196

Tudert-iw di tegrawla - ayamun · 2020. 1. 30. · Tudert-iw di tegrawla - 9 - Mi uzzlen ɣer din ibulisen n Fransa, slan i wayen d-yenna, ddmen-t ɣer ssbiṭar, dawan-t yeḥla,

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • Abdellah HAMANE

    Tudert-iw di tegrawla

    Tanaga

    Asqamu Unnig n Timmuzɣa 2012

  • Yessuffeɣ-d yakan umeskar-a :

    - Merwas di lberj n yiṭij - aḥric I, HCA, 2005. - Merwas di lberj n yiṭij - aḥric II, HCA, 2006. - Rubaɛiyyat n Omar Khayam, HCA, 2007 (Tasuqelt). - Tisri n tayri, HCA, 2009. - Tawaɣit n tayri, HCA, 2011.

  • IBUDDAN

    Kra n wid yeddmen imru I tmaziɣt akken ad tt-yaru

    Ad tt-yessebded d nnekwa Si Cengiṭ alamma d Siwa

    D wid iqublen isnuraf Akken ad aɣ-kksen miḥyaf D wid yeɣlin d imeɣrasen

    Di tefsut-nni berriken D wid yemmuten ɣef tlelli

    Bɣan-tt d liser ad aɣ-tili I umaziɣ kksen miḥyaf

    Kra yessarem zik ad t-yaf D wid ibedden i yiseɣ

    D imezgi i umezruy-nneɣ D abdad i tnettit weḥd-s S tiddukla gar tarwa-ines Buddeɣ-as adlis ad t-iɣer

    S talwit ad t-yesseḍher

  • - 7 -

    ekk, d yiwen seg uɣref amaziɣ iǧuhden ɣef tmurt-iw tamaziɣt. Kecmeɣ deg tegrawla ; ttwaḥebseɣ, ttumerrteɣ di leḥbas, Sidi Belɛebbas, Wehran,

    Lambis, Qsenṭina, Birdu… Ffɣeɣ-d mi tekfa lgirra deg useggas 1962, tirga yellan deg yixef-iw ffɣent mxalfa !

    Di tazwara n useggas 1956, mi nɣan dduktur Benzerǧeb di tama n Tlemsan, amejjay-agi ayen yexdem i tegrawla ! Yettaru tibratin i uɣref, yessawal s amenɣi n umnekcam afransawi, yettawi ddwawi i yimǧuhad s idurar, yettɛawan s yidrimen i d-yettak si txeddimt-is akked wayen d-ijemmeɛ sɣur yimarkantiyen n uɣref… Asmi i faqen yis-s yimnekcamen ifransawiyen, nɣan-t ad fell-as yeɛfu Rebbi.

    Deffir tmettant-ines, ur cfiɣ ara ɣef uzemz ideg i t-nɣan ! Mlaleɣ akked yiwen urgaz di Wehran yekcem-d ɣer tḥanut-iw yellan di 35 azniq Josef Andrieu (di tallit-agi, isem-is : azniq Ccuhada). Argaz-agi, d Ssi Ḥmed Lgazuz, mi steqsaɣ ansi-tt tmurt-ines, yenna-d seg At Jennad, nemyussan aṭas, nhedder nekk yid-s ɣef tsertit ; imiren bdan yigan n tegrawla ṭṭuqten di tmurt n Leqbayel, Icawiyen, iḥecruraf n Palisṭru akked Lbiban.

    Yella yiwen urgaz-nniḍen daɣen yettas-d ɣur-i, netta laṣel-is seg Yicawiyen n Wawras. Ur ẓriɣ ara anta tama, yella ixeddem di Fransa, yessen kra n tefransist mačči aṭas, yeɣra taɛrabt, yeḥfeḍ kra si Leqran Lɛaḍim, isem-is Ssi Ɛebdella El Awrasi.

    Yella si zik Ssi Ɛebdella El Awrasi-agi, d ameɣnas n ukabar n Messali Lḥaǧ, lameɛna yemgarad yid-s, acku Messali Lḥaǧ yugi tagrawla di Lezzayer, yebɣa ad d-yawi tilelli s tsertit akked wawalen n tmesbunay.

    N

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 8 -

    Di tmuɣli-s netta, yenna-d aɣref Azzayri ur yezmir ara i umsenɣi netta akked Fransa ! Taneggarut-agi, ɣur-s aṭas n lɛeṣker, leslaḥ, ijiniralen, ikuluniyen akked ikumunduyen... D ayen i wumi ur nezmir ara i wakken ad d-nawi tilelli akked yizerfan-nneɣ s umenɣi. D akka i d tikta n Messali Lḥaǧ !

    Imeɣnasen-nniḍen yellan deg ukabar-ines, bɣan ad uqmen tagrawla deg ukabar aɣelnaw P.P.A : 12.000 imeɣnasen i yellan d imaltaɣen deg ukabar-agi, 9.000 di tmurt n Leqbayel, 3.000 nniḍen, llan di tmurt Icawiyen akked Meɣniyya, anda nniḍen d kra n yimdanen i yellan d imexḍa ad ttwaḥesben ɣef yiḍudan n ufus.

    Asmi d-ssawlen yimeɣnasen wid yellan mgal Meṣṣali Lḥaǧ ɣer tegrawla, sbedden tagrawla bdan imenɣan ger uɣref Azzayri akk d Fransa.

    Ayagi yezwar-d di Leqbayel akk d Icawiyen. Meṣṣali Lḥaǧ ur yebɣi ara tagrawla i d-yekkren, acku di rray-is Lezzayer s tegrawla ur tezmir ara i Fransa, acku iwala iman-is Meṣṣali Lḥaǧ d netta i d ababat ukabar aɣelnaw, yessawel i yergazen i yeddan yid-s, wid t-iḥemmlen di Leqbayel akk d Icawiyen d Meɣniyya i wakken ad uqmen tagrawla-nsen i wumi i iga isem “M.N.A”, akken ad msenɣen nutni d imeɣnasen n 1954 i igan isem i yiman-nsen “F.L.N”, wigi d Ɛebban Remḍan, Krim Belqasem, Lɛerbi Benmhidi, Ɛmer Uɛemran, Meṣṭafa Benbulɛid, Benyusef Benxedda, Muḥemmed Buḍyaf, Muḥemmed Xiḍer, Ayet Ḥmed Ḥusin, Ḥmed Benbella, Benɛuda Benmuṣṭafa, Benṭubal Lexḍer, Ɛebdelḥafiḍ Busuf,d wiyaḍ…Ḍran waṭas imenɣan ger “F.L.N” d “M.N.A” di Fransa, di tmurt n Leqbayel akk d Icawiyen. Uzzlent tḥemmal idammen ger tarwa n Lezzayer!

    Di Wehran, yiwen umeɣnas ukabar n “P.P.A” isem-is Benbelqasem Muḥemmed, netta si tmurt n Leqbayel, yella di “F.L.N” mgal “M.N.A”, wwten-t imeɣnasen n Meṣṣali Lḥaǧ “M.N.A” di Wehran s rebɛa terṣaṣin ɣer tɛebbuṭ, di Ṭṭeḥṭaḥa di 1957 mi yeɣli ɣer lqaɛa la d-yeqqar: “ Ruḥ ya Ɛli ya xuya, rak ɣaleṭ, Llah yesmeḥ-lek!!”.

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 9 -

    Mi uzzlen ɣer din ibulisen n Fransa, slan i wayen d-yenna, ddmen-t ɣer ssbiṭar, dawan-t yeḥla, kksen-as-d tirṣaṣin, yella di lkuma, yuɣal yejji. Mi yejji, wwin-t ibulisiyen a t-sɛeddin di lbeḥt akken a d-yini anwa i t-yewwten, anwa i d Ɛli i wumi i la yeqqar imi yettwet “Llah yesmeḥ-lek ya Ɛli ya xuya, rak ɣaleṭ!!”

    Wagi yettewten, Benbelqasem Muḥemmed, yenna-yasen i ibulisiyen n Fransa:” Ur ẓriɣ ara anwa i d Ɛli, lliɣ la shetrifeɣ, la ttlejlijeɣ, ur ẓriɣ, ur ḥṣiɣ ayen i la d-qqareɣ”.

    Sɛeddan-t meskin di leɛtab meqqren, yeggumma a d-iqirr s win i t-yewwten acku d aḥbib-is, llan akken d imeɣnasen ukabar n “P.P.A”. Kra xedmen deg-s n lmenker ibulisiyen, netta yeggumma a d-iqirr, uɣalen sskecmen-t ɣer lḥebs n Wehran ḥekmen fell-as s rebɛa iseggasen.

    Asmi ttwaṭṭfeɣ, wwin-iyi-d si lḥebs n Belɛebbas ɣer Wehran ufiɣ-t-id dinna yemla-yi-d tadyant yeḍran yid-s, buṣan-t imi yeggumma a d-iqirr!!

    A d-nuɣal s ayen yeḍran gar-i d Ssi Ḥmed lgazuz, akk d Ssi Ɛebdella El Awrasi, aneggaru-yagi yemyussan netta d yiwen weqbayli, isem-is Musa iḥemmel lǧebha, yettɛawan s yedrimen “F.L.N”.

    Mi d as-yehder fell-i Ssi Ɛebdella El Awrasi i Ssi Musa, aneggaru-yagi yenna-yas-d: Winna ur ttruḥu ara ɣur-s, ur hedder ara yid-s, atan iḥemmel listiɛmar, d aḥbib n Fransa!

    Yusa-d ɣur-i Ssi Ɛebdella El Awrasi ad iyi-yezzem, yenna-yi-d: - Keččini tesɛiḍ iles yelha, yerna teɣriḍ taɛrabt, tḥefḍeḍ awal n Rebbi, win ara k-yeslen a d-yini ad ǧǧeɣ arraw-iw di leɛnaya-k!! Ma d kečč tɣeddreḍ atmaten-ik!! La tettakeḍ lexbarat-nsen i listiɛmar!! Nniɣ-as: - Imi la ɣeddreɣ atmaten-iw, la ttakeɣ lexbarat i listiɛmar! Ayɣef ur k-zzenzeɣ ara i listiɛmar?! Ihi, tura kan, ini-yi-d d acu-ten lexbarat i fkiɣ, anwa ameɣnas i zzenzeɣ? Anwa i d ak-d-yennan nekk d axeddaɛ n watmaten-iw?! D acu i d tamubyint i yesɛa fell-i?! Yenna-yi-d Ssi Ɛebdella El Awrasi :

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 10 -

    - Ala, ur d ak-d-mmaleɣ ara! Win i d yi-d-yennan d argaz n lɛali, ur yeskiddib ara, d lmudiyyen ameqqran... - Semmeḥ-iyi a Ssi Ɛebdella El Awrasi, a gma, ma ur d iyi-d-tenniḍ ara anwa wagi, atan kunwi d ḍellam i sin yid-wen, kečč akk d netta! Taluft-agi yessefk a d-tban, acku d taluft n tmenɣiwt-iw ɣef lbaṭel, ma yella ssusmeɣ fell-as, yettusemma xedmeɣ ayagi d tidet!!Tagi d cchada n ẓẓur!! “Wa ttenkuruna ccahadata wa antum tteɛlamun”. Yenna-d Ssi Ɛebdella El Awrasi: - I yi-d-yenna d Ssi Musa Ameẓyan.

    Imiren, ddmeɣ tameẓyant yellan ɣur-i d taqdimt, ruḥeɣ ɣer Musa Umeẓyan, kecmeɣ ɣer tḥanut-is. Akken i d iyi-d-iwala, yeffeɣ-d ɣur-i, yemsalam yid-i si leḥnak, yesserḥeb yes-i aṭas, almi i d iyi-icuba Rebbi yeskaddeb fell-i Ssi Ɛebdella El Awrasi!! Skaddbeɣ iman-iw deg wayen i sliɣ seg yimi-s, la ttxemmimeɣ gar-i d yiman-iw amek ara xedmeɣ?!

    Musa Umeẓyan, yewwi-d yid-s mmi-s di leɛmer-is ɛamayen, yesɣam-it ɣef ukuneṭwar, yeṭṭef taḥlawat deg ufus-is. Nniɣ-as i Musa Umeẓyan: - Yya-d ad neffeɣ ɣer berra, ḥwaǧeɣ-k ɣef yiwet tɣawsa. Yenna-yi-d: - Niɣ d lxir?! - Nniɣ-as: D lxir kan. Yenna-yas i uxeddam-is: “Ɣur-k taḥanut si swayes ara d-uɣaleɣ”. Dɣa neffeɣ nekk yid-s ɣef lweḥda d wezgen n wass, wwiɣ-t ɣer yiwen wezniq yexla seg yimdanen, ala nekkni di sin, nniɣ-as: - Amek a Musa Umeẓyan, d acu k-yessawḍen tcehhdeḍ fell-i s ẓẓur!! Mi d as-tenniḍ i Ssi Ɛebdella El Awrasi: “Ur ttamen ara Ssi Ɛebdella Ḥaman, atan d axeddaɛ n watmaten-is, yeznuzuy imeɣnasen i Fransa?!” Yenna-d: - Ala, ur d-nniɣ ara! Nniɣ-as: - Tenniḍ! Ma tebɣiḍ a k-ssemqabaleɣ yid-s tura, ad ak-t-id-awiɣ, a d-yini ayen d as-tenniḍ fell-i s yiles-is?!

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 11 -

    Dɣa yewhem, yembeddal wudem-is, yenna-d d tidet nniɣ-as!! - D acu n tmubyint i tesɛiḍ fell-i, anwa i zzenzeɣ ini-t-id?! - Musa Umeẓyan: Cukkeɣ-k! - Amek i d iyi-tcukkeḍ, ini-yi-d ayɣef?! - Musa Umeẓyan: Axaṭer tettlusuḍ mliḥ, yerna tettḥewwiseḍ, ur txeddmeḍ ara, ur tettakeḍ ara leɛtab i werwiḥ…! - D tagi i d lefhama-k tameqqrant i k-yessawḍen ad iyi-tcukkeḍ, u ad thedreḍ fell-i s ẓẓur i wiyaḍ?! U yerna werǧin telli teɛdewt yakk d lxilaf gar-aneɣ!! Tagi mačči d lxedma n yergazen yelhan, s lehdur-ik amzun tenɣiḍ-iyi! Yenna-d Musa Umeẓyan: - Ih, yehwa-yi! Cukkeɣ-k, ccah!! Nniɣ-d ayagi, i tura d acu tebɣiḍ?! D acu tettnadiḍ, d acu d ak-yellan di lbal, d acu ara txedmeḍ?! - Mazal-ik di tidderɣelt-inek? Ur tenneḥcameḍ, amzun d iseɣ akked tirrugza i txedmeḍ!! Ula d ssmaḥ ur t-id-tessutreḍ?! Ur tezzimeḍ iman-ik ɣef wayen i txedmeḍ!! Ihi kečč d bab n yiɣil azuran, ad tḍelmeḍ u a d-tiniḍ ccah?! - Musa Umeẓyan: Nniɣ-t-id, u ad as-d-alseɣ! Ayen nniɣ, nniɣ-t!

    Yeḥma yixef-iw, afus-iw di lǧib, ttɛewwleɣ a d-jebdeɣ tameẓyant u a t-wwteɣ s snat terṣaṣin s idmaren, u ad as-rnuɣ tis-tlata ger wallen, a tent-yaɣ ɣef yimi-s afuḥan! Yeḍlem-iyi, yerna yeḥqer-iyi, ixuṣṣ kan ad iyi-yewwet!!

    Sserseɣ ixef-iw ɣer tegnit, mzennadent wallen-iw, yeḥbek wul-iw, mmektiɣ-d mmi-s amecṭuḥ di leɛmert-is ɛamayen, mmektiɣ-d tameṭṭut-is ara yeqqimen d taǧǧalt ɣef waḥed ɛecrin d aseggas, mmektiɣ-d yemma-s tameɣbunt ala netta i tesɛa, mmektiɣ-d leḥmala-inu i Leqbayel yakk d Imaziɣen s umata, amek ara nɣeɣ aqbayli am nekk ɣef wawal ma izad-as?! Yezzi leɛqel-iw, kkseɣ-d afus-iw yellan di lǧib d uḍad-iw yellan di lqerṣ!! Nniɣ-as: - Aql-i ruḥeɣ, ǧǧiɣ-k di talwit. Aql-i ḥesbeɣ-k d argaz, a k-anfeɣ a k-yeḥqer yiman-ik, mi ara d ak-yekkes leḥmeq u a d-tuɣaleḍ ɣer leɛqel-ik.

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 12 -

    Nniɣ-as awal-agi, dɣa uɣaleɣ-d s uɣiwel ɣer deffir, ammer a yi-d-yernu lhedra i wumi ur zmireɣ ad ṣebreɣ.

    Ruḥeɣ ǧǧiɣ-t, ttwaḍelmeɣ, anaqal mmuteɣ yerna ṣebreɣ, semmḥeɣ!! U yerna zemreɣ a t-nɣeɣ amay(lḥemd) i sidi Rebbi imi ur t-nɣiɣ ara!

    Imiren uɣaleɣ-d ɣer tḥanut-iw, ufiɣ-d Ssi Ɛebdella El Awrasi, netta d wecrik-iw la heddren. Mliɣ-as ayen i xedmeɣ, sekkneɣ-as tameẓyant i wwiɣ, yenna-d: - Lemmer d i ẓriɣ ad taweḍ ɣer wayagi yalfi ur d ak-d-qqareɣ ara!! - Ihi ruḥ ɣur-s keččini, behdel-it ɣef wayen yenna, ɣef lekdeb yakk d tnaga (cchada) n ẓẓur, imi netta d lmudiyen, u d awaṭani ameqqran, akken i t-tettwaliḍ keččini, u yettwali iman-is netta, d bab n teqbaylit yakk d tmusni tameqqrant! - Ɛebdella El Awrasi: Kečč tsemmḥeḍ-as, ma d nekk welleh ar d at-awḍeɣ, a t-behdleɣ, u a t-xzuɣ am cciṭan, u a t-xeṭṭiɣ s leqḍeɛ ameqqran ara yawin acḥaḍ si tasa-s.

    Ɛebdella El Awrasi, s lamer n Ssi Ḥmed lgazuz, yuɣal d netta i d ameqqran ifadayen dagi deg Wehran. Asmi la heddren ɣef Lḥaǧ Leḥbib Ccerfawi akken a t-nɣen, acku d axeddam di tɣiwant, di tlemmast irumyen, akken ara yekcem ineslem ɣer tɣiwant n Wehran a t-id-iqabel s leqder d lḥerma ad as-yessemɣer ccan, u ad as-yeqḍu taɣawsa yebɣa.

    Leḥbib-agi, ssufɣen-d fell-as yimdanen lexbar belli d abayuɛ, acku zeddiget llebsa-s, la d-qqaren tesserwa-t Fransa! Netta meskin d axeddam ɣef yiman-is, ssneɣ arraw-is d yessi-s banen di ttrebga n baba-tsen, d arraw n Lezzayer iḥeqqaniyen! Nniɣ-asen:”Atan ma yella urgaz-agi yeznuzuy atmaten-is, d nekk ara t-iḍemnen u ad fkeɣ ixef-iw ad yettwigzem deg wemkan-is!” Fkan lḥerma i wawal-iw, ǧǧan-t ur t-nɣin ara, isellek-it Rebbi.

    Yella yiwen ubulis d awehrani, isem-is Belxir d aɣezfan, ur ihedder ara irkell, ad as-tiniḍ d agugam!! D bab n lxir, u ma yella afus-ik yexdem-ak ccer, netta yexḍa! Ileḥḥu netta d yiwen ubulis-nniḍen d awehrani d uday! Qqaren-as Ɛenṭer, d afuḥan, d aqjun amencuf, d ilef imɣeṣṣeṣ… Yettsibbi inselmen, yekkat-iten,

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 13 -

    yettdeggir-iten di ssuq n Temdint Tajdiṭ, ulaḥedd wi ur nečči amxix seg ufus-is! Mi la heddren akken ad wwten Belxir abulis, nniɣ-asen ur kkatet ara Belxir, wwtet Ɛenṭer, d netta i yuklalen tamettant.

    Imdanen di lawan-nni, kra ineslem yellan d axeddam di ddula n Fransa ɣur-sen d axabit, ayagi mačči d lḥeqq! Yiwen wass, wwten Belxir, ḥuzan-t deg uqerru, tezga-yas-d ddaw umeẓẓuɣ, teffeɣ si lǧiha-nniḍen, ur yemmut ara, ma d Ɛenṭer i ixeddmen ala tiberkanin, winna ur t-wwiten ara! Belxir, alamma d ass-a mazal-it yedder!

    Ttuɣaleɣ-d alamma d iḥbiben-iw, El Awrasi akk d Lgazuz, neqqar-as “Lgazuz”, imi d aɣ-d-yenna yesɛa lewzin n lgazuz! Yiwen webrid, nella nleḥḥu nekk yid-s di Ṭteḥṭaḥa, iwala akamyun n lgazuz, iruḥ la ihedder netta d umenhar ukamyun deg ufus-is akarni d westilu. Mi d as-nniɣ ad dduɣ yid-k, ad waliɣ anda txeddmem lgazuz, ad iyi-d-yini: “Ur stufaɣ ara ass-agi, ar tikkelt-nniḍen! « Yal d abrid mi ara s-iniɣ:”Yya-n ad naweḍ ɣer lewzin-inek”, yezga yeqqar-iyi-d: “Ar tikkelt-nniḍen, ur stufaɣ ara…!”

    Yiwen wass, nɛedda zdat uṣewwar, nniɣ-as: “Yya-d a d-nṣewwer nekk yid-k”, yenna-yi-d: “ur d-lsiɣ ara imelsa yelhan am kečč, alamma lsiɣ-d akustim, u ad ṣeṭṭleɣ tamart-iw mliḥ imiren a d-nṣewwer! « Qbel tamesbanit n tmenɣiwt n dduktur Benzerǧeb, yenna-yi-d: - I kunwi dagi deg Wehran, ur txeddmem ara ula d kra ɣef tmettant n urgaz-agi, ccahid a fell-as yeɛfu Rebbi?! - Nniɣ-as: I nekk d acu tebɣiḍ a t-xedmeɣ weḥd-i? - Yenna-d: Mačči ala kečč weḥd-k, lumma merra s ujemmal ad tuqmem tamesbanit ideg ara d-tesbanem i Fransa lquruḥ d wurfan-nwen, d unezgum ɣef tmenɣiwt n Benzerǧeb. - Ssi Ḥmed lgazuz: A tt-tebduḍ kečč, a d-tjemɛeḍ iḥbiben-ik d warraw n tmurt-ik akk d inelmaden yeɣran yid-k di lmedrasa n Lfalaḥ. Ad tebdum annect-agi, ad tṣubbeḍ ɣer lpur lamarin, ad tafeḍ din Ssi Buɛlam, d arifi! Qqaren-as: “SNP”, Buɛlam Benmuḥemmed, d netta i d asandikalist ixeddamen n lpur, a d-yeddu yid-wen, a d-yawi yid-s kra ixeddamen n lpur ara yilin yid-s,

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 14 -

    ara ken-iɛawnen, ad lḥun yid-wen di tmesbanit. Ma d nekk a yi-d-tafem zdat lewzin n Basṭus, la ken-ttraǧuɣ, a d-nali ɣer temdint aṭas n lɣaci ara yeddun yid-neɣ. Ma d kečč akk d imeddukal-ik, ili-k d amezwaru di tmesbanit mi twalaḍ aṭas n lɣaci i d-yernan ɣur-wen, uɣal-d ɣer tlemmast neɣ d aneggaru. Nniɣ-as i Ssi Ḥmed lgazuz:”Atan ayagi a t-xedmeɣ u ad yeḍru ncalleh!”!

    Bdiɣ s warraw n taddart-iw, amezwaru d Ciran Ṭaher d Ciran Ɛemmar, d Ciran Welḥaǧ, d Ayet Weɛrab Ɛumar, d Ḥaman Ceɛban, akk d widak i ssneɣ qqaren di llisi Franku-Arab: Benmɛemmer Milud d yeḥbiben-is, d widak n Lmedrasa El Falaḥ: Belkamel Sidḥmed, Benɛmer Ḥmida, Ḥamidi Ḥmed… D waṭas nniḍen, mačči d yiwen a t-id-bedreɣ! Nemsefk ttiɛad, ad nemlil di Ṭṭeḥṭaḥa, dɣa nemlal din, nuder ɣer lpur, nɛedda ɣef lewzin n Basṭus, ur ufiɣ ara Ssi Ḥmed lgazuz!! Nniɣ gar-i d yiman-iw: “Mazal ur d-yewwiḍ ara membeɛd a d-yelḥeq u ad nemlil merra”.

    Nruḥ di sin yid-neɣ, nekk d Ciran Ṭaher, nesteqsa ɣef “SNP” Buɛlam, ssawḍen-aɣ ɣur-s, Mi nemlal, nniɣ-as: - Ata yuzen-iyi-d ɣur-k Ssi Ḥmed lgazuz, ma twejdeḍ ad nuqem tamesbanit?! A ɣ-tɛiwneḍ ad tedduḍ yid-neɣ, kečč d ixeddamen n lpur! Yenna-d: - Alit ɣer zdat n Basṭus tura ad nelḥeq ɣur-wen.

    A ziɣemma ixeddamen llan wejden, msefhamen gar-asen, nekk ur ẓriɣ! Qbel ad naweḍ ɣer Basṭus, yeqleɛ-d kra yellan d axeddam di lpur, ahat 400 neɣ ugar! Rnan-d s inelmaden yeddan yid-neɣ, la ttmuquleɣ anda ara waliɣ ger yimdanen aḥbib-iw, Ssi Ḥmed lgazuz netta ulaḥedd-it din!

    Nebda-d tikli ssyenna, ɣer Sidi Lhewwari la nettɛeggiḍ “Ṭaḥya Lǧazayer, yesqeṭ lisṭiɛmar”, simmal lɣaci rennun-d la teddun yid-neɣ Sidi Lhewwari, “rue des jardins”, akk d rue Philippe, tigti imezdaɣ n wedrum-agi d Leqbayel. Tamesbanit simmal trennu tettimɣur newweḍ-d ɣer “la place d‟armes”, nuli di “Bd Joffre” la nleḥḥu alammi newweḍ ɣer

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 15 -

    Ṭṭeḥṭaḥa, yenɣel-d uɣref n “Mdina jdida” ɣur-neɣ, ar almi nuɣal ma ɣlin-d yeẓra seg igenni a d-ɣlin ɣef yexfawen imesbunay yellan yid-neɣ. 10 ddqayeq membeɛd wwḍent-d snat « les helicopters » n la police d isikriyen la ttferfirent nnig iqerray-nneɣ.

    Swayes newweḍ zdat n lḥebs, atan si tama-nniḍen wwḍen-d les gardes mobiles yakk d ibulisiyen, kkan-d si « les plateau » qusmen-aɣ-d ɣer zdat n lḥebs. Si tama-nniḍen, at Lḥemri slan-d i leɛyaḍ-nneɣ : “Ṭaḥya Lǧazayer, yesqeṭ listiɛmar”, iḥemrawiyen kkan-d si tama-nniḍen, tenɣel-d akk temdint n Wehran ! Nuqem iǧadarmiyen d ibulisiyen di tlemmast, uɣalen ur d-ttbanen ara gar-aneɣ!

    Aɣref n Wehran ihajen, zdat n lḥebs ger Lḥemri d Mdina jdida, dinna bdan kra imesbunay la kkaten di les gardes mobiles d ibulisiyen s yeẓra, kra n yergazen imeqqranen d imesbunay i la yettɛeggiḍen di tlemmast : « Ur kkatet ara s yeẓra, ma ulac a ken-id-wwten s rrṣaṣ! ».

    Ibulisiyen, la d-ttṣewwiren lɣaci si « les helicopters », bdan les gardes mobiles yakk d SRS la ttaṭṭafen lɣaci la ten-ttarran s akemyun.

    Imiren, nekk uɣaleɣ ɣer tḥanut-iw, ugadeɣ ad iyi-ṭṭfen. Deg webrid mlaleɣ-d yiwet trumit, yuɣ-itt lḥal deg webrid tleḥḥu tewwi-d mmi-s d amecṭuḥ, d alufan di tkerrust, ugadeɣ fell-as a tt-wwten neɣ a tt-nɣen imesbunay ihajen. Nniɣ-as s tefransist: “Yya-d a madam, kcem-d ɣer tḥanut, si swayes ara tfak tmesbanit”. Ssaɛa ad tili d 3 tmeddit, tekcem-d ɣer tḥanut, bellɛeɣ tawwurt, fkiɣ-as akursi teqqim azal n ɛecra ddqayeq, ar almi d-tesla i zzhir ikamyunen n SRS yakk d les gardes mobiles tenna-yi-d: “Ldi-yi-d tawwurt ad ruḥeɣ”, nniɣ-as: “Rǧu di lɣerḍ-im”, ḥulfaɣ yid-s am wakken tugad-iyi ula d nekkini.

    Ldiɣ-as tawwurt, tessufeɣ takerrust n mmi-s truḥ, sliɣ-as-d si sdaxel n tḥanut mi tt-steqsayen SRS ansi d-tekka, andi tella, tenna-yasen: “D yiwen ukumirṣun i yi-yesskecmen ɣer tḥanut-agi iseg d-ffɣeɣ tura, mi d-sliɣ i lhedra-nwen”.

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 16 -

    Ɣas akken, tamesbanit yakk d tazzla n trewla imezdaɣ tkemmel ar almi d-yeɣli yiḍ!

    Azekka-nni, tkemmel tmesbanit, imdanen sserɣen yakk tiḥuna n wudayen yellan di Mdina jdida. Nekkni s imesbunay nruḥ ɣer wezniq “Muḥemmed Lekbir”, dinna llant tḥuna n Wudayen ixeddmen ureɣ, znuzuyen yemruɣen-agi i tulawin. Deg wezniq-agi merra, llan sin yenselmen i yesɛan tiḥuna d imruɣen: Lḥaǧ Ḥmed Ḥmerlɛin akk d Lḥaǧ Lḥusin Bublanza. Imesbunay, rẓan tiḥuna n wudayen nekk lliɣ gar-asen la d asen-qqareɣ: “l insan li yesreq wella yeddi ḥebba ntaɛ llwiz, ḥna neddebḥuh, ḥna maranac cceɛb xayen, ḥna umma tebɣi lḥuriyya ntaɛha”.

    Di lawan-nni, aɣref yessudes iman-is ɣas imdanen merra lluẓen, xuṣṣen ulaḥedd deg-sen win yukren! Llan di tlemmast-nneɣ kra n yemkerḍen, maca, ulaḥedd win yukren , lvitrinat n yemruɣen akk ttwarrẓent s ifassen imesbunay, ureɣ yers sufella n tbitrinin, ulaḥedd win yeddmen seg-s kra, yeqqim yuzzar di tḥuna, yiwen ur t-yeddim!!

    Tameddit, tiḥuna yeznuzun tamuččit s ujemmal yellan d ayla n wudayen, imesbunay rẓan tiwwura-nsent akken ma llant fkan-asent times, kra yellan deg-sent yerɣa. Mdina jdida, tuɣal d abbu!! Ad tettwaliḍ deg-s imsensiyen n tmes s ṭṭumubilat-nsen akk d iqudas n waman.

    Taḥanut n Benmergi, d uday, anda llan tlata ixeddamen-ines d inselmen si Wehran, yiwen isem-is Belqasem, d aqbayli si tama n Weqbu, netta ur yettikki ara deg userɣi membɛid i la d-yettmuqul, ma d iwehraniyen ixeddamen n Benmergi, nutni i d imezwura s aserɣi n tḥanut n wemɛellem uday i wuɣur xeddmen.

    Daɣen yiwen Wuday-nniḍen, ɣur-s taḥanut n llebsa deg wezniq « Lḥaǧ Ḥasan », netta d agennay, fkan imesbunay times i tḥanut-agi, ur yeqqim deg-s ula d kra, ala leḥyuḍ d ssqef i yuɣalen d iberkanen ! Uday-agi bab n tḥanut, nessen-it yessen-aɣ, yella d lǧar n mmi-s n ɛemmi Belɛid, nekcem ɣur-s, nehder yid-s ula d tafransist ur tt-

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 17 -

    yessin, yessen ala taɛrabt akk d tmaziɣt n Beccar yes-s i nella nhedder yid-s.

    Nekk s yimmad-iw, wagi, bɣiɣ a s-ḥuddeɣ taḥanut-is seg imesbunay, maca, ur zmireɣ ara, yuɛer wasif n uɣref mi ara d-yeḥmel! Kra yesɛa, yuɣal d timulin, neɣ d ambuxx i s-yeqqimen ala tlata iqerra n tmacinin n tegnayt (lexyaḍa), acku d uzzal gran-d ur rɣin ara, ma d ṭṭwabel-nsent rɣant.

    Mi d-iruḥ Wuday azekka-nni, yewwi-d yid-s sin warraw-is. Mi iwala taḥanut-is, d kra yesɛa tečča-t tmes la yettru yesnexfat, yesselqaf yuɣal deg-s nnefs, tiḥemmal imeṭṭawen la ttazzalent seg wallen-is am lehwa!! Ula d arraw-is imecṭuḥen la ttrun mi walan baba-tsen yettru. Di tḥanut n mmi-s n ɛemmi Belɛid la d-yeqqar: “I nekk d acu d awen-xedmeɣ, deg wacu d aken-ḍurreɣ?! Neɣ nekk am kunwi, mačči d arumi itetten aḥelluf. Nekk d Azzayri am kunwi, yemma d baba, d tmeṭṭut-iw ur ssinen ara tafransist, d taɛrabt i la nhedder deg wexxam, amek a lǧiran-iw, ulaḥedd yakk deg-wen win ara yi-iḥudden si lmenker-agi yeḍran yid-I, ad iḥun wul-is i wudem n Rebbi?! Ma yella deg-wen win i ḍurreɣ neɣ win i wumi xedmeɣ ccer a yi-t-id-yini!!”

    Mi tɛedda tmesbanit, ruḥeɣ ɣer Benbelqasem Muḥemmed, ɣer tḥanut-is yenna-yi-d: - Kečč telliḍ d amezwaru di tmesbanit, walaɣ isikriyen mi d aken-ttṣewwiren si “les helicopters”, isekriyen-nni ssneɣ-ten, atan a k-ṭṭfen si sways ara d-ffɣent ttṣawer, ruḥ ad trewleḍ sani ara teffreḍ iman-ik, atan a ken-ddmen yakk, yiwen yiwen!!

    Azekka-nni, Uday lǧar-nneɣ, la d aɣ-yettḥellil akken ad naɣ fell-as tlata iqerray n tmacinin, yenna-d: “ɛiwnet-iyi fi sabil llah, sellkuni bac nerḥel men had leblad, nruḥ ɛend bni ɛemmi f Lmuɣrib”.

    Nruḥ s axxam-is newwi-d iqerra n tmacinin, yeggull akken ad nečč ɣur-s imekli. Tameṭṭut-is tameɣbunt, teɣli-yas-d tadist ɣef setta wagguren si lxelɛa n wayen yeḍran i tḥanut n urgaz-is.

    Ur nečči ara imekli, tameṭṭut wwin-tt ɣer ssbiṭar niqal temmut! Newwi-d iqerra n tmacinin di tlata yid-sen s 75 alef, ma d

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 18 -

    lxaṭer-iw ur yetthenna ara! Ugadeɣ ibulisiyen ad iyi-ddmen si tḥanut-iw, ruḥeɣ ɣer dda Ɛebdella Benɛebdelwaḥed, ṭṭseɣ di tḥanut-is, deg wezniq n “Bufarik”.

    Azekka-nni, wwin acrik-iw si tḥanut! Isem-is Uyeḥya Rabeḥ, ddmen-t SRS ɣef tmanya n ṣṣbeḥ, wwin-t ɣer stade “Montréal”, ǧǧan-t din teltiyyam, taguni ɣer lqaɛa, i laẓ bla lmekla.

    SRS fkan-as amxix, ssxeṣren-as akk udem-is, netta, yella yesɛa tamart d taberkan d aɛalawi. Mi d as-d-ḍelqen, yenna-d ayen yeḍran yid-s d tyita, d ayen ur iqebbel leɛqel! Yenna-d: “Walaɣ yiwen SRS yesɛa ačamar am nekk, nniɣ-d gar-i d yiman-iw: wagi a t-afeɣ d amḥaddi, amzun d gma di ṭṭariqa n ccix Lɛalawi! Mi muqleɣ ɣur-s, ula d netta imuqel-d ɣur-i, nekkini ferḥeɣ s yes-s, mi d iyi-d-iwala la ttmuquleɣ ɣur-s, yenna-yi-d: “Bonjour”, ula d nekk nniɣ-as: “Bonjour!” Dɣa, yekkes-d si lǧib-is timqestin, yuẓa-d ɣur-i yeṭṭef-iyi seg učamar, ihucc-iyi, yegzem-it s lemqes alammi yeččur akbub seg ufus-is, yenna-yi-d: “mange la, vite (ɣiwel ečč ačamar-ik!”, ṭṭfeɣ akbub n tamart-iw deg ufus-iw, bɣiɣ at-ḍeggreɣ, netta yewwet-iyi-d s casse tête s imi, yenna-yi-d: “met la dans ta bouche (ger-itt s imi-k ffeẓ-itt)!”. Imiren, greɣ ačamar-iw s imi-w, bdiɣ la teffẓeɣ, ɣileɣ ad iruḥ, netta yeggumma ad yeṭṭixxer si zdat-i!!

    La ttraǧuɣ ad iyi-yanef, ad iruḥ akken a d-ssusfeɣ akbub-nni učamar yellan deg yimi-w. Dɣa yewwet-iyi-d s uqeddam gar iḍarren-iw, ɣer tlemmast n taɣmiwin iḥuza-ayi di tmellalin, yenna-yi-d: “avale espèce de con ”. Yerna-yi-d tiyita-nniḍen s casse tête s amelɣiɣ, dɣa ur ẓriɣ iman-iw anida ddiɣ, ɣliɣ ɣef wudem!

    Mi d as-d-ḍelqen, udem-is yuɣal d aberkan, ṣṣifa-s tbeddel ur t-tetteɛqaleḍ ara!! Netta la d aɣ-d-ihedder di tḥanut, nekkni di rebɛa, la ndess alammi nfelleq, yuɣal deg-neɣ nnefs, netta meskin yeḥmeq isabb-aɣ-d, yenna-d: “la tettaḍsam ula di twaɣit a Leqbayel n twaɣit!”.

    Dɣa, nekk imiren i ruḥeɣ ɣer lagar, ṭṭfeɣ tamacint ɣer Lezzayer, ssyen ɣer Tizi-Wezzu, ɣer taddart-iw, akken ad ssɛerqeɣ iman-iw ɣef ibulisen n Wehran.

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 19 -

    Di taddart, ufiɣ-n Areẓqi n At Ḥaman. Yekcem di lǧic tteḥrir, yeqqim netta d yemjuhad, nniɣ-as: “Ma ad iyi-tqeblem ad kecmeɣ d amjahed yid-wen?!”

    Di lawan-nni, meẓẓiyeɣ, ad iliɣ di leɛmer-iw 19 iseggasen, yelḥeq-d ɣer dinna Ciran Ṭaher ad fell-as yeɛfu Rebbi.

    Uliɣ ɣer xwali, akken a d-ẓreɣ xali Muḥend ad fell-as yeɛfu Rebbi, nniɣ-as: “ Ad kecmeɣ ɣer lǧic tteḥrir”, yenna-yi-d : “Ruḥ ad txedmeḍ ɣef yemma-k, ad tɛemmreḍ axxam-ik, ad tessaliḍ ddunit-inek, ala kečč i tesɛa yemma-k, gma-k meẓẓiy ɣur-s 15 iseggasen, ula wi ibedden ɣur-s,ulamek ara a t-teǧǧeḍ weḥd-s!”. Nniɣ-as i xali: - Bɣiɣ a d-awiɣ tilelli i tmurt, iseɣ d lḥerma i uɣref, a d-nerr tamurt i ɣ-kksen irumyen akken ad ifak umerret ɣef Leqbayel yeddren deg idurar d iḥecruraf, d lḥif akk d laẓ, ad nuɣal d lǧens am wiyaḍ. Yenna-yi-d: - Annaɣ a mmi, nekk ssneɣ d acu i d lgirra, xedmeɣ tin n Lalman, atan tebɣiḍ ad truḥeḍ ad tefkeḍ iman-ik i terṣaṣin yakk d lmut! Ɣurk ad tɣileḍ d timellalin ara d-teččeḍ si lǧic tteḥrir!! Atan tettnadiḍ ad temmteḍ di teẓgi, a k-ččen wuccanen, ula d amṭal ur k-ttafen ara akken a k-meṭlen! Nekk d xali-k i k-iḥemmlen, yemma-k d weltma tameẓyant, ur d as-bɣiɣ ara lqerḥ n lmut-ik. Atan ma truḥeḍ ɣer lgirra, nekk berraɣ deg-k seg wass-a, ur d iyi-tessineḍ, ur lliɣ d xali-k ula d aẓar idammen i d aɣ-icerken a t-gezmeɣ yid-k!

    Nekkini meẓẓiyeɣ, ur wwiḍeɣ ara ɛecrin sna, ur jerrbeɣ ur ssineɣ ddunit. Lhedra n xali ur d iyi-teɛǧib ara, ḥeqreɣ lehdur-is, mi d as-nniɣ ttebqa ɛla xir, la yettru, yenna-yi-d: “ annaɣ a mmi, ma yebɣa sidi Rebbi sebḥan-it ad teffeɣ Fransa, mačči ala s idammen-ik keččini, ṭṭuqten aṭas am kečč, uɣal ɣur yemma-k, ḥrez tudert-ik, acḥal i teǧǧel teqqim fell-ak, terwa lemḥayen alammi d-tewweḍ teswiɛt meqqreḍ d argaz, ad tezzuzfeḍ lḥif fell-as, tura a tt-teǧǧeḍ ad tefkeḍ iman-ik i lmut?!”

    Kra yeɛreḍ xali ad yessexsi ajajiḥ n tegrawla i la ireqqen deg wul-iw yakk d lmuxx-iw, ur yezmir ara!

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 20 -

    Uɣaleɣ-d ɣer lḥara n At Ḥaman, yumayen membeɛd walaɣ Arezqi mmi-s n ɛemmi, netta d imeddukal-is, nniɣ-as ad kecmeɣ ɣer lǧic tteḥrir. Ɛawdeɣ-as-d awal, yesɛuẓẓeg telt merrat!! Ur yebɣi ara a yi-d-yini ala, zdat yemjuhad yellan yid-s, yenna-yi-d: “I kečč ɛni tzemreḍ-as i tmekḥelt a tt-teddmeḍ u kečč amzun d aqeccaḍ, ma tṣekkek-ik-id, ad ak-terẓ aɣeṣmar, niɣ ad ak-teclex taɣruṭ!” Ikemmel yenna-yi-d: “Kečč d ajeɛbub, ad tezzuɣreḍ..! A timint n yergazen, aya kker ssyagi, mazal ur tewwiḍeḍ ara d argaz”!

    S wawalen-agi i yi-d-yenna di lawan n temẓi, icuba-yi Rebbi yeḥqer-iyi, yekkes sser fell-i, yessemẓi ccan-iw, ur d iyi-yeḥsib ara d argaz! Rfiɣ aṭas!!

    Uɣaleɣ-d si tmurt n Leqbayel, ruḥeɣ-d ɣer Micli ad ṭṭfeɣ ṭṭumubil ɣer Lezzayer tamaneɣt akken ad ṭṭfeɣ tamacint ɣer Wehran, mlaleɣ-d Ciran Ṭaher, ula d netta yebɣa ad yeffeɣ s adrar, dadda-s Sliman ur t-yeǧǧi ara, u netta yella yejweǧ ilul ɣur-s weqcic isem-is Nureddin. Imiren di leɛmer-is ɛamayen, d yelli-s n dadda-s Sliman i d tameṭṭut-is, u Ṭaher yesɛa yemma-s d baba-s.

    Mi nemlal deg yiwen ukursi n ṭṭumubil ara ɣ-d-yawin ɣer Lezzayer, aṭas i nehder nekk yid-s; yenna-yi-d meskin: “D ayen yerwel wul-iw seg wexxam-iw, si baba akk d yemma, si tmeṭṭut-iw akk d mmi meẓẓiyen, nekk ad ruḥeɣ s adrar, anida teddiḍ nekk ad dduɣ, ma tkecmeḍ ula ɣer lebḥer ad newwet s leɣmes di sin yid-neɣ!”

    Newweḍ ɣer Lezzayer, nensa deg usensu, ṣṣbeḥ neṭṭef tamacint ɣer Wehran, dinna nemlal d Ssi Meqqran n Tirwal, isem-is Bensadeq, yesɛa taḥanut di Budu, tura qqaren-as “Ras-lma”. Nella nhedder di tmacint s leɛqel di tlata yid-neɣ, mi d as-yenna Ṭaher yebɣa ad yekcem d amjahed, di tmurt n Leqbayel ugin a t-awin, nnan-as :”ur nettawi ara lɣaci aṭas, ma ulac ad neṭṭuqet, listiɛmar n Fransa ad ifaq yes-neɣ, ruḥet ad teffɣem s adrar anida-nniḍen, tamurt n Lezzayer meqqret, sani truḥem kif kif, ssuɣlet sanda ulaḥedd imjuhad!” Ɣef waya, nekkni ad nruḥ ad nnadi ɣef ljihad anda-nniḍen!

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 21 -

    Ssi Meqqran Bensadeq, mi yesla awal-agi, yenna-yaɣ-d:”Ihi, nekkini ssneɣ imjuhad, di Budu (Ras-lma), d nekk i d asen-yettaken lmakla, d nekk i d asen-d-yettaɣen ddwa, d nekk i d asen-yettawin llebsa…ma tebɣam a ken-awiɣ alamma d ɣur-sen, ad truḥem yid-sen ad tjahdem”.

    Nemfaraq mi newweḍ ɣer Wehran, nekkni yakk d Ssi Meqqran, nemyefk ttiɛad i wakken ad nruḥ ɣur-s ɣer Budu. Netta ikemmel abrid-is, nekkni neqqim di Wehran. Nekk, la teffreɣ iman-iw, beddleɣ amḍiq ideg gganeɣ… Ruḥeɣ ɣer gma Smaɛil, steqsaɣ-t ma yella ttnadin fell-i ibulisiyen, yenna-yi-d : ”Ala”.

    Ciran Ṭaher, iruḥ ɣur wemɛellem i t-yessexdamen yeddem idrimen-is i yellan gran-as ɣur-s, neṭṭef tamacint n Belɛebbas, i wakken ad nruḥ ɣer Budu ad neffer iman-nneɣ dinna, si swayes ara naf abrid ɣer lǧic tteḥrir.

    Nuɣ-d di Belɛebbas acekkar n lbac, nuqem deg-s rremman d ufermaj yakk d ttmer d weɣrum d lgaṭu, nenna-d ad aɣ-yili d aɛwin a t-nečč ma nelluẓ.

    Mi neṭṭef lkar ɣer Budu, telḥa yes-neɣ azal n 20 ikilumitren, ḥebsen-aɣ-d iǧadarmiyen, ulin-d ɣer lkar la ttmuqulen nnekwat n yimdanen, mi ten-walaɣ yebda wul-iw la yekkat, ugadeɣ ad iyi-ṭṭfen, mi d-wwḍen ɣer Ciran Ṭaher d netta i yeddmen acekkar n weɛwin i d-newwi, yenna-yas uǧadarmi s tefransist: “D acu yellan deg ucekkar?”. Yessers-d acekkar akken a t-inadi, neṭqeɣ-d ɣur-s nekkin, nniɣ-as s tefransist: “D ligrunad”! Dɣa, aǧadarmi yedduqes, iɣil d lbumbat, mi imuqel s acekkar yufa d rremman, imiren nekk ṭṭreḍqeɣ d taḍsa, yenna-yi-d s tefransist, s wurfan: “Ur d ak-yeɛǧib ara lḥal? Awi-d nnekwa-k!” fkiɣ-as nnekwa, yenna-yi-d: “Ers d aksar anda llan iǧadarmiyen-nniḍen! « Rseɣ-d, beddeɣ zdat-sen, win yellan di lkar mi ifuk anadi yers-d, yenna-yas ccaf-nsen: “D acu i tufiḍ ɣur-sen?” Yenna-yas uǧadarmi: “La yettmesxir fell-i!” Nniɣ-as: “Mass aǧadarmi, yesteqsa-yi u nniɣ-as-d tidet, d ligrunad i yellan deg ucekkar, ur skaddbeɣ ara fell-as, ur ttmessexreɣ ara, d ligrunad s tidet”! Iǧadarmiyen yakk ṭṭreḍqen d taḍsa, yenna-yi-d ccaf-nsen “ali ɣer lkar, ruḥ ad truḥeḍ! “

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 22 -

    Uliɣ ɣer lkar, di tazwara mi d iyi-yessers lliɣ la ttergigiɣ, ɣileɣ d ibulisiyen n Wehran i d asen-d-yefkan isem-iw i wakken ad ttwaṭṭfeɣ, Ṭaher aḥbib-iw mi iwal ḍelqen-iyi-d yefreḥ! Uɣaleɣ-d s amkan-iw qqimeɣ, nkemmel lehdur-nneɣ amek ara nexdem.

    Newweḍ ɣer Budu, nesteqsa ɣef tḥanut n Ssi Meqqran Bensadeq, nufa-t, neqqim ɣur-s, yefka-yaɣ lmekla d lqahwa, neswa…Tameddit yewwi-yaɣ s agaraj-ines, deg-s lbir n waman akk d tcicmet (v.c), yefka-yaɣ usu d tduli neṭṭes, yenna-yaɣ-d Ssi Meqqran: “Tlata wussan neɣ rebɛa, a d-yas ɣur-i lxiḍ n litiṣal si “Tajmunt” a ken-yawi yid-s”. Neqqim ɣur Ssi Meqqran tlata, rebɛa, xemsa wussan, ddurt-nniḍen, litiṣal ur d-yusi ara ɣur-s, nwala iman-nneɣ neqqim aṭas, tuččit, lqahwa d tguni, kullci baṭel, neḥqer iman-nneɣ!

    Qqaren s teqbaylit”Inebgi n yiwen wass d afessas, inebgi n kull ass d amessas; nnig tlata wussan ddem adebbuz ɣer ger wallen reḥḥel-as”! Ṭaher, yenna-yi-d ad uɣaleɣ ɣer Wehran neɣ ɣer tmurt n Leqbayel, ma yella truḥeḍ s adrar, uqem-iyi-d ttilifun ɣur Ceɛban mmi-s n ɛemmi-k, aql-i a d-aseɣ ad dduɣ yid-k, akken i nemɛahad ɣurk ad iyi-teǧǧeḍ! Nniɣ-as:”Ṣaḥha”, yenna-d: “ɣurk ad tettuḍ uṭṭun n ttilifun “26801” ɣer Wehran”.

    Ṭaher yuɣal-d si Budu, ma d nekk qqimeɣ ɣer Ssi Meqqran; asmi walaɣ lxiḍ n litiṣal ur d-yusi ara, ṭṭfeɣ tamacint n lexyaḍa di tḥanut-is, la d as-ttxiḍiɣ leḥwayeǧ d imelsa i wakken xerṣum a d-ḥelliɣ ayen i la tetteɣ ɣur-s.

    Qqimeɣ di Budu aggur, la ttraǧuɣ seg wass-a s azekka melmi ara d-yas lxiḍ n litiṣal ur d-yusi ara!

    Ṭaher, yewwi uṭṭun n ttilifun n Ssi Muḥend Welḥusin, akken a d-yehder yid-i si Wehran. Uqmeɣ isem i yiman-iw: “Azwaw”, acku ugadeɣ ibulisen ad iyi-ṭṭfen s ttilifun, weṣṣeɣ-t ɣer gma akken a d-yehder yid-i si Wehran ma yella at iɣewwdan (ibulisiyen) la ttnadin fell-i niɣ ala? Fransa werǧin teṭṭif yiwen ɣef tmesbanit, maca, ɣur-sen lexbarat n yal

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 23 -

    yiwen d acu yexdem, gma Smaɛil yehder-d yid-i, yenna-d At iɣewwdan ur ttnadin ara fell-i.

    Ma yella d Leqbayel-nneɣ di Wehran, yeffeɣ fell-i lexbar n rradyu kermus, belli Ɛebdella Ḥaman, yeffeɣ s adrar ɣer lǧicc tteḥrir, lexbar yewweḍ alammi d tamurt n Leqbayel! Yemma d xwali d imawlan-iw merra slan-t, ma d nekk mazal-iyi di Bidu ffreɣ iman-iw ɣer Ssi Meqqran, ya ḥeṣra fell-i ma ad iyi-d-iṣaḥ webrid s adrar n lǧihad!!

    Mi iɛedda waggur d wezgen di Bidu, Leqbayel n dinna ttnadin ad xedmeɣ ɣur-sen, imi ssneɣ ad gniɣ (ad xiḍeɣ) ifeɣ igennayen yellan dinna, la d iyi-steqsayen acḥal i d iyi-yettxelliṣ Ssi Meqqran i waggur, i wakken ad iyi-yernun idrimen u ad ṭṭixxreɣ sɣur Ssi Meqqran akken ad xedmeɣ ɣur-sen!

    Ur ẓrin ara belli ɣur-i taḥanut, mačči d ixeddim i d iyi-yewwin ɣer Bidu, taḥanut n baba d jeddi rewleɣ seg-s, ǧǧiɣ deg-s gma ameẓyan di leɛmer-is 16 iseggasen, ma d nekk ruḥeɣ ad qqaceɣ (ad wwteɣ) Fransa. Kra n win yeggullen di tessirt a tt-yerẓ, teẓḍa nnɛi-s, ɣer Wehran ur zmireɣ ara a d-uɣaleɣ acku yeffeɣ fell-i wexbir aql-i deg wedrar, ma uɣaleɣ-d ad ttwiṭṭfeɣ.

    Mi d as-nniɣ i Ssi Meqqran: “tewwiḍ-iyi-d akken ad ffɣeɣ s adrar mačči d ixeddim i d iyi-ixuṣṣen, ixeddim yella di tḥanut-iw, teẓriḍ sɛiɣ taḥanut, ma yella ur teffɣeɣ ara s adrar ad ruḥeɣ ɣer temdint-nniḍen ad xedmeɣ, fiḥel ma meṭleɣ iman-iw deg ufilaj-agi ideg llan 15 yexxamen!!”.

    Azekka-nni, yewweḍ-d lxiḍ n litiṣal ɣur Ssi Meqqran, yessemlal-iyi yid-s, la nhedder belli d tarewla i la d-rewleɣ si Wehran, listiɛmar la yettnadi fell-i… netta yenna-yi-d: “Alamma wwiɣ lexbar-ik i yemjuhad, ur zmireɣ ara a k-awiɣ alamma fkan-iyi-d lamer nutni”. Ssi Meqqran, yemxaṣam netta d gma-s Ssi Muḥend Lɛerbi, yenna-yas: “D acu k-yewwin a Meqqran ad txedmeḍ tigi, ayɣef ur d iyi-tcawreḍ? Atan d aqcic ameẓyan 19 n sna di leɛmer-is, ma yella yettwaṭṭef a d-yawi ɣur-neɣ listiɛmar ad aɣ-ssnegren. Ma yella nɣan-

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 24 -

    t irumyen, amek ara tqableḍ imawlan-is, yettusemma d kečč i d as-yuqmen abrid akken ad yemmet?!”

    Ssi Muḥend Welɛerbi, mṣawḍen netta d gma-s Ssi Meqqran s ayen n diri, d tikli ad myuṭṭafen d amennuɣ s ufus! Yenna-yas:”D lmuḥal ad yeffeɣ s adrar sɣur-neɣ, a d-yawi lebla d ccum i twacult-nneɣ!!”

    Nekkini, mi walaɣ liḥala-yagi yeḍran ɣef ssebba-inu, ger sin watmaten, nniɣ-asen: “Dayen beṭleɣ ur teffɣeɣ ara ɣer lǧihad ɣef ifassen-nwen! Xedmeɣ ɣur-wen cehrayen mačči baṭel imi akka xellṣet-iyi-d, xeddmeɣ 12 n ssaɛa si 8 n ṣṣbeḥ ar 8 n tmeddit, fket-iyi-d 50 alef, s 25 alef i waggur, ssneɣseɣ-awen-d di ssuma, imi ččiɣ ɣur-wen, awi-d idrimen-iw tura a Ssi Muḥend Welɛerbi, tura ad ṭṭfeɣ abrid-iw ula ɣer lebḥer!”

    Dɣa yeldi taxzant-ines, yefka-yi-d 50 alef, yuqem sin d inagen, yenna-yi-d: “Txedmeḍ ɣur-I, xellṣeɣ-k, ur d iyi-tessineḍ ur k-ssineɣ!” Nniɣ-as:”A Ssi Muḥend Welɛerbi awer timlilit!”

    Ṭṭfeɣ-d lkar, uɣaleɣ-d ɣer Sidi Belɛebbas, nniɣ ad ḥewwseɣ dagi sin neɣ tlata wussan, u ad uɣaleɣ ɣer tḥanut-iw di Wehran, kkseɣ akk awal n wedrar yakk d lǧihad seg wul-iw!! Nsiɣ dinna yiwen yiḍ, azekka-nni la ttḥewwiseɣ di la “Place Carno”, alammi walaɣ Ssi Ḥmed lgazuz yeqqim di lqahwa “le grand café de France” nemwala, yekker-d ɣur-i nemsalam, neqqim neswa leqhawi, bɣiɣ ad xellṣeɣ yezwar-iyi ixelleṣ netta. Nniɣ-as s tuzzma: - Tɣurreḍ-iyi, teǧǧiḍ-iyi alammi Wehran tenneqlab s tmesbanit, tiḥuna n wudayen rrẓent, rɣant, ibulisen ṭṭfen ttṣawir-nneɣ si helicopters, rewleɣ-d si Wehran, bɣiɣ ad ffɣeɣ s adrar, ur ufiɣ ara abrid!! Aql-i ḥareɣ amek ara xedmeɣ, kečč tefkiḍ-iyi ttiɛad akken ad nemlil di lewzin n Baṣtus, ur d-tusiḍ ara, ur iban anda teddiḍ! Yenna-yi-d: - Dayen, mačči yiwet taluft i yellan deg uqerru-w, ma tebɣiḍ ad truḥeḍ s adrar, ula tura ur ifut ara lḥal, maca yessefk ad txedmeḍ lfida di temdint-agi i wakken a k-awin at wedrar. Nniɣ-as:

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 25 -

    - Aql-i wejdeɣ, ad xedmeɣ ayen ilaqen. - Yenna-d: Ihi ruḥ ɣer Ssi Qasi, atan yesɛa taḥanut di “Bd Verdin” d netta ara k-yessiwḍen, ini-yas usiɣ-d sɣur Ssi Ḥmed lgazuz. Dɣa, nemfaraq nekk yid-s, seg wassen ur t-ẓriɣ!

    Ssi Qasi la ttnadiɣ fell-as, netta d agennay (axeggaḍ) alammi i t-ufiɣ, a ziɣemma ssneɣ-t!! D mmi-s n taddart-iw, nemsalam, nemyussan di Wehran, yella d axeddam ɣur Lmulud At Ḥaman. Mi d as-ḥkiɣ ɣef tmesbanit n Wehran akk d temlilit n tmusni-inu d Ssi Ḥmed lgazuz, amek ruḥeɣ ɣer Budu nekk d Ciran Ṭaher, amek i d-uɣaleɣ ɣer Belɛebbas anda mlaleɣ Ssi Ḥmed lgazuz, amek i d iyi-d-iceyyeɛ ɣur-k a Ssi Qasi. Ssi Qasi yenna-d: - D ayen isehlen, ihi a k-ssiwḍeḍ ɣer wid i teɛna taluft imi tebɣiḍ ad teffɣeḍ s imjuhad.

    Widak i d-bedreɣ s umata, di tektabt-agi merra mmuten d ccuhada; yeqqim-d yiwen seg-sen mazal-it yedder ar tura, wagi yessemlal-iyi yid-s Ssi Qasi, d “Ssi Ḥmed Ccaṭer arifi”, nemlal di Legraba di tḥanut n Ḥmed Becceḥṭ, aneggaru-yagi si temdint n Belɛebbas, netta d argaz ameqqran, yella d ameɣnas aqdim deg ukabar n Meṣṣali Lḥaǧ, teṭṭef-it Fransa ɣer lḥebs snat tikkwal.

    Nečča imekli deg usečču, nekk d Ssi Qasi yakk d Becceḥṭ yakk Ccaṭer Ḥmed. Ssi Qasi ibeddel isem i yiman-is, yenna-yi-d seg wass-a nekk isem-iw “Aqcic”, dagi imdanen merra ssnen-iyi, qqaren-iyi “Aqcic”, isem-is n tidet “Muḥend Uqasi Busseɛd” d mmi-s n taddart-iw, seg At Dawed, di taggara netta iruḥ ɣer lxedma-s, Ssi Ḥmed Becceḥṭ yenna-yi-d : “I wakken ad teffɣeḍ s adrar yessefk alamma txedmeḍ lfida dagi di temdint n Belɛebbas” Nekk, qebleɣ ayen i yi d-yenna.

    Dɣa, uqmeɣ-d ttilifun i mmi-s n ɛemmi Ceɛban, akken ad ixebber Ciran Ṭaher, belli nekk ad ruḥeɣ sanda ttilin yebkan, ma yella yebɣa ad yeddu a d-yas ɣer Belɛebbas, ad nemlil di Legraba di tḥanut n Becceḥṭ.

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 26 -

    Ceɛban At Ḥaman, yessaweḍ axbir i Ciran Ṭaher, azekka-nni ṣṣbeḥ, wwḍen-d di sin yid-sen ɣer Belɛebbas; Ḥaman Ceɛban d Ciran Ṭaher.

    Mmi-s n ɛemmi Ceɛban, yenna-d: “Ad aliɣ yid-wen s adrar, ulamek i d iyi-teǧǧem, anda teddam ad dduɣ”. Nemlal d Ssi Ḥmed Becceḥṭ, yewwi-yaɣ ɣer Ssi Ḥabib Bennasi, Ḥabib Bennasi-yagi d Amaziɣ si Bni Ssemɣun, netta d gma-s ɣur-sen “l‟atelier” (tarmest, gennin leqmayeǧ).

    Nemlal di seta yid-neɣ di termest n Bennasi, Bennasi Leḥbib, Ḥmed Beccaṭer, Ḥmed Becceḥṭ, Muḥend Uqasi Busseɛd, Ciran Ṭaher, Ḥaman Ceɛban akk d nekkini. Beddlen-aɣ ismawen, uqmen-aɣ nnwamer, fkan-aɣ timeẓyanin, fkan-aɣ-d lawamir ad nexdem lfida, mi d-neffeɣ sɣur Bennsasi Leḥbib, Ḥaman Ceɛban yenna-yi-d: “Nekkini ur kkateɣ, ur neqqeɣ isivilen ur nesɛi leslaḥ! Usiɣ-d akken ad ffɣeɣ s adrar, ad nnɣeɣ lɛeṣker yellan s leslaḥ-nsen am nekkini neɣ axir”.Nniɣ-as: “Lǧihad d lǧihad kif kif di temdint niɣ deg wedrar, yessefk alamma txedmeḍ di temdint ara k-awin s adrar”. Yenna-yi-d: “Nekk mačči d aɣeddar niɣ d axeddaɛ, ad ruḥeɣ ɣer win ur ssineɣ ur d iyi-yeẓri ad sserseɣ snat terṣaṣin deg yedmaren-is niɣ deg uqerru, tagi ɣur-i mačči d tirrugza!! Mačči d ẓẓwara, mačči d lǧihad, ax tameẓyant i d iyi-d-tefkam, atan lkaɣeḍ akk d nnimru ideg yella yisem i d iyi-tbeddlem err-as tameẓyant-agi i ccaf-inek, nekk bɣiɣ ad kecmeɣ ɣer lǧihad deg wedrar mačči d aqettal n lerwaḥ!”

    Ɛerḍeɣ s kra ssneɣ ad hedreɣ akken ad as-beddleɣ lɛeqliyya: “D widak iḥemmlen Fransa ara nenɣ”, yenna-yi-d: “Win yebɣan ad iḥemmel Fransa d lḥeqq-is, nekk ur t-neqqeɣ ara!!” Ikemmel yenna-d: “Lumma n Rebbi temxalaf, llan wid ikerhen Fransa, llan wid i tt-iḥemmlen, ger win d-yesbanen iman-is d win yeffren ur t-yeẓri yiwen, ccerṭ-agi n lfida ideg i yi tegrem ur iyi-t-id-tennam ara!! Wamag ur d-ttruḥuɣ ara ɣur-wen, berka-yi lehdur-ik a Ssi Ɛebdella, mačči d kečč i d amendad fell-i, yal yiwen ixef-is deg ucaciw-is, ihi awal-iw aneggaru gar-iyi yid-k, ini-yasen: Nekk ad ffɣeɣ s adrar

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 27 -

    mebla timenɣiwt n lfida, ma yella qeblen a d-uɣaleɣ, ma ulac xḍiɣ, uqem-iyi-d ttilifun, ini-yi-d “ ma ad txiḍeḍ iserwula s tqeffalin niɣ mebla tiqeffalin?”, ma yella s tqeffalin ur d-ttruḥuɣ ara, ma yella mebla tiqeffalin a d-ruḥeɣ.Ihi ttebqa weɛla xir, aql-i ruḥeɣ!”

    Yemsalam yid-i nekk d Ṭaher, yeǧǧa-yaɣ, yuɣal ɣer Wehran. Ruḥeɣ, rriɣ-as tameẓyant i win teɛna temsalt, d Leḥbib Bennasi, nekk ẓriɣ kra n win yeẓran lbaḍna n lfida niɣ yeṭṭef leslaḥ ilaq-as ad yexdem ma yeggumma a t-nɣen. Mi ruḥeɣ ɣer Leḥbib Bennasi, rriɣ-as tameẓyant n Ceɛban, fkiɣ inaw i d-yenna, ur yeqbil ara lfida, yebɣa ad yekcem s adrar n lǧihad mebla lfida, belli lfida di tmuɣli-s d timenɣiwt n lerwaḥ, netta yebɣa ad ineɣ lɛeṣker.

    Ssi Leḥbib, iẓeyyer-iyi akken a d-fkeɣ tansa n Ceɛban anda yettili, nekk ẓriɣ d acu ara d-itebɛen, ugadeɣ fell-as ad as-ceyyɛen win ara t-yenɣen di Wehran! Fkiɣ tansa-ines ɣer Bugaɛa, belli sɛan tafellaḥt dinna i wakken a t-sellkeɣ si tmettant!

    Ciran Ṭaher, yeqbel kra tebɣa tegrawla d lmut niɣ d tudert, lexbar ukermus yewweḍ ɣer tmurt n Leqbayel, belli Ṭaher atan di Sidi Belɛebbas, lexbar yewweḍ-d ɣur Ṭaher belli ɛemmi-s Sliman, d aḍeggal-is i d as-yefkan yell-is a d-yas ɣer Belɛebbas a t-yerr ɣer tmurt n Leqbayel. Ṭaher mi yesla ibeddel amkan, nella neggan di tḥanut n “Weqcic” nettɣima tiswiɛin ɣur-s, yuɣal yettruḥu ɣer Ɛebdella At wuccen akk d Ɛebdelqader, yakk d Ssaɛid Ɛmer Ssaɛid, nutni llan d ixeddamen bennun lemxazen n yirden ɣer tama n lagar n Sidi Belɛebbas.

    Yella yiwen qqaren-as: “Aparizyan”, d Aqbayli n At Ɛisi, ixeddem dinna, yesselḥuy lebni mi d aɣ-yesla nhedder ɣef tegrawla d yemjuhad, netta ur yumin ara s wayagi, yenna-d s ttmesxir d uqejjem: D kunwi ara yeqqacen Faffa, ay arraw n Ḥlima, ay arraw n Deɛdi?! Ssi Ḥmed Ccaṭer, yerna-d ɣer terbaɛt-inu, yiwen isem-is “Ɛebbas Siraṭa” d afidayi, nemlal nemyussan uqmen-t-id deg wemkan n Ceɛban, nekk ttaddameɣ tameẓyant-iw di lawan n lxedma, ma d

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 28 -

    netta yettaddam tameẓyant-is deg waggus, ɣer tama n timiṭ-is, yeḥseb iman-is d akubuy n Marikan! Yiwen wass, nɛedda nekk yid-s ɣer tama ubaṭwar, tella dinna yiwet termest txeddem asɣar yakk d texzanin n yiwen Wuday xeddmen ɣur-s tmanya ixeddamen d inselmen si Belɛebbas. Siraṭa Belɛebbas yenna-yi-d: Uday-agi ixeddmen asɣar yettreffeḥ, yesɛa idrimen aṭas, yiwet weltma txeddem ɣur-s, kecmeɣ ɣur-s acḥal d tikkelt, ẓriɣ lbiru-ines, ẓriɣ anda ters texzant n yedrimen, mkull tameddit mi ara ffɣen ixeddamen, netta ad yegri di lbiru ad yuqem leḥsab-is, yettɣima weḥd-s azgen n ssaɛa niɣ ssaɛa, yya-ɣ ad nekcem ɣur-s a t-nenɣ”. Nniɣ-as: “Ma tewwiḍ-d lamer sɣur lǧebha akken a t-nenɣ? » Yenna-d: “ala!” Nniɣ-as : « Ihi, ayɣef ara t-nenɣ?! » Yenna-d: « Ɛlaxaṭer d Uday, yerwa, yettreffeḥ di tmurt-nneɣ, ad as-nawi idrimen-is ». Nniɣ-as: “Imi ara nawi idrimen-is a ten-nefk i lǧebha?!” Yenna-d: “Ala, a ten-nawi i yiman-nneɣ, i wakken ad nebnu ddunit-nneɣ”. Nniɣ-as: “Nekkini xḍiɣ tilufa-yagi, nekk mačči d amakar, aql-i d amjahed”. Yenna-yi-d:”Mačči d tukerḍa!! Axaṭer d ayla n Wuday yettusemma d leḥlal mačči d leḥram, yerna mi t-nenɣa ad necɛel times ad nesserɣ tarmest-ines, ur ttafen ara yakk d acu t-yenɣan, ad ɣilen tenɣa-t tmes!!” Nniɣ-as: “Ruḥ weḥd-k, nekk ur xeddmeɣ ara tigi!” Imiren kan ǧǧiɣ-t, seg wassen kerheɣ-t, mi t-walaɣ deg webrid ad berneɣ tikli-w sanda-nniḍen. Yiwen wass nemlal zdat ssinima, yenna-d: “Ad nekcem”, nniɣ-as “ala”, netta yeṭṭef-d libiyyi yuɣ-d kilu n kawkaw s icelman-is si tḥanut, yerra-t-id di tcekkart n lkaɣeḍ, mi nekcem ɣer ssinima yefka-yi-d tummeẓt n kawkaw, rẓiɣ kawkaw, rriɣ icelman ɣer lǧib-iw, netta la itett yettḍeggir icelman ɣer zdat-s alammi walaɣ tirect icelman gar-aneɣ, ssetḥaɣ deg wemḍiq-is, acku yeqqim ɣer tama-w.Iɛawed-iyi-d awal ɣef termest n Wuday, yenna-d ur yezmir ara ad yexdem ayagi weḥd-s, yessuter-d deg-i akken a t-ɛiwneɣ, nniɣ-as: “Ar d xemmmeɣ ad ak-d-rreɣ s lexbar!»

    Walaɣ argaz-agi ddreɣlent wallen-is, yebɣa ad yuqem tagrawla d wezref n uɣref d abrid i tukerḍa d weḥwaṣ d waggway n wayla n

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 29 -

    wiyaḍ, tameddit-nni ruḥeɣ ɣer tḥanut n Ḥmed Becceḥṭ yakk d gma-s Ɛedda, aneggaru-yagi yella d aṣarjan di lɛṣker n Fransa yexdem lgirra n Landucin d argaz yessnen amenɣi yakk d rrṣaṣ d ameɣnas n tidet ɣef tmurt-is iḥemmel aɣref. Llan di rebɛa: Ḥmed Becceḥṭ, gma-s Ɛedda, Bennasi Leḥbib, Ḥmed Weld Ccaṭer. Ḥkiɣ-asen ayen i yi-d-yenna Ɛebbas Siraṭa ɣef tmenɣiwt n Wuday d waggway n yedrimen-is, i wakken ad yebnu ddunit-is “…nekk mačči d imekreḍ ur yelli d tukerḍa i yi-d-yessawḍen ɣer tegrawla yakk d lǧihad, ɣur-i idrimen fkiɣ-ten i lǧebha, rniɣ-as rruḥ-iw. Aql-i ttraǧuɣ seg-wen a t-tesṭixxrem si terbaɛt-iw u yerna ur d as-qqaret ara ayen i d-nniɣ fell-as, ammer ad iyi-yeṭṭef tuḥsift ayagi mačči d ayen isehlen!” Yenna-d Ḥmed Becceḥṭ yakk d Ɛedda: “Winna yettwassen di Belɛebbas, d amakar, d ahuẓẓi, d bab n yiɣil, iɛacc s lbunya yakk d tukerḍa, wid t-id-yewwin ɣur-neɣ xedmen leɣlaḍ d ameqqran, ad nwali amek ara nexdem di taluft-agi, a t-nesṭixxer si terbaɛt-inek, a k-d-nerr deg wemḍiq-is Ṣeqqal Cuɛib, tthenni ur yettɛawad ara ad yemlil yid-k”.

    Tameẓyant i d iyi-fkan d taqdimt, ur tgerrez ara, mi ruḥeɣ ɣer tḥanut n “Weqcic” (Muḥend Uqasi Bussɛid), kecmeɣ ɣer texxamt yellan deffir tḥanut kkseɣ-d tameẓyant-nni, kkseɣ-as-d acarjur, kkseɣ-d tirṣaṣin ɛawdeɣ rriɣ-tent akken llant, akken ruḥeɣ ad sɛeddiɣ tarṣaṣt di tjeɛbubt n tmeẓyant, teḥṣel di tlemmast, yella gma-s n “Weqcic” isem-is Yusef ar ass-a mazal-it yedder, atan di Bir Xadem, baba-s d dda Akli, ixeddem leslaḥ, netta yessen ṣṣenɛa n baba-s, di rebɛa d atmaten ssnen ad xedmen leslaḥ, yeẓra-yi d acu i la xeddmeɣ, fkiɣ-as tameẓyant-iw iwala-tt, u yenna-yi-d: “Tagi mačči d leslaḥ ineqqen, ur tettuɛawad ara, ma truḥeḍ ad txedmeḍ yes-s lfida ad tettwiṭṭfeḍ, ad tettubehdaleḍ, a k-nɣen, ruḥ err-asen-tt a k-d-beddlen tameẓyant-nniḍen”.

    Wwiɣ-tt akken teḥṣel terṣaṣt di tjeɛbubt, rriɣ-tt i Ɛedda Becceḥṭ, iwala-tt, yenna-yi-d: “Wagi d acabcaq mačči d tameẓyant”, yerra-tt ɣer lǧib-is, yenna-d “A k-tt-id-beddleɣ”.

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 30 -

    Nella nekk d Ṭaher, fkan-aɣ tabessekliṭ nrekkeb fell-as mi ara nruḥ a d-neqḍu taɣawsa, nettruḥu ɣur Ḥemmad Arifi, netta d aṭacrun nettawi-d sɣur-s tibidunin n zzit n ṭṭumubil , d tibidunin n tlata litrat, nettawi-d snat tbidunin i wass di tṣakuct n tbessekliṭ, tiswiɛin d nekk i tent-id-yettawin, tiswiɛin d Ṭaher. Yettili-d ẓẓerb (aberyar) ibulisiyen deg webrid, a k-d-inin: “awi-d lekwaɣeḍ-ik”, u ad inadi d acu d-tewwiḍ yid-k! Ɛeddan yumayen, yal ass ad as-iniɣ i Ɛedda Becceḥṭ, efk-iyi-d tameẓyant-nniḍen deg webdil n tin i d as-fkiɣ, u ad iyi-d-yini : “Rǧu ar azekka, ar seldazekka…” yiwen wass yesserkeb-iyi deffir-s deg umuṭu, yewwi-yi s axxam-is, yezdeɣ di Gambiṭa.

    Nekcem s axxam-is, yenna-yas i tmeṭṭut-is: “Ruḥ awi-yi-d tabidunt n zzit”, truḥ tmeṭṭut-is, tewwi-yas-d tabidunt am tidak i d-nettawi sɣur Ḥemmad Arifi, yenna-yas i tmeṭṭut-is:”Ruḥ ɣer ccɣel-im”, teffeɣ tmeṭṭut, yemdel tawwurt s tsarut, yerra-yas aridu i ṭṭaq, iɣumm-it, yekkes-d alday n tqabsiwt si tkuzint yeldi s yes-s tabidunt n zzit n ṭṭumubil yekkes-d seg-s tameẓyant!! Qqaren-as “pisṭuli metrayur” ɣur-s taɣanimt wezzilet, ɣur-s taɣanimt-nniḍen ɣezzifet, ma tebɣiḍ a tt-tweṣleḍ ɣef tayeḍ s lfetla i wakken ad tiɣzif tjeɛbubt, i wakken ad tewwet s lbeɛd, mi tt-id-yekkes si tbidunt tella sdaxel n lkaɣeḍ n lfeṭṭa n leḥlawat telseq, tettwaṭṭef s ugeṭṭum daxel n tbidunt si teɣmert ɣer tayeḍ i wakken ur tesqerbub, ur d-tettban di tbidunt.

    Tabidunt tewzen azal n tlata lyitrat, ma telliḍ tadimt-is, a d-tesmireḍ zzit n ṭṭumubil. Tabidunt n zzit kan daya, d tid i nella nettawi-tent-id di tbessekliṭ nekk d Ṭaher, yerna ur neẓri d acu i d-nettawi!! Alammi d ass i tt-yeldi zdat-i i faqeɣ!!

    Nniɣ-as i Ɛedda: “Ziɣemma akka i txeddmem, ttawiɣ-d ayen ur ẓriɣ, ziɣemma d timeẓyanin, acḥal n wussan aya, seg wass-a ur ttɛawadeɣ ara a tent-id-awiɣ, lmuṣibat-agi!!” Yenna-yi-d Ɛedda: “A tent-id-yawi weḥbib-ik Ṭaher, lameɛna ɣurk ad as-tiniḍ, ma yella ifaq la d-yettawi timeẓyanin, ad ibeddel wudem-is, u ad yettwiṭṭef ma yella yugad”, nniɣ-as: ” Ur d as-qqareɣ ara”. Seg wassen, mi

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 31 -

    ara ilint tbidunin d Ṭaher i tent-id-yettawin,yettak-itent i yiwen yesɛa “abiru ṭaba” deg webrid n Wehran, isem-is “S.N.P Buǧemɛa” d Arifi.

    Asmi i d iyi-d-fkan lamer sɣur Leḥbib Bennasi, akken ad nɣeɣ yiwen, yessawaḍ lexbarat i ibulisiyen n Fransa, yeznuzuy imeɣnasen yakk d widak i d-iregglen si Lmerruk, wigi i yi-d-yefkan lamer n tmenɣiwt, llan di rebɛa yid-sen: Leḥbib Bennasi, Ɛedda Becceḥṭ, Ḥmed Becceḥṭ d Ḥmed Weld Ccaṭer, aneggaru-yagi mazal-it yedder ar tura.

    Nniɣ-asen:”Ay atmaten, nekkini ur t-ssineɣ ur d iyi-yessin, ur ẓriɣ ara ayen i d-teqqarem fell-as, ma d tidet niɣ d tikerkas, nekk a t-nɣeɣ, rruḥ-is yakk d idammen-is d ddnub-is zdat Rebbi ass n lqiyyama atan ɣef tmegraḍ-nwen di rebɛa yid-wen, Rebbi d inigi, ur s-ttayaleɣ ara tuḥsift, tebbteɣ fell-asen ayagi tlata tikkwal”. Nnan-iyi-d: “Atan ɣef tmegraḍ-nneɣ, d nekkni ara yettwaḥasben zdat Rebbi ɣef idammen-is d tiguǧelt n warraw-is.”

    Azekka-nni, ruḥeɣ ɣer Legraba, ifassen-iw d ilmawen tameẓyant ur tt-ttaddameɣ ara yid-i alamma d lawan n lfida, mačči d akubuy i lliɣ!

    Deg wass n Lḥedd anezzak (ṣṣbeḥ), la tedduɣ di Legraba alammi i d iyi-yeḥbes deg webrid Ɛebbas Siraṭa, yenna-yi-d: “Amek, nekk nniɣ-ak awal ɣef latulyi n Wuday, ala gar-i yid-k, keččini truḥeḍ tessawḍeḍ-asen lexbar?! Ya waḥed “Zzwawi cekkam (ay Aqbayel acekkam)!!” Tura, ad sserɣeɣ jedd n baba-k s terṣaṣt!”

    Siraṭa-yagi, d nekk i t-yessḥefḍen amek ara yeṭṭef tameẓyant, amek ara s-yekkes cckal, nettlusu ajakiḍ bu sin wudmawen, tama n daxel d ṭarṣayṣit, tama-nniḍen d taberkant, takaskiṭ ɣur-s daɣen sin wudmawen mi tt-telsiḍ ad tkecmeḍ s akulwar niɣ ɣer ccicma (V.C)a tt-tqelbeḍ u a d-teffɣeḍ s llun-nniḍen!! Netta yakk d tkaskiṭ ad telḥuḍ ger yimdanen, yiwen ur k-yeẓri, si yal udem, si yal tama ɣur-s leǧyub.

    Mi ara tewwteḍ axabit, fiḥel ma tjebdeḍ-d tameẓyant, ad teqqim daxel n lǧib, yella wemḍiq ansi ara tqerrṣeḍ, qbel ara tewwteḍ ad tili tmacwart di lǧib i yes-s ara tseffḍeḍ “les

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 32 -

    empreintes” ma twalaḍ iman-ik ad tettwiṭṭfeḍ ad teffreḍ tameẓyant anda ur tt-yettaf yiwen!! Niɣ, ad tkecmeḍ ɣer ccicma, a tt-teffreḍ si nnig “ la chasse”-nni n waman, u a d-teffɣeḍ telsiḍ llun-nniḍen, tarbaɛt-iw di tlata, d nekk i sen-d-yuɣen tijakiḍin-agi n Marikan d tiqdimin.

    Ɛebbas Siraṭa, mi d iyi-yeḥbes deg webrid n Legraba, yesban-iyi-d taɣanimt n tmeẓyant si ddaw n lǧib akken i t-ssḥefḍeɣ, yebda uweṭṭuf asemmaḍ la ileḥḥu ɣef temgerṭ-iw d wudem-iw, ul-iw la iḥebbek yemqental, ẓriɣ ad iyi-ineɣ, la s-qqareɣ: “Nɛel cciṭan, agad Rebbi”, bɣiɣ ad ẓeḍmeɣ fell-as ad as-arzeɣ afus-is di lǧib, ad as-d-kkeɣ si sdeffir si tama ufus-is ayeffus,lameɛna ẓriɣ yeɣleb-iyi di lǧehd mačči d win i wumi zemreɣ a t-ṭṭfeɣ!

    Di lawan-agi, Rebbi yewwi-yi-d asellak, d imserdasen n “la légion étrangeres” i ireglen iberdan n Legraba s ikamyunen-nsen,ddan-d yid-sen ibulisen s ṭṭumubilat-nsen, neṭqen-d s llbuq, ur iteffeɣ yiwen seg wemraḥ n Legraba, la d-qqaren mkull yiwen ad iruḥ ɣur lɛeṣker a t-nadin, u a d-yefk lekwaɣeḍ-is i ibulisen a ten-muqlen, ad yali s akamyun n lɛeṣker, yal akamyun ad awin deg-s ɛecrin niɣ tlatin yergazen u a ten-tetbeɛ ṭṭumubil ibulisiyen.

    Ɛebbas Siraṭa amek yexdem i tmeẓyant-is? Yesfeḍ later iḍudan-is di lǧib, iɣumm-itt s tmacwart, iqerreb ɣer yiwen wemɣar d aḥemyani yeqqim zdat n lqahwa yeznuzuy taḍuṭ, yelsa aqeccabi isenned ɣer tewwurt n lqahwa, Siraṭa yekna s leḥder yeḍleq i tmeẓyant-is s aqelmun n wemɣar aḥemyani, nekk la ttmuquleɣ!! Ssyenna, iruḥ ɣur lɛeṣker nudan-t, iqerreb ɣur ibulisiyen yefka-yasen nnekwa, rran-as-d lekwaɣeḍ-is yuli s kamyun, nekk la t-ttwaliɣ yebɛed fell-i azal n 15 n lmitrat. Nekk, daɣen qerrbeɣ ɣur lɛeṣker nudan-iyi am nekk am lɣaci, fkiɣ nnekwa i ibulisiyen, iwala-tt ubulisi yerra-yi-tt-id, uliɣ s akamyun n lɛeṣker wis-rebɛa, ma d Ɛebbas Siraṭa wwin-t deg ukamyun wis-sin.

    Lɛeṣker, ṭṭfen abrid ɣer lkumiṣariyya. Di lkumiṣrayya d abeḥḥet: Sani la tleḥḥuḍ? Ansi d-tekkiḍ? D acu txeddmeḍ? Anida txeddmeḍ..? Lliɣ mweṣṣaɣ nekk d Muḥemmed Ssaɛid Kudac, netta

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 33 -

    d agennay, ttruḥuɣ ɣur-s tikkwal, akken ad gniɣ (ad xiḍeɣ) yiwet tɣawsa niɣ snat akken a d-ḥelliɣ ameṣruf-iw.

    Di lkumiṣariyya, nniɣ-asen nekk d axeddam ɣur Kudac, di nnekwa-inu ters lḥerfa-w d agennay. Ibulisiyen, nnan-iyi-d :”uɣal akin!” Mi d-wwḍen ɣur uḥemyani i wuɣur ufan tameẓyant n Ɛebbas Siraṭa, wwin-t-id weḥd-s di ṭṭumubil, umeɣbun n Rebbi ḍelxen-t s wemxix alammi yeḥluli, yuɣal yakk d idim, sfunezren-t. Ibulisiyen n Fransa ɛeqlen-t belli tameẓyant mačči ines, ur llin d imɣendfen! La steqsayen anwa i yeqqimen yid-s, anwa i iɛeddan ɣer tama-s?! Ur yeẓri ara! Ur yecfi ara!! Yenna-yasen:”Nekk lliɣ di tlemmast n ssuq n Legraba, mačči d ayen iɣef ara cfuɣ!”Di taggara, ibulisiyen xtaren seg-neɣ azal n 15 n yimdanen ideg cukken, Ɛebbas Siraṭa yella gar-asen, yettwassen d amakar, ɣur-s tlata lǧuǧmat ɣef tukerḍa!

    Nekk ḍelqen-iyi-d, ugadeɣ a d-sqirren Ɛebbas Siraṭa amcum, u a d-yefk isem-iw u ad ttwiṭṭfeɣ, akken i d iyi-d-ḍelqen ibulisiyen n Belɛebbas ṭṭfeɣ-d abrid ɣer Tlilat, ruḥeɣ-d ɣur Rabeḥ At Mḥend, sɣur Rabeḥ At Mḥend uqmeɣ-d ttilifun i gma,yefka-yi-d lexbar ur ttnadin ara fell-i, nesɛa imeslayen swayes nettemsefham di ttilifun, si Tlilat uqmeɣ-d ttilifun i Kudac, bɣiɣ Ciran Ṭaher ad iyi-d-iqabel ɣef zzuǧ n tmeddit akken ad hedreɣ yid-s, Kudac yeẓra belli Ṭaher yettɣimi ɣur “Weqcic”, inuda fell-as yufa-t dinna,yusa-d Ṭaher ɣer ttilifun hedreɣ yid-s, steqsaɣ-t ɣef ufuḥan-nni “ Ɛebbas Siraṭa” ma ḍelqen-as-d ibulisiyen niɣ ala? Yenna-d Ṭaher ḍelqen-as-d. Greɣ-d nnehta yerɣan, nniɣ-d atan selkeɣ seg ibulisiyen n Belɛebbas!

    Di lmeqsud-inu ad uɣaleɣ ɣer Belɛebbas, kemmleɣ-d abrid seg Belɛebbas alammi d Wehran, ẓriɣ gma, yefreḥ yes-i, iɣil ad qqimeɣ! Ulamek, tamezwarut fkan-iyi-d leslaḥ, tis-snat nemyefk lɛahed nekk d Ṭaher; tis-tlata yeffeɣ wexbir n rradyu kermus yewwḍen ɣer tmurt n Leqbayel, belli Ɛebdella At Ḥaman yuli s adrar. Ma yella ur uɣaleɣ ara, ad ttwiṭṭfeɣ, lexbarat n rradyu kermus weɛren, yerna mačči d tirrugza!

    D acu i xedmeɣ, dewwreɣ ɣef lɣaci, imawlan n tḥuna, ssutreɣ tallalt i yat wedrar, s kra n win ssneɣ ruḥeɣ ɣur-s u fkan-d isurdiyen,

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 34 -

    wa alfin frank, wa xemsa, wa ɛecra, wa alef, wa miyya duru... jemɛeɣ-d 65 alef frank, di lawan-nni 30 alef ad aɣent taḥanut di Mdina Jdida.

    Mi d-wwiɣ isurdiyen kkseɣ-d snat twerqay n lmeṣṣa ssqeḍɛeɣ akeryun alammi yuɣal d areqqaq am uḍar n yizi, uriɣ yakk ismawen n widak i yi-d-yefkan idrimen di lmeṣṣa, ččureɣ snat twerqay s tira tamecṭuḥt tareqqaqt, ḍebbqeɣ tiwerqayin-nni alammi i uɣalent annect n yizi ,qrib ur tent-yettwali yiwen, rriɣ-tent sdaxel n tmacwart ikemcen, yeknunnḍen, yeččuren d axlul, akken ma yella ttwaṭṭfeɣ ur d-ttawiɣ yiwen yid-i seg wid i yi-d-yefkan idrimen.Azekka-nni mi d-kkreɣ, nniɣ-as i gma aql-i ad uɣaleɣ ɣer Belɛebbas, la yettru meskin, la yesnexfat, la ḥebbken yedmaren-is alammi ula d nekk la ttruɣ,iɣaḍ-iyi meskin meẓẓiy, uɣaleɣ alammi d Belɛebbas ẓriɣ tarbaɛt merra: Ṭaher, Aqcic, Becceḥṭ, Ccaṭer, Seqqal, ur ẓriɣ ara ala Bennasi. Fkiɣ-as idrimen i Ccaṭer Ḥmed, i d-nniɣ ar ass-a mazal-it yedder. Kkseɣ-d lmaṣṣa ideg uriɣ ismawen zdat-s si tmacwart, ɣriɣ-as-d yakk ismawen i d aɣ-iɛawnen si Wehran, wehmen yakk di tiḥerci i sɛiɣ, ḥaren di taluft n lmaṣṣa d wayen yuran deg-s!

    Uɣaleɣ ssneɣ imeɣnasen-nniḍen: Lɛerbi Ṭṭeyybi (i yuɣalen d aneɣlaf n tfellaḥt), Muḥemmed mmi-s n lqayed, Buremmana Ccix, Bilem Lɣawti,Ɛebdelqader Bumlik, Ɛebdelqader Aẓnasni, Ɛessas Lǧilali, Buyiǧra Lmexṭar, Muḥemmed Bendida, Ɛiyyac Ɛebdelqader, Weldmbarek, Merruk Ɛebdelqader, Belɛebbas Bukraɛ d waṭas nniḍen... Ṭaher ceyyɛen-t ɣer Bidu yenɣa yiwen isem-is “Buraṣ” widak yellan yid-s, gezmen Buraṣ s ucaqur deffir mi t-nɣan, yenɣa-t s lmus mačči s leslaḥ, ufan-t deg webrid, wwin-t ɣer lexla yiwen ur t-yeẓri, nɣan-t ǧǧan-t, netta yuɣal-d ɣer Belɛebbas.

    Mi ruḥeɣ deg yiwet tmeddit, akken ad nɣeɣ yiwen uxabit akken i d iyi-d-nnan, ikamyunen n lɛeṣker d “la légion” llan ttdewwiren deg Legraba, la ttadren s afilaj n lleft. Nekk di lawan-nni yebda la d-iɣelli ṭṭlam, yella weḥbib-iw i d iyi-iɛussen si mebɛid d Seqqal Cuɛib,axabit-agi yella deffir ukuneṭwar n

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 35 -

    tḥanut-is, yella yettseggim sselɛa-ines, yezzi-yi-d s weɛrur, mi kecmeɣ nniɣ-as” ssalam u ɛalikum”yenneqlab-d ɣur-i, nekk wwteɣ-t s yiwet taldunt s idmaren, yerreɣreɣ,tezzi yes-i ddunit, rewleɣ ɣer tama taẓelmaṭ, uzzleɣ cwiṭ sɛerqeɣ abrid, uɣaleɣ ɣer tama tayeffust, d ṭṭlam lɣaci ulaḥedd, ikamyunen n “la légion” ɛeddan, mi beddleɣ abrid kkseɣ tajakiṭ, qelbeɣ-tt ɣef wudem-nniḍen, rewleɣ,di lawan-nni ideg slan i rrṣaṣ, ma yella kra n win i d-yegran deg wezniq yerwel! Deg webrid-iw, ziɣemma tella yiwet tirect n yexmir n ssima deg wemkan-nni ṣṣbeḥ ulaḥedd-itt, ibennayen ruḥen ǧǧan tirect n yexmir di ṭṭlam ɛefseɣ deg-s alammi d tigecrar, ffɣeɣ seg yexmir, ruḥeɣ s abrid la ttazzaleɣ di ṭṭlam, ḥulfaɣ i uḍar-iw ayeffus d asemmaḍ, la ileḥḥu ḥafi, ɛeqleɣ asebbaḍ-iw yeqqim di tirect n yexmir, uɣaleɣ-d alammi d tirect-nni, kkseɣ-t-id lsiɣ-t, ruḥeɣ alammi d tikli ad awḍeɣ sanda ara ṭṭseɣ kkseɣ-d si lǧib-iw taqabsiwt n ifelfel aberkan yakk d ccemma zzuzreɣ-tt deg webrid ansi d-kkiɣ akken ad ssɛerqeɣ rriḥa n later iḍerran-iw, wwḍeɣ-d ɣer tḥanut n Weqcic, nniɣ-as ldi-d tawwurt, imiren kan i ibellɛ qbel ad awḍeɣ, yeldi tawwurt kecmeɣ, nniɣ-as ɣiwel ssexsi tafat, ammer a d-laḥqen lɛeṣker, tura kan i nɣiɣ yiwen uxabit.

    Yenna-d iqjan a d-tebɛen later-ik, yeddem-d acifun yesselxes-it, iseyyeq-d zdat tewwurt, si deffir tewwurt, ansi d-ɛeddaɣ yakk iseyyeq, nekcem ɣer texxamt yellan deffir tḥanut-is, tella tesɛa tawwurt-nniḍen yessufuɣen ɣer lḥucc, yesɛan tawwurt ɣer wezniq-nniḍen.

    Yenna-yi-d Weqcic i wuɣur gganeɣ: ma tesliḍ i lɛeṣker yesṭebṭub-d, kker ɣiwel ffeɣ s akulwar n lḥucc, ldi tawwurt ad teffɣeḍ s azniq-nniḍen, truḥeḍ ur d iyi-tessineḍ ur k-Ssineɣ! ” Nniɣ-d “yerbeḥ!”

    Ɛecrin ddqiqa membeɛd nesla i yeqjan la sseglafen, d ikamyunen la zeffḍen, heggaɣ iman-iw akken ad rewleɣ si lḥucc, nɛuss iman-nneɣ ma nesla i wesṭebṭeb ɣer tewwurt, asṭebṭeb ulaḥedd, amecwar akk iqjan ssusmen, ikamyunen ruḥen, imiren necɛel rradyu n Lezzayer hedren-d s tefransist ɣef win i nɣiɣ, nnan-d atirurist yerwel, ur yettawaṭṭef ara. La nhedder alammi ɛyan

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 36 -

    yeḥbiben-iw, ṭṭsen di tlata yid-sen: Aqcic, Yusef d Ṭaher. Ma d nekk yeggumma yiḍes a d-yers fell-i, ar almi d-yuli wass, tlata yerfiqen-iw yellan yid-i, mmuten d ccuhada, ma d yiwen mazal-it yedder alamma d ass-a, d Muḥend Uqasi Yusef ixeddem leslaḥ di Birxadem.

    Azekka-nni ṣṣbeḥ ɣef ttesɛa ggummaɣ ad ffɣeɣ ɣer berra, ugadeɣ ad yili yiwen iwala-yi-d niɣ yecfa fell-i, fkiɣ-as isurdiyen i Ṭaher iruḥ yuɣ-iyi-d asebbaḍ, ugadeɣ ad ṭṭfen ibulisiyen later aneggaru n win ikecmen amkan ideg nɣiɣ, u ad yili d tamubyint.

    Yuɣ-iyi-d Ṭaher asebbaḍ lsiɣ-t ma d aqdim gezmeɣ-t cwiṭ cwiṭ s lemqes uqmeɣ-t di tcekkart, cuddeɣ-t rriɣ-t si ddaw iḍumman ubidun n zzbel n imezdaɣ n lḥucc i d-ssufɣen si tewwurt n wezniq-nniḍen, imiren ceyyɛeɣ aḥbib-iw ɣer Ḥmed Becceḥṭ anda yettili Weld Ccaṭer, d netta ara ɣ-yuqmen abrid s adrar nekk d Ciran Ṭaher.

    Yuɣ lḥal heggaɣ ayen ara d-iniɣ ma yella ttwaṭṭfeɣ deg wedrar, a d-iniɣ ffɣeɣ di Bidu mačči di Belɛebbas,sskecmeɣ tamacahut-agi di tinawt ma yella ttwaṭṭfeɣ, a d-iniɣ sliɣ i wiyaḍ la heddren akken ad ɛerqen ibulisiyen di tmacahut, amek i ruḥeɣ ɣer Bidu, amek i heggaɣ a d-iniɣ d Ssi Ɛebdelmumen i mlaleɣ yuqem lḥelqa deg wezniq la yettcekkir imjuhad, wid yebɣan a d-ḥellin tilelli, mi yessuli awal-is nruḥ ɣer lqahwa, neswa latay,nehder yenna-d yessen imjuhad,ḍelbeɣ-t akken a yi-yessiweḍ ɣur-sen, yessaweḍ-iyi ɣer Tajmunt, d akka i heggaɣ ara d-iniɣ ma yella ttwaṭṭfeɣ, ma yella d Ciran Ṭaher nniɣ-as ur d iyi-tessineḍ ur k-ssineɣ, heggi tamacahut ara sen-d-tawiḍ ma yella tettwaṭṭfeḍ!

    Asmi ferqeɣ liṭrakt n lǧebha ɣef yimdanen, nekk ɣur-i cclaɣem d iwraɣen meẓẓiyit, uɣeɣ-d leqlam aberkan i yes-s i ttkeḥḥilent tulawin, mi ara kecmeɣ ɣer texxamt. Ihi ddmeɣ-d lemri amecṭuḥ, ad ṣebɣeɣ cclaɣem-iw d iberkanen, a d-ttbanen si membiɛd berrikit aṭas, nutni di laṣel-nsen d iwraɣen ur d-ttbanen ara, liṭrakt a ten-ḍebbqeɣ a ten-awiɣ irkell ḍebbqen, mi kecmeɣ taḥanut a s-fkeɣ i yiwen s tikli iɣeṣben, si swayes ara t-yeldi wemdan akken a t-iɣer, ad iẓer d acu i d nekk, ad iliɣ beddleɣ

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 37 -

    amkan, ur d iyi-yettaf ara! Mi ten-ferqeɣ yakk ad uɣaleɣ ɣer texxamt, ad kkseɣ tebrek i cclaɣem-iw yakk d tammiwin-iw, u ad bedleɣ ajakiḍ-inu ɣef wudem-nniḍen, ur ttwaɛqaleɣ ara! Ad beddleɣ adrum-nniḍen, yiwen ur d iyi-yettaɛqal, alamma sliɣ i yimdanen la heddren fell-i, la d-qqaren d bu cclaɣem.

    Kra da yakk ssexdameɣ tiḥerci d ubeddel n ṣṣifa yakk d imelsa akken yiwen ur yettfaq yid-i. Ayen i heggaɣ a t-iniɣ ma yella ttwaṭṭfeɣ ɛawdeɣ-as deg yixef-iw, ḥefḍeɣt nezzeh akken ur ɣellṭeɣ ara,ad ṭṭfeɣ deg yiwen wawal ur nettbeddil,ibulisiyen ad afen taḥkayt tameqqrant a tt-arun, u yerna ur heddreɣ ara alamma rwan deg-i tiyita, alamma ttewteɣ aṭas ara d-hedreɣ akken ad ɣilen d tidet i la d-qqareɣ, am wakken d tiyita-nsen i d iyi-d-yessneṭqen.

    Tamacahut-inu gerrzeɣ-tt amzun teḍra s tidet, cfiɣ fell-as mliḥ, tercem di lmuxx-iw. Asmi neffeɣ si Belɛebbas nekk d Ṭaher, aneggaru-yagi ceyyɛeɣ-t ɣer Ḥmed Weld Ccaṭer akken a ɣ-yuqem abrid, Weld Ccaṭer-agi yesɛa ṭṭumubil, yeznuzu lxeḍra yakk d lḥut, yeggumma ad aɣ-yawi di ṭṭumubil-ines, yefka-d ttiɛad akken ad nemlil ɣef tlata tmeddit ɣur Leḥbib Bennasi, nufa-n Weld Ccaṭer ɣur-s, usan-d tlata yergazen, rekben-d ɣef tlata tbessekliḍin, yiwen d Mimun Weld Ccaṭer, wayeḍ d Seqqal Ccuɛib,wayeḍ d Ɛessas Lǧilali, Seqqal, Ccuɛib yakk d Mimun ǧǧan-aɣ-d tibessekliḍin-nsen uɣalen ruḥen, ma d Ɛessas Lǧilali d snat tbessekliḍin ideg ara nruḥ nekk d Ṭaher, netta d wis-tlata nembeqqa ɛla xir,ar timlilit di listiqlal niɣ zdat Rebbi di laxert, nembeqqa ɛla xir ṣṣbeḥ-nni Aqcic d gma-s Yusef, d Bennasi, d Ḥmed, d Mimun, d Ccuɛib. Nerkeb di tbessekliḍin di tlata yid-neɣ, nekk d Ṭaher d Ɛessas Lǧilali ara ɣ-yawin, yessen sani, u d netta ara d-yerren tbessekliḍin-nneɣ i bab-nsent d Ssi Ɛebdelqader Aẓnasni.

    Nruḥ d webrid n Mɛeṣker, nelḥa azal n tlatin kilumitr newweḍ ɣer yiwen udewwar, Ɛessas Lǧilali yenna-d “Rǧut dagi”, nerǧa-t zdat yiwen wexxmen anda neǧǧa tlata tbessekliḍin, nkemmel abrid-nneɣ ɣef uḍar d aksar d asawen, d ciṭ n teẓgi, newweḍ ɣer yiwen yeɣẓer neḥbes, Ɛessas Lǧilali yuɣal ɣer deffir

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 38 -

    sani, yenna rǧut-iyi alamma uɣaleɣ-d, nerǧa-t azal n ssaɛa d wezgen, alammi i t-nuyes! Nenna-d ahat yettwaṭṭef, alammi i nwala sin yergazen s iɛumam d iqeccubay la d-leḥḥun ɣur-neɣ nnan-d “ssalam u ɛalaykum”kemmlen deg webrid-nsen,cwiṭ akka ata yuɣal-d Ɛessas Lǧilali, nkemmel di tikli-nneɣ ɣef uḍar, axxam neɣ leɛzib iɣer ara naweḍ ad aɣ-d-yini rǧut-iyi s imir ara d-uɣaleɣ, ad yekcem ad yeqqim xemsa ddqayeq,mi d-yuɣal ad nkemmel abrid-nneɣ s teɣzi n yiḍ nekkni nleḥḥu alammi newweḍ ɣer yiwen udewwar, tama-nni irkell tessa s yeblaḍen, yenna-d arǧut, nurǧa, netta yekcem, ata yuɣal-d imiren,yedda-d yid-s yiwen wemjahed yelsa d aɛṣekriw yuqem-d agennur d awraɣ ɣef uqerruy-is.

    Yemsalam yid-neɣ, yenna-d Ɛessas Lǧilali ad awen-d-qeddmeɣ Ssi Ɛebdelmumen d netta i d amendad n lmujahidin di tama-yagi, yehder yid-neɣ, yesteqsa-yaɣ-d ansi d-nusa, nenna-yas d ifidayen n Sidi Belɛebbas, nerwel-d nugad ad nettwiṭṭef.

    Nekkini ɣef tmenɣiwt ur d-qqareɣ ara anwa i nɣiɣ,ahat d albeɛḍ si twacult-is i d as-yettilin niɣ mi ara d-slen wid i s-yettilin ayagi ad yeqqim d lbaḍna ala i nekk weḥd-i, ma yella nniɣ-d yakk ayen yeḍran yewɛer lḥal, ma yella yettwaṭṭef walbeɛḍ a d-iqirr u ad yuɣal d inigi fell-i,yal yiwen ayen yexdem ad yeffer ɣur yiman-is.

    Ssi Ɛebdelmumen yessekcem-aɣ s axxam, nufa-n dinna azal n tmanya medden d imjuhad, wa yelsa d aɛṣekriw, wa yelsa d aɣerman, wayeḍ s ubalṭun n lɛeṣker d userwal aɣerman (civile),llebsa n lɛeṣker imiren ulaḥedd-itt, d imexḍa n wid yelsan d lɛeṣker.

    Leslaḥ-nsen d timekḥal n ṣṣyada, yella yid-sen yiwen wemɣar ahat di leɛmer-is 60 neɣ 70 iseggasen,ɣur-s tamekḥelt n ṣṣyada d taqdimt, d tamerkut tarkast-ines, tesɛa zznad n tacciwin, mi muqleɣ ɣur-s yakk d tmekḥelt-ines walaɣ-t yerfa,yenna-yi-d “Yeḥreq jedd n tmekḥelt-agi” yebɣa tt-iḍegger ɣer berra, kra yellan din rwan taḍsa, yenna-yasen “Welleh ar d-awiɣ leslaḥ ajdid, d lmiṭrayuz n Fransa, a tt-id-awiɣ s yiɣil-iw, mi ara nɣeɣ bab-is”.

    Mi d-yettqerrib lawan imensi, rnan-d rebɛa-nniḍen kecmen-d s axxam sanda nella, yerkell s ijellaben d idebbuzen, d irgazen

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 39 -

    imeqqranen ger rebɛin d xemsin sna, iqubel-iten Ssi Ɛebdelmumen,qqimen la heddren, bab n wexxam yewwi-yaɣ-d seksu s lmerqa iyuẓaḍ, yal yiwen seg-neɣ yefka-yas tayaẓiṭ, yezla-d 14 tyuẓaḍ, yenna-d “ Ččet a ssyadi imjuhad, mkull yiwen seg-wen ad yeddem tamekḥelt-is ( s teḍsa “tamekḥelt” d tayaẓiṭ)”.

    Neṭqeɣ-d nekkini: Iban-iyi-d ma yella tagrawla-yagi ad teqqim aṭas iseggasen, aɣref ameɣbun ula i ɣ-d-yefk a t-nečč! Nniɣ-as“ya Ssi Muḥemmed, annect-agi bezzaf, d ttebdir, lukan ala tlata tyuẓaḍ berka-yaɣ, yal yiwet i rebɛa yergazen. Yenṭeq-d Ssi Ɛebdelmumen, yenna-d: “Kečč ssusem ya Ssi Zzwawi, yexḍa-k wannect-agi, nekk bɣiɣ imjuhad ad ččen mliḥ! Ečč alamma terwiḍ, ma yegra-d ffer-it deg umuẓiḍ-ik ar tikkelt-nniḍen, ečč-it ma yella telluẓeḍ”.

    Mi nerwa neffeɣ seg wexxam-nni, bab-is si twacult n Ɛessas Lǧilali, nruḥ s axxam-nniḍen anda nufa azal n ɛecrin yergazen, wissen ma d aɣ-ttraǧun nekkni neɣ d lweɛda i uqmen.

    Yehder-asen-d Ssi Ɛebdelmumen ɣef tewra, yejbed-d si lǧib-is lmeṣḥef n leqran yesgall-iten, yal yiwen seg-sen yessers afus-is ɣef lmeṣḥef n wawal n Rebbi, yeggull s Rebbi d nnbi d leqran ad yexdem i tewra seg wul d nniya ma yella yexdeɛ-itt Rebbi d nnbi ur yettcafaɛ deg-s.

    Yumer-iyi Ssi Ɛebdelmumen a d-mmeslayeɣ ɣef tewra akken a d-nawi tilelli, amek ara njahed alamma nerbeḥ ddunit niɣ laxert s listichad.Fkiɣ-d tinawt ɣef wayagi,ger uɣref yennejmaɛen deg wemraḥ n lḥara-nni, bedreɣ-d Lamir Ɛebdelqader d Lmeqqrani d Ɛebdelɛaziz mmi-s n Lmeqqrani, d Faḍma n Summer, mi ssuliɣ awal-iw yenna-yasen Ssi Ɛebdelmumen serrḥet yal yiwen ad yuɣal s axxam-is.Mfaraqen yakk a yimdanen.

    Mi ruḥen neffeɣ-d si lḥara-nni nuɣal s axxam n Ɛessas Lmexṭar d ɛemmi-s n Lɛessas Lǧilali, din i nensa, nekk d Ṭaher neṭṭef taɛessast deg yiḍ, gar-aneɣ la nhedder s teqbaylit, yenṭeq-d bab n wexxam i wuɣur i nensa yenna-yas i Ssi Ɛebdelmumen “Wigi d acu-ten, ma d Merruk”?! Iwuǧeb-it Ssi Ɛebdelmumen “Wigi d atmaten-nneɣ usan-d si Leqbayel”. Yenna-yas-d bab n wexxam

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 40 -

    “Seg Leqbayel alammmi d da, ayen ur ttruḥun ara kan ad nnɣen ɣef tmurt-nsen? Nekkni s yergazen-nneɣ la nettnaɣ ɣef tmurt-nneɣ, u nutni ur ten-neḥwaǧ ara! (U bab n wexxam-agi yeḥfeḍ settin ḥizeb!).

    Nmuqel tamuɣli n wurfan nekk d Ṭaher ɣur Ssi Ɛebdelmumen acku bab n wexxam i wuɣur nella yuklal lmut ɣef wayen d-yenna, niɣ xerṣum d tiyita alamma yenneslax weglim-is, alamma mazal inziz a d-yeffeɣ leɛmer-is.

    Ssi Ɛebdelmumen ur d-yenni acemma, iruḥ-d ɣur-neɣ yenna-yaɣ-d“A d-ssutreɣ seg-wen akken a s-tessurfem i gma-twen-agi imɣendef, ur nessin d acu yeqqar! ” Nessusem ur d-nenni awal si nnig lebɣi-nneɣ, nenna-yas maɛlic, nekkni ulawen-nneɣ zzan ɣer daxel.

    Neqqim din alammi d azekka-nni tameddit akken la d-tɣelli tdamcact, neffeɣ nruḥ ɣur yiwen isem-is Ssi Leḥbib, nufa-n ɣur-s lɣaci aṭas yessegrew-d akk adewwar-ines, Ssi Ɛebdelmumen yexdem am tikkelt tamezwarut yesgall-iten yakk di leqran i wakken ad xedmen tagrawla s ṣṣfa, ad bedden ɣer lmujahidin akken a d-ḥellin Lezzayer i yenselmen, deffir lemgillat d nekk i la d asen-d-ihedren ɣef tegrawla amek i tella liḥala-s deg Wawras akk d tmurt n Leqbayel iɣer ttruḥuɣ di taggara useggas n 1955,aṭas n yergazen i mlaleɣ dinna, maca, ur sgallayen ara lɣaci di tektabt n leqran lɛaḍim.

    Ssneɣ sin yeḥbiben-inu, si taddart n Buɛednan yiwen isem-is Ɛmara Ḥemmu, yella di Tunes, yelḥa aṭas netta d imeɣnasen Itunsiyen, yella deg ukabar n Ferḥat Ḥeccad; wayeḍ d Ɛmara Racid d mmi-s n ɛemmi-s n Ɛmara Ḥemmu, aneggaru-yagi yella d ameddakel n Leḥbib Bennasi mi yella d anelmad di lǧameɛ n Zzituna,Ɛmara Ḥemmu llan ɣur-sen ṭṭjara di Tunes, yettekki deg weɣnes n tlelli n Tunes, yettwanfa-d yekcem-d ɣer Lezzayer, yella di Wehran ɣur mmi-s n ɛemmi-s Uyeḥya Rabeḥ ( d ɛemmi-s n Ḥmed Uyeḥya); Uyeḥya-yagi yella d acrik-iw seg useggas n 1953 alammi d taggara useggas 1955, ruḥeɣ ɣer tmurt n Leqabyel Uyeḥya Rabeḥ yefka-yi idrimen wwiɣ-ten i yemma-s ɣer Buɛednan,di taddar-nni mlaleɣ Ɛmara Racid yellan d anelmad di tesdawit n

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 41 -

    Lezzayer, mlaleɣ-ten di sin netta d Ḥemmu, neswa latay, nehder ɣef tsertit, d acu yessefken akken a d-nḥelli tilelli n tmurt seg wemnakcam Afransawi.

    Ǧǧiɣ iḥbiben-iw di Buɛednan uɣaleɣ-d ɣer taddart At Dawed, deg wass n ttlata, sewwqeɣ ɣer Micli dinna mlaleɣ Ɛmara Ḥemmu yakk d Ɛmara Racid, nruḥ ɣer lqahwa neswa latay, ata iɛedda-d yiwen urgaz zdat-neɣ yessawel-as Racid“wa Ssi Remḍan”! Dɣa Ssi Remḍan-agi iruḥ-d ɣur-neɣ, iqeddem-aɣ-t-id Racid, yenna-yaɣ-d“wagi d Ssi Remḍan Ayiraten, d ameɣnas aqdim ukabar n P.P.A, yella di lḥebs yeffeɣ-d, yesɛedda aṭas n lmeḥna ɣef tmurt n Lezzayer.

    Mi neswa latay nekker si lqahwa, la nteddu deg webrid la nhedder s leḥder, Ssi Remḍan la d-yeqqar i Ɛmara Racid: “D acu la iḍerrun deg idurar n Palestro yakk d Lbiban, yakk d Lewras, nemsebdad di rebɛa yid-neɣ zdat usensu n “transatlantic”.

    Racid d Ḥemmu i ssneɣ di Wehran, nella rɣan wulawen-nneɣ ɣef tmaziɣt, d nekk i d asen-yessneṭḍen ajajiḥ la ireqqen deg wul-iw, seg wasmi meẓẓiyeɣ si 1952, Muḥemmed Arbaḥ, Ɛemmar At Ḥemmuda, fkan-iyi-d tibratin n Xlifati Muḥend Ameqqran yella di Lpari, yuqem tiddukla isem-is “Tiwizi i Umaziɣ”.

    Deg wawal-agi di rebɛa yid-neɣ, mi d-bedreɣ “Tiwizi i Umaziɣ” nniɣ-asen tura atan la d-qqaren“Lezzayer d taɛrabt”, ɣur Rebbi ayagi d lekdeb, Lezzayer d tamaziɣt.

    Ɛmara Racid yenna-d “Dagi i tuḍen icc-is” Ssi Remḍan yenna-d “Lezzayer mačči d ṭṭerf n wakal i d aɣ-d-wwin Waɛraben si Mekka, ssneṭḍen-t ɣer Tefrikt”. Nniɣ-as atnad la d-qqaren: “Nekkni d aḥric si lumma n Waɛraben”, yenna-d Ssi Remḍan “wagi d udem n tsertit, i wakken ad naf widak ara ɣ-yallen akken a d-nḥelli tilelli”. Nniɣ-as lɛulama n ddin atan nekren udem n Tmaziɣt, ula d ikabaren n tsertit daɣen,ala akabar n Ferḥat Ɛebbas ur d-nesban ara iman-is, acku aḥbib-is Ḥmed Bumenǧel asmi n-iruḥ ɣer Wehran deg useggas 1949 neɣ 1950, nemlal di “le magasin général”teččur d Leqbayel,aɛraben n Wehran ur d-ttbanen ara, Leqbayel yakk s

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 42 -

    tcucay tizeggaɣin,yemmeslay-d s tefransist,yuɣal yemmeslay-d s teqbaylit ceqqren-as yimdanen aṭas, i tikkelt tamezwarut di ddunit-iw ideg i sliɣ i tinawt n tsertit s teqbaylit,tura ma yella d lumma n Waɛraben i nella,nekk ur keccmeɣ ara ad xedmeɣ tagrawla-yagi!

    Yenna-d Ssi Remḍan: “Tagi d taluft ara yafen tifrat-ines, mi ara yeffeɣ listiɛmar,d ayen ara frun tarwa n Lezzayer gar-asen,ma d lumma taɛrabt d awal kan n teswiɛt acku lumma yessefk ad tili tmurt-is yiwet,amezruy-ines yiwen, tutlayt d tnettit yiwet,ayen iɛeddan fell-as d wayen ideg tella d wayen la d-iteddun ɣur-s yakk d usirem d yeswi-ines yiwen, nezmer a d-nini Libya,Tunes,Lezzayer,Lmerruk,tanaṣlit, tajaddit, tanettit, amezruy ayen iɛeddan d wayen la d-iteddun d wayen ideg nella kif kif, ula d tutlayt seg yiwen uẓar kif kif.

    Maca, tikta-yagi ur yessefk ara a d-banent ass-a, ma ulac a d-tuɣal ger wayger-aneɣ ara nettemyeḍlax, imiren Fransa ad teqqim, tagrawla-nneɣ ad teɣli u ad texṣer, ma yella nemgerrad ad rrẓen iɣallen-nneɣ.Tamaziɣt d ayen ibanen d tanettit,d tanaṣlit ur yezmir ula yiwen a tt-yenker d ayen yellan deg umezruy, yettwassen ɣur leǧnas n ddunit merra.

    Ssurfet-iyi ay imeɣriyen ad gezmeɣ awal, ad kecmeɣ di tmacahut-nniḍen qbel ad ruḥeɣ ɣer Sidi Belɛebbas, d ayen nehder di tmurt n Leqbayel, ma d nekkni ur nuqim ara amgirred ger tarwa n Lezzayer d imseɛreb niɣ d Amaziɣ, dagi di lɣerb n tmurt ttuqimen amgirred ger Yezzayriyen! Win yeɣran settin ḥizeb nečča deg wexxam-is, yenna-d: “Zzwawa ad ruḥen ad jahden ɣef tmurt-nsen,nekkni ɣur-neɣ irgazen-nneɣ!» Nekkni s Leqbayel di yal tamdint n Lezzayer d nekkni i d imezwura s aɣnes d lǧihad yakk d tegrawla, d nekkni i d ul iḥebbken, d nekkni s Imaziɣen n Leqbayel, Icawiyen, Tipaẓa, idurar n Leblida,d nekkni i yeddmen isufa n tafat i tegrawla d imezwura.

    Di taggara, win yellan mačči d Azzayri yuɣal d aselway n Lezzayer, yenna-d“Ɛecra yebkan deg wedrar i iẓeyyren ɣef tulawin-nsen, bɣan ad ḥekmen s ẓẓur ɣef uɣref-agi!”

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 43 -

    D nekkni mačči d imawlan n tesnareft, nekkni ur neznuzuy ara arraw-nneɣ (d lɣilman) yakk d yessi-tneɣ d tiqeddacin (El ǧawari), nekkni di Tmazɣa ur nesɛi ara leswaq n“Rraqiq” (azenzi n yimdanen).

    Nekkni deg wegraw n uɣref nettak awal i yal yiwen, d akerraz niɣ d ameksa, niɣ d ameɣri werǧin neḥqir argaz, werǧin nezzenz niɣ nuɣ-d aklan, d ayen iɣef i ɣ-qqaren Imaziɣen.

    A d-uɣaleɣ s awal ɣef win i wuɣur nečča imensi d argaz n lɛali-nsen, d ucbiḥ d lmumen, d aḥeqqi dduklen merra ccuruṭ n tirrugza deg wexxam-is, ikemmleɣ awal ɣef tegrawla, Ssi Ɛebdelmumen mi d iyi-yeẓra ɣriɣ taɛrabt, ssneɣ ad mmeslayeɣ, d nekk i yessudusen aɣref ɣer tegrawla,d nekk i wumi yettak awal ad hedreɣ,anda ma ddiɣ d nekk i iheddren,d asuddas n lumma.

    Yenna-yi-d Ssi Ɛebdelmumen: “A Ssi Zzwawi, yessefk a k-nuqem d lkumiṣar asertan, ur nettaf ara am kečč! « Nniɣ-as nekkini“lkumiṣar pulitik-agi legrad-is d acu-t?! Yenna-yi-d “ad yili d ṣṣarǧan”. Ikemmel Ssi Ɛebdelmumen, yenna-d “atan txuṣṣeḍ yiwet tɣawsa, ur d-temmeslayeḍ ara fell-as di tinawt-inek?” Nniɣ-as: “D acu-tt tɣawsa-yagi i ttuɣ?” Yenna-yi-d: “D lqewmiyya el ɛarabiyya! « Nniɣ-as “nekkni la nhedder ɣef tegrawla yakk d tlelli n Lezzayer, i lqewmiyya el ɛarabiyya d acu d aɣ-yewwin ɣur-s?! Nutni di ccerq, nekkni di lɣerb, nutni d Asya, di tegzirt n Waɛraben; nekkni d Ifriqya”.Yenna-d: “Ala, kif kif (ggaɛ Ɛreb)”. Nniɣ-as: “Mi ara d-tiniḍ nekk d aɛrab, atan tettweddreḍ, tɛerqeḍ ur neẓri anwa Aɛrab i tqesdeḍ? Maca, mi ara tiniḍ nekkini d Azzayri atan tettwassneḍ”. Yenna-d: “D wagi i d lamer i ɣ-d-yusan si Lmuɣrib, yessefk a d-temmeslayeḍ ɣef lqewmiyya el ɛarabiyya”. Imiren nniɣ gar-i d yiman-iw “ A wi yufan lemmer ur d-usiɣ ara ɣer tegrawla-yagi, a wi yufan lemmer di qqimeɣ di tḥanut-iw, anida imdanen ma nnan-ak-d ini-d kra a t-id-tiniḍ, ma tesbaneḍ iman-ik mgal ayen bɣan ad gezmen abuḥcic-inek deg yiɣẓer!”

    Imiren i ḥulfaɣ iman-iw d aɣrib ameɣbun di tmurt-iw, ttwaḥeqreɣ ɣef yedmaren n yemma Lezzayer Tamaziɣt.

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 44 -

    Deg wexxam n Ssi Leḥbib, afellaḥ-nni uḥdiq, uḍrif nečča ɣur-s imensi, cfiɣ d aḥeddur s uyaẓiḍ, neqqim ɣur-s s teɣzi n yiḍ, mi yuli wass nečča lembesses.

    Nekk d Ṭaher timeẓyanin i d aɣ-fkan di Belɛebbas yewwi-tent Ssi Ɛebdelmumen, yenna-d wagi d leslaḥ n temdint, ad yuɣal i temdint a t-ḥwiǧen ifidayen dinna, sakin yessawel i ttesɛa yergazen i d-yeddan yid-neɣ yeɛzel-iten fell-aneɣ,yenna-yasen ruḥet ay atmaten; s anda terram ad tafem atmaten-nwen imjuhad, yegra-d netta yakk d nekk, d Ṭaher, d Benḥemmuda, d Neṣreddin, di rebɛa yid-neɣ yenna-aɣ-d“ Kečč d Ṭaher ad tuɣalem ɣer temdint, neḥwaǧ-iken dinna, ur nettaf ara am kunwi”.

    Mi sliɣ awal-agi am wakken yewwet-aɣ-d s ujenwi n tmes s idmaren am nekk, am Ṭaher! Nniɣ-as: “A Ssi Ɛebdelmumen, nekkni nexdem lwaǧeb, igi amenzu n lfida di Sidi Belɛebbas, tamdint-agi deg-s irgazen aṭas, ad xedmen lwaǧeb am nekkni, nekkni d iberraniyen a d-nban di tlemmast n uɣref ad fiqen yes-neɣ ibulisiyen”.Yenna-yi-d: “D nekk i yessnen d acu ara xedmeɣ!” Imiren ur d iyi-d-yeqqim wawal ara d-iniɣ, ma ulac ad ttusemmaɣ d lɛaṣi..! Ttif lemmer d aɣ-d-yenna ad temmtem, wala tuɣalin ɣer temdint, ẓriɣ ma nuɣal-d ad nettwiṭṭef, Ṭaher yenna-yi-d “Ma uɣaleɣ ɣer Belɛebbas, ad rewleɣ ɣer tmurt n Leqbayel! « Mi nella la nhedder nekk yid-s s teqbaylit, weḥd-neɣ.

    Mi nruḥ neffeɣ seg wexxam n Ssi Leḥbib, deg yiḍ nbeddel s axxam-nniḍen di Rrfafsa, yiwen ṭṭaleb dinna, yenna-d i lɣaci“Ulac lǧihad mebla ṣṣelṭan, ɣur Rebbi ma ur nesɛi ara ṣṣelṭan mačči d imjuhad i nella! Rebbi ur d-yefriḍ ara fell-aneɣ lǧihad! Yettsemma d tuffɣa ɣef lqanun!”

    Yenna-d Ssi Ɛebdelmumen: “Ruḥet a t-id-tawim, ma yugi a d-iruḥ fket-as tarṣaṣt s aqerru”. Yefka-yi-d tameẓyant-is, yenna-yi-d: “Ruḥ neɣ-it keččini! « Yenna-yas Ṭaher: “D nekk ara t-yenɣen”.Yekkes-iyi tameẓyant n Ssi Ɛebdelmumen seg ufus, yeggull s Welleh i lɛaḍim ar d netta ara iqerrṣen fell-as, Ssi Ɛebdelmumen yessusem kan.

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 45 -

    Nruḥ ɣur-s di tlata yid-neɣ, nekk d Ṭaher d Neṣreddin i wumi neqqar “Xaled”, nelḥa deg yiḍ lewhi n sin ikilumitren, newweḍ s axxam-is, yessawel-as Xaled, yesla-d yesɛuẓẓeg azal n setta iberdan, tḍall-d tmeṭṭut si deffir tewwurt, ur ẓriɣ d yelli-s niɣ d tameṭṭut-is? Tenna-d: “Anwa-k keččini?” Yenna-yas: “D Xaled! « Truḥ amecwar akka, yeffeɣ-d la itenneḍ aɛmam-is, ddan-d yid-s tlata yergazen, ur ẓriɣ d acu-yas-ten? Yenna-yas Xaled: “Yya-d yid-neɣ!” Yenna-d: “Ṣaḥḥa!” Wiyaḍ nenna-d: “Ad neddu yid-wen”. Nekk, nniɣ-asen“Ṣaḥḥa”. Acku nekk ẓriɣ ma ur ten-ǧǧiɣ ara a d-ddun yid-s, yalfi a ten-nenɣ di rebɛa yid-sen.Ɛeqleɣ belli usan-d a t-ḥudden, nekk ur ḥemmleɣ ara timenɣiwt ɣef lbaṭel n wid ur nexdim kra.

    Newwi-t-id mebla ma yeẓra ɣur-neɣ leslaḥ imi nekkni d iɣermanen,mi yebded zdat Ssi Ɛebdelmumen yezzem-it ɣef wayen i d-yenna, yenna-d d ṣṣeḥ nniɣ-t,imi ur nesɛi ara ṣṣelṭan mačči d lǧihad!Yenna-yas Ssi Ɛebdelmumen “ Tarwa n Lezzayer, irgazen-agi la isedduyen tewra ma di xemsa yid-sen ifen ṣṣelṭan, afus n Rebbi netta d terbaɛt”.Yenna-d urgaz-nni “Semmḥet –iyi, ur fhimeɣ ara lefhama-yagi”.

    Neṭqen-d sin si terbaɛt-nni i d-yeddan yid-s, nnan-as“Nekkni d arraw-is, aql-aɣ newǧed akken ad nruḥ ad nǧahed yid-wen”.Yenna-yasen Ssi Ɛebdelmumen “ Lǧihad mačči ala deg wedrar, ula di tuddar yakk d temdinin, anda ma yella Wezzayri ineslem Rebbi yefreḍ-d fell-as lǧihad”. Nnan-d warraw-is “Aql-aɣ newǧed kellef-aɣ s lxedma di temdint niɣ anida tebɣiḍ ad nruḥ a tt-nexdem”. Yenna-yasen “I ma yella fkiɣ-awen tiremmanin n “ligrunad”ad truḥem a tent-tḍeggrem”? Nnan-as “Ih, ulamma ma tebɣiḍ ad nruḥ ad nesserɣ lfirmat Irumyen, ad nruḥ a tent-nesserɣ!» Yenna-yasen Ɛebdelmumen: “Ihi kunwi d tawacult tazedgant, d lmumnin, d iɣelnaẓriyen iḥeqqaniyen”. Nnan-as “Axxam-nneɣ d win tessneḍ, melmi d ak-yehwa ruḥ-d ɣur-neɣ”.

    Dɣa yesgall-iten di rebɛa yid-sen, ssersen ifassen-nsen ɣef lmeṣḥef, ggullen ad xedmen d imjuhad ɣef Lezzayer yakk d lislam,imiren iserreḥ-iten ad ruḥen, yenna-yasen “ Nɣet iqjan-nwen akken ur sseglafen ara fell-aneɣ deg yiḍ ma nusa-d, tinim i yakk i

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 46 -

    idewwaren-nwen , Ssiwḍet lexbar ɣer yal amkan,kra n win yesɛan aqjun a t-yesmurḍes, ma yeggumma ad ixelleṣ ɛecrin alef n lexḍa tikkelt tamezwarut, tikkelt tis-snat ma yella nufa-d aqjun-is a t-nezlu u ad as-nessečč aksum-is!” Nnan-as” Ttkel fell-aneɣ, yakk idewwaren-agi a ten-naweḍ, u ad asen-nessiweḍ lexbar n lǧebha, ad ssnegren iqjan”.

    Nekk ferḥeɣ s wayen i xedmeɣ imi ten-ǧǧiɣ ddan-d yid-neɣ, lemmer i nugi yalfi ad nenɣ baba-tsen, u ahat nutni ad aɣ-nɣen, yerna sɛan yakk lemkaḥel deg yexxamen-nsen. Lḥemdu li Llah ya Rebbi i ten-yehdan, u ad yenṣer yes-sen tagrawla,d nutni i d imcufaɛ di tudert n baba-tsen,s yergazen-agi nerbeḥ-d ifadayen d yemjuhad ijdiden i tegrawla, acku ifadayen tuɛer lxedma-nsen di lawan-nni, ma tqerrṣeḍ ɣef walbeɛḍ d aɣref ara k-id-yeṭṭfen, ma yella deg yiḍ lɣaci la ttemyerwalen,ma deg wass a k-qerḍen aḍar niɣ a k-wwten s uɛekkaz a k-ɣeḍlen, imiren ad tettwiṭṭfeḍ.

    Nuɣal yal iḍ ideg ara d-nessegrew aɣref nettmeslay-d ɣef tmenɣiwt yakk d usenger n yeqjan i wakken ur sseglafen ara fell-aneɣ mi ara nleḥḥu deg yiḍ.

    Yiwen yenna-d: “Ur d as-liɣ ara tasa i weqjun-iw n ṣṣyada akken a t-nɣeɣ”. Nniɣ-as: “Uqem-as takmamt deg yiḍ alamma yuli wass, niɣ efk-it i walbeɛḍ a t-yawi ɣer temda n waman, ad as-iɛelleq aẓru s aɛebbuḍ-is, u ad as-yeḍleq ɣer daxel”.

    Yiwen si ṣṣeḥra yenna-d: “I win iḥemmlen aqjun-is a d-yawi aseffud a t-yerr ɣer tmes alamma yuɣal d azeggaɣ, ad yeṭṭef aqjun a t-yeqqed si sdeffir, si tjeḥniṭ-is akken ur izemmer ara ad yesseglef, mi ara iẓeyyer a t-yeqreḥ wemkan-nni anda akken i t-teqqdeḍ, mi yeḥla ɛiwed-as tuqqda, ssyenna ara s-ttwagezmen iẓuran useglef! «

    Kra yellan dinna ḍsan alammi yuɣal deg-sen nnefs. D imjuhad-nni i yessufeɣ Ssi Ɛebdelmumen s lemkaḥel i yenɣan iǧadarmiyen di tama n Slisen, ffren mi d-tɛedda ṭṭumubil iǧadarmiyen yeqqim wemɣar-nni bu tmekḥelt yerkan, d m tacciwin, fkan-as imeddukal-is tameẓyant yebded deg webrid, yerfed afus-is mi d-tleḥḥu ɣur-s ṭṭumubil iǧadarmiyen, yesseḥbes-itt, iqerreb ɣur-sen akken a ten-yesteqsi mi yewweḍ s amenhar yewwet-it s

  • Tudert-iw di tegrawla

    - 47 -

    tmeẓyant ger wallen, yerwel ineggez ɣer ddaw webrid,ffɣen-d iǧadarmiyen yellan di ṭṭumubil di tlata yid-sen yečča-ten rrṣaṣ n widak yeffren, nɣan-ten wwin leslaḥ-nsen. Yewweḍ-aɣ-d lexbar n wayen i xedmen yeḥbiben-nneɣ,seg wassen ma yella iqerreb yiwen s aǧadarmi a d-iqerreṣ fell-as qbel a t-yaweḍ, ma yella di temdint rfed ifassen-ik d asawen qbel ad tawḍeḍ s abulisi niɣ s aǧadarmi.

    Ass-nniḍen nensa ɣur yiwen ufellaḥ, lḥara-s tezga-d weḥd-s, ɣer tama n teẓgi meẓẓiyet, mačči am tẓegwa n tmurt n Leqbayel, nesṭebṭub di tewwurt n