TÜRKİYE BULGARİSTAN SINIR ÖTESİ İŞBİRLİĞİ PROGRAMI

UZUNKÖPRÜ İLE HASKOVA ARASINDA YÜRÜTÜLEN

TARIMSAL SANAYİ GELİŞTİRME PROJESİAR-GE MERKEZİ MÜDÜRLÜĞÜ

DOÇ.DR.SEFER GÜMÜŞ

BEYKENT ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜR YARDIMCISI

PROJELER KOORDİNATÖRÜ HASKOVA ÇALIŞMA TOPLANTISI 3101.2012

Bu araştırma Uzunköprü ile Haskova arasında yürütülen TARIMSAL SANAYİ GELİŞTİRME PROJESİ kapsamında ARGE MERKEZİ MÜDÜRLÜĞÜ TARAFINDAN yapılmıştır. Araştırma kapsamına 1.250 firma alınmış bu işletmelerden 350 firma ile anket yapılmıştır. Araştırmada rastgele metoduyla 350 işletme seçilmiştir. Anket yapılan ve seçilen firmalar 1.250 firmanın ortak özelliklerini yansıtmaktadır.

Araştırmada istatistik yöntemler kullanılmış ve bir ayda üç araştırma görevlisi tarafından tamamlanmıştır. Araştırmada analiz ve sentez yapılmış ve çalışmanın raporu yazılarak sonuçlara gidilmiştir.

Sınır ötesi işbirliği hakkındaki bilgiler

7

23,5

43,5

26

05

101520253035404550

• Türkiye Bulgaristan sınır ötesi işbirliğine beklentilerine ait düşüncelerini sorduğumuzda; %24’e yakın bir kısmı her iki ülkeni nde gelişimine katkıda bulunmasını öngörmektedir. , % 7 si ise AB girişimize yardımcı olacağına inanmaktadır. Yaklaşık %44 lük kısım ise bu projenin ticaret hacmini arttıracağına inanmaktadırlar.

Kaç yıldan bu yana ticaretle

uğraşıyorsunuz ?

10,5

18,5

32,5

24,5

14

05

101520253035

Ailemden g

elen m

eslek

10,5

18,5

32,5

14

24,5

5 yıl

10 yıl

15 yıl

25 yıldanfazla

Ailemdengelen meslek

• Uzunköprü deki KOBİ’lerin % 33’ü 15 yıldan fazla, yaklaşık % 25’i de 25 yıldan fazla sektörlerinde faaliyet göstermektedir. Bu süreçlerde dünya ekonomik ve politik sorunlarla mücadele ederken sektörlerin bu derece işletmelerini yaşatmaları başarılarının sırlarındandır. Bu da sektör deneyimlerinden kaynaklanmaktadır.

Firmalarda kullanılan sermayeler

14,5 13,5

1,5

70,5

00

1020304050607080

Banka

kred

ileri

Öz serm

aye

Hiçbiri

14,5

13,5

1,570,5

0

İşletmesermayesi

Bankakredileri

Öz sermaye

Diğerfinansmanteknikleri

Hiçbiri

• Firmaların ticari faaliyetlerinin sürdürürken dikkatimizi çeken en önemli değişken işletmelerinde kullandıkları sermayelerdir. Buradaki işletmeler finansman ihtiyaçlarını sadece %1,5 ni kendi öz sermayelerinden karşılayabiliyor. %13 banka kredisi%14.5 i ise işletme sermayesidir. %70 i ise diğer finansman kaynaklarıdır.

• Bölgede geleneksel finansman kaynakları çok geliştiğinden bu da % 70 oranında diğer finansman kaynaklarına yansımaktadır.

İş geliştimeye hangi kurum

yardımcı oluyor ?

34

4,5

49

93,5

0102030405060

34

4,549

9 3,5

ticaret sanayiodası

kalıknmaajansı

bankalar

devlet

araştırmakuruluşları

• Bölgedeki işletmelerin iş geliştirme çalışmalarına % 49 oranında bankalar yardımcı olmaktadır. Bu çalışmada sağlanan verilere göre ticaret ve sanayi odaları % 34 oranında işletmelerin işlerini geliştirmede ve işlerini kurdurup sürdürmede imkanlar sağlamaktadırlar. Kalkınma Ajansları bölgede yeni kurulduğundan İş geliştirme çalışmalarına katkıları % 4,5 oranındadır. Devlet ve araştırma kurum ve kuruluşlarının bu süreçte katkıları yok denecek kadar az olup oranları da %9 ile %3,5 arasındadır. İş geliştirme çalışmalar çok geniş ölçüde piyasaların değişkenlerine bağlı olduğundan bölgedeki işletmeler bu konuda oldukça dikkatlidirler.

Devletten sağlanan teşvik ve

yardımlar 28

13

35

16,5

7,5

05

10152025303540

28

1335

16,5

7,5

vergi iadeleri

KDV iadesi

vergi ödemdekolaylıklar

dış Pazardestekleri

navlun primleri

• Trakya Bölgesi Kalkınmada Öncelikli yöreler arasında değildir.Bu anlamda teşviklerden en az yararlanan bölgeler arasındadır. Vergi afları, vergi ödemede kolaylıklar gibi faktörlerden bölge işletmelerinin yararlanma oranın% 35 lerdedir.Vergi iadelerini de bu rakama eklediğimizde bu raka % 63 lere kadar yükselmektdir. Dış pazarlarda firmalara sağlanan destekler % 16,5 oranındadır.Yani Devlet dış paz Diğer Pazar desteklerini de ilave ettiğimizde bu oran % 40 lara kadar yükselmektedir.

Firmaların karşılaştığı sorunlar

12

28

20,5 19 20,5

05

1015202530

12

28

20,5

19

20,5

siyasi veekonomikistikrarsızl ıkfaizlerinyüksekliği

talepnoksanlığı

maliyetlerinyüksekliği

sermeyeyetersizliği

• Faiz ana paranın geliridir. Banka ve finans sektörleri bu faktörle yaşamını sürüdrmektedirler. Sadece Katılım banka ve türevleri hariç. Bu nedenle günümüzde tüm sektörler rekabet yaptıklarından bankalar para satmak için firma ve kişileri reklam kampanyaları ile adeta zorlamaktadırlar. Bu nedenle araştırmamızda en büyük sorun % 28 olarak faizlerin yüksekliği olarak çıkmıştır. Yüksek maliyetler işletmelerin en büyük sorunlarındandır ancak bu maliyetlerini piyasa koşulları içinde eritebilirler.Talep noksanlığı ve sermaye yetersizliği de % 20’lerde olup aynı düzeydedir.

İşletmenin yapmış olduğu yatırımlar

2,25 2,25

27,5

0

68

01020304050607080

27,5

068

2,252,25

ithalat-ihracat

sanayi yatırımı

ticaret

lisanslı üretim

yatırımyapmıyoruzgünükurtarıyoruz

• Bölgedeki işletmelerin % 68 oranında yatırım yapmadıkları, bu da KOBİ olmalarından, yatırımların geriye dönüşleri uzun zamanı gerektirdiğinden yaklaşık % 70’inin yatırm yapmadıkları bölgesel ve ticari kültürel ifadeyle günü kurtarmak için çalışmaktadırlar. İşletmelerin % 30’u ticaret yapmaktadır. Itahalat-ihracat ve sanayi yatırmını yapan sadece %5’e yakın işletmler bulunmaktadır. Ayrıca AB kriterlerine ve dış pazar üretimde avantaj sağlayacak lisanslı üretim yapan işletmelerin olmaması dikkatimizi çekmiştir.

İşlerin vurgu yaptığı süreçler

3 2,3

60

24,5

10,2

010203040506070

3 2,3

60

24,5

10,2

Pazararştırması

yurt içi ve dışıfuarlarakatılım

müşterimemnuniyeti

pazarlama vesatış

hiçbiri

• Firmaların %60’lık kısmında müşteri memnuniyeti ön plana çıkmaktadır. Dış Pazar ve ithalat-ihracat yatırmı yok denecek kadar az işletmenin var oluşu firmaların iç pazarda parakendeci rolün baskın olmasını sağlamaktadır. Buda firmaların ilk önce müşteri memnuniyetine öncelik vermelerine neden olmuştur. Müşteri memnuniyetinden sonrada pazarlama ve satışa % 35 oranında önem verdikleri yapılan araştırmada sağlanmıştır.

Çalışan güvenliğinin sağlandığı yöntemler

5 7,5

77,5

3 70

20406080

100

özel güv

enlik..

.

kendi k

endim

...

bölgemizin

g...

güve

nlik so

r...

• İşletmelerin ve çalışanların güvenliğini hangi yöntemlerle sağlıyorsunuz sorusunu sorduğumuzda %80’e yakını firmaların kendi kendine güvenliğini sağladığı ortaya çıkmaktadır. Sadece %12’lik kısmın devlet ve özel güvenlik yöntemleriyle bu sorunu çözdüğü %7’lik kısmı ise Uzunköprü – Haskova’da güvenlik sorununun bulunmadığını ortaya koymaktadır.

İşletmenin ileriye yönelik ihtiyaçları

14,522,5

113,5

48,5

0102030405060

ek finan

sman

e- tica

ret

14,5

22,5

113,5

48,5

ek finansman

kaliteli üretimve satış

dış pazardabüyüme

markalaşma vedüşük maliyet

e- ticaret

• Firmaların ileriye yönelik ihtiyaçlarını sorguladığımız % 50’ye yakını e- ticaret demektedir. Işletmeler sanal ortamda daha geniş müşteri kitlesine ulaşmak ve maliyetleri en aza indirerek satış rakamlarını arttırmak istemektedirler. %22,5 kaliteli üretim ve satış ihtiyacı %14,5 ise ek finansman ihtiyacına gerek duymaktadır. Firmaların sadece %11’lik kısmı ileriye dönük dış pazarlarda büyümeyi hedeflemektedirler.

İşinizde yapmak istediğiniz düşünceler

6

20,5

37

13,5

23

05

10152025303540

620,5

37

13,5

23

iş değiştirmeyidüşünüyorum

KOBİ desteğialmak istiyorum

sigorta ve vergiorn. düşrülmesiniist.

devlet desteğiistiyorum

hiçbiri

• İşletmelerin yapmak istedikleri düşünceleri sorduğumuzda iş geliştirmek, yatırım yapmak ve bu yatırımlara destek almayı cevaplamalarını beklerken, firmaların öncelikli düşüncelerinin sigorta ve vergi oranlarının düşürülmesi olarak karşımıza çıkıyor. %40’a yakın işletme sigorta ve vergi oranlarının yüksekliğinden yakınmaktadır.

Firmaların dönemsel yaptığı

işler

10 13 11,5 8,5

57

0102030405060

günlük k

asa deft

er,hesa

p...hiçb

iri

1013

11,5

8,5

57

satışhasılatlarıbankaya yatar

günlük kasadefter,hesaplar mali müşavirtutarpazarlama vesatış pazarlamplanlamasıyapıyorumaylık,üçaylıkveyıll ıkbilançolaryapıyorumhiçbiri

• Firmaların dönemsel olarak en çok hangi işlemi sıklık yaptığına baktığımızda %50’ ye yakını satış hasılatlarını bankaya yatırma, kasa defteri tutmak, pazarlama ve satış planlaması yapmak ve dönemsel bilançolar yapmaktır.

İhracat hangi ülkelere yapılıyor ?

5 0 3 0,8

91,2

0102030405060708090

100

5 03 0,8

91,2

AB ülkelerine

ABD ye

Balkanülkelerine

Asya ülkelerine

İhracatyapmıyorum

• Bölgedeki İşletmelerin bu araştırmada sadece iç pazara yönelik faaliyet gösterdiği açıkça gözükmektedir. Çünkü firmaların %91,2’si ihracat yapmamaktadır. AB ülkelerine % 5 Balkan ülkelerine ise %3 işletme ihracat yapmaktadır. Bu araştırmanın en önemli değişkenlerinden sağlanan sonuçlara göre Sınır Ötesi İşbirliği Projeleri önemini bir kez daha ortaya koymuştur.

Yıllık ithalat hangi ülkeden yapılıyor ?

19,5

2,5 05,5

72,5

0

10

20

30

40

50

60

70

80

19,52,50 5,5

72,5

Bulgaristan

Yunanistan

Rusya

Slovakya

Diğer ülkeler

• İthalatın yapıldığı ülkelere baktığımızda ise %20’sinin Bulgaristan’a yapıldığı gözükmektedir. Bu da bu işbirliğinin gelişmesinde önemli rol oynayacak bir faktör olarak ön plana çıkmaktadır.Çalışmanın bu bölümünden çıkan sonuçlardan en önemlisi de % 73 oranında ithalatın AB, ABD, Rusya, Ortadoğu ve Pasifik ülkelerinden yapıldığıdır.

Dış ticaretde yoğun çalışmalar

0 1

65

6

28

010203040506070

hedef,p

otansiy

el ve

proj...

hiçbiri

01

656

28

ithalatımız yıl l ık…. Bindolar

ihracatımız yıl l ık …. Bindolar

dış ticaret yapmıyorumiç piyasayaçalışıyorum

hedef,potansiyel veprojeksiyon pazarlarsağlıyorum

hiçbiri

• İşletmelerin durumlarını daha önceki grafiklerde de değindiğimiz üzere dış ticaret yapmadıkları, daha çok iç pazarda faaliyet gösterdiklerini yorumlamıştık. Burada işletmelere dış ticaretle ilgili yapılan yoğun çalışmaları sorduğumuzda % 65’lik bir kısım dış ticaret yapmadığını belirtmiştir.

İharcata yönelik devlet yardımları

113,5

2,5 4

79

0102030405060708090

1 13,52,5

4

79

AR-GE yardımları

Pazar arştırmasıdesteği

Eğitim veistihdam yardımı

Vergi ve KDVyardımları

Hiçbirinden

• Devlet ihracatı 1980’li yıllardan sonra her aşamada ve her sektörde desteklemiştir. Ancak Bölgede ihracat yapma oranları çok düşük olduğundan İhracata yönelik devlet yardımlarından yararlanma oranı da % 2’lerde kalmıştır. İşletmelerin % 13,5’i devletten pazar araştırma desteğinden yararlanma talebinde bulunmuştur. Türkiye ve Bölgede işletmeler AR-GE yapmadıklarından veya yok denecek kadar az yaptıklarından dolayı ar-ge yardımlarından yararlanma oranı yüzde 1’lerde kalmıştır. İşletmelerin % 79’u da bu yardımlardan haberleri ve bilgileri olmadığından yararlanamamaktadırlar. Bu anlamda işletmelerin danışmanlık hizmeti almalarında yarar görülmektedir.

Dış ticaret yasa ve yöneymeliklerin

öğrenilmesi

155 4

30

46

05

101520253035404550

15

54

30

46

TSO

dış ticaretmüsteşarlığı

ihracatgeliştime etütmerkezi

ekonomi basınıgazete

hiçbiri

• Bölgedeki işletmeler % 15 oranında dış ticareti Ticaret ve sanayi Odaları ve Ticaret Borsalarının sağladıkları bilgi ve yayın desteklerinden öğrenmektedir. Dış ticaretle ile ilgili yasa ve yönetmeliklerin %30’u ekonomi basını ve gazeteden öğrenmektedirler. İşletmelerin % 46’lık bir bölümü dış ticaretle ilgili yasa ve yönetmelikleri öğrenmeye istekli olmadıkları tespit edilmiştir.

Başarı için yurt dışına yönelik yapılan işler

07

23

7

63

010203040506070

0 7

23

763

Yurt dışınasözleşmeli üretimyapmak

Aracı kurumrolünde, başkaüretimleri ihraçediyorumDüşük faizli veuzun vadeli kredikullanıyorum

İthalatı ucuz olanürünleri yurtdışındangetiriyorum Hiçbiriniyapmıyorum

• Ticarette başarı için yurt dışına yönelmede işletmeler in %23’ü düşük faizli ve uzun vadeli kredi kullanımına gitmektedir.%14’ü ise aracı kurum rolünde başka üretimleri ihraç etmek ve ithalatı ucuz olan ürünleri yurt dışından getirtmektir. KOBİ lerin % 63’ü de ticari yaşamda başarı için yurt dışına yönelmenin gereğine inanmamaktadırlar.

Dış ticaretin gelişmesindeki

etkenler

15 11,53,5

64,5

5,5

010203040506070 15

11,5

3,5

64,5

5,5

Uzunköprü-Hoskova sınırticaretininyapılmasıİki ülke arsındasınırsal serbestbölge kurulması

Kıyı ticaretininyapılması

Tümününyapılması gerekir

Hiçbiri

• Uzunköprü ile Haskova arasında dış ticaretin arttırılması kapsamında sınır ticaretinin ve kıyı ticareti ile serbest bölgenin kurulması gibi tüm dış ticaret değişkenlerinin kullanılması araştırmanın genel sonuçlarından sağlanmıştır. Dış ticaretin çok yapılmadığı ve geliştirilmesiyle ilgili yapılması gerekenleri sorduğumuzda işletmelerin büyük çoğunluğunun tek olarak değil de parçaların bir bütün olarak değerlendirilmesinden yana olduğu gözlenmiştir. Bununda öncelikli olarak Uzun köprü – Haskova arasında ticaretin yapılması, iki ülke arasında ve sınırsal bölgede serbest bölge kurulması, kıyı ticaretinin yapılması olarak sıralanmıştır.

Türkiye -Bulgaristan dış

ticaretini engelleyen

unsurlar36

157,5 4,5

37

05

10152025303540

36

157,54,5

37

Vize sorunu

İşadamlarınınvizesiz girş çıkışyapamaması

İki ülkearasındaki yasalmevzuat farkı

Lisan bilmedekisorunlarınyaşanması

Bunların tümüdış ticaretimiziengeller

• Türkiye – Bulgaristan sınır ötesi işbirliği kapsamında dış ticaretin arttırılmasına yönelik çalışmaları engelleyecek unsurların başında %36 ile vize sorunu gelmektedir. %15 iş adamlarının vizesiz dolaşımı ve %7,5’i ise iki ülke arasındaki yasal mevzuat farkının olmasıdır. %37’lik kısım ise bu unsurların hepsinin dış ticareti engelleyeceği yönündedir.

İhraç edilen ürünler

110

7 6

76

01020304050607080

11 0 76

76

Tekstil ve hazırgiyim

Tarım ve türeviürünler

Sanayi veimalat sanayi

Gıda sanayi

İhracatyapmıyorum

• % 76 işletmenin ihracat yapmadığı bir ortamda kalan %24’lük kısmın yarısını tekstil ve hazır giyim oluştururken diğer yarısını ise gıda ve imalat sanayi oluşturmaktadır.

Firmaların yasa gruplarından

etkileri

2 4 618

70

01020304050607080 2 4 6

18

70

İhracat rejimikararları

İthalat rejimikararları

İhracat ve ithalatyöntemleri

Ülke parasınındeğerini korumasıstandardizasyon

Kararların tümüticaretimizietkilemektedir.

• Dış ticaretle uğraşan firmaların %70’i ihracat rejimi kararları, ithalat rejimi kararları, ihracat ve ithalat yönetmeliği ve ülke parasının değerinin korunması ve standardizasyonu gibi yasa gruplarının tümünden etkilenmektedir. %18 işletme ise sadece ülke parasının değerinin korunması ve standardizasyonu kararlarından etkilenmektedir.

Mevsim sonu indirimli satış

15

44

35

1,5 4,5

05

101520253035404550

Evet

Hiçbiri

15

44

35

1,5 4,5

Evet

Hayır

Fiyatlarımızpiyasakoşullarındadır

Müşteriye görefiyat

Hiçbiri

• Firmaların sadece %15’i mevsim sonu indirimli satış yaparken %44’ü mevsim sonu indirimli satış yapmamaktadır. %35’i ise fiyatlarının piyasa koşularına göre makul olduğu kanaatindedir.

Ticarette karşılılan sorunlar

5 8 8

49

30

0

10

20

30

40

50

60

Bürokratik s

orunla

r

Etik s

orunlar

Yasal

sorunlar Hepsi

5 88

49

30

Bürokratiksorunlar

Etik sorunlar

Yasal sorunlar

Mevzuattakiçarpıklık

Hepsi

• Ticarette karşılaşılan sorunlardan mevzuattaki çarpıklık ve karmaşa firmaların %50’sine yakınını etkilemektedir. %16’sını etik ve yasal sorunlar %5’i ise bürokratik sorunları oluşturmaktadır. Bu sorunların hepsinde etkilenen %30 dolayında işletme bulunmaktadır.

İharacatdaki sınırsal sorunlar

16 15

6,5

26

36,5

05

10152025303540

Satışlar

16

15

6,5

26

36,5

Her iki taraftarüşvet istiyor

Kasıtl ı veengelelmilişlemler

İhraç ürünlerizarar verme

İki ülkeişbirl iğine zararverme

Tümü doğrudur

• İki ülke arası ihracatdaki sorunların %16’sı her iki tarafında rüşvet istemesidir. %15’i kasıtlı ve engellemeli işlemler, %6,5 ihraç ürünlerine zarar verilmesi, %26’sı ise engellemelerin iki ülke işbirliğine zarar vermesidir. Büyük bir çoğunluk ise bu sorunların tümüne dikkat çekmektedir.

Firmanın kuruluş statüsü

4,5 1,5 0 0

94

01020

3040506070

8090

100

A.Ş KOMŞti.

Koll.Şti.

Ltd Şti. Şahısşirketi

4,5 1,500

94

A.Ş

KOM Şti.

Koll. Şti.

Ltd Şti.

Şahıs şirketi

• Firmaların kuruluş statüsüne baktığımızda ise %94’lük oran ile şahıs şirketi karşımıza çıkmaktadır.

Firmanın dışarıdan aldığı hizmetler

4

24

9,5

21,5

41

0

5

10

15

2025

30

35

40

45

4

24

9,5

21,5

41

Eğitim hizmeti

Müşavirl ikhizmeti

Danışmanlıkhizmeti

Satış ve müşteriplanlama hizmeti

Diğerleri

• İşletmelerin son olarak dışarıdan almış olduğu hizmetlere baktığımızda %45’i müşavirlik, satış ve müşteri planlamasını oluştururken, %4’ü eğitim hizmeti %9,5’i danışmanlık hizmeti ve %41 de diğer hizmetleri kapsamaktadır.

1. Araştırma UZUNKÖPRÜ İLE HASKOVA arasında yürütülen TİCARİ KAPASİTENİN ARTIRILMASI projesinin ilk 7 ayında % 68 oranında hedeflerine ulaştığını anlatmaktadır.

2. Sınır Ötesi İşbirliği projelerinin Sınırsal Dış Ticareti artırmada % 24 oranında başarı sağlayacağı ve katkıda bulunacağı,Burada Uzunköprü ile Haskova arasında dış ticaretin artırılmasında ilk senede % 7 oranında bu orana katkı sağlayacağı hedeflenmektedir.

3. Uzunköprü deki işletmelerin Haskova’daki işletmelerle yapısal .sermaye ve firma kültürü yönünden % 63 oranında benzerlik gösterdiklerinden dış ticareti artmaması için mevzuat ve yasal engeller hariç hiçbir engel yoktur.

4. İki ülke arasında yasal,mevzuat ve eylemler açısından çok farklılıklar bulunduğundan,bu zamana kadar yürütülen AB destekli hibe projelerinin kakısak oranı % 13 lerde olmasına rağmen bu oran daha da yükseltilememiştir.

5. Araştırmanın sorularında ve alınan yanıtlarında sınır komşumuz Haskova’daki KOBİ lerin bu proje ile Yatırım ,üretim ve ticaretin artırılmasında satış,pazarlama ve ,finansman gibi tüm ticaret değişkenlerinde birlik ve beraberlik sağlayacaklarından ve aradaki engellerin kaldırılması odaklı çalışmalarla sınırın iki yakası arasında % 38 oranında artacaktır.

ARAŞTIRMADAN SAĞLANAN ÖZET SONUÇLAR VE ÖNERİLER

6. Uzunköprü’den Edirne Odaklı Dış ticaretin boyutu çarpan etkisi ile diğer ülkelere de yansıyacağından bu projenin katkısını tartışma dışı tutmakta ve eylem aşamasına önem vermekte yarar vardır.

7. Uzunköprü’deki işletmelerin genelde ihracat yapamadıkları ve Edirne ihracatının içinde rakamsal yönden az yer aldıkları gözlenmiştir.

8. Araştırmanın en önemli sonuçlarından biri de işletme kültürü ile sosyal kültürler arasında işletmelerin kendi içlerinde uyumlu olduğu ve sınırın her iki yakasında da benzer farklılıkların bulunduğu araştırmanın yazılı ve sözlü bölümlerinden anlaşılmaktadır.

9. Trakya’nın tüm gümrük kapılarında Türkiye ile Bulgaristan arasında hiçbir kurumun ve kişinin istememesine rağmen vize sorunları,diğer engellemeler, rüşvet ve kayıtlara geçmeyen diğer sorunlar yaşandığından AB Projeleri bu olumsuz değişkenlere engel olamamıştır.