Türkiye'de ÖĞRETMENLERİN TOPLUMSAL DEĞİŞMEDEKİ ETKİLERİ · Sadarete (Başbakanlığa) verdikleri şikâyet dilekçesi (1860) Baskı: Tarcan Matbaası (Ankara-0312-384 34

(1839-1950)

Türkiye'de

Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

Genişletilmiş ve Yeniden Yazılmış 2. Baskı

ÖĞRETMENLERİNTOPLUMSAL DEĞİŞMEDEKİ

ETKİLERİ


Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri (1839-1950)

ISBN 978-605-364-376-0

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© Aralık 2012, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun ve yazarın yazılı izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, belgeleri, tabloları, resimleri, yorumları, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle aynen ya da değiştirilerek,

kısaltılarak, özetlenerek, başka bir dile çevrilerek çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimizi haberdar etmelerini bekliyoruz.Okuyucularımızın bilimsel araştırma ve emek

ürünü olan gerçek kitaplara saygı göstereceğine, bandrolsüz, korsan ve fotokopi yapılmış kitapları satın almayacağına inanıyoruz. Onların tüm kitaplara ilişkin

sergileyecekleri böyle bir etik davranış bilimsel yayınların gelişmesine katkıdabulunacaktır. Okuyucularımıza, gösterecekleri bu duyarlılık için teşekkür ederiz.

Genişletilmiş ve Yeniden Yazılmış 2. Baskı: Aralık 2012

Yayın-Proje Yönetmeni: Arzu BaturDizgi: İsmail Yolcu

Grafik Tasarım: Bilge YıldızKapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Kapak: Maarif Nezaretinin meslek dışından sekiz yere yaptığı öğretmenatamalarına tepki olarak Darülmuallimin (Öğretmen Okulu) öğrencilerinin

Sadarete (Başbakanlığa) verdikleri şikâyet dilekçesi (1860)

Baskı: Tarcan Matbaası(Ankara-0312-384 34 35)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 25744

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

E-ileti: [email protected]


Yahya AKYÜZ, Çanakkale’nin Yenice ilçesi, Hamdibey kasabasında doğdu (1941). Biga Sakarya İlkokulunu (1953), Biga Orta Okulunu (1956) ve İstanbul Erkek Lisesini (1959) bitirdi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinden mezun oldu (1963). Fransa’da Yüksek Lisans ve Doktora yaptı (1967).

Ocak 1968’de Ankara Üniversitesi Eğitim (Bilimleri) Fakültesine Asistan olarak girdi. 1972’de Doçent oldu. Askerlik görevini 1973-1975 tarihleri arasında Balıkesir’de ve Bursa Işıklar Askerî Lisesinde yaptı.

Nisan 1980’de Profesör oldu.

Yahya AKYÜZ’ün Türk eğitim tarihi ile ilgili ilk kitabı 1966’da Fransa’da yayın-lanmıştır. O zamandan beri esas olarak Türk eğitim tarihi ve inkılâp tarihi alanında araştırmalar yapıyor ve Ocak 1968’den beri de Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesinde öğretim üyesi olarak bulunuyor.

Yahya AKYÜZ, 2004-2005 öğretim yılında A.B.D.’de University of Central Flori-da Eğitim Fakültesinde “Misafir Profesör” olarak bulunmuş, araştırmalar ve yayınlar yapmıştır. 2005 Kasım ve Aralık aylarında Tokyo University of Foreign Studies’in da-veti üzerine Türkçe Bölümünde Japon öğrencilere Türk eğitim ve inkılâp tarihi konu-larında dersler ve konferanslar vermiştir.

Aralık 2008’de emekli olmuştur.

Yahya AKYÜZ, Türk eğitim tarihi alanındaki araştırmalarına 1964’de başlamış ve o tarihten beri çalışmaktadır. Ayrıca emekli oluncaya kadar Eğitim Bilimleri Fa-kültesinde 41 yıl lisans ve lisansüstü düzeyde Türk Eğitim Tarihi dersi ile bu alanla ilgili dersler okutmuş, binlerce eğitimcinin yetişmesinde emeği geçmiştir. Öte yandan çok önemli arşiv belgeleri ve ciddî, özgün araştırma makaleleri yayınlamış, ulusal ve uluslararası pek çok sempozyuma katılarak bilimsel bildiriler sunmuş, konferanslar vermiş, TV programlarında Türk eğitim tarihinin çeşitli konularında kamuoyunu ay-dınlatmaya çalışmıştır. Yahya AKYÜZ’ün 7 kitabı ve 185 araştırma makalesi vardır. Bunlar böyle bir çalışma, araştırma ile öğretimin, bilimsel ve akademik birikimin ürü-nüdür.

Yahya AKYÜZ’ün en önemli eserlerinden biri Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000 - M.S. 2012) başlığını taşımaktadır. Bu eserin 2012’de 23. Baskısı yapılmıştır (529 s. + yazarın yaptığı resimlerle) (Pegem Akademi Yay.).

Yahya AKYÜZ, ayrıca, çevre sorunlarına, bu konuda öğrencilerin ve toplumun bilinçlendirilmesine duyarlıdır. Bu alanda hem yayın yapmakta, hem de Ayaş’ın Ilıca köyünde 1993’ten beri bir köy korusu oluşturmak amacıyla köylülerle beraber çaba harcamaktadır.

Yahya AKYÜZ, İstanbul’da lise öğrencisi iken yaz tatillerinde bir hattattan gele-neksel hat sanatı dersleri almıştır. Ayrıca, yıllardır karakalem ve suluboya resim çalış-maktadır. Bir suluboya resmi A.B.D. Orlando’da University of Central Florida Eğitim Fakültesi (College of Education) Dergisinin kapak resmi olarak yayınlanmıştır (Vol.5, 2005).

Bursa’daki Yeşil Türbe’nin bir suluboya resmi de OTAM (Ankara Üniversitesi Os-manlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi) Dergisinin kapağında yayınlanmıştır (Güz 2006, Sayı 20).

İstanbul’da Sultanahmet’teki III. Ahmet Çeşmesi’nin bir suluboya resmi de yine OTAM Dergisinin bir başka sayısının kapağında yayınlanmıştır (Bahar 2009, Sayı 25).

İstanbul’da Fatih Külliyesi’nin bir suluboya resmi yine OTAM Dergisinin kapa-ğında yayınlanmıştır (Güz 2009, Sayı 26).

IV Prof. Dr. Yahya Akyüz

Ailemizde ilk öğretmenlerim Annem Fatma Akyüz, Babam Ahmet Akyüz’e, İlkokul öğretmenlerim Nezihe Burç ve Lütfi Onur’a, her öğretim düzeyindeki öğretmenlerime, Siyasal Bilgiler Fakültesinde öğrencisi olduğum Dr. Vedad Örs ve Ziya İshan’a, Eğitim (Bilimleri) Fakültesinde Asista-nı olduğum Prof. Dr. Hâmide Topçuoğlu’na ve tüm öğret-menlerimize…

Yahya Akyüz

ÖNSÖZ

Türkiye’de, öteden beri, toplumu öğretmenlerin ileri götüreceği, bu nedenle on-ların büyük bir görev karşısında bulundukları sıklıkla dile getirilir. Fakat, öğretmen-lerimizin kendilerinden beklenenleri başaracak donanımda ve güçte olup olmadıkları araştırılmaz, tartışılmaz. Gerçekten şimdiye kadar öğretmenlerin toplumumuzdaki yerini, toplumsal değişmelerdeki etkilerini konu alan bilimsel ve kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Böylece eserimiz bu alanda ilk ve halen tek çalışmadır.

Öğretmenlerin Türkiye’de önce 1848-1940 yılları arasında toplumsal değişmeler-deki etkilerini konu alan bu araştırmaya 1968’de Ankara Üniversitesi Eğitim (Bilim-leri) Fakültesi Eğitim Sosyolojisi kürsüsünde ve Türk Eğitim Tarihi dalında Doçentlik Tezi olarak başlanmış ve Tez 1972’de başarılı görülmüştür. Sonradan biraz daha geliş-tirilerek 1978’de yayınlanmıştır. Eser kısa sürede tükendiği, öğretmenler ve öğretmen adayı öğrencilerce çok arandığı halde o haliyle tekrar yayınlanmasına gidilmeyip 34 yıl boyunca defalarca gözden geçirilip yeni bilgiler eklenerek, kapsamı da 1839’dan 1950’ye kadar genişletilerek ve yeniden yazılarak bu 2. baskıya gidilmiştir.

Bu eserin özgün yönleri ve Türk eğitim düşüncesine başlıca katkıları şunlardır:

1) Türk eğitim tarihi alanında şimdiye kadar genellikle eğitim kurumlarının ta-rihçeleri araştırılmışken bu Tezde eğitimin temel ve etkin ögesi öğretmen okul ve sos-yal çevre içinde toplumsal değişmeye etki ve katkıları bakımından ele alınmaktadır. Böylece çalışma hem tarihsel hem de eğitimsel, sosyolojik, psikolojik, siyasî boyutlara sahiptir.

2) Geçmişte öğretmenlerin toplumsal değişmedeki etkilerini anlayabilmek için izlenmesi gerekli yöntem sorunu ortaya atılarak tartışılmış, bunun için temel olarak öğretmenlerin meslekî ve toplumsal statülerinin, yani güçlerinin araştırılması gerektiği bir varsayım olarak ileri sürülmüştür. Bu, ilk kez bu eserde tarafımızdan ileri sürülen bir varsayımdır ve daha sonra öğretmen sorunlarını incelemek için birçok araştırmacı tarafından benimsenmiştir.

3) Öğretmenlerin statülerini ve güçlerini biçimlendiren unsurlardan meslekî olanlar öğretmen sorunları başlığı altında ve başlıca altı maddede sistemleştirilmiş, bunlara ilişkin her dönemde ayrıntılı bilgiler verilmiştir.

Öğretmen sorunları başlığı altında incelenen konular şunlardır:1. Öğretmenlerin sayısal durumu2. Öğretmenlerin yetiştirilmesi sorunu3. Öğretmenlerin hukukî statüsü4. Öğretmenlerin ekonomik sorunları5. Öğretmenlerin örgütlenme sorunları6. Öğretmenlerin meslekî yayınları

4) Öğretmenlerin statü ve güçlerinin şekillenmesinde etkisi bulunan meslek dışı unsurlardan başlıcaları da öğretmen-resmî makamlar ilişkileri, öğretmen-halk ilişkile-ri ve halkın eğitsel değerleri vb. başlıklar altında derinlemesine incelenmiştir.

5) Öğretmenlerin çeşitli sorunları araştırılırken bilinmeyen birçok yeni bilgi ve-rilmiştir. Örneğin, 1848’de açılan ilk Darülmuallimînin (Öğretmen Okulu) Nizamna-mesi, 1860’ta meslek dışından yapılan ilk öğretmen atamaları, öğretmen örgütlenme-sinin tarihsel gelişimi ve etkileri, öğretmenlerin meslekî dergileri, bunlarda yer alan başlıca yazılar, öğretmen-politika ilişkileri, halkın ve öğretmenin öğretmen ve eğitim algıları vs. gibi konular ilk kez ve ayrıntılarıyla bu çalışmada ele alınmaktadır. Böyle-ce, öğretmen ve eğitimcilere aradıkları birçok yeni bilgi sunulduğu gibi Türk eğitim tarihinde ve eğitim araştırmalarında, şimdiye dek üzerinde durulan klâsik konuların dışında çok önemli sorunlar bulunduğu da ortaya konmaktadır.

6) Konu ile ilgili ilk kaynaklara ulaşılmaya çalışılmış, değerlendirme ve yorumlar-da tam bir yansızlığa özen gösterilmiştir.

7) Araştırmamız esas olarak yazılı ilk kaynaklara dayanmakla beraber, konumuz-la ilgili birçok olay yaşamış, bilgili, eski öğretmenlerden de sözlü tarih yöntemi ile çok özgün, hiçbir yerde bulunmayan bilgiler derlenmiştir.

8) Bu eser, çok yönlü ve karmaşık bir alanda 44 yıllık bir araştırmanın ürünüdür. Kendisi ile temas ettiğimiz Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu bize gönderdiği 1969 tarihli bir mektubunda şöyle yazmıştır: “Doçentlik Tezi olarak seçmiş olduğunuz konunun, çok araştırma ve sabır isteyen çetin bir konu olduğunu düşünerek, tarihi-mizin el değmemiş bir safh asını aydınlatma başarısına erişmenizi can ve gönülden dilemekteyim.” (Bkz. Belge II/2).

Bu eser tamamen Türkiye gerçeğine oturtulmuştur ve öğretmenlerimize ilişkin sorunları deşmekte, sergilemektedir. Öğretmen onda kendi sorunlarının kökenleri-ni ve sosyolojisini, başka bir deyimle kendini bulacaktır. Eser, öğretmenlerimize mes-lekleri hakkında sosyolojik ve tarihsel bir bakış kazandırarak onlarda meslek bilincinin güçlenmesine de katkıda bulunabilecektir. Türk Eğitim Tarihi, Öğretmenlik Mesleğine Giriş, Eğitim Sosyolojisi, Sosyoloji… okuyan, Türkiye’de toplumsal değişmelere ilgi duyan öğrenciler ve aydınlara da yararlı olacaktır. Kuşkusuz dünün tecrübe ve dersleri bugünkü öğretmen ve eğitim politikamızın daha iyi belirlenmesinde de işe yarayabilir.

Araştırmalarımın her aşamasında bana destek olan eşim Prof. Dr. Emine AKYÜZ’e teşekkür borçluyum. İkinci baskıyı gerçekleştiren Pegem Akademi yö-neticileri Servet SARIKAYA, Gürsel AVCI’ya ve değerli çalışanlarına, ayrıca Tarcan Matbaası’nın değerli ustalarına içten teşekkür ederim.

Ankara, Aralık 2012 Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi

VIII Prof. Dr. Yahya Akyüz

İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖNSÖZ ............................................................................................................................... VII

GİRİŞ

ÖĞRETMEN, ÖĞRETMENLİK MESLEĞİ ...................................................................... 1

TOPLUMSAL DEĞİŞME ..................................................................................................... 4

ÖĞRETMENLERİN ETKİLERİ.......................................................................................... 5

1) Öğretmenlerin Etki Yolları ve Biçimleri .................................................................. 5

1. Öğretmenlerin okul kanalıyla etkileri ................................................................. 5

a) Toplumsallaştırma ............................................................................................. 5

b) Davranış değişikliği oluşturma ........................................................................ 5

c) Nitelikli insan gücü ve çeşitli mesleklere eleman yetiştirme ........................... 8

d) Önderler ve aydınlar yetiştirme ....................................................................... 9

2. Öğretmenlerin okul dışında etkileri .................................................................... 9

2) Öğretmenlerin Etkilerinin Araştırılması ............................................................... 10

1. Öğretmenlerin statü ve güçlerini oluşturan meslekî unsurlar (öğretmen sorunları) ........................................................................................... 11

a) Öğretmenlerin sayısal durumu ...................................................................... 11

b) Öğretmen yetiştirilmesi sorunu ...................................................................... 12

c) Öğretmenlerin hukukî statüsü ........................................................................ 12

d) Öğretmenlerin ekonomik sorunları ............................................................... 13

e) Öğretmenlerin örgütlenme sorunları ............................................................. 15

f) Öğretmenlerin meslekî yayınları .................................................................... 15

2. Öğretmenlerin statü ve güçlerini oluşturan meslek dışı unsurlar ................. 16

a) Öğretmenlerin kişilik özellikleri ..................................................................... 16

b) Öğretmenlerin toplumsal kökenleri ............................................................... 17

c) Öğretmen-halk ilişkileri .................................................................................. 19

d) Öğretmen-siyasî çevreler ilişkileri .................................................................. 19

3) Öğretmenlerin etkilerine yabancı örnekler........................................................... 19

1. Çin .......................................................................................................................... 19

2. Yunanistan............................................................................................................. 21

3. Fransa ..................................................................................................................... 22

ARAŞTIRMANIN VARSAYIMLARI ............................................................................... 26

ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ ve PLANI ........................................................................ 27

I. KISIM

TANZİMATA GELİNCEYE KADAR TÜRKLERDE

TOPLUMSAL DEĞİŞME ve ÖĞRETMENLER

A) OSMANLI DEVLETİNİN KURULUŞUNA KADAR (… - 1300) .......................... 31

1) Türklerin X. yüzyılda Müslüman olmalarından önce .......................................... 31

∗ Öğretmen, eğitim ve toplumsal değişme ilişkileri açısından dönemin temel özellikleri .......................................................................................................31

2) Türklerin X. yüzyılda Müslüman olmalarından sonra ........................................ 32

∗ Öğretmen, eğitim ve toplumsal değişme ilişkileri açısından dönemin temel özellikleri .......................................................................................................32

B) OSMANLI DÖNEMİNDE TANZİMATA KADAR (1300-1839) ........................... 35

∗ Öğretmen, eğitim ve toplumsal değişme ilişkileri açısından dönemin temel özellikleri .......................................................................................................... 35

1) Sıbyan Mektebi Öğretmenleri ................................................................................. 36

2) Medrese Öğretmenleri ............................................................................................. 43

Fatih’in kurduğu medreseler ..................................................................................... 43

Süleymaniye medreseleri .......................................................................................... 47

Klâsik Osmanlı medreseleri ...................................................................................... 47

3) Şehzade ve Padişah hocaları .................................................................................... 71

4) Enderun Mektebi öğretmenleri .............................................................................. 71

5) Askerî ve teknik okul öğretmenleri ........................................................................ 71

6) Din görevlileri, vâizler, hatipler .............................................................................. 72

7) Tekke vs. mensupları, şeyhler ................................................................................. 72

8) Ahi teşkilâtının öğretmenleri .................................................................................. 72

9) Azınlık ve yabancı okulların öğretmenleri ............................................................ 72

X Prof. Dr. Yahya Akyüz

Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi.......................................................................................... 72

İlköğretim zorunluluğu ................................................................................................ 74

II. KISIM

OSMANLI DEVLETİNDE TANZİMATTAN SONRA TOPLUMSAL

DEĞİŞME ve ÖĞRETMENLER (1839-1919)

1. BÖLÜM

TANZİMAT DÖNEMİ

∗ Öğretmen, eğitim ve toplumsal değişme ilişkileri açısından dönemin temel özellikleri ............................................................................................................... 79

A) TOPLUMSAL DEĞİŞMEDE EĞİTİM ve ÖĞRETMENİN İŞLEVİNİN ANLAŞILMASI ........................................................................................ 81

B) EĞİTİMDEKİ GELİŞMELERE GENEL BAKIŞ ........................................................ 83

C) ÖĞRETMEN SORUNLARI ......................................................................................... 87

1) Öğretmen yetiştirilmesi sorunu .............................................................................. 87

2) Öğretmenlerin sayısal durumu ............................................................................... 93

3) Öğretmenlerin hukukî statüsü ................................................................................ 94

4) Öğretmenlerin ekonomik sorunları ....................................................................... 98

5) Öğretmenlerin örgütlenme sorunları ..................................................................100

6) Öğretmenlerin meslekî yayınları ..........................................................................100

D) MEDRESENİN OKUL ve ÖĞRETMENLER ÜZERİNDEKİ ETKİ VE BASKILARI .................................................................................................101

1) Medresenin genel etki ve baskıları .......................................................................101

2) Yeni yetişen öğretmenler ve din-bilim çatışması ................................................104

E) ÖĞRETMENLER, AYDINLAR, YÖNETİCİLERİN YENİLEŞME SÜRECİNDE GENEL ÇABALARI ...................................................106

XITürkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri (1839-1950)

2. BÖLÜM

MUTLAKIYET DÖNEMİ

∗ Öğretmen, eğitim ve toplumsal değişme ilişkileri açısından dönemin temel özellikleri .............................................................................................................119

A) ÖĞRETMEN SORUNLARI .......................................................................................120

1) Öğretmenlerin sayısal durumu .............................................................................120

2) Öğretmen yetiştirilmesi sorunu ............................................................................121

3) Öğretmenlerin hukukî statüsü ..............................................................................126

4) Öğretmenlerin ekonomik sorunları .....................................................................130



B) ÖĞRETMENLERE, OKULLARA ve YAYIN HAYATINA RESMÎ MÜDAHALELER ..........................................................................................131

1) Öğretmenlere, okullara ve programlara müdahaleler .......................................131

2) Sürülen öğretmenler ..............................................................................................134

3) Yayın hayatına müdahaleler .................................................................................137

C) GİZLİ HÜRRİYET HAREKETLERİNE KATILAN, ÖĞRENCİLERİNE ve ÇEVRELERİNE YENİ FİKİRLER AŞILAYAN ÖĞRETMENLER ....................................................................................138

1) Gizli hürriyet hareketlerine katılan öğretmenler................................................138

2) Öğrencilerine ve çevrelerine yeni fikirler aşılayan öğretmenler ......................138

D) ATATÜRK’Ü YETİŞTİREN ÖĞRETMENLERDEN BİRKAÇI ...........................142

E) ÖĞRETMENLER, AYDINLAR ve YÖNETİCİLERİN YENİLEŞME SÜRECİNDE GENEL ÇABALARI ............................................................................146

F) AZINLIK ve YABANCI OKULLARI ve ÖĞRETMENLERİ ..................................154

1) Azınlık okulları ve öğretmenleri ..........................................................................154

2) Yabancı okullar ve öğretmenleri ...........................................................................155

3) Azınlık ve yabancı okulların ve öğretmenlerinin Osmanlı toplumundaki etkileri ............................................................................................157

XII Prof. Dr. Yahya Akyüz

3. BÖLÜM

MEŞRUTİYET DÖNEMİ

∗ Öğretmen, eğitim ve toplumsal değişme ilişkileri açısından dönemin temel özellikleri .............................................................................................................159








B) ÖĞRETMENLERİN POLİTİKA İLE İLİŞKİLERİ ..................................................204

1) Okul dışında politika ve öğretmenler ..................................................................204

2) Okulda politika .......................................................................................................211

C) ÖĞRETMENLERİN HALKLA İLİŞKİLERİ ............................................................215

1) Öğretmenler ve taşra ..............................................................................................215

2) Öğretmenlerin halkla davranışları ve köylerde etkileri .....................................216

3) Halkın öğretmenlere ilişkin tutumu ....................................................................224

D) BALKAN SAVAŞLARI, I. DÜNYA SAVAŞI VE ÖĞRETMENLER .....................232

1) Balkan Savaşları ......................................................................................................232

2) I. Dünya Savaşı ........................................................................................................239

3) Eğitim, öğretmenler ve toplumsal dönüşüme ilişkin tartışmalar .....................244

E) ÜNİVERSİTE VE TOPLUMSAL DEĞİŞME ...........................................................247

F) DÖNEMİN ÖNDER ÖĞRETMEN, EĞİTİMCİ, DÜŞÜNÜRLERİ ve TOPLUMSAL DEĞİŞME ........................................................249

G) OSMANLI SON DÖNEMİNDE TEVHİD-İ TEDRİSAT ARAYIŞLARI ............286

1) Tanzimat döneminde tevhid-i tedrisat arayışları ...............................................286

2) Meşrutiyet döneminde tevhid-i tedrisat arayışları .............................................287

XIIITürkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri (1839-1950)

III. KISIM

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE TOPLUMSAL


∗ Öğretmen, eğitim ve toplumsal değişme ilişkileri açısından dönemin temel özellikleri..........................................................................................................291








B) ÖĞRETMEN ve EĞİTİM SORUNLARI KARŞISINDA T.B.M.M., MAARİF VEKÂLETİ ve MUSTAFA KEMAL .........................................................308

1) Bakanlığın eğitim politikası ve öğretmenlere genelgeleri .................................308

2) Maarif Kongresi ......................................................................................................310

3) Mustafa Kemal’in Maarif Kongresini açış konuşması ve toplumsal gelişme yolunda eğitim ve öğretmenden beklentileri .......................................312

C) ÖĞRETMENLERİN HALKLA İLİŞKİLERİ ve TOPLUMDAKİ YERİ ...............316

D) MİLLÎ UYANIŞ ve ÖRGÜTLENMEYE ÖĞRETMENLERİN KATKILARI ......321

1) Mitingler, millî uyanış ve öğretmenler ................................................................321

2) Kongreler ve T.B.M.M.’de öğretmenler ................................................................326

E) CEPHEDE ÖĞRETMENLER .....................................................................................327

F) OKULA KURTULUŞ BİLİNCİNİN GİRMESİ ........................................................330

G) İŞGAL ALTINDAKİ BÖLGELERDE ÖĞRETMENLER .......................................332

1) İstanbul’da ................................................................................................................332

2) Yunan işgal bölgesinde ...........................................................................................340

3) İtalyan işgal bölgesinde ..........................................................................................351

4) Fransız işgal bölgesinde .........................................................................................352

H) AZINLIK ve YABANCI OKULLARI ve ÖĞRETMENLERİ .................................354

I) DÖNEMİN ÖNDER BİR EĞİTİMCİSİ: KÂZIM KARABEKİR PAŞA .................355

XIV Prof. Dr. Yahya Akyüz

IV. KISIM

CUMHURİYET DÖNEMİNDE TOPLUMSAL


∗ Öğretmen, eğitim ve toplumsal değişme ilişkileri açısından dönemin temel özellikleri..........................................................................................................359








B) DEVRİMLER ve ÖĞRETMENLER ...........................................................................399

1) Politik, kültürel değişme ve öğretmenler .............................................................399

2) Ekonomik değişme ve öğretmenler .....................................................................423

C) ÖĞRETMENLERİN ETKİLERİNİ SINIRLAYAN ETMENLER ..........................423

1) Öğretmen sorunları ile ilgili etmenler .................................................................424

2) Eğitim sistemi ile ilgili etmenler ...........................................................................425

3) Resmî makamların tutumu ile ilgili etmenler .....................................................430

4) Hukukî etmenler .....................................................................................................432

5) Öğretmenin çevreye uyumu ile ilgili etmenler ...................................................433

6) Din görevlileri ile ilgili etmenler ..........................................................................436

7) Öğretmenlerin halkla ilişkilerinden kaynaklanan etmenler .............................437

D) KÖY ÖĞRETMEN OKULLARI, KÖY ENSTİTÜLERİ ve TOPLUMSAL DEĞİŞME ...........................................................................................441

1) Köy için yeni bir tip öğretmen yetiştirme yolunda düşünceler ve uygulamalar ............................................................................................................441

2) Köy Enstitüleri, öğretmenleri ve toplumsal değişme .........................................449

E) ÜNİVERSİTE ve TOPLUMSAL DEĞİŞME .............................................................472

F) DÖNEMİN ÖNDER ÖĞRETMENLERİ, EĞİTİMCİLERİ ve TOPLUMSAL DEĞİŞME .......................................................................................478

XVTürkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri (1839-1950)

SONUÇ ve GENEL DEĞERLENDİRME ......................................................................481

RÉSUMÉ (Fransızca Özet) ...............................................................................................488

KAYNAKLAR ....................................................................................................................491

BELGELER .........................................................................................................................511

XVI Prof. Dr. Yahya Akyüz

GİRİŞ

Araştırmamızın konusu yakın tarihimizde uzun bir zaman kesiti içinde (1839-1950) öğretmen-toplumsal değişme ilişkileri ve öğretmenlerin toplumsal değişmeye etkileridir. Öğretmenlerin ve eğitim öğretimin toplumsal değişmenin etmenlerinden biri olduğu varsayımından hareketle Türkiye’de öğretmenlerin sos-yal ve kültürel değişme yolundaki çabalarını ve etkilerini bulmaya çalışacağız. Yok-sa amacımız bu süredeki tüm toplumsal değişmeleri incelemek ve onların içinde öğretmenlerin paylarını göstermek değildir; bu zaten olanaksızdır.

ÖĞRETMEN, ÖĞRETMENLİK MESLEĞİ

Araştırmamızda öğretmen sözcüğü örgün eğitimde bir öğretim görevi ile yükümlü her derecedeki öğreticileri kapsamaktadır. İlk ve orta öğretimdeki öğ-retmenlerin âmirleri ve denetleyicileri (yöneticiler, müfettişler) de bizi ilgilendir-mektedir. Çünkü eğitim düzenimizde okul yöneticiliği öğretmenlikten pek farklı bir statü olarak görülmemekte ve yöneticilikle öğretmenlik birbirine karıştığından idareciler aynı zamanda öğretmenlik de yapmaktadır. Eskiden öğretmenlik ve yö-neticilik çok daha fazla birbirleriyle iç içe bir özellik taşıyordu.

Kuşkusuz ilk, orta öğretim, üniversite öğretmenleri arasında yetişme, maaş, hukukî statü, öğretim görevi ve toplumsal etki bakımından farklar vardır. Fakat bu farkları göz önünde tutarak tüm öğreticileri öğretmen sözcüğünün kapsamına almak mümkündür. Toplumumuzda hoca sözcüğü de bu geniş anlamda kullanı-lagelmektedir.

Öğretmenlik bir meslek’tir. Çünkü bir mesleğin tanımındaki temel ögeler öğ-retmenlikte vardır.1 Bunlar, öğretmenlerin toplumda önemli bir işlevi yerine ge-tirmesi, ciddî bir yetişme dönemi gerektirmesi, meslekî ve sistematik uzmanlık

1 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihinde Çağdaş Anlamda “Öğretmenin Saygınlığı” Kavramı-na Bir Bakış, Ankara, Ocak-Şubat 2008, Sayı 55, s.16-23; İnayet Aydın, Eğitim ve Öğretimde Etik.

bilgilerine dayanması, genellikle bazı etik ilkelerinin ya da davranış kurallarının bulunmasıdır. Bu ilke ve kuralların başlıcaları şunlardır: Görevle ilgili ciddî bir öğrenim görmek. Hizmette ve toplumda sorumluluk. Görevinde âdil, eşit, dürüst davranmak. Kendini sürekli geliştirmek. Mesleğine ve hizmet ettiği kimselere (öğ-renciler, ana babalar, vs.) zarar verecek her türlü tutum ve davranıştan kaçınmak. Mesleğin saygınlığını korumak ve geliştirmek. Yetiştirdiği öğrencilerin ve toplu-mun mutluluğuna katkıda bulunduğuna inanmak, bunun bilincinde olmak ve bundan mutluluk duymak…

A.B.D.’de yayınlanmış bir eğitim sosyolojisi ve eğitim bilimi kitabında öğret-menlik mesleği ile ilgili özetle şu bilgiler yer almaktadır:2

Meslekler tıp, hukuk, mühendislik, eğitim gibi bir çok alan içerir. Öğretmen-lik, hemşirelik gibi bir yardım etme mesleğidir. Öğretmenler kendilerini öğren-cilerin yeteneklerini son haddine kadar geliştirmelerine adamışlardır. Öğretmen olmak ve “ben öğretmenim” diyebilmek çok saygın bir duygudur.

Öğretmenlerin bir profesyonelin bilgi ve yeteneklerine sahip olacak şekilde yetiştirilmesi gerekir. Profesyoneller aynı zamanda sürekli bir performans değer-lendirmesi görürler. Bir öğretmenin de yılda en az bir kez böyle bir değerlendir-meden geçmesi gerekir. Öğretmenlerin gittikçe daha çok öğrenmeye ihtiyaçları vardır.

1996’da A.B.D.de yapılan bir araştırmada, “Amerika’nın geleceği için en önemli şeyin” öğrencilerin yetkin, özenli ve yetenekli öğretmenler tarafından ye-tiştirilmesi olduğu ortaya çıkmıştır.

Öğretmen örgütlerinin geliştirdikleri meslekî etik ilkeleri vardır. Örneğin Amerika Ulusal Eğitim Derneği (NEA) özetle şu ilkeleri belirlemiştir:

Bütün bireylerin saygınlığına inanan eğitimci doğruyu takip etmenin, mü-kemmelliğe odaklanmanın ve demokratik prensipleri geliştirmenin önemini bilir. Bu amaçlar için çok önemli olan öğrenme ve öğretme özgürlüğünün korunması ve herkes için eşit eğitim hakkının garanti edilmesidir. Eğitimci en üst etik standart-lara bağlı kalma sorumluluğunu kabul eder.

Eğitimci, öğretme işlemindeki sorumluluğun yüceliğini kabul eder. Bir öğret-menin meslektaşlarından, öğrencilerinden, velilerden ve tüm toplumdan görmek istediği saygı ve güven ona en yüksek etik standartlarına sahip olması için moti-vasyon (teşvik) sağlar.

2 G.S. Morrison, Teaching in America, s.49.

2 Prof. Dr. Yahya Akyüz

NEA’ya göre bu konuda iki temel prensip ve açıklamaları şöyledir:

1. Prensip: Öğrenciye bağlılıkEğitimci her öğrencinin potansiyeline ulaşması için elinden geleni yapar.

Bunun için eğitimci araştırma ruhunu, bilginin edinilmesini ve anlaşılmasını ve önemli hedefl erin belirlenmesini teşvik eder. Eğitimci:

• Gereksiz yere bir öğrencinin öğrenme amaçlı davranışlarını kısıtlama-yacaktır.

• Gereksiz yere öğrencinin farklı bir bakış açısına sahip olmasını engelle-meyecektir.

• Öğrencinin gelişimi için öğrendiği konuyu kasıtlı olarak bastırmayacak veya değiştirmeyecektir.

• Öğrenciyi öğrenmesini engelleyecek zararlı koşullardan koruyacaktır. • Öğrenciler ile olan profesyonel ilişkisini özel bir avantaj sağlamak için

kullanmayacaktır. • Öğrenciden aldığı hiçbir bilgiyi aksi kanunî veya profesyonel açıdan zo-

runlu olmadıkça açığa vurmayacaktır.

2. Prensip: Mesleğe bağlılık

Öğretmenlik mesleği halk tarafından bir güven ve sorumluluk duygusuyla öğretmene teslim edilmiştir.

Öğretmenlik mesleğinin kalitesinin ulusu ve vatandaşlarını doğrudan etki-lediği inancıyla, eğitimci profesyonel standartları yükseltmek için elinden geleni yapacaktır. Bu bağlamda eğitimci:

• Kasıtlı olarak yanlış bir ifade vermeyecek ya da önemli bir gerçeği açık-lamamazlık yapmayacaktır.

• Profesyonel yetkinliklerini hatalı olarak göstermeyecektir. • Karakter, eğitim veya benzer bir nitelik açısından yetkin olmadığı bili-

nen bir kimsenin mesleğe girişine yardım etmeyecektir. • Eğitimci olmayan birisine yapmaması gereken bir eğitim sırasında yar-

dımcı olmayacaktır. • Meslektaşları hakkında hiçbir bilgiyi kanunî veya profesyonel açıdan zo-

runlu olmadıkça açığa vurmayacaktır. • Bir meslektaşı hakkında kasıtlı olarak yanlış veya zarar verici ifadeler

kullanmayacaktır. • Profesyonel karar ve hareket kabiliyetini etkileyebilecek hiçbir hediye

veya çıkar kabul etmeyecektir.

3Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri (1839-1950)

TOPLUMSAL DEĞİŞME

Toplumsal değişme’den bir toplumun yapısındaki köklü ve geniş değişmeler an-laşılır: Ailenin örgütlenişindeki, hayat kazanma yollarındaki, dinsel davranışlardaki, insanların pek çoğunca benimsenen değerlerdeki ve teknolojideki değişmeler. Top-lumsal değişme mutlaka bir ilerleme ya da gelişme değildir: Bu terimler değer yargısı taşırlar; oysa toplumsal değişme nesnel ve bilimsel bir kavramdır ve belli bir durum esas alınmak suretiyle zamanla bu durumdan farklılaşmayı anlatır.3

Toplumsal değişmeler çoğu kez görevsel ve yapısal değişmeler biçiminde sı-nıfl andırılır.

Görevsel değişme, çeşitli temel kurumların görevlerini yerine getiriş biçimle-rinin değişmesidir. Örneğin falakanın tek disiplin aracı olduğu eski mahalle mek-tepleriyle çocukların öğle uykusuna yatırıldığı modern ana okulları aynı eğitim faaliyetinin değişik uygulamalarıdır. Yine yıllarca hocasına kul-köle olan, sonun-da o yeterli görünce öğrenimini tamamlayan medrese öğrencisi ile hocasıyla eşit koşullar içinde ilişkiler sürdüren, statüsü ve hakları hukukî metinlerce güvence altına alınmış günümüz öğrencisinin durumu yüksek öğretimdeki görevsel değiş-melere örnektir. 4

Yapısal değişmeler ise toplumda bazı sınıfl arın güçlenişi siyasal alanda ağır-lıklarını koymaları, ekonomi alanında sosyal yapıyı etkileyecek derecede önemli değişikliklerin ortaya çıkmasıdır vs. Görevsel değişmelere kültür değişmeleri, ya-pısal değişmelere de dar anlamda sosyal değişme denir. Ancak ayrım kuramsaldır, çünkü bunlar etkileşim halindedirler. 5

Toplumsal değişmeler zaman içinde gerçekleştikleri için bu alandaki araştır-malar zaman kesitinin kısalık veya uzunluğuna göre kısa, orta ve büyük boyutlu toplumsal değişmeleri konu alabilirler. 6 Araştırmamız uzun ve Türkiye tarihinin çok önemli dönemlerini kapsadığı için büyük boyutlu toplumsal değişmeler ko-nusunda bir araştırma niteliğindedir.

3 Hâmide Topçuoğlu, Genel Sosyoloji Ders Notları, s.115; Emre Kongar, Toplumsal Değişme, s.44-48.

4 Topçuoğlu, age., s.125-126.5 Aynı yerde.6 Özer Ozankaya, Toplumbilime Giriş, s.263-264.

4 Prof. Dr. Yahya Akyüz

ÖĞRETMENLERİN ETKİLERİ

Öğretmenler ve toplumsal değişme arasında önemli ilişkiler bulunduğu eko-nomi ve eğitim uzmanlarınca ileri sürülmekte, onların etkilerine örnekler veril-mektedir. Bu görüş Türkiye’de de öteden beri yaygın şekilde benimsenmektedir.

1) Öğretmenlerin Etki Yolları ve Biçimleri

Öğretmenler etkilerini okul kanalıyla ve okul dışındaki bazı faaliyetleriyle gösterirler.

1. Öğretmenlerin okul kanalıyla etkileri

Öğretmenlerin okul kanalıyla etkileri genel olarak eğitimin ve okulun etkisi ile ilgilidir.7 Fakat, okul ve eğitim öğretmensiz düşünülemeyeceğine göre burada yine öğretmenlerin etkisi söz konusudur. Öğretmenlerin bu tür etkilerinden bizi ilgilendirenler birkaç noktada toplanabilir:

a) Toplumsallaştırma

Özellikle ilkokul öğretmenlerinin Fransız sosyolog Durkheim’in deyimiyle çocuğun “toplumsallaştırılması” görevi vardır. Bu, her toplumda ve hangi sınıf-tan olursa olsun çocuklara toplumun ortak değerlerini, kültür mirasını aktarmak, öğretmek, onlara toplumun kendilerinden beklediği fizikî, zihnî, ahlâkî, sosyal gerekleri kazandırmak görevidir. 8 Toplumun sürekliliği için böyle asgarî ve temel bir eğitimin önemi açıktır. İlkel toplumlarda aile ve tüm sosyal çevrenin yüklen-diği toplum değerlerinin, normlarının kuşaklara öğretilmesi, aktarılması görevini modern toplumlarda geniş ölçüde okullar, özellikle ilkokullar ve öğretmenleri ye-rine getirmektedir. İlköğretimin günümüzde her toplumda zorunlu olmasının asıl nedeni de kuşakların asgarî toplumsallaştırılmasının kaçınılmazlığıdır.

b) Davranış değişikliği oluşturma

Okulun öğretmenler kanalıyla yeni kuşaklara toplumun değerlerini aktarma-sının yanında davranış değişikliği ve yeni davranışlar oluşturma amacı da vardır. Bu yukarıdaki amaçla çelişir görünmektedir, oysa aslında eğitim kişinin yetenek-lerini en iyi biçimde geliştirmek sürecidir. Böylece öğretmen, genç kafaların açıl-masında, yeni ve daha iyi biçimler almasında etkilidir; o, toplumun kendi kendini aşıp yenileme, geliştirme yolunda önemli bir rol oynar. Özellikle yüksek öğretim öğretmenleri için bu doğrudur.

7 Mahmut Tezcan, Eğitimin Toplumsal Fonksiyonları, s.11-21.8 E. Durkheim, Education et Sociologie, s.39-41.

5Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri (1839-1950)

Documents

Türkiye'de ÖĞRETMENLERİN TOPLUMSAL DEĞİŞMEDEKİ ETKİLERİ · Sadarete (Başbakanlığa) verdikleri şikâyet dilekçesi (1860) Baskı: Tarcan Matbaası (Ankara-0312-384 34