđãđềxuấtýtưởngvềsựliêntụctạoravậtchất.Ôngcóthểbảotôirằngýtưởngđólàsaibét,vìôngchưabaogiờtừngthấyvậtchấtđộtnhiênđượctạoraởbấtcứmộtgócphốnào.Nhưngtỷlệđòihỏisựtạoravậtchấtnhưvậylàcựckỳnhỏ:chỉcầnmỗinămthêmmộtnguyêntửhiđrôvàomộtthểtíchbằng thể tích củamộtkhuphốởParis làđãđủbù lấpnhữngkhoảngtrốngtạoradosựgiãnnởcủaVũtrụ.Vớimộttỷlệnhưvậythìnhữngdụngcụ tinh xảo nhất hiện nay cũng không thể phát hiện ra được.Như vậy đểtránhviệctạoranhữnglượngvậtchấtlớn,banhàthiênvănđãphảiviệnđếnmộtdãyvôhạnnhữngsángtạonhỏ...Cáigìđãkhiếnngườitanghivấnvàxemxétlạitấtcảnhữnglậpluậnđó?Đâylạilàmộtcâuchuyệnkhác.Nóbắtđầuvàonăm1946cùngvớinhàvậtlýthiêntàigốcNga,dicưsangMỹcótênlàGeorgeGamow.Ôngđánhgiárấtcaolý thuyếtBigBangvàôngtựnhủmìnhnếuquảthậtcósựgiãnnởxuấtphát từcùngmộtđiểmduynhất, thìkhiđảongượclạidòngchảycủacácsựkiện,toànbộvậtchấtcủaVũtrụbịnénlạiởđiểmxuấtphátphảirấtđặcvàrấtnóng.Theolôgicthìcáibóngđènnày,haytheocáchgọicủamụcsưLemaitre“cáinguyêntửnguyênthủy”nàysẽphảibứcxạvàtoànbộVũtrụđẳnghướngvàđồngnhấttheocáctiênđềcủaEinsteinhiệnvẫncòntắmmìnhtrongbứcxạđó.NhưngđểtớiđượcNgânHàcủachúngta-thiênhàbịsựgiãnnởcủaVũtrụcuốnđi-bứcxạnàycầnphảitốnmộtcôngvàdođósẽbịlạnhđi.Gamowthậmchícòntínhđượcnhiệtđộmàbứcxạhóathạch(còngọilàbứcxạnền-ND)đóhiệnphảicócỡ5K(OK=-2730C).KếtquảtínhcủaGamowthậtđángnểvìnhiệtđộchínhxácđođượcrất lâusauđó là2,7K.BàibáocủaGamowđượccôngbốnăm1948nhưngrất tiếcnónhanhchóngbịrơivàoquên lãng.Vềmặt tâm lý, cácnhàkhoahọckhiđócònchưa sẵn sàngđểchấpnhậnlýthuyếtBigBang.Vấnđềnàylạiđộtngộtxuấthiệntrởlạivàonăm1965mộtcáchhoàntoàn

tìnhcờ.HainhàthiênvănvôtuyếnMỹlàmviệctạicácphòngthínghiệmcủahãngđiên thoạiBell làArnoPenziasvàRobertWilson,vào thờiđiểmmàkhôngaingờtới,đãpháthiệnrabứcxạnềncủaVũtrụ.BứcxạnàytrànngậpkhắpnơitrongVũtrụ,nóđồngnhấtvàđẳnghướngđồngthờicónhiệtđộlà3K(tức-2700C)gầnbằngconsốtiênđoáncủaGamow!LýthuyếtBigBanglạiđượccủngcốthêmcònPenzasvàWilsonđãđượctraogiảithưởngNobelvềphátminhcủamình.ThậtlàkỳkhinghĩrằngngườitalạicóthểnhậnđượcgiảiNobelmộtcáchtìnhcờ.Nóimộtcáchchínhxácthìlúcđóhọđangnghiêncứuvềvấnđềgì?Lúcđóhọđang lắpđặtmộtkính thiênvăncựckỳhiệunăngcónhiệmvụnhậncáctínhiệutừvệtinhTelstar-vệtinhviễnthôngđầutiên.Nhưnghọbịmộtcáigìđóbấtngờgâynhiễuđộng:dùquaydụngcụvềhướngnàohọcũngthuđượcmộtbứcxạbíẩndườngnhưcómặtởkhắpnơi!Bứcxạnàycóthểlàgìđây?Hoàntoànmùtịt,họbènbỏcôngsứcđểtìmhiểu.VìphòngthínghiệmcủahọởNewJersey,nênbanđầuhọnghĩrằngnguyênnhâncóthểlàcácđàiphátthanhởNewYorkcáchhọchừngvàitrămkilômét.Giảthuyếtnàyđãnhanhchóngbịbácbỏvìbứcxạđókhôngchỉ tới từhướngNewYork.Giảthuyếtthứhaicònkhôihàihơn:liệuthủphạmởđâycóphảilàhaiconchimbồcâuđãchọnkínhthiênvănlàmtổ?Ngườitađãđuổihaiconchimđivàquét tướcsạchsẽphânchimnhưngrồi lại...cựckỳthấtvọng,vìbứcxạđâuvẫncònđấy.PenzasvàWilsonđãkhảosátcảngànlẻmộtcáckhảnăngkhácnữa,nhưngvẫnvôích.HọđãbắtđầucạnhếtýtưởngthìmộtchớpsángchợtlóelênkhiPenzasnóichuyệnđiệnthoạivớimộtđồngnghiệpởMIT.ÔngbạncókểvềhộinghịdoJamesPeebles-mộtgiáosưởPrinceton-tổchứcmàôngtavừathamdự.Cùngvớimột giáo sưởPrinceton làRobertDicke, Peebles vừamớipháthiệnlạiýtưởngcủaGamow:nếuVũtrụxuấtpháttừmộtvụnổlớn(BigBang),từmộttrạngtháicựcđặcvànóngthìngàyhômnayphảicómộtbứcxạhóathạchđồngnhấtvàđẳnghướng.VậylàPenzasvàWilsonđãpháthiệnrađốngtrotàncủangọnlửasángthếmàkhôngcóchủýtrước.Nhưngđiềungạcnhiênnhấttrongcâuchuyệnnày,đó làêkipởPrincetonchỉởcáchphòng thínghiệmcủahãngBellkhoảngmộttrămcâysốcũngđãnghĩtớibứcxạhóathạch,mặcdùkhônghềbiếttớibàibáocủaGamow,vàvàothờigianđógầnnhưđãlắpđặtxongmộtkínhthiênvănvôtuyếnđểtìmkiếmbứcxạđó.Đâylàhiệntượngthườngxảyratrongkhoahọcvàluônluônkhiếnchotôiphải ngạcnhiên: cácnhànghiên cứuởnhữngnơi cáchxanhau trênhành

tinh,làmviệcđộclậpvớinhaumàlạiphátminhracùngmộtthứvàgầnnhưởcùngmộtthờigian.Điềunàyrấtgiốngvớihiệntượngvềtính“đồngbộ”màCarlGustav Jung (nhà phân tâmhọc nổi tiếng ngườiĐức) đã nói tới.Nhưngthayvìphảiviện tớicácphươngtiệngiao tiếpbằngngoạicảm, tôithiênvềýnghĩchorằngtínhđồngbộnàycóđượclàdonhữngýtưởngđượcgieotừrấtlâutrướcđóvàđãđồngthờichínmùi.NhưngtrướckhipháthiệnrabứcxạhóathạchđãcóaiđặtvấnđềxemxétlạimôhìnhTrạngtháidừngmộtcáchnghiêmtúcđâu?NhữngcontàuthămdòVũtrụđầutiêncũngkhôngthểkhẳngđịnhđượccóhaykhôngcósựsinhratừchânkhôngcácprotonnổitiếng-chỗdựacủalýthuyếtnày-kiamà?LýthuyếtTrạngtháidừngbắtđầubịđưaraxemxétlạivàođầunhữngnăm1960,nhưngkhôngphảidocáccontàuthămdòVũtrụ,bởivìtỷlệsinhcácprotoncầnthiếtnhỏtớimứckhôngcómộtdụngcụnàocóthểpháthiệnnổi.Tráilại,mộtsốcácquansátthiênvănđãbắtđầulàmnghiêngngảtòanhàcủalýthuyếtnày,đặcbiệtlàsựpháthiệnđượccácquasarvàonăm1963.SựdịchcựcmạnhvềphíađỏcủaánhsángdocácthiênthểnàyphátracónghĩalàchúngchạytrốnrấtnhanhraxadảiNgânHàcủachúngta.Vìchạyraxanhanh,tứclàởrấtxa(theohệthứckhoảngcách/vậntốcđượcphátminhbởiHubble),nêncácquasarởtíttắpbiêngiớicủaVũtrụ.Hơnnữa,nhìncàngxatứclànhìnđượccàngsớmhơn,nênthựcchấtchúngtaquansátchúngvàothờikỳmàVũ trụ còn rất trẻ.Đểgiả thuyếtvềTrạng thái dừngcòncóýnghĩa, người ta cần phải tìm thấy số quasar hiện nay phải bằng số quasartrongquákhứ.Nhưnghoàn toànkhông thấynhưvậy; vào thời điểmhiệnnaycórấtítcácquasarvàđiềunàycónghĩalàđãcósựtiếnhóavàthayđổi.Nhữngquansátkháccũngkhẳngđịnhthựctếđó.Vídụ,sựthốngkêsốcácthiên hà vô tuyến - tức các thiên hà phát phần lớn năng lượng của chúngdướidạngcácsóngvô tuyến -chỉ ra rằngcác thiênhànày trongquákhứđông hơn rất nhiều. Như vậy, chính các thiên hà này cũng đã tiến hóa.Nhưngphát súngânhuệ làmchếthẳn lý thuyếtTrạng tháidừng,đó là sựphát hiện ra bức xạ hóa thạch: Trạng tháu dừng không thể nào dung hòađượcvơisựtồntạicủabứcxạđó,bởivìtronglýthuyếtnàyVũtrụkhônghềtrảiquaphacựcnóngvàđặc.Màkhôngcóngọnlửasángthếđóthìlàmsaocóthểcóđốngtrotàncònlại?Khôngcóvụnổnguyênthủy(BigBang)thìlàmsaocótiếngdộichotớingàynay?SựpháthiệnrabứcxạhóathạchcuốicùngđãtậphợpđượcđasốcủacộngđồngcácnhàkhoahọcxungquanhlýthuyếtBigBang.BứcxạhóathạchvàsựgiãnnởcủaVũtrụđãtạonênhaihònđótảngcủalýthuyếtBigBang.VậythìngoàilýthuyếtTrạngtháidừngracòncónhữnglýthuyếtVũtrụnàokhácđốiđịchvớilýthuyếtBigBangkhông?

Có,chẳnghạnnhưlýthuyếtánhsáng“mệtmỏi”trongđóVũtrụlàtĩnh,tứclàkhôngcóchuyểnđộnggiãnnở.Sựdịchvềphíađỏcủaánhsángdocácthiênhàphátrađượcgiảithíchkhôngphảidochuyểnđộngchạytrốnraxamà là do sự “mệtmỏi” được tích tụ bởi các photon trong suốt cuộc hànhtrìnhdài dằngdặc của chúnggiữa các thiênhàvàgiữa cácngôi sao.Tuynhiên,lýthuyếtnàycókhôngítđiểmyếu.Trướchết,khôngtồntạimộtcơchếvật lýđãbiếtnàocó thểgây ra sựmệtmỏiđó,nhưng trướchết là lýthuyếtnàykhôngcóđượcmộtcáchgiảithíchtựnhiênsựtồntạicủabứcxạhóathạch.TôicũngcầnnhắclạirằngmộtVũtrụhọcvậtchất-phảnvậtchấtcũngđãđượcHannesAlfven,mộtnhàvậtlýthiênvănđượcgiảithưởngNobelngườiThụyĐiển,đềxuất.Theoôngta,thìcầnphảitồntạimộtsựđốixứngtuyệtđốigiữavậtchấtvàphản-vậtchất.Xinônggiảithíchgiúpphản-vậtchấtlàgì?Phản-vậtchấtcócáctínhchấtgiốngnhưvậtchấttrừđiềulàđiệntíchcủanócódấungượclại(tấtnhiênđâychỉlànóivềđạithể-ND).TrongVũtrụvật chấtvàphản -vật chất, cóbaonhiêu tôivàông thì cũngcóbấtnhiêuphản-tôivàphản-ông.TheokịchbảncủaAlfventhìVũtrụbắtđầusựtồntạicủamìnhdướidạngmộtsiêuthiênhàkhổnglồtrongđóvậtchấtvàphản-vậtchấtcósốlượnghoàntoànnhưnhau.Dướitácdụngcủalựchấpdẫncủachínhmình,siêuthiênhànàycolạivàkhimậtđộởvùngtrungtâmcủanótrởnênkhálớn,vậtchấtvàphản-vậtchấtsẽhủynhaugiảiphóngnănglượnglớndướidạngánhsáng.Bứcxạđóđãlàmđảongượcchiềuhướngcolạicủavậtchấtvàphản-vậtchấtcònlạivàbiếnnóthànhchuyểnđộnggiãnnở.TạisaoVũtrụhọcvậtchấtvàphản-vậtchấtđãkhônggiànhđượcthắnglợikhiđốimặtvớilýthuyếtBig-Bang?Lýthuyếtnàyđãnhanhchóngbịchônvùitrongnghĩađịacáclýthuyếtchếtvìnókhôngtươngthíchđượcvớimộtsốquansát.Trướchết,chúngtasốngtrongmộtVũtrụgầnnhưchỉđượctạo thànhtừvậtchất trongđócórất ítphản-vậtchất.ChúngtabiếtchắcchắnđiềunàynhờnhữngthôngtindocáctiaVũtrụmangtới,đólànhữngluồnggiótạobởicáchạttíchđiệnđượcgiảiphóngratrongcơnhấphốibùngnổcủacácngôisaonặng.ChúngtớiTráiĐấtchúngtatừbiêngiớicủadảiNgânHàvàthựctếchỉchứavậtchất(màcụthểlàcácprotonvàelectron).Nếucócácphản-saovàphản-thiênhàvớisốlượngnhưcácsaovàcácthiênhàthìcáctiaVũtrụcầnphảichứacácphản - protonvàphản - electron (còngọi làpositron)với số lượngngangngửavớiprotonvàelectron.Nhưngcácphảnhạtnàyvẫnbiệtvôâmtín.Tronglý thuyếtBigBang,cũngcómộtsốlượnglớnphản-vậtchất trong

những phần giây đầu tiên của Vũ trụ, nhưng nhà vật lý Xô viết AndreiSakharovđãpháthiệnvàonăm1967rằngtựnhiênkhôngphảilàvôtư,côngbằngđốivớivậtchấtvàphản-vậtchất,màthựctếnóhơithiênvịđốivớivậtchất.CụthểlàởlúcbắtđầucủaVũtrụ,cứ1tỷphản-quarkxuấthiệntừchân không lại có 1 tỷ lẻmột hạt quark cùng xuất hiện. Sau đó, vào thờiđiểmmộtphầntriệugiâyđầutiênsauBigBang,khiVũtrụđãlạnhđiđủđểchophépcứbahạtquarkkếthợplạitạothànhprotonvànơtronvàcácphản-quarkkếthợplạitạothànhcácphảnhạttươngứng,đasốcáchạtvàphảnhạtsẽhủynhauđểtrởthànhánhsáng.Nhưngsựdôinhỏcủacácquarksovớicácphản-quarkdẫnđếnhậuquảlàsẽtạoracácproton,chỉcònlại1hạtvậtchất,mộttỷlệđúngnhưngườitađãquansátthấyngàyhômnay.Nếusốhạtvàsốphản-hạthoàntoànnhưnhau,thìcácngôisao,cácthiênhà,conngười,câytráivàhoalásẽkhôngtồntạivàcảôngvàtôicũngsẽkhôngcómặtởđâyđểnóivềchuyệnnày.Đểcốcứuvớtýtưởngvềsựđốixứngtuyệtđốigiữavậtchấtvàphản-vậtchấtvàđểkhôngdựngnênmộtVũtrụkhôcằn,Alfvenđãthừanhậncósựngăncáchkhônggiangiữahaidạngđócủavậtchất,nhờđómàkhôngxảyrasựhủynhaugiữachúng.Tấtnhiên,nếucácthiênhàvàphản-thiênhàmỗithứ cứ ở nguyên chỗ của mình và không bao giờ gặp nhau thì chúng sẽkhôngthểhủynhauđược.Nhưng,nhưtôiđãtừngnóivớiông,nhữngtiaVũtrụđãkhẳngđịnhrằngcácphản-thiênhàlàkhôngtồntại.Hơnnữa,vậtlýcáchạtsơcấpnóivớichúngtarằngtựnhiêncósựthiênvịđốivớivậtchấtvới tỷ lệmộtphần tỷ sovớiphản -vậtchấtvà toànbộý tưởngvềsựđốixứngtuyệtđốigiữavậtchấtvàphản–vậtchấtlàsailầm.Vàcuốicùng,vẫnlạilàbằngchứngtaiác:Vũtrụhọcnàykhônggiảithíchđượcmộtcáchtựnhiênsựtồntạicủabứcxạhóathạch.CòncónhữngcuộctấncôngnàokhácchốnglạilýthuyếtBigBangkhông?KhôngtrựctiếpchốnglạichínhBigBang,màchốnglạicộttrụlýthuyếtcủanó,đólàthuyếttươngđốirộngcủaEinstein.Mộttrongnhữngtiềnđềcơbảncủa thuyết này là không có gì có thể chuyển động nhanh hơn ánh sáng.Nhưngcómộtpháthiệnbấtngờđãlàmchonhiềunhàkhoahọcphảithốtlênngạcnhiên:trongmộtsốthiênhàvôtuyến,nhữngchuyểnđộngđượcmệnhdanhlàsiêuánhsángdườngnhưđãvượtquá300.000km/s.Maythay,đóchỉlàbáođộnggiả,hiệntượngnàychẳngquachỉlàhiệuứngcủaảoảnhquanghọcmàngườitacóthểdễdànggiảithíchbằngnhữngvậntốcnhỏhơnvậntốcánhsáng.Thuyếttươngđốirộngcũngdựatrêngiảthuyếtvềtínhkhôngđổicủahằngsốhấpdẫn,nókhôngbiếnthiêntrongkhônggiancũngnhưtrongthờigian.NhàvậtlýngườiAnhPaulDiracđãđưaramộtlýthuyếttheođólựchấpdẫn

trởnênyếudầntheothờigian.Chỉcầnquansátchuyểnđộngcủacáchànhtinh làđủ thấyrằngkhôngcóchuyệnnhưvậy,bởivìnếu lựchấpdẫngiữchocáchànhtinhởtrênquỹđạocủachúngxungquanhMặtTrờibịyếuđithìchúngsẽngàycàngđiraxadầnMặtTrời,nhưngthựctếđãkhôngphảinhưvậy.VậythìphảichăngngàyhômnaylýthuyếtBigBangđãđượcxácnhậnlàlýthuyếtcuốicùng?Trongkhoahọckhôngbaogiờcócáigìlàcuốicùngcả.Mộtquansátmớicóthểlúcnàyhoặclúckhácsẽđòihỏiphảixétlạilýthuyếtđó.Toànbộlýthuyếtcầnphảidựa trêncácquansátvàsựphùhợpcủa lý thuyếtvớicácphépđovàquansátsẽquyếtđịnhlýthuyếtđócódùngđượchaykhông.Nếukhôngthế,thìsẽquádễdàngnóinhữngchuyệnnhảmnhí!VũtrụhọchiệnđạikhácvớiVũtrụhọccổđạibởivìnókhôngchỉdựa trêncácgiải thíchsiêuhìnhmàcòndựatrêncácquansátthiênvăn.LýthuyếtBigBangsởdĩchotớinayđãtậphợpđượcđạiđasốcácnhàkhoahọcbởivìnógiảithíchđược những quan sát rất khác nhau như chuyển động ra xa nhau của cácthiênhà,sựtồntạibứcxạhóathạchcủaVũtrụvàthànhphầnhóahọccủacácngôisaovàthiênhà.Đólàmộtlýthuyếtđượcphúchosứckhỏetrángkiệncókhảnăngchốngchọiđượcrấtnhiềucuộccôngkíchvàchotới tậnkhichuyểnsangmộtcấpđộmớithìnóvẫncònlàsựmôtảvũtrụtốtnhất.Năm1989,mộtvệtinhcótênlàCOBE(CosmicBackgroundExplore–vệtinhkhámphábứcxạnềncủaVũtrụ)đãđượcđưalênquỹđạođểnghiêncứubứcxạhóathạch.NhữngquansátcủaCOBEchỉcóthểhiểuđượcnếunhưtrongquákhứcủamìnhVũtrụđãcựcnóngvàđặc.VàchỉcólýthuyếtBigBangmớigiảithíchđượctrạngtháiđómộtcáchtựnhiên.Khitiếnhànhlậpbảnđồbứcxạhóathạchtheotấtcảcáchướngtrênbầutrời.Thựcvậy,bứcxạhóathạch–tứclượngnhiệtcònlạitừngọnlửaSángthế,cóniênđạivàothờikỳmàVũtrụmớiđược300.000nămtuổi.Thậmchívớinhữngkínhthiênvănmạnhnhất,chúngtacũngkhôngbaogiờmonmentớiđượcthờikỳtrước 300.000 năm sauBigBang, bởi lẽVũ trụ trẻ khi đó còn hoàn toànkhông trong suốt.Vũ trụ lúc đó nhung nhúc những electron tự do, chúngngăncảnviệctruyềnánhsáng.Chỉtớinămthứ300.000thìcácelectronmớimấttựdovìchúngliênkếtvớicácprotonđểtrởthànhnguyêntửhiđrô.Mộtkhiđãbịcầmtùnhưvậy,cáclectronkhôngcòncảntrởánhsánglưuthôngtrongVũtrụnữa.Vũtrụtrởnêntrongsuốtvàcáckínhthiênvăncủachúngtamớicóthểtruynhậpvàođược.HìnhảnhcủaVũtrụvàonăm300.000sauBigBanghémởramộtsựkiệncựckỳđánglưuý:bứcxạhóathạchkhônghoàntoànđồngnhất(tứclàkhôngnhưnhautạimọiđiểmtrongkhônggian)vàkhôngđẳnghướng (tức làkhôngnhưnhau theomọihướng),mà lại có

nhữngthănggiángnhỏvềnhiệtđộ,cỡmộtphầntrămtriệuđộ.Cácnhàvậtlýthiênvănnghĩrằngnhữngđiểmbấtthườngđóchínhlànhữnghạtgiốngthiênhàmàsaunàysẽnảymầmvàchorađờicácthiênhà,cácngôisao,cáchànhtinhvàchínhconngười.PháthiệnnàycủaCOBEvềcáchạtgiốngthiênhàđãtạoramộtchiếnthắngrònrãnữacủalýthuyếtBigBang.Khôngcónhữngđiểmbấtthườngnày,sẽkhôngthểcócáccấutrúctrongVũtrụvàchúngtacũngsẽkhôngcómặtởđâyđểnóivềnó.NếumộtngàynàođólýthuyếtBigBangđượcthaythếbởimộtlýthuyếttinhxảohơn,thìlýthuyếtmớinàycũngsẽphảigộpvàotrongnó những thành công của lý thuyếtBigBang theo cách hệt như lý thuyếtEinsteinđãgộpvàotrongnónhữngthànhcôngcủalýthuyếtNewton.MớiđâytrênbáochíxuấthiệncáctítrấtgiậtgânthôngbáovềcáichếtcủalýthuyếtBigBang.Nhưnghoàntoànkhôngphảinhưvậy.Tấtnhiênvẫncòncó những điểmmà lý thuyết này chưa giải thích được, chẳng hạn như sựhìnhthànhcácthiênhàvàtấmthảmVũtrụvĩđạidochúngdệtnên,nhưngnhữngkhiếmkhuyếtđócònxamới lậtđổđược lý thuyếtnày.Bởivì làmnhưthếcũngchẳngkhácgìđòihỏiphảixét lại lý thuyếtvềsựhìnhthànhTráiĐấtvìngườitakhôngtiênđoánđượcchínhxácthờitiết.Vậy có thường xảy ra chuyệnmột lý thuyết phải xemxét lại vìmột phátminhmớikhông?Kháthườngxuyênvàhơnnữacònlàđiềumaymắnvìcónhưthểkhoahọcmớipháttriểnđược.Sựtácđộngqualạigiữalýthuyếtvàquansáttrựctiếplàmộtđộnglực,nhấtlàđốivớithiênvănhọc,mộtkhoahọcdựanhiềunhấtvàosựquansát.Quansátgợiýramộtlýthuyếtvàlýthuyếtnàyđượccủngcốnhờnhữngquansátmớikhẳngđịnhtínhđúngđắncủanó.Trái lại,nếumộtphátminhbácbỏlýthuyết,thìcầnphảisửađổilạilýthuyếthoặcthaynóbằngmộtlýthuyếtkhác.

JacquesVauthierTròchuyệnvớiTrịnhXuânThuận

PhạmVănThiềudịchPhần3

Đểđánhgiátốthơnsựtácđộngqualạithườngxuyêngiữalýthuyếtvàquansát,xinôngmôtảđôichútvềcôngviệccủamộtnhà thiênvăn,côngviệccủachínhông,chẳnghạn?Côngviệcnàybaogồmviệcxácđịnhbàitoánkhoahọcmàmìnhmuốnkhảocứu:trongvôsốnhữngbíẩncủaVũtrụ,mìnhsẽtậptrungchúýtớivấnđềgì?Cácnhàkhoahọcvĩđạinhấtluônluônlànhữngngườibiếtđặtranhữngvấnđềxácđángnhất.SauđótôicầnphảilàmđơnxinĐàithiênvănthờigiansửdụngkínhthiênvănvànhữngdụngcụkhácphùhợpnhấtvớidựáncủatôi.Phảimấthàngchục triệuđôlamớixâydựngnổi.Vìvậykhông thểnghĩ rằngbấtcứmộttrườngđạihọchaymộtphòngthínghiệmnàocũngcókínhthiênvănriêngcủamình.Caltechlàmộtngoạilệ.Đâylàmộttrườngđạihọcluônluôncótàithuyếtphụcđượccácnhàtỷphútàitrợ.Chẳnghạn,kínhthiênvănđườngkính 2,5m trên núiWilson đã được xây dựng bằng tiền của ông vua thépAndrewCarnegie, còn kính 5m trên núi Parloma là nhờ ông vua dầu hỏaJohnRockefeller.Caltech cùng hợp tác với trường đại họcCalifornia vừamớihoàn tấtvàonăm1991việcxâydựngmộtkính thiênvănđườngkính10m(lớnnhấtthếgiớihiệnnay)trênđỉnhngọnnúilửaMaunaKeađãtắttrênđảoHawaii.GiátiềncủakínhthiênvănnàylêntớicảtrămtriệuđôlavàlạiđượctàitrợbởiWilliamKeck,mộtôngvuacôngnghiệpkhác.Mộtkínhthiênvănđườngkính10mthứhaicũngđượcxâydựngtrênnúiMaunaKeavàđượckếtnốivớikínhthứnhấtcũngvừamớiđượcôngKeckcấpkinhphí.Nhưngkhôngphảitấtcảcáctrườngđạihọcđềucócơmaythuhútđượccácnhàtừthiệnnhưvậy.Maythay,nhànướccũngtàitrợchocácđàithiênvănquốc gia, như đài Kitt Peak trong khu rừng đại ngàn của người da đỏ ởArizonavàchophéptấtcảcácnhàthiênvăncủaHoaKỳđềuđượcđăngkýsửdụng.NgườiPhápcóthểdùngcáckínhthiênvăncủaĐàithiênvănNamÂuđặttrênmộtngọn trongdãynúiAndesởChilê.Họcũngcó thể sửdụngkính3,6mđượcxâydựngtrênđỉnhnúiMaunaKeaởHawaii.Ngàynay,trêntoànthếgiớicótớihàngchụckínhthiênvănquanghọcvớiđườngkínhlớnhơn3m.Các đài quan sát này là những chỗ đặc ân, xa lánh sự huyên náo vàcuồngnộcủaconngười,nơimànhàthiênvăncóthểgiaohòavớiVũtrụ.Banđêm,khichiêmngưỡngvẻtránglệcủabầutrờilấplánhcácvìsao,nhà

thiênvănsẽlạitìmthấysựtiếpxúcvớithiênnhiênnhưnhữngngườicổxưađã từng sốngnhư thếvà conngườihiệnđại dobị trànngậpbởi ánh sángnhântạovàchóilòabởiánhđènnêonđãđánhmấtnó.ĐúnglàPariskhôngphảilànơimơướcchocảmxúcnhưvậy.Nhưnglàmnhưthếnàoôngcóthểnhậnđượcphépsửdụngkínhthiênvăn?Tôiphảitrìnhmộtđơnxinchínhthức,trongđótôiphảimôtảtrênmộthoặchaitranggiấylợiíchkhoahọcmàdựáncủatôisẽmanglại,lýthuyếthaymôhìnhmànhữngquansátcủatôimuốnkiểmchứngvàkỹthuậtmàtôisẽsửdụng.Nhàthiênvăncóbaphươngphápquansát,nhưngtrongcảbatrườnghợp,ánhsángđềulàmốiliênhệgiữaôngtavàVũtrụ.Cácphotonmangthôngtintớichochúngtatừkhônggianxaxôicóthểxemlàcácthiênsứ.Phươngphápthứnhất,đólàchụpảnhbầutrời.Nóchỉcónhiệmvụghilạitrênkínhảnh hoặc trênmột detector điện tử ánh sángmà kính thiên văn thu được.Phươngphápthứhai,đólàđocườngđộsáng,tứclàđộsángcủacácthiênthểnhờcácdụngcụgọi làquangkế.Phươngphápthứba,đólàphântíchánhsángnhờmộtmáyquangphổđểnghiêncứucácmàukhácnhaucủanó.Đó làđiềucũngđãxảy rakhi cácgiọtnướcmưaphân tíchánh sángMặtTrờithànhcácmàusắccầuvồng.Tôicũngphảiđềnghịchínhxácthờigianmàtôicầnsửdụngkínhthiênvănđểthựchiệntốtdựáncủamình.Vídụ,trongtrườnghợpkínhthiênvăn4mởđàiquansátKittPeak,trungbìnhtôiphảicầntới4đêmtrongmộthọckỳ.Nhưng thanôi,đâuphảichỉcómình tôi trongbảndanhsáchđềnghị!Rấtnhiềuđồngnghiệpcủa tôicũngcóyêucầunhưvậy.Dođó,mộthộiđồngcácnhàthiênvănphảihọplạiđểxemxétvàphânloạicácđơnxintheothứtựưutiênvềchấtlượngkhoahọc.Cuộccạnhtranhlàhếtsứcgaygắt.Chỉcócácđềnghịnằmtrongsốmộtphầntưđầutiêncủadanhsáchđãphânloạimới có khả năng nhận được thời gian dùng kính thiên văn.Những ngườikhôngmaymắnphảichờđếnnămsauđểtrìnhdựánmớicủamình.Mộtkhiđềnghịcủatôiđãđượcchấpnhận,thờihạndànhchotôisẽđượcbáotrướcsáutháng.Vàngày“N”cuốicùngđãtới.Tôithuxếpnhờngườidạythayvàlấyvémáybay tới đài thiên văn.Trongmỗi chuyếnđi nhưvậy, tôi luôn cómộtmốiphấpphỏngkhôngyên:liệuthờitiếtcóxấukhông?Đốivớicáckínhthiênvăn quang học, điều này cũng gần giống như trò chơi cò quay. Nếu trờiquangmâytạnh,tôicóthểhoànthànhtốtchuyếncôngtáccủamìnhvàravềvớimộtvụmùabộithusốliệu.Cònnếubầutrờiuám,cómưahoặctuyết,thìtôisẽtaykhôngtrởvề.Khiđótôisẽphảichờđợicảmộtnămdằngdặcđểlàmlạichínhnhữngquansátđó,vìTráiĐấtcầnphảiquaylạichínhnơi

đótrongvòngquaycủanóxungquanhMặtTrời.Hơnnữa,cũngchẳngcógìđảmbảorằngđơnxincủatôinămsaulạisẽđượcchấpnhậnlầnthứhai.Vàai dámbảo rằng tôi sẽ không bị đánh bật ra bởimột đồng nghiệp làmvềcùngmộtđềtài,ngườicólẽchưaphảinếmtrảichínhnhữngthấtbạivàrủirođó?Thậtsungsướnglàchođếntậnbâygiờitôivẫngặpmaynhiềuhơn,mặcdùvẫn luôn luôncónhữngbấtngờ làmnênmộtphầnnhững rủi rocủanghềnghiệp,ítnhấtcũnglàđốivớinhữngngườilàmviệcvớicáckínhthiênvănquanghọc.Nhưvậy,quansátthiênvănnhờvệtinhlàmộtbướctiếnbộđángkể,bởivìkhi này các ông luôn chắc chắn rằng chuyến công tác củamình sẽ thànhcông.Khiđó,kínhthiênvănởbêntrênbầukhíquyểnvàsẽkhôngcònvấnđềgì.Tuynhiên,ngườitacũngsẽtránhđượcthờitiếtxấukhidùngcáckínhthiênvăn vô tuyến.Các sóng vô tuyến tần số thấp có thể vô tư đi qua bầu khíquyển,vì vậyngười ta có thể tiếnhànhquan sát dướibầu trời u ámhoặcdướinhữngcơnmưanhưtrút.Vảlại,cảmgiáckhikhôngcầnphảicómộtbầutrờitrongtrẻovàquangđãngđểthunhữngthôngđiệptừVũtrụcũnglàmộtcảmgiácrấtlạ.Ônglưutrữthôngtindoánhsángmangtớibằngcáchnào?Các tín hiệu sáng được thu và định tiêu bởi kính thiên văn sẽ đi vàomộtdetectorđiệntửvàcườngđộcủachúngđược“sốhóa”theocáchgiốnghệtnhưcácnốtnhạcđược sốhóa trongcácđĩa compact (CD).Mỗiđiểmcủahìnhảnhđượcgánchomộtconsố.Cácđiểmcàngsángứngvớicácconsốcànglớn,trongkhicácđiểmtốisẽứngvớicácconsốnhỏ.Tấtcảcácconsốđóđềuđượclưutrữtrêncácbăngtừvàchínhvớivụmùabộithucácbăngtừđótôirờiđài thiênvăntrởvềphòngthínghiệmcủamình.Ởđây,nhờcácmáytínhvàxuấtpháttừnhữngconsốđãđượclưutrữtrêncácbăngtừ,tôidựnglạicáchìnhảnhmàkínhthiênvănđãthuđượctrênmànhìnhTV.Quátrình này tương tự với cái mà chùm laser đã làm trong đầu đọc các đĩacompact:nóđọccácconsốđượckhắc trênđĩađểdựng lạimộtbảnsonathaymộtbảngiaohưởng.Trongcáctuầnlễtiếpsau,tôicóthểthahồđùanghịchvớicáchìnhảnhđãđượcsốhóađó:cộng,trừhoặcphóngtochúnglên,làmthayđổiđộtươngphản,nghiêncứucácchitiếtnàyhaykhác,tấtcảnhữngđiềuđóđượclàmvớimộtmụcđíchduynhất là trả lờichocâuhỏimà tôiđãđặt ra lúcđầu.Nếu kết quả khẳng định giả thuyết cơ sở, thì càng tốt; nhưng đôi khi cácquansátlạinóilênnhữngđiềuhoàntoànkhác.Đâymớilàtrườnghợplýthúnhất,nóbuộctaphảithayđổiquanđiểmvàchínhnhờđómàngườitamới

pháthiệnranhữngcơchếmớitrongVũtrụvàmớitiếnbộđược.Màtrongthiên văn học, những điều bất ngờ quả là không thiếu! Tự nhiên bao giờcũngcósángkiếnhơntrítưởngtượngcủaconngườirấtnhiềuvàtôikhôngngừngphảibàytỏsựkhâmphụctrướcsựgiảndị,sựtiếtkiệmvàvẻđẹpcủanhữnggiảiphápmàtựnhiênđãtìmrađểthựchiệnsángtạocủamình!Dùsaođócũnglàđiềuthậtphithường.Kỹthuậthiệnđạinàyđãchophépcácông“đónggói”cáchìnhảnhtrêncácbăngtừvàsauđóchohiểnthịtrởlạitrênmànhìnhTVnhưmộtcuốnphim.Nhưvậy,côngnghệmớinàycũngđãlàmmộtcuộccáchmạngtrongcáchthứcsửdụngcáckínhthiênvăn.Đúng,bâygiờthìhếtrồinhữngđêmrunngườivìlạnh,ngồitrongbóngtốilặnglẽđiềukhiểnkínhthiênvăn,mắtdánvàothịkính, trongkhiphảiđấutranh với cơn buồn ngủ dípmắt. Giờ đây, kính thiên văn ngồi trong cănphóngấmáp,đèn thắpsáng trưngvàđiềukhiểnkính thiênvăn thôngquamáytínhđiệntử.Chỉcầnchomáytínhbiếtvịtrícủangôisaohaythiênhàlàkínhthiênvănsẽ tựđộnghướngtớinó:nhàthiênvănthậmchíkhôngcầnbiếttớibầutrời.LậptứcđốitượngđượcchỉđịnhsẽxuấthiệntrênmànhìnhTV.Thêmmột lệnhnữa làmáy tínhsẽđiềukhiểncácmáymóc tiếnhànhcácphépđomàtamongmuốn.Điềunàyhệtnhưngườitađangđứngtrướcmột bàn tiệc thịnh soạn: có thể gọi gócmởnày, độ phóng đại kia hay sựphântíchánhsángnàyhaykhác.Khỏicầnphảinóirằng,dođãbiếtchiphímỗigiờquansátlàcảmộtkhoảntiềnkhổnglồ,nênngườilàmthựcnghiệmphảinắmchắccôngviệccầnlàmnhưngườinghệsỹphảihọcthuộclòngbảnnhạctrướckhitiếngầntớibànphímđànvậy.Hẳnôngsẽnóivớitôirằngtấtcảnhữngthứđóchẳngcógìlàlãngmạncả,nhưngsựmấtkhảnăngtiếpxúctrựctiếpvớibầutrờiđãđượcđềnđápxứngđáng bằng độ chính xác lớn hơn trong công việc và hiệu quả lớn hơn dothoảimáivềmặtthểchất.Vềcánhânmình,trongkhiđểchokínhthiênvănthu thập ánh sáng, tôi không bao giờ bỏ lỡ dịp làmmột vòng đi dạo bênngoài,trướchếtđểđảmbảokhôngcóđámmâynàolấplóởchântrời,nhưngtrênhếtlàđểđượcthỏamãnchiêmngưỡngvòmtrờidátđầycácvìsao.Sựquansátthôngquacácdụngcụđiệntửđãđượcđẩyđếntộtđỉnhvớigiúpđỡcủacácvệtinhnhântạo.Trongtrườnghợpnày,kínhthiênvănkhôngcòncáchphòngquansátchỉvàichụcmétnữamàởtrênquỹđạo,bênngoàibầukhíquyển,cáchxachúngtahàngtrămhoặchàngngànkilômét.Tôithườngthựchiệncácquansát tạiTrung tâmbayVũ trụGoddard (GoddardSpaceFlightCenter)ởngoạiôWashingtonnhờmộtkínhthiênvăntửngoại(cótênlàInternationalUitravioletExploer)nằmtrênquỹđạocáchmặtđất3600km.Dùsaocũngthậtlàmộtđiềukháthầnkỳkhitacóthểđiềukhiểntheothờigianthựcđượccảmộtbộmáytrongkhônggianvàđồngthờinhìnthấytrên

mànhìnhnhữnghìnhảnhdonógửivề.TôicũngđãcómaymắnđượcsửdụnglínhthiênvănkhônggianHubble.Cuộccạnhtranhquốctếđểđượcsửdụngkínhthiênvănnàylàhếtsứckhốcliệt.Trungbìnhchỉmộtphầntámsốdựánđượcchấpnhận.SựvậnhànhcủakínhHubblephứctạptớimứcnhàthiên văn thậm chí không có mặt ở đó vào thời điểm quan sát. Tôi gửichươngtrìnhquansátcủatôi(danhsáchcácthiênthể,cácdụngcụcầndùng,thờigiandùngchomỗithiênthể,v.v....)quamáytínhtrướchàngthángchonhânviêncủaTrungtâmkínhthiênvănkhônggianởBaltimore,HoaKỳ-nơiđiềuhànhviệcsửdụngkínhHubblechocácmụcđíchkhoahọc.Sauđó,nhữngquansátcủatôiđượcgộpvớinhữngquansátcủacácnhàthiênvănkhácnhằmlàmchoviệcsửdụngkínhcóhiệuquảnhấtvàsửdụngđượctốiđathờigianquansátquýgiá.Vídụ,cácchươngtrìnhbaogồmcácthiênthểtrongcùngmộtvùngcủabầutrờihoặcdùngcùngmộtloạidụngcụ(camerađểchụpảnhhoặcmáyquangphổđểphântíchánhsáng),sẽđượctiếnhànhkếtiếpnhauđểhạnchếtớimứctốithiểuthờigianchuyểnkínhtừthiênthểnàysangthiênthểkháchoặcthờigianđểthayđổidụngcụ.Mộtkhinhữngquan sát đãđượchoàn thành, cácdữ liệu sẽđượcgửivềmặtđất nhờcácsóngvôtuyếnvàđượclưutrữtrêncácbăngtừ,rồisauđógửivềtrườngđạihọcchotôi.Ởđây,tôisẽchohiệnthịlạicácquansáttrênmànhìnhTVvàtiếnhànhphântíchthoảimáitrênmáytínhchotớikhihiểuđượcchúng.Nhờmáytínhvàcácvệtinhviễnthông,cácnhàthiênvănthậmchíkhôngcầnđíchthânphảitớicácđàithiênvănquanghọctrênmặtđất,chỉcầnngồitĩnhtạitrongcănphònglàmviệcấmcúngcủamìnhởtrườngđạihọcmàvẫncó thểđiềukhiểnmọi thứvà tiếnhànhquansát từđó.Đãqua rồi thờikỳphảitốnthờigianđilại,thờikỳcủanhữngkhóchịudosựchênhgiờcùngvớinhữngchứngđauđầudophảiởtrêncácđỉnhnúicao.Cũngkhôngcòncảnhphảiănkhôngngồi rồichờchobầu trời trởnênquangđãngnữa.Vànếunhưphònglàmviệccủabạnởvịtríthíchhợpđốivớikínhthiênvăntrênđịacầu,bạnthậmchícònkhôngcầnphảilàmviệcvàobanđêm.Vídụ,ParisởđúngphíađốidiệnvớiHawaiiquađịacầu,chênhnhauđúng12tiếngđồnghồ.Đâythật làlýtưởngđểlàmviệcbanngàymàlại làquansátbanđêm.Nhưng,đểchotấtcảnhữngđiềunóitrêntrởthànhhiệnthực,giácủacácvệtinhviễnthôngcầnphảihạthấpmộtcáchđángkể.Tuynhiên,ý tưởngđókhôngmấythíchthúđốivớitôi,vìtôihamngaodu,nhấtlàkhitôicócơhộitới những nơi có vẻ đẹp đặc biệt. Thêmvào đó, tôi sẽ rất tiếc không cònđượctiếpxúcgầngũivớibầutrờiđầysaonữa.Vậytheoông,nhữngkếtquả,nhữnglýthuyếthoặcthậmchínhữngdụngcụđãđượcchếtạonàolàcơbảnnhấttronglĩnhvựcnghiêncứucủaôngkểtừthờiGalilê?

Sựtiếnbộcủathiênvănhọcluônluôngắnliềnvớisựtiếnbộcủacôngnghệ.Sựphátminhrakínhthiênvăn,khôngnghingờgìnữa,đãđánhdấusựbắtđầucủathiênvănhọchiệnđạivàôngrấtcólýkhinhắctớiGalilê,vìchínhôngấylàngườiđầutiên,vàonăm1609,đãcóýtưởngthiêntàilàhướngốngkínhlênbầutrời.Tuynhiên,trướcGalilê,nhàthiênvănvĩđạiĐanMạchlàTychioBraheđãcónhữngquansátvềcáchànhtinhchínhxáctớimứcchophépKeplerdựatrênđóđãđưađượcbađịnhluậtcủamìnhvềchuyểnđộngcủa chúng.Mà ông thử tính xem, ông ta chỉ quan sát bầu trời bằng mắtthường thôi đấy!Cầnphải nói rằng conmắt của chúng ta làmột dụng cụquansátcựckỳhoànhảo:trongbóngtốihoàntoànnócóthểnhìnđượccácngôisaosángyếuhơnmặttrăngngàyrằmtớigần25triệulần.Nhưngmắtcũng có những hạn chế của nó, vì độ mở của con người chỉ khoảng vàimilimét và hơn nữa, mắt không thể nhìn cố định mãi mãi vào cùng mộtđiểm.Bộnãocủachúngtacứbaphầntrămgiâylạiphảiđổimớihìnhảnhmànónhậnđượcmộtlần.ChínhvìthếmàvớimắttrầnchúngtahoàntoànkhôngthểquansátđượcnhữngvùngxaxôicủaVũtrụ.Vớichiếckínhthiênvănnhỏbécóđườngkínhchỉvàixentimét,loạikínhcókíchthướcmàngàynayngười ta thườngbán trongcáccửahiệu,Galilêđãmởracánhcửa tớibầutrờivàđãpháthiệnranhiềuđiềukỳdiệu.ÔngđãnhìnthấycảnúinontrênMặtTrăng.Sauđó,khihướngkínhtớidảiNgânHàtrắngnhưsữavắtngangquabầutrờivàonhữngđêmhèđẹptrời,thìhằnghàsốcácvìsaođãhiện lên.Ông cũng đã phát hiện ra rằng saoThủy cũng qua các pha trònkhuyếthoàntoàngiốngnhưMặtTrăng.Chínhnhờquansátđómàôngtinchắc rằngCopecnic có lý: các hành tinh quay quanhMặtTrời chứ khôngphảingượclại.CácphacủamộthànhtinhchẳngquachỉlàtròchơiánhsánggâybởiMặtTrờikhihànhtinhđóquayquanhnó.ChúngtađãbiếttớibiếtbaophiềnphứcmàđiềuxáctínấyđãgâychoGalilê;nhàthờđãcấmtấtcảcáctácphẩmcủaông,quảnthúcôngtạinhàvàbuộcôngphảiphủnhậnhệNhậttâm.Kínhảnhcũnglàmộtphátminhcôngnghệvĩđại,gópphầnđưathiênvănhọctiếnmộtbướckhổnglồ.Galilêchỉcóbộnãođểghilạicáchìnhảnhmàmình nhìn thấy.Ông đã dùng tài năng đồ họa lớn củamình để tái tạo lạinhữngcảnhtượngkỳlạnhấtmàbầutrờiđãhémởvớiông...ÔngđãđểlạichohậuthếnhữngbứcvẽtuyệtvờivềMặtTrăng.Nhưnglàmthếnàocóthểlưutrữánhsángmàkínhthiênvănthunhậnđược?MộtngườiPhápcótênlàNicephoreNiepceđãgiảiquyếtđượcbàitoánđóvàonăm1826vànhờông,bỗngnhiênhàngngànhìnhảnhcó thểđượcghi lạiđồngthờichỉ trênmộttấmthủytinh!Và phương tiện này đã được dùng khá lâu cho tới khi nó được thay thế,

khoảngmộtchụcnămtrước,bởicácdetectorđiệntử.Dụngcụloạinàynhạytớimứcchỉtrongkhoảngmộtnửagiờnócóthểtíchtụđượcnhiềuánhsángmàkính ảnhphảimất cảđêmmới làmđược.Trái lại, nếungười tamuốnchụpảnhmộtvùnglớntrênbầutrời,thìkínhánhlạicóưuđiểmhơnvìdiệntíchcủanó lớnhơnnhiều.Nhưngnhờnhữngtiếnbộcủakỹ thuậtđiện tử,cácdetectorcókích thước lớn lênhằngngày.Chỉmột thờigiankhôngxanữamàcáctấmkínhảnhsẽchỉcònlàvậttrưngbàytrongviệnbảotàng.Saukhiđãthuthậpvàlưutrữánhsáng,cácônglàmthếnàođểtáchchiếtrađượccáithôngđiệpgửitớitừcácvìsao?Đểlàmđiềuđó,nhàthiênvănlấyphổtừngôisao,tứcphântíchánhsángdonóphátrabằngcáchchoánhsángđóđiquamộtmáyquangphổ(dụngcụcóchứamộtlăngkính).LăngkínhdoNewtonphátminhvàonăm1666vànhờnóNewtonhiểuđượcrằngánhsángtrắnglàsựtổnghợpcủacácánhsángcầuvồng.Mỗimộtmầuđượcđặctrưngbởimộtnănglượngtăngdầntừđỏđến tím.Vàonăm1814, khi xemxét quangphổ củaMặtTrời, nhàvật lýngười Đức Joseph Fraunhofer đã nhận ra rằng không phải toàn bộ nănglượngđềuhiệndiệnmàởmột sốchỗ rấtxácđịnhxuấthiệncácvùng tối,giốngnhưánhsángđãbịhấpthụ.Nhữngvùngnàyđượcgọilàcácvạchhấpthụ!Fraunhofeđãpháthiệnđượckhoảng600vạchnhưvậyvàbắttayvàophânloại,nhưngnguyênnhânxuấthiệncácvạchnày thì rất lâusauvẫncòn làmộtđiềubíẩn.Đểvénbứcmànbímậtđó,ngườitađãphảiđợitớiđầuthếkỷ 20, tới tận khi cơ học lượng tử ra đời. Lý thuyết này cùng với thuyếttươngđốilàhaitượngđàikhoahọcvĩđạinhấtcủathờiđạichúngta.Cơhọc lượng tửnóivớichúng ta rằngcác tianàyđược tạo thànhkhicácelectrontrongcácnguyêntửtạonênkhíquyểncủaMặtTrờichuyểntừmộtmứcnănglượngnàytớimứcnănglượngkhác.VàsựkhácbiệtcủacơhọclượngtửvớicơhọccổđiểncủaNewtonchínhlàởchỗnày:cácmứcnănglượngkhông liên tụcmàcáchbiệtnhaunhưcácbậccủamộtchiếc thang.Giảsửelectrontrongmộtnguyêntửởbậcsố1.Đểgiúpnónhảylêncácbậccaohơn,cầnphảicấpchonónănglượng,nhưngkhôngphảilàbấtcứlượngnănglượngnào:nănglượngđượccungcấpbởiánhsángMặtTrờiphảiđúngbằnghiệunănglượnggiữamức1vàcácmức2,3,4...Chínhvìthế,khinhàthiênvănphântíchánhsángMặtTrờithànhcácthànhphầnnănglượngkhácnhau,thìcácphotoncónănglượngứngvớicáchiệunănglượngnóitrênsẽvắngmặt.Chúng đã bị hấp thụ để giúp cho các electron leo lên cao theochiếc thang năng lượng. Sự vắngmặt này của các ánh sáng này được thểhiệnthànhcácvạchhấpthụđenmàFraunhofeđãpháthiệnratrongquangphổMặtTrời.

Vịtrí tươngđốicủacácvạchnàytươngứngmộtcáchchínhxácvớivị trícủacácbậctrênchiếcthangnănglượngcủanguyêntử.Ngườitacóthểgọichúnglàmộtloạivântaycủanguyêntử.Mỗimộtnguyêntốhóahọccómộtcấu trúc khác nhau, do đó thang năng lượng các vạch hấp thụ của chúngcũngkhácnhau.Chỉcầnnhàthiênvănthựcnghiệmnhìnthấycácvạchhấpthụnàylànhậnrangaytêntộiphạmnhờdấuvântaycủahắn.Đóchínhlàcáchmàcácnhàvật lý thiênvăn thếkỷ20đãsửdụngđểphân tích thànhphầnhóahọccủacáchànhtinh,cácsaovàcácthiênhà,vàdođócảichínhcho tiếngkêuđầybiquancủaAugusteComte,chađẻcủachủnghĩa thựcchứngđồngthờicũnglànhà thiênvănnghiệpdưnổi tiếng,ngườiđã tỏratuyệtvọngvìchorằngsẽkhôngbaogiờcóthểkhámpháđượcbímậtcủacácsaovìchúngởquáxachúngta.Ôngđãkhôngtínhtớicácmáyquangphổvàcơhọclượngtử!CácvạchhấpthụkhôngchỉđãhélộvềbảnchấtcủacácnguyêntốcótrongVũtrụmàcònchotabiếtvềchuyểnđộngcủacácsaovàthiênhà.Thựcvậy,khisửdụnghiệuứngDopplervàđođộdịchchuyểncủacácvạchvềphíađỏhoặcphíaxanh,nhàthiênvăncóthểđođượcvậntốclùiraxahaytiếnlạigầncủacáctinhtú.VàkhiđótrướcmắtôngtasẽhiệnlêncảmộtvũđiệuVũtrụcuồngnhiệtmàtôiđãmôtảởtrên.Còn có những phát triển công nghệ đặc biệt nào khác đáng ghi nhận nữakhông?Bướcnhảytiếptheocũngrấtđángkể:conngườiđãcóthểvệtinhhóaconmắtmình!Năm1957,vệtinhđầutiênđượcđưalênquỹđạonằmbêntrênbầukhíquyển,đólàvệtinhSputniknổitiếng.Vũtrụkhiđóđãmởrachonóthấy cả một thang những ánh sáng mới. Kết hợp với các kính thiên vănquanghọcvàvôtuyếntrênmặtđất,cáckínhthiênvănđãcóthểthunhậnđượccảcáctiagamma,tiaX,tiatửngoạivàhồngngoại.ChúngđãlàmhiệnlênVũtrụvớitấtcảvẻđẹprựcrỡvàsựhàihòatinhtếcủanó.NhữnghònngọccôngnghệnhưcáccontàuthămdòVouagerđãgửivềchochúngtavôvànnhữnghìnhảnhphongphúvềcáchànhtinhthuộchệMặtTrời.Chúngcũngchophépchúngtapháthiệnranhữngthếgiớicựckỳđadạng,chứngtỏkhảnăngsángtạovôhạncủatựnhiên.Chưahết.Sựtiếnbộcủacôngnghệvẫnmạnhmẽtiếnlênphíatrước.Ngườitađangxâydựngnhữngkínhthiênvănngàycànglớnhơn.MộttậpđoànthiênvăncủatámnướcchâuÂu,trongđócónướcPháp,đangchếtạomộtkínhthiênvănđườngkính16m.Mộtbộmáyvớikíchthướcnhưthếkhôngthểđượclàmtừnguyênkhốiđược.Bởivìlàmnhưthếkínhsẽquánặng,dođólàmchonókhôngcòngiữđượcdạngparabôn,dạngnhấtthiếtphảicóđểđảmbảoảnhthuđượccóchấtlượngtốt.Thànhthử,ngườitaphảichếtạobốnkính,mỗikínhcóđườngkính8m.Bề

mặtcủacáckínhnàykhôngcứng,màtráilại,nócóthểlàmbiếndạngtheoýmuốnvàsửatrựctiếpsựnhòecủaảnhgâybởisựchảyrốitrongkhíquyểnTráiĐất.ChiếckínhkhổnglồnàysẽđượcxâydựngtạiChilê,trêndãynúiAndes.Ngườitadựkiếnrằngnósẽđượcđưavàohoạtđộngvàocuốithếkỷnàyhoặcđầuthếkỷtới.Giờđây,ngườitabiếtrằngđãtừngcóvụnổlớn(BigBang),cósựbỏchạyraxanhaucủacác thiênhà,người tacũngđãcónhữngcôngcụchophépbiếtđượcthànhphầncấutạocủacácsao,vàngườitagầnnhưđãcóthểkểvềcuộcđờicủachúng.Vậythửhỏingườitacòntìmkiếmgìnữa?Tôikhônghoàntoànđồngýkhiôngnóirằngchúngtagầnnhưđãbiếttấtcả.TôinghĩrằngbộnãohữuhạncủachúngtakhôngbaogiờhiểuhếtđượccáivôhạncủaVũtrụ.Giảiquyếtxongcáccâuhỏinày,nhữngcâuhỏikháclạiđượcđặtravàcònphứctạphơn.Đốivớitôi,conđườngnhậnthứclàmộtđườngđuamàcứtiếntớigần,vạchđíchcủanólạiđượcđẩyraxahơn.Khoahọccũngtựanhưconrắn ngàn đầu trong thần thoại, chặt đầu này lại mọc ra nhiều đầu khác.Nhưngđólạilàđiềumay,bởivìnếunhưtađãbiếttấtcảthìthếgiớitrầnthếnàysẽbuồnbãbiếtbao.Cũngnhưtênmộtquyểnsáchcủatôi,cuốn“Giaiđiệubíẩn”(xembảndịchtiếngViệtcủaPhạmVănThiều-NXBKhoahọcvàKỹthuật,Hànội-2000-ND)đãnóilênđiềuđó:Vũtrụkhôngbaogiờtiếtlộhếtvớichúngtanhữngbímậtcủanó.Vậytheoôngnhữngvấnđềnàolàchủyếucủavậtlýthiênvănhiệnđại?TronglĩnhvựcchuyênmônVũtrụhọccủatôi,thìđólàvấnđềvậtchấttối,mộtbàitoánđauđầucủacácnhàthiênvănhọchiệnđại.Đượcpháthiệnvàonăm1933,vấnđềnàykhôngngừngámảnhhọ.Vậtchấttốicómặtởkhắpnơi,nóthâmnhậpvàomọicấutrúccủaVũtrụ.Tuynhiên,sauhơnsáumươinămlàmviệccậtlực,bảnchấtcủavậtchấttốivẫncònlàmộtđiềubíẩn.Nhưngnếuđãlàvậtchấttối,tứcvậtchấtkhôngnhìnthấy,thìlàmsaocóthểpháthiệnđược?Đúnglàkhinhàthiênvănkhibịtướcmấtánhsáng-phươngtiệngiaotiếpsở trường củamìnhvớiVũ trụ, thì cácphépđo sẽ trởnênkhókhănhơn.Nhưngđiềuđókhôngcónghĩalànhàthiênvănđãbịtướcvũkhí.Ngườitacóthểsuyrasựtồntạicủavậtchất-ngaycảvậtchấtkhôngnhìnthấy-bằngcáchđochuyểnđộngcủamộtsốthiênthể.Nhữngchuyểnđộngnàychotamộtýniệmvềtrườnghấpdẫngắnliềnvớikhốilượngcủavậtchấthiệnhữu,bấtkểvậtchấtđólàthấyđượchaykhông.Nhữngvậntốccaochứngtỏkhốilượng lớn,bởivìchúngcầnphải tươngxứngvới trườnghấpdẫnmạnhvàlựchútlớncủanó.Ngượclại,nhữngvậntốcbésẽchobiếtsựhiệndiệncủakhốilượngnhỏ.

PhảichăngchínhdùngnguyênlýđómàLeVerrierđãsuyrasựtồntạicủamộthànhtinhmới,saoHảiVươngtừnhữngquansátchuyểnđộngcủasaoThiênVươngkhông?Đúngnhưvậy.LeVerrierkhônglàmsaogiảithíchnổichuyểnđộngcủasaoHảiVươngnếuxemhệMặtTrờichỉcó7hànhtinhđãbiết.Ôngbènđưaragiảthuyếtvềsựtồntạicủamộthànhtinhnữamàlúcđóngườitacònchưaquansátthấy.Hànhtinhmớinày-màngườitagọilàsaoHảiVương-đãđượcpháthiệnvàonăm1846đúngnhưLeVerriertiênđoán.Cũng trong khuôn khổ của ý tưởng đó, ta thử hình dung cómột bàn taykhổng lồbópchặtMặtTrờicủachúng ta,nénnócho tớikhibánkínhchỉcònchứng2km.Khiđó,trườnghấpdẫncủanótrởnênmạnhtớimứcngaycảánhsángcũngkhôngthểthoátrađược.VàhệMặtTrờitrởthànhmộtlỗđen.(Thựctế,MặtTrờikhôngkếtthúccuộcđờicủamìnhthànhmộtlỗđen,mànó sẽ trở thànhmột sao lùn trắng,mộtxác saochếtvớikích thướccỡTráiĐất).Khiđó,MặtTrời sẽkhôngcònnhìn thấyđượcnữa,nhưngcáchànhtinhvẫntiếptụcquayquanhnó.GiảthửrằngvàolúcđócómộtngườingoàiTráiĐấttớihệMặtTrờicủachúngta,chỉđơngiảnbằngcáchnghiêncứuchuyểnđộngcủacáchànhtinh,anhtacóthểsuyraởtâmcótồntạimộtkhốilượngkhôngnhìnthấy.Cũngnhưvậy,khinghiêncứuchuyểnđộngcủakhíhiđrôtrongthiênhàcủachúngtavàchuyểnđộngcủacácthiênhàtrongnhữngquầnthểcủachúng,cácnhà thiênvănđi tớikết luậnrằngchúngtasốngtrongmột“Vũtrụkiểutảngbăng”,màgầnnhưtoànbộ(khoảng90đến96%)khốilượngcủanólàphầnchìm,tứclàkhôngnhìnthấyđược.Cácngôisaovàcácthiênhàphátánhsángchỉchiếm2đến10%khốilượngcủanó.NhưngtacómộtsựkhácbiệtcơbảngiữatảngbăngvàVũtrụ:chúngtabiếtrằngkhối lượngchìm trongnướccủa tảngbăngchẳngqua cũngchỉđượclàm bằng nước đá, trong khi đó bản chất của vật chất tối vẫn còn làmộttháchthứcghêgớmđốivớitrítuệconngười.AntoinedeSaint-ExuperyđãhếtsứcsángsuốtkhiôngđểchoconcáonóivớiHoàngtửbérằng:“Cáicănbảnthìmắtkhôngnhìnthấyđược”.Nhưngcáicănbảnlàgìđây?Cácnhàthiênvănchắclàđãcónhữnggiảthuyếtvềvấnđềnày?Thựcsự thìnhữnggiả thuyết có rấtnhiều,bởivì cácnhàvật lý thiênvănchưabaogiờ tỏra thiếu trí tưởngtượngcả.Cócảngànlẻmộtý tưởngđãđượcđềxuất:mộtsốđánhcuộcchocác lỗđen,mộtsốchocáchànhtinh,mộtsốkhácchocácsaochổihaycácbongbóngtuyết...Nhưngchẳngcóđềxuấtnàonhậnđượcsựnhấttrícủabangiámkhảo.Khiđó,sựtựbiệnvềbảnchấtcủakhốilượngkhôngnhìnthấylạichuyểnsangmộtbướcngoặtmới.Vậtchấttốiđãtrởthànhđứaconcưngcủacácnhàvậtlýhạtcơbản.Họxâydựngcáclýthuyếtđượcmệnhdanhlà“thốngnhấtlớn”vớiýđồthốngnhất

bốn lực của tự nhiên (gồm lực hấp dẫn, lực điện từ và hai lực hạt nhân -mạnhvàyếu)thànhmộtlựcduynhất,lựcđãtácdụngtrongnhữngphầngiâyđầu tiên củaVũ trụ. Những lý thuyết này tiên đoán sự tồn tại của vô sốnhữnghạtcókhốilượng.Ngườitađặtchochúngnhữngcáitênngàycàngquáilạvàthơmộnghơn:nơtrinô,graviton,photinovàcosmino.Thậtkhôngmay,trừnhữnghạtnơtrinôđãđượcpháthiệnra,cònthìtấtcảcáchạtkhácvẫnchỉtồntạitrongtrítưởngtượngđầyphóngtúngcủacácnhàvậtlý.Biếtbaonhiêucôngsứcđãphảibỏrađểxâydựngcácdetectornhằmpháthiệnranhữnghạtquái lạđó.Nhưngchotớinay,chưacóhạtnàolómặtracả,dùtrongVũ trụhay trongphòng thínghiệm.Cònviệcđokhối lượngcủacáchạtnơtrinô,lạilàmộtchuyệnkhác.Chotớinay,mặcdùđãrấtnỗlực,nhưngkhốilượngcủahạtnàyvẫnkhôngnắmbắtđược.Nóimộtcáchngắngọn,sựbíẩncủavậtchấtvẫncònnguyênđó.ĐiềunàylạicànggâythấtvọngvìvấnđềnàyliênquantớitươnglaicủaVũtrụ.VậytươnglaicủaVũtrụsẽlànhưthếnào?LýthuyếtBigBangnóirằngVũtrụcóđiểmbắtđầu.Vậynócũngsẽcóđiểmkếtthúcchứ?Điềuđó thìhiệnnaychúngtacònchưabiết.Chúngta thựcsựđứngtrướcmộtsựlựachọnlưỡngnansau:sựgiãnnởcủaVũtrụcótiếptụcmãimãikhông, các thiên hà có vĩnh viễn bỏ chạy ra xa nhau mãi không hay làchuyểnđộngnàymộtngàynàođósẽdừng lại?Trong trườnghợp thứhai,lựchấpdẫncuốicùngđãchiếnthắngsựcuồngnhiệtbanđầusauvụnổlớnvàlàmđảongượcchuyểnđộngraxanhaucủacácthiênhà.Kếtquảlà:cácthiênhàbuộcphảitiếnlạigầnnhauchotớithờiđiểmVũtrụtrởnênbénhỏ,nóngvàđặctớimứctấtcảđềubịphânrãthànhcácchùmánhsángvànănglượng,mộtBigBang lộnngượcmàngười ta thườnggọi làvụco lớn(BigCrunch)nhưchúngtađãnóitới.Tronghaikhảnăngđó,thậtkhómànóitớiđượckhảnăngnàosẽthànhhiệnthực.Khôngphảiđâylàmộtvấnđềbấtđịnh:cácđịnhluậtvật lývẫnnhưvậy,tươnglaicủaVũtrụđãđượcghisẵntrongcấutrúccủacácđịnhluậtđó,chỉcóđiềuchúngtachưacóđủcácthôngtincầnthiếtmàthôi.Để tiên đoán tương lai của Vũ trụ cần phải biết mật độ (hay khối lượngriêng) củanó.Nếu trungbìnhVũ trụchứa ít hơn3nguyên tửhiđrô trongmộtmétkhốithìsựgiãnnởcủaVũtrụsẽkhôngkhinàodừnglại.Tráilại,nếunóchứahơn3nguyêntửhiđrôtrongmộtmétkhốithìtacóthểcầmchắcrằngmộtngàynàođóVũ trụsẽ tựco lại.Cần thấy rằngmậtđộ tớihạn3nguyêntửhiđrôtrongmộtmétkhốilàcựckỳnhỏ.Đểđánhgiáđộnhỏcủaconsốnàybạnnênbiếtrằngmộtgamnướccóchứatới1024(gồmsố1và24số0tiếptheo)nguyêntửhiđrô.

Nhưngchínhlàdovấnđềvậtchất tốimàtakhôngbiếtchắcđượclàbảngliệtkêđầyđủvậtchấttrongVũtrụ(cầnthiếtđểtínhmậtđộcủanó)cóthểlàđượchaykhông.Cácngôisaovàcácthiênhàchỉchiếm1phầntrămkhốilượngcần thiếtđể làmdừngsựgiãnnởcủaVũ trụ.Chuyểnđộngcủacácthiênhàtrongcácđámthiênhà(tứctậphợpgồmhàngngànthiênhà)chochúngtabiếtrằnglượngvậtchấttốiphảilớnhơn10lầnvàđiềunàylàmchomậtđộcủaVũtrụbằngmộtphầnmườimậtđộtớihạn.Nếubảnliệtkênàylàđầyđủ,thìcầnphảikếtluậnrằngVũtrụkhôngcóđủvậtchấtđểlàmdừngsựgiãnnởvàsựgiãnnởsẽdiễnramãimãi.Nhưngđiềuđóngườitalạihoàntoàn chưa chắc chắn lắm. Chẳng hạn, người ta nghi ngờ rằng ở cách dảiNgânHàcủachúngtakhoảngvàitrămtriệunămánhsángcómộthiệnhữubíẩnhúttấtcảcácthiênhàlâncậnvềphíanóvàdothiếuthôngtin,cácnhàthiênvănđãgọinólà“NhânHútLớn”.Đểtácdụngmộtlựchútmạnhnhưthế,khối lượngcủanóphải rất lớn, tươngđươngvớikhối lượngcủahàngchụctriệutỷmặttrời.Vànếunhưquảthậttồntại“NhânHútLớn”hoặccáccụmthiênhàkhác tươngtự, thìsẽcầnphảixemmậtđộcủaVũtrụ làcaohơn.Mặtkhác,tôicũngđãnóivềcáclýthuyếtthốngnhấtlớn,cáclýthuyếttiênđoánvềsựtồntạicủavôsốcáchạtsơcấpcókhốilượng.Nếucáchạtnàykhông gắn với các thiên hà, thì sẽ rất khó phát hiện ra chúng bằng cáchnghiêncứuchuyểnđộngcủacácthiênhà.Nếucáchạtnàyquảthựctồntại,thìchúngsẽchiếmphầnlớnkhốilượngcủaVũtrụvàmậtđộcủaVũtrụcóthểbằnghoặccaohơnmậtđộtớihạn.Thựctế,cũngcómộtlýthuyếtđượcmệnhdanhlà“lạmphát”,mộtlýthuyếtrấtphổbiếntronggiớicácnhàVũtrụhọcthờiđó.LýthuyếtnàytiênđoánrằngVũtrụcầnphảicómậtđộđúngbằngmậtđộtớihạn.Sởdĩnóđượcđặttênnhưvậylàbởivìnótiênđoánrằngởthờigiancựckỳnhỏ,cỡ1035giâysauvụnổnguyênthủy,Vũtrụđãlồnglêntrongcơngiãnnởmãnhliệt,cứ10-34giây,kíchthướccủanólạitănggấpbalần.Nhữngkhoảngthờigianmàtôivừanóitớilàcựckỳnhỏ...Mộtchớpsángcủađènchụpảnhkéodàicỡmộtgiâysovớituổi15tỷnămcònVũtrụvẫncònlớnhơnkhoảng10-35giâysovới1giây.Sựgiãnnởnàycótínhlạmphát,hoàntoàntươngtựnhưsựlạmphát kinh tế củamột nước kéo theo sự leo thang tăng vọt của giá cảtrongmộtthờigianrấtngắn.Tómlại,tacóthểnóirằngvớithựctrạngnghiêncứuhiệnnay,tachưakiểmkêthấyđủvậtchấtđểlàmdừngsựgiãnnởcủaVũtrụ.DovậyVũtrụvẫnđượcxemlà“mở”,tứclànósẽtiếptụcgiãnnởvàngàycànglạnhđi.Cácngôisaovàcácthiênhàmộtngàynàođósẽkhôngcònphátsángnữa,

dođãcạnnguồnnhiênliệuhạtnhânvàVũtrụsẽvĩnhviễnchìmđắmtrongbóngđêmbănggiá.Nhưngnếunhữngconquỷnhư“NhânHútLớn”hoặccáchạtcosminokhác,cóđầyrẫytrongbóngđêmcủakhônggian,thìVũtrụsẽlàđóngvàcuốicùngnósẽcovàbịnénlạitrongngọnlửađịangục,mộtngọnlửacònnónghơncảmọiđịangụcmàDantecóthểtưởngtượngra!Mộtviễnảnhthậtđángyêu...TrongVũtrụhọchiệnđạicònnhữngvấnđềlớnnàonữakhông?Theoýkiếncủatôi,thìvấnđềhìnhthànhcácthiênhàchắcchắnsẽlàmộttrongsốnhữngvấnđềquantrọngnhất.Đểđánhgiáđúnggiátrịcủavấnđềnày,trướchếttôicầnphảimôtảchoôngrõquangcảnhcủaVũtrụ.Vũ trụhiện ra trướcmắt chúng ta làđượcchiếu trênvòm trời, tức làmộthình ảnh hai chiều, vì chúng ta còn thiếu chiều sâu củaVũ trụ.Điều nàycũnggiốngnhưkhi taquansátmộtbứctranhkhổnglồmàhọasĩđãquênmấtluậtcậnviễn.Gầnmộtchụcnămtrước,cácnhàthiênvănđãbắtđầulậpbảnđồbachiềucủaVũtrụbằngcáchđođộdịchvềphíađỏtheohiệuứngDopplerđểxácđịnhvậntốcvàkhoảngcáchcủamỗithiênhà.Đâylàmộtnhiệmvụcựckỳnặngnhọcbởivì riêngvùngVũ trụmà taquansátđượccũngđãchứatới100tỷthiênhà!Cácnhàthiênvănđãcốgắnghếtsứcmìnhvàhọcũngmớichỉquansátđượcvàichụcngànthiênhà.Cònbảnthântôi,tôicũngđãthamgiavàocôngviệcnày,mộtcôngviệcmàcònlâumớikếtthúc,nhưngtriểnvọngrấtlàkhảquanđốivớicácthiênhàgầnnhất.MộttấmthảmVũtrụdiệukỳhiệnratrướcconmắtkinhngạccủacácnhàthiênvăn.Họđãpháthiệnramộthệthốngthứbậctuyệtvờicủacáccấutrúcvậtchất trongVũtrụ.Cácthiênhàcũnghoàntoàngiốngnhưconngườiởchỗbảnnănghợpquầncủachúngrấtpháttriển.Chúngkhôngưasựđơnđộcvà cô lập,màchúng thích cụm lại thànhcác cộngđồng.Tấtnhiên, chúngkhônggắnkếtvớinhaubằngnhữngquanhệtìnhcảmmàbởinhữngmốiliênhệđượcdệtbởilựchấpdẫn.Nhưvậy,mộtsốcácthiênhàđãtụtậpthànhcáccụmgồmhàngchụcthànhviên.Chẳnghạn,dảiNgânHàcủachúngtalàthành viên của cụm thiên hà địa phương, trong đó còn có thiên hàAndromedevàmộtchụccácthiênhàlùn(đólàcácthiênhànhỏhơnvànhẹhơn)nhưcácvệtinhcủaNgânHà,cácĐámmâyMagellanLớnvàNhỏ.NếutavícácthiênhànhưnhữngngôinhàtrongVũtrụthìcáccụmthiênhàlàcácngôilàngnhỏ.Mộtsốcácthiênhàkháctậphợpthànhnhữngquầnthểlớnhơn:đólàcácđámthiênhà.Chúnggồmtớivàingànthiênhà.Cóthểvícácđámnàynhư các tỉnh lỵ.Nhưng tổ chức củaVũ trụ chưadừngởđó.Chính5hoặc6cácđám thiênhànày lại cocụm lạiđể tạo thànhcác siêuđámthiênhà.ĐólàcácthànhphốlớncủaVũtrụ.Cácsiêuđámthiênhàchứađựngnhữnghìnhdạngbấtngờvàlạlùngnhất.

Thayvì có dạng cầu, chúngkhi thì có dạng chiếc bánh rán dẹt, khi thì lànhữngváchngănthiênhàtrảidàihàngtrămtriệunămánhsáng.Nhưngđiềugâyngạcnhiênlớn,đólàsựpháthiệnranhữngkhoảngtrốngrỗngkhổnglồtrongVũtrụ.Bạncóthểngaodutrênchặngđườngdàihàngchụctriệunămánhsángmàkhônggặpmộtthiênhànào.Mộtthựctếcònđángngạcnhiênhơnnữa,đólàcáckhoảngtrốngrỗngnàycódạngnhưnhữngbongbóngxàphòngkhổnglồmàcácđámthiênhàhìnhchiếcbánhrándẹthoặchìnhcácváchngănđượcđặttrênbềmặtcủachúng.Điềucònkỳlạhơnnữalànhữngkhoảng trống rỗng này lại liên thông với nhau tạo thành một mạng lướikhổng lồ.Bạn có thể đi từ khoảng trống này sang khoảng trống khácmàkhôngphảivượtquanhữngchiếcbánhrándẹthoặccácváchngăn.Vũtrụthànhragiốngnhưmộtmiếngbọtbiển:nếubạnxuấtphát từmộthốcnàođó,bạncóthểtớimộthốcbấtkỳnàokháctheomộtmêlộ,tấtnhiênlàphứctạp,nhưngkhôngbaogiờphảicắtngangmiếngbọtbiểnđó.Đúnglàkỳlạthật!VậynhàvậtlýthiênvăncóbiếttấmthảmVũtrụtuyệtvờiđóđãđượcdệtnênbằngcáchnàokhông?Khôngvàđâychínhlàđiểmyếu!Vềchuyệnhìnhthànhnhữngcấutrúcnàychúngtacònrấtmùmờ.VấnđềcàngtrởnênnghiêmtrọnghơnnữavìchúngtabiếtrằngVũtrụđượcxuấtpháttừmộttrạngtháihầunhưhoàntoàntrơntruvàđồngnhất.TôiđãnóivớiôngởtrênvềbứcxạhóathạchđượcpháthiệnbởiPenziasvàWilson,đólànhiệtcònsótlạitừngọnlửasángthếvàtớichúngtatừmộtthờixaxămkhimàVũtrụcòntrẻ,mớiđược300.000nămtuổi.Bứcxạnàycóvẻnhưcựckỳđồngđều.TrướckhivệtinhCOBEđượcphónglênquỹđạo,cácnhàvậtlýthiênvănbiếtrằngnhiệtđộcủabứcxạhóathạch(khoảng–270oC)từxóxỉnhnàytớixóxỉnhkháccủaVũtrụchỉsaikhácnhaukhônghơn0,01%.Sựđồngđềugầnnhưtuyệtđốiđóđãđặtrachocácchuyêngiamộtvấnđềlớn:làmthếnàotừmộttrạngtháibanđầutrơnnhẵnnhưvậylạicóthểtrởthànhmộttấmthảmVũtrụtuyệtvờitrongđócácthiênhàdệtnênvôsốnhữnghìnhdạngvàmotip?Tấmthảmtuyệtvờiđóđượchoàntấttrongvòngtừ1đến3tỷnămsauBigBang,vìkhi lầnngược lại theo thờigiannhờcáckính thiênvăn,chúng tabiếtrằngcácquasarvàcácthiênhàđãtồntạitừthờigianđó.Màđểlàmchomọclênnhữngquasarvàcácthiênhà,thìphảigieonhữnghạtgiống.NhữnghạtgiốngthiênhànàyđượcbiểuhiệnbởinhữngvùngtrongVũtrụhơinónghơnvàhơiđặchơnmộtchút, tức làbởinhững thănggiángnhiệtđộ trongbức xạ hóa thạch.Một Vũ trụ tuyệt đối đồng đều không thể sinh ra cácquasar,cácthiênhà,cácsao,cáchànhtinhvàsựsống.NósẽlàmộtVũtrụkhôcằn,vôsinh.Nhưng,chúngtabiếtrằngVũtrụnhưmộtngườilàmvườn

đãgieocáchạtgiốngthiênhàvìchínhchúngvàbảnthânchúngtađãhiệndiệnởđây.Cuốicùng,vàonăm1992,COBEđãpháthiệnracáchạtgiốngđótronghìnhảnhcổxưanhấtbiểudiễnVũtrụkhinóchỉmớicó300.000nămtuổi.Cáchạtgiốngthiênhànàyđượcthểhiệnởnhữngthănggiángvôcùngnhỏcủanhiệtđộtrongbứcxạhóathạch,nóchỉcỡ30phầntriệuđộ.Vậylàđãtiếnđượcmộtbướcdài.Nhưngvấnđềbiếtđượcbằngcáchnàonhữnghạtgiốngđượcgieo,sau15tỷnămtiếnhóa,đãchorađờibứcthảmtuyệtvờicủaVũtrụthìvẫncònnguyênvẹn.Nhưôngđãthấyđấy,tấtcảcácvấnđềcònlâumớigiảiquyếthết.Tươnglaitươisángvẫnđangcònởphíatrướcngànhvậtlýthiênvăn.Thếkỷ20đãgiảiquyếtxongvấnđềvềsựtiếnhóacủacácsao–nhữngviêngạchtạonêncácthiênhà.Thếkỷ21sẽkhámphárabímậtcủacácthiênhà-nhữngviêngạchtạonênVũtrụ.

JacquesVauthierTròchuyệnvớiTrịnhXuânThuận

PhạmVănThiềudịchPhần4

ÔngđãnóivềsựtiếnhóalâudàicủaVũtrụtrênconđườngdẫntớisựsống.VậyôngcónghĩrằngngoàiTráiĐấtra,sựsốngcóthểtồntạiởnhữngnơikháckhông?Có,điềuđórấtcóthể.Tôikhôngthấytạisaochỉcóchúngtalànhữngngườiduynhấtđượclựachọn.DảiNgânHàcủachúngtachứatới100tỷngôisao,trongđócónhiềutỷngôitươngtựnhưMặtTrờicủachúngta.NếucácngôisaonàycókèmtheomộtbầuđoàncáchànhtinhnhưhệMặtTrờicủachúngta, thì chắc sẽ có những hành tinh ở đủ xaMặt Trời của chúng để nhiệtkhông làmbay hơi hết nước và cũng đủ gần để sự thiếu nhiệt không làmđóngbăngnướcvàdovậychophépsựsống–nhưchúngtabiết trênTráiĐất–cóthểpháttriển.VàconsốcáchànhtinhnàyphảinhânlênhàngtrămtỷlầnvìđólàsốcácthiênhàđượcchứatrongVũtrụquansátđược.ChínhkínhthiênvănkhônggianHubblecũngcósứmạngquansátbầuđoàncáchànhtinhxungquanhcácngôisaogầntanhất,nhưng,thanôi,tật“cậnthị”tạmthờicủanóđãtrởthànhmộttrởngại!CáckínhhiệuchỉnhđượccácnhàduhànhVũtrụđưalênvàonăm1993chắcsẽchophéppháthiệnranhữnghành tinhkhácởngoàihệMặtTrờicủachúng ta.Khiđóchúng tasẽbiếthướngcáckínhthiênvănvôtuyếntớiđâuđểthuhoặcgửiđinhữngthôngđiệp.Cònhiệnthời,việctìmkiếmcuộcsốngngoàiTráiĐấtcònkhóhơntìmkimđáybiển.Nhưng liệuviệc làm thỏamãn tính tòmòcủa trí tuệ,nhưvật lý thiênvănđanglàm,cóbiệnminhđượcchonhữngchiphíhàngtriệuđôlađểxâydựngcáckínhthiênvănmớihaykhông?Trướchết,cầnphảiđặtsựvậtđúngchỗcủanó.Tiềnbạcchiphíchonghiêncứunóichungvàcho thiênvănhọcnói riêngchỉchiếmmộtphần rấtnhỏtrongngânsáchquốcgiacủacácnướcpháttriểnnhưPháphayMỹ.Nóchỉcỡvàiphầntrămchotấtcảcácnghànhkhoahọcvàchỉcỡ0,01%chothiênvănhọc.Đểtiệnsosánh,xinnhắcvớiôngrằnghơnmộtphầnbangânsáchcủaHoaKỳlàdùngchoquốcphòngvàduytrìquânđội.MộtkínhthiênvănlớncũngkhôngđắtbằngmộtchiếcmáybayMirage.Nhưngngoàinhữngxemxétvềtàichính,ởtậnđáylòngmình,tôitinrằngthiênvănhọcđápứngđượcmộtnhucầusâuxacủaconngười,đólànhucầucầnhiểubiếtvềnguồngốccủamình.Khôngphảingẫunhiênmàcácngôisaovàcácthiênhàluônluônlàmchocôngchúngphảisimê,đólàbởivì

ngườitamuốntìmkiếmởđógốcrễcủamình.haynóitheocáchcủanhàthơPaulEluard, thiênvănhọcđãmở rộng tầmmắt cho chúng ta!Nógiúp tađánhgiáđượcvịtrícủachúngtatrongkhônggianvàthờigian,giúptathấyđượcmìnhcóvịthếnhưthếnàotronglịchsửtiếnhóalâudàicủaVũtrụvàgiúptahiểuđượcmốiliênhệcủachúngtavớiVũtrụ.Thiênvănhọccũngchophépchúngtavượtlêntrêntrọnglượngcủacơthểvàsựngắnngủicủacuộcđờiconngười.Quanniệmtriếthọcvềthếgiớimàconngườilĩnhhộiđược thôngqua thiênvănhọc, theo tôi, cũng làmột kiến thứcquan trọngkhôngkémphátminhravắcxinchốngbệnhungthưhoặcSIDA.Nóimộtcáchkhác,nhưcáchnóicủacácnhà toánhọcJacobi,nghiêncứuthiênvănhọccũnglàvìdanhdựcủatrítuệconngười.Đúng,vàđócũnglàsựtìmkiếmvịtrícủachúngtatrongVũtrụ,tìmkiếmýnghĩacủasốphậnchúngtađểphânbiệtconngườivớiconvật.Sựtiếnhóađãbổsungchobộnãocủaloàibòsátvỏnãocókhảnăngbiếtđặtranhữngcâuhỏinhư:Vũtrụcómộtýnghĩagìkhông?Sựsốngcóýnghĩakhông?Chúngtatớitừđâuvàsẽđivềđâu?Tôixintríchrađâycâutrảlờicủanhàvật lýRobertWilson,giámđốcnhàmáygia tốchạt củaFermiLabởgầnChicago,chocâuhỏicủamộtthượngnghịsĩMỹvềíchlợicủaviệcchihàngđốngtiềnđểxâydựngcácmáygiatốcnhằmtìmhiểucấutrúccủavậtchất.WilsonđãtrảlờiôngtarằngnướcMỹđãchiphílớnhơnrấtnhiềuchoquốcphòng.Nhưng làbảovệcáigì, nếuđókhôngphải lànhững lý tưởngnhưnghiêncứukhoahọc,vìdanhdựcủatrítuệconngười?Cònvềnhữngảnhhưởngđốivớicôngnghệthìbanđầulàhoàntoànkhôngcó,bởivìcácngôisaocũngnhưcácthiênhàkhôngcómộtchứcnăngsinhlợinàođốivớicuộcsốnghàngngàycủachúngta.Vậtlýthiênvănlàkhoahọcthuầntuýnhấttrongcáckhoahọc,bởivìnókhôngbaogiờbậntâmtrựctiếptớicácứngdụngthựctiễn.Vậtlýthiênvănmảimêtìmkiếmcốtlàđểthỏacơnkháthiểubiếtvà thỏamãnóc tòmòcủamình!Nósănđuổikiếnthứcchỉvìkiếnthức.Nhưng,cũngthườngxảychuyệnsựnghiêncứukhoahọcthuầntuýlạidẫnđếnnhữngảnhhưởngcôngnghệởthờiđiểmmàngườita ít ngờ nhất. Ví dụ về điều này thì không thiếu. KhiNewton đưa ra lýthuyếthấpdẫnVũtrụbằngcáchchứngminhrằngsựrơicủaquảtáocũnghệtnhưchuyểnđộngcủaMặtTrăngxungquanhTráiĐất,ôngkhôngcómộtlýdonàođểnghĩtớinhữngứngdụngthựctiễncủanócả.Nhưng,giờđây,trongcuộcsốnghàngngàycủachúngta,tấtcảnhữngcáichuyểnđộng,nhưôtô,máybay,vệtinh,thangmáy...đềuchịusựchiphốibởiđịnhluậtđócủaNewton.VàcũngchínhkhitựhỏimìnhVũtrụsẽnhìnrasaokhitachudutrênmộthạtánhsángmàEinsteinđãphátminhrathuyếttươngđối.Nhưngôngcũngchưabaogiờnghĩtớinhữngứngdụngcủasựtổnghợphạtnhân,

cảtrongtâmcácngôisaocũngnhưtrongcácquảbomkhinhkhí,mặcdùtấtcảnhữngthứđóđềudiễnratheocôngthứcE=mc2nổitiếngcủaông,côngthứcnóirằngvậtchấtvànănglượnglàtươngđương.Lịchsửđãnhiềulầnchứng tỏ rằng ngay cả những lý thuyết trừu tượng nhất cũng không tránhkhỏisẽdẫnđếnnhữngứngdụngtrongcuộcsốnghàngngày.Đúng,chúngtađãthấyđiềuđó,đặcbiệtlàđốivớinhữngchươngtrìnhcủaNASA.Chẳnghạn đối với chương trìnhAppolo người ta cũng có thể nóirằngviệcđilênMặtTrănglàhoàntoànngungốcvàvôtíchsự.Nhưng,chínhcácdụngcụđiệntửhiệndiệnxungquanhchúngtatrongcuộcsốngthườngnhật,lạilàkếtquảcủatoànbộchươngtrìnhđó,bởivìđểthắnglựchấpdẫncủaTráiĐấtvàđưađượcconngười lênkhônggian,cầnphảichế tạo ranhữngvật liệugọnnhẹnhấtcó thểđược.Chẳnghạnnhưchiếcmáyghiâmnhỏxíuđangnằmtrongtúiông,cáctrazitor,đĩacompact,máytínhxáchtaycóthểxếpgọntrongchiếccặpđiplômatnhưngmạnhhơncảnhững máy tính khổng lồ năm 1960 chiếm hết diện tích của cả một cănphòng–tấtcảnhữngthứđóđềuđượchưởnglợitừýchígửingườitớiMặtTrăngcủaNASA.Nhưng, xin phép được nhắc lại là tôi hoàn toàn từ chối dùng luận cứ vềnhữngảnhhưởngđốivớicôngnghệ,thậmchícònchưadựđoántrướcđược,đểbiệnminhchonghiêncứutrítuệkhoahọc.Cầnphảilàmnghiêncứuchỉvìvinhquangcủatrítuệconngười.Mộtcâuhỏiđanglàmcháybỏngmôitôi,đólàôngnghĩvềthựctạitrongvậtlýthiênvăn?Tôixinnóichínhxáchơn.Ôngđãgiảithíchrằngcôngviệccủaông trướchết làxâydựngmột lý thuyết,sauđókiểmchứngnó thôngquacácdụngcụ,màthườnglàmộtkínhthiênvănthucáctínhhiệusángtớitừVũtrụ.Nhữngtínhiệunàyđượcsốhóa,sauđóôngsẽchohiểnthịcáchìnhảnhtrênmàhìnhTVđồngthờicóthểthayđổithoảimáiđộtươngphảnđểnghiêncứuchitiếtnàyhaykhác.Vậythìkhiôngnói:tôinhìnthấymộtthiênhàtrênmànhìnhcủatôi,liệuôngcóchắcrằngđóđúnglàmộtthiênhàhaykhông?Tínhhiệnthựcmàcácôngđạttớiởmứcnào?Sựlọcquahệthốngdụngcụcủacácôngcóđángtincậykhônghayxétchođếncùngcáimàcácôngnhìnthấychẳngquachỉlàmộthìnhảnh?Đâylàmộtcâuhỏimangtínhtriếthọchơnlàkhoahọc.Câuhỏicủaônglàrấtcóýnghĩa.Theomứcđộcácdụngcụngàytrởnênphứctạp,nhàthiênvănsẽcàngngàycàngxadầnhiệnthựcthô.Nóđượclọcquanhữngmạchđiệntửrốirắm,rồiđượcxàonấu,sốhóavàdựnglạinhờcácmáytínhmạchvàquacácxửlýtoánhọcphứctạp.Tôiluôncảmthấymộtcảmgiácsâuxavềtínhkhônggiankhitôitiếnhành

quansát,chẳnghạnnhưquamộtkínhthiênvănởtrênquỹđạoxungquanhTráiĐất.Khigõngóntaytrênbànphímmáytính,tôigửicáclệnhquamộtantenrađatớivệtinhđangbaytrênquỹđạo,ởtrênđầutôihàngchụcngànkilômét.Nhữnglệnhnàyđượcnhậnvàxửlýbởimộtmáytínhđặt trênvệtinh vàmáy tính này điều khiển kính thiên văn hướng tới thiên hàmà tôimuốnquansát.Nósẽthuthậpánhsáng.Mộtkhiquansátđãkếtthúc,tôiralệnhchovệtinhgửivềTráiĐấtchotôinhữnghìnhảnhđãthuđượcvàhìnhảnhnàysẽhiệntrênmànhìnhtrongphòngđiềukhiểnvàchophéptôithoảimáiphântích.CảmgiácvềtínhkhôngthựcnàyđặcbiệtmạnhkhitôidùngkínhthiênvănvôtuyếnkhổnglồởNewMehico.Tôicứngỡnhưmìnhđangở trong khung cảnh của một truyện khoa học viễn tưởng. Trên một caonguyênbaolavàbằngphẳng,vớimộtdiệntíchxấpxỉnhưParis,sừngsững27kínhthiênvăn,mỗichiếcđềucóđườngkính25m.Khôngchỉánhsángmàtôiquansátlàhoàntoànkhôngnhìnthấyđượcmàtôicònphảiphómặcchocácmáytínhđiềukhiển27kínhthiênvăn,tổnghợpánhsángthuđượccủamỗikính,sốhóavàxửlýnótrướckhichiếuhìnhảnhthuđượctrênmànhìnhTVmàu.Docóquánhiềugiaiđoạntrunggiangiữacáctínhiệuthôvàhìnhảnhcuốicùng,nênviệcngườitatựhỏitronghìnhảnhnàycóbaonhiêuphầntrămlàcủahiệnthựckháchquanlàmộtđiềuhếtsứcchínhđáng.ChínhGalilê,banđâu,đãphảivôcùngkhónhọcđểthuyếtphụccácđồngnghiệpcủamìnhtinvào tínhhiện thựccủanhữngđiềukỳ lạmàôngđãpháthiện trênbầu trờinhờkínhthiênvănmớiđượcsángchếcủamình.CácđồngnghiệpcủaôngđềunghĩrằngnhữngvệtinhcủasaoMộcvànhữngmiệngnúilửatrênMặtTrăngchẳngquachỉlànhữngảogiácquanghọcdothấukínhcủakínhthiênvăntạora.Nhàthiênvănhiệnđại,dotáchrờihiệnthựcthôthôngquacácdụngcụvớicáckíchthướckhổnglồsovớiconngườivàtinhxảohơntấtcảnhữngthứmàGalilêcóthểtưởngtượngra,nênphảinhângấpbộitinhthầncảnhgiácđểtinchắcrằngcáctínhiệumàanhtanhậnđượcđúnglàtớitừVũtrụvàkhôngchỉlànhữngcannhiễudocácmạchđiệnquáphứctạptrongcácdụngcụquansáttạora.Thậtkhôngmay,mặcdùđãhếtsứcthậntrọng,thithoảngvẫncónhữngphátminh được tuyên bố rùm beng, nhưng sau đó lại bị vạch ra là sai lầm.Trường hợpmới đây nhất trong thiên văn học liên quan tới thông báo vềpháthiệnmộtpulsar,nhưngthựcchấtđâylàngôisaobùngnổvàotháng2năm 1987 trongmột thiên hà lùn quay quanh dảiNgânHà của chúng ta,thiênhàtôđiểmchobầutrờiNamBáncầumàngườitagọitênlàĐámmâyMagellanlớn.(NhàhànghảiMagellanlàngườiđầutiênđãnhìnthấynókhivượtquaxíchđạo).Cácnhàthiênvăngọicơnhấphốibùngnổcủamộtngôi

saolàsaosiêumới(SN)vàsaosiêumớitrongĐámmâyMagellanlớnnóiởtrêncótênlàSN1987A(ChữAlàđểchỉđâylàsaosiêumớiđầutiênđượcpháthiệntrongnăm1987).Sựbùngnổnàyđãlàmrungchuyểngiới thiênvănhọc.Tạisao?Bởivìđâylàlầnđầutiêncảmộtđộiquânkhổnglồcáckínhthiênvăn,cácvệtinhvàcácmáythuhiệnđạiđượchuyđộngđểphụcvụviệcnghiêncứucáichếtcủamộtngôi saoở tươngđốigần (ĐámmâyMagellean lớncáchchúng takhoảng150.000nămánhsáng)vớiđộchínhxácvàchi tiếtchưatừngcó.Tấtnhiên,trướcđócũngcónhữngsaosiêumớikhác(nếutaxemrằngtrongvũtrụquansátđượccó100tỷthiênhà,mỗithiênhàcó100tỷngôi sao thìmỗigiâysẽcómột saosiêumới);nhưngnhữngngôi saonàybùngnổởnhữngthiênhàquáxanênkhôngthểquansátđượcvớiđộchínhxácmongmuốn.Cũngđãcómộtsốsiêusaomới(cảthảycó7)trongNgânHàcủachúngtavàcáchchúng takhoảngvài trămnămánhsáng.JohannesKeplerđã từngnhìn thấymộtvàTychioBrahepháthiệnmộtsaosiêumớikhác.Lạinữa,chínhsựquansátsaosiêumớinàyđãgieovàođầuTychiomốinghingờvềtínhbấtđộngcủabầutrờitheokhẳngđịnhcủaAristote.NhữngngườiTrungHoacũngđãnhìnthấymộtsaosiêumớitrongtinhvânConCuamàhọđặtchocáitênrấthaylà“saokhách”.KhôngcómộtnhắcnhởnàovềsaosiêumớicủatinhvânConCuatrongcáctàiliệucủaPhươngTâyởthờigianđó.Hẳnlànhữngngườinhìnlênbầutrời tinvàoAristotehơnlàtinvàochínhmắthọ!Thếtạisaomộtsốngôisaolạibùngnổ?Đểtrảlờicâuhỏicủaông,tôiphảikểchoôngnghevềđờisốngcủacácngôisao. Chúng cũng được sinh ra, sống cuộc đời củamình rồi chết như conngười;chỉcóđiềucuộcsốngcủachúngđượctrảitrêncácthanglớnhơnrấtnhiều:sovớituổithọbáchniêncủaconngười,thìtuổithọcácsaolàhàngtriệu,thậmchíhàngtỷnăm.HãylấyMặtTrờilàmvídụ.Ngôisaocủachúngtađãsốngđược4,6tỷnăm.ĐộsángvànănglượngmànóchidùngvàcungcấpchotoànbộsựsốngtrênTráiĐấtđềulấy từphảnứngtổnghợphiđrôthành hêli trong lõi của nó. Trong 4,5 tỷ năm nữa.Mặt Trời sẽ dùng hếtnguồndự trữhđrôcủanó.Khiđónósẽxàiđếnnguồndự trữhêli.SựđốthêlisẽbơmchoMặtTrờimột luồngnănglượnglớnvàlàmchonóphồnglênđángkể.Đồngthời,màucủanósẽchuyểnsangđỏ.MặtTrờikhiđósẽtrởthànhmộtsaokhổnglồđỏvàkhiphồnglênnósẽnuốtcảsaoThủylẫnsaoKimvàolớpbaocháybỏngcủanó.CònđốivớiTráiĐất,cáccháu,chútchít...chítcủachúng tasẽ thấyMặtTrờicháybỏngchiếmcảnửabầu trời;

cácđạidươngsẽbốchơi,cáccánhrừngsẽbốccháy.Toànbộsựsốngtrênhànhtinhxanhchúngtakhiđósẽkhôngthểtồntại.Hậuthếcủachúngtasẽphải di cư ra tận biên của hệMặt Trời, tới các sao Hải vương và Diêmvương,tấtnhiênnếuhọcóđủkhảnănglàmđượcviệcđó,đểtránhcáinóngcháybỏngcủasaokhổnglồđỏ.Tuynhiên,sựngơinghỉnhưthếcũngchẳngđượcbaolâu:chỉkhoảng2tỷnămnữalàMặtTrờilạixàihếtcảnguồndựtrữhêli.Khikhôngcònchấtđốt,nósẽcầmchắccáichết.XinônghãymôtảphútlâmchungcủaMặtTrời.KhiMặtTrờikhôngcònphátsángnữa,lựchấpdẫnsẽchiếmưuthếvàbuộcnóphải tựco lại thànhmộtxácsaochếtcó tên là“sao lùn trắng”,cókíchthướcchỉcỡTráiĐấtvớibánkínhkhoảng7.000km.Vậtchấttrongsaolùntrắnglàcựckỳđặc.Mộtthìavậtchấtcủasaolùntrắngnặngtớicảtấn.Điềunàycũnggiốngnhưtaépmộtconvoivàokhốilậpphươngmỗicạnh1cm.LớpbọcngoàicủaMặtTrờikhiđósẽtạonênmộtvànhvậtchấtđẹprựcrỡhaimàuxanhvàđỏxenkẽbaoquanhsaolùntrắngcótênlà“tinhvânhànhtinh”(đâylàtêngọikhôngchínhxácvìcáctinhvânnàykhôngliênquangìtớicáchànhtinhcả).Vậyđiềugìsẽxảyravớihậuthếcủachúngta?Hậuthếxaxôicủachúngta,domấtnguồnnănglượng,chỉcòncáchđitìmmộtngôisaokhác.Cũngcóthểkhiđósẽbắtđầucuộcthámhiểmthiênhàmà các tác giả truyện khoa học viễn tưởng của chúng ta rất ưa chuộng.Nhưngđóchẳngphảilàchuyệndễdànggì:khoảngcáchgiữacácngôisaolàquálớn!NgôisaogầnMặtTrờinhấtcũngcáchnótớibốnnămánhsáng.Vìchúngtakhôngbaogiờcóthểduhànhnhanhhơnánhsáng,docầnphảicónănglượngvôhạnmớigiatốcđượctênlửađạttớivậntốcđó,nênphảimấthàngchục,thậmchíhàngtrămnămmớicóthểtớiđượcngôisaogầnnhất.Mộtcuộcduhànhnhưthếkéodàinhiềuđờingười,ấylàchưanóitớichuyệnthámhiểmvùngbiêncủadảiNgânHà,cáchchúng ta tới90.000nămánhsáng.Chínhvìlýdođómàtôikháhoàinghikhinghecácphươngtiệnthôngtinđại chúng nói về các đĩa bay (hay còn gọi là các vật thể bay lạ). Tại saonhững người ngoài TráiĐất lại tới thăm chúng ta vớimột giá đắt khủngkhiếpvàvôvànkhókhănghêgớm,thayvìgửichochúngtanhữngtínhiệuvôtuyếntớiTráiĐấtvớivậntốcánhsáng.Tấtnhiên,sẽcónhữngkhoảngimlặngkéodàigiữahaingườiđốithoại(mộttínhiệuđượcgửiđibởimộtnềnvănminhngoàiTráiĐấtởđầukiacủaNgânHàphảimất75.000nămmới tớiđượcchỗchúng ta.Thậmchíchúng tacó trả lờingay lập tức, thìnhữngngườingoàiTráiĐấtcũngsẽchỉnhậnđượctrảlờicủachúngtasau150.000năm),nhưngđóchỉlàphươngtiệnliênlạctiếtkiệmhơnrấtnhiều.

NhữngngôisaokháccóchếttheocáchgiốngnhưMặtTrờikhông?Không!ChúngtađãthấyMặtTrờitắtmộtcáchêmái,khôngcósựbùngnổđầytaibiến.Nhưngkhôngphảitấtcảcácngôisaođềuchếtmộtcáchbìnhyênnhưvậy.Nhữngngôisaocókhốilượnglớnphảitrảiquamộtcơnhấphốidữdộihơnnhiều.Khikhôngcònnhiênliệuđểđốtnữa,lõicủamộtngôisaocókhốilượnglớnhơnMặtTrờitừ1,4đến1,5lầnsẽtựcolạithànhsaonơtronvớibánkínhchỉcỡ10km.Vậtchấtởđâybịnéncònmạnhhơncảởbên trong của sao lùn trắng. Một thìa vật chất của sao nơtron nặng tới100.000tỷgam.Khicolại,saongàycàngquayquanhmìnhnónhanhhơn.Hiệntượngnàytươngtựnhưnghệsĩtrượtbăngcongườilạiđểquaynhanhhơn.SaonơtronthựcsựlàmộtconquaytrongVũtrụ.Chỉtrong1giây,mộtvùng có kích thước cỡ thành phốParis quay được10, 100 thậmchí 1000vòng. Lực ly tâm (lực đẩy bạn áo vào thành xe khi vòng gấp) ở đây cựcmạnhvànếunhưngôisaokhôngđượctạobởicácnơtrongắnkếtvớinhaubằnglựchạtnhânmạnh,thìchắclànóđãnổtung.Trongkhiquay,saonơtronphát racácsóngvô tuyếndướidạnghaichùmhẹpquétquaquétlạitrongkhônggian.ĐâylàmộtloạiđènphaVũtrụ.Mỗimột lầnmột chùm tia quét qua TráiĐất, thì kính thiên văn vô tuyến củachúng ta lại nhận đượcmột xung ánh sáng.Các xung này cách nhaumộtkhoảng thời gian đúng bằng thời gian để sao nơtron quay quanhmình nóđượcmộtvòng(thờigiannàychỉbằngmộtphầnnhỏcủa1giây)vàtớirấtđềuđặnnhưmộtmáygõnhịpvàchínhvìthếmàsaonơtroncònđượcgọilà“pulsar”.Khipháthiệnracáctínhiệucủacácpulsarđầutiên,cácnhàthiênvăn nghĩ rằng họ đã bắt được liên lạc với những người xanh nhỏ bé (tứcnhữngngườingoàiTráiĐất–ND).Bởivì,những tínhiệu tới theonhữngkhoảng thờigianđềuđặn tớimứccứnhư là chúng tạo thànhmột loạimãMoócVũtrụvậy.Ôngđã nói với chúng tôi rằngmột ngôi sao có thể kết thúc cuộc đời củamình thànhmột sao lùn trắng hoặcmột pulsar.Nhưng phải chăng còn cómộtkiểusaochếtkích thíchmạnhhơn trí tưởng tượngcủacôngchúngvàgắnliềnvớilỗđen?Thựcvậy,còncómộtkiểuchếtthứbađốivớingôisao.Nếunhưnócókhốilượnglớnhơn5lầnMặtTrờivàđãhếtnhiênliệuthìlõicủanósẽcolạiđểtrở thànhmột lỗ đen, tạo ra trong không gianmột nơi có trường hấp dẫnmạnhtớimứcngaycảánhsáng-đốitượngcóvậntốclớnnhấttrongVũtrụ–cũngkhông thể thoát rađược.Nếumộtngàynàođó, trongcuộcchudugiữacácvìsao,contàukhônggiancủabạnđiquacạnhmộtlỗđen,bạnsẽphảihết sức thận trọng.Nếungẫunhiênbạnvượtquábánkínhkhông thểquayluicủalỗđen(chừng20kmđốivớilỗđencókhốilượnglớngấp10lần

MặtTrời),thìbạnsẽkhôngthểquayngượctrởlạidùđộngcơcontàucủabạncómạnhtớimứcnào.Lựchấpdẫnmạnhcủalỗđensẽkéocơthểbạndàiranhưmộtsợimỳ,cònlựcđiệntừvốnlàmchoxươngcốtcủabạncứngvữngcũngkhôngđươngđầunổivớilựchấpdẫn,kếtquảlàcơthểcủabạnvỡnátvàthếlàxongđời.Thậtlàthúvị!Nhưnghãytrởvềvớiđềtàibanđầucủachúngta.Làmthếnàomàsựcolạicủalõingôisaothànhmộtpulsarhoặclỗđenlạigâyramộtsaosiêumới?Trongkhi lõingôi saoco lạiđể trở thànhmộtpulsarhoặc lỗđen, thìmộtsóngxungkíchtruyềnvàophíatrongngôisaovàlàmchonóbùngnổ.Trongnhữngngàyđầutiên,sựbùngnổmàngườitagọilàsaosiêumớicóđộsánglớngấpmộttrămtriệulầnđộsángcủaMặtTrời.Mộtcơnhấphốibùngnổnhưvậyđãxảyrakhoảng150.000nămtrướctrongĐámmâyMagellanLớnvàthôngtinvềnómãitớithánghainăm1987mớiđếnđượcvớichúngta.Hìnhnhưýôngmuốnnóirằngcóvấnđềtrongviệcquansátsaosiêumới1987A?Đúng thế.Người tachờđợisựhiệndiệncủamộtsaonơtronở lõicủaSN1987A.Nhưngđànhphảikiênnhẫnđợichotớikhilớpkhívàbụibaobênngoàitiêutánđiđểchoánhsángtừpulsartruyềnđượcrangoài.Vìvậy,cácnhàthiênvănđãcăngthẳngrìnhrậpSN11987Avớihyvọngthuđượccác“xung”đềuđặntớitừđó,chứngtỏsựhiệndiệncủasaonơtron.Vàothánggiêng1988,mộtnhómcácnhàthiênvănMỹtuyênbốrằnghọđãpháthiệnđượctínhiệutuầnhoànnhìnthấyđược,sángvàtắtkhoảng2.000lầntrongmộtgiây.Họkếtluậnrằnghọđãnhìnthấysaonơtron.Vàothánghainăm1990,vẫnêkipcácnhàthiênvănđólàmlạinhữngquansátcũ,vàlầnnàyhọlạithấyrằngtínhiệutuầnhoànkhôngphảitớitừsaosiêumớimàtừchínhdụng cụ của họ!Và lời tuyên bố đã “phát hiện” ra pulsar đã phải rút lại.Nhưng điều rủi ro đó không có nghĩa là pulsar không tồn tại, chỉ có điềuquan sát nhằmxác lập sự tồn tại của nó còn chưađược thực hiện.Có rấtnhiềucácquan sát thiênvăn liênquan tới các thiên thểphát sáng rấtyếu.Nhữngquansátnàyrấtkhókhănmặcdùcôngnghệtiêntiếnđãđượcđẩytớigiớihạncủanó.Nguycơsaisốlàrấtlớn.Cầnphảiphânbiệtchorõcáigìlàcóthựctrênbầutrời,cáigìlànhântạodocácdụngcụđocủachúngtatạonên. Vậy nhà thiên văn làm thế nào đảm bảo được tính “chân thực” củanhữngquansátcủamình?Bằngcáchlặpđilặplạinhữngquansátđó,hoặccòntốthơnnữalàbằngcáchkiểmtramộtcáchđộclậpquansátđượcthựchiệnbởicácêkipkhácnhau,sửdụngcáckính thiênvănkhácnhauvàcácdụngcụđokhácnhau.Đâychínhlàvấnđềvềtínhchânthựccủamộtthínghiệm.Ngườitacóthể

nóirằngmộtthínghiệmkhoahọclàđúngnếucóthểlàmlạinóvàchocùngmộtkếtquả.Tuynhiên,tôisẽđặtchoôngcâuhỏiđónhưngtheomộtcáchkhác.Đốivớisựlĩnhhộicủaconngười,thìchẳnghạn,nóirằngđầukiacủathiênhàcáchchúngta75.000nămánhsánglàmuốnnóilênđiềugì?Bởivìởthangcuộcsốngcủachúngtathì75.000nămánhsángchẳngcóýnghĩagì.Đúnglànghiêncứucáivôcùnglớnkhiếnchochúngtachóngmặt.Nólàmchotrựcgiácvàlẽphảithôngthườngcủachúngtathậtkhốnkhổ.Ngaycảmộtnhàthiênvănnhưtôisuốtngàyvậtlộnvớinhữngconsốlớnmàcũngcònkhó“cảmnhận”chúngmộtcáchtrựcgiácnữalà.Nhưngđiềuđókhônghềcảntrởviệctiếpnhậnchúngbằngtrítuệ.Vìôngđãănsâubắtrễvàohiệnthực,ôngnhìnthờigianvớitưcáchmộtnhàvậtlýthiênvănhayvớitưcáchlàmộtconngười?Thờigian làmộtkháiniệmrất sâusắcvàcòn lâumớicó thể làmsáng tỏđượcnhữngbímậtcủanó.Cónhiềuloạithờigian.Vớitưcáchlàconngườitôicảmnhậnđượcthờigiantâmlý.Chúngtacảmnhậnthờigiannàynhưnướccủadòngsôngđangchảy,nóxadầnnhữngconsóngcủaquákhứvàtiếndầntớinhữngngọnsóngcủatươnglai,ngườimanglạihyvọngvàhứahẹncònđangtới.Quákhứđãquakhôngthểcònthayđổiđượcnữa, trongkhitươnglaicòncóthểtạodựngbằngnhữnghànhđộngcủachúngta.Tấtcảchúngtađềucảmthấysựtrôiquacủathờigian,đólàchuyểnđộngcủanóđốivớiý thứcbất độngcủa chúng ta.Tuynhiên, nóivề thờigian chuyểnđộnglàkhôngcóýnghĩađốivớinhàvậtlýhoặcvậtlýthiênvăn.Nếuthờigian làchuyểnđộng thìvận tốccủanóbằngbaonhiêu?Mộtcâuhỏihiểnnhiênlàvôlý.Mặtkhác,lýthuyếtcủaEinsteinđãlàmnổtungnhữngkháiniệmcổđiểnvềquákhứvàtươnglai.Einsteinđãlàmsụpđổtantànhtínhphổquátcủathờigian.Ôngdạychúngtarằngquákhứcủamộtngườicóthểlàhiệntạicủamộtngườikháchoặccònlàtươnglaicủangườithứba.Đốivớinhàvậtlý,khôngcósựkhácbiệtgiữaquákhứ,hiệntạivàtươnglai:mọi thời điểm đều bình đẳng với nhau. Thời gian vật lý không cần phảichuyểnđộng.Nókhôngtrôi,màchỉđứngđóbấtđộngnhưmộtđườngthẳngkéodàiđếnvôtậnởcảhaihướng.Vậytạisaolạicósựphânbiệtnhưthếgiữahaithờigian?Cólẽbởivìvậtlýcònchưabiếtcáchmôtảcácquátrìnhtríócvàtâmlý.Cómộtmắtxíchcònthiếu.Bímậtcủathờigiansẽchưathểbịkhámpháchừngnàochúngracònchưahiểuđượcchúngtacảm,chúngtanghĩvàsángtạonhưthếnào.Xinônghãynóivềmũitênthờigian.Đâylàvấnđềvềhướngcủathờigian.Tôivừanóivớiôngvềthờigiantâmlýluônluôntrôivềphíatrước.Tấtcảchúgtađềubịchiphốibởimũitênđó

củathờigian,nónhấtthiếtsẽdẫnchúngtatừchiếcnôitớinấmmồvàgâyranỗiámảnhvềcáichếtcủamỗichúngta.Đứabésinhra,lớnlên,giàđirồichết.Khôngai có thể làmdừnghoặcđảongượcđượcdòngchảycủa thờigiantâmlý.Nólàbấtthuậnnghịch.Tính bất thuận nghịch này cũng được tìm thấy trong thế giới vĩ mô baoquanhchúngtavàbịchiphốibởicáimàngườitagọilàthờigiannhiệtđộnghọc. Nhiệt động học là khoa học nghiên cứu về các tính chất của nhiệt.Trongthếgiớivĩmô,cácsựkiệndiễnratheomộtchiềuduynhất.Mộtcốctrànóngđể trênbànsẽnguộidần.Mộtmẩunướcđásẽ tandướiánhnắngmặt trời.Mộtnhàthờbỏhoangsẽdầnđổnát.Mộtchiếccốcthủytinhrơixuốngđấtsẽvỡthànhtrămmảnh.Đólànhữngtìnhhuốngtrongcuộcsốnghàngngàymangtrongchúngchiềucủathờigian.Bạnsẽkhôngbaogiờthấymộtcốctrà tựđộnghâmnóngtrởlại,nướctựđộngđóngthànhbăngdướinắngmặttrời,đốngđổnáttựdưnglạithànhngôinhàthờmỹlệ,cũngnhưnhữngmảnhcốcvỡtựlắplạithànhchiếccốcnguyênvẹn.Hướng của thời gian nhiệt động được áp đặt bởi cái gọi là nguyên lý hainhiệtđộnghọc,nónóirằngmứcđộhỗnloạn(cáimàcácnhàvậtlýgọilàentropy) luôn luôn tăng.Mọivậtsẽ luôn luônbịxuốngcấp.Chúngsẽhaomòn theo thời gian.Nhữngngôi nhà sẽ hưhỏngvà các bônghồng sẽ tànphai.Thờigiannhiệtđộngnàytrôicùngchiềuvớithờigiannhiệtđộng:nóhướngtớisựhaomònvàchếtchóc.ÔngcóthểcãilạirằngnguyênlýchorằngtấtcảđềuhướngtớisựhỗnđộnlàtráivớisựtiếnhóacủaVũtrụđitừBigBang tớichínhchúng ta, tức làđi từ trạng tháihỗnđộn (Vũ trụở lúckhởiđầucủanólàmónsúpđồngnhấtcủabứcxạvàcáchạtsơcấp)tớimộttrạngtháicótổchứccựccaolàbộóccủaconngườicókhảnănghiểuđượcsựtuyệtđẹpcủaVũtrụvàbiếtđặtnhữngcâuhỏivềnguồngốcvàlịchsửcủanó.Thựctế,nguyênlýhaicủanhiệtđộnghọckhônghềcấmđoánmộtgócnàođótrongVũtrụcótrậttựxuấthiệnmiễnlàởnhữngnơikhácsựmấttrậttựlớnhơnđượctạorađểbùtrừchotrậttựđó.Chẳnghạn,đểtạorasựsốngtrênTráiĐất,cầnphảicónănglượngcủaMặtTrời.Nhưng,MặtTrờikhiphátánhsángnóngvàokhônggiangiálạnhgiữacácvìsaolạiđãtạorasựhỗn loạn.Sựhỗn loạnnày là lớnhơnsự trật tựcần thiếtchoviệcxuấthiệncủasựsốngvàýthức,saochotổngkếtlạisựhỗnloạnvẫnlàtăng.CómộtchiềuthứbacủathờigiandosựgiãnnởcủaVũtrụmangđếnchochúngta.ĐólàthờigianVũtrụ.HướngcủathờigiannàyđượcxácđịnhbởithựctếlàVũtrụđitừnhỏhơntớilớnhơn,cácthiênhàngàycàngchạyraxanhau.Mốiliênhệgiữathờigianvũtrụ, thờigiantâmlývàthờigiannhiệtđộngkhôngphảilàđãđượchiểurõngọnngành.Nhiềucâuhỏivẫncònđượcđặt ra.Chúng ta hiện vẫn chưa biết liệuVũ trụ có giãn nở vĩnh viễn hay

không.Giả sử rằng có đủ vật chất để làmđảo ngượchướng chuyểnđộnggiãnnởcủaVũ trụ.Các thiênhà thayvì chạy raxanhau lại tiếnđếngầnnhau.ThửhỏilúcđóthờigianVũtrụcóđảochiềuhaykhông?Vàcảthờigiannhiệtđộngnữa?Liệuđốngđấtđá lổnnhổncó tựbiến thànhmộtnhàthờitránglệhaykhông?Rồithờigiantâmlýnữa?Liệubộnãocủachúngtacótrínhớvềtươnglaithayvìvềquákhứhaykhông?Vànếutấtcảcácquátrìnhtrongnãođềuđảongược,thìcáccưdânsốngtrongVũtrụđangcolạicócòncảmthấyVũtrụđanggiãnnởkhông?Hiệnnay,tấtcảnhữngcâuhỏiđóvẫncònchưacócâutrảlời.Chotớiđây,tôiđãnóivớiôngvềbaloạithờigianđềutrôitheomộthướngvàcóchiềunhưnhau: thờigian tâm lýchiphốibộnãocủachúng ta, thờigiannhiệtđộngchiphốithếgiớivĩmôvàthờigianvũtrụchiphốiVũtrụ...Bâygiờtôisẽmôtảchoôngmộtthờigiannữa-thờigianvậtlý-chiphốithếgiớicủacủacáchạttạonênvậtchất,ởthangvimôthờigiankhôngcònlàmộtchiềunữa.Haiprotonđitớigặpnhau,saukhivachạmchúngsẽbayraxanhau.Nếubâygiờtaquayngượccuốnphimghilạicácsựkiệntrên,thìbạnsẽthấychínhxáctrìnhtựđó.Cácđịnhluậtvậtlýởmứcnộinguyêntửkhôngmang trong chúngmũi tên thời gian, các tình huốngở đây là hoàntoànthuậnnghịch.Tôicũngcầnphảinhắctớimộtngoạilệnhỏcóliênquanvớisựphânrãcủamộthạttênlàkaon.Sựphânrãnàylàbấtthuậnnghịchchỉtrongchưađầy1%cáctrườnghợpvàđiềunàyxácđịnhmộtmũitênthờigian“nhỏ”.Nhưngngoạilệnàylàkhôngmấyquantrọngvìtrongsốhàngngàn hạt, kaon là hạt duy nhất có tính bất thuận nghịch.Mặt khác, nó lạikhôngcómặttrongvậtchấttạonêntấtcảchúngtacũngnhưcácthiênhàmàchỉxuấthiệntrongcácvachạmmạnhtronglòngcácmáygiatốchạt.Vậy,tạisaothờigianvậtlýởmứcvimôlạimấtđitínhbấtthuậnnghịch?Vẫncònchưacóaibiếtđượcđiềubímậtđó.Phảichăngcáithờigianvậtlýấy,đóchỉlàsựtạodựngđơngiảncủatrítuệ?Vàvềmộtkhíacạnhnàođónóchẳngliênquangìtớithựctạicả?Cũngcóthể.Hànhtrạngcủacáchạtsơcấptạonênvậtchấtđãđượccơhọclượngtửmôtảrấttốt.Nhưnghoàntoànchắcchắnđómớichỉlàmộtphầncủathựctại.Mặtkhác,trongcơhọclượngtửcòncónhữngvấnđềvềmặtkháiniệmchưaphảiđãđượclàmsángtỏhoàntoàn.Ngườitavẫncònchưabiếttạisaocáchạtlạikhôngtuântheotínhbấtthuậnnghịchcủathờigian,cũngnhưchưabiếttạisaonãongườilạiđitheosựtrôikhôngcưỡngnổicủathờigian,từquákhứđếntươnglai.Sauthờigian,xinôngnóichochúngtôibiếtvềkhônggian!Quanniệmcủachúngtavềkhônggian,đãthayđổirấtnhiềukểtừđầuthếkỷ.Và cũng chínhEinstein là người đưa đến cuộc cáchmạng đó.Không

gian của Einstein khácmột cách sâu sắc so với không gian của Newton.KhônggianNewtonlàtĩnhvàbấtđộng.ĐóchỉlàcáisânkhấuthụđộngnơidiễnracáctấnkịchcủaVũtrụvớidiễnviênlàcáchànhtinh,cácngôisaovàcácthiênhà.Einsteinđãchokhônggianmộtvaidiễn.Khônggianđãvứtbỏđặctínhthụđộngcủamìnhvàtrởnênđộng.Nócóthểco,giãn,biếndạnghoặcxoắn lại tùy theo lựchấpdẫn.Nghĩa làcómộtsự tương tácgiữavậtchấtvàkhônggian.Trongtrườnghấpdẫnmạnhnhưtrườngcủamộtlỗđenchẳnghạn,khônggianbịgấplạitớimứcánhsángkhôngthểthoátrađược.ThếcòntạisaoMặtTrănglạiquayquanhTráiĐất?NewtonnóirằngđólàdolựchấpdẫncủaTráiĐấttácdụnglênMặtTrăng.Einsteinđãvứtbỏhoàntoàn khái niệm lực. Theo ông, trường hấp dẫn của Trái Đất đã làm congkhônggianxungquanhnóvàMặttrăngchuyểnđộngtheoquỹđạohìnhelipxung quanhTráiĐất là bởi vì quỹ đạo đó là ngắn nhất trong không giancongđó.Khôngchỉbịbiếndạngdướitácdụngcủatrườnghấpdẫn,khônggiancòncóthểcogiãntùytheovậntốcmàbạndichuyển.Vídụ,nếutrênTráiĐấtbạnquansátmộtcontàukhônggianbayvớivậntốcđạttới89%vậntốcánhsáng,thìđốivớibạncontàudườngnhưcolạichỉcònmộtnửa.Khikhônggianbịbiếndạng, thờigiancũngkhônggiữnguyênnhư trước.Nócũnggiãnrahoặccolạihàihòavớisựbiếndạngcủakhônggian.Thờigianvàkhônggianthựcsựtạo thànhmộtcặpthốngnhấtmàchuyểnđộngcủachúng luônbổ sungchonhau.Khikhônggianco lại, thì thờigian lạigiãnra,tứclànótrôichậmhơn:aiđótrêncontàukhônggianphóngvớivậntốcbằng89%vậntốcánhsángsẽgiàđichậmhơnhailầnsovớingườitrênTráiĐất.Tráitimanhtađậpíthơnvàtócsẽbạcíthơn.Điềunàyhệtnhưlàkhônggianđãđượcchuyểnhóathànhthờigian.Khônggiancolạiđượcbiếnthànhthờigianlàmchothờigiangiãnravàtrôichậmhơn.Sựchuyểnđổigiữakhônggianvà thời gianđược thựchiện thôngquavận tốc ánh sáng,mộtgiâythờigiantươngđươngvới300.000kmkhônggian.VậylàthờigianvàkhônggiankhôngcòncáchbiệtnhưtrongVũtrụcủaNewtonnữamànóliên hệ khăng khít với nhau. Từ nay chúng ta sống trongmộtVũ trụ bốnchiều:bachiềukhônggianvàmộtchiềuthờigian.Ôngnhìnnhậnnhư thếnàovềkhônggianVũ trụ sovớikhônggianhàngngàyquenthuộccủachúngta?Ôngcóxemrằngchúngcócùngbảnchấthaylàcóbảnchấtkhácnhau?Nhưôngđãnói,thờigianriêngcủacánhânchúngtakhôngphảilàthờigiancủacácngôisao,cũngkhôngphảilàthờigiancủacáchạt sơ cấp, vậyquanniệmvềkhônggian củaông có thayđổi từ thờiđiểmôngbắtđầunghiêncứuvậtlýthiênvăn?Quanniệmcủatôivềkhônggian(vàthờigian)đãthayđổikhitôibắtđầu

nghiên cứu thuyết tươngđối rộng củaEinstein.Bản chất của thời gian vàkhônggianđượcmô tả trong thuyết tươngđối làcó tínhphổbiến.KhônggiancủaVũtrụ,củacácsaovàcủacácthiênhàđềucócùngbảnchấtnhưkhônggiantrênTráiĐất,trongcănphòngchúngtađangngồiđây.ĐãxarồikhônggiantheoAristote,vớikhônggianTráiĐấtvàMặtTrăngtrongđócácvậtđềuchuyểnđộng thẳng, từ trênxuốngdướihoặc từdưới lên trên, cònkhônggian của cáchành tinhkhác, củaMặtTrời và của các sao thì hoàntoànkhác,trongđótấtcảđềuchuyểnđộngtròn.Chỉcóđiềuchúng takhôngcảmnhậnđượcsựcogiãncủakhônggianvàthờigian trongcuộcsốnghàngngàycủachúng ta,bởivìkhôngcónhữngtrườnghấpdẫnlớntrênTráiĐất(lựchấpdẫncủaTráiĐấtnhỏhơncủaMặtTrời28lần)vàchúngtalạichuyểnđộngvớivậntốcnhỏhơnnhiềusovớivậntốcánhsáng.ThậmchínếubạncóđibằngmáybaysiêuthanhConcordthì cũng chỉ nhanh hơn một phần triệu vận tốc ánh sáng một chút. VớitrườnghấpdẫnvànhữngvậntốctrênTráiĐất,thìnhữngbiếndạngcủathờigianvàkhônggianlàrấtnhỏvàkhôngthểcảmnhậnđược.Tôisẽchoôngmộtvídụ.LựchútcủaTráiĐất tácdụnglênchúngtabiếnthiêntheoquyluật tỷ lệ nghịchvới bìnhphươngkhoảng cáchgiữa chúng ta và tâmTráiĐất.Dođó, lựchấpdẫn tácdụng lênmộtngườinàođóởđộcaocỡ thápEiffelsẽnhỏhơnkhiởchântháp,hayđốivớingườisốngởtầngtrêncùngcủamộttòanhàcaotầngsẽnhỏhơnsovớingườiởtầngtrệt.Lựchấpdẫnnhỏhơncónghĩalàthờigiansẽcongắnlạivàtrôinhanhhơn.Vềnguyêntắc,ngườiởtrệtsẽsốngdàihơnsovớingườisốngởtầngtrêncùng.Nhưngsựkhácbiệtđóvềthờigianđượctíchtụcảmộtđờingườicũngrấtnhỏ,chỉcỡmột phần tỷ giâymà thôi.Nghĩa là chỉ hơnnhịp đập của quả timmộtchút!Thậtmay thay,bởivìnếukhôngnhư thế,chắcchắnsẽcómộtcuộckhủnghoảngvềchỗở:sẽchẳngcóaimuốnsốngởnhữngtầngcaonữa!Xinnêumộtvídụkhác.Thờigiansẽchậmlạiđốivớingườichuyểnđộngsovớithờigiancủangườingườiđứngyên.Chẳnghạn,nhữngngườitậpchạyhàngngày sẽ làm chậm lại quá trình già đi củamình so với nhữngngườikhác.Mộtgiâyđốivớimộtngườichạyvớitốcđộ1m/ssẽtươngđươngvới1,000000000000000005giây(sốđầutiênkhác0nằmởvịtríthứmườitámsaudấuphẩy)củangườiđứngyên.Sựkhácbiệtnhưthếlàkhôngthểcảmnhậnđược,ngaycảvớinhữngđồnghồnguyêntửtinhxảonhất.Nhưvậy,chúngtakhôngthểcảmthấytínhcogiãncủathờigianvàkhônggiantrongcuộcsốnghàngngàyvìnhữngbiếndạngcủachúnglàquánhỏbé.Điềunàythật làmaymắnđốivớisựcânbằngtâmlýcủachúngta:bởivìnếukhôngnhưvậythìsẽcóbiếtbaocuộchẹnhòbất thànhvàmọi thứsẽhỗnloạn!

JacquesVauthierTròchuyệnvớiTrịnhXuânThuận

PhạmVănThiềudịchPhần5

Saunhữngnhậnxét rất lý thúđóvề thờigianvàkhônggian,xinônghãygiảithíchchochúngtôirõcácôngđãđo75.000nămánhsángmàôngvừanóitớiởtrênnhưthếnào?ĐâylàvấnđềvềchiềusâucủaVũtrụ.NhàthiênvănchínhlàngườiđođạcVũtrụ.ĐểxáclậpđịalýcủaVũtrụ,anhtaphảidùnghếttàitríđểthựchiệncáckỹthuậtđonhữngkhoảngcáchrấtkhácnhau.Tahãybắtđầutừkhoảngcáchtớicáchànhtinh.Nhữngkhoảngcáchnàyđãđượcbiếtvớiđộchínhxácrấtcaonhờcáckỹthuậttrắcđạcbằngrađa.Nhờkính thiênvănvô tuyến lớnArecibo (vớiđườngkính tới300m)ởPorto–Rico,ngườitađãgửiđicácsóngvôtuyếnvàcácsóngnàysẽphảnxạtrênbềmặtcủacáchànhtinh.Khoảngcáchtớicáchànhtinhnàysẽnhậnđượcbằngcáchnhânvậntốcánhsángvớinửathờigianđi–vềcủacácsóngvôtuyếnđó.Kỹ thuậtnàycũngchophép ta lậpđượcbảnđồchi tiết củacáchànhtinhcũngnhưcácmặttrăngcủachúng.Thựcvậy,nếusóngvôtuyếnđượcphảnxạtừmộtngọnnúicaotrênhànhtinh,thìnósẽtrởvềnhanhhơn,trongkhiđó thờigianđivàvềcủa sóng sẽkéodàihơnnếunhưnóđượcphảnxạtừmộtthunglũng.ChínhbằngcáchnàyNASAđãnghiêncứuđượcđịahìnhnúinon,hẻmvựcvàthunglũngtrênMặtTrăngvàsaoHỏavớiđộchínhxáccao.VàNASAđãchọnchỗhạcánhtrênMặtTrăngchomô-đuncontàuvàcácphihànhgiatheocáchnhưvậy.Nhưngkỹthuậttrắcđạcbằngrađa không thể áp dụng ra ngoài giới hạn hệMặt Trời của chúng ta. SaoDiêmVương,hànhtinhởxaMặtTrờinhất,chỉcáchTráiĐấtcó5,2giờánhsáng,mộtkhoảngcáchchưalấygìlàmxalắm.SovớidảiNgânHà,hệMặtTrời của chúng ta chỉ làmột convi khuẩn sovớikhoảngbao la củaTháiBìnhDương.NhưnglàmthếnàođixahơntheochiềusâucủaVũtrụ?Đểđokhoảngcáchtớicácngôisaogầnnhất,cỡdưới100nămánhsáng,cácnhàthiênvăndùngmộtphươngphápcótênlàthịsai,sửdụngchuyểnđộnghàngnămcủaTráiĐấtquanhMặtTrời.Ngườitaquansátngôisaocầnđokhoảngcáchtạihaithờiđiểmcáchnhau6tháng,chẳnghạnvàothánggiêngvàtháng6,khiTráiĐấtđãquayđượcmộtnửavòngquanhMặtTrời.Khiđóngườitasẽnhậnthấyngôisaogầnsẽdịchchuyểnsovớicácngôisaoởxa.Dịchchuyểnnàykhôngphảidochuyểnđộngthựccủangôisaogầnmàlàdovị trícủangườiquansátđã thayđổi trongquá trìnhchuducùngvớiTrái

Đất.Hiện tượngnàyhoàn toàn tương tựnhưkhibạngiơmộtngón taycốđịnhởtrướcmắtvàlầnlượtnhắmmởhaimắttráivàphải.Bạnsẽthấyngóntaycủabạnxêdịch,mặcdùtaybạnvẫnđượcgiữhoàntoànbấtđộng.Sởdĩnhưvậylàdocómộtkhoảngcáchgiữahaimắtbạn.Biếtkhoảngcáchgiữahaivị trícủaTráiĐấtvàothánggiêngvàtháng6(cỡhai lầnkhoảngcáchgiữaTráiĐấtvàMặtTrời)vàgócxêdịchcủangôisaogần,tacóthểsuyrakhoảngcáchtừTráiĐấttớingôisaođóbằngcácphéptínhlượnggiácđơngiản.Hóara,việcTráiĐấtquayxungquanhMặtTrờicũngthậthữudụngđốivớichúngta!Vậylàbằngcáchđóchúngtacóthểbiếtđượckhoảngcáchtớicácngôisaogần.Nhưngôngđãnóirằngphươngphápthịsaikhôngthểápdụngđượcchonhữngkhoảngcáchvượtquá100nămánh sáng.Vậyđểđạt tớiđượcbiêncủadảiNgânHàcácôngphảilàmnhưthếnào?Thựctế,khivượtquá100nămánhsáng,sựxêdịchbiểukiếncủangôisaodochuyểnđộngcủaTráiĐấtlàquánhỏ,nêntakhôngthểcảmnhậnđược.Trongtrườnghợpnày,nhàthiênvănphảidùngcácphươngphápkhác.Cứutinhcủanhàthiênvănlàcácsaoxêpheit,đượcmệnhdanhlàcácngọnhảiđăngvũ trụ.Nhữngngôi saonày cómột tính chất kỳ lạ: chúngcóđộsángbiến thiênmột cách tuần hoàn.Chúngphát sánghết cỡ, saumột vàingàyđộsángcủachúngyếudần,rồimộtvàingàysauđộsángcủachúnglạihồi phục như trước. Các nhà thiên văn cho rằng sở dĩ độ sáng của saoxêpheitbiếnthiênmộtcáchtuầnhoànnhưvậylàdosựcogiãntuầnhoànbềmặtcủanó.Sựbiến thiênnàyxảy rakhôngphảimộtcáchngẫunhiênmàtheomộtsơđồrấtchínhxác:khoảngthờigiangiữahaicựcđạihoặchaicựctiểukếtiếpcủađộsáng(đượcgọilàchukỳ)liênquantớiđộsángthựccủasaoxêpheit.Saocàngsángthìchukỳcủanócàngdài.Tínhchấtnàyđãmởtoangcánhcửacủabầu trờichocácnhà thiênvăn:chỉcầnxácđịnhđượcchukỳcủa saoxêpheit là ta suy rađộ sáng thựccủanó.Kếthợpđộ sángthựcvớiđộsángbiểukiếnquansátđượctasẽtínhrakhoảngcách.Cácsaoxêpheitlàcácsaokhásáng,chophéptacóthểquansátđượctớitậnbiêngiớicủathiênhà,thậmchícònxahơnnữa.Nhờnhữngngọnhảiđăngvũ trụnày, cácnhà thiênvănđãxácđịnhđượcNgânHàcủa chúng ta códạngđĩarấtdẹtvớiđườngkínhcỡ90.000nămánhsángvàchứatới100tỷmặttrời.Vàonhữngđêmmùahèđẹptrời,mộtvòngcungrấtđẹpmàutrắngnhạtvắtngangquabầutrờiđãdânghiếnchochúngtamộtcảnhtượngtuyệtvời,đóchínhlàđĩaNgânHàđượcnhìntừmép.BóngmaCopecnicvẫntiếptụclàmcôngviệccủamình:khôngdừnglạiởchỗtrụcxuấtconngườivàTráiĐấtrakhỏivịtrítrungtâmcủaVũtrụ,nócònlàmchochúngtapháthiệnrarằngMặtTrờicũngkhôngphảiởtâmcủa

NgânHà.HarlowShapley,mộtnhàthiênvănngườiMỹkhinghiêncứusựphânbốkhônggiancủacácđámsaocầu(tứctậphợphìnhcầucủakhoảng100.000ngôisaoliênkếtvớinhaubằnglựchấpdẫn)vàonhữngnăm1920,đãpháthiệnrarằngnhữngđámsaonàyđượcphânbốxungquanhNgânHàtrongthểtíchhìnhcầu,nhưngtâmcủatoànbộtậphợpnàylạikhôngphảinằmởvịtrícủaMặtTrờimàởcáchnó30.000nămánhsáng.MặtTrờihóarachỉlàmộtngôisaobìnhthườngnằmởngoạivi,khoảng2/3bánkínhcủađĩaNgânHàvềphíamépcủanó,MặtTrờiquaymộtvòngxungquanhtâmNgânHàmất250triệunămvàtừlúcsinhrachotớinay,nóđãquayđược18vòng.Nhưnglàmthếnàocóthểpháthiệnracácthiênhàkhác?Đâylàmộtcâuhỏirấtcóýnghĩa.ChotớiđầuthếkỷXX,ngườitavẫncònchưabiếtliệuthiênhàcủachúngtacóphảilàduynhấttrongVũtrụhaylàcòn tồn tại những thiênhàkhác.Nhữngkính thiênvăn lớnmới đượcxâydựnghồi đó cho thấy có rất nhiềunhững chấm tinhvân trênbầu trời.Đókhông phải là các sao, nhưng bản chất của chúng vẫn còn là điều bí ẩn.EmmnuelKant,nhàtriếthọcĐức,ngaytừnăm1775đãnghĩrằngdảiNgânHàcủachúngtakhôngchiếmtoànbộVũtrụvànhấtđịnhphảitồntạinhữnghệthốngkhác-nhữnghòn“đảo-vũtrụ”khác-nằmxabênngoàithiênhàcủachúngta.Nhưngđâychỉlàsựtựbiệntriếthọcthuầntúy:cònphảichứngminhnómộtcáchkhoahọc.EdwinHubblechínhlàngườiđãtìmthấychìakhóagiảiquyếtvấnđềđó.Bằngcáchdùngcácsaoxêpheit trong tinhvânAndromede(Tiênnữ),ôngđãxácđịnhđượcrằngtinhvânnàycáchchúngta2triệunămánhsáng,tứclànằmngoàigiớihạncủaNgânHà.XinônglưuýrằngánhsángtừAndromedetớicáckínhthiênvăncủachúngtangàyhômnayđãbắtđầucuộchànhtrìnhcủamìnhtừlúcloàingườimớichậpchữngnhữngbướcđầu tiên,khimàngườiđầu tiênxuấthiện trênTráiĐất.TrựcgiácthiêntàicủaKantvềcáchònđảo–vũtrụđãđượcchứngminhlàchínhxác.Từđó,thếgiớingoàithiênhàkhôngngừngđượcmởrộng.Ngàyhômnay,NgânHàcủachúngtalạcgiữa100tỷcácthiênhàkháccủaVũtrụquansátđược,vớibánkínhkéodàitới15tỷnămánhsáng.Conngườitrởnênvôcùng nhỏ bé trong không gian. Chúng ta chẳng qua chỉ làmột điểm nhỏtrongvũtrụ.Theocáchtươngtự,conngườitrởnêncũngvôcùngnhỏbétrongthờigian.Điềunàykhônghềlàmchúngtangạcnhiên,vìkhônggianluônđiđôivớithờigianvàchúngliênhệvớinhauthôngquavậntốcánhsáng.ĐểchứngminhchoôngthấysựnhỏnhoicủalịchsửloàingườisovớilịchsửVũtrụ,tôixingiớithiệuvớiôngmộtlịchsửvũtrụcủaCarlSagan,trongđó15tỷnămcủaVũtrụđượcnénlạicòn1năm.BigBangxảyravàongày1tháng

giêng.SựhìnhthànhNgânHàcủachúngtadiễnravàongày1tháng4.Mãiđếnngày9tháng9hệMặtTrờimớiđượchìnhthành.TếbàosốngđầutiênxuấthiệntrênTráiĐấtvàongày25tháng9.Nhữnghóathạchcổnhất(củavikhuẩnvàtảolam)có“niênđại”ngày9tháng10.Giớitínhđượcsángchếbởicácvisinhvậtvàongày1tháng11.Toànbộquátrìnhtiếnhóatớiconngườidiễnratrongthángcuốicùngtrongnăm.Nhữngconcávàđộngvậtcóxươngsốngđầu tiênbướcrasânkhấungày19tháng12.Nhữngconcôntrùngđầutiênxuấthiệnngày21tháng12.Câycốiđầutiênxuấthiện–ngày23tháng12,nhữngconkhủnglongđầutiên–ngày24tháng12,nhữngđộngvậtcóvúđầutiên–ngày26tháng12,nhữngconchimđầutiên–ngày27tháng12.Ngày28tháng12làngàytậnthếcủakhủng long,có lẽ làsaukhimột thiên thạchđậpvàoTráiĐất làmtunglênmộtđámmâybụikhổnglồ,chặnhếtánhsángmặttrời.Khiđó,baotrùmTráiĐấtlàsựlạnhgiághêgớm,giếtchếtthựcvậtvàcácđộngvậtăncỏ.Conngườivănminhchỉxuấthiệnvàophútcuốicùng,ngàycuốicùngtrongnăm.NhữngbứctranhcủaLascauxđãđượcthựchiệnvàolúc23giờ59phútngày31tháng12.NềnvănminhHyLạpvàsựpháttriểnthiênvănhọcchỉrađờivào10giâycuốicùngcủanăm,tứclàvàolúc23giờ59phút59giây,trongkhi đóĐứcPhật vàChúaGiêsu chỉ xuất hiện vào 5 giây cuối cùng(ngàysinhchínhxáccủahọtươngứnglà23giờ59phút55giâyvà23giờ59phút56giâyngày31tháng12).NềnphụchưngcủachâuÂuvàsựrađờicủakhoahọcxảy ravàogiâycuốicùngcủanămvà sựchinhphụckhônggian,sựtìmkiếmcácsựsốngkháctrêncáchànhtinhkhácvàdotrítuệlàmộtcondaohailưỡi,sựýthứcvềtựhủydiệtmớiđượcbừngtỉnhvàophầngiâycuốicùngcủanăm.Vậy là ông đã thấy con người trở nên thật nhỏ bé cả trong thời gian. Sựthăngtiếntrongquátrìnhphứctạphóatăngtốcdầnởgiaiđoạncuốivàconngườivănminhchỉ làmộtkhoảngkhắccựckýngắnngủi trongquá trìnhtiếnhóacủaVũtrụ.Tôimuốnđặtchoôngmộtcâuhỏibằngcáchdùngsựtươngtự.Xétchotớicùng,phảichăngsựmôtảVũtrụởtrêntươngứngvớimộtquanniệmnhấtđịnh,thôngquacácdụngcụ,cáctínhtoánv.v...mangtínhgiảtạolớnhơnnhiềusovớisựmôtảcủanhữngngườicổHylạpkhihọnóivềcácngôisaovớisựphóngchiếu theonhânhìnhnhư :Gấu lớn(ĐạiHùng),Orioncùngvớiđủcảgươmvàgiáo,v.v...?Từthờigianđóđếnnay,thiênvănhọcđãtiếntriểnrấtnhiều.Nhữngphóngchiếutheonhânhìnhlênbầutrờilàhoàntoànkhôngcóchútkhoahọcnào.Ngườitađịnhvịcácngôisaosángnhấttrongcácchòmsaovàtưởngtượng

nốichúngbằngcácđườngthẳng,rồiđồngnhấtcáchìnhhìnhhọcthuđượcvớicáchìnhdángquenthuộctrongđờisốnghàngngày.Cáccấuhìnhđượcgánchonhữngchòmsaođóhoàntoànkhôngcótínhphổbiến,chúngthayđổi tuỳ theo các xã hội và các nền văn hóa. Những chòm sao của ngườiTrungHoakhôngnhưnhữngchòmsaocủangườiHyLạp.Nhàthiênvănhiệnđạikhôngphóngchiếunhữngướcmuốnvàxungnăngcủamìnhlênbầutrời.Nhờánhsángmangthôngtinđượcthuthậpbởicáckính thiênvăn củamình, nhà thiênvăngiảimã thôngđiệp tới từ bầu trờitheocáchkhoahọc.Nhờcácđịnhluậtvật lývànhữngquansát thiênvăn,anhtabiếtrằngnhữngngôisaotạonêncácchòmsaocũngchuyểnđộngvàtrongvàitrămtriệunămnữa,hậuthếcủachúngtasẽkhôngcònnhìnthấynhữnghìnhhàiđúngnhư thếnữa.Nhữnghiện tượng lạ lùngmàchúng tapháthiệnratrongVũtrụ,nhữngquasar,pulsar,nhữnglỗđen,chúngtatìmhiểu chúng với tư cách là những hiện thực mới, chứ không phải như sựphóngchiếunhữngảoảnhvànhữngướcvọngcủaýthứcconngườichúngta.Thếgiớitồntạiđộclậpvớibộnãocủaconngườipháthiệnrachúng.Vũtrụkhôngphảilàsảnphẩmhoạtđộngcủabộnãoconngười.Điềunàydẫnchúngtatớimộtphươngdiệnkháccủathựctại,phươngdiệnđãlàmchotôingạcnhiêntrongcuốnsách“Giaiđiệubíẩn”củaôngđồngthờilàtầmquantrọngmàôngđãgánchonguyênlývịnhân.Xétchocùng,tacóthểnóirằngchúngtaởtrênmộthạtcátquayxungquanhmộtchiếcđènconmàchẳngbaolâunữasẽtắtvàngọnđènnàysovớiVũtrụcũngchẳnglàcáiđinhgì.Nhưngcũnghơilạlàtừcáiđiểmnhỏxíutrongđókhônggianvàtrongthờigian,chúngtađãnhìnthấyđượcvàlàmđượcbiếtbaonhiêuthứ:chúngtađãtìmVũtrụđồngthờitìmhiểuvịtrícủachúngtatrongđó.Tôimuốnnóivớiông,ngườiđãnhiềuđêmngồibênkínhthiênvăn,rằngriêngchuyệnbanđêmtrờitốiđenđãlàmộtđiềukỳdiệurồi.Thựctế,tuyênbốcủaông,xétbềngoài,hoàntoànkhôngcógìquantrọngnhưngnó lạichứađựngbímậtvềsựrađờicủaVũtrụ.Thườngnhữngsựkiệnđơngiảnnhấtlạimangnhiềuthôngtinnhất.VấnđềnàyđãđượcnhàbáchọcngườiĐứcHeinrichOlbersnêu ravàonăm1823và thườngđượcbiết tới dưới cái tên “nghịch lý Olbers”, mặc dù những người khác nhưKeplercũngđãtrăntrởvềvấnđềđótrướcông.Olberslýluậnnhưsau:theoNewton,Vũtrụlàvôhạnvàchứamộtsốvôhạncácsao.Điềunàycónghĩalàdùbạncóhướngcáinhìntớiđâu,nócũngsẽgặpmộtngôisaocóđộsángcỡđộ sángcủaMặtTrời.Tìnhhuốngnàycũnggiốngnhưkhibạnởgiữamộtrừngcâydàyđặc,dùbạncóhướngcáinhìntớiđâucũngsẽbịmộtthâncâychặnlại.Dovậyđêmlẽracũngphảisángnhưbanngàymớiphải.Thếmànólạitốiđen.

Córấtnhiềutoantínhnhằmgiảithíchnghịchlýnóitrên,nhưngđềubịpháthiệnralàkhôngđúng.PhảichờchotớithếkỷXX,khixuấthiệnlýthuyếtBigBang,thìvấnđềtrênmớiđượcgiảiquyết.Thựcthế,BigBangchoVũtrụmộtđiểmkhởiđầu,bởinókhôngtồntạisuốtthờigian.Nómớiđượctạorachỉkhoảng15tỷnămtrước.Vìsựtruyềncủaánhsángkhôngphảilàtứcthờivàphảimấtmộtthờigianmớitớiđượcchỗchúngta,nênchúngtachỉthấyđượccác saovàcác thiênhàởcáchchúng tamộtkhoảngbằnghoặcnhỏhơn15tỷnămánhsáng,ánhsángtớitừcácthiênthểnằmngoàichântrời đóđềukhông cóđủ thời gian tới chúng ta.Vì tầmnhìn của chúng takhôngkéodàitớivôtận,nênkhôngthểcóvôhạncácngôisaokhôngsángvĩnhviễn.Chúngsẽchếtkhidùnghếtnhiênliệu.Vàđiềunàylạilàmgiảmsốlượngcủachúng.Đêmcóthểtốiđenlàbởivìkhôngcómộtsốvôhạncácsao.Mànđêmchứađựng trongnósựkhởiđầucủaVũ trụvàcáichếtcủanhữngngôisao.Chắc ông cũng đã biết, vấn đề này đã từng rất hấp dẫnEdgarAllan Poe.Chínhôngấyđãtừngviếtnhữngtrangrấtđẹpvềchủđềnày.EdgarPoeđãsuynghĩrấtnghiêmtúcvềvấnđềđêmđenvàôngđãphátbiểunómộtcáchrấtthơ:thayvìnóinhữngngôichặnhướngnhìncủachúngta,ôngnóivềnhữngbứctườngvàngrựccủaVũtrụchắnhướngnhìncủachúngta.Thậmchívàonăm1848(chỉsaukhinghịchlýOllbersrađờicó25năm),ôngđãđềxuấtmộtgiảiđápgiốngmộtcáchđángkinhngạcvớigiảiđáphiệnđạivềvấnđềnày.Trongmộttiểuluậncónhanđề“Eureka”,mộtbàithơvănxuôi,ôngđãthảsứcbộclộnhữngsuytưvềvũtrụcủamình,nàolàmộtvũtrụgiãnnởvàcolạinhịpnhàng,nàolàđêmđenlàdokhônggianrộnglớntớimứcánhsángtừnhữngbứctườngvàngphátrakhôngcóđủthờigiantớiđượcchúngta.Poekhôngchỉ làbậcthầytrongnghệthuật tưởngtượngvàviếtranhữngcâuchuyệnlykỳhồihộp,làngườisánglậpthểloạitiểuthuyếttrinhthám.ÔngcòncómộttrựcgiácđángkinhngạcliênquantớiVũtrụvàđiềunày,mộtthếkỷsau,đãđượcxácnhậnbởiphátminhrasựgiãnnởcủaVũtrụvàlýthuyếtBigBangsauđó.Trở lại nguyên lý vị nhân, có hai cách phát biểu nguyên lý này, một lànguyênlývịnhânyếuvàhailànguyênlývịnhânmạnh.Theoôngthìgiữachúngcósựkhácnhaunàokhông?Nguyên lý vị nhân, đó là tên gọi do nhà vật lý thiên văn ngườiÔxtrâyliaBrandonCarterđặt ra,nóivềmối liênhệ thốngnhấtconngườivàVũtrụ.Nóđượcnêurađểchốnglạiquanniệmtuyệtvọngcủacácnhàtưtưởng,nhưnhàsinhvậthọcngườiPhápJacquesMonod,nhữngngườichorằngkhônghềtồntạimốiliênhệđó:“Conngườixuấthiệnlàngẫunhiêntrongmộtvũtrụhoàntoànthờơvớinó”.Nguyênlývịnhânyếulàhiểnnhiên:cáctính

chấtcủaVũtrụcầnphảitươngthíchvớisựtồntạicủaconngườichúngta.Mỗimộtnguyêntử,mộtngôisao,một thiênhàvàcácđịnhluậtvật lýchiphốichúngđềucầnphảicórấtchínhxácnhữngtínhchấtcần thiếtđể làmnảysinhraconngườiýcóýthứcvàtrítuệ.NếuVũtrụnónghơnhoặclạnhhơn,lớnhơnhoặcnhỏhơn,nếusựgiãnnởcủanólànhanhhơnhoặcchậmhơn, chúng ta sẽ không cómặt trên đời này để nói về những chuyện đó.ChúngtabiếtrằngchúngtahiệnhữuvànhữngtínhchấtcủaVũtrụđãđượcđiềuchỉnhmộtcáchthuậnlợichosựhiệndiệnđó.Nguyênlývịnhânyếuhiểnnhiêntớimứcnóđãđượctấtcảcácnhàkhoahọcchấpnhận.Tráilại,Nguyênlývịnhânmạnhlạigâyranhiềutranhcãi.Nguyênlýnàyđềxuấtmộtýđịnhcủatựnhiên,nónóirằngVũtrụnhằmtiếntớiconngười.TrongkhinguyênlýyếukhiêmtốnnóirằngsựhiệnhữucủachúngtaphụthuộcvàomộtVũtrụcóthểsốngđược, thìnguyênlýmạnhtuyênbốrằngVũtrụnhấtthiếtphảilàsốngđượcđểchoýthứcxuấthiện.NhàvậtlýngườiMỹgốcAnhFrreenmanDysonđãdiễnđạtmộtcáchrấtngắngọnnguyênlývịnhânmạnhnhưsau:“ởđâuđấy,Vũ trụđãbiếtchắc rằngconngườisẽxuấthiện”.Ở đây tôi muốnmở rộng hơn nữa nguyên lý vị nhân. Tôi sẽ nói về conngười,nhưngcólẽchínhxáchơnlànóivề“ýthức”và“trítuệ”cókhảnănghiểuđượcvẻđẹpvàsựhàihòacủaVũtrụ.Hiệntại,conngười(cóthểcùngvớimộtsốloàiđộngvậtgầngũivớinó)làđạidiệnchodạngýthứcvàtrítuệ duynhấtmà chúng ta biết, nhưngmột trí tuệ ngoàiTráiĐất trênmộthànhtinhkhác,quayxungquanhmộtngôisaokháccũngkhôngthànhvấnđềgì.Tôiluônkinhngạckhinghĩrằng100tỷnơtroncótrongbộnãochúngtađãcóthểđạttớitrìnhđộtổchứcđủphứctạpđểpháthiệnracácđịnhluậtvậtlývàtoánhọcchiphốiVũtrụ.HệthốngnơtronđóđãđượcsắpđặtnhưthếnàođểchúngtacóđượcmộtýthứcvềVũtrụđãsảnsinhrachúngta?Vìchúngtachẳngquachỉlànhữnghạtbụicủacácngôisao,đượccấutạobằngnhữngnguyêntốnặngdolòluyệntrongcácngôisaochếtạora,rồibịxảvàomôitrườnggiữacácvìsaobởicácsaosiêumới.Nhữngnguyêntốnàykếthợpvớinhauđể tạo thànhcáchànhtinh,nhữngcáinôicủasựsống.Chẳngcómộtnguyênnhântiênquyếtnàođểchúngtacóthểpháthiệnđượcranhữngđịnhluậtdườngnhưmôtảtốtnhữngđườngnétkhúckhuỷucủatựnhiên.Vànhữngđịnhluậtmàchúngtapháthiệntạicáixóxỉnhnhỏnhoicủathếgiới,trêncáihạtcátbétícủaVũtrụlạicóthểgiảithíchđượccáchiệntượngdiễnraởcáchxahàngtỷnămánhsáng.Tôicóthểgiảithíchđượccáctínhchấtvật lý củanhững thiên thểởxa tớimức ánh sángxuất phát từ chúng còntrướccảkhinhữngnguyêntửtạonêncơthểtôiđượcchếtạora.

ĐâycũngchínhlàđiềukinhngạcmàEinsteinmuốnbàytỏkhiôngnóirằng:“CáikhôngthểhiểuđượclàVũtrụlạicóthểhiểuđược”haynhưnhàvậtlýMỹgốcHungEugeneWignerkhiôngnóivề“tínhhiệuquảkhôngthểtưởngtượngnổicủatoánhọc”đốivớiviệcmôtảthếgiới.Nóitómlại,ngườitacóthểtómtắtnguyênlývịnhânmạnhbằngcáchnóirằngVũ trụ ban tặng cho chúng ta ý thức là để cho phép chúng ta chiêmngưỡngđượcsựsángthế.Đúngthế.TôinghĩrằngVũtrụchỉcóýnghĩanếucómộtngườiquansátcóýthứcvềnó.MộtVũtrụtrốngrỗngvàkhôcằnsẽkhôngcólýdođểtồntại.Cầnphảinghĩgìvềsựhiệuchỉnhcựckỳchínhxáccáchằngsốvậtlý?Cóhaisựlựachọnkhảdĩ.Thứnhấtlànóirằngchẳngcósựhiệuchỉnhnàohết,tấtcảchỉlàngẫunhiênmàthôi.NgườitacóthểviệnđếnlýthuyếtcácvũtrụsongsongcủanhàvậtlýMỹHughEverett.ĐólànhữngVũtrụhoàntoànkhôngcóliênquangìvớinhauvàkhôngthểquansátđược.Lýthuyếtnàyđượccơhọclượngtửchophép.Trongcácvũtrụsongsongnày,cótấtcảnhữngtổhợpkhảdĩcủahằngsốvàđịnhluậtvậtlý.Tuyệtđạiđasốcácvũtrụnàylàcằncỗi,vôsinhtrừVũtrụcủachúngta,trongđódongẫunhiênmà tổhợpcủaVũ trụnày là trúng sốđộcđắc.Vàchúng ta chính làphầnthưởngcủagiảiđộcđắcđó!MộtphươngáncủaýtưởngvềcácvũtrụsongsongdonhàvậtlýngườiMỹJohnWheelerđưarachorằngVũtrụphảitrảiquamộtchuỗicácphagiãnnởvàco lạikế tiếpnhauvàởmỗimột lầngiãnnởmới,nó lạixuấtphátvớinhữngđịnh luật vàhằng sốvật lý khác.Chúng ta, dongẫunhiên, đangởtrongphagiãnnở,trongđótổhợpcáchằngsốvậtlýlàthíchhợpchoýthứcxuấthiện.Lạimộtlầnnữa,kịchbảnnàylạiđượcxuấthiệntừlĩnhvựckhoahọcviễntưởng.Thựctế,chúngtahiệncònchưabiếtliệumộtngàynàođóVũtrụcótựcolạihaykhông.Chotớikhicónhữngđộtphámớithìkhôngnói,nhưnghiệnsựgiãnnởcủaVũtrụsẽlàvĩnhviễn.Sựlựachọnthứhailàvứtbỏkháiniệmngẫunhiên.VũtrụcủachúngtalàduynhấtvàđãcósựhiệuchỉnhcựckỳchínhxácđượcthựchiệnbởiNguyênlýSángtạođểlàmchoxuấthiệntrí tuệcókhảnănghiểuđượcVũtrụ.Đểmượn lại tựa đề tác phẩm nổi tiếng của Jacques Monod có thể nói rằngchúngtacầnphảilựachọngiữa“NgẫunhiênvàTấtyếu”.Tuynhiên,khoahọclạikhôngthểquyếtđịnhđượcgiữahaisựlựachọnđó.Vềphầnmình, tôiđánhcượcchokhảnăng thứhaibởivì tôi thấy rằngsẽchẳngcó ích lợigìđể thừanhậnsự tồn tạicủavôsốvũ trụmàhoàn toànkhông quan sát và kiểm chứng bằng thực nghiệmđược.Điều đó vi phạmtínhđơngiảnvàtiếtkiệmcủacácquyluậttựnhiên.Tạorahàngtỷvũtrụ,tấtthảyđềulàcằncỗi,chỉđểnhậnđượcmộtvũtrụmàumỡsinhsôiđểlàmgì?

Chínhvìvậy,khẳngđịnhchúngtahiệnhữuởđâyhoàntoàndongẫunhiênlàmuốnnóirằngVũtrụ làkhôngcóýnghĩavàđiềuđókéo theosự tuyệtvọng.Chứngminhchođiềuđó là tiếngkêu tuyệtvọngcủanhàvật lýMỹđượcgiảiNobelStevenWeiberg:“Cànghiểuvũtrụdườngnhưta lạicàngthấynóvônghĩa”.Vậythìtạisaolạikhôngđánhcượcchocáicóýnghĩavàhyvọng?Nhưng,xinnhắclại,tôiđánhcượcvớitưcáchmộtngườicủađứctinchứkhôngphảilàmộtngườicủakhoahọc.Nguyênlývịnhânmạnhsẽkhôngbaogiờcóthểđượcchứngminhmộtcáchkhoahọc.Thếthìnguyênlývịnhâncóđóngvaitrònàođótrongkhoahọckhông?Nguyên lývịnhânvậnhành theohướngngượcvới tiến trìnhbình thườngcủakhoahọc.Khoahọctiênđoán.Nónóivớichúngtarằng4,5tỷnămnữa,khiđãthànhsaokhổnglồđỏ,MặttrờisẽphồnglênđểnuốtcảsaoThủyvàsao Kim và sau đó sẽ tự co lại để trở thành một sao lùn trắng. Trái lại,nguyênlývịnhânlàmộtphátbiểucótínhchấthậunghiệm:chúngtahiệnhữuởđây.VậychúngtacóthểnóigìvềnhữngđiềukiệnbanđầucủaVũtrụ?Tựbảnthânnó,nguyênlývịnhânkhôngmangnhữngchânlýgìlớnlaocả.Mộtsốnhàkhoahọcthậmchícònbuộctộinócóảnhhưởngtaihại.Bởivì,doquáviệnđếnýtưởngvềtínhmụcđích,vềdựáncủaVũtrụ,ngườitacónguycơđể tuộtmấtnhữngphátminh lớn.Thựcvậy,nếuđứng trướcmộthiệntượngcònchưagiảithíchđượccủatựnhiên,ngườitađềutrảlời:“Cácsựvậtcầnphảinhưthếđểconngườicóthểhiệnhữu!”,thìkhoahọckhôngthểtiếnbộđược.Không,tôinghĩrằngnguyênlývịnhâncóthểhướngdẫntrựcgiáccủachúngtađểchỉchochúngtaconđườngđúngdẫntớikhámphánhững bí mật của tự nhiên, nhưng trong bất cứ trường hợp nào nó cũngkhôngthểthaythếchosựtiếntriểnkinhđiểncủakhoahọc.Lýluậnvịnhânkhôngmanglạichochúngtamộtvụmùabộithucácphátminhkhoahọc,nhưng trongsửbiênniêncủakhoahọc ítnhấtcũngđãcómột trườnghợptrongđókiểulýluậnvịnhânđãchophéptiếnmộtbướcvĩđại.Câu chuyện này cũng rất đáng được kể lại, vì nó rất hay. Lúc đó là vàonhữngnăm1950.LýthuyếtBigBangcũngmớichỉchậpchữngnhữngbướcđiđầutiên.NhưngngườitađãbiếtrằngchỉcóhiđrôvàhêlilàđượctạoratrongBigBangvà tấtcảnhữngnguyên tốkhác rađời lànhờ lò luyệnhạtnhâncủacácngôisao.Nhưngcómộtcâuđốhócbúa:nhữngngôisaolàmthếquáinàotạorađượccacbon,màcacbonlạilàcơsởcủasựsống?Đểtạorahạtnhâncabon,cầnphảigắnbahạtnhânhêlivớinhau.Gắnhaihạtnhânlàchuyệndễdàng.Khítronglòngngôisaođượcđốtnóngtớihàngchục triệuđộ,nhiệtđộđủđểkhởiphátnhữngvachạmmạnhgiữacáchạtnhânhêli.Donhữngvachạmđó,haihạtnhâncó thểkếthợpnhờ lựchạt

nhângắnkếtchúnglại.Tuynhiên,xácsuấtđểbahạtnhânhêligặpnhauởcùngmộtthờiđiểmlàcựckỳnhỏ.Cũngcóthểngôisaotạoracáchạtnhâncacbon theohaigiaiđoạn:kếthợphaihạtnhânhêli thànhhạtnhânberili,sauđókếthợpmộthạtnhânberili vớimộthạtnhânhêliđể tạo thànhhạtnhâncacbon.Nhưngđểlàmđượcđiềuđó,mứcnănglượngcủabahạtnhânnàyphảitươnghợpvớinhau.NhàvậtlýngườiAnhFreudHoyle(chínhlàngườiđãđềxuấtlýthuyếtvũtrụdừng)đãtiếnhànhtínhtoánvànhậnthấyrằngmứcnănglượngcủacacbonmàôngnhậnđượckhôngtươngứngvớimứcnănglượngnàomàngườitađãbiết.KhiđóHoylebènđưaralậpluậncóđặc tínhvịnhân:chúng tahiệnhữuvàchúng tađược tạora từcacbon,vậythìmứcnănglượngđónhấtđịnhphảitồntại.HoyleđãthuyếtphụcđượcWiliamFowler(mộttrongsốcácthầygiáocủatôiởCaltech)tớithămphòngthínghiệmcủaôngvàFowlerđãtìmrađượcmứcnănglượngcủacacbonởchínhchỗmàHoyleđãtiênđoán.LýluậnvịnhânđãdẫndắttrựcgiáccủaHoley,nhưngkhôngthểchỉdừnglạiởđó.Đểmộtlýthuyếtđượcchấpnhận,nócầnphảiđượckiểmchứngbằngthựcnghiệm.Cầnphảinghĩgìvềsựhiệuchỉnhcựckỳchínhxáccáchằngsốvậtlý?Cóhaisựlựachọnkhảdĩ.Thứnhấtlànóirằngchẳngcósựhiệuchỉnhnàohết,tấtcảchỉlàngẫunhiênmàthôi.NgườitacóthểviệnđếnlýthuyếtcácvũtrụsongsongcủanhàvậtlýMỹHughEverett.ĐólànhữngVũtrụhoàntoànkhôngcóliênquangìvớinhauvàkhôngthểquansátđược.Lýthuyếtnàyđượccơhọclượngtửchophép.Trongcácvũtrụsongsongnày,cótấtcảnhữngtổhợpkhảdĩcủahằngsốvàđịnhluậtvậtlý.Tuyệtđạiđasốcácvũtrụnàylàcằncỗi,vôsinhtrừVũtrụcủachúngta,trongđódongẫunhiênmà tổhợpcủaVũ trụnày là trúng sốđộcđắc.Vàchúng ta chính làphầnthưởngcủagiảiđộcđắcđó!MộtphươngáncủaýtưởngvềcácvũtrụsongsongdonhàvậtlýngườiMỹJohnWheelerđưarachorằngVũtrụphảitrảiquamộtchuỗicácphagiãnnởvàco lạikế tiếpnhauvàởmỗimột lầngiãnnởmới,nó lạixuấtphátvớinhữngđịnh luật vàhằng sốvật lý khác.Chúng ta, dongẫunhiên, đangởtrongphagiãnnở,trongđótổhợpcáchằngsốvậtlýlàthíchhợpchoýthứcxuấthiện.Lạimộtlầnnữa,kịchbảnnàylạiđượcxuấthiệntừlĩnhvựckhoahọcviễntưởng.Thựctế,chúngtahiệncònchưabiếtliệumộtngàynàođóVũtrụcótựcolạihaykhông.Chotớikhicónhữngđộtphámớithìkhôngnói,nhưnghiệnsựgiãnnởcủaVũtrụsẽlàvĩnhviễn.Sựlựachọnthứhailàvứtbỏkháiniệmngẫunhiên.VũtrụcủachúngtalàduynhấtvàđãcósựhiệuchỉnhcựckỳchínhxácđượcthựchiệnbởiNguyênlýSángtạođểlàmchoxuấthiệntrí tuệcókhảnănghiểuđượcVũtrụ.Đểmượn lại tựa đề tác phẩm nổi tiếng của Jacques Monod có thể nói rằng

chúngtacầnphảilựachọngiữa“NgẫunhiênvàTấtyếu”.Tuynhiên,khoahọclạikhôngthểquyếtđịnhđượcgiữahaisựlựachọnđó.Vềphầnmình, tôiđánhcượcchokhảnăng thứhaibởivì tôi thấy rằngsẽchẳngcó ích lợigìđể thừanhậnsự tồn tạicủavôsốvũ trụmàhoàn toànkhông quan sát và kiểm chứng bằng thực nghiệmđược.Điều đó vi phạmtínhđơngiảnvàtiếtkiệmcủacácquyluậttựnhiên.Tạorahàngtỷvũtrụ,tấtthảyđềulàcằncỗi,chỉđểnhậnđượcmộtvũtrụmàumỡsinhsôiđểlàmgì?Chínhvìvậy,khẳngđịnhchúngtahiệnhữuởđâyhoàntoàndongẫunhiênlàmuốnnóirằngVũtrụ làkhôngcóýnghĩavàđiềuđókéo theosự tuyệtvọng.Chứngminhchođiềuđó là tiếngkêu tuyệtvọngcủanhàvật lýMỹđượcgiảiNobelStevenWeiberg:“Cànghiểuvũtrụdườngnhưta lạicàngthấynóvônghĩa”.Vậythìtạisaolạikhôngđánhcượcchocáicóýnghĩavàhyvọng?Nhưng,xinnhắclại,tôiđánhcượcvớitưcáchmộtngườicủađứctinchứkhôngphảilàmộtngườicủakhoahọc.Nguyênlývịnhânmạnhsẽkhôngbaogiờcóthểđượcchứngminhmộtcáchkhoahọc.Thếthìnguyênlývịnhâncóđóngvaitrònàođótrongkhoahọckhông?Nguyên lývịnhânvậnhành theohướngngượcvới tiến trìnhbình thườngcủakhoahọc.Khoahọctiênđoán.Nónóivớichúngtarằng4,5tỷnămnữa,khiđãthànhsaokhổnglồđỏ,MặttrờisẽphồnglênđểnuốtcảsaoThủyvàsao Kim và sau đó sẽ tự co lại để trở thành một sao lùn trắng. Trái lại,nguyênlývịnhânlàmộtphátbiểucótínhchấthậunghiệm:chúngtahiệnhữuởđây.VậychúngtacóthểnóigìvềnhữngđiềukiệnbanđầucủaVũtrụ?Tựbảnthânnó,nguyênlývịnhânkhôngmangnhữngchânlýgìlớnlaocả.Mộtsốnhàkhoahọcthậmchícònbuộctộinócóảnhhưởngtaihại.Bởivì,doquáviệnđếnýtưởngvềtínhmụcđích,vềdựáncủaVũtrụ,ngườitacónguycơđể tuộtmấtnhữngphátminh lớn.Thựcvậy,nếuđứng trướcmộthiệntượngcònchưagiảithíchđượccủatựnhiên,ngườitađềutrảlời:“Cácsựvậtcầnphảinhưthếđểconngườicóthểhiệnhữu!”,thìkhoahọckhôngthểtiếnbộđược.Không,tôinghĩrằngnguyênlývịnhâncóthểhướngdẫntrựcgiáccủachúngtađểchỉchochúngtaconđườngđúngdẫntớikhámphánhững bí mật của tự nhiên, nhưng trong bất cứ trường hợp nào nó cũngkhôngthểthaythếchosựtiếntriểnkinhđiểncủakhoahọc.Lýluậnvịnhânkhôngmanglạichochúngtamộtvụmùabộithucácphátminhkhoahọc,nhưng trongsửbiênniêncủakhoahọc ítnhấtcũngđãcómột trườnghợptrongđókiểulýluậnvịnhânđãchophéptiếnmộtbướcvĩđại.Câu chuyện này cũng rất đáng được kể lại, vì nó rất hay. Lúc đó là vàonhữngnăm1950.LýthuyếtBigBangcũngmớichỉchậpchữngnhữngbướcđiđầutiên.Nhưngngườitađãbiếtrằngchỉcóhiđrôvàhêlilàđượctạora

trongBigBangvà tấtcảnhữngnguyên tốkhác rađời lànhờ lò luyệnhạtnhâncủacácngôisao.Nhưngcómộtcâuđốhócbúa:nhữngngôisaolàmthếquáinàotạorađượccacbon,màcacbonlạilàcơsởcủasựsống?Đểtạorahạtnhâncabon,cầnphảigắnbahạtnhânhêlivớinhau.Gắnhaihạtnhânlàchuyệndễdàng.Khítronglòngngôisaođượcđốtnóngtớihàngchục triệuđộ,nhiệtđộđủđểkhởiphátnhữngvachạmmạnhgiữacáchạtnhânhêli.Donhữngvachạmđó,haihạtnhâncó thểkếthợpnhờ lựchạtnhângắnkếtchúnglại.Tuynhiên,xácsuấtđểbahạtnhânhêligặpnhauởcùngmộtthờiđiểmlàcựckỳnhỏ.Cũngcóthểngôisaotạoracáchạtnhâncacbon theohaigiaiđoạn:kếthợphaihạtnhânhêli thànhhạtnhânberili,sauđókếthợpmộthạtnhânberili vớimộthạtnhânhêliđể tạo thànhhạtnhâncacbon.Nhưngđểlàmđượcđiềuđó,mứcnănglượngcủabahạtnhânnàyphảitươnghợpvớinhau.NhàvậtlýngườiAnhFreudHoyle(chínhlàngườiđãđềxuấtlýthuyếtvũtrụdừng)đãtiếnhànhtínhtoánvànhậnthấyrằngmứcnănglượngcủacacbonmàôngnhậnđượckhôngtươngứngvớimứcnănglượngnàomàngườitađãbiết.KhiđóHoylebènđưaralậpluậncóđặc tínhvịnhân:chúng tahiệnhữuvàchúng tađược tạora từcacbon,vậythìmứcnănglượngđónhấtđịnhphảitồntại.HoyleđãthuyếtphụcđượcWiliamFowler(mộttrongsốcácthầygiáocủatôiởCaltech)tớithămphòngthínghiệmcủaôngvàFowlerđãtìmrađượcmứcnănglượngcủacacbonởchínhchỗmàHoyleđãtiênđoán.LýluậnvịnhânđãdẫndắttrựcgiáccủaHoley,nhưngkhôngthểchỉdừnglạiởđó.Đểmộtlýthuyếtđượcchấpnhận,nócầnphảiđượckiểmchứngbằngthựcnghiệm.

JacquesVauthierTròchuyệnvớiTrịnhXuânThuận

PhạmVănThiềudịchPhần6

ÔngvừamớinóivềnhữnghằngsốđãđượchiệuchỉnhcựckỳchínhxácđểchomộtloạitrítuệhayýthứcnàođócóthểxuấthiệnbêntrongVũtrụ.Mộtđiềukhánổibậtlàsựtươngtáccủanhữnghằngsốđóvớinhau.Cómộtsựliênđớigiữacácđịnhluậtvậtlýtheocáchnhưcósựliênđớigiữacáchạtcơbản;chúnggắnbóvớinhau.Vídụnhưhạtquarkchẳnghạn,nósinhracáchạtphứctạphơn.TrongquanniệmcủaôngvềconngườiđốivớiVũtrụ,ôngcócảmthấysựliênđớiđókhông?Chắcchắnlàcó.VũtrụhọchiệnđạiđãsápnhậptrởlạiconngườivàoVũtrụ.Conngườicảmthấymìnhgắnkếtvớithếgiới,vìbiếtrằngchínhVũtrụđãsinhmình.Xuấtpháttừmộtchânkhôngchứađầynănglượng,trongsuốt15tỷnăm,Vũtrụđãleotừngbậcmộttrênhìnhchópcủađộphứctạpđểlầnlượttạoracácquark,proton,vàelectron,cácnguyêntửvàphântử,cácngôisaovàthiênhà,cáchànhtinhvàconngười.QuanniệmtuyệtvọngcủathếkỷXIXvềconngườixalạvàlạclõngtrongVũtrụđãtiếnhóarấtnhiều.SựxuấthiệncủaýthứctheoôngcóphảilàsựnhảybậckiểunhưBigBang,tức làsự thayđổi triệtđểsovớinhữngcáicó trướcđó(mặcdù trướcBigBanglàmộtkháiniệmkhôngxácđịnh)hoặcnữanhưsựxuấthiệncủasựsống,khimàcómộtloạisúptiềnsinhhọcvớinhữngthànhphầnhóahọcrấttinhtế?Liệucómộtyếutốkháctriệtđểxuấtpháttừthờiđiểmýthứcxuấthiệnhaykhông?Tôikhôngphảilànhàsinhhọc,dođótôichỉcóthểnóivớiôngquanđiểmcủacánhântôi,đượcsoisángbởinhữngbàigiảngcủatôivềđềtàinày.Trướchết,tôimuốnnhấnmạnhsựkhókhăntrongviệcxácđịnhchínhxácthờiđiểmmàýthứcxuấthiệntrongquátrìnhtiếnhóatheoDarwin.Trongcácloàiđộngvật,tríkhôndườngnhưcósựtươngquanvớitỷsốkhốilượngcủabộnãovớikhốilượngcơthể.Tỷsốnàyđốivớicácđộngvậtcóvú(màchúngtaxuấtxứtừđó)caohơnnhiềusovớiloàicávàbòsát.Vídụ,mộtcon khủng long có thể nặng tới 10.000kg nhưng chỉ có bộ não nặng 50g,trongkhiđóbộnãongườicóthểlớnhơntới10lần,tứclànặng500g,nhưngcơ thể chỉ nặng 70kg.Mà con người thôngminh hơn khủng long là điềukhôngcònnghingờgìnữa.Nhưngsựphânbiệtnhưthếkhôngcònthậtrõràngnữakhinóivềloài linhtrưởngnhưtinhtinhchẳnghạnhaycáheolànhữngđộngvậtcótỷsốnão/cơthểrấtgầnvớiconngười.Liệuconđườiươihayconcávoicóýthứckhông?Phảichăngquảthậtcósựchuyểnbiếnđột

ngộtgiữađộngvậtvàconngười?Chắcchắnlàkhôngphảinhưvậy.Nhữngnghiêncứuchứngtỏrằngtinhtinhhaycáheobiếtgiaotiếpvớinhaubằngmộtngônngữthôsơ.Ngườitacóthểdạychotinhtinhngônngữkýhiệu,điềunàychứngtỏrằngloàivậtnàycókhảnăngtrừutượngnhấtđịnh.Chúngcũngbiếtbiểulộtìnhcảmhoàntoànnhưconngườinhưyêu,vui,buồnhaythươnghại.Tất nhiên, người ta không thấy chúngđangxâydựng cácnhàthờ, viết tiểu thuyết Chiến tranh và hòa bình hay sáng tác các bản giaohưởng,nhưngmộtconkhỉhaycontinhtinhliệucóhiểuđượcvẻđẹpcủaVũtrụtheocáchcủanókhông?Ngườitađãtừngthấynhữngbầytinhtinhđứnglặngngẩnngơtrướccảnhhoànghôn.Tôierằngsẽlàquávịnhânkhidànhchochúngtalàngườiduynhấtđượchưởngđặcâncóýthức.Bắtđầutừthờiđiểmnàoôngcóthểnói:“Tôichắcchắnđólàconngười”?Theo tôi, con người là một sinh vật có ý thức về bản thân mình và môitrườngxungquanh,cókhảnăngtìmhiểuVũtrụvàbiếtđặtranhữngcâuhỏivềsựtồntạivàtươnglaicủanó.Vậy thì, theo ông, những bức tranh ở hang Lascaux có phải làmột bằngchứngvềtínhngườichưa?Hoàntoànphải.Nghệthuậtlàmộtcáchđểvượtlênkhỏisựtồntạithuầntúyđộngvật.ConngườiởhangLascauxđãcóvỏnãopháttriển,chophéphọcónhững hoạt động không chỉ đơn thuần có tính chấtmưu sinh hay để thỏamãnnhữngbảnnăngsơđẳngnhấttươngxứngvớibộnãocủaloàibòsát.Họthậmchíđãcóýthứcvềsựthiêngliêng.Chínhýthứcvềsựtồntạicủacáisiêuviệtấy,theotôi,làmộttrongnhữngđặctínhsâuxanhấtcủaconngười.Câuhỏitrướcđãdẫntôitớicâuhỏinày:theoông,cáiácvàsựkhổđaucónảysinhtừngaythờiđiểmxuấthiệnconngười,khácvớiđộngvậtkhôngcónhữngsuytưvềbảnthânmìnhcũngnhưvềmôitrườngxungquanh?Tôinghĩrằngchỉvớisựxuấthiệncủaýthứcconngườimớicókháiniệmvềcáithiệnvàcáiác.Nếungườitakhôngýthứcđượcvềnhữnghànhđộngcủamình, không chịu trách nhiệm về chúng, nếu những khái niệm “thiện” và“ác”chẳngcóýnghĩagì,thìlàmsaocóthểnóivềchúng?Ôngcómộtquanniệmmangnặngmàusắckinhthánhvềconngười.Bởivìthựctếđâylàmộtquanniệmcóhơihướngvềtộitổtông?CómộtcâurấtcổtrongsáchSángthế:“Ngườiđừngcóăncâytrithứcvềcáithiệnvàcáiác”.Đúnghơnlàquanniệmcủatôimangtínhtrựcgiác,bởivìtôilàngườitheođạoPhật,màđạoPhật thìkhôngnóimộtcáchrạchròivềsựsáng thếhayđiểmkhởi đầu của thế giới.Cũngkhông có huyền thoại vềAdamvàEvatrongđóChúa tạo raconngười theohìnhảnhcủamìnhvàcũngchẳngcócâuchuyệncâytrithứcvềcáithiệnvàcáiác.Tôihiểu.Nhưngchúngtahãyđingượclạithờigianxahơnnữa,tớithờisự

sốngxuấthiện.Người tađã tiếnhành thínghiệmchophóngđiệnquahỗnhợp của amôniắc vàmêtan. Và kết quả là đã tái tạo được các axit amin.Nhưng tấtnhiêncònxamới tớiđượcADN.Vậyôngcónghĩ rằngcómộtbướcnhảyvọtvềchấtđốivớiviệcxuấthiệnsựsốnghaykhông?Đâylàmộtcâuhỏirấtcơbản.Làmthếnàoxuấtphát từcácnguyêntửvàphântửvôsinhlạicóthểxuấthiệnsựsốngvàýthức?Sinhhọchiệnđạicònxamớicóthểtrảlờiđượccâuhỏiđó.Nhưngnếuôngđi theo trựcgiáccủacánhânmình, thìmộtcách tựnhiênôngsẽđitớigiảiphápnào,giảiphápvềtínhliêntụchaynhảyvọt?Vềmặttriếthọc,tôithíchgiảiphápnhảyvọthơn.TôithíchnghĩrằngcómộtsựnhảyvọtlượngtửtrongquátrìnhtiếnhóatheoDarwin,quátrìnhđãdẫntớixuấthiệntrítuệ.Tôikhôngthíchhìnhdungrằngvậtchấtthuầntúycóthểlàmnảysinhýthức,rằngcácmạngnơtronkhicóđộphứctạpvượtquamộtngưỡng nào đấy, trong quá trình tiến hóa liên tục sẽ phát ra tia lửa của ýthức.Quađiểmvềsựtiếnhóakhôngliêntục,màcóbướcnhảyvọt,chínhcũnglàquanđiểmcủasinhhọchiệnđại.Ýtưởngvềsựtiếnhóaliêntụctheotừngbướcnhỏ,từngcấpđộkhôngthểcảmnhậnđược-mộtýtưởngganruộtcủaDarwin - đã được các nhà sinh học xuất sắc nhưStephenGould vàNilesEldredgeđemraxemxétlạitừnhữngnăm1970.Dựatrêncổsinhvậthọc,hainhàkhoahọctrênđãchứngminhđượcrằngnếusựtiếnhóalàliêntục,thìngườitađãphảitìmthấynhiềuhóathạchhơn,docónhữngdạngtrunggiangiữacácnhómlớnđộngvật.Darwinđãchốibỏluậnchứngnàyvớilýdorằngnhữngkholưutrữđịachấtlàrấtkhôngđầyđủ,rằngngườitađâuđãđàobớihếtmọixóxỉnhcủahànhtinhvàkhôngphảimọiloạicổsinhđềuđượcbảoquảndướidạnghóathạch.NhưngtheoGouldvàEdredge,nếucònthiếunhiềumắtxíchnhưvậy thìcónghĩa làchúngkhông tồn tại!Sự tiếnhóatheoDarwindiễnratheonhữngbướcnhảylượngtử!Tôithìthíchhìnhdungrằngchínhsựsốngđãxuấthiệnvớimộtbướcnhảyvọtnhưthế.Vậynghĩalàôngkhôngnghĩrằnghóahọccóthểchuyểntiếptiếpsangsinhhọcmộtcáchliêntục.Ôngcóchorằnggiữahailĩnhvựcđóthựcsựcómộtbứctườngngăncáchkhông?Tiếngnóicuốicùngvềvấnđềnàythuộcvềcácnhàsinhhọcnơtron.Chínhhọsẽchứngminhchochúngta thấymộtcáchkhoahọc: liệuvậtchất,saukhicóđộphứctạpvượtquámộtngưỡngnàođấy,cóthểhaykhôngthểtạoraýthức.Theoông,làconngườitứclàphảicótráchnhiệm.Vậyôngquanniệmthếnào về trách nhiệm của nhà khoa học trong xã hội nói chung và đặc biệttrongthờigianchiếntranh?

Tôi nghĩ rằng nhà khoa học không thể còn thờ ơ với những hậu quả củanhữngnghiêncứucủamìnhđốivớixãhội.Anhtakhôngthểtựnhủ:“Mìnhnghiêncứutrongphòngthínghiệm.Chuyệngìxảyrasauđókhôngphảilàviệccủamình”.Nhàkhoahọcphảichịutráchnhiệmkhicôngbốmộtsốkếtquả, nhất là nếu các nhà quân sự và chính trị sử dụng những thành quảnghiêncứucủaanhtađểtiếnhànhchiếntranh.Anhtaphảiđốithoạivớicácnhàquânsựvàchínhtrịđểngăncảnhọsửdụngnhữngphátminhcủamìnhchonhữngmụcđíchgiếtngườihoặcphiđạođức.VấnđềtráchnhiệmcủanhàkhoahọcđốivớixãhộixuấthiệnlầnđầutiênvàcũngđầybikịchlàvàothờigianChiếntranhThếgiớilầnthứ2,khiAlbertEinsteindướiáplựccủanhàvậtlýngườiMỹgốcHungaryLéoSzilard,đãviếtmộtbứcthưchoTổngthốngMỹFranklinRooseveltyêucầuôngtachochếtạobomnguyêntử.CộngđồngkhoahọclúcđónghĩrằngHitlerđãcóđủphươngtiệnđểchếtạonóvànếutakhôngnhanhtay,thìvớimộtvũkhínhưthếcóthểcónguycơysẽtrởthànhbáchủthếgiới.Rooseveltđãđồngývà cácnhàvật lýxuất sắcnhất của cácnướcđồngminhđã tụ tậpvềLosAlamosởsamạcNewMehicođểchếtạobomAdướisựlãnhđạocủanhàvậtlýngườiMỹRobertOppenheimer.Vụthửđầutiênđượctiếnhànhvàomộtbuổisángtháng7năm1945ởNevadavàkhinhìnthấykhốilửakhổnglồbốclên,Oppenheimerhiểungayrằngthếgiớisẽkhôngbaogiờcònnhưtrướcnữa.HaicâuthơcủabàithơtiếngHindu,Bhagavad-Gita,chợtthoángquađầuông:“TôilàthầnchếtTôitrởthànhkẻtànpháthếgiannày”mộtlinhtính,thậtkhôngmay,đãtỏraquáđúngkhimấytuầnsauhaiquảbomnguyên tửđãđượcnémxuốnghai thànhphốNhậtBảnHiroshimavàNagasaki.Nhàvậtlýđãbiếttộilỗicủamìnhvàtừđóôngkhôngcònthờơđượcnữa.Vàvàonhữngnăm1950,Oppenheimerđã từchối thamgiachếtạobomkhinhkhí(bomH),mộtloạibomcònmạnhhơnnữa(bomnàylấynănglượngtừsựtổnghợphiđrô,trongkhiđóbomAlấynănglượngtừsựphânhạchhạtnhânurani).NướcMỹkhi đóđangnổi lên cao trào của chủnghĩaMcCarthy,một cơnhoang tưởngchốngcộnggaygắt.Nhàvật lýngườiMỹgốcHungEdwardTeller,chađẻbomHcủamỹ,đãcâukếtvớithượngnghĩsĩMcCarthybuộctộiOppenheimer làcộngsản.Oppenheimerkhôngbaogiờhòagiảivới lờibuộctộikhôngđúngđóvàsựnghiệpkhoahọccủaôngđãbịtổnhạinghiêmtrọng.Tôiluônrấtcócảmtìnhvớinhữngquanđiểmcủaông,mộtnhânvậtđầybikịchcủalịchsửnhữngmốiquanhệgiữacácnhàkhoahọcvàcácnhàchínhtrị.CònvềEdwardTeller(khitôigặpôngtatôiluônnhớtớinhânvật

Dr.FolamaurcủaKubrick),vàonăm1973,ông ta lạinổi lên trongchươngtrìnhphòngthủchiếnlượccủaMỹcótênlà“Chiếntranhgiữacácvìsao”.ChínhôngtađãlàcốvấnkhoahọccủaTổngthốngReaganvềdựánnày.Ông có phản ứng như thế nào khi nghe Tổng thốngReagan nói về chiếntranhgiữacácvìsao?BomHcóthểlàlĩnhvựckhoahọckhác,nhưngchiếntranhgiữacácvìsaothìchínhlàlĩnhvựccủaôngmà!“Chiếntranhgiữacácvìsao”làmộtcáitênrấtsailầmdocácphươngtiệnthôngtinđạichúngsángtácra.ChươngtrìnhmàReagannghĩtớikhôngcódínhlíugìtớithiênvănhọccả.Đólàýtưởngxâydựngmộtcái“ô”hạtnhânbảovệnướcMỹtrướccuộctấncôngchớpnhoángcủaLiênXôbằngcáctênlửahạtnhân.Chiếcônàytạobởicáclasercựcmạnhđặttrênmặtđấthoặctrêncáctrạmkhônggian,chúngcónhiệmvụphátannhữngtênlửaxôviếttrướckhichúngbaytớiđích.Trênquanđiểmkỹthuật,tôikhôngbaogiờtinrằngcóthểxâydựngđượcmộtvànhđainhưvậy.Vàđócũnglàýkiếncủacácchuyêngia:nóđòihỏimộttrìnhđộtinhọcvàcôngsuấtcủacáclasermàkỹthuậtcònlâumớiđápứngđược.Saunữa,cứgiảthửlàchúngtacóđủkỹthuậtđinữa,thìlàmthếnàocóthểthửnghiệmmộthệthốngnhưvậy.Thậtkhôngmay,ReaganvàTeller lại tin làcóthểlàmđược.TừkhiBushđượcbầuvàoNhàTrắngvàsaukhikết thúcchiến tranh lạnh,người tađãbớtnóinhiềuvề“chiếntranhgiữacácvìsao”.NếuđượcđềnghịcộngtáctrongmộtchươngtrìnhthựcsựrấtchuyênmônnhưngcóliênquanvớidựánkiểucủaReagan,thìphảnứngcủaôngsẽnhưthếnào?Tôisẽtừchối.Cáilàmchotôisungsướngtrongvậtlýthiênvăn,nhưtôiđãnóivớiông, đó lànghiên cứucơbản, là tìmkiếmkiến thứcvì kiến thức.Nhưnglàmviệcchomộtdựánmàtôibiếtrằngnócóliênquanvớiviệcchếtạonhữngsảnphẩmsẽđượcdùngchochiếntranhvàgiếtngười, thì tôisẽkhôngbaogiờchấpnhận.Mộtđiều luôn luônkhókhănđốivớinhàkhoahọc làkhóbiết trướccôngviệcnghiêncứucủamìnhcónhữnghậuquảtànpháhaykhông.Đúng, thật khôngmay như vậy. Khi Einstein chứngminh được sự tươngđươngcủavậtchấtvànănglượngtrongthuyếttươngđốihẹpcủamình,ôngđâucóngờrằngnósẽdẫntớibomnguyêntử.Thếôngủnghộquanđiểmchorằngnhàkhoahọcphảicânnhắckỹ trướckhibắtđầunghiêncứuhayphảinghiêncứubằngmọicáchrồimớisuyxétvềnósau?Nóicáchkhácôngủnghọsựkiểmsoáttrướchaysau?Tôinghĩrằngápđặtnhữngràngbuộcđốivớinghiêncứukhoahọchaybấtcứhìnhthứcsángtạonàokháclàmộtđiềukhôngbaogiờlàtốtcả.ChẳnghạnởLiênXôtrướckiađãtừngcóvụTrofimLysenko.Mặcdùkhônghềcó

bằng chứng thực nghiệm nào, nhưng vào năm 1932, ông ta đã tuyên bốmangtínhápđặt rằngcácgenkhôngtồn tại.DođượcStalineủnghộ,nênmọiýkiếnphảnđốiđềubịvùidập.Thựctế,khilàmđiềuđóLysenkođãlàmchậmsựtiếnbộcủasinhhọcvàditruyềnhọccủaLiênXôhàngchụcnăm.Khoahọctựbảnthânnókhôngmanggiátrị.Chỉcónhữngứngdụngđượclàmtừnómớilàtốthayxấumàthôi.Trithứcvịtrithứclàđiềuluônluôncần phải khuyến khích. Trí tưởng tượng luôn phải được giải phóng, nếukhôngnósẽúatàn.Nếuchỉdonhữngnhữngnguyhiểmtiềmtàngcủakhoahọcmà cấmnghiên cứu, thì ta cónguy cơ sẽ bỏquavô số lợi íchmànómanglại.Nóichung,ngườitakhôngbaogiờcóthểnóitrướcđượchậuquảcủanghiêncứunàyhaykhác.Khiphátminhrađịnh luậtvạnvậthấpdẫn,Newtonhoàntoànkhôngthểhìnhdungđượcrằng,mộtngàynàođó,nólạicho phép con người bay trên cácmáy bay hoặc trên các con tàu Vũ trụ.Maxwellchắcsẽrấtngạcnhiênnếubiếtrằngcácđịnhluậtđiệntừcủaônglạilàcơsởcủanhiềudụngcụlàmnêntiệnnghichocuộcsốnghiệnnaycủachúng ta: đèn điện, điện thoại, TV, hoặc các dàn âm thanh stereo. SadiCarnot, khi nghiên cứunhiệt độnghọc, chắc còn lâumới hìnhdungđượcrằngnósẽdẫn tớimột trongnhữngsángchếquan trọngnhấtcủa thếgiớihiện đại, đó là xe hơi. Do vậy, hoàn toàn không nên kiểm soát trước sựnghiêncứukhoahọc,bởivìngườitakhôngthểbiếttrướcnósẽdẫntớiđâu.Nhưngsựkiểmsoátsauđólàrấtcầnthiết.Ngaytừkhinhàkhoahọcnhậnthấymộtứngdụngtiềmtàngnguyhiểmchonhânloại,anhtaphảinhậnlấytráchnhiệm,xuốngđườngcảnhbáochodư luậnvà trực tiếpđối thoạivớicácnhàchínhtrịvàquânsự.Tấtnhiên.Nhưngtrongmộtsốlĩnhvựckhoahọcnhưsinhhọc,chẳnghạn,thìcóthểcónhữngứngdụngtứcthì.Vídụ,trongthaotáccácgen,ôngcóthểbiếttrướcrấtrõrằngnhữngnghiêncứucóthểcónhữnghậuquảđốivớiloàingười.Vàkhiđóbuộcphảicónhữngkiểmsoát trướcchứkhôngphảisau.Trongsinhhọc,thìđúngnhưvậy.Nhữngýkiếnnêuởtrêncủatôithựcracóliênquannhiềutớicáckhoahọcvậtlýhơnlàsinhhọc.Sựtiếnbộrựcrỡcủasinhhọchiệnđạiđãđặtranhiềuvấnđềđạođứcnghiêmtrọng.Vàocuốithếkỷnày,cácnhàditruyềnhọchyvọngsẽgiảimãđượcbộgencủaconngười,tức là50.000mảnhvôcùngnhỏcủacácnhiễmsắc thể-cơsởcủa tínhditruyền(vàthựctếhọđãlàmđược-ND).Cácnhànghiêncứuđãnhậndạngđượccácgengâyramộtsốbệnhditruyền,đãbiếtxácđịnhnhữnggiađìnhcónguycơbịmắccácbệnhđóvàđãbiết“vávíu”cácgen,theocáchnóicủaFracoisJacob,đểsửachữamộtsốkhuyếttật.Thậmchíngười tacó thểsửađổicácgenđểchọngiới tính, tầmvóc,màu

mắthoặcmàutóccủabàothai.Sự“vávíu”gennàycónguycơsaitrệchvàtrongtaycủabọnxấucóthểlàmxuấthiệntrởlại luậnđềưusinhcủabọnquốcxã:thứbậccủacácchủngtộc,giữgìnnhữngchủngtộcthượngđẳngvàloại bỏ những chủng tộc thấp kém. Mới đây, huyền thoại về chủng tộcthượng đẳng lại tái xuất hiện với “những đứa béNobel” nổi tiếng: nhữngngườiđànbàcóchỉsốthôngminhđặcbiệtđượcchothụtinhvớitinhtrùngcủanhữngngườiđượcgiảithưởngNobelcấtgiữtrongmột“ngânhàng”.Hyvọnglàsẽchorađờinhữngđứatrẻhoànhảonhấtnhờnhữngnhàbáchọcgiànuađãđượcgiảithưởngcaonhất.Hyvọngnàydựatrênluậnđiểmchorằng trí thôngminh có tính di truyền, điềumà cho tới nay chưa có cơ sởkhoa học nào. Loại luận điểm này cómục đích chống lạimột thực tế là:khôngthểgiảiquyếtngãngũcólợichoditruyềnhaymôitrường,vìhaiyếutốnàyliêntụccanthiệplẫnnhau.Đúng là trong trường hợp “vá víu” gen, tôi ủng hộ quan điểm kiểm soáttrước.Nếunhưtôilànhàsinhhọc,chắcchắntôisẽđặtrachomìnhnhữngcâuhỏinghiêmtúctrướckhibắttayvàonhữngnghiêncứuthuộcloạiđó.Ôngcónghĩrằnghiệntượngđiềuchỉnh,trướchoặcsau,nàyđốivớinghiêncứucầnphảiđượclàmbởimộtủybancácnhàkhoahọcthuầntúyhaybởimộtáplựcđốivớichínhphủbởidưluậnđãđượcthôngtintốt?Lýtưởngnhấtlàsựđiềuchỉnhsausựnghiêncứuđượcthựchiệncảbởicácnhàkhoahọc lẫn công chúngđược thông tin tốt gây áp lựcđối với chínhphủ.Sựthànhlậpmộtủybanđạođứcbaogồmcácnhàkhoahọclớncủatấtcảcácnước,đạidiệnchotấtcảcácquanđiểm,kểcảnhữngngườicóuytínlớnvềđạođứccũngnhưcácnhàthầnhọcvàtriếthọc,nếucần.Nhưngcôngchúngcũngcầnhiệndiệnđểlàmđối trọngvớinhàkhoahọc.Sựxuấthiệnnhữngkháiniệmkhoahọcvàcôngnghệngàycàngphứctạpvàkhónắmbắt tạonênmộtnguycơđánglongại:đólàsựthốngtrịcủamộtđẳngcấpgồmmộtsốítngườihiểubiếtvàdođómànắmquyềnlực.Vídụ,nếunhữngnhàsinhhọcgiảimãđượcbộgenngười,thìhọsẽnắmtrongtaymộtquyềnlựcquámứcmàkhônghềcóđốitrọng.Nhưngđểcótiếngnói,côngchúngphảiđượcthôngtintốt,nếukhônghọsẽbịcácphương tiện thông tinđại chúnghoặcnhữngkẻmịdândẻomỏdắtmũi theo nhữngmục tiêu chính trị hoặc chiến tranh.Chính vì thế tôi chorằngmộttrongnhữngnhiệmvụthiêngliêngcủanhàkhoahọclàthôngtinchocôngchúngvàphổbiếnnhữngphátminhcủamình.Ngoàira,tôinghĩrằngcôngchúngcónhucầurấtlớnđượcthôngtin:saukhicuốnGiaiđiệubíẩncủa tôi rađời, tôi rấtcảmđộngnhậnđượcrấtnhiều thư từcủađộcgiảđánhgiácaosựnỗlựcphổbiếnkhoahọccủatôi.Vàsựthôngtinlàhoàntoàncóthểlàmđược.Vídụ,tôithấyrằngcácnhà

khoahọcđãrấtthànhcôngtrongviệclàmchocôngchúngtrởnênnhạycảmvớinhữnghiểmhọamôitrườngmàhànhtinhchúngtađangbịđedọa,trongviệc thông tinvềhiệuứngnhàkínhgâybởi sựônhiễm làmchoTráiĐấtnónglênvàcónguycơgâyranhữngtaihọasinhthái.Tôi thiếtnghĩrằngtrongcuộcsốnghàngngàyconngườiđangcóýthứchơnvềchuyệnônhiễmvàtiêuxàihoangphínănglượng.Tìnhcảmđócủacôngchúngtạoraáplựcđốivớicácchínhphủ,đượcthểhiệnbởiviệctổchứccáchộithảoquốctếđểthửloạibỏcácchấtgâyônhiễmtrênquymôtoàncầu.Thếnhưngôngđãxâydựngđạođứcdựatrêncáigì?Cáigìchophépôngnói:nghiêncứunàylàtốtcònnghiêncứukialàxấu?Vàxétchocùngđiềuđócóliênquanvớiđứctincủaông,vớithếgiớiquancủaôngkhông?Tôiápdụngnguyênlýphổquátcótrongtấtcảcáctôngiáo:khônglàmđiềuxấuchođồngloại.Đốivớitôi,mộtnghiêncứulàtốtnếunhưnótôntrọngconngườivàlàxấunếunólàmphươnghại tớiphẩmgiáhoặcgâytổnhạichohạnhphúccủaconngười.Vídụrõràngnhấtvềnhữngnghiêncứuxấuxa,đólàviệcchếtạovũkhígiếtngười.TôirấtsửngsốtkhibiếtrằngtrongcuộcchiếntranhởViệtNam,mộtủybancótênlà“DivisionJason”đượcthànhlậpdosángkiếncủaLầuNămGóc,gồmnhữngnhàkhoahọc lớncủanướcMỹ, trongđócónhiềungườiđượcgiảithưởngNobel,cónhiệmvụchuyênlovềchiếntranhđiệntửởViệtNam.Vídụ,MurrayGell-Mann,ngườiđượcgiải thưởngNobelvìđãphátminhracáchạtquark-hạtcơbảncấutạonênvậtchất,cũngthamgiatrongcáiủybanđó.Thậtlàđaukhổkhinghĩrằngmỗithángnhữngbộóccỡấylạigặpnhaumột lầnđểbànbạcxemlàmthếnàođểchế tạođượcnhữngquảbomhiệuquảhơn,giếtđượcnhiềungườihơn.Tấtnhiên,ởđâycũngcòncóđộngcơvềhệtưtưởngnữa.NhiềunhàvậtlýgốcchâuÂuđãmangnặngtưtưởngchốngcộng.ViệtNamvàothờiđiểmđóđượchìnhdunglàmốihiểmhọacộngsảncónguycơxâmchiếmtoànbộvùngĐôngNamá.Đâylàhọcthuyếtđôminôđã từngnổi tiếngmột thời:NếuViệtNamrơivàotaycộngsảnthìtấtcảcácnướclánggiềngkháccũngsẽnhưvậygiốngnhưcácquânbàisụpđổhàngloạt.Cầnphảichặnđứngsựbáquyềnđóbằngmọigiámàvìmụcđíchđóngườitaphátminhranhữngvũkhígiếtngườihiệuquảnhấtcóthểđược.Về cá nhânmình, tôi không bao giờ thamgia vào những nghiên cứu nhưvậy.Nhưngvàothờichiến,sựphânbiệtgiữacáithiệnvàcáiáckhôngphảibaogiờcũngrạchròiminhbạch.Vídụ,cácnhàkhoahọc làmviệcởLosAlamostrongsamạcNewMehicođềubiếtrằnghọđangxâydựngmộtvũkhícósứcmạnhgiếtngườichưatừngcótronglịchsửtrướcđó.Tuynhiên,họvẫnlàm.TôichorằngvìhọtinrằngnếuđểchoHitlerchếtạođượcquả

bomđótrướchọ,thìysẽchiếmtoànthếgiới,sẽxâydựngcáctrạitậptrungởkhắpnơi và sẽ loại bỏ tất cả những ai.DoThái cũngnhưnhữngngườikhác,gâytrởngạichohắn,đểtạoramộtchủngtộcsiêuđẳngmàymơước.Đócònlàmộtcáiáclớnhơn.Đâylàmộtcuộcchạyđua!Mộtcuộcchạyđua,thậtkhôngmay,tớicáiácíthơn?Đúngthế.Mặcdùtôithấyrằngviệcchếtạovũkhígiếtngườilàđángphêphánvềmặtđạođứcvàkhôngthểbiệnhộđược,nhưngtôicũngthấyrằngchơichính sách rúcđầuvàocát củaconđàđiểu,đểmặcchoHitlermuốnlàmgìthìlàm,cũngkhôngphảilàđiềuthậtthôngminh.Đúng, tôi biết chứ, người ta có thể phảimềm dẻo hơn nhất là trong tìnhhuốngquáđặcbiệt là chiến tranh.Thực tế,người tabịđưađẩyphảichấpnhậnnhữngquanđiểmmàvàothờibìnhngườitakhôngbaogiờchấpnhận.Nhưngtrongmộttìnhhuốngbìnhthường,nhưởthờiđiểmnàychẳnghạn,tiêuchuẩnđểônglựachọngiữacáinênlàmvàcáikhôngnênlàmlàgì?Ôngcónghiêncứuđểlàmtốiưuhóaphúclợicủaconngườihaykhông?Tiêuchuẩncủatôilà:“tôntrọngcánhânbằngmọigiá”.Sautấtcảnhữngđiềuôngvừanói,thìnhàkhoahọckhôngthểcứngồitrongthápngàcủamình?Đúngnhưvậy.Nhưngnhàkhoahọccũngkhôngnênnhảysangmộttháicựckhác.Anhtakhôngthểdànhhếtthìgiờchocôngchúngđếnmứctêliệt,mấtkhả năng nghiên cứu. Việc theo đuổi tri thức luôn đòi hỏi phải có mộtkhoảnglùi,mộtsựbìnhtâmnhấtđịnhvàmộtsựsẵnsàngvềtinhthầnkhôngphùhợpvới lĩnhvựcquanhệcôngchúng.Cũngcầnphảibiếtquaytrởvềthápngàcủamình.Đólàmộtsựcânbằngrấttếnhị.Ông có đồng ý nên cómột loại tuyên thệ kiểuHippocrte đối với các nhàkhoahọckhông?Có,tôikhôngphảnđốiýtưởngđó.Đòihỏiduynhấtđốivớimộtlờithềkiểunhưvậylàkhôngquáràngbuộc.Điềunàycầncómộtsựsuyxétthíchđáng,bởivìnhưtôiđãnói,vừacầnphảiđểchotựdosángtạovừađồngthờiđặtramộtgiớihạnchomộtsốloạinghiêncứu.Bây giờ tôimuốn đề cập tới những chủ đề thường được nhắc đi nhắc lạitrongcuốnsáchcủaông: sựhàihòa, sự thốngnhấtvàvẻđẹpcủaVũ trụ.Vậymỹ học có thể dẫn đường cho những nghiên cứu không?Cómột sựtrùnghợpgiữavẻđẹpvàchânlýkhông?CómộtsựhàihòasâuxatrongVũtrụ.CácđịnhluậtvậtlýđượcpháthiệntrongcáixóxỉnhnhỏbéTráiĐấtchúngtadườngnhưcóthểápdụngtrongtoànVũtrụ.ThiênhàAndromede,cáchchúngta2triệunămánhsánghaymộtthiênhàcáchxatới10tỷnămánhsángcũngđềutuântheocùngnhững

định luật nhưNgânHà chúng ta.Tất cả các thiênhàvà cácngôi saođềucùngđượclàmtừmộtloạivậtchất(protonvàelectron)vàphátracùngmộtánhsáng(photon).Ngườitacũngcóthểtưởngtượngramộtvũtrụtrongđócácđịnhluậtvàhằngsốvậtlýthayđổitừnơinàysangnơikhác,nhưngđókhôngphảilàVũtrụcủachúngta.Lạinữa,đóchínhlàquanđiểmcủaAristote.Theoông,Vũtrụđượcchialàmhai:mộtthếgiớikhônghoànhảovàthayđổi,gồmTráiĐấtvàMặtTrăng,vớichuyểnđộngtựnhiêntheophươngthẳngđứngvàmộtthếgiớivĩnhcửu,không thay đổi, gồmMặt Trời, các hành tinh khác và các ngôi sao, vớichuyểnđộngtựnhiênlàchuyểnđộngtròn.IsaacNewtonđãvứtbỏhếtcácýtưởngcủaAristotebằngcáchđưavàolựchấpdẫnvũtrụchiphốicảsựrơicủaquảtáolẫnchuyểnđộngcủacáchànhtinh.ChínhsựthốngnhấtsâuxađócủaVũtrụ,mộtngàynàođó,sẽchophépchúngtatiếpxúcvớinềnvănminhngoàiTráiĐất,nếunhưchúngtồntại:nhữngngườingoàiTráiĐấtbiếtchínhxáccùngmộtvật lýhọcnhưchúng tavàsẽdùngchínhnhữngđịnhluậtấyđểgửiđinhữngtínhiệucủahọ.Nếutấtcảmọithứđềuthayđổitừnơinàysangnơikhác, thìkhoahọcsẽkhông thể tồn tạivàmọisự truyềnthôngđềukhôngthểthựchiệnđược.Dođócácđịnhluậtvậtlýlàphổquát.Nhưngcònmộtđiềunữa:dườngnhưtrongbảnthânvậtlýhọccũngcósựthốngnhất.Theosựtiếntriểncủavậtlý,ngườitapháthiệnramốiliênquanvớinhau.JamesMaxwellđãthốngnhấtđiệnvớitừởthếkỷXIX.Vàonăm1915,AlbertEinsteinđãchứngtỏrằngthờigianvàkhônggianliênhệmậtthiếtvớinhau.Vàmớigầnđâythôi,StevenWeinberg,SheldonGlashowvàAbdus Salamđã được nhận giảiNobel về vật lý do họ đã chứng tỏ đượcrằng,ởnănglượngcao, lựcđiện từđượcthốngnhấtvới lựchạtnhânyếu.Vớinhững lý thuyếtcó tên làThốngNhấtLớn,cácnhàvật lýhyvọngsẽthốngnhấtđượcbốnlựccơbảncủatựnhiênthànhmộtlựcduynhất.Dovậy,cómộtsựhàihòalớntrongVũtrụvàđiềulạ lùngnhất làbộnãocủachúngtalạicảmnhậnđượcsựhàihòađó.Chínhsựhàihòanàyđãlàmnảysinhmộtcảmgiácsâuxavềvẻđẹp.Vũtrụlàđẹpkhôngchỉbởivìnóchứađựngnhữngvậtthểlộnglẫy:nhữngcánhbướmrựcrỡsắcmàu,nhữngcánhhồng,nhữngbuổihoànghônrựclửa,nhữngđámmâylấplánhánhsaohaynhữngvạtxoắnốccủamộtthiênhà,màvẻđẹpcònbởivìnóđơngiảnnữa.Nhữnghiện tượnghếtsứckhácnhaunhưsựgiãnnởcủaVũtrụ,mộtbôngtuyếthaymộtlànkhóithuốcláđềucóthểgiảithíchbởibốnlựccơbảnhay có thể bởimột siêu lực duy nhất, nếumột ngày nào đó các lý thuyếtThốngNhấtLớnđượchoàntất.VìVũtrụlàđẹp,nêntấtcảlýthuyếtmôtảnótốtnhấtcũngphảiđẹp.Theotôi,đúnglàcósựtrùnghợpgiữacáiđẹpvàchânlý,khôngphảingẫunhiên

màkhitronglịchsửkhoahọccóhailýthuyếtcạnhtranhnhau,thìlýthuyếtnàođẹphơn,thẩmmỹhơncuốicùngsẽchiếnthắng.CácnhàvậtlývĩđạinhấtnhưEinsteinhayDiracđềurấtnhạycảmvớivẻđẹptronglýthuyếtcủahọ.Họđểchomỹhọcdẫndắttrựcgiácvàsựlựachọncủamình.Diracthậmchícònnóirằngnếumộtthínghiệmtráivớimộtlýthuyếtđẹp,thìcáisailàthựcnghiệmchứkhôngphảilýthuyếtđó!Trongcuộcđờilàmnghiêncứukhoahọccủaông,việctruytìmnhữngkếtquảmớicóámảnhvàlàmnảysinhmộttrạngtháicăngthẳngthườngxuyênkhông?Cuộcsốngcủamộtngườinghiêncứukhôngthểtổđượctổchứcgiốngnhưmột viên chức, bắt đầu làmviệc vào 9 giờ sáng, rồi sắp xếpmọi thứvàongănkéolúc5giờchiều,vứtbỏmọithứcôngviệcrakhỏiđầuócvàravề.Khi ông đang trăn trở với một vấn đề nghiên cứu nào đó, nó sẽ ám ảnhkhôngđểchoôngyên.Thậmchínếuôngkhônglàmviệcmộtcáchcóýthứcđinữa,tiềmthứccủaôngvẫntiếptụctìmkiếmlờigiảicủabàitoán.Nhiềulầntôichánnảnbỏđingủbởivìđangđánhvậtvớimộtbàitoándườngnhưkhôngthểgiảinổi,thếmàsánghômsautôithứcdậylờigiảiđãcósẵntrongđầu,màlàmộtlờigiảihiểnnhiênvàđơngiảntớimứckhiếntôiphảitựhỏimình thếmàlàmsao trướcđómình lạikhôngnghĩ ra.Thì ra trong lúc tôinghỉngơitrướckhibímậtđượckhámphávàtiasángđượcvọtravàolúcmàtôiítchờđợinhất.Chuyện đó không chỉ xảy ra với riêngmình tôi. Tôi đã kể cho ông nghechuyệnLymanSpitzerđãnảyraýtưởngvềsựtổnghợphạtnhânvớitưcáchlànguồnnănglượngcungcấpchoTráiĐất,khiôngđangtrượttuyếtởbangColorado.NhàtoánhọcvĩđạingườiPhápHenriPoincarécũngkểrằngsaukhivậtlộnvôíchhaituầnvớimộtbàitoán,ôngchánnảnbènbỏđidulịch.Hoàntoànbấtngờ,vàolúcvừađặtchânlênôtô,thìlờigiảbàitoánhiệnlênrõràngđếnmứcngạcnhiên,mộtlờigiảidườngnhưvọtratừkhôngđâuvàchẳng có liên quan gì với những suy nghĩ vài phút trước đó. Tuy nhiên,Poincaréđãxáctínvềsựđúngđắncủalờigiảitớimứcôngvẫnbìnhthảnđidulịchvàchỉkhiquayvềôngmớikiểmtralại.Vaitròhàngđầucủatiềmthứctrongphátminhkhoahọc,đốivớitôi,làđiềukhôngcònchútnghingờnào.Cònlàmthếnàocóthểdunghòamộttrạngtháicăngthẳngthườngtrựcnhưvậyvớicuộcsốnghàngngàyư?Sựbậntâmthườngxuyêntớimộtbàitoánthithoảngcũngcảntrởbạn100%hiệnhữutrongtấtcảnhữnghànhđộngcủacuộc sống hằng ngày.Điều đó giải thích tại sao công chúng thường hìnhdung về nhà khoa học nhưmột giáo sự đãng trí, cứ nhưởMặtTrăng rơixuống.Bởivìphảisốngvớibàitoángầnnhưsuốtcảngày,suốttháng,thậm

chísuốtcảnăm,nêncuộcsốngcủanhànghiêncứucóxuhướngtấtyếuphảivềphíakhổhạnh,xarờicuộcsốngđờithường.Sựlàmviệccủaanhtađòihỏiphảicósựtậptrungbêntrongrấtcao,ítthíchhợpvớinhữngbữaăntốiồnàotrongthànhphốhayđichơitấtcảcácbuổitối.Và tôi nghĩ rằng, để cho cuộc sống gia đình dung hòa được với sự căngthẳngthườngtrựcđó,ngườivợhaychồngcủanhànghiêncứucầnphảibiếtđánh giámột cách sáng suốt đối với lao động khoa học, thậm chí cả khikhônghiểuđượchết,vìđiềuđócòntốthơnnữanếu,cuốicùng,ngườitacóthểchiasẻđượcvớingườikhácniềmvuikỳdiệucủaphátminh.

JacquesVauthierTròchuyệnvớiTrịnhXuânThuận

PhạmVănThiềudịchPhần7

Ôngđã sốngvớiniềmvuiđónhư thếnào?Làm thếnào có thểgiải thíchđượcsựtồntạicủaniềmvuiấy?Ngườitacóthểnói:xétchocùng,thìchẳngqualàtìmralờigiảichomộtbàitoán,chấmhết,chứcógìghêgớmđâu.Tuynhiên,đúnglàcómộtloạiniềmvuidườngnhưđạttớicỡsiêuhìnhđó.Niềmvuicủasựphátminh,trướchếtđólàcảmgiácvôcùngnhẹnhõmvìcuốicùngmìnhđãđạt tớimụcđích,saukhiđãsốngvớibài toánmộtthờigiankhôngxácđịnhđược.Đó là sự thỏamãn to lớnvềmộtcôngviệcđãhoàn tất.Đócũng làniềmkiêuhãnh lớn laovìmìnhđãvén lênđượcmộtgócnhỏbécủabứcmànbímậtvàlàngườiđầutiênhiểuđượcmộtkhíacạnhnàođó củaVũ trụmà trước đó chưa ai biết.Theoquanniệmnày thì nhàkhoahọccómộtvị tríđặcân:hơnaihết,anhtabiếtđặtranhữngcâuhỏiđúngvàbiếttrảlờichonhữngcâuhỏiđó.Nhờcáinhìnđặcbiệtcủamình,mànhàkhoahọccóthểđánhgiátốthơnsựxếpđặtkỳdiệucủaVũtrụ.Ôngcónhững“câyđànmuônđiệu”đểthoátkhỏicảnhsốngkhổhạnhcủamộtnhàkhoahọc?Tấtnhiên.Cuộcsốngsẽquálàđơnđiệunếuđờitôichỉcóthiênvănhọc.Vànhưtôiđãtừngnóivớiông,trongnghiêncứukhoahọccónhữngthờiđiểmbế tắc, rơi vàongõ cụt.Khi đó tốt nhất là bỏbài toánđấy trongmột thờigian,đắmmìnhtrongmộthoạtđộnghoàntoànkhác,rồisẽquaylạivớinósau,vớimộttríócđãhoàntoànđượcnghỉngơi.Thựcra,trongkhiđó,tiềmthứcvẫnhoạtđộngvàlờigiảitựnósẽxuấthiện.Tôirấtthíchđọcsách.Tôiđọclướtcácbáohàngngàyvàtạpchíđểnắmbắttin tức thời sự về chính trị, nghệ thuật và văn học.Thực ra, toàn bộ hoạtđộngsángtạocủaconngườitôiđềuquantâm.TôihếtsứckhâmphụctiểuthuyếtcủacácnhàvănMỹLatinhnhưGabrielGarciaMarquezhayMarioVargasLlosavớibầukhôngkhíđầytínhhuyềnthoạivàsiêuthực;hayđốivớicáctácgiảĐôngÂunhưMilanKudera,vớicáinhìnranhmãnhvàmỉamaivềthânphậnconngười.Nhưngcáimàtôithíchđọchơn,đólàcáctiểuluậnvềkhoahọcđể tôi nắmbắt đượckịp thời sựphát triển của tư tưởngtrongcáclĩnhvựckhácnhưsinhhọc(nhấtlànhữngthứliênquantớibộnãovàtrítuệnhântạo),tâmlýhọc,yhọchoặcvậtlý.Âmnhạccũngmanglạichotôinhiềukhoáicảm.Vớinhữngphátminhcôngnghệtuyệtvờinhưđĩacompact,tathựcsựcócảmgiácnhưcảmộtdànnhạcởtrongphòngkháchnhàbạn.Tôiđọcvàviếtthườngxuyêntrongtiếngnhạc

củaMozart, Bach hayBeethoven.Và thi thoảng để thư giãn, tôi cũng rấtthíchthúngheâmnhạccủanhữngnăm60.Ngoàira,còncótấtcảcácnghệthuậtthịgiác.Nghệthuậttạohình,điệnảnh,sânkhấuđãmang tớicho tôinhữngcảmxúckhác,cần thiếtđể làmthăngbằng cuộc sống vốn quá tập trung tâm trí của nhà khoa học.Đây cũng lànhữngcáchkhácđểtìmhiểuthếgiới,chúngcũnglàmchothếgiớigiàucóthêmchẳngkémgìkhoahọc.Hộihọaấntượngchủnghĩalàmsaylòngtôibởi ánh sáng được dùng để đùa giỡn với hiện thực. Các bộ phim nhưAmdeus, trong đó những khoái cảm về thị giác và thính giác kết hợp vớinhữngkhoáicảmtinhthần,trongđótacóthểnhậnthấythiêntàiâmnhạcởtrạngtháithuầnkhiếtnhất,xứngđángvớicáitên“nghệthuậtthứbảy”màngườitadànhchođiệnảnh.CònkinhnghiệmsânkhấulớnnhấtđốivớitôichắcchắnlàvởMahabharatacủaPeterBrook,đólàbảnanhhùngcahoànhtrángcủathầnthoạiẤnĐộ,tácphẩmđãthànhcôngđưalênsânkhấumộtcáchthanhnhãvàthơmộngtoànbộthânphậnconngười:sinhra,sốngvàchết,chiếntranhvàhòabình,niềmvuivànỗibuồn,lòngcaothượngvàsựganhghét.Nhưngtôikhôngnghĩrằngtôichỉcónhữngniềmvuitinhthần.Tôirấtmêchơi tennis và thườngxuyên cónhững cuộcđi bộ tuyệt vời trongdãynúiAppalaches, ở gần nơi tôi ở là thành phố đại học Charklottesville, bangVirginia.ThiênnhiênởHoaKỳquảthậtlàrấtđẹp,ngườitacóthểpháthiệnraởđónhữngấn tượng tuyệtvờivềkhônggianmàngười tahiếm thấyởchâuÂuquáchậtchội.Ngoàira, tôicònthíchănngon.KỷniệmđẹpnhấtcủatôivềẩmthựclàởPointàVienne.Bâygiờchúngtachuyểnsangmộtchủđềkhác.ÔngđãlớnlênởViệtNamvà trongnềnvănhóaPhậtgiáo.Nềnvănhóađó,khiôngcòn trẻ,đốivớiông,nólàmộtloạichủnghĩanhânvănhaycònlàmộtcáigìkhác,xahơn?KhitớiViệtNam,tôiđãđithămkhánhiềuchùachiền,ởđócómộtđờisốngtôngiáokhálàsôinổi.TôngiáochiếmưuthếởViệtNamlàPhậtgiáo,nhưngnótồntạisongsongcùngvớiđạoKhổng,đạoLãođượcnhậpvàotừTrungHoatrongthờigianBắcthuộc,cũngnhưcùngvớiphongtụccúnggiỗtổtiên.ThiênChúaGiáocũngđãhiệndiệnởđây.NhữngnhàtruyềngiáongườiPhápđãđưatôngiáonàyvàoViệtNam.Cứ100ngườiViệtNamthìcó9ngườitheođạoThiênChúa.TôicònnhớrõngôinhàthờrấtđẹpởtrungtâmSàiGònvàluônluônchậtníchngườivàodịpNoel.NhưngphầnlớnngườiViệtNamcómộtđờisốngtôngiáorấtsôinổi.Hồicònbé,vàonhữngngàychủnhật,tôithườngđichùavớimẹtôi.TôicònnhớnhữngngàylễlớncủađạoPhật,nhưngàyPhật

Đản(mồng8thángtưâmlịch-ND),TếthaynămmớicủaViệtNam(khôngphảilàngày1tháng1dươnglịchmàvàokhoảngcuốitháng1hoặctháng2,vìnódựa trên lịch tính theoMặtTrăngchứkhôngphảiMặtTrời).Đây làmột dịp trọng đại để đi cầu Phật sức khỏe, hạnh phúc và sự thịnh vượngtrongnămmới.Đúng,TếtlàmộtngàyhộilớncủaViệtNam,mộtngàyhộirấtvui.Thựctế,trongnềnvănhóacủachúngtôi,TếtcótầmquantrọngvàýnghĩanhưNămMớiởPhươngTây.Mỗingườimặcnhữngbộquầnáođẹpnhấtcủamình, nhà cửa được sửa sang quét dọn đẹp đẽ và trang hoàng nhữngbônghoađẹpnhất.Ngườitachúcnhauhạnhphúcvàthịnhvượng.NgàyTếtlàngàythậtđặcbiệtđốivới trẻem:chúngcó thểđốtpháo,nhậntiền lìxìtrongnhữngchiếcphongbaohồng,cónghĩalàsẽgặpnhiềumaymắntrongnămấy.ĐốivớimộtembéViệtNamthìhànhtrìnhtôngiáocủanólànhưthếnào?TrongThiênChúaGiáo, có lễ rửa tội (baptême), sauđó tới lễ thôngcông(communion)rồiđếnlễkiêntín(confirmation).LiệutrongĐạoPhậtcómộtnghilễtươngtựnhưvậyhaykhông?Cómộtsựgianhậptôngiáođượctiếnhànhmộtcáchtrangtrọngởthờiđiểmđứabévừamớirađờikhông?Theo tôibiết, trongĐạoPhậtchỉcómột lễkhởiđầuduynhấtcó tên là lễ“quyy”.SựthụlễnàydiễnraởChùatạođótínđồđượcnhậntênnhàPhậtvàcamkếtmộtcáchlongtrọnglàmìnhsẽtheocácgiáohuấncủanhàPhật:nghĩalàsẽlấyPhật,kinhphápcủanhàPhậtvàtrậttựtăngni(cótênchunglàTamBảo:Phật,PhápTăng)nhưlàsự“quy).Lễ“quyy”nàycóthểđượctiếnhànhvàobấtkỳthờiđiểmnàocủađờingười,nhưngthườnglàvàotuổitrưởngthành,khimàtínđồđãcảmthấysẵnsàngvềmặttinhthần.MộtsốbậcchamẹcũngđãdẫnconcáitớiChùađể“quyy”vớihyvọngchúngsẽđượcĐứcPhậtchechởsuốtđời.Tuynhiên,theoýtôi,sựquyyởtuổicònquátrẻlàhoàntoànkhôngtrungthànhvớiýnghĩasâuxacủanghilễnày:đứabécònchưađủtrưởngthànhđểýthứcđượcđầyđủnhữngcamkếttinhthầncủamình.Điềunàycónghĩa là, khôngnênnghĩ rằngđể trở thànhmộtphật tử,nhấtthiếtphảithụlễquyy.ỞViệtNamchỉcómộtsốngườithụlễnày.Chínhbảnthântôicũngkhôngthụlễđó.Nóitómlạilàônggắnbóvớimộttínngưỡnghơnlàmộttôngiáo?Đúng,đốivớitôi,làphậttửcónghĩalàtựdođitheomộttriếthọcvềcuộcsống:đólàsựlựachọn,hoàntoàntựnguyện,sốngtheomộtsốnguyêntắcnhấtđịnh.ĐứcPhậtkhôngphảilàĐứcChúa.Ngàilàngườitrầnthếbìnhthường,nhưôngvàtôiđây.SinhraởẤnĐộ,trongmộtgiađìnhhoàngtộc,Ngàiđãvứt

bỏtấtcảđểrađisuyngẫmvềnhữngnguyênnhângâyrasựkhổđaucủaconngườivàlàmthếnàothoátkhỏinhữngkhổđauđó.Đólàmộtnhàtriếthọcđã đắcĐạo.Với tư cách làmột phật tử, tôi không phải đi theomột đấngthánhthầnsiêuđẳngnàomàlàđitheotưtưởngcủamộtnhàthôngtháisángsuốt.Theothờigian,cácmônđệcủaĐứcPhậtđãhệthốnghóanhữnglờirăndạycủangườithànhmộttôngiáo,nhưngtheotôi,khíacạnhtôngiáovàlễnghicủađạoPhậtđúnghơnchỉlàmộtsựcảibiêntưtưởngbanđầucủaĐứcPhật.Trongmọitrườnghợp,ngaycảkhiđãđượchệthốnghóa,đạoPhậtcórấtítnhữngràngbuộc.Chínhnhờsựtựdorộngrãinhưthế,tôimớitrởthànhmộtphậttửmàkhôngphảithườngxuyênđichùa.Tôiđãthấmđẫmtriếthọcđóvàsốngtheonó.ÔngđãđượcnhậnmộtnềngiáodụcvềPhậtgiáoquamẹônghaymộtaikhác,mộtnhàsưcủamộtngôichùanàođóởSàiGòn,chẳnghạn?Thuởấuthơ,tấtcảnhữnglờirăndạycủaĐứcPhậtmàtôinhậnđượclàdomẹtôi.Bàvừalàmộtngườicótínngưỡngvừalàngườirấtchămđilễ.Bàthườngdẫn tôi đi các chùavànói cho tôi biết những lời răndạy củaĐứcPhật.Ởnhà,mẹ tôi cómộtphòngdành riêngđể thờPhật.Tốinàomẹ tôicũngtụngkinhởđóvàtôicũngrất thíchcùngđọcvớibà,ngaycảkhi tôihoàntoànchẳnghiểugì.Việcđọckinhthànhtiếngđốivớitôinhưmộtloạithiền,nóchophépxuađuổinhữngýnghĩ linh tinhrakhỏiđầuóc.Vậy lànhờmẹtôi, tôiđãsốngquakhíacạnhnghi lễcủaĐạoPhật.Vềkhíacạnhtriếthọccủanó,saunày,khiđãlớn,tôihọctheosáchvở.TheoôngthìtưtưởngnàocóthểthâutómtốtnhấttinhhoacủađạoPhật?Theo tôi thì đó là luật karma (nghiệp): chúng ta luôngặthái được cáimàchúng ta đã gieo.Cái đã làmởnhữngkiếp trước, bất kể tốt hay xấu, đềukhôngbaogiờmấtđicả.Chẳnghạn,cuộcsốngcủachúngtahiệnnaylàkếtquảtrựctiếpcủanhữnghànhđộng,cảtốtlẫnxấu,củachúngtatrongsuốttấtcảcáckiếptrước.Kháiniệmnghiệpchướngđemlạichosựtồntạicủacáiácvàcủanhữngkhổđaucủatrầngianmộtýnghĩa.Nhữngkhổđaunàyđượcnảy sinh bởi một nghiệp chướng xấu. Nhưng hy vọng vẫn còn: một khinhữngmónnợđãtrảxong,mỗingườiđềucóthểvớitớihạnhphúc.Vềmặttriếthọc, tôi thấy rấthay làngười ta luôn luônphảigánh lấyhậuquảcủanhữnghànhđộngcủamình.ĐiềunàygợichotôitớichủnghĩahiệnsinhcủaJeanPaulSatre!Ôngnghĩthếnàovềhiệntượngthácsinh(đầuthai)ởcáckiếpsau?Chuyệnnàythựcsựlànằmngoàikhoahọcvàhoàntoànlàsiêuhình.Ngườisẽtrảlờikhôngphảilànhàkhoahọc,màlàngười,thậtkhôngmay,cũnglạikhôngphảilàngườigiảithíchĐạoPhật.

Trướchết,tôicầnphảinóingayrằngtôithíchthuậtngữ“táisinh”hơnlàtừ“thácsinh”.Thuậtngữthứhaingụýrằngngườitakhôngtránhkhỏisẽtrởvềdướimộtcáivỏxácthịt,nhưngthựctếkhôngphảinhưvậy.ĐạoPhậtnóivềsáuthếgiớikhácnhautrongđó“hồn”cóthểquayvềđược,đólàcácthếgiới của quỷ, của ma đói, của thú vật, của con người, của những ngườikhổnglồvàcủacácthần.Chỉcóđộngvậtvàngườilàcóvỏxácthịt.Nhưngđểtrảlờichocâuhỏicủaông,ýtưởngvềvòngluânhồithựcsựlàrấthấpdẫnđốivớitôi.ĐạoPhậtdựatrênýtưởngvềsựtiếnhóacủalinhhồn.Conngườikhôngthểthựchiệnđượcđếncùngcuộctìmkiếmhồncủamìnhchỉtrongmộtlầntồntạiduynhất.Nócầnđượcmộthoặcnhiềucơmaykhácđểđạtđượctớimụcđích.Đểchophépconngườiýthứcđượcbảnchấtthầnthánhcủamìnhvàgiảiphóngmìnhkhỏicáibềngoàivậtchất,đểhồnthoátkhỏibánhxeđịangụccủanhữnghammuốnvàđaukhổvàđểđạt tớiniếtbàn(nivrana),nócầnphảiđượctáisinhvớisốlầntùytheomứcđộcầnthiết.Dovậy,nguyênlýtáisinhkhôngphảilàsựphụcsinhlạicơthể(giốngnhưsựphụcsinhcủaChúaGiêsu)làsựchuyểnýthứctừmộtthếgiớinàysangmộtthếgiớikhác.ChínhđạoPhậtđãnóirằng,cómộthệthốngthứbậctrongcácthếgiới.Nếungườitaănởxấutrongcuộcsốnghiệnthờithìcóthểsẽthoáiluixuốngthếgiớithấpkémhơncủaloàiđộngvậtvàsẽtáisinh,chẳnghạn,thànhconrắnhayconsâuconbọ.Tráilại,nếungườitaănởtốt,ngườitacóthểđầuthailạithếgiớiconngười,trongmộtmôitrườngthuậnlợihơn,thíchhợphơnvớisựthăngtiếncủalinhhồn.Sựthăngtiếnhaythoáiluichỉphụthuộcvàobảnthânmình.Đốivớiông,niếtbànbiểuhiệncáigì?Trướchết,cầnphảihiểurằngniếtbànkhôngphảilàmộtđịađiểmmàlàmộttrạngtháicủaýthức.Đạttớiniếtbàn,tứclàthựchiệnđượcChânlý,làdiệtđượchoàntoànnhữnghammuốnvàthùhận,nhữngràngbuộcvớithếgiớivậtchất.Đólàsựgiảiphóngkhỏimọikhổđau, làbìnhyênvà thanh thảnmãimãi.ĐứcPhậtnóivề“sắc sắckhôngkhông”:“Kẻnào rũbỏđượcsựhamsốngđáng thươngsẽ thấymọikhổđaurơikhỏimìnhnhưnhữnggiọtnướcrơitừđóahoasen”.Đócũnglàphómặcmãimãichovòngluânhồi.Cầnphảinóichínhxácthêmrằngniếtbàncũngcóthểđạtđượctrongchínhcuộcđờinày, trướckhi chết.Nhưngđiềuđóđòihỏiđược sựchínmùivềtinhthầntớimứcítaicóthểđạtđượctrongmộtcuộcđờinhưĐứcPhậtđãlàmđược.NhưngtấtcảchúngtađãtừngbiếtcónhữngkhoảnhkhắchiếmhoitrongđóchúngtacảmthấymìnhhòalàmmộtvớiVũtrụvàthoátkhỏimọihammuốníchkỷ,trongđóchúngchỉcảmthấybìnhyênvàthanhthản.Nhữngkhoảnhkhắcđặcânđómanglạichochúngtahươngvịphảngphất

củaniếtbàn.ÔngdườngnhưítnhấtcũngđãtánđồngcáiphầnkhắckỷcủaĐạoPhật,tứclàmộtloạitựkiềmchếmìnhvànhữngcâuthúcủabảnthânmình?ĐứcPhậtđãdạymộtloạivănhóatinhthầncótênlà“thiền”,nónhằmgạtbỏkhỏiđầuócnhữngđiềuphiềnmuộnvànuôidưỡngnhữngphẩmchấtnhưsựtậptrung,sựchúývàkhảnăngphântíchngaycảtrongnhữngtìnhhuốngkhókhănnhất.Vídụ, theolờidạyđó,nếucósựphêphánlàmchotôinổigiận, thì thayvìmấttựchủ, tốtnhất làtôinênlắngnghevàphântíchmộtcáchkháchquannguyênnhânsựnổigiậncủa tôi.Nếuđiềumàngườiđốithoạivớitôinóilàđúng,thìtôinêncảmơnôngtavìđãchỉchotôithấychỗmà tôi cầnphảihoàn thiện thêm.Cònnếuđiềungườiđónói là sai thì lờigièmphacủaanhtađâucóliênquangìtớitôi.Vậythìtạisaolạiphảitứcgiận?Tronghaitrườnghợpđó,sựphântíchcơngiậncủatôiđãlàmchonónguôiđi.VìvậynóiĐạoPhậtgiúptakiềmchếmìnhvànhữngcâuthúccủamình là theonghĩa đó.Dođó, tôi khôngdùng từ “khắckỷ”gợi cho tôi ýniệmvềsựkhổhạnh,trongkhiđóvănhóatinhthầncủaĐạoPhậtmàtôimôtảtrênlạimangđếnchoconngườisựbìnhyên,thanhthảnvàhạnhphúc.TôicũngnghĩrằngsựtựkiềmchếmìnhkhôngchỉcóởĐạoPhật,màcóởcảĐạoKhổngmànềnvănhóaViệtNamđãthấmđẫm.CũnghoàntoànnhưĐứcPhật,KhổngTử-một triếtgiaTrungHoasốngvàokhoảngnăm500trướcCôngnguyên - đãnói về “Đạo trungdung”,một triết lý lên ánmọihìnhthứctháiquátrongsuynghĩ,nóinăngvàhànhđộng.Bộclộsựgiậndữcủamình,đólàhànhđộngcủakẻtiểunhân-Ngàinói.Ngàicũngđãđểlạinhữngquytắchànhxửđượcsoạnthảocôngphu,đềcậptớicácmốiquanhệtronggiađình,vuatôi.NhữngquytắcnàyđãcóảnhhưởngsâusắcđếnxãhộiTrungHoavàthẩmthấuđếncảxãhộiViệtNam.SongsongvớiPhậtGiáo,sựthờcúngtổtiêncũngđóngmộtvaitròrấtquantrọngởViệtNam.Ôngcóthểgiảithíchvìsaokhông?ViệcthờcúngtổtiêndựatrênnhữngtínngưỡngcónguồngốckhácvớiPhậtGiáo.MọingườicôngdânViệtNamđềutheotụclệnày,bấtkểtôngiáocủahọ.NhữngngườitheođạoThiênchúacũngthế.Tụclệthờcúngnàydựatrênquanniệmchorằngchếtchưaphảilàchấmhếttấtcả,rằngchếtchỉliênquantớicáivỏxácthịtthôichứlinhhồntổtiênthìvẫncònmãi.Vàđểcholinhhồncủachahayông(nóichung,việcthờcúngôngbàthườngchỉđếnhaiđờitrước)đượcyênnghỉ,thìcontraitrưởnghoặccháuđíchtônphảicómộtbànthờởnhàmìnhđểthờcúngtổtiên.Đếnngàygiỗ,toànthểgiađìnhtụtậpđểtưởngnhớ.Ngườitalàmnhữngmónănngonnhấtđặtlênbànthờđểcáccụthưởngthứcmộtcáchtượngtrưng,rồisauđómọingườihạxuốngcùngăn.Dođó,nhữngngàygiỗlàdịpđểđoàntụgiađìnhkèmtheocỗbàn,cúngbái.

Trên thực tế,việc thờcúng tổ tiênnhấnmạnh tính liên tụccủacác thếhệ(đứacháuđíchtônthờcúngôngbàsẽđếnngàylạiđượccontraihoặccháuđíchtôncủamìnhthờcúng)vànhấnmạnhgiađình-cáitrụcộtcủaxãhộiTrungHoavàViệtNam.Rõrànglà,tụcthờcúngtổtiêndựatrênnhữngtínngưỡngkhôngphùhợpvớikinhsáchcủaĐạoPhật.Nhữngkinhsáchnàynóirằnglinhhồncóthểtáisinhdướimộtdạngkhácsaumộtkhoảngthờigiantốiđalà49ngày.Tớingàythứ49,mộtlễcúngtổchứctạichùađểcầunguyệncholinhhồnngườichếtđượcsangmộtkiếpmới.Trongkhiđó,tụcthờcúngtổtiênlạichorằnglinhhồnngườichếtcònhiệnhữumãimãi.CácphậttửViệtNamlàmthếnàocóthểdunghòađượchaiquanđiểmrấtkhácnhauđó?Chẳnglàmgìhếtvàđiềuđóchẳnghềđặtrachohọvấnđềsiêuhìnhnào.CóthểđiềunàylàkhóhiểuđốivớiđầuóccủangườiPhươngTâyvốnđãquenvớitinhthầnduylýcủaĐềcác,nhưngđốivớingườiPhươngĐông,sựkềcậnnhaucủahai tínngưỡngdườngnhưmâuthuẫnnhaucũngchẳngcóphiềnhàgì.Ôngcóýkiếnnhư thếnàovề loạikhókhăn,mộtsựvỡmộngmàaicũngcảmthấyrấtrõgiữacáitamuốnlàmvàcáitacóthểlàmđược.Liệuđócóphảilànhữngkhókhăndotiềnkiếpcủamìnhkhông?Trongcuộcđờinghềnghiệpcủatôi, tôivôcùngmaymắnlàchưabaogiờcảmthấyvỡmộngđó.Tôiđượclàmcáimàtôimuốnvàtôithích:đólàkhoahọcvậtlýthiênvăn.Điềuđócónghĩalàtrongđờisốngtôicũngcónhữngkhókhănnhưnhữngngườikhác.Mặcdùvớitưcáchlàmộtphậttửtôitánđồngýtưởngvềkarma(nghiệp), nhưng không phải lúc nào tôi cũng nhắc nhủ mình rằng tất cảnhữngkhókhănmà tôigặpphảiđều làhậuquảkhông thể tránhkhỏi củanhữngkiếptrướcmàtôiphảibótaykhônglàmgìđược.Tráilại,nhữngtrởngạilạicàngkíchthíchvàđòihỏitôiphảivượtlêncốnghiếnhếtsứcmình.Cáinhìncủatôithườnghướngtớihiệntạivàtươnglaihơnlàquákhứ.Tôimuốn quay trở lại vấn đề thuật ngữ: khi ông nói về Thượng đế, ôngmuốngửigắmđiềugìsautừđó?Tôikhôngnóithượngđếtheonghĩatôngiáomàtheonghĩamộtnguyênlýsángtạo,nguyênlýsắpxếpvàđiềuchỉnhVũtrụchúngtađồngthờitạorasựthốngnhất,vẻđẹpvàsựhàihòacủathếgiớimàtôicảmnhậnđượcthôngquacôngviệcthiênvăncủatôi.TôikhônghềgắnbóvớithuậtngữđóĐứcPhậthayChúaGiêsuhaymộtnhânvậttôngiáonàokhác.Đối với người theo đạo Thiên chúa, cuộc sống trên Trái đất chỉ là đoạnđườngtiếntớiChúamàngườitangưỡngvọng.Đóchỉlàmộtgiaiđoạnquáđộ, bước chuyển qua cái chết chẳng qua chỉ là thực hiện sự đối diện vớiNgười.Toànbộcuộcđờiđượcđịnhhướngtớithờiđiểmđó;tấtnhiêncuộc

sốngvớiýnghĩalàmộtđòihỏitươngứngvớiPhúcâm,tứclàtấtcảkhôngđược cho ngay lúc đầu cuộc chơi, mà có một đòi hỏi cực kỳ mạnh mẽ.Nhưnghyvọng tốihậu làđượcnhìn thấyNgườimột cáchđích thựcvàởthờiđiểmđóngườitasẽđượchưởngmộtniềmvuihoànhảo.TôikhôngbiếtliệuôngcóthấyđiềuđócóchútgìtươngtựnhưđoạnđườngcuốicùngcủamộtPhậttửsaurấtnhiềulầnđầuthaivàsửamìnhliêntiếphaykhông?CầnphảihiểurằngĐạoPhậtkhônghềnóivềmộtthượngđếcánhân.Việcgặp gỡ với thần thánh không được thể hiện bằng sự đối diện với cá nhânThượngđếmàbởimộttrạngtháigiácngộsaukhiđãthoátkhỏivòngluânhồi vàđạt tới niết bàn.Ở thời điểmđó conngười đãgạt bỏhếtmọi ràngbuộcvớivậtchất.Nómấthếtcá tínhvàhòa làm“một”vớiý thứcvũ trụ(phổquát)vàdođótìmlạiđượcbảnthểthầnthánhcủamình.Ngoàikhíacạnhtriếthọcđó,cũngcòncókhíacạnh“tôngiáo”củađạoPhật:ĐứcPhậtđãđượcthầnthánhhóavàhìnhảnhcủaNgàidướidạngcácbứctượnghoặctranhvẽtrongcácchùachiềnlàđốitượngđểthờphụng.Nhưng,nhưtôiđãnói,đốivớitôi,khíacạnhtôngiáođóđúnghơnchỉlàsựcảibiêncủaĐạoPhậtnguyêngốc:ĐứcPhậtchưabaogiờgánchomìnhbảnthểthầnthánhcả.Cómột sự tácđộngqua lạigiữa triếthọcPhậtgiáocủaôngvàcôngviệckhoahọccủaôngkhông?Chúngănkhớpvớinhaunhưthếnào?Khoahọckhácvớisiêuhìnhhọc.Tôicóthểlàmộtnhàthiênvănhọcrấttốtmàkhôngbaogiờđặtraloạicâuhỏinhưôngvừanêu.Chuyệnđặtramộtbàitoán,đitớiĐàithiênvăn,pháthiệnracáchiệntượngmới,rồiviếtthànhbài báo hoàn toàn không cần tới siêu hình học. Thực tế, rất nhiều đồngnghiệpcủatôilàvôthầnhoặctheothuyếtbấtkhảtri.Điềuđókhônghềngăntrởhọhoànthànhtốtcôngviệccủamình.Tuynhiên,rồicôngviệccủaôngcũngsẽdẫntớichuyệnphảiđặtranhữngvấnđềsiêuhìnhhọc.Cuốnsáchcủaôngrấtcómàusắc tôngiáo.Cáihấpdẫnởđólàcầnphảiđivàolĩnhvựcsiêuhìnhhọcxuấtpháttừlĩnhvựckhoahọcvàôngđãmôtảđiềuđórấttuyệtvời.Ngườitađãbịcuốnhúthàngtrangsách.Vàsựcuốnhútđóchỉcó thểdẫntớisựchiêmngưỡng.Vềmộtkhíacạnhnàođóôngluônluôncómộttháiđộrấttôngiáo.Điềunàyphụthuộcvàoýnghĩamàônggánchotừ“tôngiáo”.Nếubằngtừđóôngmuốnnóitôicó“ýthứcvềmộtnguyênlývũtrụsiêuviệt”thìtôisẽđồngývớiông.Điềuđócónghĩalà,khitôibắtđầuviếtcuốnGiaiđiệubíẩn,mụcđíchcủatôichỉlàphổbiếnvũtrụhọchiệnđạivàchưanghĩtớitấtcảnhữngbànluậnmangtínhchấtsiêuhình.Nhưngđâylàlầnđầutiêntôibuộcphải tổchứcnhữngkiếnthứccủatôimộtcáchnhấtquánvàdiễnđạtchúngbằngmộtngônngữgiảndịvàtrongsángđểchoaicũngcóthểđọc

được.Theomứcđộtiếntriểncủacôngviệc,mộtsốcâuhỏikhôngtránhkhỏiđượcđặtra,đòihỏiphảitrảlời.Lẽratôicóthểbỏquavàchịusựápđặtduylý,cấmnóichuyệnsiêuhìnhkhianhlàmộtnhàkhoahọc.Nhưngtôi thấytháiđộnhưvậylàhơihènnhát.Vảlại,chínhtôicũngtòmòvềcâutrảlờimà mình sẽ cho. Và cuối cùng, như ông đã biết, tôi đã đánh cược choNguyênlýSángtạo.Tôiđãlàmnhưvậyvớitưcáchlàmộtconngườichứkhôngvớitưcáchlànhàkhoahọc.KhoahọcsẽkhôngbaogiờchứngminhđượccósựtồntạiThượngđếhaykhông.Khingheông,tôicócảmgiácrằngcáitìnhcảmtôngiáođãtừngcóởôngthuởấu thơnay lại thứcdậykhiôngviết cuốn sáchđó.Liệu tôi cónhầmkhông?TôichọntrởthànhnhàthiênvănkhôngphảiđểnghiêncứuvềChúahayđểchứngminhsựtồntạicủaNguyênlýSángtạo.Tôiluônluônlàmcôngviệckhoahọccủamình,được thôi thúckhôngphảibởiđộng lực lấy từ triết lýPhật giáomà bởi niềm vui trí tuệ trong nghiên cứu thiên văn học. Trongcôngviệchàngngày,tôichưabaogiờđặtranhữngcâuhỏisiêuhình.Đúnglàchỉkhiviếtcuốnsách,nómớiđánhthứcnhucầuphảiđềcậptớinhữngcâuhỏivượtquákhuônkhổthôngthườngcủakhoahọc:liệuvũtrụcómộtýnghĩagìkhông?Chúngtaphảichănghiệnhữulàdongẫunhiên?Vàsẽ làniềmanủitolớnkhithấyrằngcósựhộitụgiữanhữngcáimàtôicảmthấybằngtrựcgiác,thôngquacôngviệccủamộtnhàthiênvăncóliênquantớinhữngvấnđềđóvà triếthọcPhậtgiáo thuởấu thơcủa tôi.Nhưng tôixinnhắclại, tấtcảnhữngđiềuđóchỉ là tiềmthứctrướckhi tôiviếtcuốnGiaiđiệubíẩn.Ailàngườiđãchoôngýtưởngviếtcuốnsáchđó?Cuốnsáchnàyrađờidomộtsựquytụmaymắncủahoàncảnh.Tôiđãviếtnhiềubàibáovềvũtrụhọc(BigBang,sựtạothànhcácthiênhà,v.v.)chotạpchíLaRecherche,mộttạpchíphổbiếnkhoahọccóchấtlượngrấtcao.Giámđốc văn học của tủ sách “Thời đại các khoa học” của nhà xuất bảnFayardđãđánhgiárấtcaonhữngbàibáođó.ÔngđãliênlạcvớitôiởMỹ,đềnghịtôiviếtmộtcuốnsáchđiểmlạicáclýthuyếtvềvũtrụ.Đềnghịcủaôngtathậtđúnglúc,vìtôitừlâuđãcóýmuốnphổbiếnrộngrãichoquảngđạiquầnchúngnhữngphátminhkỳdiệutronglĩnhvựcvậtlýthiênvănhiệnđại.Tôicóhạnhphúclớnlàmỗisángthựcdậycóthểđi làmviệcvàđemđầuócsángtạocủamìnhđểtìmhiểunhữngvấnđềcủaVũtrụ,vàtôimuốnchiasẻniềmhạnhphúcđóvớinhữngngườikhác,làmchohọcảmthấycáivẻđẹpvàsựhàihòamàtôiđãcảmnhậnđược.Thiênvănhọclàmộtnghềkháđơnđộc.KhitớiĐàithiênvăn,tôichỉđimộtmìnhhoặccùngvớimộtsinhviên.Quansátxong,tôilạivềtrườngđạihọc

vàviệcphântích,suyngẫmchỉlàmmộtmìnhtrongphònglàmviệc.Sựđơnđộcđócũngcónhiềucáihay:khitôiởĐàithiênvăn,tôithựcsựcảmthấymìnhhòanhậpvớiVũtrụ.Thiênvănhọchiệncònlàmộttrongsốcáclĩnhvựckhoahọchiếmhoi,trongđóngườitacòncóthểcómộtýtưởngvàmộtmìnhthựchiệnnómàkhôngcầnsựthamgiacủamộtêkíplớn.Tìnhhìnhsẽrấtkhác,chẳnghạnvớivậtlýhạtcơbản,trongđómỗithínghiệmcầncósựthamgiacủacảmộtêkíptớihàngtrămnghiêncứuviênvàkhiđóngườitamấthếtcátínhcủamình.Dùsaothithoảngtôivẫnthấynhớsựtiếpxúcvớiconngười.Mặtkhác,cũnghơithấtvọngkhibiếtrằngmộtbàibáokhoahọcmàtađãlaotâmkhổtứhàngtháng, thậmchíhàngnăm,chỉđượcđọcbởimộtnhúmcácchuyêngia.Tôinghĩ rằngmộtquyểnsáchphổbiếnhayvềthiênvănhọccóthểlàmrungđộngmộtcôngchúngrộnglớnhơnvàcóthể,biếtđâuđấy,còntạoranhữngchíhướngkhoahọcchocácđộcgiảtrẻtuổi.VàinămtrướcđótôicódạymộtgiáotrìnhchosinhviênvănhọccủaĐạihọcVirginiavớitiêuđề”Thiênvănhọcchocácnhàthơ”vàdođótôibiếtcósự tòmòrất lớn từphíanhữngngườikhông theonghiệpkhoahọcđốivớinhữngphátminhcủavậtlýthiênvănhiệnđạinhưBigBanghaylỗđen.Ýtưởngviếtmộtcuốnsáchphổbiếnkhoahọcđãtừngthấpthoángtrongóctôitừnhiềunămtrước,nhưngdobậnnghiêncứuvàgiảngdậynênkhôngchủđộngliênhệvớicácnhàxuấtbản.Maythay,chínhnhàxuấtbảnđãđếnvớitôivàtấtcảđãđượcquyếtđịnhchỉthôngquavàibaláthư.Mộtđiềukiệnthuậnlợikháclàtrongnămtiếpsaukhikýhợpđồng,tôiđượcnghỉdạyvàsẽtớiPháp.Vậylàtôicóhẳnmộtnămhoàntoànkhôngphảidạy,chỉdànhchoviệcviếtsách.Mộtđiềuthúvịlà,mặcdùtôilàcôngdânMỹ,nhưngtôilạiviếtcuốnsáchbằngtiếngPháp:vìtôiởPhápvàmộtnhàxuấtbảnPhápđặthàng tôiviết.Cuốnsáchhiệnđangđượcdịch ra tiếngAnhvàsẽđượcnhàxuấtbảnOxfordUniversityPress ấnhànhvàonăm1995.CũngđãcómộtbảndịchsangtiếngĐức.KhinhìnnhậnlạisựquytụcủahoàncảnhđãdẫntôitớiviếtcuốnGiaiđiệubíẩn,tôitựnhủrằngtấtcảnhữngđiềuđócóthểviếtkhôngphảilàsảnphẩmthuầntúycủasựngẫunhiên.TươngtựnhưôngđãthấycómộtsựsắpxếptrongVũtrụ,ôngcónghĩrằngcũngcómộtsựsắpxếp,mộtloạidẫndắtsốphậncủamộtchúngtakhông?Đâylại làmộtcâuhỏinằmngoàikhuônkhổcủakhoahọc.Tôichỉcó thểphátbiểuýkiếncủacánhântôi:đúng,tôinghĩrằngcómộtsựtổchứctrênnhữngnétđạithểcủasốphậnconngười,màkhônghềmấtýchítựdocủanó.Càngđisâuvàođờisống, tôicàngnhủ thầmvớimìnhrằngcómộtsựkiệnkhông thểđơngiảnchỉ làkếtquảcủa sựngẫunhiên.Một sốchuyệntrongđờitôiquáưkhácthườngkhiếntôikhônghềngạcnhiêntrước“sựsắp

xếp”củanó.Chẳnghạnôngliêntưởngtớichuyệngì?Tớimộtchuyệncóliênquanđếnchatôi.Nhưtôiđãnóivớiông,sausựsụpđổcủachínhquyềnmiềnNamvàonăm1975,cha tôiphảivào trạicải tạogiốngnhưnhiềunhânvậtquantrọngkháccủachínhquyềncũ.Tôinhậnđượcnhữngbức thư tuyệtvọngcủamẹ tôi, nhưngchẳng làmgìđược vì Hoa Kỳ và Việt Nam đã cắt đứt hoàn toàn quan hệ ngoại giao.Chúngtôithựcsựrơivàongõcụtvàtìnhhìnhđãtrởnênbiđátvìsứckhỏecủachatôixấuđimỗingày.Rồisauđódiễnramột loạtcácsựkiệnkhiến tôikhôngngừngngạcnhiênbởisựsắpđặtgầnnhưthầndiệu:MộtđồngnghiệpngườiPhápcómờitôitớilàmviệcmộtthángtạiViệnVậtlýthiênvănParis.TôingaylậptứcnhậnlờivànghĩrằngquanhệngoạigiaotốtđẹpgiữaPhápvàViệtNamcóthểsẽgiúpnhiềuchotôi.TôingaylậptứcchạyvạyởTòaĐạisứViệtNam,nhưngkhông tính tới sứcỳcủamộtbộmáyquanliêu.Chẳngcógìchuyểnbiếncả,màchatôi thìcóthểchếtđếnnơi!Vàrồisốphậnđãchotôigặpmộtnữđồngnghiệpđồngthờilàmộtngườibạn, người đã giới thiệu tôi vớimột nhà vật lý thiên vănởĐài thiên vănMeudon.BạntôibiếtôngtarấtthânvớingàiThủtướngcủaViệtNam.NhàvậtlýthiênvănđãtiếptôirấtnồnghậuvàđềnghịsẽgiúptôibằngcáchviếtthưchobạnôngyêucầuđểchochamẹvàemgáitôiđượcquaPháp.Sauđó,ôngchuyển lá thưđócho tôivàdặn tôichuyểnnó tận taychoThủtướng.ÔnggiảithíchchotôirằngôngrấtquenThủtướngcủaViệtNamvìôngđãlochuyệntraođổivănhóavàgiáodụcgiữaPhápvàViệtNamtrongnhiềunăm.ChínhônglàngườiđãmangdấuấnrấtsâusắcvềsựchiếmđóngcủaquânĐứctrênđấtPháptrongChiếntranhThếgiớilầnthứhai,nênôngđãcốgắnggiúpđỡViệtNam,mộtđấtnướcbịtànphánặngnềtronghaicuộcchiếntranhliêntiếp.Đúngvàothờigian,mộtbàcôcủatôilênđườngvềHàNội.Tôitraochobàphongthưkhôngmangquánhiềuảotưởng,bởivìnhữngbứcthưloạinàyhiếmkhiđếnđượctayngườinhận!Trongnhiềuthángsau,tôikhônghềnhậnđượchồiâm.LúcđótôiđãtrởlạiVirginia tiếp tụccôngviệcgiảngdạyvànghiêncứu.Nhưngmộtngàyđẹptrời tháng3năm1979(ngàyvẫncònkhắcsâu trongkýứccủa tôi), tôiđãnhậnđượcbức điện của chamẹ tôi báo tin theo lệnh củaThủ tướng, nhàchứctráchViệtNamvừamớicấpchohọvisasangPháp.Thậtlàkýdiệu!Sốphậnđãđặttrênconđườngcủatôimộtngườiduynhấtcóthểgiúpđỡtôi!Chotớitậnphútcuốicùngcủađờimình,chatôicùngvớimẹđãsốngmột

cuộc sống thật giản dị và thanh thản ở Paris, khôngmột lời oán thán vềnhữnggìhọđãmất.Tôivôcùngkhâmphụcđạolýcủahọtrướccuộcsống.Tôiluônnghĩrằngnhữngcuộcgặpgỡlàdosựxếpđặtcủathầnthánh,chứkhôngbaogiờlàdongẫunhiêncả.Bâygiờtôirấtmuốnbiếtquanniệmcủaôngvềcáiácvànhữngđaukhổcủanhânloại.Vídụ,vềnhữngđứabéngaytrong thángđầu ra đời đãmắc cănbệnhkhông thể cứu chữanổi và chết?Ôngcóphảnứngnhưthếnàotrướccảnhngộđó?Ôngcócảmthấybấtcôngkhông?Ông có phẫn nộ không?Hay là ông cho rằng đó là điều tất yếu,khôngthểtránhđượcvàcầnphảichấpnhậnnónhưmộtloạiđịnhmệnh?Tấtnhiên,sựkhốnkhổcủanhânloạiluônkhiếntôivôcùngxúcđộng.Tôikhông thể thờơkhibiết rằngcónhữngđứabévô tộiphảichếtđóihayvìbệnhAIDS.Sựđồngcảmlàmộttrongsốnhữngđứctínhcănbảncủamộtphậttử.Đúng là có luật về nghiệp chướng (karma), nhưng trước nỗi đau củamộtsinhlinhmàdùngthuyếtđịnhmệnhđểnóirằngngườiđóđãphảitrảgiáchonhữngkiếptrướccủamình, thì theotôi,đókhôngphải làconđườngđúngđắncủaĐạoPhật.Tráilại,cầnphảibaobọcngườiđótrongtìnhyêuthươngvàgiúpđỡngườiđóđươngđầuvớinỗiđaukhổvàcáichết trongsựbìnhthản.Sựbình thản trướcnỗiđaukhổ làmột trong sốnhữngbài họcquantrọngcủaĐứcPhật.Nếunhưtôihiểuđúng,thìtheoluậtnghiệpchướng,sựtồntạicủacáiáclàmộtphương tiệnđể làm trongsạchconngười trongcáccuộcsốngkế tiếpnhaucủanó.Dovậy,cáiáclàmộttrảinghiệmbắtbuộcvàcầnthiết.Vàcólẽthầnthánhđãtìmraphươngtiệnđóđểlàmchoconngườilớnlên.Đócóphảilàquanniệmcủaôngvềvấnđềcáiáchaykhông?Trướchết,cầnphảihiểurằnglýthuyếtnghiệpchướngkhôngcóliênquangìvớiýtưởngvềcôngbằngđạođứccả.ĐạoPhậtkhôngcókháiniệmvềmộtThượngđế, ngườiphánxửvà trừngphạthoặcban thưởngmột cách thíchđáng.Lýthuyếtnghiệpchướnglàmộtlýthuyếtnhânquả:mộthànhđộngtốtsẽkéotheomộthậuquảtốtvàmộthànhđộngxấusẽdẫntớimộthậuquảxấu.Hànhđộngkhôngcầnphảiđượcphánxử,nócólôgícriêngcủanó.Cáiác, nếu tồn tại, đã chứa đựng trong nó nhữngmầmmống của sự tàn pháriêngcủanó.Chuỗinhữngđaukhổkèmtheocáiácchophépxóađihoặclàmgiảmbớtmộtnghiệp(karma)xấu,mởraconđườngđạt tớimột trạngtháiýthứccaohơnvàtiếntớiniếtbàn.Theonghĩađó,tacóthểnóirằngcáiáclàmộttrảinghiệmbắtbuộc.BâygiờtôimuốnđốichiếutưtưởngvũtrụhọchiệnđạivớitưtưởngPhậtgiáo.TrongĐạoPhật,vớicácvòngluânhồi,ngườitacóthểhìnhdungrằngcầnphảicómộtthờigianvôbạnmớicóthểlàmchotấtcảmọingườiđược

thanhkhiết.Nhưngônglàmthếnàocóthểdunghòađiềunàyvớithựctếlà,nhưôngđãnói,MặtTrờirồisẽbiếnthànhmộtsaolùntrắngvàdođósẽchếtvàchúngtanữa,mộtngàynàođócũngsẽchết, trướccảMặtTrờivàtoànthểVũtrụ.Vềmặtkhoahọc,tacònchưabiếtVũtrụcócuộcsốnghữuhạnhayvôhạn.Tôiđãnóivớiôngrằngcóhaisốphậnkhảdĩchonó:mộtlà,sựgiãnnởhiệnnay sẽ tiếp tụcmãimãi trong tương lai và trong trườnghợpđóVũ trụ sẽsốngvĩnhviễn;hailà,mộtngàynàođó,Vũtrụsẽđạttớimộtbánkínhcựcđại,rồitựcolạithànhmộtvụcolớn(BigCrunch)vàtrongtrườnghợpđócuộcsốngcủanólàhữuhạn.SốphậnnàyđượcquyếtđịnhbởitổnglượngvậtchấtchứatrongVũtrụmàngười tahiệncònchưakiểmkêhết,bởivì,nhưđãnói,90đến98%vậtchấtcủaVũtrụlàtối,khôngnhìnthấyđược.VàchừngnàovấnđềvậtchấttốicònchưađượcgiảiquyếtthìtacònchưathểbiếtcuộcsốngcủaVũtrụlàhữuhạnhayvôhạn.Đúngthế,nhưngngaycảtrongtrườnghợpmộtvũtrụgiãnnởvĩnhviễnđinữa,thìsựsốngnhưchúngtatừngbiếtcũngsẽbuộcphảibiếnmất.Đúngnhưvậy.Trongkhoảng thờigian rấtdài (khoảng1000 tỷnămnữa),cácngôisaosẽhếtnguồndựtrữhiđrôvàsẽngừngphátsáng.Cácthiênhàcũngsẽtắtvàkhiđóbắtđầumộtđêmtrườngtămtốikéodàivôtận.Sựsốngnhưchúngtađãtừngbiếtđượccấutạobằngxươngbằngthịt,bằngcácphântử hữu cơ và các chuỗi xoắn képAND sẽ không thể duy trì được nữa vàthiếunănglượng.Vậythìcòncókhảnăngtáisinhnữahaykhông?Khoahọccònchưacócâutrảlờichovấnđềnày.TôichỉcóthểmôtảchoôngsốphậncủaVũtrụvậtchấtmàthôi.NếuVũtrụgiãnnởvĩnhviễn,cácthiênhàvàcácngôisaosẽtựcolạithànhcáclỗđen,đếnlượtmìnhcáclỗđenbayhơiđểtrởthànhánhsáng.Trongtươnglaicựcxađó,Vũtrụsẽchỉcòn làmột đại dươngmênhmông của bức xạ và các hạt cơ bản (nơtron,protonvàelectron)đâyđócũngcómộtsốhạtbụicựcnhỏ(khốilượngchưatới20mg),nhưngchúngkhôngthểtựcolạiđểtrởthànhlỗđen.Dovậy,đạidươngmênhmôngnóiởtrênngàycàngtrởnênbănggiá,nhiệtđượctỏaratừđóngàymột ít hơn.Tấtnhiên, trongVũ trụ thiếunăng lượngđó,dạngsốngnhưchúngtakhôngthểtồntại.Nhưngbiếtđâu,cóthểcónhữngdạngsốngkháclạitồntạiđược.NhàvậtlýngườiMỹgốcAnhFreemanDysonđãcómộtquanđiểmrấtlạcquan:sựsốngkhôngphụthuộcvàovậtliệutạonêncáikhungcủanómàphụthuộcvàođộphứctạpcủaviệcxếpđặtcácvậtliệuđó.Ôngấyhìnhdungmộtđámmâycáchạtbụilitihoặcmộtđámmâydàyđặccácelectronhoặcprotonnhưmộtcáikhungvậtchấtcủasựsống.ThếcòntrườnghợpVũtrụsẽtựcolại?

Trongtrườnghợpxảyrasựcolớn,cácngôisaovàthiênhàsẽhợpnhấtlạivàVũ trụsẽkết thúccuộcđờicủamình trongsự tăngđộtngộtkhông thểtưởngtượngnổicủaánhsángvànhiệt,đượctắmtrongmónsúpcácquark,electron,nơtronvàcácphản-hạtcủachungvàrảiráccónhiềulỗđen.Toànbộsựsốngsẽkhôngthểtồntạiđượctrongcáilòlửađịangụcđó.VậyphảichăngVũtrụsẽchếttrongmộtmậtđộvànhiệtlượngvôhạn?Haycómộtcơchếmàtachưabiếtsẽlàmchonótáisinhtừđốngtrotàncủanó,nhưconchimphượnghoàng,vàbắtđầumộtBigBangmới?KhôngaibiếtđiềuđóbởivìvậtlýhọcsẽkhôngcòndùngđượckhiVũtrụtrởnênnhỏhơn10-33cm(sốđầutiênkhác0nằmởvịtríthứ33saudấuthậpphân),tứclà10triệutỷtỷlầnnhỏhơnkíchthướcnguyêntử,khiđócáivôcùnglớnsẽđượcchắpnốivớicáivôcùngbé.Cácnhàvậtlýđangnỗlựcđộtphábứctường“tămtối”đóbằngcáchthửthốngnhấtthuyếttươngđối-lýthuyếtmôtảcáivôcùnglớn-vớilýthuyếtlượngtử-lýthuyếtmôtảcáivôcùngbé,nhưngnhữngkhókhăncòncựckỳnhiềuvàconđườngtớiđíchcònrấtxa.TrongĐạoPhậtcókháiniệmvềmộtđịangục,nơiquy tụnhững linhhồnkhônggộtrửathànhcôngkhông?TrongĐạoPhậtkhôngcókháiniệmđịangục,nơimànhữnglinhhồnxấuxabịlưuđầyvĩnhviễn.Nhưtôiđãnóivớiông,ĐạoPhậtbànvềcácthếgiớiphivậtchất,chẳnghạnnhưthếgiớicủacácmađóihaythếgiớicủaquỷmàchúngtacóthểbịthoáiluiđẩyxuống.Nhưnghyvọngvẫnluônluôncònđó,bởivìmọisinhlinh,ngaycảmộtmađóihaymộtconquỷ,đềucócơhộitiếntriểnvàmộtngàynàođósẽđạt tớicõiniếtbàn: sựđầu thaicủanó thànhngườichophépnóbắtđầulạitrênmộtcơsởmới.Nhưvậy thayvì sựphân chia thànhđịa ngục - thiênđường, trong triết lýĐạoPhậtcósựphânchiathànhtămtối-giácngội(hayniếtbàn).Tahãyhìnhdungrằngtađangởđiểmtậncùngcủathờigianvàtấtcảchúngtađềuđãđạttớiniếtbàn.ÔngcónghĩrằngởđóchúngtasẽgặplạiHitler,Staline,Néron,Lycurgue... vàmột số cácnhân tàn áckhácmà loàingườicònsẽsinhra?NếuHitlertớiđượccõiniếtbàn,thìykhôngcònlàHitlertànáctrongkýứcmàchúngtađãbiết.Quavòngluânhồi,ycólẽđãđạttớiChânlýTốihậuvàsẽtrànđầymộttìnhyêuvũtrụvàmộtlòngtốtthuầnkhiết.Khiđãmấthếtcátính,ysẽhòanhậplàmmộtvớiýthứcvũtrụ.Nóitómlại,Hitlerởcõiniếtbànlàtấtcả,trừlàHitler.ThừanhậnsựvĩnhcửucủalinhhồntrongĐạoPhậtliệucótươngthíchvớisựđộtnhậpcủathờigiantronglýthuyếtBigBangkhông?

VũtrụhọchiệnđạithựcsựnóirằngthờigiancùngxuấthiệnvớiVũtrụ,từBigBang.Sẽlàvôlýnếutựhỏirằngcáigìxảyra“trước”BigBang,bởivì“trước”làkhôngcónghĩachừngnàothờigiancònchưaxuấthiện.Thờigianchỉđượcđonhờmộtsốphươngtiệnvậtchất,nhưdaođộngcủacácnguyêntử,sựquaycủaTráiĐấtxungquanhMặtTrờihaychuyểnđộngdaođộngcủaconlắc.Nếucònchưacógìtồntại,thìkhôngthểnóivềthờigian,vìnókhôngthểđođược.Nhưng cần phải thấy rằng vật lý học mà chúng ta đã biết không thể lầnngượctheothờigiantớitậnđiểmzêrô.Nókhôngcòndùngđượcnữaở10-43giây,mộtthờigianngắnkhôngthểtưởngtượngnổi(sốkhác0đầutiênđứngởvịtríthứ43saudấuthậpphân)vàxácđịnhbứctường“tămtối”màtôiđãnóiởtrên.Saubứctườngđó,Vũtrụcóthểcótới10,thậmchí26chiềuthaycho3chiềukhônggianvàmộtchiềuthờigiancủaVũtrụhômnay.Ngườitathậmchíkhôngthểnóivềcácngọnsóngthờigiannữa.Quákhứ,hiệntạivàtươnglaihoàntoànmấtýnghĩa.Thậmchí,cũngcóthểmộtkhoảngkéodàivôtậnđượcdấusaubứctườngđócũngnên.Khoảngthờigian10-43giâychỉlàkếtquảngoạisuytừcácđịnhluậtnàykhôngcòndùngđượcnữasaubứctường“tămtối”,nênchẳngcógìlàchắcchắncả.Nếumộtngàynàođóvậtlýhọccó thể lầnngược theo thờigian tớiđượcđiểmzêrôvàchứngminhđượcsựđộtnhậpcủa thờigian thì tínhvĩnhcửuvàBigBangsẽ làkhôngtươngthíchđượcvớinhau.Theonhưtôibiết,thìĐứcPhậtkhôngnóivềtínhvĩnhcửucủalinhhồn.Mà,trái lại,một trongnhữngnguyên lý cơbản củaĐạoPhật là tính tạm thời.Trướcniếtbàn,mọichuyệnđềutạmthời,đềuthayđổi,chuyểnđộngvàtiếnhóakhôngngừng:cáichếttiếpsausựsốnglạidẫntớisựsống,saumưabãolàtrờiquangmâytạnh,saunỗibuồnlàniềmvui...PhảichăngPhậtgiáo,vềmộtphươngdiệnnàođó,đãkhônggiảiquyếtvấnđề thờigian,nóiôngđừnggiận,bằngcách lảngtránhkhinóirằngcácvậtđềukhôngcóbảnthểvàlạicàngkhôngcómộtbảnthểriêngvàtrênquanđiểm chân lý tuyệt đối thì chúng chẳng là gì hết? Thực tại chỉ là cái baongoàicủatưtưởngvànếuhiểuđượcđiềuđó,thìcónghĩalàlúcđótađãlàcáimà người ta gọi làNgộ.Khi ấy, xét cho cùng, thế giới chỉ làmột ảotưởng?Tôimuốnbiếtýkiếncủacánhânông:ôngsẽngảvềphíakhoahọchayphíaPhậtgiáo?Nghĩalà:ôngđứngvềphíahiệnthựchayảotưởng?ĐứcPhậtkhônghềnóithếgiớichỉlàảotưởngtheonghĩamàôngđãnghenói,tứclàmọivậtđềukhôngcóbảnthểriêngcủanóvàhiệnthựcchỉlàcáivỏbaongoàicủatưtưởng.KhiNgàinóivềđặctínhảotưởngcủasựvậtlàNgàimuốnnhấnmạnh tính tạm thời, tínhbiếnđổivà tiến triểncủachúng

chứkhôngmuốnnóitínhphithựccủachúng.Kháiniệmtiếnhóavàbiếnđổinàyhoàntoàntươngthíchvớiđiềumàvũtrụhọchiệnđạiđãnói:khôngchỉVũtrụmớicólịchsử,màtấtcảnhữnggìnóchứađềuthayđổivàtiếnhóathườngxuyên:nhữngngôisaocũngnhưconngười,chúngsinhra,sốngcuộcđờicủamìnhvàchếttrongcácvòngluânhồiliêntiếp.Tôi làmột nhàkhoahọc, dođó tôi chỉ có thểnghiêngvềphía hiện thực!Hoạtđộngcủatoitrongthiênvănhọcsẽchẳngcóýnghĩagìnếutôilạitinrằngmọi thứmà tôiquan sátquakính thiênvănchỉ là ảo tưởng, rằng thếgiớichỉlàmộtgiấcmơnhưShakespeaređãnóirấthay.Không,tôitinmộtcáchvữngchắcrằngVũtrụ,cácngôisao,cácthiênhàđềulàhiệnthựccóthểsờmóđược,độclậpvớisựtồntạicủatôi,chúnghoàntoànkhôngphảilàsảnphẩmcủanhữngtưtưởnghaytrítưởngtượngcủatôi.Thựctạiđótôicóthể quan sát và phân tích để phát hiện ra những qui luật chi phối nó.Tấtnhiên,tôichỉnóivềthựctạimàcácdụngcụđocủachúngta,nhưcáckínhhiểnvivà thiênvăn,có thể tiếncậnđược.Đểgiải thíchmộtsố thực trạngcủa các nguyên tử, một số người, như nhà vật lý người Pháp Bernard dEspagnat,đãnóivềmộtthựctạibịchegiấumàcácdụngcụđocủachúngtakhôngthểtiếpcậnđược.Khoahọcvàtôngiáolàhaicáchtìmhiểuthếgiớihoàntoànkhácnhau.Tôngiáoxâydựngtrênđứctinvàmangtínhchủquan,trongkhiđókhoahọcdựatrênsuylý,trênnhữngkiểmchứngthựcnghiệmchặtchẽvàkháchquan.Vớitưcáchmộtnhàkhoahọc,nếucósựmâuthuẫngiữahaicáchmôtảthếgiớicủaĐạoPhậtvàkhoahọc,thìtôisẽchọncáchthứhai.Hết