Trkenin stn Ynleri

Ayta BARKOT

Trkenin anlatm gcn aratrmak, onun zenginliklerini ortaya koyabilmek iin seilecek en iyi yol, onun kaynana inerek, nce en eski yazl stnlklerini incelemek, sonra bugne gelinceye kadar sz ve anlatm asndan gsterdii gelimeleri, kazandklarn ve yitirdiklerini incelemektir.Biz burada, Trkenin szvarln szgeten geirmek, onun engin gcn ortaya koymak istiyoruz. Bunu gerekletirmeye alrken nce, Trkenin ses zelliklerini, sonra yapsn ve tretme gcn, daha sonra da szvarlnn anlam yaps ve zelliklerini gzden geirmek istiyoruzzellikle 20. yzylda yurdumuzdaki yaynlarda, Trkenin bir alanna yeterince nem verilmedii grlr. Bu da Trkenin anlam ynnden incelenmesi, anlatm yollarnn ve gcnn ortaya konmasdr.I- ESK YAZILI RNLER1- Bilge Kaan Yaztndan:Trk Ouz Beyleri, budun, eidin. ze Tenri basmasar, asra yir telinmeser, Trk budun, ilinin, trnn kem artad?Trk Ouz Beyleri, halk, iitin. ste gk basmasa, aada yer delinmese, Trk halk, ilini, treni kim bozar?2- Kagarl Mahmut (Divan Lugat-it-Trk):11. yzyl btn slam lkelerinde Trklerin egemen olduu bir devirdir. O tarihlerde Trklerin egemenlii altndaki milletler Trk dilini renmek ihtiyacn duyuyorlard. Divan Lugat-it-Trk ite bu maksatla, yani yabanclara Trkeyi retmek amacyla 1068-1072 tarihleri arasnda Badatta yazlm bir szlktr. Kagarl Mahmut eserinde Trkenin Arapa kadar zengin olduunu kantlamaya almtr. Eserde kelimelerin anlamlar Arapa olarak aklanmtr. Kelimelerin aklanmas srasnda, Trke iir ve ataszlerinden rnekler de verilmitir.Yiitlemepkem gelip oradm,Arslanlayu kkredim,Alplar ban togradm,Emdi meni kim tutar?SaguAlp Er Tunga ldi m?Isz ajun kald mu?dlek cin ald mu?Emdi yrek yrtlr.3-Yusuf Has Hacib (Kutadgu Bilig) (1019 -11. yy. 2. yars):Uku kayda bolsa ulugluk bulur, Dnce nerede olsa ululuk bulur,Bilig kimde bolsa bedklk alur. Bilgi kimde olsa byklk alr (kazanr).

Dou ve Bat edebiyatlarnda, devlet idaresi ve toplum dzeni hakknda bilgi vermek, devrin ileri gelenlerine telkinde bulunmak, idare adamlarnn kusur ve meziyetlerini gstermek amacyla birtakm kitaplar yazlmtr. Kutadgu Bilig Trk edebiyatnda bu yolda yazlm ilk eserdir. (Kutadgu Bilig=Saadet veren bilgi)4- Ahmet Yesevi (Divan- Hikmet) (?-l 166):Ak srrn beyan klsan aklarga, Takat klmay ban alr kiter, dostlar;Tag u taga ban urup, bihud bolup,Ehl-i yal, hanmandn ter, dostlar.Aklara ak srrn bildirsen, takat klmadan ban alr gider, dostlar; da ve taa ban vurup, kendini kaybedip, oluk ocuktan ve ev barktan geer, dostlar.5- Yunus Emre (Yunus Emre Divan) (13. yy. 2. yars -14. yy. balar)1) Akn ald benden beni,Bana seni gerek seni.Ben yanarm dn gn,Bana seni gerek seni.2) Ne varla sevinirim,Ne yoklua yerinirim,Akn ile avunurum,Bana seni gerek seni.3) Akn aklar ldrr,Ak denizine daldrr,Tecelli ile doldurur,Bana seni gerek seni.4) Akn arabndan iem,Mecnun olup daa dem,Sensin dn gn endiem,Bana seni gerek seni.(dn gn = gece ve gndz)6- Ak Paa (Fakirname) (1272-1333):Trk diline kimseler bakmaz idi,Trklere hergiz gnl akmaz idi,Trk dahi bilmez idi bu dilleri,nce yolu, ol ulu menzilleri.7- Kaygusuz Abdal (14. yy. sonu -15. yy. ba)1) Ycelerden yce grdm,Erbapsn sen koca Tanr.Alem okur kelam ile,Sen okursun hece, Tanr.2) Asi kullar yaratmsn,Varsn yle dursun deyu,Anlar koymu orada,Sen kmsn uca Tanr.3) Kldan kpr yaratmsn,Gelsin kullar gesin deyu,Hele bir yle duralm,Yiit isen ge a Tanr.8- Ali ir Nevai (1441-1501):Trkenin Farsadan stn bir dil olduunu kantlamak amacyla Muhakemet-l-Lugateyn (iki dilin karlatrlmas) adn tayan bir eser kaleme almtr. Ali ir Nevainin eserleri aatay lehesiyle yazlmtr.Seme Beyitler:Lalin hayali can ara bir nak tuttu kimAb- hayat ile yusalar zail olmagay.Dudann hayali canmn iine yle ilendi ki,Hayat suyu ile ykasalar silinmez.Yzn kayal bile valih irdi andak kim,Bahar kelken kitkenni bilmedi gnlm.Gnlm, yznn hayali ile o kadar hayran idi ki,Baharn gelip gittiini bilemedi.II- TRKENN GENEL NTELKLER1- Fiil ekimi olanaklarTrkede haber kipleri ile dilek kiplerine ait 30 zaman vardr. Avrupann en zengin ve ilenmi dillerinden olan Franszcada zaman says 20, ngilizcede ise 17dir. Bu durum Trkemize hareketleri, etkinlikleri anlatmak bakmndan byk bir avantaj salamaktadr.nl ngiliz bilgini Max Mller, Dilbilim kitabnda yle diyor: Bir Trke grameri okumak bile gerek bir zevktir. Kiplerdeki hnerli tarz, btn ekimlerde hkim olan kyasilik, ekillerde batan baa grlen bir saydamlk, dilde prldayan insan zeksnn bu harikal kudretini duyanlar hayrete drmekten geri kalmaz... bu yle bir gramerdir ki, bir billur kovan iinde bal peteklerinin oluunu nasl seyredebilirsek, onda da dncenin i olularn ylece seyredebiliriz.2- Dil kurallarnn stnlTrke, hibir dilde grlmeyen dil kurallar stnlne de sahiptir. Hibir dil, kurallarnn amazl bakmndan Trke ile yanamaz. Trk dilini inceleyen Batl bilginler, dilimizdeki kural amazln ve ve bitiremezler.Oryantalist Jean Deny Trke hakknda yle diyor: nsan bu dilin yce bir bilim akademisi mzakerelerinden km olduu zannna dm olabilir.Belikal dilbilimci Johan Vandewalle ise: Trkenin en hayran olduum yan yaps. Matematik dil yaps beni bylyor. Satran gibi, kurallar az ve istisnasz, ama imknlar snrsz. Halbuki, bat dillerinde kurallarn uygulanabilirliinin her zaman bir snr vardr, der.3- Trkenin stn bir iir dili oluuAadaki satrlar Prof. Dr. Talat Sait Halmana aittir: Dilimiz enfes bir iir dili, kafiyelerimiz bakmndan ngilizceden ok daha zenginiz. Trk iirini ngilizceye evirmek, modern iir iin ok kolay, ama kafiyeli iir iin son derece zordur. Divan iirini ngilizceye evirmek hemen hemen imknszdr. nk kavram farklar bir yana, ngilizcenin kafiye daarc yeterli deildir, yoksuldur. Gerek anlamda yoksuldur.4- Trkenin tretme gcDilcilikte tretme, dilin bir esinden eitli ekler ya da hkm biimleriyle yeni szckler reterek deiik kavramlarn anlatmn salamak olarak tanmlanabilir. Dildeki szckler bylece yenilerini dourur ya da bakalaryla bir araya gelerek bileik szck olup kar.Balantl diller (ya da bitiken, eklemeli diller) dediimiz dil tipinde eitli biimbirimler (kk ve ekler) gerek ekim, gerekse szck yapm srasnda birbirine skca balanarak, ek yerleri belli olmayan yeni szckler oluturur. Trke, bu dillerin tipik ve gl bir rneidir. rnekler: dn- dr-l-e-me-dik-e, koru-n-a-ma-ma-s-ndan-dr, hesap-la-a-ma-ma-s-yla.Bu rneklerde, nce eylem kkleri, sonra da ad kklerinin ok deiik grevler yklenen ve birbirine smsk balanan eitli biimbirimlerle birlikte, nasl deiik kavramlarn anlatmn salad grlmektedir.Almanca gibi bkml bir dile eksiksiz evrilmesi gerektiinde, Trke, yazmmm gibi, tek bir szck; ich soll, wie es heisst, geschrieben haben biiminde birbirinden ayr alt eyle aktarlabilir. Dinlemektesiniz szc Franszcaya, vous tes lcoute biiminde birbirinden ayn be biimbirimle evrilebilir. Vous tes en train dcouter de denilebilir.Dilin bu deindiimiz zellii ona, yeni kavramlar yanstan szcklerin tretilmesinde olaanst geni yollar salar. Sr(mek) kknden bu ekilde 100 kelime tretmek mmkndr. Gr(mek) kknden 61 szck tretilmektedir. rnekleri oaltmak mmkndr.Trkede tretmede grev alan elerin says da ok yksektir. Bugn yalnz Trkiye Trkesinde tretmeye yarayan biimbirimlerin (-g, -ci, -lk, -sz... gibi) says 96 olarak bulunmutur. Bu birimlerden her birinin birden ok grevi yklendii de gz nnde tutulacak olursa, Trkenin anlatm gc zerinde, aydnlatc bir gerek ortaya kar.Trkiye Trkesinde (-ci) yerli ve yabanc isimlerden ok szck tretilmesine yardmc olmaktadr. Bunlar anlam asndan birbirinden farkldr.Meslek gsteren szckler: hukuku, fiziki, ruhbilimci, denizci, havac, tornac, frnc.Bir davran ar basan kii: inat, yalanc, hileci.Bir ii gerekletiren kii: yolcu, kamp, haberci, mjdeci.Bir kuruma, bir kimseye bal olan kii: Atatrk, Trk, Kant.Ara-gere, madde ad: alc, verici, pskrtc, susturucu.Trkenin ok ilek eklerinden olan (-lik) ekinin incelenmesinde bu biimbirimin balca 4 bekte toplanabilecek olan eitli anlam ve grevler yklendiine tank oluruz. Her bek iin birer rnek verelim: kmrlk, balk, gzellik, yllk.eitli soneklerle tretilen dileke, eitmen, izleyici, kaltm, olumlu, olumsuz... gibi yzlerce szck de bunlara katlabilir.Dildeki szck birletirme eilimi zellikle yeni, yabanc kavramlar, eitli, bilim, sanat, teknik alanlarnn terimlerini karlamak zere elverili bir anlatm yolu oluturur: atardamar, toplardamar, ibkey, dbkey, ekenar, ikizkenar, sler, ruhbilim, skynetim, ezamanl, varoluuluk, varsaym, bilgisayar, dalm, dsatm, olaanst, gerekst... gibi.III- TRKENN ANLAM YAPISI VE ANLAM ZELLKLER1- Trkenin anlam yapsn, zelliklerini, anlatm gcn ortaya koyabilmek iin, onun kavramlar dnyasn gzden geirmek, Trkn dile getirdii kavramlar ve bu dilin anlatm yollarn baka dillerle karlatrmak gereklidir.a) Trke, doadaki varlklarn adlandrlmasnda, insana zg duygularn, insanlararas ilikilerin anlatmnda, genellikle somut bir anlatm yolundan gider; yine doadaki varlklara bavurarak, benzetmeler yaparak, duyann zihninde hemen bir imge, bir hayal yaratan, konuyu, kavram canlandrveren bir dildir.b) Trke, anlatm, adlandrma srasnda yine ayn eilimlerle benzetmelere sk sk bavurur; temelini benzetmelerin oluturduu aktarmalarla gl bir anlatm salar.c) Trke, bir ayrntl anlatm dilidir. Trke birok dilde bir genel kavram olarak bir arada anlatlan konular ayr kavramlara dntrr. Akrabalk adlarnda, renk tonlarnda, baka dillerde grlmeyen bir zenginlie sahiptir.d) Kavramlarn dile getirilii srasnda gl bir anlatm salamak zere birden ok szcn bir arada kullanld eitli ikilemelere bavurulduu grlr: ev bark, bol bulama, eksik gedik, dere tepe, dip bucak gibi.Deiik dnemleri ve eitli leheleriyle Trkeyi bir btn olarak ele alrsak gerek szvarl, gerekse anlatm yollan bakmndan gerek bir denizle karlarz.eitli kavramlar, bu arada deiik hayvan adlar bakmndan Trke ve Farsay karlatran Ali ir Nevai, Trkede rdein erkeine sne (Anadoluda suna), diisine burin dendiini, ranlnn her ikisine birden murgabi dediini belirtmekte, Trkede rdein, rge, irke, soktur, almaba, akrkanat, timurkanat, alaluga, alapike, bagal gibi yetmi tr bulunduunu sylemektedir. At trleri iin yine Trkedeki topuak, argumak, yeke, yabu, tatu gibi szcklerin Farsada da kullanldn belirten Nevai, ranllarn bir tek kuluna kre dediklerini, tay, gonan, dunan, tolan, rga, langa gibi eitlerin adlarn Trke olarak kullandklarn vurgular.2- Trkenin kavramlar dnyasa) Trkiye TrkesiTrkemizde, evreye ilikin kavramlar, bitki rts ve hayvanlar, zellikle hayvanclkla ve yiyecek maddeleriyle ilgili kavramlar, renkler byk bir zenginlik gsterir.Renk bildiren sfatlarda, Hint-Avrupa dillerine oranla daha zengin olan Trkede renk tonlar byk bir eitlilik gsterir; rnein yeilin yan sra ayn rengin zeytuni, zehir yeili, dudu yeili, kfrengi, limon kf, rdekba, filizi, tire, trbe yeili gibi birok tonlarna rastlanmaktadr. Bunlarn yannda kanarya sars, ingene pembesi, kmr karas; fesrengi, kestanerengi, klrengi, pasrengi, samanrengi, kiremitrengi, tarnrengi, menekerengi, leylakrengi, ivitrengi; arabi, tahini gibileri de doadaki nesneleri artrarak renkleri aktaran elerdir. Ayrca moda ve giyimde Bat dillerinden alnan renk sfatlarn dnecek olursak, Trkiye Trkesinde ok zengin renk dnyas olduunu syleyebiliriz.Bitkilerin adlandrlnda her dilde, onlarn biimlerini yanstmak zere doadaki benzer nesnelerle iliki kurulduu grlmektedir. rnein, ieinin biimi aslann azna ok benzedii iin Anthirinum bitkisi Trkede aslanaz adn alr. iei, farenin kulana benzeyen Auricula muris bitkisine Trkede sankula ad verilmitir.Hayvan organlarna dayanan, doaya bal anlatmn rn olan birka bitki ismine deinelim: tavankula, kuzukula, aykula, eekkula, atkuyruu, kuburnu, itburnu, keisakal, horozibii, keiboynuzu, turnagagas... gibi.Yine doadaki nesnelere dayanan adlandrma rneklerinden kadifeiei, aniei, gramo- foniei, boruiei, ateiei, ykskotu, kakotu, mercanotu, gelinyana, kzgzeli, kaynanadili, ballbaba, kaynanayumruu gibi ok deiik adlandrmalar Trkn ok zgn ve nkteli benzetmelerinin sonucudur.Trk mutfandaki zenginlik ve eitlilik, yemek adlarna da yansmakta, bunlar arasnda nkteli bir anlatm dile getiren imambayld, kalburabast, hnkarbeyendi, blblyuvas, dilberduda, hanmgbei, kadnbudu kfte, karnyark, vezirparma, sarburma gibileri dikkati ekmektedir.Trkede akrabalk ilikilerinin ayrntlaryla kavramlatrld grlmekte, bunlarn ngilizce, Franszca, Almanca gibi, bugn kltr dili saylan dillerden sayca ok olduu dikkati ekmektedir. rnein Almanca Schwagerin, ngilizce sister-in-law, Franszca belle soeur szckleriyle dile getirilen drt ayr iliki Trkede baldz, elti, grmce, yenge gibi drt ayr kavramla anlatlr.Bugn Trkiye Trkesinde kullanlan bu gibi kavramlarn saysnn krktan fazla olduunu ve bunlarn byk bir ksmnn Trke kkenli olduunu grrz.Burada Trkiye Trkesinin sz zenginliini tanklandrmak zere deiik kavram alanlarndan rnekler verelim: gcenmek, darlmak, ksmek, krlmak, incinmek, alnmak, kalbi krlmak, gnl krlmak, hatr krlmak, burulmak, gnl koymak, ierlemek, arplmak, gcne gitmek, arna gitmek, can sklmak, aralar almak, aralarndan kara kedi gemek, aralar eker renk olmak, bozulmak.Sevgi, ak, muhabbet, meyil, sevda, tutkunluk, vurgunluk, yangnlk, dknlk.Seven ve sevilen, canan, yar, dost, sevgili, sevdicek, yavuklu, sevdal, ilk gz ars.b) kilemelerTrke, baka dillerde ok seyrek kullanlan bu anlatm yoluyla ok deiik nitelikte, anlam ve ses asndan son derece ilgi ekici birletirmelere gitmekte, olaanst gl ve etkileyici anlam biimlerini ortaya koymaktadr.- Eanlaml saylabilecek olan ad, sfat, belirte gibi szck trlerinin hemen hemen hepsinden alnma elerle kurulmu yerli-yabanc kkenli szcklerle oluturulmu ikilemeler; yinelemelerle kurulanlar: eksik gedik, kol kanat, da tepe, krk kk, it kpek, it kopuk, kir pas, hesap kitap, klk kyafet, kavga dv, hatr gnl, yz surat, tek tk, oluk ocuk, gle oynaya, ezile bzle, yorgun argn, aka paka, derme atma, yalnayak bakabak.- Kart anlaml elerden kurulan ikilemeler:Dip doruk, dost dman, er ge, giren kan, olur olmaz, irili ufakl, ili dl, aa yukar, gle alaya, bata ka, gide gele, eninde sonunda.c) Anadolu azlarBugn Anadolu azlarmz yaz diline oranla birka kat daha geni bir szvarlna sahiptir. Yaz dilimizde ok eskiden beri kullanlan (um-) kknden treme umgu, azlarda umut, iyidilek demektir; umma ise zenme, bundan dolay duyulan znt ve zenilen eyin ele gememesinden dolay ac anlamna gelir. Ayn anlamda, azlarda ummaca, umma, umsuluk, umsunluk, umsunuk, umsuruk, umaca, umma olmak, umsuluk olmak, umsunmak, umsunuk olmak, umunmak, ummaya uramak elerine rastlyoruz. Aynca umarsz = aresiz, umaysz = dncesiz, saygsz, umsalak = umulan, beklenen, olmas istenen, umsundurmak = umutlandrmak gibi ilgi ekici rnekler gze arpyor.d) Somut kavramlarAnadolu azlarnda somut kavramlar karlayan rnekleri gzden geirdiimizde, bir yandan yaz dilimizde bulunmayan szcklere rastlanmakta, bir yandan da yaz dilimizde yabanc elerle dile getirilen kavramlarn Trke karlklarnn bulunduu grlmektedir. Farsadan alnan merdiven iin azlarda basak, bastak, bastr, bask, basga, bascak, ayakak gibi birok szck vardr. Yine Farsadan gelme drbn yerine baka, gzek, grg eleriyle karlayoruz. Yunanca kkenli bodrum iin altev, kiler iin azklk, Farsa kkenli ayna iin ise bakanak, bakar, bakncak, evence, yzenge, yzgrg, yzngr, yzgrgs, klklk szckleri vardr.Bu rneklerde, azlarn kavramlatrma ve kendine zg adlandrma eilimleri, her eyden nce de tretme abas belirgin olarak grlmektedir.e) Soyut kavramlarAnadolu azlarmz soyut kavramlar ynnden de byk bir zenginlik gsterir. Yaz dilimizde yadigar, hatra gibi yabanc elerle anlatm bulan kavram Anadolu azlarnda anacak, anda, ang, anga gibi szcklerle anlatlr.Yaz dilinde bir kimsenin davranndan tr duyulan hafif gcenme duygusu alnmak, incinmek szckleriyle anlatm bulur. Anadolu azlarndan bunlara ek olarak arnmak szcyle karlayoruz. Ayn anlam Ktahya dolaylarnda yankmak biiminde dile getirilir. rgp ve Nide dolaylarnda arngn sfat da vardr ki, hatr krlan, dargn anlamndadr. Arsnmak, arna gitmek, hakaret saymak demektir.IV-ANLAM OLAYLARINA, SZ SANATLARINA TANIK RNEKLER1- Dilde benzetme ve benzetme rnekleriBtn dillerde grlen ortak tutum, anlatma g kazandrmak zere benzetmelere bavurmaktr. Bu benzetme ii ya dorudan doruya, nitelii anlatlmak istenen nesnenin bir baka nesneye dayanlarak, onunla benzerlii ortaya konarak anlatlmas yoluyla olur.Biz burada, Trkiye Trkesinde yaayan zgn ve ilgi ekici benzetmelerden bir blmn sralamak istiyoruz: dalyan gibi, filinta gibi, ak gibi, da gibi, aslan gibi, t gibi, ay paras gibi, peri gibi, tasvir gibi, bebek gibi, tabebek gibi, gl gibi.2- Dilde aktarmalar ve aktarma rnekleriDilcilikte aktarma olarak adlandrlan olaylar, benzetmenin bir ileri aamas olup, anlatma g kazandrmak iin bavurulan sz sanatlardr. rnein inat bir kimse iin, kei gibi sznn kullanlmas bir benzetmeyken, ayn kimseden kei biiminde sz edilmesi bir aktarmadr. Buna deyim aktarmas (ya da iretileme) diyoruz.a) Deyimler ve deyimlerde aktarmalarHer dilde, belli bir durumu, bir kavram, bir duyguyu dile getirmek zere, deyim adn verdiimiz eler kullanlr. Genellikle birden ok szckten kurulan deyimler, seyrek olarak tek bir szcn yan anlamnda kullanlmasyla oluabilir.rnek olarak gzden dmek, bindii dal kesmek, pimi aa su katmak, bir baltaya sap olmak, azndan girip burnundan kmak gibi binlercesini, tek eli olanlar iin de gzde, akamc, kaarlanm gibi deyimleri gsterebiliriz.Trke deyimler asndan ok zengin bir dildir. mer Asm Aksoyun yalnzca, bugnk yaz dilimizde saptad deyimlerin says 6309dur. Bu sayya elbette, lehelerde, Anadolu azlarnda kullanlanlar da katlabilir. Franszcada 8000 deyim olduu tesbit edilmitir. ngilizcedeki deyim says 7400dr.b) Somutlatrma ve Trkiye Trkesindeki rnekleriSomutlatrma soyut, anlatm g durumlarn, olaylarn, kavramlarn somut kavramlar araclyla rneklendirilerek dile getirilmesidir. rnein, dilde asl anlam dnda, bir ite yetiip olgunlamak yerine kullanlan pimek szc, bir eyi elle skca tutmak anlamna gelen kavramak fiilinin bir eyi zihninde aydnlatarak iyice anlamak anlamnda kullanl.c) Trkiye Trkesinde teki deyim aktarmalarTrkenin btn lehelerinde ve Trkiye Trkesinde deyim aktarmalarnn, somutlatrma adn verdiimiz trnn dnda kalan rneklerine de sk sk rastlanr. rnek: peynirdeki gzler, dolabn gz, bir gz oda ya da bardan az, frn az gibi. Bu rneklerde insana zg nitelikler doaya ve eyaya uygulanmtr. Bazen doa ile ilgili szckler insana uygulanr. rnein; sulu, pikin, yrtk, yapkan, irkef, frldak gibi iretileme eleri dile yerlemitir.Bazen duyularla ilgili kavramlar arasnda aktarmalar yaplr. rnein; lk bir ses, yumuak bir ses, tatl bir ses, tatl kahverengi, ac yeil, i renkler gibi.3- Deyimlerde nkteli anlatm eilimiDoadaki nesnelere benzetme, onlarla iliki kurma ya da belli bir tasarm yaratma yoluyla hoa giden deyimler yaratarak etkileyici anlatm salamaya ynelinir. rnek: pimi kelle, baston yutmu.4- AtaszleriAtaszleri halkn yaratt bir sanat trdr. ounlukla mecaz, cinas, istiare, kinaye sanatlaryla bezenmi, ll ve kafiyeli msralar, beyitler halindedir. rnek:Kepenek altnda ne erler yatarEl elden stndr ara varnca. (Emrah)El atna binen pek abuk inerTez eskir ireti kaftan demiler. (Merati)V- KALIP SZLER VE TRKEDEK RNEKLERHer toplumda, belli durumlarda sylenmesi gelenek olmu szler, duygular aa vuran kalplar, eitli klieler vardr. El penlerin ok olsun, Allah acsn unutturmasn, azndan yel alsn, Tanrya kr, Tanr sizlere mr versin, Tanr yardmcnz olsun gibi.Baka rnekler de incelendiinde grlmektedir ki, Trklerin ok deiik durumlarda, ok eitli dilekleri ve incelik belirtilerini aklama yolundaki eilimleri aydnlanmakta, kimi birok ulusta bulunmayan bu tr elere sahip olmakla toplum yaamndaki iyi niyetli ve ince davranlar daha iyi ortaya kmaktadr.Trkede kalp sz nitelii kazanm bulunan eler iinden birou, ayn zamanda hayr dua rnei oluturmaktadr. rnek: yazn ak, yrein pak olsun; ayan gl, ban pnar olsun; evine buday yasn.Anadolu azlarnda kullanlan beddualar arasnda gerekten sanatl olanlar, ok deiik ve zgn tasarmlar yaratan rnekler vardr. rnek: Beik dibinde oturmayasan, nenni demiyesen (Van yresinden), Karnnda grp de kucanda grmeyesice (Alanya yresinden), Beikte gr, eikte grme (Kadirolu yresinden).VI- BLMECELERMZDoayla i ie yaayan Trk insannn yaratt bilmeceler, bir yandan onun doadaki nesnelerle olan sk ilikisine, maddi ve manevi kltrne k tutmakta, bir yandan da ok zgn bulularn, nkte, gzlemleme ve anlatm gcn ortaya koymaktadr. rnein kestaneyi anlatanKaftan kara, mintan sar,inden kt bir kocakar,bilmecesinde, bu yemiin d grnmn betimleyen bilmece ayn zamanda, kestane iinin bir yal kadn yz gibi buruuk grnmn de yanstmaktadr.rnekler:Dal stnde al yanak (Elma)Kat kattr ama katmer deildirKrmzdr ama elma deildir,Yenir ama meyva da deildir. (Soan)Aata kilitli sandk (Ceviz) katl bir dkknm var, alt oduncu, ortas uncu, st kadifeci (ide).VII- MANLERManilerde en ok dile getirilen konulardan biri, sevilen kiiye duyulan zlem, ona kavuamamann verdii umutsuzluktur.Gittim arpa bimiyeEildim su imiyeDediler yarin gelirGanatlandm umya (Erzurum az)Camiler medreselerYar geliyor deselerBir ku kadar canm varVeririm isteseler (Bagz)Srma salar karkMen sana oldum ak Sen hatrime tkende Elimden der kak (Krm az)Oy bu akan daralar (dereler) Hep gzmn yaidur Sevip de alamamak Elumun (lmn) kardaidur (Rize)KAYNAKA1) Aksan, Doan (Prof. Dr.), Trkenin Gc2) Halman, Talat Sait (Prof. Dr.), Dilimiz Konusunda arlar, Trk Dil Bayramnda Yaplan Konuma3) Seluk, Peker, Trkenin Gc ve Mant, Us Dn ve tesi, Anadolu Aydnlanma Vakf Yay., stanbul, Eyll 1999