Trashegimiazotësi juridike gjatë hartimit të testamentit dhe ajo të zgjaste deri me vdekjen e tij.Përjashtim bëhej vetëm për rastin a) pas gjendjes se caktuar juridike captio

© Enkeleda Olldashi 1

TRASHEGIMIA

Allowance only for "fair use"


Instituti i trashëgimisëSuksedimi universal mortis causa, nënkupton

institutin e trashëgimisë.

Bonfantes perkufizon “ajo eshte mbi të gjitha një transmetim i sovranitetit mbi grupin agnant dhe vetëm për rrjedhojë të saj bëhej dhe transmetimi i pasurisë”. Kjo tregon natyrën e përgjithshme të trashëgimisë, ku në të drejtën e lashtë nuk ka dallim mes trashëgimisë dhe pushtetit familiar.



Instituti i trashëgimisëGaius përkufizon si “suksedimi në ato të drejta për

të cilat i vdekuri ishte titullar”. * Koncepti klasik mbi trashëgiminë ndryshoi në të drejtën post-klasike, qoftë pasi këta të fundit zbatuan suksedimin me sende të veçanta singular, ose me titull të veçantë, duke e dalluar atë nga suksedimiuniversal, qoftë për faktin se trashëgimtari konsiderohej si vijues i të ndjerit duke qenë kështu një person i njëjtë me të, edhe për faktin se konsiderohej se kompleksiteti i raporteve juridike që i përkisnin të ndjerit përbëjnë një objekt të vetëm, universitas.



Instituti i trashëgimisëJustiniani ishte i pari qe futi konceptin e “unitetit personal të të

ndjerit me atë të trashëgimtarit” , koncepti se trashëgimtari vijon personalitetin e të vdekurit ka pësur një numër të gjerë interpretimesh si p.sh.,

• vazhdim i personalitetit juridik• vijim i personalitetit pasuror• përfaqësim të të ndjerit nga ana e trashëgimtarit, ose

vazhdues dhe ekzekutues i vullnetit të të vdekurit.Për të rrëzuar disa prej tyre mund të arsyetojmë se përfaqësimi

nënkupton të veprosh në emër dhe interes të të tjerëve, mirëpo trashëgimtari nuk mund të veprojë në interes të një të vdekuri, por vetëm në interesin e vet. Nga ana tjetër zotësia juridike e trashëgimtarit nuk rrjedh nga ajo e të vdekurit.



Instituti i trashëgimisëNë të drejtën klasike trashëgimia nuk konceptohej si :• një transmetim apo si një kalim të drejtash nga i vdekuri

tek trashëgimtari• “një suksedim i trashëgimatrit në raportet juridike që i

përkisnin të vdekurit”. Në të drejtën post-klasike trashëgimia u konceptua si

transmetimi i një universitas tek trashëgimtari, në të cilën bëjnë pjesë të gjitha të mirat dhe raportet për të cilat i ndjeri ishte titullar. “Pretori nuk mund të krijojë trashëgimtarë, të ndryshëm prej atyre ligjorë dhe të përcaktuar në rregulla të tjera të ngjashme juridike



SISTEMET E TRASHEGIMISE

Në rendin romak janë në fuqi dy sisteme trashëgimie

njëkohësisht, njëri testamentar dhe trjetri ab intestatum

(trashegimia ligjore), ku secili prej tyre është ekskluziv,

pra i papërputhshëm me tjetrin.

1. Akti “post mortem “ (pas vdekjes), që është akti me të

cilin subjekti, kur është ende në jetë, përcakton ata të cilët

pas vdekjes së tij fizike, do të hyjnë dhe do të kenë pjesën

e tyre në të drejtat e tij. Një akt i tillë kufizohet në një

manifestim të vullnetit të bërë sipas formave të përcaktuara

dhe të destinuar për të pasur vlerë juridike vetëm pas

vdekjes së personit që manifeston këtë vullnet.



SISTEMET E TRASHEGIMISE

Me institutin e testamentit, përveç caktimit të trashëgimtarëve mund të bëheshin edhe shprehje të tjera të vullnetit me qëllim disponimin e sendeve të veçanta, i cili do të realizohej pas vdekjes së trashëgimlënësit dhe kushtëzohej nga marrja e titullit trashëgimtar nga personat e caktuari në testament.

Kjo mund të bëhej qoftë në bazë të emërimit të trashëgimtarëve me testament, qoftë edhe kur ai dispononte në testament me mënyra të caktuara e të veçanta në favor të personave të caktuar që nënkuptonte suksedimin singular indirekt.



SISTEMET E TRASHEGIMISE2. E drejta që kanë subjektet, që të pajisen me të drejtat të cilat i përkisinin të

trashegimlenesit, duke fituar kështu cilësinë e trashëgimtarit mund të bëhet edhe përmes rregullimit ligjor, në bazë të raporteve fillimisht familjare dhe më tej fisnore, falë lidhjes së gjakut me të ndjerin.

*Nëse i ndjeri ka bërë testament kur ishte në jetë, trashëgimtarë do të jenë vetëm ata të caktuar si të tillë. Madje as pjesët e tij të pasurisë për të cilat nuk ka disponuar me testament nuk do tì jepen trashëgimtarëve të rradhëve pasardhëse të caktuar me ligj. Ato të mira, ose kuota do të ndahen mes trashëgimtarëve të caktuar me testament. Vetëm nëse testamenti mungon, çelet trashëgimia ligjore, pra bëhen trashëgimtarë ata që caktohen si te tille nga ligji në bazë të raporteve të lidhjes familjare agnante (ose kognante), apo fisnorë. Nuk mund të thuhet nëse njëri prej këtyre sistemeve ka prioritet ndaj tjetrit. Ajo çka dihet me siguri është se të dy sistemet egzistonin ab antiquo “që në antikitet”, që provohet me Ligjin e 12 Tabelave ku parashikoheshin dispozita që regullonin si trashëgiminë ligjore, ashtu dhe atë testamentare.



OBJEKTINë objektin e trashëgimisë përfshihen kompleksiteti i

raporteve juridike për të cilat ishte titullar i ndjeri . Janë të transmetueshme të drejtat dhe detyrimet që burojnë

nga kontrata, përveç atyre me karakter personal, siç është prokura, kontrata e qirasë mbi veprën. Gjatë suksedimit mortis causa në ndryshim nga ai inter vivos, trashëgimtarit i kalon jo vetëm aktivi, por edhe pasivi i trashëgimisë, debitë. Kështu ndodh që pasuria e të ndjerit të përzihet me atë të trashëgimtarit. Kemi të bëjmë me konceptin e “konfondimit të pasurisë”. Te drejtat reale përbëjnë aktivin e trashëgimisë, borxhet përbëjnë pasivin e saj. Diferenca mes tyre përbënte mirfilli masën e trashëgimisë prej së cilës përjashtoheshin të drejtat personale.



OBJEKTI*Përjashtohen te drejtat me karakter ngushësisht personal, të cilat nuk mund të transmetoheshin dhe shuhen me vdekjen e titullari, si ajo e të qënit bashkëshort, patria potestas, manus, tutoria, përjashtohen nga transferimi edhe uzufrukti, usus ose e drejta e përdorimit dhe habitatio, raportet e autorizimit, të shoqërisë, të drejtat e kreditimit të kushtëzuara nga qënia në jetë e subjekteve, natyrisht te gjitha keto kufizime të përcaktuara apo te parashikuara në ligj. Përjashtohen gjithashtu nga trashëgimia privilegjet personale, përgjegjësia penale, e cila në peridhën e Justinianit kufizohet me rregullën se trashëgimtari do të përgjigjët ndaj delikteve të kryera prej trashëgimlënësit në masën e shtimit të pasurisë së tij.



Kushtet subjektiveKonsistojnë në aftësinë për të qënë trashegimlenes dhe trashëgimtarë. Zotësia per te qene trashegimlenes dhe trashegimtar është e ndryshëm në

trashëgiminë ligjore dhe atë testamentare:A. trashëgimlënësi me testament identifikohet nga doktrina me zotësinë

për të bërë testament, që nga juristët quhej testamenti factio activa, ndërsa trashëgimtari është ai që ka zotësinë për tù emëruar i tillë në një testament ndryshe testamentifactio pasiva.

Për vlefshmërinë e testamentit sipas ius civile kërkohej që testatori të kish zotësi juridike gjatë hartimit të testamentit dhe ajo të zgjaste deri me vdekjen e tij. Përjashtim bëhej vetëm për rastin a) pas gjendjes se caktuar juridike captio deminnutio max,, rifitohej liria dhe qytetaria romake sipas ius post limini, b) në rastin e dënimit penal ku perandori mund ta falte të dënuarin duke i kthyer zotësinë me fuqi prapavepruese.



Kushtet subjektiveHumbja e zotësisë për të vepruar pas hartimit të testamentit pasillte nulitet apo pavlefshmëri të tij, psh. në rastin kur testatori çmendej . Pretori e zgjidhte këtë moment duke i dhënë të drejtën e bonorum possessium trashëgimtarëve testamentarë, duke u mjaftuar me faktin se trashëgimlënësi kish pasur zotësi veprimi në momentin e hartimit të testamentit.

*Në të drejtën e Justinianit, kërkohej që pasi personi e kish humbur dhe rifituar sërisht testamenti factio-n, të konfirmonte testamentin e bërë më parë prej tij.



Kushtet subjektiveB. Në trashëgiminë ligjore problemi i zotësisë për të

trashëguar dhe për të qenë trashëgimtar zgjidhet nga e drejta civile, ose ediktit të pretorit ku përcaktohej se me vdekjen e një personi të caktuar, ku mungon ose jemi para një testamenti jo të vlefshëm, do të thirren si trashëgimtarë, të të mirave që i përkisnin trashëgimlënësit, persona të caktuar të cilët kishin me të ndjerin marrëdhënie: agnate, gentile, patronati ose ishin nën pushtetin e tij. Kjo zotësi e trashëgimtarit dhe trashëgimlënësit sipas trashegimise ligjore, jo gjithmonë përputhej me ate ne trashegimine testamentore pra me factio aktiva apo faktio pasiva.



Kushtet subjektive1. personat fizikë, ata që ishin gjallë;2. ata që pritej të lindnin gjalle, ose të paslindurit;3. personat juridikë;4. hyjnitë.

Le të shohim më poshtë secilin prej rasteve.1. Personat fizikë të gjallë:

a) skllevërit nuk mund të ishin trashëgimtarë ab intestato, por mund të caktoheshin në një testament nga dominus, nëse iu jepej me të njëjtin akt edhe liria manumissione testamentum.

b) bijtë mund të caktoheshin trashëgimtarë, përveç se prej atit të tyre edhe me anë të testamentit të një të huaji, ku pasuria në këtë rast kalonte në llogari të atit. Pretori i akordonte bijve bonorum possessio-n.

c) të huajt nuk mund të kishin raporte trashëgimie me qytetarët romakë, por mund të trashëgonin mes njëri-tjetrit sipas së drejtës së tyre.

d) gratë në periudhën e lashtë kishin zotësi të plotë për të trashëguar me ligj dhe me testament, por kjo e drejtë kufizohej me qëllim që pasuria të mos gumbullohej në duart e grave



Kushtet subjektive2. Të paslindurit postumi.Sipas ligjit të 12 Tabelave ishte i ligjshëm biri që kish lindur dhjetë muaj pas

vdekjes së atit. Jurisprudenca njohu të drejtën e postumus, pra të birit të ligjshëm të lindur pas vdekjes së atit, i cili nëse do të kish lindur gjatë jetës së trashëgimlenësit, do të ishte përfshirë në patria potestas e tij dhe do të kish qenë kështu pjesëmarrës në suksedimin e të vdekurit.

Për rrjedhojë do tì njihet edhe nipit të lindur brenda 10 muajve nga vdekja e atit, e drejta për të trashëguar nga trashegimia e gjyshit. Gjithashtu agnatit të konceptuar kur trashgimlënësi ishte gjallë, por të lindur pas vdekjes së tij do tì jepej e drejta që i takonte nëse do të kishte lindur kur trashëgimlënësi të ishte në jetë.

*Doktrina njeh disa lloje postumi të cilët janë:1. Ata ligjorë, pra të konceptuar prej testatorit dhe të lindur pas vdekjes së tij;2. Aquiliani, të konceptuar nga një bir i paravdekur i testatorit dhe të lindur pas

vdekjes së tij brenda 10 muajve nga vdekja e atit;



Kushtet subjektive3. Personat juridikë.A. Që në periudhën e lashtë populus Romanus mund të njihej si

trashëgimtar, gjithashtu mund të nderohej me Leg. Legjendat e vjetra tregojnë se romakët nuk kishin asnjë vështirësi për ta konceptuar caktimin si trashëgimtar të popullit të tyre. Për këtë shërbejnë testamentet e shumta të mbretërve të huaj në favor të populus romanus, me të cilat Roma justifikonte pushtimet e mjaft territoreve.

B. Në periudhën klasike fituan të drejtën për të trashëguar me testament aktivitete pasurore edhe personat juridikë si municipia,civitates për ndjekjen e një qëllimi të përcaktuar kolektiv si bamirësia, ndërtim godinash të destinuara për përdorim publik etj, përmes lënieve të legeve.

C. Perandori Konstandin pohoi të drejtën për tì lënë Kishës në rast vdekjeje, çdo lloj pasurie.



Zotësia për të fituar trashëgiminë*Ata të cilët ishin caktuar si trashëgimtarë me testament, fideikomis, leg

dhe ata të cilët ishin tashëgimtar ligjorë, krahas zotësisë për të qenë trashëgimtarë kishin edhe një zotësi tjetër të ndryshme prej të parës. Kjo ishte zotësia për të marrë ose fituar (ius capiendi) në cilësinë e tyremasën e trashëgimisë që i qe caktuar mortis causa.

Janë disa raste kur personi ka zotësinë për të trashëguar por i mungon ajo për ta marrë trashëgiminë-ius capiendi:

a) Latinët mund të ishin trashëgimtarë, por ata mund të merrnin trashëgiminë në dorëzim vetëm nëse, brenda njëqind ditëve nga thirrja në trashëgimi bëheshin qytetarë romakë.

b) Burrat nga 25 deri 60 vjeç dhe gratë nga 20 deri 50 që nuk martoheshin, mund të ishin trashëgimtarë, por nuk mund të merrnin trashëgiminë nëse nuk martoheshin branda njëqind ditëve nga thirrja në trashëgimi. Kjo vlente dhe për vejushat dhe të divorcuarat me afate përkatësisht dy vjet nga vdekja e bashkëshortit dhe 18 muaj nga divorci.



Zotësia për të fituar trashëgiminëc) Orbi, ishin burrat që nuk kishin fëmijë, gratë me më pak se tre fëmijë dhe

libertet me më pak se katër. Këta nuk mund të merrnin më tepër se gjysmën e trashëgimisë.

d) Pater solitarius, ai at që kish fëmijë por nuk kish grua, i caktoheshin të njëjtat kushte si orbi-t.

e) Bashkëshortët: asnjëri prej tyre nuk mund të trashëgonte më tepër se 1/10 e trashëgimisë së tjetrit, me leg mund të merrte të drejtën e uzufruktit të 1/3 së pasurisë. Kur kishin fëmijë nga martesa e tyre mund të trashëgonin pa kufizime njëri-tjetrit.

Të mirat, që të pazotët nuk mund të merrnin quheshin caduca. Në trashëgiminë testamentare këto të mira i kalonin bashkëtrashëgimtarëve paraardhës, pasaardhës deri në shkallën e tretë e me fëmijë dhe më tej legatarëve që kishin fëmijë, e më pas shtetit.

*Edikti Caracalla e abrogoi këtë të drejtë. Justinianit ruajti vetëm pazotësinë për të marrë trashëgimi të grave të përdala të cilat nuk mund të trashëgonin as prej testamentit të ushtarit, por i lejoi atyre të trashëgonin prej fëmijëve të tyre.



Kushtet objektiveA)Thirrja dhe caktimi në trashëgimi i një personi për të marrë titullin e trashëgimtarit prej një personi të vdekur të caktuar. B).Për trashëgimtarët vullnetarë nevojitej edhe pranimi i cili konsiston në shfaqjen e vullnetit të personit, që është caktuar për të marrë titullin. Kemi thirrjen testamentare kur personi i thirrur është caktuar me testament, kemi thirrjen ab intestato kur në rast mungese apo pavlefshmërie të testamentit, personat trashëgimtarë janë të përcaktuar nga e drejta civile, ose personat bonorum possessores që caktohen prej pretorit.



Thirja ne trashegimiA. Thirrja në trashëgimi mund të bëhet:

me ligj;me testament;

*Sipas Ligjit të 12 Tabelave nëse trashëgimlënësi vdiste pa lënë testament, thërriteshin në trashëgimi bijtë, agnatët dhe xhentilët. Këto dy mënyra nuk janë në konkurrencë.

* Ka raste kur trashëgimia ligjore ka prioritet ndaj asaj testamentare, për tù ardhur në ndihmë fëmijëve që kundërshtojnë përcaktimet e bëra në testament.



TRASHEGIMIA“Nëse dikush vdes pa bërë testament dhe nuk ka

trashëgimtarë sui iuris, trashëgiminë le ta marrë agnati më i afërm, dhe kur nuk ka as të tillë trashëgimia u takon të gjithë xhentilëve”.

- Rendi i parë i trashëgimtarëve përbëhej nga heredes sui të cilët bëheshin sui iuris me vdekjen e pater familias-it. Këta ishin fëmijët e lindur nga një martesë e ligjshme të cilët para vdekjes së atit ishin nën pushtetin e tij, pa dallim seksi, personat alieni iuris të adoptuar prej tij, personat sui iuris e adroguar, gratë mbi të cilat përmes një conventio ai ose një bir i tij kishte fituar manus-in dhe ndërkohë ishin në kushtet e pasardhësve legjitim të gradës së parë, ose të asaj pasuese të trashëgimlënësit dhe ishin nën patria potestas-in e tij.



TRASHEGIMIA

* Në rendin e parë të trashëgimtarëve ishin dhe pasardhësit e filiusfamilias-ve kur këta të fundit ishin emancipuar ose kishin vdekur para trashëgimlënësit. Kur thirreshin në trashëgim të afërm të shkallëve të ndryshme, ajo ndahej në mënyrë të tillë që agnatët e shkallës më të lartë të ndanin mes tyre vetëm pjesën që do tì takonte paraardhësit të tyre sikur ky të ishte gjallë në momentin e çeljes së trashëgimisë.



TRASHEGIMIA- Rendin e dytë e përbënin agnatët. Të drejtën e trashëgimit

në rendin e të afërmve agnatë e kishte agnati më i afërm, dhe kur kishte disa të tillë trashëgimia ndahej barabartë midis tyre. Nëse me vdekjen e trashëgimlënësit agnati më i afërm nuk bënte pranimin, ose humbiste zotësinë për ta bërë, ose vdiste e drejta nuk i kalonte agnatëve në gradë më të ulët që mund të ishin bijtë e tyre, por e drejta i kalonte xhentilëve. Ligji i 12 Tabelave pranonte në trashëgimi agnatët pa dallim seksi. Gratë mund të trashëgonin vetëm ndaj agnatëve të cilët ishin vëllezërit dhe motrat pasardhës të të njëjtit at edhe pse me nëna të ndryshme.



TRASHEGIMIA

- Xhentilët, gentiles përbënin rendin e tretë të trashëgimtarëve ligjorë, që aktivizohej kur nuk egzistonin trashëgimtarët e dy rradhëve të para, ose këta nuk kishin mundësi ta pranonin trashëgiminë. Në këtë rast pasuria kalonte në favor të institucioneve të fisit.

*Kur trashëgimtari vdiste dhe nuk kishte trashëgimtar të rendit të parë, ndërsa agnati më i afërm nuk e pranonte trashëgiminë, pasuria bëhej send pa zot të cilën mund ta okuponte çdo qytetar romak pas skadimit të afatit një vjeçar.



Kushtet objektiveB) Pranimi i trashëgimisëa) pranimi nga trashëgimtarët e tij dhe të nevojshëm.Termi pranim nënkuptonte për romakët shfaqjen e vullnetit të

të thirrurit shprehimisht ose në heshtje me qëllim marrjen e titullit trashëgimtar dhe ardhjen e pasojave që rridhnin prej tij. Për trashëgimtarët e tij dhe të nevojshëm, ata që në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit ishin filiusfamilias-it e tij dhe për ata të nevojshëm, që ishin skllevër të tij në momentin e vdekjes dhe që liroheshin me testament, nuk ishte i nevojshëm pranimi. Ata bëheshin trashëgimtarë ipso iure, dhe pa dijeninë e tyre madje dhe kundër vullnetit të tyre.



Kushtet objektivePër të mos dëmtuar pozitën e trashëgimtarit në rastin kur ai ishte debitor dhe kur pasivi i masës së trashëgimisë ishte më i madh sesa aktivi, pretori iu dha atyre të drejtën për të hequr dorë nga trashëgimia të quajtur ius abstinendi. Në të tilla raste trashëgimtari mund të autorizohej të hiqte dorë nga masa e trashëgimit, ose të bënte listën e të gjitha vlerave të autorizuara dhe mbi bazën e saj përgjegjësia mbi borxhet do të bazohej në vlerën e aktivit. Në të drejtën post-klasike fitimi i të drejtës së abstenimit pasillte përjashtimin ipso iure. Trashëgimtari humbiste të drejtën për të qenë i tillë. Skllevërve të caktuar trashëgimtarë dhe të liruar me testament, pretori iu dha të drejtën për të ndarë pasurinë e të ndjerit me të mirat që ata kishin fituar para dhe pas marrjes së trashëgimisë.



Shtimi i kuotave mes bashkëtrashëgimtarëve.

Në trashëgimi mund të thirreshin njëkohësisht disa persona të cilët quheshin bashkëtrashëgimtarë, të cilët në momentin e fitimit të trashëgimisë bëheshin pronarë të masës së trashëgimit, secili në pjesën e tij përkatëse. * Trashëgimia konsiderohej si nje masë unike.

Ky rregull solli me vete lindjen e institutit të shtimit të kuotave trashëgimore, që aplikohej kur ndonjë nga trashëgimtarët e thirrur: a.nuk e pranonte trashëgiminë, b. ishte i pazotë, c. kishte vdekur.

Në këtë rast pjesa e tij u shtohej ipso iure pjesëve përkatëse të trashëgimtarëve të tjerë në proporcion me kuotat e tyre, pa qenë nevoja për ndonjë akt pranimi, edhe pa dijeninë e tyre dhe madje edhe kundër dëshirës së vetë të ndjerit.



Shtimi i kuotave mes bashkëtrashëgimtarëve.

Përjashtime dhe kufizime në shtimin e kuotave kemi kur:

a) kur testamentlënësi ka parashikuar mundësinë e kuotave vakante dhe ka caktuar zëvendësuesin.

b) në rastet e transmetimit të thirrjes;c) në suksedimin ligjor kur në rastin e shfaqjes së

kuotave vakante të trashëgimtarëve ligjorë të një grade të caktuar, e drejta i kalonte atyre të një grade më poshtë . Në doktrinë njihet si e drejta e përfaqësimit.



Mbrojtja e të drejtave të kreditorit Konfondimi i pasurisë së të ndjerit me atë të trashëgitarit

mund të sillte konkurrimin e kreditorëve të të parit me atë të të dytit dhe kështu kreditorët e trashëgimlënësit nuk ishin të sigurtë se do të nxirrnin aktivet e tyre nëse masa e trashëgimit futej në kuadrin e pasurisë së trashëgimtarit.

Për ta shmangur këtë rrezik u përdorën zgjidhje të ndryshme:

a) Kreditorët e të vdekurit i kërkonin pretorit në prani të trashëgimtarit të detyronte këtë të fundit të garantonte ata se do paguante njëhërë borxhet e trashëguara dhe në rast kundërshtimi kreditorët kërkonin të viheshin në posedim të pasurisë së trashëguar me qëllim kryerjen e bonorum venditio.



Mbrojtja e të drejtave të kreditorit b) Të mirat e të vdekurit ndaheshin nga ato të trashëgimtarit.

Për këtë pretorët futën institutin e beneficium separationis në bazë të të cilit, kreditorët e trashëgimlënësit dhe legatarët garantoheshin se masa trashëgimore nuk do të futej në pasurinë e trashëgimtarit derisa të mos paguheshin tërësisht borxhet e masës së trashëgimisë. Vetëkuptohet se pas kënaqjes së kreditorëve të të vdekurit, që ishte dhe qëllimi i ndarjes së pasurive, kreditorët e trashëgimtarit mund të ushtronin të drejtat e tyre edhe mbi të mirat e trashëguara prej tij.



Trashëgimi e pezulluarMe këtë term kuptohet trashëgimia, ose kompleksiteti i të

mirave të trashëguara gjatë intervalit mes thirrjes në trashëgimi dhe pranimit të saj. Ky kompleksitet të mirash shihej si një entitet i mëvetësishëm dhe i paprekur në integritetin e saj material dhe juridik, në favor të atij, që do të rezultonte në fund trashëgimtar i saj. Për ruajtjen e saj mund të emërohej një kujdestar i cili do të njoftonte trashëgimtarit për rritjet dhe humbjet që mund tì ndodhnin.



Trashëgimi e pezulluarNë peridhën klasike egzistojnë dy teori, *ku njëra justifikon përkujdesjen

ndaj trashëgimisë së pezulluar si një pasuri, që përfaqëson të vdekurin *dhe tjetra si një pasuri që përfaqëson trashëgimtarin e ardhshëm.

Në të dytën pranimi që bën trashëgimtari i thirrur do të ketë efekt retroaktiv, i cili do të shtrihet që në momentin që u bë thirrja në trashëgimi.

Në periudhën post-klasike përhapet dhe teoria që e paraqet trashëgiminë e pezulluar si një person juridik të pavarur, të ndryshëm nga i vdekuri dhe trashëgimtari.



TESTAMENTIFjala testament ose latinisht Testamentum sipas Ulpianit rrjedh nga Testari

që ka kuptimin e “bërja e një deklarate solemne sipas vullnetit të dikujt”. Personi i cili bën tetstament quhet testator.

Testamenti është një akt përmes të cilit një subjekt përcaktonte në forma të ndryshme trashëgimtarin heres-in e tij, duke vendosur me urdhër për destinimin e të gjitha të mirave të tij, ose dhe për një pjesë të tyre. Këto manifestime vullneti kishin efekt juridik vetëm pas momentit të vdekjes fizike të personit që bënte testament.

Akt shoqërore dhe morale për romakët. Bërja testament për romakët përfaqësonte për motive të ndryshme përpjekjen për tì mbijetuar vdekjes dhe për të fituar në një farë mënyre pavdekësinë. Një shembull për këtë është edhe testamenti publik i Augustit, që me urdhër të tij u riprodhua në dy tabela bronxi dhe u vendos para mazoleumit të tij, duke u bërë dhe kopje të tjera lapidare të cilat u vendosën në çdo provincë, në mënyrë që të gjithë qytetarët e Romës të njiheshin me veprën dhe mendimin e tij.



TESTAMENTITë ishin të nënshkruara prej 7 dëshmitarëve, fillimisht përparësi kishin trashëgimtarët ligjorë,edrejta perandorake i dha përparësi preferimit të trashëgimtarëve të shënuar në testament ne krahasim me ata të iuris civilis.Kusht i nevojshëm në hartimin e testamentit pretorian është përdorimi në të i gjuhës latine. Disa dokumente të asaj kohe tregojnë për akte të cilat i jepnin të drejtën banorëve romakë të provincave për të lënë testament në gjuhën greke.



TESTAMENTITestamenti i periudhës mund të bëhej në mënyra të

ndryshme. 1. Testamenti i zakonshem ose i rëndomtë) dhe më të lehta në

rrethana të caktuara Në varësi të pjesëmarrjes së autoritetit publik testamentet

e rëndomta cilësoheshin si:a. Private - ku bënin pjesë ai verbal që deklarohej para shtatë

qytetarëve të rritur romakë dhe ai i shkruar, i përpiluar nga vetë i trashëgimlënësi quhej holographus dhe allografos, kur trashëgimlënësi ia deklaronte një tjetri i cili e përpilonte.



TESTAMENTIShtatë dëshmitarët e pranishëm në përpilimin e testamentit të

shkruar vërtetonin me vulën dhe firmat e tyre. Sipas Celsius, dëshmitarët duhet të kënë ide të qartë dhe të jenë të ndërgjegjshëm për aktin që po kryejnë. Nuk përbën rëndësi fakti nëse dëshmitarët njohin apo jo disponimet e bëra në dokumentin e shkruar. Nëse testatori nuk është në gjëndje të firmosë do të jetë i nevojshëm një dëshmitar i tetë. Gjuhët që mund të përdoreshin ishin sipas dëshirës latinishtja ose greqishtja.



TESTAMENTIb. Publike - ato të cilat deklaroheshin me

procesverbal para gjykatës, ose i dërgoheshin në dokumente të posaçme zyrës perandorake, apo vetë perandorit për ruajtje. Funksioni që merr autoriteti publik ose perandorit përmes këtyre ligjeve është i njëjtë me atë të dëshmitarëve në periudhën klasike.



Testamenti2. Testament i jashtëzakonshëm, siç ishin:a. testamentet e ushtarëve gjatë luftës,b. testamenti i bërë në fshat,c. i të verbërve,d. i analfabetit, e. testamenti i bërë në kohë murtaje,f. ai në favor të kishës,g. testamenti që caktonte trashegimtarë bijtë e vet.



Çelja e testamentit.Duke u nisur nga shekulli i parë nisën të vihen re

formalitete të përcaktuara në çeljen e tabelave pas vdekjes së testatorit.

a. Hapja e testamentit nëse bëhej nga persona prezentë në vendin ku kish vdekur testatori kryhej brenda tre deri pesë ditë nga vdekja e testatorit.

b. Nëse duhet të kryhej nga persona në mungesë, afati ishte në varësi të momentit kur ata mbërrinin në vendin e vdekjes së testatorit. Formalitetet kryheshin gjatë ditës në zyra të posaçme dhe në prezencë të magjistratëve.



Çelja e testamentit.c. Kërkohej gjithashtu paraqitja e dëshmitarëve të cilët kishin

vendosur firmat dhe vulat për të vërtetuar se ato të tabelave në fjalë ishin të tyre.

Kur dëshmitarët nuk ishin prezentë i caktohej një kohë për t’u paraqitur dhe nëse ndonjëri kish vdekur, caktoheshin të afërm të tjerë të ndershëm për të vërtetuar vulat e tyre.

d. Për çeljen e testamentit mbahej një procesverbal. Mendohet se pas çeljes, testamenti ruhej në zyrat e posaçme të shtetit.



ZëvendësimiA. Zëvendësimi vulgar ishte atëhere kur testatori pasi kishte caktuar një

heredes me testament, caktonte në varësi të këtij edhe një ose disa të tjerë, në rastin se i pari nuk do ta pranonte trashëgiminë. Zëvendësuesit mund të ishin konkurrues ose në varësi të njëri-tjetrit, duke krijuar kështu shkallë zëvendësimi. Në përputhje me vullnetin e testatorit, thirrja në trashëgimi e zëvendësuesit bëhej kur personi i caktuar fillimisht heredes nuk e pranonte trashëgiminë. Rastet ishin :

1. a) Për pazotësi të trashëgimtarit; b) Për shkak të vdekjes së të caktuarit para thirrjes ose para pranimit të

trashëgimisë prej tij. 2. a) Për shkak të heqjes dorë prej trashëgimisë nga ana e trashigimtarit

vullnetar. b) Për shkak të ushtrimit të ius abstinendi nga ana e një trashëgimtari suus

Testatori mund të vendoste në testament që zëvendësimi të bëhej në secilin prej dy rasteve, ose vetëm në njërin prej tyre.



Legu

Legu përfaqëson urdhërimin e bërë prej testatorit në testament, ose në një kodicil bashkangjitur atij, me anë të të cilit i jepet një personi të përcaktuar, pa i dhënë titullin e trashëgimtarit, një entitet i caktuar pasuror, një entitet ky i cili përfshihej në masën hereditas dhe mund të përbëhej nga një send i vetëm caktuar trashëgimtarit, ose një të treti.

Legu ishte një nga format e suksedimit singular që e ka origjinën që me ligjin e 12 Tabelave dhe që në doktrinën e sotme nënkupton urdhërimin testamentar që nuk përfshin një universalitet apo një kuote të testatorit, cillido qoftë emërtimi që ai i bën.

Në terminologjinë romanistike legatari mund të emërtohej onorato (i nderuar), ndërsa personi i detyruar të përmbushte urdhërin onerato(i ngarkuar).



LEGUNga vendimet e ndryshme të juristëve romakë mund të nxjerrim disa

parime:a.Onerato, i ngarkuar me legun mund të jetë vetëm trashëgimtari, në favor

të të cilit testatori urdhëron marrjen e një aktivi pasuror, që i takon ta marrë vetëm në sajë të këtij titulli. Për pasojë nëse trashëgimtarit i caktohet një kuotë e cila i takon me ligj, ky nuk mund të ngarkohet me leg.

b.Masa e trashëgimisë që trashëgimtarit i ngarkohet me leg nuk duhet të kalojë masën e trashëgimisë që ai përfiton.

c.Legu duhet të rëndojë mbi aktivin e trashëgimisë, përjashtuar rastin kur objekti i tij i përket trashëgimtarit. Pra, përveç këtij përjashtimi, trashëgimtari e përmbush legun me aktivin e trashëgimisë dhe jo me të vetin.**Nëse objekt i legut është diçka e dikujt tjetër, trashëgimtari i ngarkuar ka për detyrë ta blejë atë me aktivin e trashëgimisë.



LEGUd. Objekti i legut duhet të jetë i mundshëm fizikisht dhe ligjërisht dhe

padyshim duhet të jetë i ligjshëm.e. Të nderuarit onorati me leg mund të jenë vetëm ata të cilët kanë

zotësi për të trashëguar prej testatorit, përfshirë këtu të paslindurit e vet, të paslindurit alieni iuris (këta vetëm në periudhën e Justinianit).** Legu në favor të një skllavi ose biri të huaj, i kalon dominus-it ose paterfamilias-it të të nderuarit onorato. Legu në favor të një skllavi të vet është i vlefshëm kur me të urdhërohet dhe manimissione, përndryshe legu është nul edhe nëse skllavi lirohet para vdekjes së testatorit.

f. Testatori mund të caktojë një zëvendësues të legatarit në rast se ky nuk dëshiron, ose nuk ka mundësi të marrë legun. Zëvendësimi mund të urdhërohet me leg ose me fideikomis. Zëvendësimi i një legatari i cili heq dorë pasi e ka pranuar njëherë legun, mund të urdhërohet vetëm me fideikomis.



Fideikomisi

Siç rezulton nga etimologjia e fjalës (fidei committere), me fideicommossum romakët nënkuptonin manifestimin e vullnetit në mënyrë jo formale, me anë të së cilës një testator i kërkonte trashëgimtarëve, ose atyre të cilët me mortis causa do të trashëgonin pasuri me çdo lloj mënyre, duke iu lutur dhe duke u mbështetur në ndershmërinë e drejtësinë e tyre, që të përmbushnin pas vdekjes së tij (testatorit), një veprim të caktuar në favor të një personi të tretë.



FideikomisiQëllimi i këtij instituti ishte favorizimi i

personave të cilët nuk mund të ishin trashëgimtarë ose legatarë (psh. peregrinët), sepse nuk kishin të drejtën pasive testamentare, ose sepse trashëgimtari nuk donte tì ngarkonte me pasivin e trashëgimisë. Fideikomisi mund të caktohet në testament ose kodicile të pavërtetuara, madje shprehej edhe gojarisht.



FideikomisiObjekt i fideikomisit mund të ishin disa sende të trashëgimlënësit,

legatorit ose çdo personi të tretë. Në rastin kur sendi nuk ishte i testatorit dhe pronari i sendit nuk ia shiste sendin personit të ngarkuar me fideikomis, ky i fundit i jepte fideikomisit vlerën e sendit. Rrallëherë mund të ishte objekt e tërë masa e trashëgimisë dhe ky është rasti i fideikomisit universal. Në këtë rast trashëgimtarit i kërkohëj që tërë aktivin e trashëgimit tìa transmetonte një personi të tretë. Kjo çonte në heqjen dorë nga trashëgimia pasi trashëgimtarëve u mbetej vetëm pasivi.

Për të shmangur këte u vendos që fideikomisët do të përgjigjeshin për masën e borxheve të masës së trashëgmisë, me kusht që trashëgimtarët të pranonin trashëgiminë dhe ata të shndërroheshin në fideikomisë universal.

Më tej u caktua që trashëgimtari të mbante ¼ e trashëgimit pasi të pranonte trashëgiminë sipas Lex Falcidia.



Ndryshimi mes legut dhe fideikomisi1. Leget duhet të caktoheshin me testament ose në kodicile të konfirmuara

në një testament sipas formave të përcaktuara në mënyrë taksative. *Disponimet me fideikomis mund të manifestoheshin nga trashëgimlënësi në çdo lloj forme edhe në gjuhën greke, qoftë me testament apo me kodicile pa qenë nevoja për konfirmim madje edhe nga një person që nuk ka bërë testament. Vlen të theksohet se tek fideikomisi onorato, i nderuari nuk merrte asnjëherë drejtëpërdrejtë të drejta mbi sendin objekt disponimi të testatorit ose të trashëgimtarit ligjor, por marrja e sendit bëhej gjithmonë përmes transmetimit të kryer nga i ngarkuari.

2. Fideikomisët mund të caktoheshin edhe në favor të personave të cilëve u mungonte testamenti factio pasive, të cilët nuk mund të dispononin me leg siç ishte rasti peregrinit.



Ndryshimi mes legut dhe fideikomisi3. Testatori mund të dispononte me fideikomis që pasuria e tij

tì kalonte personave të tjerë pas vdekjes së trashëgimtarit. Për të zbatuar vullnetin e testatorit, fidekomisi që ishte trashëgimtari i tij, mund tìa kalonte me testament ose fideikomis pasurinë e trashëguar një tjetër trashëgimtari të përcaktuar nga testatori i parë. Ky institut u quajt zëvendësim me fideikomis (sostituzione fideicommissaria). Prej këtij tipi u zhvillua më tej fideikomisi i familjes, me të cilin testatori i kërkonte trashëgimtarit të tij, të ruante trashëgiminë dhe të dispononte me vdekjen e tij, që kjo tì trashëgohej një personi të caktuar jo në mënyrë individuale, por që i përkiste një grupi familjar me testatorin ose që kishte me të nderuarin një marrëdhënie fisnore (zakonisht fëmija i parë mashkull).



Ndryshimi mes legut dhe fideikomisi4. Për të kërkuar të drejtën e tyre legatarët mund të

vepronin me cognitio të zakonshme, ndërsa fideikomisët duhet të përdornin cognitio-n e jashtëzakonshme.

5. I nderuari nëse ishte në vonesë, detyrohej të dorëzonte edhe frutet dhe interesat e fideikomisit, ndërsa sipas një urdhëri të Adrianit ky detyrim përjashtohej në rastin e legut.

*Ndryshimet midis dy instituteve erdhën gjithnjë e duke u shuar, aq sa në të drejtën post-klasike ato u shndërruan në dy institute gati identike.



Nuliteti dhe pavlefshmëria e testamentit.

Testamenti ishte nul në kuptimin që manifestimi i vullnetit të disponuesit nuk mund të kishte kurrë pasoja juridike, kur mungonte njëri nga kushtet e analizuar. Një testament i vlefshëm në momentin e hartimit të tij mund të bëhej nul nëse në momentin e vdekjes së testatorit nuk i përmbahej më kërkesave të tij thelbësore.

Psh. kur nuk plotësonte kushtet për vlefshmërinë konsiderohej i pavlefshëm, si psh. kushtet për formën, kur bëhej nga persona që nuk e gëzojnë të drejtën aktive testamentare, personat e emëruar nuk kishin të drejtën pasive testamentare, kur nuk i kushtohej kujdes të drejtave trashëgimore të bijve, etj.

*Romakët nuk kanë formuluar një teori të përgjithshme të rasteve të ndryshme të nulitetit, pra pavlefshmërisë absolute dhe të anullueshmërisë, pra pavlefshmërisë relative.



Terminologjia e përdorura.Me shprehjen testamentum non iure factum tregojnë testamentin nul ab origine

për shkak të mungesës së një kushti thelbësor.b.Testamentum irritum o quod infirmatur tregon për ta një testament të vlefshëm

në momentin e hartimit që më pas është bërë nul.c.Testamentum inutile është për ta testamenti i bërë nul pasi testatori ka lënë pas

dore heredes sui. d.Testamentum desertum kemi atëhere kur trashëgimtari vdes ose heq dorë nga

pranimi.e.Ruptum është testamenti që bëhet i pavlefshëm sepse pas hartimit të tij testatorit

i lindin sui ose hyjnë nën pushtetin e tij me adoptim, adrogim ose conventio in manum të subjekteve të tjerë. Quhet ruptum edhe testamenti i revokuar si pasojë e hartimit të një testamenti të mëvonshëm.

f.Duke iu referuar parimeve romake arrihet në përfundimin se nuliteti i caktimit të trashëgimtarëve nuk sjell për pasojë dhe nulitetin e dispozitave të tjera të përmbajtura në testament.



Revokimi i testamentit

Megjithëse romakët e pranojnë faktin se vullneti i testatorit mundet të ndryshojë, ata për një kohë të gjatë nuk e konceptuan se testatori me një akt të vullnetshëm, që ka për objekt të vetëm revokimin e testamentit, ta bëjnë atë nul me pasojë që me vdekjen e tij të çelet trashëgimia ligjore. Ata konceptojnë se kjo pasojë mund të arrihet vetëm kur testatori zëvendëson një testament të vjetër me një të ri.



Revokimi i testamentitPrandaj caktimi i trashëgimtarëve i bërë në një testament nuk

mund të revokohet përveç se me anë të një testamenti tjetër, i cili edhe nëse do të bëhet me vonë i pavlefshëm nuk do të ndikojë në revokimin e të parit, i cili do jetë përfundimisht një ruptum dhe nuk mund të sjellë asnjë pasojë. E drejta romake klasike pohon mundësinë e revokimit të dispozitave të caktuara testamentare të ndryshme nga heredes institutio, (si psh legu, manumissioni etj) duke lënë të paprekur testamentin. Kjo mund të bëhej duke shprehur vullnetin e drejtpërdrejtë për revokimin e dispozitave të tilla.

Këto parime nuk vlejnë për testamentin e ushtarit i cili mund të revokohet, ndryshohet apo plotësohet me shprehje të tjera vullneti të bëra me çfarëdo lloj forme.


Documents

Trashegimiazotësi juridike gjatë hartimit të testamentit dhe ajo të zgjaste deri me vdekjen e tij.Përjashtim bëhej vetëm për rastin a) pas gjendjes se caktuar juridike captio