Predmet

MIKROEKONOMIJA

„Tržišna stanja karakteristična za realne privrede ”

(seminarski rad)

Predmetni nastavnik

Sadržaj

Uvodni dio..................................................................................................................................................................... 1

2. Tržišna stanja......................................................................................................................................................... 2

2.1. Potpuna konkurencija................................................................................................................................ 3

2.2. Monopol............................................................................................................................................................ 5

2.2.1. Realni primjer prirodnog monopola i kršenja antimonopolskog zakona........................5

2.3. Oligopol............................................................................................................................................................. 8

2.4. Monopolistička konkurencija..................................................................................................................9

3. Poređenje čiste konkurencije i monopola...............................................................................................11

3.1. Ciljevi preduzeća........................................................................................................................................ 11

3.2. Pretpostavke................................................................................................................................................ 12

3.3. Pravila ponašanja preduzeća................................................................................................................12

Zaključni dio.............................................................................................................................................................. 14

Literatura.................................................................................................................................................................... 15

Uvodni dio

Tržište predstavlja ukupnost odnosa ponude i tražnje koje se na određenom prostoru i u određeno vrijeme uspostavljaju povodom razmjene roba i usluga. Ponuda i tražnja nisu izolovani fenomeni i na njih utiče veoma veliki broj faktora. Takođe, ponuda utiče na tražnju kao što i tražnja sa svoje strane utiče na ponudu. Djelovanje ponude i tražnje na tržištu se ispoljava kroz konkurenciju kao unutrašnju motornu snagu tržišta koja pokreće tržišni mehanizam.Tržišna konkurencija posmatrana samo sa strane ponude se javlja kao suparništvo između učesnika u ponudi robe sa ciljem svakog učesnika da tržište svoje robe proširi na račun drugih učesnika. Međutim, definicija konkurencije mora uzeti u obzir i drugu stranu – stranu tražnje jer osobine i reakcije tražnje takođe utiču na karakteristike konkurencije.Konkurencija je takvo tržište koje podrazumijeva:

tržišnu utakmicu između prodavaca čiji je cilj da svoju robu prodaju po što boljim uslovima i u što većem obimu;

tržišnu utakmicu između kupaca koji se nadmeću u pritisku na cijene kako bi došli do željene robe;

tržišnu utakmicu između prodavaca i kupaca gde svaka strana nastoji da ostvari što povoljnije uslove za sebe.

Konkurencija se javlja i između preduzeća jer sva preduzeća konkurišu za potrošački dohodak, ali i između potrošača jer i oni nastoje da ostvare svoje ciljeve – kupovina dobara po što povoljnijim uslovima.

U najvećem broju slučajeva na tržištima dominira nesavršena ili nepotpuna konkurencija.

Tržište nesavršene konkurencije je ono gdje: 1. postoji mogućnost određivanja cijena od strane privrednih subjekata kako na strani

ponude tako i na strani tražnje što pretpostavlja ograničeni broj privrednih subjekata

2. za razliku od privrednih subjekata u uslovima savršene konkurencije, ovi su subjekti price makeri, ne odlučuju samo o obimu proizvodnje već i o tržišnim cijenama

3. postoje ograničenja ulaska konkurentima u sektor

Postoji nekoliko vrsta nesavršene konkurencije:a) monopolb) duopolc) oligopold) monopolistička konkurencija

1

2. Tržišna stanja

Među tržišnim učesnicima se na tržištu mogu uspostaviti konkurentski odnosi različite prirode i sa različitim uticajima na funkcionisanje privrede. Različiti konkurentski odnosi na različite načine utiču na obrazovanje konkretne tržišne strukture odnosno obrazovanje određenih tržišnih stanja.

Konkurentski odnosi među učesnicima na tržištu zavise od brojnih faktora, ali su neki od najvažnijih ipak:

broj i veličina učesnika na tržištu kupaca i prodavaca, snaga pojedinačnih tržišnih učesnika, homogenost odnosno heterogenost roba, stepen elastičnosti ponude i tražnje, postojanje odnosno nepostojanje barijera za ulazak odnosno izlazak iz grane itd.

Ekonomska nauka se sve do tridesetih godina XX veka bavila samo ekstremnim tržišnim stanjima–potpunom (slobodnom, neograničenom, perfektnom) konkurencijom i potpunim monopolom. Na taj način se morfologija tržišta posmatrala vrlo pojednostavljeno, a kompleksnost i raznolikost sistema odnosa koji su se u praksi pojavljivali na tržištu su zanemarivani.

Tek je nemački ekonomista Hajnrih Štaklberg izvršio tipologiju tržišta koja je i danas opšteprihvaćena. Štaklberg je tipologiju izvršio uzimajući u obzir kriterijum broja učesnika koji se javljaju kako na strani tražnje tako i na strani ponude. Po njemu, u zavisnosti od broja prodavaca i kupaca na tržištu može se doći do devet različitih tržišnih stanja koja su prikazana u narednoj tabeli:

Tabela 1: Tipologija tržišnih stanja.

Broj prodavaca

Broj kupaca

mnogo malo jedan

mnogopotpuna

konkurencijaoligopson monopson

malo oligopol bilateralni oligopol kvazi-monopol

jedan monopol kvazi-monopolbilateralni monopol

2

I drugi ekonomisti pored Štaklberga su takođe davali svoj doprinos formulisanju tipologije tržišta. Pol Semjuelson je polazeći od kriterijuma snage uticaja prodavaca odnosno kupaca, kao i od kriterijuma diferenciranost proizvoda definisao tri različita tržišna stanja:

savršena konkurencija–postoji veliki broj proizvođača koji proizvode identičan proizvod pri čemu nijedan od njih nije u stanju da vrši bilo kakvu kontrolu nad cijenom;

nesavršena konkurencija–javlja se u tri različita oblika zavisno od broja proizvođača koji međusobno konkurišu i od stepena diferenciranost proizvoda; djelimična kontrola cijena je moguća;

potpuni monopol–jedan proizvođač koji nudi proizvod bez bliskih supstituta i koji u potpunosti kontroliše cijenu.

Savremene uslove karakterišu tržišna stanja koja su između dva osnovna–potpune konkurencije i potpunog monopola. To su različiti oblici nesavršene odnosno ograničene konkurencije koji su najbliži realnom privrednom životu jer ni u jednoj privredi ne postoje potpuna konkurencija ili potpuni monopol u sasvim čistom obliku. Da bi se razumjela tržišna stanja karakteristična za realne privrede potrebno je, ipak, razmotriti osnovne karakteristike potpune konkurencije i monopola.

2.1. Potpuna konkurencija

Potpuna, apsolutna ili savršena konkurencija predstavlja teoretsku kategoriju čije je osobine neophodno analizirati kako bi se stekao uvid u logiku djelovanja tržišnog mehanizma. Takođe, kroz poređenje tržišnih stanja koja su zastupljena u savremenim tržišnim privredama sa tržišnim stanjem koje bi postojalo na tržištu potpune konkurencije može se doći do značajnih saznanja o principima funkcionisanja modernih ekonomskih sistema.

Potpuna konkurencija predstavlja tržišno stanje sa sledećim karakteristikama:

atomiziranost ponude i tražnje–postoji veliki broj prodavaca i kupaca, njihova pojedinačna moć je zanemarljiva, cijena se slobodno formira pod uticajem ponude i tražnje i nijedan od tržišnih učesnika nije u stanju da samostalno utiče na cijenu;

homogenost robe–ova pretpostavka podrazumeva da svi proizvođači proizvode homogene odnosno identične proizvode, to jest proizvode istog kvaliteta i istih karakteristika; zbog toga je supstitutivnost između proizvoda različitih proizvođača odnosno prodavaca velika i kupcima je sasvim svejedno čiji će proizvod kupiti dok god je njegova cijena na nivou ravnotežne cijene (cijena koja se formira isključivo

3

pod uticajem odnosa ponude i tražnje); prodavci nisu u mogućnosti da, recimo, preko podizanja kvaliteta svojih proizvoda postignu cijenu koja bi bila viša od ravnotežne tržišne cijene;

ni među prodavcima ni među kupcima nema udruživanja ni dogovaranja–svaki od njih potpuno samostalno nastupa na tržištu; kupovna moć kupaca je približno jednaka; tržišna snaga svih prodavaca je takođe približno jednaka;

slobodno kretanje kapitala, rada i robe–nema nikakvih ekonomskih, administrativnih ili prirodnih barijera za proširivanje, sužavanje ili odustajanje od proizvodnje kada se za tako nešto ukaže potreba; nema državne intervencije i sve je prepušteno isključivo delovanju tržišnog mehanizma;

potpuna informisanost svih učesnika na tržištu–svi kupci i svi prodavci su u svakom trenutku u potpunosti upoznati sa situacijom na tržištu; nema ni kupaca ni prodavaca koji bi mogli da se nađu u posedu bilo kakvih ekskluzivnih informacija koje bi mogle da ograniče konkurenciju.

U navedenim usovima: Tražnja preduzeća je savršeno elastična što je prikazano na slici 1. Kriva tražnje preduzeća jednaka je krivoj prosječnog prihoda odnosno krivoj

graničnog prihoda (slika 2. )

TržištePreduzeće

Slika 1. Elastičnost tražnje Slika 2. Izjednačavanje krivih tražnje

4

2.2. Monopol

Monopol je tržišno stanje u kojem se na strani ponude nalazi samo jedan prodavac koji je u mogućnosti da odlučujuće utiče na formiranje cijena, a na strani tražnje nalazi se mnoštvo kupaca bez mogućnosti izbora drugog dobavljača i uticaja na cijenu. Za monopolistu ne važi marginalno pravilo. Monopolistička pozicija na tržištu omogućava mu da maksimizira profit proizvodeći onu količinu proizvoda i usluga za koju su marginalni troškovi jednaki marginalnom prihodu.1

Glavni razlozi koji dovode do monopola jesu sljedeći. Prvo, posjedovanje strateških sirovina, ili isključivo poznavanje proizvodnih tehnika. Drugo, patentna prava za proizvod ili proizvodni proces. Treće, potrebna dozvola države za obavljanje te djelatnosti ili uspos-tavljanje vanjsko trgovinskih zapreka kako bi se isključili strani konkurenti. Četvrto, veličina tržišta može biti takva da ne omogućava više od jednog preduzeća optimalne veličine. Tehnologija može biti takva da omogućava značajne ekonomije opsega, što zahtijeva samo jedno preduzeće, ako se one u potpunosti žele iskoristiti. Na primjer, u saobraćaju, elektroprivredi, telekomunikacijama, postoje mogućnosti značajnih ušteda koje se mogu ostvariti samo velikim obimom proizvodnje. Veličina tržišta može ne dopuštati postojanje više od samo jednog velikog preduzeća. U takvim se slučajevima kaže da tržište stvara „naravni“ monopol i obično država preuzima proizvodnju tog dobra ili usluge kako bi spriječila iskorištavanje potrošača. To je slučaj s komunalnim uslugama. Peto, postojeće preduzeće provodi politiku određivanja cijene zapreke ulasku, to jest, politiku cijena kojom se želi spriječiti ulazak novih preduzeća u taj sektor. Takva se politika određivanja cijene može kombinovati s drugim politikama poput jakog reklamiranja ili neprekidnog diferenciranja proizvoda, koje čine ulazak u taj sektor neprivlačnim. To je slučaj monopola koji se ustanovljuje stvaranjem zapreka novoj konkurenciji.

2.2.1. Realni primjer prirodnog monopola i kršenja antimonopolskog zakona2

Nakon što je Microsoft objelodanio saradnju sa Britanskim nacionalnim arhivom, sa ciljem da pomogne u procesu otvaranja zastarjelih formata digitalnih dokumenata, George Greve i Joachim Jakobs iz evropskog ogranka Fondacije za slobodan softver su doveli u pitanje motive američkog softverskog giganta.Želje koje klijenti imaju danas određuju smjer tehnološkog razvoja sutrašnjice; u pitanju je sasvim logičan zaključak. Ali kada baš ti klijenti plaćaju jednoj te istoj kompaniji da prvo napravi problem, a zatim da taj problem riješi, većina bi očekivala da pomenuti klijenti

1 Wikipedia, http://sr.wikipedia.org/sr-el/Монопол2 Objavljeno na BBC-u, 11. jula 2007. godine

5

iskažu svoje nezadovoljstvo. Mada, izgleda da ima onih koji su ovakvom pojavom zadovoljni.

Problem: Microsoft gospodari tržištem ličnih računara i kancelarijskih paketa, sa udjelom koji prelazi 90%. Svaki dokument koji se nalazi u njihovom vlasničkom, binarnom formatu, a posebno svaki koji cirkuliše između više korisnika, jača njihov monopol a šteti tržišnoj utakmici, ekonomiji i društvu u cjelini. Što je upotreba ovih formata raširenija, to je jači tzv. ,,mrežni efekat” koji primorava ostale da postanu žrtve iste zavisnosti od Microsofta–baš kao što se to dogodilo sa Britanskim nacionalnim arhivom. A ono što se dogodilo jeste da je Microsoft zatražio od Britanskog nacionalnog arhiva da uloži sredstva u rješenje koje bi omogućilo pristup podacima sačuvanim u zastarjelim formatima. Nema ni godinu dana kako je BBC News objavio izjavu g. Gordon Fraiser-a, izvršnog direktora britanskog Microsoft-a, u kojoj je ovaj izrazio zabrinutost da bi klijenti mogli izgubiti svoje podatke: ,,Ukoliko se ne ulože dodatni napori, koji bi nam pružili mogućnost da zastarjele formate fajlova čitamo i mijenjamo i u buduće, suočićemo se sa digitalnom crnom rupom”.

Ovo je iznenađujuće iskrena izjava kada se ima u vidu da dolazi iz kompanije koja je najveći snadbjevač nekompatibilnim i nedokumentovanim formatima na svijetu.

Najbolje što je Microsoft uspio da ponudi jeste da ,,emulira” starije verzije Windows-a na akutelnoj verziji, Windows Visti. Širom svijeta postoje biblioteke i muzeji koji možda žele da prikažu protekle periode u razvoju računarstva, mada vjerovatno ni oni ne žele da utisak koji njihova postavka ostavlja bude apsolutno autentičan time što će koristiti zastarjeli softver na starom hardveru da bi dočarali atmosferu prohujalih vremena.

Međutim, da li je pomenuti Britanski nacionalni arhiv prevashodno muzej posvećen konzervaciji autentične atmosfere vremena i tehnologija starosjedioca? Ili se bavi prikupljanjem i očuvanjem znanja, razmišljanja i ideja prethodnih generacija? Većina populacije vjerovatno ne želi da čita Cezarova dela u rukopisu jednog određenog pisara na originalnim glinenim tablicama ili pergamentu. Slike ovih dokumenata bi vjerovatno bile dovoljne, mada vjerovatno ima i onih koji bi radije čitali prepis odštampan na papiru ili prikazan na ekranu monitora.

Još je više onih koji bi se zadovoljili dobrim prevodom. Formati fajlova su ekvivalent prepisa, njihova uloga je da prevedu izvornu verziju određenog zapisa u oblik koji se može čuvati. Čovječanstvo je oduvek pokušavalo da sačuva svoje znanje, o čemu svedoče glinene tablice, svici papirusa i slike u pećinama. Ipak, uprkos činjenici da je medijum dugotrajan, ponekad se dogodi da se značenje ne može protumačiti jer se izgubilo znanje potrebno da se informacija dešifruje. Savremenim rječnikom govoreći, nedostaje nam šifra da bismo

6

razumjeli šta je rečeno pećinskim slikarstvom. Informacije u digitalnom obliku imaju potencijal za dugotrajno čuvanje bez propadanja. Ali bez poznavanja šifre, naši će dokumenti za buduće generacije biti samo besmislena gomila nula i jedinica, baš kao što je pećinsko slikarstvo za nas često samo besmislena paleta boja na kamenu.Najbolji način da se ova šifra sačuva jeste da za nju sazna što je više moguće ljudi i tako postane javno dobro koje će se čuvati sa jednakim ili čak većim trudom nego sama šifrovana informacija. U najboljem slučaju, u ovom trenutku postoji samo jedna kompanija koja tačno zna na koji način je implementirala svoj nekompatibilni format dokumenata. Da je Maicrosoft od svog osnivanja 1975. godine koristio otvorene formate, danas ne bismo imali ovaj problem. U tom slučaju bi korisnici programa GNOME Office, Koffice ili OpenOffice.org bez ikakvih problema otvarali dokumente napravljene u Microsoftovom Office-u. Prema trenutnom stanju stvari, postojanje šifre za čitanje ovih dokumenata u potpunosti zavisi od dalje egzistencije i ponašanja jedne kompanije.

Zahvaljujući saradnji velikog broja kompanija koje, iako su jedne drugima konkurenti, razumiju neophodnost očuvanja ove šifre, stvoren je Otvoreni format za kancelarijske programe - Open Document Format (ODF). Organizacija OASIS, međunarodna organizacija za standardizaciju elektronskog poslovanja koja ima certifikat Međunarodnog komiteta za standardizaciju (ISO), brine se o formatu ODF i unapređuje ga.

Microsoft tvrdi da ima sopstveni otvoreni format koji se zove MS-OOXML. Ali postoje ozbiljne sumnje koje dovode u pitanje ovu tvrdnju: kao u slučaju ruske lutke ,,babuške”, unutar ovog formata se kriju zastareli formati ,,Word9”, ,,Word6” i drugi, koji nisu javno dostupni i koje može da implementira isključivo Microsoft.

Drugi problem predstavlja mogućnost da OOXML bude predmet patentnih potraživanja. Razvoj formata ovim definitivno zavisi od sudbine jedne jedine kompanije. Da li se možemo osloniti na pretpostavku da će Microsoft postojati 4007. godine? Open Forum Europe, poslovno udruženje koje čine Fujitsu Siemens, Hewlett Packard, IBM, Intel , Novell i Sun, nedavno je objasnio poguban uticaj dvojnih standarda. Zaključili su da treba da podrže ODF: ,,Postojanje većeg broja Otvorenih standarda u oblasti interoperabilnosti je nepoželjno, skupo i nepraktično kako za korisnike tako i za proizvođače, i tržište će takvu pojavu odbaciti.”

Javnost mora da shvati da dokle god je Microsoft jedini entitet koji zna kako da napravi softver sposoban da u potpunosti iskoristi karakteristike dominantnog formata dokumenata, taj isti Microsoft će ostati i dominantan ponuđač softvera, zbog nedostatka konkurencije i alternative.

7

2.3. Oligopol

Oligopol (engl. oligopoly, njem. Oligopol) je struktura tržišta određene privredne grane za kojom su sva preduzeće svjesna uzajamne zavisnosti proizvodnje, prodaje, promocije i investicija. Zbog toga će pokušaj manipulacije bilo kojom varijablom od strane bilo kojeg preduzeća vrlo vjerovatno izazvati reakciju konkurentskog preduzeća. Ova obilježja obično se pripisuju tržištima na kojima broj preduzeća koja prodaju svoje proizvode možemo definisati kao “nekoliko”.

Riječ oligopol potiče od grčke riječi oligoi, što znači malo, i polist, što znači prodavač. Oligopol je oblik tržišne strukture u kojoj dominira mali broj prodavača homogenog ili diferenciranog proizvoda. Ako je proizvod homogen, imamo čisti oligopol. Ako je proizvod diferenciran, riječ je o diferenciranom oligopolu.

Oligopol je najrasprostranjeniji oblik tržišne strukture u prerađivačkoj industriji. Čisti oligopol sa homogenim proizvodom javlja se često u proizvodnji čelika i aluminija. Automobil, cigarete, sapuni i prašci za pranje su primjer oligopola sa diferenciranim proizvodom.

Oligopolska preduzeća nastaju sa više osnova. Glavni faktori, koji određuju oligopolsku strukturu na tržištu su tehnološki i troškovini uslovi privrednog sektora. Sektori, kao što su rafinerije nafte, proizvodnja automobila, izrada aviona su kapitalno intenzivni i imaju visoke fiksne troškove u proizvodnji. Princip minimalnih prosječnih troškova moguće je postići samo uz uslov velikog obima poslovanja. Visoki troškovi kapitala su ujedno značajna barijera za ulazak novih preduzeća u privredni sektor. Oligopol je čest u prerađivačkim djelatnostima zbog ekonomije razmjera i prepreka ulasku, jer, na primjer, jedna optimalna rafinerija nafte stoji oko milijardu dolara. Da bi bio rentabilan proizvođač automobila, treba proizvesti 300.000 automobila godišnje. Oligopol je tipičan i za bazične grane industrije zbog visokih investicija i postizanja optimuma pri visokom obimu proizvodnje. Oligopol može nastati i zbog troškova prevoza. To je primjer sa ugljem, cementom i ciglom. Iako u nekoj tržavi postoji veći broj ugljenih kopova, cementara i ciglana, zbog prevoznih troškova one djeluju na lokalnim tržištima i nataj način imaju oligopolsku poziciju.

U vezi sa definicijom oligopola postavlja se pitanje, šta znači “malo prodavača“ ili grupa prodavača. Koji je to broj prodavača zbog kojeg tržište gubi karakter savršene konkurencije? Na osnovu čega razgraničiti oligopol od velikog broja prodavača sa diferenciranim proizvodom? Treba istaći da je ovo razgraničavanje prilično teško, jer pored broja tržišnu strukturu određuju i drugi faktori.

8

Stepen snage malog broja velikih preduzeća u privrednom sektoru izražava se koncentracijskim odnosom. Taj odnos izražava postotak ukupne prodaje najvećih preduzeća u nekom privrednom sektoru. Ako grupa od četiri preduzeća ima koncentracijski odnos 100, tada se sigurno radi o oligopolu. Isto tako, učešće od 50% i 60% ukupne prodaje, odnosno proizvodnje u privrednom sektoru upućuje na zaključak o oligopolu.

Budući da na oligopolističkom tržištu samo mali broj preduzeća prodaje homogen ili diferenciran poroizvod, djelovanje svakog od njih utiče na ostala preduzeća u grani. Bitnu oznaku oligopola čini međusobna zavisnost i njihov pojedinačni uticaj na količinu i cijenu proizvoda. Za razliku od savršenog konkurenta, čiji je uticaj na cijenu zanemariv, oligopol značajno utiče na formiranje tržišne cijene. Ali, preduzeće u oligopolističkoj tržišnoj strukturi nije samo u djelatnosti kao monopol koji istovremeno vodi i politiku cijena i politiku obima proizvodnje. Zato, kod oligopola, koji prodaju identičan proizvod, samostalna politika nije moguća. Ta samostalnost je donekle moguća kod oligopola sa diferencijacijom proizvoda.

Budući da cjenovna konkurencija vodi razornim ratovima cijena, oligopolisti, suparništvo i konkurenciju radije premiještaju u domen diferencijacije proizvda, reklame, dizajna i pružanja brze i efikasne usluge. To je necjenovna konkurencija. Ali i ovdje akcija jednog brzo se uzvraća reakcijom drugog. Sa obzirom da oligopolist zna da će njegove aktivnosti uticati na druge oligopoliste u grani, svako preduzeće mora uzeti u obzir moguću reakciju konkurenata kad aodlučuje o cijenama, stepenu diferencijacije, obimu reklame i sl. Budući da konkurenti mogu reagovati na mnogo različitih načina, ne postoji jedinstven, nego više modela oligopola, koji se temelje na reakciji konkurenata na akcije drugih. Zbog toga, donošenje odluka kod oligopola je mnogo složenije nego u ostalim oblicima tržištne strukture. Zavisno od toga da li se oligopolisti sporazumijevaju ili ne imamo nesporazumni i sporazumni oligopol.

2.4. Monopolistička konkurencija

Monopolistička konkurencija je takav tip tržišta na kome veliki broj preduzeća međusobno konkuriše proizvodeći neidentične, ali slične proizvode.

Potpuno monopolističko tržište odnosno monopolistička konkurencija predstavlja tržišno stanje sa sledećim karakteristikama:

postoji samo jedan prodavac (ili kupac) određenog proizvoda–nepostojanje alternative za kupce (ili prodavce) omogućava monopolisti da samostalno određuje

9

cijenu proizvoda, ali i druge uslove prodaje (ili kupovine); tržišna cijena, prema tome, nije rezultat odnosa ponude i tražnje već je rezultat interesa monopoliste;

neelastičnost tražnje je potpuna – kolika god da je cijena tražnja će biti ista; mobilnost kapitala, rada i robe je ograničena ili potpuno onemogućena; ne postoje bliski supstituti za proizvod – kupci su prinuđeni da kupuju proizvod

monopolističkog preduzeća; barijere za ulazak na tržište i izlazak sa tržišta su visoke – ne postoji mogućnost da

se pojave novi prodavci (ili novi kupci u slučaju monopsona).

Zahvaljujući diferencijaciji proizvoda, monopolistički konkurenti nisu savršeni supstituti. Potrošači svaku marku doživlajvaju drugačijom od drugih, a razlika je dijelom u sistemu proizvoda, a dijelom u potrošačevoj slici tog proizvoda.

Monopolistička konkurencija ne postavlja nikakve prepreke onima koji žele ući ili izaći sa tržišta. Novi se konkurenti bez ikakvih ograničenja slobodno javljaju na tržištu.

Na ovakvim tržištima prodaju se sapun, šampon i mnogi drugi proizvodi.

Slična je situacija i sa većinom proizvoda maloprodaje, jer se proizvodi prodaju u mnogo različitih trgovina koje međusobno konkurišu diferencirajući svoje usluge prema lokaciji, raspoloživosti i stručnosti osoblja, uslovima kreditiranja itd.

10

3. Poređenje čiste konkurencije i monopola

Kada poredimo bilo koja dva modela moramo obratiti pažnju na sljedeće aspekte.

1. Ciljeve preduzeća

2. Pretpostavke modela u pogledu na: a) proizvodab) broja prodavaca (i kupaca)c) uslove ulaska d) troškove e) stepen informisanosti

3. Posljedice pretpostavki na ponašanje preduzećaa) oblik krive tražnjeb) atomističko (nezavisno) ponašanje ili međuzavisnostc) varijabli politike preduzeća i glavne odluke

4. Uporedba osnovnih veličina u ravnoteži a) cijena (i cjenovna elastičnost tražnje)b) proizvodnjac) profitd) iskorišćenje kapaciteta

5. Predviđanja modelaa) pomak krive tržišne tražnjeb) pomak kriva troškovac) nametanje poreza

Kad poredimo savršenu konkurenciju i monopol kroz prethodne aspekte dolazimo do sljedećih zaključaka:

3.1. Ciljevi preduzeća

U oba modela preduzeće ima jedinstven cilj, maksimiranje profita. Zaista, čitav pojam racionalnog ponašanja definiše se pomoću maksimiranja profita: preduzeće je racionalno kad je cilj njegova ponašanja maksimirati profit.U oba modela vlasnik preduzeća također je preduzetnik. U tim tradicionalnim modelima nema razdvajanja vlasništva i upravljanja.

11

3.2. Pretpostavke

Proizvod je homogen u slučaju potpune konkurencije. U slučaju monopola proizvod može i ne mora biti homogen. Glavno je obilježje monopola da je ukupna ponuda proizvoda u rukama samo jednog preduzeća.

U čistoj konkurenciji postoji velik broj prodavaca, te tako niti jedan od njih ne može uticati na tržišnu cijenu promjenom svoje ponude. U slučaju monopola na tržištu postoji samo jedan prodavac.U čistoj konkurenciji postoji sloboda ulaska (i izlaska) u smislu da uopšte nema zapreka ulasku. Međutim, u kratkom roku ulazak nije lagan: ulazak je dugoročna pojava. U monopol se ulazak sprečava po definiciji.U oba su modela troškovni uslovi takvi da uzrokuju krive troškova u obliku slova U kratkom i u dugom roku. Postrojenje se planira da proizvodi samo jedan nivo proizvodnje s minimalnim troškovima. Postrojenje je potpuno nefleksibilno. U kratkom roku oblik slova U posljedica je neizbežnih rezultata zakona o padaju prinosa varijabilnih faktora (odnosno zakona varijabilnih proporcija). U dugom su roku faktori varijabilni, ali na posletku opada efikasnost upravljanja.U obje se tržišne strukture pretpostavlja savršena informisanost. S neizvesnošću se postupa tako (u neoklasičnim verzijama potpune konkurencije) da pretpostavlja da preduzeće zna do granica distribucije vjerovatnoće kakvi će biti rezultati bilo koje njegove akcije. Kad ima te informacije, preduzeće ima siguran vremenski vidokrug pokušava maksimirati sadašnju vrijednost budućeg toka neto profita.

3.3. Pravila ponašanja preduzeća

Kad se pretpostavi veliki broj učesnika i homogeni proizvod, kriva tražnje u čistoj je konkurenciji savršeno elastična, i pokazuje da je preduzeće prihvata cijene. Kod monopola je potražnja preduzeća također potražnja industrije i stoga je kriva tražnje negativno nagnuta.Jedina odluka preduzeća u uslovima čiste konkurencije jest određivanje količine proizvodnje. Tu nema mjesta za prodajne aktivnosti, jer preduzeće može prodati bilo koju količinu proizvoda koju proizvede. Neki ekonomisti tvrde da preduzeće na tržištu čiste konkurencije nema poticaja za istraživanje i razvoj jer na tržištu može prodati koliko god želi bez takvih aktivnosti. Ostali tvrde da je potreba za tehnološkim istraživanjem u čistoj konkurenciji, jer preduzeće može povećati svoje profite samo snižavanjem troškova. To je nešto što može postići jedino istraživanjem i razvojem novih metoda proizvodnje. Takvi argumenti nisu uvjerljivi i teško se može očekivati da ih empirijski nalaz podupire ili opovrgne, jer čista konkurencija u većini ekonomskih aktivnosti ne postoji.

12

Monopolista može odrediti ili količinu proizvodnje ili cijenu, no ne oboje, jer kad se odredi jedna od tih varijabli, druga se njoj istodobno prilagođava. Monopolista može promijeniti izgled svog proizvoda i/ili se upustiti u aktivnosti istraživanja i razvoja, naročito ako postoji opasnost od razvijanja bliskih supstituta u drugim industrijama. U takvim uslovima monopolista se može upustiti i u jaku reklamnu kampanju ili ostale prodajne aktivnosti. Stoga je monopolisti dostupno nekoliko varijabli ekonomske politike (proizvod, cijene, istraživanje i razvoj, reklama, itd.). Hoće li iskoristiti te instrumente i do koje mjere, tema je o kojoj se dosta raspravlja u teoriji i praksi. Uopšteno, upotreba instrumenata poput diferencijacije proizvoda, reklame, troškova za istraživanje i razvoj, ovisi o opasnosti moguće konkurencije od sličnih novih proizvoda, odnosno o društvenim i državnim pritiscima.

Na oba tržišta preduzeće postupa atomistički, tj. donosi odluke koje će maksimirati profit i zanemaruje reakcije (u istoj ili drugim industrijama).

U obje se tržišne strukture odluke donose primjenom graničnog pravila.

Oba su modela u osnovi statička. Iako se razlučuju kratki i dugi rok, pretpostavlja se da se dugi rok sastoji od identičnih vremenskih perioda, koja su međusobno neovisna: odluke donesene u jednom razdoblju ne utiču na profite u drugim razdobljima. Stoga maksimizacija profita u kratkom roku dovodi do maksimizacije profita u dugom roku.

13

Zaključni dio

Savremeno tržište je tržište takozvane ograničene odnosno nepotpune konkurencije, kako zbog pojave velikih multinacionalnih kompanija tako i zbog sve veće diferenciranost proizvoda, zbog potrebe za državnom intervencijom u privredi itd.

Osnovne osobine savremenog tržišnog stanja kao mešovitog oblika konkurencije koji je najbliži realnim privrednim okolnostima su:

postojanje veoma moćnih prodavaca i kupaca zbog čega je određeni uticaj na cijene i uslove kupoprodaje mogućnosti, ipak, cijene se ne mogu u potpunosti kontrolisati;

postojanje još uvek relativne homogenosti proizvoda i supstituta na većini pojedinačnih tržišta;

niska mobilnost faktora proizvodnje; mogućnost dogovaranja oko nivoa cijena, podjele tržišta, vrstom i kvalitetom

proizvoda, vremenom i mjestom kupoprodaje; ograničen broj prodavaca i kupaca u nekim delatnostima – postojanje duopola (dva

prodavca), duopsola (dva kupca), bilateralnih monopola (dva kupca i dva prodavca).

14

Literatura

1. Nićin N., Mikroekonomija, 2008, Panevropski univerzitet „Apeiron“, Banja Luka

2. Babić S., Milićević, D., Ekonomija, 2003, Pravni fakultet, Banja Luka

3. Berberović Š., StavrićB., Baroš Ž. ,2006, Mikroekonomija, Panevropski univerzitet

„Apeiron“, Banja Luka

4. D. Salvadore, 1994, Ekonomija za menadžere, Mate, Zagreb

5. Foley B., 1993, Tržište kapitala, Mate, Zagreb,

15