NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 1

TRKYE EKONOMS VZE DERS NOTLARI

NTE 1

TRKYE EKONOMSNN TEMEL ZELLKLER

VE DNYA EKONOMSNDEK YER

Ekonomi (iktisat) sosyal bir bilimdir. Sosyal bilimlerde fen(doa) bilimlerinden farkl olarak ayn konuda birden fazla doru olabilmektedir. rnein benzer tedbirlerin yer ald bir ekonomi politikas iki farkl lkede veya farkl zamanlarda uygulandnda farkl sonular yaratmaktadr. Ayn ekilde bir olaya dnyann deiik yerlerindeki farkl toplumlar ayn tepkileri verebildi i gibi baz durumlarda da ok farkl tepkiler de verebilmektedir. Bu tepkilerde lkenin iinde bulunduu corafya kadar o lkenin gelimilik dzeyi ve toplumsal yap gibi pek ok faktr etkili olmaktadr. Bu gereklerden hareketle, bir lke ekonomisin deerlendirirken sz konusu lkenin sahip olduu tm kaynaklar dikkate almak gerekir. TRKYENN CORAF KONUMU VE DOAL KAYNAKLARI: Trkiyenin Yzlm ve Corafi Konumu: Kuzey yarmkrede yer alan Trkiyenin yzlm 783.577 km kare , izdm alan ise 779.452 km karedir. Gller ve adalar da dahil edildiinde, toplam yzlm 814.578 km kareye izdm alan ise 783.562 km kareye ykselmektedir. Yzlm byklne gre yaplan sralamada Trkiye dnyann 34nc byk lkesidir. lke topraklarnn yardan fazlas dalarla ve engebeli arazilerle kapl olduu iin ortalama ykselti olduka yksektir. (1.132 m) Bu nedenle gerek yzlm ile izdm alan arasnda nemli bir farkllk mevcuttur. Trkiye Corafi olarak 3 ktann (ASYA, AVRUPA, AFRKA) birbirine en ok yaklat yerde, Asya ile Avrupay birbirinden ayran iki nemli deniz boaznn zerindedir. lke topraklarnn yaklak %97si Asya, %3 ise Avrupa ktasndadr.lke yaklak olar ak 35 derece 42 derece kuzey paralelleri ile 25 derece 44 derece dou meridyenleri arasnda yer alr. Trkiyenin en dousu ile en bats arasndaki uzaklk 1.660 km iken kuzey ile gney arasndaki mesafe 650 kmdir. Trkiye douda Grcistan (276 km) Ermenistan (328km) Azerbaycan (18 km) ve ran (560 km) batda Yunanistan (203 km) ve Bulgaristan (269 km) gneyde Irak (384 km) ve Suriye (911 km) ile komudur. lkenin toplam snr uzunluu 10.765 kmdir. Bunun 2.949 kmsi kara, 7.846 kmsi ise deniz snrdr. Corafi konum Trkiyeye bata jeopolitik ve ekonomik olmak zere pek ok adan frsatlarn yan sra tehditler de yaratmaktadr. Corafi konumun dourduu tehditlere souk sava dneminin getirdii olumsuzluklar, Ortadou da yaanm / yaanmakta atmalar ve sava ortamn rnek verebiliriz. Corafi Blgeler ve Ekonomik Faaliyetler Arasnda liki: Trkiye corafi olarak 7 blgeye (Marmara, Ege, Akdeniz, Anadolu ,Karadeniz, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu ) ve idari adan 81 ile (vilayete) ayrlmtr. Corafi blgeler tespit edilirken blge iinde yer alacak illerin hem doa artlarnn hem de beeri ve ekonomik zelliklerinin nispeten benzerlik gstermesi nemli kriterlerdir. Corafi yap blgedeki tm retim faaliyetlerini etkilemektedir.Yksek, engebeli, s farknn yksek olduu ve k artlar nn uzun srd blgelerde tarm (bitkisel retim) ve sanayi faaliyetleri snrl kalmaktadr. Bu blgede hayvanclk faaliyetleri younlamaktadr. Trkiye Yar kurak biri iklim zelliine sahiptir. Kuzeyde her mevsim yal olan Karadeniz klimi, gneyde yazlar kurak ve ok scak, klar ise lk ve yal olan Akdeniz klimi grlr. blgelerde ( Anadolu, Dou Anadolu, Gney dou Anadolunun byk bir ksmnda) Karasal iklim grlr. Az ya alan bu blgelerde yllk ve gnlk scaklk farklar ok olup zellikle i ve dou Anadolu da klar uzun ve souktur. klim ve doa koullar blgelerin beeri ve ekonomik yaplarn etkilemektedir.

Trkiye de en ok gz veren blgelere bakldnda Karadeniz ve Dou Anadolu blgelerinde corafi ve iklimsel artlara bal olarak retimin zellik le sanayilemenin yetersiz olmas, g tetikleyen nemli unsurlardandr. Blgelerin ekonomik kalknmasnn baarlmasnda blgedeki mevcut yaplarn iyi ett edilmesi byk nem arz etmektedir. Madenler: Trkiye topraklar, sahip olduu jeolojik yap nedeniyle bnyesinde pek ok madeni bulundurmaktadr. Dnya genelinde ticareti yaplan 90 eit madenden bugne kadar sadece13nn varl Trkiyede belirlenmemitir. Trkiye dnyada kendi hammadde gereksiniminin nemli bir blmn karlayabilen maden eitliliine sahip sayl lkelerden biri olsa da zellikle petrol, doalgazve takmr gibi yakt maddeleri asndan byk lde da bamldr. Trkiye dnya toplamnda maden retiminde 28inci , retilen maden eitlilii asndan da 10uncusrada yer almaktadr. Trkiyede karlan madenleri yakt madenleri hammadde madenleri veeitli madenler olmak zere 3 temel grupta toplamak mmkndr. Balca yakt madenleri ,Kmr, linyit, petrol ve doalgazdr. Hammaddeleri ise, Demir,bakr, krom ve manganez ve bor ekilde sralanabilir. Stratejik Bir Maden : Bor Trkiye, dnyann en byk ve en iyi kalitede bor rezervlerine sahip olup, dnya bor talebinin nemli bir ksmn karlamaktadr. Dnyada 8 lkede bor rezervi bulunmakla birlikte nemli bor yataklar Trkiye, ABD VE Rusyada yer almaktadr. Trkiye toplam 3 milyar ton rezerv miktar ile dnya toplam bor rezervi sralamasnda %72 lik pay ile ilk sradadr. Grld gibi bor ok geni bir alanda kullanlan stratejik bir rndr. Su Kaynaklar: Trkiyenin kara sularn akarsular, durgun sular ve yeralt sular olmak zere 3 grupta inceleyebiliriz. Trkiye akarsular asndan zengin

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 2

bir lke olmasna karlk bu su kaynaklarnn dzensiz aklar ve eimleri nedeniyle akarsularda nehir tamacl yaplmamaktadr. Akarsular kuvvetli eimleri ve gmk yataklaryla byk hidroelektrik potansiyeline sahiptirler. Trkiye durgun sular (gller) asndan da zengindir. lkemizde kk gller birlikte 120den fazla doal gl bulunmaktadr. Trkiye nin en byk gl 3.712 km kare alan ile Van Gldr . Trkiyenin nemli yeralt su rezervlerine sahip olduu tahmin edilmektedir. Su kaynaklarnn nemli bir ksm buharlama ve yeralt su kaynaklarn besledikleri iin kullanlamamaktadr . Dier yandan gllerin bir ksmnn tuzlu ve sodal olmas dikkate alndnda, Trkiyenin kullanlabilir su asndan zengin bir l ke olmad sylenebilir. Kii bana den yllk kullanlabilir su miktar 1.519 m kp civarndadr. Trkiye su azl yaayan bir lke konumundadr TRKYENN NFUSU VE DEMOGRAFK GSTERGELER Nfusun lke Ekonomisi Asndan nemi:Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yerleik olan nfus, lke nfusunu oluturmaktadr.lke nfusu ekonomideki temel retim faktrlerinden emein kaynan oluturmakta, ayrca toplam tketimi belirlemektedir. Nfus bykl kadar nfusun ya gruplarna ve yerleim yerlerine gre dalm, eitim dzeyi ,nfusa yete rli eitim ve salk hizmetlerinin sunulup sunulmadn yan sra nfusun ne kadarnn sosyal gvenlik sistemi kapsamnda olduu gibi gstergeler de lkenin sosyoekonomik kalknmas asndan nemlidir . Nfus lkenin savunma ve askeri gc asndanda belirleyici role sahiptir. Nfus art hz, lke ekonomisinin yllk net bymesini de etkilemektedir. Bu nedenle lke ekonomisinin yllk byme hznn nfus art hznn ok stnde olmas arzulanr. Artan nfusa bal olarak eitim ve salk harcamalarna daha fazla ihtiya duyulur. Bu noktada ihtiyac olan temel hizmetlerin salanmas gerekir. Bu ise Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde snrl kaynaklarn , hzl nfus art nedeniyle Demografik Yatrmlar iin harcanmas demektir. Hzl nfus art lkenin daha verimli yatrmlara gidecek kaynaklarn emer, dolaysyla hzl ekonomik kalknma asndan olumsuzluk yaratr. Nfus Saym, Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde Toplam Nfus: Nfus saym lke iinde yaayan nfusu doru bir ekilde tespit edebilmek iin yaplmaktadr .

Bu saymlarda, nfusun idari birimlere gre dalmnn yan sra toplumun balca demografik, sosyal ve ekonomik niteliklerini tam ve doru bir ekilde ortaya karan veriler de elde edilir. Bir lkede toplu mu oluturan fertlerin says,cinsiyeti, ya, meslei ve renim durumlar, o ekonominin retim gcn ortaya koymaktadr. Nfus lkenin emek arzn n belirleyicisidir. Nfusun yetersiz olmas ekonomik kaynaklarn atl kalmasna lkenin retim gcnn potansiyelinin altnda olmasna ve birok baka olumsuzluu beraberinde getirmektedir. Osmanl mparatorluunda Nfus Saym ve Amalar: Trkiye Cumhuriyetinde nce Osmanl mparatorluunda ilk nfus saym 2.Mahmut dneminde 1830-1831 arasnda yaplmtr. Bu nfus saymnda ama, devletin asker potansiyelini ve vergi kaynaklarn tespit etmektedir. Bir dier ama, lkede yaayan Mslman ve Mslman olmayan nfusu ortaya karmaktr. Bu saymda sadece erkek nfus saylmtr. Osmanlda Modern anlamda ilk nfus saym 1882 -1890 dneminde gerekletirilmitir . Bu saymda lkedeki kadn nfusuda tespit edilmitir. Osmanlda son nfus saym 1903-1907 yllar arasnda yaplmtr. Son saymda mparatorluun toplam nfusu 20,8 milyon kiidir. Trkiye Cumhuriyetinde Nfus Saymlar: Trkiye Cumhuriyetinde yaayan nfusun tespitine ynelik ilk saym 1927 ylnda yaplmtr. 1927 saymnda toplam Trkiye nfusu yaklak 13,7 milyon kiidir. lk nfus saymnda kadn nfusu erkeklerden yaklak 400 bin kii fazladr. Cumhuriyet Dneminde ikinci nfus saym 1935 ylnda yaplm bu saym takiben 1990 ylnda kadar her 5 ylda bir nfus saym gerekletirilmitir. Sz konusu saymlar belli bir gnde sokaa kma yasa uygulanarak yaplmakta idi. Saym annda lkede bulunan T.C vatandalar ile yabanclar saylmakta buna karlk lkede ikamet eden fa kat saym annda lke dnda bulunan kiiler ise saym d kalmakta idi. Nfus saym 1990 dan sonra 10 ylda bir yaplmaya balanmtr. 25 Nisan 2006da karlan 5490 sayl Nfus Hizmetleri Kanunu ile Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemine geilmitir. 2007 yln da ilk ADNKS yaplmtr ve sonular 21 ocak 2008 de aklanmtr. Sonular TK tarafndan her yln OCAK aynda aklanmaktadr. Nfus istatistikleri her yl bu sisteme dayal olarak retilmektedir. Nfus Art: Cumhuriyet lanndan sonra nfus art tevik edilmitir. Osmanl mparatorluunun son dnemindeki savalar, lke nfusunu zellikle de erkek nfusu azalm idi . Dier yandan yetersiz salk hizmetleri ve beslenmenin yan sra dier faktrlerin de etkisiyle lm oranlar gelimi lkelere gre olduka yksek idi. Nfus art zellikle 2.Dnya savandan sonra hzlanmtr. Nfus artnda, teviklerin yan sra eitim dzeyinin dkl de nemli bir belirleyici olmutur. Yetikin her bireyin potansiyel bir i gc olmas aileleri sosyo ekonomik gdlerle daha fazla ocua yneltmitir. 1950 1960 dneminde nfus art rekor dzeye ulamtr. lkenin nfusu 1975 sonrasnda da olsa azalma eilimindedir. Nfus lke iin her adan nemli bir kaynaktr. Nfusun Eitim zellikleri: Eitim, i gcnn nitelii asndan nemli bir gstergedir. Eitim, igcnn daha nitelikli hale gelmesini salayarak beeri sermayenin gelimesini salar. Gnmzde beeri sermaye en az fiziki sermaye kadar nemli bir faktrdr. gc nitelii genelde eitim dzeyi ile llmektedir. Fakat i gcnn niteliini sadece alnan diploma ile lmek yanltc olabilir. banda alnan eitim ,kullanlan teknoloji ve edinilen deneyim ve tecrbelerde nitelik asndan nemlidir. Trkiye Cumhuriyeti 1924teki Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eitim sistemini, ardndan Harf Devrimi(1928) ile de kullanld alfabeyi deimitir. zellikle Harf devrimi ile pek ok kii yeni sisteme gre okuryazar olmayan nfusa dahil edilmitir. Trkiye de eitim ve retim anlamnda Cumhuriyetin kuruluundan gnmze nemli ilerleme salanm olsa da gelimi lkeler dzeyi henz yakalanmtr. 1997 de 4036 sayl sekiz yllk kesintisiz zorunlu temel eitim yasas ile birlikte 5 yllk olan zorunlu eitim ve retim 8 yla karlmtr. Yasa eitim sresi asndan

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 3

olumlu sonular yaratrken endstri ve meslek liselerine ynelik talebi ciddi lde drmtr. Bu da sanayinin nitelikli ara eleman ihtiyacn karlamasnda olumsuzluklar yaratmtr.

Trkiyenin hzla artan nfusunun eitim ihtiyacn karlamas iin eitim harcamalarn artrmas gereklidir. Hzl nfus art eitim asndan yeni bina ve derslik ihtiyacn artrmaktadr. Bununla birlikte retmen a da sz konusudur. TRKYEDE NSAN GELMLK: 1970Lerden nce kalknma dier bir ifadeyle gelime byk lde, milli gelirdeki artlarla eit grlmekteydi. Genelde lkenin kalknma dzeyini lmen iin kii bana milli gelir kullanlmtr. Kalknmay ekonomik byme ile zdeletiren bu yaklam, ekonomik bymenin yoksulluk gereini ortadan kaldrmad ve ortaya kan eitli toplumsal sorunlara zm getirmedii iin eletirilmitir. Kii bana milli gelir nemli bir refah gstergesi olmasna karlk iyi okunmad vakit yanltc olabilmektedir. nsani Gelime Endeksi: Kalknmada nsani Boyutun llmesi,lkelerin kalknma dzeylerini belirlemede kullanlan en yaygn lmlerden biri de Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan kullanlan insani Gelimilik Endeksi (GE) dier adyla Beeri Kalknma Endeksidir. UNDP 1990 ylndan bu yana yllk nsani Gelime Raporu (Beeri Kalknma raporu) yaymlamaktadr. Raporda lkelerin ekonomik gstergelerinin yan sra ekonomik olmayan gstergelerine ilikin veriler de ele alnarak GE deerleri hesaplanmaktadr. Bunun yannda lkelerin kalknma politikalar ele alnmakta ve kalknmada insan gelime zerinde zellikle durulmaktadr. GE deerlerine gre lkeleri 4 gruba ayrmaktadr Bunlar, *ok yksek insani gelime *Yksek insani gelime *Orta insani gelime *Dk insani gelime nsani Gelime Endeksi Ve Trkiye: UNDPnin 2011 yl insani Gelime Raporunda Trkiye 187 lke arasnda 92nci sradadr. Trkiye, bir nceki yla gre iyileme salayarak 3 basamak yukar kmtr. Bu gelimede Trkiyenin milli gelir seviyesinin kresel ekonomik krizden grece az etkilenmesi ve doumda beklenen yaam sresinin 72,2 yldan 74 yla kmas nemli rol oynamtr. Gemie ynelik yaplan hesaplamalarda ise Trkiye 1965 ylnda dk insani gelime dzeyinde iken, 1972 ylnda orta insani gelimilik dzeyine ykselmitir. nsani Gelimilik Raporunun dier adyla Beeri Kalknma Raporunun hazrland 1990 ylndan gnmze Trkiyenin GE deerinde yllk ortalama art %1, 08 dir. Bu art dnya ortalamasndan (%0,66) yksek olmasna karlk, doru asya ve pasifik lkeleri ile gney asya lkelerindeki ortalama orandan dk kalmtr. 2011 nsani Gelime Raporu ve Trkiye: Trkiye zellikle eitim, salk, gelir dalm gibi ekonomik ve sosyal alanda gelimi lkelerin yan sra pek ok gelime yolundaki lkenin gerisinde kalmtr. GE deerlerine gre yaplan sralamada Trkiyeni n gerilerinde kalmasnda ekonomik olmayan gstergeler olduka fazla etkili olmutur. Eitim ,bili m, salk ve dier evresel faktrlere ilikin endekslerdeki dk performanslar Trkiyenin sralamadaki yerini aaya ekmitir. Kii bana milli gelir sralamasnda 65inci olan Trkiye gelir d insani gelimilik endeksi sralamasnda 116nc srada yer almaktadr. TRKYEDE GC PYASASINA LKN TEMEL GSTERGELER: Trkiye igc piyasasndaki gelimeler aktif nfus ,igcne katlma oran, bamllk oran, istihdam oran, isizlik ve igc maliyetleri erevesinde deerlendirilmektedir. Bir lkede lke nfusunun tamam retim srecine katlmamaktadr. Hastalar, yallar, sakatlar, askerler ve mahkumlarn yan sra niversite yurtlar ve yerletirme yurtlarnda kalanlar alamamaktadr. Bunlarn dnda kalan 15 ve daha st ya gruplarndaki bireyler Kurumsal olmayan alma andaki nfusu oluturmaktadr. Aktif nfus lkenin igc arzn oluturur. Aktif nfusunun tamam istihdam edilmeyebilir. stihdam: almak istek ve yeteneinde bulunan bireylerin retim srecinde kullanlmasdr. siz: se alma istek ve yeteneinde olduu halde geerli cret ve alma artlarnda i bulamayan bireylere deniz.

gcne Katlma Oran , Nfusun igc olan ksmnn kurumsal olmayan alma andaki nfusa orandr. KO nfusun ya gruplarna gre dalmnn yan sra okullama oran, emeklilik ya, kii bana gelir dzeyi gibi pek ok ekonomik ve sosyal deikene baldr. Bamllk Oran, se lkede alan her 100 kiinin, bakmakla ykml olduu almayan (0-14 ile 65 + ) kii says ile llmektedir. Bu oran genler ve yallar iin ayr ayr hesaplanmaktadr. Aktif Nfus, lke nfusunun retici konumunda olan kesimi , 15-64 ya aras bireylerden olumaktadr. Hastalar, yallar, sakatlar, askerler ve mahkumlarn yan sra niversite yurtlar ve yetitirme yurtlarnda kalanlar, retim srecine katlma imkan olmadklar iin aktif nfus iinde yer almazlar. 2011 yl verilerine gre, Trkiyede yaklak 53,6 milyon kii kurumsal olmayan alma andaki toplam nfus iinde 26,7 milyon kii igcn oluturmaktadr. 2009da kresel mali krizin de olumsuz etkisiyle retimde yaanan daralma isizlik oran %14 lk rekor dzeye karmtr. 2000-2012 dneminde istihdamda tarmn pay hzla azalarak %36 dan %25,2ye inmitir. gc Maliyetlerinde Gelimeler: Trkiyede istihdamn arttrlmasnda yksek olan igc maliyetlerinin aaya ekilmesi nemlidir. Bu maliyetlerin aaya ekilmesi hem kayt d istihdam hem de isizlii azaltacaktr. 1998 -2010 dneminde igc maliyetlerinde reel anlamda bir art sz konusudur. ubat 2001 krizi nedeniyle ii cretlerine dk zam yaplmas hatta indirme gidilmesi ii kesiminde maliyetleri azalmtr. Trkiye, zellikle tekstil gibi belirli rnlerin

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 4

retiminde dk igc maliyetleri nedeniyle nemli bir rekabet stnlne sahip idi. Son dnemde Trkiyede igc maliyetleri de reel anlamda (Dolar baznda) ciddi bir art sz konusudur. TRKYEDE SOSYAL GVENLK Tanm ve Kapsam: Sosyal gvenlik, sosyal refah devleti anlaynn en nemli uygulamalarndan biridir. Sosyal gvenliin temeli, bireylerin yaamlarnda karlaabilecekleri olas risklere kar nceden tedbir almalarna dayanr. nk bireyler yaamlar boyunca kendi iradeleriyle ya da iradeleri dnda eitli mesleki, fizyolojik ve sosyo ekonomik risklerle kar karyadrlar. Bireylerin ve bireylerin aileleri iin bu risklerin ortadan kaldrlmas, etkilerinin azaltlmas veya sonularnn onarlmas sosyal refah devletinin temel ykmllkleri arasndadr. Ayrca devlet sosyal gvenlik hizmetlerini toplumu oluturan tm bireylere hibir ayrm ve ayrcalk gzetmeden gtrmek zorundadr. Sosyal gvenlik sistemi bireylerin bugn ve gelecei iin bir sigorta nitelii tamaktadr. Sosyal gvenlik sistemi kiilere, belirli sosyal risklerin gereklemesi sonucunda ortaya kan muhtelif zararlarn, ilave maliyetlerin veya gelir kayplarnn ksmen veya btnyle telafisine ynelik ekonomik gvence sistemidir. Uluslararas standartlar bakmndan sosyal gvenliin kapsamnda ksa ve uzun vadeli ekonomik ve sosyal risklere kar sigorta oluturulmas ve belirlenen hak sahiplerine aylk balanmas ya da dier demelerin yaplmas yer almaktadr. Geni anlamda sosyal gvenlik kapsamna sosyal hizmetler ve sosyal yardmlar girmektedir. Sosyal hizmetler daha ok bakma muhta durumdaki bireylere ynelik verilen ve onlarn onurlu bir yaam iin gerekli tm ihtiyalarnn karlanmasn kapsamaktadr. Sosyal yardmlar ise yoksulluu ortadan kaldrmaya ynelik yardmlardr. Geni adan bakldnda sosyal gvenlik, toplum refahnn artrlmas ve yaam standartlarnn ykseltilmesi iin sosyal ve ekonomik politikalarn hayata geirilmesini kapsamaktadr. Sosyal gvenlik kavram her ne kadar sosyal yardm ve sosyal hizmetleri de ieren geni bir anlama sahip olsa da sosyal gvenlik sistemleri arlkl olarak sosyal sigortalar temelinde olmutur. Sosyal gvenlik ihtiyac ada toplum iin bir zorunluluk haline gelmitir. Bireylerin giderek artan gvenlik ihtiyalarn cevap verecek ve onlara insan onuruna yarar huzurlu ve mutlu bir yaam sunacak bir yapya ihtiya duyulmaktadr.

TRKYEDE SOSYAL GVENLK SSTEM Osmanlda Sosyal Gvenlik: Trk toplum geleneinin bir paras olan gl aile balar ve yardmlamann yan sra vakf kltr toplumundaki sosyal dayanmay artmtr. 18. Yzyla gelindiinde Osmanl Devletinde Sosyal gvenlik daha kurumsal bir yap kazanm ve ilk kez bu yzylda sosyal yardm amal vergi toplanmaya balanmtr. 19.Yzylda ise Darlaceze, Darafaka gibi kurumlarn yan sra emeklilik ve yardmlama sandklar kurulmutur. Tanzimat sonrasnda alma hayat ve iilerle ilgili yaplan kanuni dzenlemeler ise dar kapsamldr. Bu dzenlemeler, *Maden Nizamnamesi *Dilaver Paa Nizamnamesi *Maadin Nizamnamesidir. Modern anlamda sosyal gvenlik Osmanl Devletinde Avrupaya oranla olduka ge gelime gstermitir. Cumhuriyetin lk Yllarnda Sosyal Gvenlik: Sosyal gvenlik anlamnda Osmanl Devletinin son dnemindeki dzenlemelerin yan sra Cumhuriyetin ilk yllarndaki dzenlemeler de dar kapsaml ve yetersiz kalmtr. 1921deki 151 sayl Ereli Havzai Fahriyesi Maden Amelesinin Hukukuna Mteallik Kanun ile kurulan Amele Birlii Trkiyenin kanun ile kurulan ve yelii zorunlu olan ilk sosyal gvenlik kuruluudur. Bunun dnda Cumhuriyetin ilk yllarnda, sosyal sigortalara benzeyen ok sayda emeklilik ve yardmlama sandklar iin kanun karlmtr. Sosyal Gvenlik Kurulular: Trkiye Cumhuriyetinde Modern anlamda sosyal gvenlik sistemi II.Dnya Savandan sonra oluturulmutur. Savatan sonra sosyal sigorta kollar ile ilgili ilk kanun, 4772 sayl i kazalar, meslek hastalklar ve analk sigortalar kanunudur(1945) . 4772 sayl kanuna paralel olarak 4792 sayl i Sigortalar Kurumu Kanunu (1945) karlmtr. 4792 sayl kanunun 1 ocak 1946 da yrrle girmesiyle birlikte o tarihe kadar kurulan ok sayda ii sand i sigortalar kurumu ats altnda birletirilmitir. 8 Haziran 1949 da kabul edilen ve 1 ocak 1950de yrrle giren 5434 sayl kanun ile Trk sosyal gvenlik sisteminin nemli kurumlarndan olan Emekli Sand kurulmutur. Sosyal gvenlik alannda 1961 Anayasas nemli bir dnm noktasdr. Anayasann (1961) 60.maddesindeHerkes, sosyal gvenlik hakkna sahiptir. Devlet, bu gvenlii salayacak gerekli tedbirleri alr ve tekilat kurar hkm ile sosyal refah devletinde kamunun stlenecei role vurgu yaplmtr. 1961 Ana yasas yrrle girmesinin ardndan ii statsnde alanlara ilikin sigorta kollarna ait eitli kanunlara dalm bulunan dzenlemeler yeniden gzden geirilmitir. 506 Sayl Sosyal Sigortalar Kanunu 1964 ile sz konusu dzenlemelerde birlik salanmtr. Bu kanuna bal olarak 1965te i sigortalar kurumu, sosyal sigortalar kurumuna (SSKya) dntrlm, iilerin sosyal gvenlik ile ilgili haklar geniletilmitir. 1479 Sayl kanun (1971) ile 1972 ylnda Esnaf ve Sanatkarlar ve Dier bamsz alanlar Sosyal Sigortalar Kurumu (Ba-Kur) kurulmutur. Sosyal Gvenlik Kurulularnn Birletirilmesi ve Genel Salk Sigortas: Mays 2006da kabul edilen 5502 sayl Sosyal Gvenlik Kurumu Kanunu ile sosyal sigortalar kurumu (SSk) , emekli sand ve ba-kur tek at altnda toplanarak Sosyal Gvenlik Kurumu (SGK) oluturmutur. Bylece farkl kurum ve kanunlara tabi sigortallarn sigorta hak ve ykmllklerinin eitlenmesi, mali olarak srdrlebilir tek bir emeklilik ve salk sigortas sisteminin kurulmas ngrlmtr. Reform ile ayn zamanda nfusun tamamna eit, kolay ulalabilir ve kaliteli salk hizmeti sunumu amalayan genel salk sigortas sisteminin oluturulmas hedeflenmitir. Bu dorultuda 31 Mays 2006 tarihinde 5510 sayl Sosyal sigortalar ve gen el salk sigortas kanunu kabul edilmitir. 1 Ocak 2007 de yrrle girmesi ngrlen kanunun baz maddelerinin Anayasa mahkemesince iptal

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 5

edilmesi nedeniyle tm hkmleri ile yrrle girmesi gecikmitir. 5510 sayl Kanun ile sosyal sigortalar alannda birok konuda norm ve standart birlii salanm ve uygulamaya geirilmitir.

Sosyal Gvenlikle ile lgili Sorunlar ve Genel Deerlendirme:Trkiyedeki sosyal gvenlik sisteminin yaad sorunlar, gelimi lkelerin aksine nfusun yalanmas ve hayatta kalma beklentisinin ykselmesi gibi demografik nedenlerden ok sistem e dardan yaplan siyasi mdahalelerden kaynaklanmtr. Gemite devletin ak net ve istikrarl bir sosyal gvenlik politik asnn olmas, sisteme dardan mdahaleyi mmkn klmtr. Trk Sosyal sigorta sisteminin sorunlar, gelimekte olan lkelerde yaanan temel sorunlarla byk lde benzerlikler gstermektedir. Yapsal sorunlar; kurumlar aras norm ve standart farkllklar, emeklilik ya ve erken emeklilik sonu, af uygulamalar ve borlanma yasalar, kayt d istihdam ve kaak sorunu, idari ve mali zerlik sorunu, mevcut sistemin yoksullua kars etkin koruma salayamamas ve nfusun tamamnn sosyal gvenlik kapsamna alnamamas eklinde ifade edebiliriz. Finansal Sorunlar; Akteryal dengedeki bozukluk, finansman sorunlar, salk harcamalarndaki hzl artlar, prim tahsilat oranlarndaki dklk ile prim oranlarndaki ykseklik, prim karl olmayan demeler ve devlet katksnn olmay eklin de sralayabiliriz. Sosyal gvenliin kapsad nfusun toplam nfus iindeki oran, 200li yllara kadar sosyal devlet gereklerini yanstmamaktadr. Yaplan dzenlemelerle sosyal gvenliin kapsad nfusun oran artmtr. Bu artn yeterli olduunu sylemek doru bir if ade olmayacaktr. Trkiyede emeklilere ve dier hak sahiplerine denen aylklar pek ok kii iin yeterli seviyede deildir. Farkl mevzuatlara tabi emekli ve hak sahiplerine birbirinden ok farkl tutarlarda deme yaplmaktadr. Uzun bir dnem yksek enflasyon ortamnda bulunan lkede emekli maa dnda baka geliri olmayan nemli saydaki birey ve aile, TK ve TRK- in aratrmalarndaki yoksulluk snrnn altnda yaamaktadr. Sosyal gvenlik sisteminin gelirleri ve giderleri arasnda uygun bir dengenin oluturulmas ve bu dengenin srdrlebilir olmas noktasnda henz istenilen bir grnm mevcut deildir.Ortalama yaam sresinin art da aylk demeleri ve salk yardmlarndaki artlarda sistemin giderlerinin artmasna yol amtr. Sosyal gvenlik sisteminin finansman ann kapatlmas, aktif/pasif sigortal oran kadar kaytl istihdamn ve reel cretlerin artna da ihtiya duymaktadr. Sosyal gvenlik hizmetlerinin etkin bir ekilde yrtlmesi iin ilk olarak finansman skntlarnn giderilmesi ve mevcut kaynaklarn etkin ve verimli kullanlmas gerekir. Sistemin idari (ynetim) adan effaf olmas noktasnda eksiklikler mevcuttur. 1945 ylndan bu yana sosyal gvenlikle ilgili kanunlar sklkla deitirilmitir. Prim oranlarnn denebilir seviyede olmas noktasnda OECD standartlaryla karlatrldnda Trkiyede prim oranlar olduka yksektir. Salk hizmetlerine eriimin kolay ve salanan hizmetlerin nitelikli olmas iin yaplan dzenlemelerden 2000li yllara kadar istenilen lde baar salanamamtr. Yoksullukla mcadele etme noktasnda sosyal gvenlik sistemi nemli role sahiptir. ngilterede hazrlanan Beveridge Raporu yoksulluu ada toplumun yz karas olarak nitelemekte , yoksullukla mcadele iin etkin bir sosyal gvenlik sistemine ihtiya duyulduunu belirtmektedir. Sosyal gvenlik sisteminin akteryal dengelerinin bozulmasnda siyasi mdahalelerin nemli yeri vardr. zellikle 1992den sonra sosyal gvenlik kurumlarnn gelir- gider dengesi bozulmutur. TRKYEDE BLGESEL KALKINMADA GELMELER Trkiyede Kalknma Politikalar: 1923 1950 dneminde Trkiyede lke apnda kalknmaya arlk verildii grlmektedir. Bunun sebebi ise lkenin tamamnn kalknma asndan yetersiz, dier bir ifadeyle az gelimi olmasdr. Bununla birlikte z aman iinde nfusun ve yatrmlarn lke iinde yaylmas ve belli merkezlerde toplanmas politikalar denenmitir. 1950- 1960 dneminde zel sektr yatrmlar daha ok stanbul ve Marmara Blgesinde younlamtr. Devlet kamu yatrmlarn her ne kadar lke geneline yaymak istemise de datmda lkenin dou kesimi yeterli pay almamtr.

1960 sonrasndaki blgesel kalknma politikasnn amac blgeler aras ve blge ii gelimilik farklarn azaltarak ekonomik kalknmay hzlandrma eklinde ifade edilebilir. DPTnin hazrlad kalknma planlarna blgesel kalknma iin ilk nce alt yap gelitirmesin arlk verilmitir.Blgesel gelimeyi salamak iin blge planlamalar, kalknmada ncelikli yreler , il, gelime planlar ve kalknma planlar nn blgesel nlemleri birer ara olarak kullanlmtr. Trkiyedeki en nemli blge plan Gneydou Anadolu projesidir. Blgesel Kalknma Politikalarnda AB Mktesebatna Uyum Sreci: Blgeler aras gelimilik farklarnn Azaltlmasnda Avrupa Birlii (AB) nemli baar salanmtr. Birlik, kendi iindeki az gelimi blgelere ynelik olarak uygulad politikalarla blgesel gelimilik farkllklarnn azaltlmasn salamtr. Trkiye AB Mktesebatna uyum kapsamnda Birliin blgesel politikasnn nemli bir unsuru olan yeni blge tanmlamasna gemitir. Bu blge sisteminin ad statistiki Blge Birimleri Snflandrmas dr. Trkiye birinci be yllk kalknma plann da nerilen kalknma ajans eklindeki yerel kurumsal yap tesis edilemediinden bugne kadar hazrlanan dokuz blge kalknma plan iinde GAP dnda hibir blge plannda istenilen dzeye ulalmtr. Trkiye ABye adaylk sreci ile birlikte yeni blgesel kalknma politikalarna ynelmitir. Trkiyede blgesel gelimede uzun sre yerel paydalarn ve

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 6

sivil toplum kurulularnn (STK) rol gz ard edilmitir. Trkiyede Blgesel Gelimilik Farkllklar : Trkiyede sosyo ekonomik gstergelerin yan sra gelir dalm asndan da bakldnda blgeler arasnda ciddi oranda gelimilik farkllklar sz konusudur. Kii bana gelir asndan bakldnda 12 blge arasnda en yksek ortalama gelir 14.873 TL ile stanbul blgesinde, en dk ise 5.418 TL ile Gneydou Anadolu blgesindedi r. stanbulda en zengin %20 lik kesimin ortalama geliri 33.549 Tl iken, Dneydou Anadoluda 12.545 TL ddir. stanbuldaki en yoksul %20lik kesimin ortalama geliri 5,348 TL dir. Trkiyede blgelerin gayri safi katma deere katklarna bakldnda en yksek paya %27,7 ile stanbul, en dk paya %1,5 ile Kuzeydou Anadolu blgesi sahiptir. Ekonomik olmayan gstergelere bakldnda da blgeler arasnda farkllklar mevcuttur. ehirleme, nfus art hz, bebek lm oranlar, doumda anne lm oranlar, niversite saylar, kii bana den uzman hekim ve hemire saylarnda blgeler arasnda ciddi farkllklar mevcuttur. TRKYEDE TASARRUF ELMNDE GELMELER: Hzl ekonomik byme iin lkenin daha fazla yatrma dolaysyla tasarrufa ihtiyac vardr. Ekonominin mantnda ise yatrmlar tasarruflara eit olmas gerekir. Eer yatrmlar finanse edecek yurtii tasarruf yetersiz ise yurtd tasarruflara dn alnr. Yetersiz yurtii tasarruflar Trkiyenin cari ilemler dengesindeki yksek an temel sebebidir. Trkiyede Ekonomik bymeyi hzlandrabilmek iin gerekli olan yatrmlarn arttrlmasnda en nemli sknt tasarruflarn arttrlmamasdr. 1988 2001 dneminde tasarruf orannn azalmasnda kamu tasarruflarndaki d nemli rol oynamtr. Bu dnemde artan sosyal gvenlik aklar, kamu iktisadi teebbslerinin zararlar ve bte aklar kamu tasarruf eilimi drmtr. Gelir Gruplarna Gre Tasarruf Eilimi: Genel olarak bakldnda Trkiyedeki st gelir gruplarnda tasarruf eiliminin yksek olduu buna karlk dk gelir gruplarnda tasarruf eiliminin nispeten dk olduu grlmektedir. En dk gelir grubunda ise negatif tasarruf sz konusudur. Trkiyedeki tasarruf eiliminin dk kmasnn, lkemizdeki tasarruf anlaynn da ne milli etkisi vardr. lkedeki tasarruflarn kayda deer bir ksm yastk alt eklinde deerlendirilmekte ve finansal sistemde deerlendirilmedii iin de yatrmlarn finansmannda kullanlmamaktadr. Mevcut yapnn olumasnda bireylerin ve toplumun tasarruf anlay kadar tasarruflar deerlendiren finansal sistemin zellikle bankaclk sisteminin de nemli rol olduunu belirtmek gerekir.

DNYA EKONOMSNDE TRKYENN YER: Trkiye ekonomisi ubat 2001 krizinden sonra hzl bir byme srecine girmi lke 2002-2011 dneminde ortalama %6,5 orannda bymtr .Trkiye 2010 yl verilerine gre cari fiyatlarla 734,4 milyar dolar GSYH bykl ile dnyann 17.nci byk ekonomisidir. Satn alma gc paritesine gre GSYH tutar .116 milyar dolar olan Trkiye SGPye gre yaplan GSYH sralamasnda dnyann 15.nci byk ekonomisi konumundadr. Trkiye beeri kalknma dier bir ifadeyle insani gelime asndan dnya lkeleri arasnda ekonomik gelimilik dzeyiyle pa ralel bir noktada deildir. Dnyann ilk 20 ekonomisi arasnda yer alan Trkiye, beeri kalknma endeksi sralamasnda 187 lke arasnda 92nci sradadr.Trkiyede yurtii tasarruf GSYH oran giderek dmektedir. Trkiyedeki tasarruf eilimi oran genel olarak bakldnda orta gelir grubundaki lkelere benzer niteliktedir. Tasarruf oran Trkiye gibi yksek byme hzna sahip lkelerle karlatrldnda Trkiyenin tasarruf oran bu lkelere gre dk dzeyde kakmaktadr.

NTE 2

TRKYEDE MLL GELR, GELR DAILIMI VE YOKSULLUK lke ekonomileri karlatrlrken o lkenin yaratt haslay lmeye yarayan makro ekonomik gstergelere ska bavurulmaktadr. Bu gstergeler hepimizin bildii Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) , Gayri Safi Milli Hasla(GSMH) kii bana GSYHdr. Bu gstergeler, lkenin mevcut retim faktr stokuyla belirli bir dnemde ne kadar mal ve hizmet retebilmektedir? Sorusuna cevap vermemizi salar. lke ekonomilerinin performanslarn lmekte kullanlan bir dier makro gsterge de byme hzdr. Gnmzde bu gstergeler asndan bakldnda Trkiye ekonomisi sralamalarda hep st basamaklarda yer almaktadr. Dnya Bankas tarafndan kii ba gelir esas alnarak yaplan snflandrmada Trkiye st-orta gelir grubunda yer alan lkelerden birisidir. Ancak yakn tarihe dnp baktmzda rnein 30 yl ncede Trkiyenin ayn kategoride yer aldn grmekteyiz. Elbette 30 yl ncesine gre Trkiye daha fazla mal ve hizmet retebilmektedir. MLL GELR VE BYME: Tanm ve Kapsam: Milli Gelir, Gayri Safi Milli Hasla ve Gayri Safi Yurtii Hasla: Bir lke ekonomisi hakknda fikir veren temel ekonomik gsterge o lkenin mal ve hizmet retimini gsteren milli gelir hesaplardr. Bunun iin de kullanlan temel gstergeler Gayri Safi Yurt ii Hasla (GSYH), Gayri Safi milli hasla (GSMH) kii bana GSYHdir.Ulusal milli gelir istatistikleri retim,harcama veya gelir yntemleriyle hesaplanabilmektedir.Genelde kayt d ekonomik faaliyetler nedeniyle retim ynnden yaplan ulusal gelir hesaplarna daha ok gvenilmektedir. Ulusal hesaplar sistemi bir ekonomideki retim , gelir ve harcama faaliyetleri arasndaki ilikiyi yanstr. Bu 3 yntemde de ayn sonu elde edilir fakat deiik veri kaynaklarna bal olarak farkllklar olabilir. Milli gelir hesaplarnn gereki olabilmesi, lkedeki kayt d ekonomik faaliyetlerin dzeyine baldr. Kayt d ekonomi 3 temel balkta incelenmektedir. *Yasad retim *Yeralt Ekonomisi *Enformel sektr ve hane halknn kendi nihai kullanm iin gerekletirdii retim. GSMH bir lke vatandalarnn yurtiinde ve yurtdndaki toplam mal ve hizmet retimini ifade ettii iin hesaplamada retim faaliyetlerinin nerede gerekletirildii dikkate alnmaz. retim yntemiyle GSYH ise bir ekonomide yerleik olan yerli ve

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 7

yabanc retici birimlerin belli bir dnemde, yurtii faaliyetleri sonucu yaratm olduklar tamamlanm mal ve hizmetlerin deerleri toplamndan, bu mal ve hizmetlerin retiminde kullanlan girdiler toplamnn dnlmesi sonucu elde edilen deerdir. Kii Bana Milli Gelir (Kii Bana Gayri Safi Yurtii Hasla): Uluslararas karlatrmalarda kullanlan bir dier gsterge kii bana GSYHdr. Trkiyenin GSYHs yl ortas nfusa blnerek kii bana GSYHbulunur. lkeler aras karlatrmalarda genelde ABD dolar cinsinden kii bana gelir rakamlar kullanrlar .

Dolar cinsinden kii bana den GSYH y bulmak iin cari fiyatlarla GSYH nn ortalama dviz kuruna blnmesi gerekir. Tek bana kii bana gelir rakamlar kalknmann veya refahn bir gstergesi olarak deerlendirmek zordur. Bu gsterge Trkiye ekonomisi hakknda sadece fikir verebilir. Ancak yine de bir lkede nfus art hzndan daha fazla oranda kii bana gelirin artmas beklenir. Trkiye de yaratlan milli geliri deerlendirmeden nce ynteme ilikin ksa bir hatrlatma yapmakta yarar vardr. Milli gelirin tanm yaparken belirli bir dnemde retilen tm mal ve hizmetlerin piyasa deerlerinin toplam ele alnr demitik. Burada dikkat edilmesi gereken lkenin ulusal paras cinsinden ve retim faaliyetinin gerekletii dnemdeki piyasa fiyatlar zerinden bir ifade sz konusudur. *Belirli bir yl baz almak: Trkiye istatistik kurumu (TUK) 2008 Ylnda GSYH iin 1998 yln baz alarak hesaplamaya balamtr. *Deflatr yntemi: Deflatr , bir enflasyon gstergesi olarak kullanlr. *Ortalama dviz kuru yntemi: Genelde GSYH dolara evrilerek ifade edilir. Bunun iin de GSYH yl ortas dviz kuruna blnr. Satn Alma Gc Paritesine Gre Milli Gelir ve Kii Bana Milli Gelir: lkeler aras i fiyat farkllklar nedeniyle kii bana gelir karlatrmalarnda satn alma gc paritesine gre hesaplanan gelir rakamlarnn kullanlmas da yaygn bir yntemdir. Satn alma gc paritesine gre belirlenen dviz kurunda lkeler arasndaki i fiyat farkllklar ortadan kaldrlr. Trkiyenin satn alma gc paritesine gre hesaplanan GSYH deeri , dier yntemlerle hesaplanan GSYH rakamlarndan yksektir. SGPye gre kii bana GSYH deeri de dier yntemlerle hesaplanan kii bana GSYH deeri de dier yntemlerle hesaplanan kii bana GSYH rakamlarndan daha yksektir. Birlemi milletler kalknma program (UNDP)nn yaymlad insani gelime endeksi lkeler arasnda refahn karlatrlmas iin kullanlan bir dier gstergedir. Bu endeks gelir dnda insanlarn refahn gsterebilmek iin insani gelimilii uzun ve salkl yaama eitilmi olma ve saygnlk iyi ekilde yaam standardna sahip olma kriterleri asndan deerlendirir. Byme: Genel olarak bir lkenin retim kapasitesinin art byme olarak adlandrlr. Byme hz basit bir formlle hesaplanr. G (2012) = GSYH (2012) - GSYH (2011) / GSYH (2011) x 100 Sermaye birikimi , teknolojik gelime ve istihdam art ekonomik bymenin temel belirleyicileridir. Ekonomik byme ile bir lkede yaayan insanlarn yaam standardnn ykselebilmesi, daha fazla istihdam yaratlmas beklenmektedir. Ancak ekonomik bymenin hangi yoldan saland , hangi sektrlerin retim kapasitesinin artt, i ve d pazarlardaki gelimeler, verimlilik art gibi faktrler byme- istihdam ilikisini belirlemektedir. Ekonominin reel retim dzeyinde gzlemlenen ini ve klar Konjonktr olarak adlandrlr. Reel GSYH daki azalmalar daralma ve dip , artlar da genileme ve tepe dnemleri olarak adlandrlr. Milli gelir ve kii bana milli gelirin bir ekonomi iin nemli kavramlar olduu faka bu kavramlarn lke ekonomisinin refah dzeyleri bakmndan tek bana yeterli olmadn syleyebiliriz. Trkiyede Dnemler tibaryla GSYH ve Byme: Cumhuriyetin Kuruluundan Planl Kalknma Dnemine Kadar: Lozan Antlamas hkmlerine gre, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti tam anlamyla ekonomik bamszln kazanamam, Osmanl Devletinden kalan borlar ve Trkiyenin d ticarett e uygulayaca nlemlerin snrlandrlmas Cumhuriyetin Kurulu yllarnda skntl dnemler yaanmasna neden olmutur. Bu dnemde vatan savunmas = ktisadi bamszlk = Sanayileme anlay hakimdir. Kurulu yllarnda zel sektr eliyle piyasa koullarnda sanayileme hamleleri yaplmtr. Devlet , zel sektrn yetersiz kald alanlarda yatrm yaplmtr. 1923 1929 dneminde iki byk yasal dzenlemeden ilki Tarma ynelik olarak 1925 ylnda Aar vergisinin kaldrlmas ,

kincisi ise sanayi sektrne ynelik olarak 1927 ylnda Tevik-i Sanayi kanunu yeniden dzenlenerek yrrle konulmutur. Cumhuriyetin ilk 10 ylnda kurumsal dzenlemelerin yan sra altyap yatrmlar zellikle demiryolu yatrmlar yaplmtr. Lozan Antlamasnn n grd kstlamalar 1928 ylnda sona ermi, ardndan dnya ekonomisi 1929 Bunalm denilen ekonomik krize srklenmitir. 1930 1939 dnemini Trkiyenin ilk sanayileme dnemi olarak nitelemek mmkndr. Dnya ekonomisinin krizin ykc etkileriyle urat bu dnemde Trkiye da kapanarak, devlet eliyle ulusal sanayileme hamlesini gerekletirmitir. Bu olumsuz ortamda Trkiye Devletilik yoluyla sanayileme politikasna gemitir. 1940 1945 dneminde 2.dnya savann olumsuz etkileri nedeniyle sanayileme sreci yavalam, ekonomi yllk ortalama %6,6 klmtr. Bu dnemde gerekletirilen Varlk Vergisi (1942), Toprak Mahsulleri Vergisi (1943), iftiyi Topraklandrma Kanunu (1945) gibi uygulamalara duyulan tepkiler, mevcut devletilik anlayna alternatif bir siyasi grn de olumas na katkda bulunmutur. 1946 1953 dneminde izlenen politikalarla da kapal, korumac, d dengeye dayal ve ie dnk ekonomi politikalar gevetilmitir. Bu dnemdeki yeni devletilik anlayna gre devletin zel giriimcilii aka desteklemesi, ynetim, gven lik ve kamu hizmetlerinden

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 8

baka ekonominin planl kalknmas iin nlemler almas ve yabanc sermaye yatrmlarnn zendirilmesi sz konusu olmutur. Bu srecin sonunda 1958 de kambiyo (dviz) krizi yaanm ve 4 Agustos 1958 devalasyonunu takiben IMF istikrar program uygulanmaya balanmtr. Planl Kalknma Dnemi: Planl kalknma dneminde, sanayinin lokomotif sektr olduu saptanm ve ekonomik dengenin kurulmas, ekonomik ve sosyal kalknmann birlikte gerekletirilmesi , hzl bir byme ve sanayilemeye ncelik verilmesi gibi uzun vadeli hedefler belirlenmitir. 1963 ylnda uygulanmaya balanan BE YILLIK KALKINMA PLANLARI kamunun ithal ikameci sanayileme stratejisini uygulamasna araclk etmitir. Trkiye ekonomisinde 1960 yllarndan sonra ekonomik bymeyi hzlandrabilmek amacyla Planl Kalknma Stratejisi ekonomi politikasnn temelini oluturmutur. zlenen lk Be Yllk Kalknma Plannda Yksek byme hzlar hedeflenmi, gerekleen byme de yksek seviyelerde olumutur. Daha nce yurtdndan ithal edilen bir maln yurtiinde retilmesini ngren bir sanayileme stratejisi olarak tanmlanan thal kamesinde kurulan sanayiler d ticaret ve dviz kuru politikalaryla d piyasann rekabetinden korunmaya allr. Trkiy e yerli sanayini korumay amalarken, da olan bamll giderek artmaya balamtr. Ara ve Yatrm mallar arznn artrlamamas bu mallarn ithalatn artmas sonucunu dourmutur. Da Alma Ve hracata Dayal Sanayileme Dnemi: Trkiyede GSYH nn geliimi asndan bakldnda 1980 sonras dnemi ayr deerlendirmek gerekmektedir. 1980 -88 dneminde yakalanan yllk ortalama %4.3 seviyesinde ekonomik byme sanayi sektrndeki retim artna bal olarak gelimi ,bu dnemde tarm sektrnn bymeye katks daha da azalmtr. Ekonomide kaynaklarn ihracata ynelik seferber edilmesinin ardndan, 1989 ylnda alnan Trk parasnn kymetini koruma hakknda 32 sayl karar ile Finansal serbestleme srecinde nemli bir adm atlmtr. Kambiyo rejiminin serbestlemesiyle, lkeye ekilmesi ngrlen uluslararas sermaye hareketleri araclyla Trkiye ekonomisinde sanayileme srecinin ve gittike artan kamu aklarnn finansman amalanmtr. 1989 -2001 dnemi Trkiye ekonomisinin istikrarsz bir ekilde ortalama %3,2 seviyesinde bymtr. Bu dnemde birbiri ardna yaanan finansal krizler ekonomiyi derinden sarsmtr. Trkiyenin da alma sreci, makro ekonomik yapdaki istikrarszlklarn giderilmesi amacyla 1998 ylnda Uluslararas Para fonu ile imzalanan yakn izleme anlamas sonrasnda farkl bir ynelim kazanmtr. Bu srete Trkiye ekonomisi kasm 2000 ve ubat 2001 de finansal krizlerle karlamtr. Bu krizlerin ardndan Trkiye 2008 ylna kadar IMF ve Dnya Bankas gzetiminde Srdrlen yapsal reformlarla birlikte ekonomide yeniden yaplanmay salamtr. Trkiye 2001 ylnda 8.Be Yllk Kalknma Plan ile birlikte 2001 -2023 dnemini kapsayan Uzun vadeli stratejisini belirlemitir.

GSYHnn Sektrel Dalm: Gelirin sektrel dalm, bir ekonomide yaratlan toplam haslann iktisadi faaliyet kollarna gre dalmn ifade eder. 1980 ylndan 2011 ylna Trkiye de GSYH dan 3 temel sektrn (Tarm, Sanayi ve Hizmetler) aldklar paylarn geliimi gsterilmektedir. retim yapsndaki deime bakldnda Trkiyede hizmetler sektrnn giderek byd grlmektedir. Buna karlk tarm sektrnn zellikle 1980 sonrasndaki politika deiikliklerine bal olarak giderek kld, adeta yapsal zlme yaadn syleyebiliriz. Trkiye de sanayi sektrnn retim gc artmasna ramen GSYH daki pay neredeyse deimemitir. 2012 2014 dnemini kapsayan orta vadeli program da ise lkemizde GSYH bymesinin 2012 ylnda % 4 seviyesinde gereklemesi beklenmektedir. 2013 ve 2014 yllarnda ise bymenin potansiyel seviyesine yaklaarak %5 dzeyine ulamas hedeflenmektedir. Bymenin zel tketim ve zel yatrm kaynakl olmas ngrlmektedir. Daha uzun vadeli bakldnda ise 2023 ylnda Trkiyede tarm , sanayi ve hizmetler sektrlerinin toplam katma deer iindeki paylarnn srasyla %5,30 ve 65 olmas beklenmektedir. TRKYEDE GELR DAILIMI: Trkiyenin yksek ve srdrlebilir istikrarl bir byme hzn yakalamas temel makro ekonomik hedeflerin arasnda yer almaktadr. Burada sadece milli geliri artrmak deil, bu geliri paylam biimimiz de olduka nem tamaktadr. Gelir dalm: Bir ekonomide belli bir dnemde yaratlan gelirin kiiler, toplumsal gruplar (kesimler) ve retim faktrleri arasnda bllmesiyle ifade etmektedir. Gelir dalm, gelir eitsizlikleri ile sosyal ve ekonomik kurumlar arasnda nasl bir iliki olduunu, zengin ve yoksul arasndaki gelir farkllnn zaman iindeki deiimini, gelir eitsizliindeki deiikliklerin servet, sermaye birikimi ve byme zerindeki etkilerini ve kaynak dalmn ortaya koymaktadr. Gelir dalm, fonksiyonel, kiisel, sektrel ve blgesel gelir dalm eklinde snflandrlmaktadr. Bir lkede gelir dalmnn adaletsiz olmas, o lkenin refahn, ekonominin istikrarl bir ekilde bymesini nler, Elbette burada adil gelir dalm kavram ile kastedilen her bireyin hanenin gelirden eit pay almasn salamak deildir. Kapitalizm i inde teorik olarak bu mmkn deildir. O halde burada kastedilen gelir dalmnda iyileme, dk gelir gruplarnn gelirden daha fazla pay almasn salama ve yoksulluu azaltmaktr. Gelir eitsizlii ve Yoksulluk: Birbirinden ayrlamayan iki kavramdr. Kreselleen dnya ekonomisinde bata dnya bankas, birlemi milletler ve uluslararas para fonu gibi uluslararas rgtler yoksullukla mcadele etmek iin bir ok strateji retmektedir. Fonksiyonel (Snfsal) Gelir Eitsizlii: Gelirin sosyoekonomik gruplar sosyal snflar arasndaki dalm gsterir. Bu dalm, retim sreci sonucunda, ortaya kan gelirin ,retim srecine katlan faktrler arasndaki blmn ifade eder. Emek d gelirler, kar, faiz, kira gelirleri gibi alt gruplara ayrlabilecei gibi, emek gelirleri de cret, maa ve yevmiye gibi alt gruplara ayrlabilmektedir. Gelirin snfsal dalm kendi iinde de bireysel bir eitsizlik gsterir. Kiisel (Bireysel) Gelir Eitsizlii: Gelirin bireyler ya da haneler arasndaki dalmn ve eitsizliini ele alan bir trdr. Bu dalmda kiilerin gelir dzeyleri onlarn sosyal snfsal durumlarndan bamsz olarak ele alnr. Kiisel gelir dalmlarnda bireyler ya da haneler elde ettikleri gelirlerin byklne gre sralanr ve bu yolla gelir eitsizlii llr. Bu yntem ile hane halklar eitli dilimlere blnerek gelir eitsizliinin dzeyi saptanr. En yaygn olan yntem hane halklarnn yzde 20lik 5

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 9

dilime blnmesidir. Trkiyede Gelir Dalm Aratrmalar ve Sonular: Trkiyede hane halk gelirini temel alan gelir dalm anketlerine dayanlarak bireysel gelir dalm sonularn elde etmeye ynelik, farkl yntemler ieren bir ok alma yaplmtr. Bu almalardan gelir dalmnn geliimi hakknda genel bir bilgi edindikten sonra asl 2005 ten sonra TUK tarafndan yaplm olan gelir dalm aratrmas ve sonrasndaki gelimeler zerinde durulmaldr.

Kiisel Gelir Dalm: Trkiye genelinde 2001 krizinden sonra yaanan hzl ekonomik byme neticesinde Gini katsaysnda d eilimi gzlenmektedir. TKin gelir ve yaam koullar aratrmasnda gelir dalmnn kentlerde ve krsalda nasl gelitiine ilikin veriler de bulunmaktadr. Yerleim yerlerine gre gelir dalm verilerine bakldnda gelir eitsizliinin krsalda, kentlere gre daha az olduu dikkat ekmektedir. Bunu Gini katsaylarnn krsalda daha dk olmasyla gzlemleyebiliriz. Ancak, krsalda kii ba gelir seviyesinin daha dk olduu ve ilerleyen konuda greceimiz zere krsalda yoksulluun daha yaygn olduu gereini gzden karmamak gerekmektedir. Bir baka ifadeyle krsalda yoksullukta gelir eitsizliinin az olduunu syleyebiliriz. Lorenz Erisi: Milli gelirin nfusa dalmndaki eitsizlii gstermekte kullanlan grafiktir. Eri, bir karenin kegenini u noktalardan keser. Karenin dikey kenarnda gelirin birikimli paylar, yatay kenarnda ise nfusun birikimli paylar yzde olarak gsterilir. Kegen doru, gelirin nfus arasnda eit dalmn (Mutlak eitlik) gsterir. Lorenz erisi kegenden uzaklatka gelir dalmndaki eitsizlik artmaktadr. Mutlak Eitlik Dorusu: Yaratlan milli gelirin fertler (bireyler) arasnda eit dalmn gsteren 450lik dorudur. Not: Bir ekonomide gelirler bireyler arasnda eit olarak dalmsa Lorenz erisi mutlak eitlik dorusu ile akarak 45 d erecelik bir doru biimini alacaktr. Fonksiyon Gelir Dalm: Hanehalk geliri, emek karl alnan cret ve maalar ile toprak kiras (rant),sermaye geliri (faiz) veya teebbs (giriim) geliri (kar) eklinde olabilir. Bu nedenle retim faktrlerinin gelirden aldklar paylar analiz etmek istediimizde fonksiyonel gelir dalm verilerine bakmamz gerekecektir. Blgesel Gelir Dalm: Gine saysnn en dk olduu blgelerdir. TRKYEDE YOKSULLUK: Kreselleme sreci beraberinde getirdii gelir eitsizliinin artmasn da getirmitir. Bu nedenle baka Dnya Bankas, Birlemi Milletler gibi kresel rgtler yapt almalarlayoksulluk kavramn dnya gndemine yerletirmitir. lkemizde gelir dalm gstergelerinin yannda izlenecek ekonomi politikalarnda yoksulluk gstergeleri de nem kazanmaktadr. Genel olarak yoksulluk, insanlarn temel gereksinimlerini karlayamama durumudur. Yoksulluun dar anlamda tanm, Alktan lme ve barnacak yeri olmama durumu iken, geni anlamda yoksulluk, gda giyim ve barnma gibi olanaklar yaamlarn devam ettirmeye yettii halde toplumun genel dzeyinin gerisinde kalmay ifade etmektedir. Mutlak Yoksulluk: Hane halk veya bireyin yaamn srdrebilecek asgari refah dzeyini yakalayamamas durumudur. Mutlak yoksulluu ifade edebilmek iin bireylerin yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan minimum tketim ihtiyalarnn belirlenmesini gerektirir. Mutlak yoksulluk oran, bu asgari refah dzeyini yakalayamayanlarn saysnn toplam nfusa orandr. Greli (Nispi) Yoksulluk: bireylerin, toplumun ortalama refah dzeyinin belli bir orannn altnda olmas durumudur. Buna gre toplumun genel dzeyine gre belli bir snrn altnda gelir ve harcamaya sahip olan birey veya hane halk greli yoksul olarak tanmlanr. Refah ls olarak amaca gre tketim veya gelir dzeyi seilebilir.

NTE 3

KAMU EKONOMSNDE GELMELER: Kamu ekonomisi, ekonominin bir alt daldr ve devletin ekonomi iindeki temsil ettii pay ile llr. Devletin harcamalar, gelirleri, borlar ile ilgili uygulamalarn nedenleri sonular ve etkilerini incelemektedir.

KAMU EKONOMS VE TRKYEDEK GELM: Kamu ekonomisi, yukarda ifade edildii gibi, devletin harcamalar, gelirleri, borlar ile ilgili uygulamalarn nedenleri sonular ve etkilerini inceler. Kamu kesiminin bykl ve llmesi kamu ekonomisinin analizi asndan nemlidir. Kamu harcamalarnn ya da bu harcamalarn finansmann salayan kamu gelirlerinin GSYH ya oranlar kamu kesiminin bykln lmede kullanlan ltlerden biridir. Kamu kesimi genellikle tam kamusal ve yar kamusal ve hizmet retiminin yannda zel mal ve hizmette retmektedir. Tam ve yar kamusal mal ve hizmetlerin retimini stlenen kamu kesimi bunlar piyasa fiyatlarndan satma olana genellikle olmadndan, finansman vergi ve benzeri gelirlerle karlamaktadr. Kamu kesiminin bykln dar anlamda kamu btesi iinde grebiliriz. Geni anlamda kamu kesimi ise yerel ynetimleri, kamu iktisadi kurulularn fonlar, sosyal gvenlik kurulular ve dner sermayeli kurulular da kapsamaktadr. Kamu Kesiminin Bykl: Kamu kesiminin milli hasladan ald pay dnyada ve Trkiyede

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 10

yllar itibaryla byk deiiklikler gstermi ve tartma konusu olmutur. Kamu kesiminin bykl lkelerin siyasal sistemlerinin de belirleyicisi olmaktadr. Devletin milli hasladan ald payn kltlmesi gerei son yllarda ekonomik etkinlik asndan daha fazla nerilmektedir. Kamu harcamalar asndan optimum (en uygun) orannn salanmas nemlidir. Toplum kamudan talep ettii mal ve hizmetleri karlayan harcama oran optimum lt olmaldr. Kamu harcamalar ile kamu gelirleri arasndaki oluan fark kamu harcamalarnn daha yksek olmas eklinde gelitiinde kamu a oluacaktr ve bu ak borlanma yoluyla karlanmaktadr. Kamu a: Toplam kamu harcamalarnn toplam kamu gelirlerini aan ksmdr. TRKYEDE KAMU HARCAMALARI: Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan gnmze kadar olan srete kamu harcamalarnn GSYHya orannda genel eilim, tm dnyada olduu gibi, art ynndedir. 1930lu yllarda devleti sanayileme politikalar neticesinde kamu harcamalar hzla artmtr. 1939-1945 yllarnda (kinci Dnya Sava dneminde) kamu harcamalarnn GSYHya oran giderek dmtr. 1950li yllarda ise ciddi dalgalanmalar olmamtr. Bahsettiimiz dnemlerde kamu gelirleri de harcamalarla benzer bir seyir izlemitir. 1970lerin ilk yllarna kadar bte denklii genel olarak nemsenirken, bu tarihlerden sonra belirgin bir ekilde ak bteler sz konusudur. 1990l yllar kamu harcamalar ve kamu gelirleri arasndaki farkn iyice ald yllardr. Kriz yl olan 2001de ise kamu harcamalar ile gelirleri arasndaki fark maksimum (en yksek) seviyeye ulamtr. 2001 krizi sonrasnda uygulanan istikrar program (Gl Ekonomiye Gei Program) sonrasnda bu oranlarda byk d salanmtr. 1990larn ortasndan 2000lerin balarna kadar kamu harcamalarnn GSYH oran ile kamu giderlerinin GSYH oran arasndaki fark %10larn zerinde seyrederken bu fark 2011 ylnda %1,36ya dmtr. Kamu Harcamalarnn Snflandrlmas Ve Trkiyedeki Durum: Kamu harcamalarnn snflandrlmas devlet hizmetlerinin yapsn , biimini ve ekonomik kaynaklarnn kullanmn belirlemek asndan nemlidir. Bu ama kamu harcamalar idari (Kurumsal) , ilevsel(fonksiyonel) ve ekonomik snflandrmalara tabi tutulur. Trkiyede kamu harcamalarnda 1950lere kadar sadece idari snflandrma yaplmtr. Bu tarihten sonra ekonomik snflandrma mevcuttur. dari snflandrmada 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa gre genel bte, zel bte ve dzenleyici denetleyici kurum btelerinden oluan bir snflama mevcuttur. idari (kurumsal) snflama ekonomik analizlere uygun bir snflama deildir. Bu snflama harcamay yapan ynetim birimlerini esas almaktadr. Kurumlarn yaptklar fonksiyonlara gre dzenlenmi fonksiyonel (ilevsel) snflama ise ekonomik kaynaklarn kullanmn belirlemek asndan daha belirleyici olmaktadr.

Harcamalarla ulalmak istenen hedefler birletirilmektedir. levsel snflandrma da savunma, salk, eitim gibi hizmetler, o hizmetleri hangi kurulularn yapt dikkate alnmakszn harcamalarn hangi amalar gerekletirdiine baklr. Kamu harcamalarnn ekonomik snflandrlmas, devlet hizmetlerinin ekonomik faaliyet dzeyi zerindeki etkilerini lmeye yardmc olur. Ekonomik snflandrma ile ilgili olarak Trkiyede 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu ile btede kamu harcamalarnn snflandrlmas yeniden yaplandrlmtr. Sosyal gvenlik harcamalar: da btedeki pay yllar itibaryla nemli lde artan harcamalardandr. Cari harcamalar: Ksa dnemde dorudan retim artrc etkisi olmayan ve faydas bir dnemle snrl olan harcamalardr. Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu (5018 sayl Kanun) ile performans esasl btelemeye geilmi ve btedeki snflandrma sistemi de yeniden yaplandrlmtr. Yeni yaplandrlan ekonomik snflandrma bize uluslararas karlatrmalara imkan vermesi ve dier lkelerle ayn yntemleri kullanma asndan yararlar getirmektedir. Trkiyede Kamu Gelirleri: Kamu btesinde harcamalarn finansmannda kullanlan kamu gelirlerinin en nemlisi vergi geliridir. Bunun dndaki gelirler vergi d normal gelirler, zel gelirler ve fon gelirleri, dier gelirler ve katma bte gelirleri olarak snflandrlmaktadr. Bu dar anlamda kamu gelirlerini oluturur. Geni anlamda kamu gelirleri ise devlet , il zel idareleri , belediyeler ve sosyal gvenlik kurulularnn gelirlerinden oluur. Vergi d gelirleri iinde teebbs ve mlkiyet gelirleri, faiz, pay, ceza gelirleri, sermaye gelirleri yer almaktadr. Gelir vergileri dolaysz vergilerin en nemli blmn oluturmaktadr. Bu adan bakldnda Trk Vergi Sisteminde dolaysz vergileri pay derken, dolayl vergilerin pay artmtr. Bu, bizi gelir dalm tartmalarna gtrecektir. NOT: Devletin dolayl vergilere ynelmesinin en nemli sebepleri bu vergilere kar tepkinin dk olmas, vergi maliyetinin dk olmasndan kaynaklanmaktadr. NOT: Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi, Katma Deer Vergisi (KDV) ve zel Tketim Vergisi (TV) vergi sisteminin drt temel ayan oluturmaktadr. Kiisel gelir vergisi artan oranl tarifeye tabi iken, harcamalar zerinden alnan vergiler sabit oranl tarifeye gre alnmaktadr. Kiisel gelir vergisi hem artan oranl olma hem de gelir zerinden alnma zellikleri nedeniyle gelire kar esnek bir vergidir. Kiisel gelir vergisi, gelir adaletini salamada daha etkin bir vergidir. KDV ve TV ise gerek harcamalar zerinden alnmas gerekse sabit oranl olmas nedeniyle esneklii dk vergilerdir. Ekonomik etkinlik asndan ise harcamalar zerinden alnan vergiler daha avantajldr. nk harcamalar zerinden alnan vergiler artan oranl olmad, retim zerine deil, tketim zerine konulduklar iin tasarruflar negatif ynde etkilemezler ve hatta sermaye birikimine olumlu katkda bulunurlar. Ayrca yatrm kararlar zerinde harcamalar zerinden alnan vergilerinin etkisi objektif ve tarafszdr. NOT: Trkiyede dolayl vergilerin dolaysz vergiler aleyhine gelimesi ekonomik

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 11

etkinliin, gelir dalmndan daha ncelikli olduunu gsterir. Trkiyede Vergi Yk: Verginin denmesi mikro adan gerek ve tzel kiilerin gelirlerinin, makro adan toplumun gelirlerinin zel kesimden kamu kesimine aktarlmasdr. Vergi dorudan toplum gelirlerinin zel kesimden kamu kesimin e aktarlmasdr. Vergi dorudan karl olmayan bir demedir ve deyenin imdiki ve gelecekteki harcanabilir gelirinde bir azalmaya yol aar. Bu durumdan mkellef hem maddi olarak hem de psikolojik olarak etkilenmektedir. Verginin denmesi mkellefler zerinde llemeyen (Sbjektif) veya llebilen (objektif) bir yk yaratr.

Vergilemede adalet ve eitlik kavram temel vergi prensiplerindendir . Kamu hizmetlerinden salanan faydaya gre mi vergi alnmas gerektii yoksa vergi demek dolaysyla katlanlan fedakrlk ve deme iktidarlarna gre mi alnaca sorununu ele alan fayda ve deme iktidar teorileri de vergi yknn bireyler arasnda nasl datlacan incelemitir. Bunun yannda vergilerin tm ekonomiye etkisi yine vergi yk ile ilgilidir. Yani hem vergi teorisi hem de kamu maliyesi vergi yk sorunu ile ilgilenmektedir. Bireysel Vergi Ykmll: Bireyin dedii vergilerin bireyin gelirine orandr. (Bireyin dedii tm vergiler / bireyin geliri ) Net Vergi Yk: (denen tm vergiler kamu hizmetlerinden salanan yarar) / Gelir. Toplam Vergi Yk:denen vergilerin toplum gelirine (milli gelire) orandr.(denen vergiler/ milli gelir). TRKYEDE BORLANMA VE BOR YNETM: Kamu ihtiyac olan kaynaklar ya borlanma yada vergi gelirleri yoluyla elde edecektir. Devletin dier bir ifadeyle kamunun borlanmasn vergilerden ayran en nemli zellik ise borlanmann kiinin (v eya tzel kiinin) oluruyla yaplmasdr. Kamu (devlet) i borlanmada bazen gnlll ortadan kaldrabilmektedir. 1962 Ylndan sonra Trkiyede uygulanan Tasarruf Bonolar zorunlu olarak kamu bor vermeye iyi rnektir. Trkiye Cumhuriyeti Osmanl mparatorluundan kalan borlar ve bor ynetimindeki sorunlar nedeniyle borlanma konusunda olduka temkinli davranmtr. kinci Dnya Sava dneminde i ve d borlanma konusunda gelimeler yaanmtr. lk defa bte aklarnn finansman iin i borlanmaya gidilmitir. Bte aklar 1950-60 arasnda i borlarn nemli sebeplerinden biri olmutur. 1960 sonras dnemde, vergi gelirlerinin hedeflenen kalknma iin yaplan kamu harcamalarn karlamada yetersiz kalmas, i finansman an bytmtr. Cumhuriyetin ilk yllarndan 1970li yllara kadar i borlanmaya ok fazla bavurulmamtr. Aklar genellikle Merkez Bankas kaynaklarna bavurularak finanse edilmeye allmtr. 1980 sonras dnemde kamu aklar arlkl olarak i borlanmayla karlanr hle gelmitir. Yksek i borlanma, borlarn srdrlemez hle gelmesine yol amtr. 2001 ylnda yaanan ekonomik krize bal olarak yaanan daralma ve yksek kur ayarlamalar gereklemitir. ubat 2001de yaanan ekonomik krizin faizler ve borlanma vadeleri zerinde yaratt olumsuz etkiler sonucunda i bor stoku byk bir art gstermitir. 2001 krizini izleyen yllarda i bor stoku nominal olarak artm olmakla birlikte art hz dm, byme hznn da ykseklii sonucunda GSYH iindeki pay azalmtr. Mali istikrarn salanmasnda bor ynetimi nemli bir politika aracdr. NOT: Bor ynetimi mali istikrar etkiledii gibi faiz oranlar vb. parametreler zerindeki etkisi nedeniyle para politikalarn da etkilemektedir. Kamu finansmannda verginin yerine i borlanmann tercih edilmesi, belirli kesimlere kaynak transferi salamtr. Dier yandan kamuya bor verenler zenginleirken, bor vermeyenler fakirlemitir. Borlanmann gelir dalmn bozmamas iin reel faiz orannn byme hznn zerine kmamas gerekir. Trkiyede zellikle yksek enflasyonist dnemde kamunun daha rahat borlanmas iin yksek tutulan reel faiz oranlar, zel sektr yatrm yapmak yerine, kamuya bor vererek risksiz ve yksek getiri salamaya ynlendirmitir. NOT: Bor ynetiminde temel ama faiz oranlar, dviz kurlar ve likidite dalgalanmalarn minimum dzeyde etkileyecek bor ykne sahip olmak ve bunu srdrebilmektir. NOT: Bor ynetiminin birincil amac bor yknn azaltlmasdr.

Kamu Borlanmasnda Vade Ve Maliyet: Trkiye ekonomisinde yaanan krizlerle birlikte i borlanmada vade yaps giderek ksalmtr. 1994 Ylnda yaanan ekonomik kriz neticesinde i borlanmann vadesi yllk ortalama vadesi 119 gndr. Bir nceki ylda i borlanmann yllk ortalama vadesi 257 gndr. Ekonomide yaanan skntlarla birlikte kredibilite (gven) sorunu borlanmada vadeyi yar yarya ksaltmtr. 5 Nisan 1994 Kararlarnn ardndan nispeten salanan istikrar, vadeyi 1999 ylnda 479 gne kadar kartmtr. ubat 2001 Krizi ile birlikte i borlanma vadesinde keskin bir d gereklemitir. 2001 ylnda ortalama i borlanma vadesi 148 gn olarak gereklemitir. 2010 sonunda i borlanmada vade 48 aya ktktan sonra, Avrupadaki bor krizinin etkisiyle 2011 sonunda gerileme kaydetmi ve 27 aya inmitir. Trkiyenin i bor stokunda vade bakmndan nemli bir performans gsterildii sylenebilir. Merkez Bankasnn

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 12

gecelik bor alma ve bor verme faiz oranlar, kamu borlanmasnda referans alnan deerler arasndadr. Hazinenin borlanmasndaki faiz dleri, Merkez Bankas gecelik bor alma ve bor verme faiz oranlarna paralellik gstermektedir. Merkez Bankasnn referans olarak kullanlan dier bir enstrman da avans ve reeskont faiz oranlardr. Merkez Bankasnn bankalarn krdrmak istedikleri borlanma aralarna uyguladklar reeskont oranlar (komisyon) ile avans isteyen bankalara uyguladklar faiz oranlar enflasyon ve Hazine borlanmasna paralel dler gstermitir. Kamu Kesimi Borlanma Gerei: Kamu a, kamu gelir ve gider dengesinin giderler lehine gelimesiyle oluur. Dier bir ifadeyle devlet elde ettii gelirlerden daha fazlasn harcadnda kamu a meydana gelmektedir. Kamu an lme yntemlerine gre geleneksel bte a, birincil ak, ilemsel ak, yar mali ak, nakit a, nominal reel bte a gibi adlarla adlandrlr. lkeleraras karlatrmalar yapabilmek ve bte a lm ile ilgili sorunlardan kurtulmak, standartlara uyum salamak ve maliye politikasnn srdrlebilirliinin analiz edilebilmesi iin kamu kesimi borlanma gerei (KKBG) bte a gstergesi olarak kullanlmaktadr. Kamu Kesimi Borlanma Gerei (KKBG): Kamunun toplam nakdi harcamamalar ile toplam nakdi gelirleri arasndaki farktr. TRKYE BTELEMESNN GELM: Trkiyede kamu mali ynetimine ilikin ilk dzenleme 1927 ylnda karlan 1050 sayl Muhasebe-i Umumiye Kanunudur ve 2006 ylna kadar uygulanmtr. 2006 ylndan itibaren bteler 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa gre hazrlanmtr. Bu kanunla kamu idarelerinin tm gelir ve giderlerinin btelerde yer almas salanm ve bte dnda gelir elde edilmesi ile gider yaplmas nlenmitir. Harcamalar konusunda esneklikler salanmtr. Kamuda uygulanan muhasebe sistemi gelitirilmi, mahalli idareler ve sosyal gvenlik kurumlarnn bte byklklerinin TBMMnin bilgisine sunulmas salanmtr. Vergi muafiyeti istisna ve indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vazgeilen kamu gelirleri cetveli (Vergi harcamalar cetveli) bte kanunlarna eklenmeye balanmtr. Mali saydamlkla ilgili yeni kamu mali ynetim yaps, harcamac kurulularn ileriye ynelik bte tahminlerinin, yerel ynetimler ve sosyal gvenlik kurumlarnn bte tahminlerinin bte kanunu tasarsna eklenmesi gibi parlamentoya ve kamuoyuna sunulacak raporlarn ieriini zenginletiren yenilikler getirilmitir. Kamu kaynann etkin kullanm asndan hesap verme sorumluluu getirilmitir. 2006 ylnda konsolide bte yerine merkezi ynetim btesi kavram kullanlmaya balanm ve dzenleyici/denetleyici kurumlarn da harcama ve gelirleri bteye dahil edilmitir. Ayrca eskiden genel bte dnda tutulan ve sosyal gvenlik kurulularnn ve mahalli idarelerin bteleri de genel ynetim btesi emsiyesi altna alnmtr. Btede yer alan en nemli harcama kalemlerinden eitim salk ve savunma harcamalarnn cumhuriyet dnemi boyunca bteden aldklar paylar iinde savunma 1970lere kadar belirgin bir ekilde btedeki en byk pay alrken, yllar itibaryla pay azalmaya balam ve nihayet 2003 ylndan itibaren eitim harcamalarnn altna dmtr. Eitim harcamalar ve salk harcamalarnn paylarnda son yllarda ykselme meydana gelmitir.

TRKYEDE ZELLETRME: Dar anlamda zelletirme, Kamu mlkiyetindeki ekonomik kurulularn (KTLlerin) Ynetim ve mlkiyetinin zel sektre devredilmesidir. Geni anlamda zelletirme, devletin ekonomik faaliyetlerinin amacyla kamu sektrnn denetimi altndaki kurulularn zel sektre devredilmesidir. KTlerin sermayesinin en az %51 inin zel sektre devri gerekmektedir. KT ats altnda yer alan fakat devletin %50 den daha az paya sahip olduu itiraklerdeki kamu paynn zel sektre devrini ise kamunun elindeki menkul deerlerin satlarak paraya dntrlmesi ifade edebiliriz. zellemede ilk art mlkiyet devrinin gereklemesidir. nk bu sayede sz konusu kurulu devlet kontrolnden kmakta ve bte zerindeki yk (varsa) azalmaktadr. Ynetim devride zelletirmenin ikinci kouludur. Trkiyede zelletirme ile ilgili nemli almalar 1980 sonrasnda balamtr. Trkiyede zelletirmeye ilikin kapsaml dzenlemeler 1994 tarihinde 4046 sayl Kanunla dzenlenmitir. Bu kanunla zelletirme Yksek Kurulu ve zelletirme daresi Bakanl kurulmutur. zelletirme ile devletin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en aza indirilmesi hedeflenmektedir. Sonuta rekabete dayal piyasa ekonomisinin oluturulmas, devlet btesi zerindeki KT finansman yknn azaltlmas, sermaye piyasasnn gelitirilmesi ve atl tasarruflarn ekonomiye kazandrlmas amalanmaktadr. Trkiyede zelletirme eitli yntemlerle uygulanmtr. zelletirme uygulamalarnda blok sat yntemi arlk tamaktadr. 1986 ylndan bu yana toplam 43.1 milyar dolar tutarnda zelletirme gerekletirilmitir. zelletirme uygulamalar ile kamu kesimi, faaliyet gsterdii birok sektrden tamamen ekilmitir. TRKYEDEDE MAHALL DARELERN BTELER: Trkiyede mahalli idareler bteleri belediyeler, il zel idareleri, ller Bankas ile su ve kanalizasyon idareleri btelerinden olumaktadr. Mahalli idare btelerinin %90 belediyeler tarafndan gerekletirilmektedir. Trkiyede son yllarda mahalli idarelerin bte ve yetkileri arttrlmaya allmaktadr. Mahalli idarelerin yetkileri, grevleri, gelir kaynaklar ve harcamalar merkezi ynetim tarafndan belirlenir. 1980 sonras dnemde emlak vergileri ve baz vergilerin toplanmas belediyelere braklm ve belediyelere genel bteden daha ok kaynak transfer edilmeye balanmtr. Bu gelimelerin sonucu olarak 1980 ylnda mahalli idarelerin gelirlerinin GSYH oran %1 civarnda iken, bu oran 2010 ylnda %3,55 e kadar kmtr. 2002 ylnda genel bte gelirlerinin %6,6s mahalli idarelere aktarlrken, bu oran 2010 ylnda %8,9a ykselmitir. Trkiyede son on ylda hzl bir ekilde kentlere g gereklemitir. Bu durum mahalli idarelerin sunduu hizmetlere olan talebi artrmtr.

NTE 4

TEMEL SEKTRLERDE GELMELER 1 : TARIM SEKTR

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 13

Tarm sektr, bitkisel ve hayvansal rnlerin retilmesini, bunlarn kalite ve verimlerinin ykseltilmesini, bu rnlerin uygun koullarda muhafazasn, ilenip deerlendirilmesini ve pazarlamasn kapsamaktadr. Dier bir ifade ile tarm insan besini olabilecek ve ekonomik deeri olan her trl bitkisel ve hayvansal rnn bakm, besleme, yetitirme, koruma ve mekanizasyon faaliyetlerinin yan sra durgun sularda veya zel alanlarda yaplan balklk faaliyetlerinin tmn kapsar. Genel olarak, lkelerin ekonomik gelime dzeyi ykseldike, tarmn milli gelir iindeki pay ve istihdama katks azalsa da nemi azalmamakta, hatta artmaktadr. Zira insanlarn hayatta kalmalarn salayan yeme ime faaliyeti arlkl olarak tarmsal faaliyetin alanna girmektedir. Kald ki, insanlarn refah seviyesi hzla ykseldike, yaam standard da ykselmekte, buna b al olarak da tarmsal faaliyetin nicelii kadar niteliinden beklentiler de srekli deimektedir.

Dnya nfusunun zamanla kyden kente g etmesi , yaam beklentisinin artmas, dnya nfusunun hzla yalanmas ve refah seviyesinin pek ok blgede ykselmesi, tarmsal faaliyete bak byk lde deitirmi, sektr geleneksel retim ve tketim yapsndan hzla dier sektrlerde olduu gibi kapitalist piyasa srecine dahil etmitir. Trk tarm sektr de zamanla bundan nasibini almtr ve almaya da devam etmektedir. Tarmsal faaliyet, ana yap olarak bitkisel ve hayvansal retimle balklk faaliyetlerinden ibarettir. Bu ksmda alt retim yaplarnn her biri kendi iinde alt sektr ve rnler zerinden analiz edilmekte; bylece, lkenin tarm alt sektrlerinde ve rn baznda rekabet avantajlar analiz edilmektedir. Analizler yaplrken, hem zaman iindeki gelimeler hem de u anda nispi durumlar dikkate alnmtr. TARIMSAL FAALYETN LEVLER VE ZELLKLER: ktisat literatrnde 3 temel sektr arasnda tarm birincil, sanayi ikincil hizmetler ise ncl sektr olarak tanmlanr. Hemen hemen tm ekonomilerde iktisadi kalknmann balang aamasnda ncelikli sektr, tarmdr. Bunun sebebi, tarm sektrnn sahip olduu istihdam ve katma deerin bykldr. Tarm sektr oluturduu bu deer ile dier sektrleri besler ve kendi nemi zaman ierisinde giderek azalr. Gnmzde zellikle az gelimi ya da gelimekte olan lkelerde tarm ncelikli sektr konumunda olduu iin, bu lkelerde iktisadi kalknma amacnn gerekletirilmesinde tarm sektrnn ok nemli bir yeri vardr. ktisadi gelime srecinde tarm sektrnn nemine ilk kez sistematik olarak deinen iktisat ekol fizyokrasidir. Fizyokrasinin kurucusu Fransz ktisat Quesnaye gre , bir ekonomide tarm sektr gelimeden dier retim unsurlarnn gelimesi mmkn deildir. Serbest rekabet ve kiisel kar zerine kurulu Fizyokreasiye gre, kymetli madenler ve ticaret, iktisadi gelime iin o kadar nemli deildir. Gnmzde tarm sektr denilince akla, toprak ve veya suda yaplan bitkisel ya da hayvansal retim faaliyetiyle uraan bir sektr gelmektedir Dar anlamda tarm, ekim, dikim, bakm ve yetitirme yoluyla bitki ve bitkisel rnler , hayvan ve hayvansal rnler retilmesi veya bunlarn reticileri tarafndan ilenip deerlendirilmesi faaliyetlerini kapsar. Geni anlamda tarm ise bitkisel ve hayvansal rn retiminin yan sra, bu rnlerin yetitiricileri tarafndan ilenmesini ormanclk ve balklk faaliyetlerini, tarmsal rnlerin tanmasn ve saklanmasn, reticiler tarafndan satlmasn ve tarm alet ve makinelerinin retim faaliyetlerinde bir bedel karlnda kullandrlmasn kapsar. Tarm Sektrnn levleri: nsanlarn besin gereksinimlerini karlamak: Srdrlebilir kalknmann salanmasna yardmc olmak: Sanayi sektrne hammadde salamak: Tarm d sektrlere istihdam salamak: Tarm d sektrlerde retilen mal ve hizmetlere talep yaratmak: evre sal ve toplumun ruhsal dengesini korumak Tarm Sektrnn Genel zellikleri: Tarmsal retim iklim artlarna baldr: Tarmsal retim mevsimlerin ritmine baldr: Tarm kesiminde retim tekniklerini gelitirebilme imknlar snrldr: Tarmsal mallar talebinin gelir esneklii dktr: Tarm sektrnde retim alanlar danktr: Tarmsal iletmelerin ierisinde bulunduklar piyasa koullar farkllk arz eder: Tarm sektrnde azalan verimler kanunu geerlidir: Tarmsal rn fiyatlar istikrarszdr:

TRK TARIM SEKTRNN RETM YAPISI VE RN PROFL: Tarmsal retim byk lde iklim ve doa koullarna bal bir iktisadi faaliyettir. Trkiye bu adan olduka avantajldr. Zira Trkiye tarmsal retim iin elverili bir iklim ve doa yapsna sahiptir. . Byk lde Latin Amerika ve Gney Afrika lkelerinde yetien tropikal rnler ve sadece dnyann belirli blgelerinde bulunan hayvansal rnler dnda birok tarmsal rn Trkiye topraklar zerinde yetitirilebilmektedir. Trkiyede tarm sektrnde dorudan ve dolayl olarak faaliyette bulunan iktisadi birimler

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 14

arasnda; zel sektr firma ve kurulular, devlet, KiTler, tarm sat kooperatif birlikleri, ticaret borsalar ve baz tarmsal arac kurulular yer almaktadr. Saylan bu birimler alm, satm, kontrol, koordinasyon, dzenleme, kstlama ve ynlendirme gibi eitli ilevleri yerine getirmektedir. Tarmsal Arazi Yaps ve Tarm letmelerinin Durumu: Tarmsal retim iki byk alt sektrden oluur, Bunlar Bitkisel ve Hayvansal retimdir. Bitkisel retim ierisinde, tahllar, baklagiller, tohumlar, tekstil, hammaddeleri, sebzeler, meyveler ve iecek bitkileri yer alrken, Hayvansal retim canl hayvanlar, st , et, yumurta, bal ve deri gibi rnleri kapsar.Ekilen toplam tarm arazilerinin her yl yaklak drtte biri nadasa braklmaktadr. Trkiyede tarm arazileriyle ilgili en nemli sorun, ounlukla arazilerin olduka kk birimlerden olumas ve ar parallk durumudur. Tarmsal retim hala byk oranda geleneksel aile iletmecilii usul ile yaplmas ve arazi miras hukukunun nesilden nesile bu blnmeye msait olmasndan dolay, tarm arazileri miras yoluyla ok kk birimlere kadar blnm ve bir tarm iletmesini n sahip olduu para says giderek artmtr. Dolaysyla, bu kadar ok paral bir arazi yapsyla sektrnde verimli bir retim ve etkin bir piyasa yapsnn oluturulmas mmkn deildir. Bu sorunun giderilebilmesi iin, deiik dnemlerde arazi toplulatrmasna ynelik giriimlerde bulunulmu, 1961 ylndan bu yana baz hkmetler dneminde toprak reformu yasalar karlm, ancak lkenin geleneksel ekonomik, sosyal ve kltrel yapsnn bir sonucu olarak istenen baar bir trl elde edilememitir. Dolaysyla, bu sorunun zm, miras hukukundan balayarak olduka kapsaml bir almay gerektirmekte ve toplumun ikna edilmesinden gemektedir. Trk tarm sektrnn en byk sorunlarndan biride tarm iletmelerinin kk geleneksel aile iletmeleri eklinde olmasdr. Tarm Sektrnn GSYH ierisindeki Pay ve Tarmsal retim Deeri: Trkiye, iklim ve doa koullar bakmndan tarmsal retime olduka uygun bir yapya sahiptir. Bu durum tarm sektrnn Trk ekonomisi iin temel sektr olmas sonucunu beraberinde getirmi ve sektr lke ekonomisi iin daima nemli bir sektr olmutur. Trkiyede retilen tm mal ve hizmetlerin piyasa fiyatlar toplamn gsteren gayrisafi yurtii hasla (GSYH) deeri incelendiinde, sonu daha da ak hale gelmektedir. Bitkisel Tarm Sektr ve Bitkisel retim: Tarm sektrnn birinci byk alt bileeni bitkisel tarm sektr ve bitkisel retim, dieri ise hayvanclk sektr ve hayvansal retimdir. Trkiyede toplam tarmsal retim deerinin %48 i bitkisel retime, kalan %52si ise hayvansal retime aittir. Bitkisel retim faaliyeti de temel alt retim alanlar itibaryla 3 grupta toplanabilir. *Tahllar ve dier bitkisel rnler *Sebzeler *Meyveler, iecek ve baharat bitkileri. Tahllar ve Dier Bitkisel rnler: Trkiyede tahllarn ve dier bitkisel rnlerin ekilen alan ve retim bakmndan dalma bakldnda, en fazla ekili alan bulunan bitkisel rnlerin buday, msr, arpa, avdar ve eltik gibi bitki trlerini bny esinde barndran tahllar olduu %74 anlalmaktadr. Ancak, retim asndan en byk pay tahllar, kuru baklagiller, patates, yenilebilir kk ve yumrular ve son olarak yal tohumlar dnda kalan dier bitkisel rnlere %54 ve tahllara %36 aittir.

Tahllar, retim miktar asndan dier bitkisel rnlere kyasla daha dk bir paya sahip olmasna ramen, Trk tarm sektr asndan son derece nemlidir. Bu nem tahllarn hem ara hem de nihai mal olarak kullanlabilme zelliinden ileri gelmektedir. Trk tarm sektr ierisinde bitkisel rnler arasnda tahllar dnda, dier bitkisel rnler olarak gruplandrlabilecek rnlere bakldnda; Trkiyenin bu alanda da nemli bir rn profili ve retim gcne sahip olduu anlalmaktadr. Bunlardan en nemlileri; kuru baklagiller, patates, yal tohumlar, ttn, eker pancar, pamuk ve yem bitkileridir. Bunlardan kuru baklagiller grubu ierisinde kuru fasulye, nohut ve mercimein nemli bir yeri bulunmaktadr. Sebzeler: Trk tarm sektr sebze ve meyve retimi asndan son derece zengin bir potansiyele sahiptir. Trkiyede baz tropikal rnler dnda hemen hemen tm sebze ve meyve trlerini retmek mmkndr. Sebze trleri geleneksel olarak 3 grupta toplanabilir. *Meyvesi iin yetitirilen sebzeler(domates, hyar, acur,biber,patlcan,kabak, kavun ve karpuz gibi) *Yumru ve kk sebzeler (kuru soan, prasa, havu ve turp gibi) *Dier sebzeler (ounlukla lahana, marul, spanak ve maydanoz gibi yapra yenenler ve dierleri) Tek Tek alndnda en fazla retilen sebzeler ise srayla domatesi karpuz, biber, soan, hyar, kavun, patlcan, lahana, fasulye ve maruldur. Bu rnler byk lde pazara dnk olarak retilmektedirler ve lkenin bu alanda nispeten rekabet gc daha yksek rnleridir. Ayrca, sebze retimi lkenin hemen her yerinde gerekletirilebilen bir tarmsal retim faaliyetidir. Fakat son yllarda zellikle i ve d pazarlara ynelik profesyonel manada yaplan retim arlkl olarak Akdeniz blgesinde younlamaktadr. Meyveler: retilen meyveleri retim deerleri bakmndan srayla aadaki balklar altnda toplamak mmkndr. *Trungiller (Portakal, mandalina ve limon gibi) *Yumuak ekirdekli meyveler (elma, armut, ayva, vb) *Ta ekirdekli meyveler (eftali, erik, kays, kiraz, vine , vb) *Zeytin *ay *zm *Sert kabuklu meyveler (badem, fndk, ceviz, kestane, antep fst) *Tropikal meyveler (ncir, muz, kivi, avokado vb) *Baharat bitkileri (Krmz biber, anason, kimyon ) lkenin meyvecilikte rekabet gcn daha da artrabileceini gstermektedir. Son yllarda retim ve rekabet gcnde salanan artn sebeplerinden

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 15

bazlar aadaki gibi sralanabilir: Meyve retimine eitim ve giriimcilik dzeyi yksek, daha nitelikli reticilerin girmesi, Bu kiilerin uluslararas pazarlarn ihtiyalarn iyi analiz edebilmeleri, Asya ve tropikal blgelerde retilebilen meyvelerin retilmesine balanmas ile rn eitlemesine gidilmesi, reticilerin zellikle AB lkeleri bata olmak zere, satn alma gc yksek lkelere ynelmeleri, pazarda da halkn eitim ve gelir seviyesinin ykselmesi ile birlikte, daha salkl rn tketme ihtiyacnn artmas, Kreselleme olgusunun hzla yaylmasyla birlikte, kresel salk ve tketim kalplarna yaklalmas, Akdeniz-Ege havzasnn bu rnlerin retimine msait olmas, Baz rnlerde rt-alt (sera) retim imknlarnn artmas ve Genel olarak kentlilik ve gelir dzeyindeki arta bal olarak, ayn rn drt mevsim tketme alkanlnn yaygnlamasdr.

Sz konusu rnlerin nemli bir zellii de elma dnda hemen hepsinin byk lde lkenin belli blgelerine has olarak retilmeleri, bazlarnn ise sadece dar bir blgede retilmeleridir. Trk tarmnda bitkisel retim bal altnda ifade edilebilecek bir dier konu organik bitkisel retimdir. zellikle gelir ve kentleme seviyelerindeki arta ve hane halklarnn daha salkl olduu dnlen bitkisel rnleri tketme eilimlerine bal olarak son yllarda hzla gelien organik bitkisel retim faaliyeti, Trk tarm sektrnde yeni bir pazarn olumasna neden olmutur. Bitkisel Tarm Sektrnde Tohumluk retimi: Bitkisel retimin verimlilii iin kalite onaylanm (sertifikal) tohumluk kullanm son derece nemlidir. lkeler gelitike , tarmsal faaliyetler daha az arazi , igc ve sermaye, ama daha ileri tekno loji ve daha kaliteli girdi ile yaplmaya balanmaktadr. Baka bir ifade ile , dier sektrlerde olduu gibi, tarmda da ayn miktar girdi ile daha fazla hasla (kt) alnmak isteniyor ise, sertifikal tohumluk retimi stratejik bir duruma gelmektedir. Trkiyede de uzun yllar nce kurulan ve hl en byk tohumluk reticisi kurum olan Tarm letmeleri Genel Mdrlne (TGEM) bal ok sayda iletme bu ilevi yerine getiren en byk kurulutur. Tohum slah politikalar Cumhuriyetin bandan beri kk apl olarak yrtlse de ciddi politikalarn gelitirilmesi 1980li yllarn balarna rastlar. Ayn yllarda ekonomide balayan serbestleme eilimine paralel olarak, bu sektrde de benimsenen tevik edici politikalar sayesinde zel sektr bu alana hzla yatrm yapmaya balam ve bugn ulusal ihtiyalar ve kresel rekabet gc bakmndan ok tatmin edici bir seviye olmasa da tohumculuk nemli bir noktaya gelmitir. Hayvanclk Sektr ve Hayvansal retim: Hayvansal retim, canl hayvanlarn ve bu hayvanlardan elde edilen hayvansal rnlerin retimidir. Trkiyede canl hayvan retimi; sr, koyun, kei, kmes hayvanlar, arclk ve ipek bcekiliinden oluur. lkenin toplam hayvan stokuna bakldnda; %56snn koyun, yaklak %28inin sr ve %15inin de keiden olutuu anlalmaktadr. Canl Hayvan retimi: lkemizde sr stokuna bakldnda, bunlar ana grupta toplamak mmkndr: Kltr, yerli ve kltr melezi. Son 20 ylda oluan sr stoku verileri incelendiinde; yerli sr says olduka baskn iken hzla azalmtr. Corafi olarak sr retiminin youn olarak yapld blgelere bakldnda; retim hemen hemen lkenin her blgesinde youn olarak yaplmaktadr. Trkiyede 150 binin zerinde sr stokuna sahip iller hemen her blgeye dalm durumdadr. Sr varl dnda lkemizde manda, at, eek ve katr saylarnda ayn dnemde kyden kente gn hzlanmas ve yaam biiminde meydana gelen hzl deiimin bir sonucu olarak byk bir azalma olmutur. Son 20 ylda kkba hayvanclk olarak adlandrlan koyun ve kei saysnda ciddi bir azalma yaanmaktadr. Hayvansal rnler retimi: Canl hayvan retimi ile bunlardan elde edilen rnler arasnda temel bir fark vardr. Canl hayvan retimi pr tarmsal bir faaliyet iken, bunlardan elde edilen rnlerin retimi daha ziyade endstriyel bir faaliyeti gerektirir. zellikle tarmda modern iletmeciliin ve buna bal retim sistemlerinin yaygnlamasyla birlikte bal bana bir sektr haline gelen gda sektr, ayn zamanda imalat sanayinin ilk srada yer alan nemli bir sektrdr. Dolaysyla, tarmsal rnler denildiinde, salt bir tarmsal faaliyetin deil, ayn zamanda endstriyel /mhendislikle ilgili bir faaliyetten de bahsedildiinin anlalmas gerekir. Krmz Et (Sr Eti) retimi: Dnya st retiminin tamamna yaknn, et retiminin ise %24 n tek bana salayan sr, besin maddesi retiminde byk paya sahiptir. Bu durum srn biyolojik avantajlarndan kaynaklanmaktadr.

Sonu Olarak, Trkiyede koyun ve kei eti retiminin genellikle modern iletmecilik usullerine uygun olarak yaplmamas, Buna bal olarak (biraz

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 16

da doas gerei), hastalklarn yldan yla hayvan saylarn ve retimi sk sk deitirmesi, retimde lein ok kk, etkinsiz, dolaysyla maliyetlerin yksek olmas, retici ile tketici arasndaki araclarn rekabeti bir yapya sahip olmamasndan tr, yksek retici rantn ellerinde bulundurmalar, Tarmsal nfusun hzla ehre g etmesinden dolay, kyde yetitirici nfusun azalmas, Mera arazilerin giderek azalmas ve kalitesinin zayflamas; buna karlk ciddi bir slah politikasnn devreye sokulamam olmas, ounlukla aile iletmecilii eklinde yrd ve kaytlarn itinal bir ekilde tutulmad iin, istatistiklerin gvenirlilik dzeyinin zayf olmas St retimi: Bykba ve kkba hayvanlardan retilen bir dier hayvansal rn sttr. Son 20 yllk dneme bakldnda; toplam st retimi %30 orannda artmtr. Bu art tamamen inek stnden kaynaklanmaktadr. Zira sz konusu dnemde koyun ve keiden elde edilen st retimi yllar iinde srekli azalrken, sadece inek stnde bir art yaanmtr. Tavukuluk: Yumurta ve Beyaz Et retimi: Kmes hayvanlar, et ve yumurta tavuu, hindi , rdek ve kazdan ibarettir. Trkiyede toplam say ierisinde en byk pay et tavuuna , ardndan yumurta tavuuna aittir. D ierleri ok ciddi bir retim ve piyasa payna sahip olmad iin, burada sadece tavukuluk zerinde durulacaktr. Bal ve Ya pek Kozas retimi: Hayvansal retim bal altnda yer verilecek bir dier konu arclk ve ipek bcekiliidir. Arclk asndan bakldnda, Trkiyede zellikle son yllarda nemli deiikliklerin olduu gzlemlenebilir. Geleneksel arclk yerini modern arcla brakm ve bal retimi miktarnda ciddi artlar yaanmtr. Damzlk retimi: Osmanl Dneminden 1984 ylna kadar Trkiyede hayvancln gelimesinde en etkin grevi Hara ve nekhanelerle birlikte Devlet retme iftlikleri, o tarihten (1984) itibaren de TGEM stlenmitir. TGEMin en nemli grevlerinden birisi lkenin hayvansal retimini artrmak, eitlendirmek ve rn kalitesini iyiletirmek amacyla yetitirdii damzlk hayvan ve spermalar yetitiricilere intikal ettirmek olarak belirlenmitir. Hara ve nekhaneler ile Devlet retme iftlikleri zamannda sr, koyun, kei, safkan Arap at, tavuk ve hindi yetitiricilii eklinde olan hayvanclk faaliyetlerinin tamam lkenin hayvanclk sektrnn ihtiyac olan stn vasfl ve hastalklardan ar damzlk taleplerinin karlanmasna ynelik olarak srdrlmtr. Ancak, gnmzde damzlk faaliyetleri hala esas olarak TGEM eliyle yrtlse de hayvanclk sektrnde zel sektr de yerini almtr. Trkiyede hayvancln gelimesi iin stn nitelikli damzlk retiminde baarl olunmas byk bir neme sahiptir. Su rnleri retimi: Tarmsal retim anlatlrken su rnleri ok defa ihmal edilir. Her ne kadar bitkisel ve hayvansal faaliyetler kadar bir bykle sahip olmasa da Trkiye gibi 3 taraf denizle evrili bir lke iin su rnlerinin retimi ve piyasas n emlidir. Hele de gelir ve eitim dzeyi ile birlikte salk bilinci ykselen bir toplum iin su rnlerinin nemi daha da artacaktr. Kald ki , Trkiye de balk yetitirilen gller , barajlar ve ze tatl su bal retim tesisleri giderek yaygnlamaktadr. Tarmsal stihdam: Aslnda arzu edilen, tarmsal GSYH pay ile tarmsal istihdam paynn birbirine yakn seyretmesidir. Bir baka ifade ile, oransal olarak tarmn milli gelire katks tad istihdam hacmine nispetle yaklak te bir dolayndadr.

Trkiyede bunu engelleyen faktrlere bakldnda, sektrn yapsal geri kalmlnn olduu anlalacaktr. Zira tarmsal igcnn vasf (nitelik) birikimi, verimlilik dzeyi ok dk, sektrde sermaye birikimi, teknolojiden yararlanma ve teebbs kapasitesi nispeten zayf, arazi yapsnn bir ksm modern tarma elverili olmayacak kadar kk paralara ayrlm, dalk, kurak, verimsiz, bakmsz ve dank bir grnm arz etmektedir. stihdam edilen igcnn nemli bir ksmnn gizli isiz konumunda olmas, sektrn iktisadi katksnn snrl kalmasnn nemli bir sebebidir. Trk tarm sektrnde istihdam hacminin giderek azalmasnn ardnda, yukarda sralanan unsurlara ilave olarak; ulusal ve uluslararas pazarlara ynelik mal retebilme kapasitesinin son derece snrl olmas nedeniyle sektrde gelir artnn dier sektrlere nispetle dk dzeyde kalmas gibi ekonomik faktrlerin yan sra, sosyal ve kltrel imknlarn yetersizlii, dolaysyla topyekn bir hayat standardnn dk olmas yatmaktadr. Tarmsal D Ticaret: 1980 ncesi dnemde tarmsal rnlerin ihracat Trkiyenin d ticaretinde nemli yer tutmakta idi. Trk ekonomisi 1980 ylndan sonra ynn snrlar dna evirmi ve ekonomik geliimini d ticarete (ihracata) dayal bir byme stratejisine balamtr. Buna ramen hem corafyas, hem doa koullar hem de iklimi asndan tarmsal retime son derece uygun olan Trkiyede, gnmzde tarmn ihracat asndan gl bir sektr olmad grlmektedir. zellikle son yllarda tarmsal rnlerde d ticaret ann hzla artt dikkat ekmektedir. TRKYEDE TARIMSAL DESTEKLEME POLTKALARI: Trkiyede tarm politikasnn uygulanma ekli kalknma planlar ile gerekletirilmektedir. Sz konusu planlara gre uygulanan politikalarn temel hedefi, kaynaklar etkin bir biimde kullanarak ekonomik, sosyal, evresel ve uluslararas gelimeler boyutunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yksek, srdrlebilir bir tarm sektr oluturmaktr. Bununla birlikte, kalknma planlarnda tarm politikalar ile gerekletirilmek istenen amalar aadaki gibi sralanabilir: Tarmsal retim seviyesini ve verimlilii arttrmak, sektrn gelime hzn srdrlebilir klmak, Tarmsal retimde mmkn olduunca kendine yeterli bir dzeye ulamak ve toplumun dengeli bir flekilde beslenmesini salamak, Tarma dayal sanayinin,

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com Sayfa 17

tarmsal girdi ihtiyacn yurtiinden karlamak, Sektrde gelir dzeyini ykselterek, sektrler arasndaki gelir farkllklarn gidermek, Tarmsal istihdam verimli hle getirmek ve buradan baka sektrlere igcn gn kontrol etmek, Sektrn teknoloji dzeyini ykselterek, tarmsal retimin doal koullara bamlln azaltmak, Tarmda verimlilik dzeyinin arttrlmas amacyla modern girdi kullanmn (sertifikal tohumculuk ve damzlk) tevik etmek, sulama faaliyetlerini gelitirmek, Tarm rnlerinin uluslararas rekabet gcn artrmak ve Tarmda destekleme politikasn etkin bir ara olarak kullanmak. lkeler, tarm sektrnde faaliyet gsteren retici ve tketicileri fiyat istikrarszlklarndan korumak, bunlar arasndaki gelirin adil dalmn gerekletirmek, tarmsal-krsal kalknmay hzlandrmak, tarmda retimi eitlendirmek, tarm rnleri ticaretini zendirmek ve lke tarmnn dnya piyasasndan daha byk bir pay almasn salamak gibi amalarla tarm sektrn desteklerler. Trkiye iin de ziyadesiyle doru olan bu durum neticesinde, devlet uzun yllardr tarm sektr zerinde mdahil olmu ve eitli yntemlerle tarm sektrn desteklemitir.

nk; i) tarm doa koullarna fazlasyla baml olduu iin negatif arz oklarna ziyadesiyle aktr, o nedenle risk ve belirsizlik fazladr; ii) arazi yaps genellikle ok paraldr ve danktr, dolaysyla retimde lek dezavantaj vardr; iii) tarmsal rnlerin arz ve talep esneklikleri genel olarak dktr; iv) tarmsal rnlerin saklanmas ve pazarlanmas hem daha zor hem de daha maliyetlidir. Tarm sektrne uygulanan destekler fiyat, gelir ve dier destekler olarak temel kategoriye ayrlr. Gelir destekleri, kendi ierisinde dolayl ve dorudan gelir destei olarak ikiye ayrlmaktadr.

Fiyat destekleri ierisinde tevikler, primler, kota ve tarifeler, vergiler ve ihracat iadeleri saylabilir. Doal afetler karlnda yaplan bitkisel ve hayvansal zarar demeleri dorudan gelir destei kapsamnda yer alrken, tarmsal hammadde alm, tarmsal retim kredileri, hayvan sigortas ve depolama gibi retim maliyetlerini azaltan destekler dolayl gelir destekleri ierisinde saylabilir. Son destek kalemi olan dier destekleri ierisinde ise eitim, aratrma-gelitirme (AR-GE), pazarlama, datm ve yaym gibi destekler bulunmaktadr. Trkiyede uygulanan tarmsal destekleme politikalar, dnyadaki uygulamalarla byk lde rtmektedir. Trkiyede destekleme almlar, girdi destekleri, dk faizli tarmsal kredi, st tevik primi demeleri, doal afet demeleri, ekim alanlar snrlandrlmas ve destekleme primleri gibi birtakm destekleme faaliyetleri yrtlmektedir. Ayrca, AR-GE, yatrm, pazarlama ve d ticarete ynelik destekleme faaliyetler de bulunmaktadr. TRK TARIM SEKTRNN AB ORTAK TARIM POLTKASINA UYUMU: Avrupa Birlii (AB) Ortak Tarm Politikasnn (OTP) temelleri 1958 ylnda atlm ve Birliin ilk ortak politikas olmutur. ye lkelerin tarm politikalarn siyasal ve ekonomik anlamda btnletirmek olan bu politika demetinin amalar aadaki gibi sralanabilir. retim standartlarn ve tarm teknolojisini gelitirmek, Tarmsal retim aralarnn etkili kullanmn salamak, Avrupadaki tarmsal retimin verimliliini artrmak, Piyasalarda istikrar salamak, rn arznn gvenliini salamak, gcnn optimum kullanmn salamak, Gelir art salamak, Fiyata dayal haksz rekabetin nne gemek.