STUDIJA O UTICAJU HIDROELEKTRANE „ULOG“ NA ŽIVOTNU SREDINU

- Konačno izdanje -

Mart, 2011. godine

2

Podaci o Investitoru:

DIREKTOR

Mr Miroslav Vujatović, dipl.inž.saobraćaja

1. Naziv kompanije EFT HE Ulog d.o.o.2. Pravni oblik društvo sa ograničenom odgovornošću 3. Vrsta dokumenta Studija o uticaju hidroelektrane „Ulog“ na

životnu sredinu4. Adresa ul.Karađorđeva 19, Kalinovik5. Telefon i faks Telefon: 057 623 629

Faks: 6. Web strana/e-mail adresa www.eft-group.net7. Službena kontakt osoba,

pozicija Svetomir Prokić, dipl.inž.građevine. –direktor

8. Sud kod koga je kompanija registrovana

Osnovni sud u Trebinju

9. Rukovodilac radnog tima: Marija Nikolić, dipl.inž.zaš.živ.sredine

10.

Tim za izradu projekta: Saradnici na projektu:

Marija Nikolić, dipl.inž.zaš.živ.sredine Mr Ljiljana Stojanović, dipl.inž.tehnologije Vanja Šatara, dipl.inž.tehnologije Mr Petar Begović, dipl.inž.geologije Mr Boris Marković, dipl.inž.šumarstva Dragan Čvoro, dipl.inž.građevine Jadranka Ivetić, dipl.inž.građevine Gordana Jevtić, dipl.prostorni planer Nevena Predojević, dipl.inž.arh. Darko Čvorić, dipl.inž.saobraćaja Dragan Zakić, dipl.inž.elektrotehnike Rodoljub Janković, dipl.inž.mašinstva Velibor Vukojević, mašinski tehničar Prof.dr Dragan Mikavica ihtiolog Mr Slavko Maksimović, dipl.meteorolog

3

Sadržaj: 1. Opšti dio .................................................................................................................................... 6 1.1. Uvodno obrazloženje ................................................................................................................. 7 1.2. Polazne osnove za izradu studije ................................................................................................ 10 1.3. Priložena dokumentacija ............................................................................................................ 15 2. Tehnički dio ............................................................................................................................ 17 2.1. Opis lokacije ............................................................................................................................ 18 

2.1.1. Kopija plana katastarskih parcela na kojima se planira izgradnja objekata .............. 21 2.1.2. Podaci o potrebnoj površini zemljišta u m2 za vrijeme izgradnje, sa opisom

fizičkih karakteristika i kartografskim prikazom odgovarajuće razmjere. kao i površine koje će biti obuhvaćene kada objekat bude izgrađen. ................................ 22 

2.1.3. Razlog za izbor predložene lokacije (ako je razmatrano više mogućnosti, opisati iste)................................................................................................................. 24 

2.1.4. Prikaz pedoloških, geomorfoloških, geoloških, hidrogeoloških i seizmoloških karakteristika terena .................................................................................................. 28 

2.1.5. Podaci o izvorištu vodosnabdijevanja (udaljenost, kapacitet, ugroženost, zone sanitarne zaštite) i podaci o osnovnim hidrološkim karakteristikama ............... 36 

2.1.6. Prikaz klimatskih karakteristika sa odgovarajućim meteorološkim pokazateljima ............................................................................................................. 37 

2.1.7. Opis flore i faune, prirodnih dobara posebne vrijednosti (zaštićenih) rijetkih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa i vegetacije ............................ 46 

2.1.8. Pregled osnovnih karakteristika pejzaža .................................................................. 54 2.1.9. Pregled nepokretnih kulturnih dobara ....................................................................... 54 2.1.10. Podaci o naseljenosti, koncentraciji stanovništva i demografske

karakteristike.............................................................................................................. 56 2.1.11. Podaci o postojećim poslovnim, stambenim i objektima infrastrukture,

uključujući i saobraćajnice ......................................................................................... 57 2.1.12 Podaci o drugim zaštićenim područjima, područjima predviđenim za naučna

istraživanja, o arheološkim nalazištima i posebno osjetljivim područjima .................. 58 2.2.  Prikaz i ocjena postojećeg stanja životne sredine, koja bi mogla biti izložena značajnim

uticajima projekta, uključujući podatke o njenom postojećem opterećivanju .................................... 60 2.2.1. Identifikovani izvori emisija ....................................................................................... 61 2.2.2. Stepen zagađenosti vazduha osnovnim i specifičnim zagađujućim

materijama ................................................................................................................. 63 2.2.3 Nivo saobraćajne i industrijske buke ......................................................................... 76 2.2.4. Nivo jonizirajućih i nejonizirajućih zračenja .............................................................. 80 2.2.5. Kvalitet površinskih voda i ugroženost otpadnim vodama industrije, naselja i

poljoprivrede proizvodnje ........................................................................................... 81 2.2.6. Nivo podzemnih voda, pravac njihovog kretanja i njihov kvalitet .............................. 83 2.2.7. Bonitet i namjena korišćenja zemljišta ...................................................................... 84 2.2.8. Erozioni procesi predmetnog područja ..................................................................... 84 

2.3.   Opis projekta, uključujući podatke o njegovoj namjeni i veličini ...................................................... 85 2.3.1. Opis fizičkih karakteristika cijelog projekta i uslovi upotrebe zemljišta u toku

gradnje i rada pogona postrojenja predviđenih projektom ......................................... 86 2.3.2. Opis projekta, planiranog proizvodnog procesa, njihove tehnološke i druge

karakteristike.............................................................................................................. 86 2.3.3. Prikaz vrste i količine potrebne energije i energenata, vode, sirovina,

potrebnog materijala za izgradnju i drugo .................................................................. 89 2.3.4. Prikaz vrste i količine ispuštenih gasova, vode, i drugih tečnih i gasovitih

otpadnih materija, posmatrano po tehnološkim cjelinama, uključujući: emisije u vazduh, ispuštanje u vodu i zemljište, buku, vibracije, svjetlost, toplotu, zračenja (jonizujuća i nejonizujuća); .......................................................................... 94 

4

2.3.5. Identifikacija vrsta i procijena količine mogućeg otpada, prikaz tehnologije tretiranja (prerada, reciklaža, odlaganje) i svih vrsta otpadnih materijala .................. 96 

2.4.   Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu i pojedine njene elemente, u toku i nakon realizacije projekta, u redovnim i vanrednim okolnostima, uključujući i moguće kumulativne uticaje ............................................................................................... 97 2.4.1. Promjene kvaliteta vazduha, vode, zemljišta, nivoa buke, intenziteta

vibracija, zračenja, flore i faune ............................................................................... 101 2.4.2. Promjene zdravlja stanovništva .............................................................................. 106 2.4.3 Promjene meteoroloških parametara i klimatskih karakteristika .............................. 106 2.4.4. Promjena ekosistema ............................................................................................. 107 2.4.5. Promjene naseljenosti, koncentracije i migracije stanovništva ............................... 108 2.4.6. Promjena namjene i korišćenje površina (izgrađene i neizgrađene površine,

upotreba poljoprivrednog zemljišta) ......................................................................... 109 2.4.7. Promjene u komunalnoj infrastrukturi ..................................................................... 109 2.4.8. Promjene na prirodnim dobrima posebnih vrijednosti i kulturnim dobrima i

njihovoj okolini, materijalna dobra uključujući kulturno-istorijsko i arheološko nasljeđe ................................................................................................................... 111 

2.4.9. Promjene pejzažnih karakteristika područja ........................................................... 111 2.4.10. Promjene međusobnih odnosa gore navedenih faktora ...................................... 111 2.4.11. Pozitivni efekti izgradnje hidroelektrane sa aspekta elektroinfrastrukture ............ 111 2.4.12 Opis direktnih uticaja i bilo kakvih indirektnih, sekundarnih, kumulativnih,

kratkotrajnih, srednjih i dugotrajnih, stalnih i povremenih, pozitivnih i negativnih uticaja ..................................................................................................... 112 

2.4.12.1. Mogući uticaji u pograničnom području ............................................................. 112 2.5.   Opis mjera koje će nosilac projekta preduzeti za sprečavanje, smanjivanje,

ublažavanje ili sanaciju štetnih uticaja na životnu sredinu, obuhvata mjere za uređenje prostora, tehničko tehnološke, sanitarno-higijenske, biološke, organizacione, pravne, ekonomske i druge mjere. ........................................................... 114 2.5.1. Mjere koje su predviđene zakonom i drugim propisima, normativima i

standardima i rokovima za njihovo sprovođenje ...................................................... 115 2.5.1.1. Mjere za zaštitu vazduha ..................................................................................... 115 2.5.1.2. Mjere za zaštitu voda ........................................................................................... 115 2.5.1.3. Mjere za zaštitu zemljišta .................................................................................... 117 2.5.1.4. Mjere za sprečavanje i smanjenje čvrstog otpada ............................................... 117 2.5.1.5. Mjere za zaštitu od buke ...................................................................................... 118 2.5.1.6. Mjere za zaštitu pejzaža ...................................................................................... 119 2.5.1.7. Mjere za zaštitu ekosistema ................................................................................ 119 2.5.1.8. Mjere za zaštitu ihtiofaune ................................................................................... 120 2.5.1.9. Mjere za praćenje i utvrđivanje klimatskih promjena ........................................... 122 2.5.1.10. Mjere za sprečavanje nanosa ............................................................................ 123 2.5.1.11. Mjere za sprečavanje prekograničnog uticaja ................................................... 125 2.5.1.12. Mjere koje se preduzimaju u akicidentnim situacijama ...................................... 125 2.5.1.13. Mjere za zaštitu kulturno istorijskog nasljeđa .................................................... 126 2.5.1.14. Mjere zaštite zdravlja ljudi ................................................................................. 127 2.5.2. Mjere koje se preduzimaju u slučaju nesreća većih razmjera ................................ 128 2.5.3. Planovi i tehnička rješenja zaštite životne sredine (reciklaža, tretman i

dispozicija otpadnih materijala, rekultivacija, sanacija) ............................................ 131 2.5.4. Druge mjere koje mogu uticati na sprečavanje ili smanjivanje štetnih uticaja

na životnu sredinu.................................................................................................... 133 2.6.   Specifikacija i opis mjera za praćenje uticaja na životnu sredinu u toku i nakon realizacije

projekta .............................................................................................................................. 134 2.6.1. Prikaz stanja životne sredine prije puštanja objekta u rad na lokacijama gdje

se očekuje uticaj na životnu sredinu ........................................................................ 135 2.6.2. Parametri na osnovu kojih se mogu utvrditi štetni uticaji na životnu sredinu .......... 135 

5

2.6.3. Mjesta, način i učestalost mjerenja utvrđenih parametara ..................................... 145 2.7.   Pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i navođenje

razloga za izabrano rješenje s obzirom na uticaje na životnu sredinu ............................. 146 2.8.   Usklađenost projekta sa Republičkim strateškim planom zaštite životne sredine,

drugim planovima na osnovu posebnih zakona i planovima i programima zaštite životne sredine jedinica lokalne samouprave na koje se projekat odnosi i interpretacija ..................................................................................................................... 150 

2.9.  Podaci o eventualnim teškoćama na koje je naišao nosilac projekta prilikom prikupljanja potrebnih podataka ........................................................................................ 164 

3. Zaključak ............................................................................................................................... 166 3.1. Konstatacija ............................................................................................................... 168 3.2. Bezbjedost projekta u smislu uticaja na životnu sredinu ........................................... 168 3.3. Kontrola parametara relevantnih za uticaj rada objekta na životnu sredinu .............. 180 3.4. Prijedlog za dalji postupak ......................................................................................... 188 

4. Netehnički rezime .................................................................................................................. 189 4.1. Prikaz i ocjena postojećeg stanja životne sredine ..................................................... 190 4.2. Kratki opis projekta sa podacima o njegovoj namjeni i veličini .................................. 192 4.3. Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu ..................................................... 193 4.4. Opis mjera za sprečavanje, smanjivanje ili ublažavanje štetnih uticaja na

životnu sredinu......................................................................................................... 195 4.5. Skraćeni pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i

navođenje razloga za izabrano rješenje, sa obzirom na uticaje na životnu sredinu ..................................................................................................................... 195 

Aneksi ........................................................................................................................................ 199 Izvori podataka .......................................................................................................................... 200 Ovjere ........................................................................................................................................ 202 

6

1. Opšti dio

7

1.1. Uvodno obrazloženje

8

EFT (HOLDINGS) ApS, iz Danske je na osnovu Predstudije ekonomske opravdanosti za hidroelektranu u Ulogu, Kalinovik, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina dobila koncesiju za izgradnju i korišćenje hidroelektrane „Ulog“ od strane Vlade Republike Srpske, na prijedlog komisije za koncesije Republike Srpske odlukom broj: 04/1-012-2-1556/09 od 26.08.2009.godine.

Koncesija je dodijeljena za hidroelektranu „Ulog“ na rijeci Neretvi, instalisanog kapaciteta od 35MW sa prosječnom godišnjom proizvodnjom električne energije od 86GWh. Koncesioni period je u trajanju od 30 (trideset) godina od čega će period izgradnje biti u trajanju od četiri godine i period korišćenja od 26 (dvadeset šest) godina. (Aneks, saglasnosti - Ugovor o koncesiji)

Pravni okvir za PUŽS „Zakonom o zaštiti životne sredine“ (Sl. glasnik RS, br. 28/07), čl. 55-69 se definiše cjelokupni postupak procjene o uticaju na životnu sredinu. Dodatna pojašnjenja se nalaze u Uredbi o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanje o obavezi sprovođenja i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. glasnik RS, br. 07/06), kao i u Uredbi o postrojenjima koja mogu biti izgrađena i puštena u rad samo ukoliko imaju ekološku dozvolu (Sl. glasnik RS, br. 07/06).

Članom 2 “Uredbe o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu“ definisani su projekti za koje je obavezna procjena o uticaju na životnu sredinu.

Procjena uticaja na životnu sredinu je postupak ocjenjivanja prihvatljivosti projekata u odnosu na životnu sredinu, kao i određivanje potrebnih mjera zaštite životne sredine, kako bi se negativni uticaji sveli na najmanju moguću mjeru, te postigao visok nivo zaštite životne sredine. Ovaj postupak se odvija u okviru svih faza razvoja projektne dokumentacije od planiranja do nivoa glavnog projekta.

Na slijedećem dijagramu je prikazana integracija aspekata životne sredine u proces izrade projektne dokumentacije.

9

Šema 1. Integracija aspekata životne sredine u proces izrade projektne dokumentacije

10

1.2. Polazne osnove za izradu studije

11

Kod postrojenja čiji uticaj na životnu sredinu može biti značajan, analiza uticaja na životnu sredinu se vrši u dvije faze: (I) prethodna procjena i (II) procjena uticaja na životnu sredinu. Studijama o uticaju na životnu sredinu, za projekte za koje je postignut kompromis kroz prethodne faze aktivnosti (Razvojni program elektroenergetskog sektora RS, Prostorni plan RS, Prethodna studija ekonomske opravdanosti, Idejno rješenje projekta sa predloženim varijantama, Zahtjev za prethodnu procjenu o uticaju na životnu sredinu HE Ulog, Idejni projekat) vrši se revidiranje da li su zadovoljeni zakonski i tehnički uslovi zaštite životne sredine, te predlažu dodatne mjere ublažavanja uticaja. Osnovni zadatak i cilj analiza vezanih za procjenu uticaja na životnu sredinu je da jasno prikaže sve potencijalne uticaje HE „Ulog" na životnu sredinu kao i da predvidi potrebne mjere zaštite i način praćenja svih mogućih uticaja.

Na osnovu Rješenja broj 15-96-159/09 Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske o utvrđivanju obaveze sprovođenja procjene uticaja i izradi Studije uticaja na životnu sredinu, sa stručnim mišljenjima subjekata propisanim u članu 60. stav 1. Zakona o zaštiti životne sredine - prečišćen tekst (Sl. glasnik RS br. 28/07) i Uredbe o projektima za koje se provodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijima za odlučivanje o obavezi provođenja i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. glasnikbr. 7/06), Investitor je pokrenuo proceduru procjene uticaja na životnu sredinu.

Radi provođenja procedure procjene uticaja na životnu sredinu Zahtjev za prethodnu procjenu sa dokumentacijom je dostavljen na mišljenje slijedećim subjektima:

1. Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, 2. Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite, 3. Zavodu za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa.

Svi navedeni subjekti su dali svoje mišljenje na Zahtjev za prethodnu procjena o uticaju na životnu sredinu HE Ulog Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske. Studija o uticaju na životnu sredinu će uključiti i uzeti u obzir mišljenja dobijena iz Rješenja br. 15-96-159/09 nadležnog Ministarstva koje se nalazi u Aneksu ove studije.

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS: Pošto se radi o prethodnoj procjeni uticaja na životnu sredinu, na osnovu dostupnih podataka, mišljenje je da je sadržaj dokumenta prihvatljiv, s tim da se Studija dopuni sa:

- definisati objekte, parametre i lokalitete za uspostavljanje trajnog monitoringa, kako u toku izvođenja radova, tako i monitoringa tokom eksploatacije u pogledu zaštite flore i faune, kao i cjelokupnog akvatičnog ekosistema rijeke Neretve.

ova konstatacija je obrađena u dijelu Studije pod tačkom 2.6. -Potrebno je uspostaviti odgovarajući monitoring i planirati adekvatne mjere zaštite voda, šuma i tla pogotovu kod izgradnje pregradnog profila, tunelskog dijela dovodnog cjevovoda i vodostana sa potisnim cjevovodom, obzirom na trajnost procesa izgradnje pojedinih objekata HE, za taj period. Iste mjere preuzeti i na odlagalištu građevinskog materijala iz iskopa tunela.

ovo obrazloženje je dato u dijelu Studije pod tačkom 2.6., kao i pod tačkom 2.5. - ...Neophodno je mjere praćenja i kontrolu erozionih procesa, kao i sprovođenje odgovarajuće zaštite, sagledavati u širem području planiranog objekta.

ovo obrazloženje je dato u dijelu Studije pod tačkom 2.5.1.8; 2.5.3.2., kao i pod tačkom 2.6. Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS u svom mišljenju na prethodnu procjenu ističe slijedeće:

12

- fokusirati se na potencijalno zagađenje sa procurivanjem ulja iz transformatora i projektom predvidjeti izgradnju rezervoara za čisto i prerađeno ulje, a na svim manipulativnim površinama i radionicama projektovati i izraditi odgovarajuće separatore ulja za fazu izgradnje i eksploatacije.

ovo obrazloženje je dato u dijelu Studije pod tačkom 2.3.3; 2.4.4; - Neophodno je posvetiti veću pažnju negativnom uticaju buke, prašine, odnosno narušavanju kvaliteta vazduha...

ovo obrazloženje je dato u dijelu Studije pod tačkom 2.4; 2.5. i 2.6.

Zavod za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa u svom mišljenju ističe slijedeće: - Područje opštine Kalinovik izuzetno je bogato kulturno-istorijskim vrijednostima, pa je stoga neophodna izrada Studije o uticaju na životnu sredinu. Takođe je potrebno da se izradi i Regulacioni plan šireg obuhvata, uz obavezu da Investitor pribavi u skladu sa odredbama važećih propisa, Elaborat „Uslovi korišćenja kulturnih i prirodnih dobara i utvrđivanje zona i mjera zaštite prostora u obuhvatu regulacionog plana HE „Ulog“.

Investitor je preuzeo sve potrebne aktivnosti prije izrade Studije o uticaju na životnu sredinu shodno odredbama Zakona o uređenju prostora ( Sl. glasnikRS broj 84/02), te pribavio Odluku o usvajanju Regulacionog plana (broj 01-022-5/10 od 22.02.2010.), kao i Elaborat „Uslovi korišćenja kulturnih i prirodnih dobara i utvrđivanje zona i mjera zaštite prostora u obuhvatu Regulacionog plana HE „Ulog“ (broj 07/1.30-625-1124/09 od decembra 2009. godine) Kod izrade nacrta Studije o uticaju HE „Ulog“ na životnu sredinu uzeto je u obzir Stručno mišljenje svih napred navedenih subjekata u postupku prethodne procjene i izdavanju rešenja o izradi Studije o uticaju HE „Ulog“ na životnu sredinu.

U skladu sa članom 64. Stav 2. Zakona o zaštiti životne sredine Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske je dostavilo Studiju uticaja na životnu sredinu, subjektima iz člana 60., dana 30.08.2010. godine - Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS, dana 07.09.2010. Ministarstvu prosvjete i kulture, dana 31. 08. 2010. godine Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite, godine radi davanja mišljenja o odobravanju Studije i Odjeljenjima nadležnim za zaštitu životne sredine u opštini Kalinovik, dana 30. 08. 2010, radi uvida zainteresovane javnosti i davanju mišljena na Nacrt Studije o uticaju HE “Ulog” na životnu sredinu. Takođe nadležno ministartstvo je dostavilo Ministarstvu okoliša i turizma Federacije Bosne i Hercegovine Studiju o uticaju HE “Ulog” na životnu sredinu na mišljenje. U Zakonom propisanom roku mišljenje iz prethodnog stava dostavili su: Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite, Republički zavod za zaštitu kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa.

Obavještenje o podnešenom zahtjevu za odobravanje Studije uticaja na životnu sredinu, vremenu i mjestu održavanja javne rasprave i mjestu gdje je omogućen uvid u dokumentaciju, objavljeno je u dnevnom listovima “Dnevni Avaz” i “Glas Srpske” , dana 01.09.2010. godine.

Dana 12.10.2010. godine održana je javna rasprava u opštini Kalinovik, sa početkom u 10 časova. Predmetna studija je prezentovana od predstavnika „PROJEKT" a.d. Banja Luka, izrađivača Studije, a nakon toga su se u raspravu uključili i ostali prisutni. Rasprave su zatvorene od strane predstavnika Ministarstva, a zapisnike je vodio predstavnik Investitora.

13

U skladu sa članom 65. stav 3. Zakona o zaštiti životne sredine, nosilac projekta je dostavio Zapisnike sa održananih javnih rasprava, u zakonom propisanom roku.

U skladu sa članom 65. stav 4. zainteresovanoj javnosti je ostavljen rok 30 dana za podnošenje primjedbi u pisanoj formi, a u vezi sa zahtjevom i nacrtom Studije.

Dana 24.12.2010. godine ovo Ministarstvo je zaprimilo stručno mišljenje 06-337-15654/10 od Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, koje se nalazi u prilogu dopunjene Studije uticaja na životnu sredinu u sklopu „Ocjene o primljenim primjedbama zainteresovane javnosti, zainteresovanih organa i preliminarnom stručnom stavu nosioca projekta na primjedbe”.

Dana 02. 09. 2010. godine ovo Ministarstvo je zaprimilo stručno mišljenje pod brojem 11/04-500-18-31/10 od Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite koje se nalazi u prilogu se nalazi u prilogu dopunjene Studije uticaja na životnu sredinu u sklopu „Ocjene o primljenim primjedbama zainteresovane javnosti, zainteresovanih organa i preliminarnom stručnom stavu nosioca projekta na primjedbe”.

Dana 07.09.2010. godine ovo Ministarstvo je zaprimilo stručno mišljenje pod brojem 07/1.30/625-663/10 od Republičkog zavoda za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa koje se nalazi u prilogu se nalazi u prilogu dopunjene Studije uticaja na životnu sredinu u sklopu „Ocjene o primljenim primjedbama zainteresovane javnosti, zainteresovanih organa i preliminarnom stručnom stavu nosioca projekta na primjedbe”.

Dana 12.11.2010. godine, Opština Kalinovik je dostavila svoje mišljenje o urađenoj Studiji i konstataciju da na Studiju nije bilo posebnih primjedbi osim da ekološka dozvola bude u skladu sa definisanim elementima iz Studije.

Dana 24.11 .2010. godine EFT – HE Ulog iz Kalinovika, kao Investitor, je dostavio ovom Ministarstvu preliminarni stručni stav o primljenim primjedbama aktom 01 – 102/10.

Dana 01.12.2010. godine ovo Ministarstvo je zaprimilo mišljenje pod brojem 03-23-2675/09-ZM od Federalnog ministarstva okoliša i turizma, uz koje su proslijedili sve primjedbe koje su oni dobili, a odnose se na izgradnju HE „ULOG“, sa konstatacijom, da je potrebno uvažiti sve relevantne primjedbe zinteresovanih subjekata. Ovo Ministarstvo je dobilo Zapisnik sa dvadesettreće sjednice Međuentitetskog tijela za zaštitu životne sredine, održanog 02.12.2010. godine u Sarajevu, a koji sadrži Zaključak u kojem se konstatuje sljedeće: „Procedura odobrenja Studije uticaja na okoliš u postupku izdavanja okolinske dozvole za HE Ulog, provedena je prema Zakonu o zaštiti životne sredine RS. Neophodno je da Federalno ministarstvo okoliša i turizma dostavi mišljenje na Studiju, kako bi se nastavio postupak izdavanja dozvole. Federalno ministarstvo nije dalo ocjenu pomenute Studije. Zadužuje se Federalno ministarstvo okoliša i turizma da u što kraćem roku dostavi prijedlog rješenja po pitanju ocjene projekta prekograničnog uticaja (Međuentitetskog uticaja).“ Dogovoreno je da to bude 15 dana od dana održavanja sastanka Međuentitetskog tijela. Do danas ovo Ministarstvo nije zaprimilo od Federalnog ministarstva okoliša i turizma prijedlog rješenja po pitanju ocjene projekta prekograničnog uticaja (Međuentitetskog uticaja).

14

U svojoj daljoj proceduri studija je data licenciranoj firmi EKO-TRADE iz Gradiške da izvrši stručnu kontrolu tj.reviziju. Izrađivač Studije o uticaju HE „Ulog“ na životnu sredinu je u skladu sa Izvještajem o reviziji i uradio konačno izdanje Studije. Izvještaj o reviziji Studije je dat u prilogu Studije pod tačkom Ovjere.

15

1.3. Priložena dokumentacija

16

U toku izrade Studije o uticaju hidroelektrane Ulog na životnu sredinu, korišćena je slijedeća dokumentacija:

1. Naš pogled na hidroenergetski sistem Gornja Neretva: Udruženje za zaštitu

okoline Zeleni – Neretva, Konjic - maj 2007. godina.

2. Idejno rešenje i prethodna studija opravdanost HE Neretva – Ulog, Institut za

vodoprivredu “Jaroslav Černi”, Beograd - 2007. godina.

3. Predstudija ekonomske opravdanosti HE Neretva-Ulog: Institut za vodoprivredu

„Jaroslav Černi“, Beograd – maj 2008. godina.

4. Srednjoročni program unapeđenja ribarstva za ribarsko područje opštine

Kalinovik: NORWEGIAN UNIVERSITY OF LIFE SCIENCES (UMB),

DEPARTMENT OF INTERNATIONAL ENVIRONMENT AND DEVELOPMENT

STUDIES – NORAGRIC, AAS, NORWAY Sarajevo – januar 2009. godina.

5. Prethodna procjena uticaja na životnu sredinu hidroelektrane Ulog: Institut za

primijenjenu geologiju i vodoinženjering – IPIN d.o.o. Bijeljina - juni, 2009.

godina.

6. Idejni projekat hidroelektrane ulog: Energoprojekt hidroinženjering a.d. Beograd –

a. Hidrološke podloge: Energoprojekt hidroinženjering a.d. Beograd –

decembar 2009. godina.

b. Erozioni procesi i nanosi: Energoprojekt hidroinženjering a.d. Beograd –

decembar 2009. godina.

7. Uslovi čuvanja, održavanja i korišćenja kulturnih i prirodnih dobara i utvrđivanja

mjera zaštite za prostor u obuhvatu regulacionog plana HE Ulog: Republički

zavod za zaštitu kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa, Banja Luka –

decembar 2009. godina.

8. Regulacioni plan za izgradnju hidroelektrane „Ulog na Neretvi“ opština Kalinovik:

Projekt a.d. Banja Luka, - februar 2010. godina.

9. Urbanističko – tehnički uslovi za izgradnju hidroelektrane „Ulog na Neretvi“:

Projekt a.d. Banja Luka, - juni 2010. godina.

10. Tehničko rješenje priključka HE Ulog na prenosnu mrežu 110 kV, eleborat:

Elektroenergetski koordinacioni centar, Ltd. Beograd – januar 2010. godina.

17

2. Tehnički dio

18

2.1. Opis lokacije

Opis mak Objekti pnjenom zpograničnentitetskaNeretve.

Opis mik Prostor kstvorenimanaliziranopštini Ksa odvoduspora), tunela izpovršinu

krolokacije

planirane hidzapadnom dne opštine a granica. P

rolokacije

koji zauzimam karakterinog prostoraonjic, istočndnom vodoa južnu i za

zmeđu pregveličine 460

droelektraneijelu u blizinRepublike

Planirani obj

Slik

aju planiranstikama, ea mikrolokac

nu dužina vom i pozicija

apadnu grangradnog mje0 ha.

e smješteni i granice saSrpske, te

jekti čine di

ka 1. Makrolo

ni objekti hievidentiranimcije, na sje

odotoka izma pregrade,

nicu definišuesta i vodo

su na terita opštinom K

granica saio hidroener

okacija HE U

idroelektranem obilaskomevernoj straeđu objekat, te prostor most u nas

ostana. Ova

toriji opštineKonjic. Opštia opštinomrgetskog sis

Ulog

e Ulog defim terena. ni čini entiteta sistema (mr definisan seljenom mjeako definisa

e Kalinovik, na Kalinovik Konjic je stema na sl

inisan je prGranicu

etska granicmašinsko pokotom makestu Ulog, tan prostor

tačnije u k spada u ujedno i

livu rijeke

rirodnim i obuhvata ca prema ostrojenje kismalnog e pozicija obuhvata

20

Slika 2. Područje uže zone uticaja sistema HE Ulog-mikrolokacije

21

2.1.1. Kopija plana katastarskih parcela na kojima se planira izgradnja objekata Na prostoru uticaja izgradnje hidroelektrane ne postoji uspostavljen savremeni katastar, zasnovan na novom premjeru već je na snazi popisni katastar (1:6250, Austro-Ugarska). Na osnovu navedenog katastra izvršena je identifikacija na terenu te izrađena karta koja je služila kao osnov za izradu plana parcelacije kao sastavnog dijela urbanističko-tehničkih uslova. Planom parcelacije planira se formiranje šest parcela, i to:

1. parcela akumulacije hidroelektrane „Ulog“ površine 902.367,84 m² (90.23 ha), a koja se sastoji od slijedećih katastarskih čestica: 65/2, 62, 61, 60, 45, 56, 55, 50, 51/2, 49, 46/2, 48/1, 46/1, 456, 458, 464/1, 463/1, 463/2, 457, 460, 459, 461, 462/1, 3191, 3192/1, 3192/2, 462/2, 3193, 3192/4, 3190, 3189, 3180, 3186/1, 3187/1, 3195, 3196, 3201/2, 3202, 3186/2, 2899/1, 3183/1, 3183/2, 3183/3, 3184, 3207, 3206, 3203, 3204, 3205/3, 3212, 2821/127, 3214, 3215, 455/2, 3216, 3218, 3220, 3227, 3230, 3233, 3232, 3234, 3237, 3238, 3407, 3411, 3410, 3408, 3409, 3407, 3413, 3417, 3419/11, 3419/2, 3428, 3429, 3425, 3426, 3427, 3520/5, 3520/4, 3520/6, 2821/39, 3430/1, 3520/1, 853 i 455/4 sve katastarska opština Ulog, te dijela slijedećih katastarskih čestica: 9/2, 11/2, 12/2, 64/2, 63, 63/3, 57, 54, 53, 52, 51/1, 47, 466, 465, 454/1, 3194, 3192/3, 3188, 3187/2, 3201/1, 3200/2, 3201/1, 3205/2, 3180, 3181, 2821/134, 2821/132, 2821/1, 2821/156, 3178/1, 3178/2, 3182/2, 3182/3, 3182/4, 3208, 3209, 3210, 3211/1, 3242/10, 3242/9, 3211/2, 2821/126, 3213, 467/2, 3205, 3217, 3219, 3221, 2821/54, 2821/53, 2821/55, 2821/56, 3222, 2323, 3224, 3225, 3226, 3242/7, 3242/3, 2821/57, 2821/150, 3231, 3235/1, 3235/2, 3236, 3405, 3412, 3421/34, 2821/33, 2821/32, 2821/209, 3520/7, 2821/29, 3521/1, 3430/4, 3521/43, 3437/3, 3431, 3520/3, 455/5, 3521/171, 3521/1, 3520/110 i 2821/1 sve katastarska opština Ulog.

2. parcela brane „Nedavići“ površine 32.494,34 m² (3.24 ha), a koja se sastoji od dijela slijedećih katastarskih čestica: 455/5 (rijeka Neretva), 3520/69 i 3521/1 sve katastarska opština Ulog

3. parcela gradilišnog naselja (za potrebe radnika u toku izgradnje) površine 22.221,02 m² (2.22 ha), a koja se sastoji od dijelova slijedećih katastarskih čestica: 3432, 3435, 3520/201, 3438/1, 3438/2, te 3520/3 sve katastarska opština Ulog

4. parcela pristupnih puteva, i to: - planiranog puta za Trešnjevicu površine 90.017,18 m² (9.00 ha), a koja se sastoji

od dijela slijedećih katastarskih čestica: 3521/1, 2821/29, 2821/209, 2821/32, 2821/33, 2821/34, 3428, 2821/1, 2821/150, 2821/57, 2821/56, 2821/55, 2821/54, 2821/53, 2821/162, 2821/126, 2821/86, 3211/2, 3211/1, 3210, 3209, 2821/161, 3182/4, 3182/3, 3178/2, 3178/1, 2821/156, 2900/1, 2821/131, 2821/132, 2899/1, 1750 i 454/1 sve katastarska opština Ulog.

- planiranog puta za gradilišno naselje površine 5.740,44 m² (0.57 ha), a koja se sastoji od dijela slijedećih katastarskih čestica: 3520/201, 3435, 3436/2, 3520/144 i 3520/3 sve katastarska opština Ulog

- planiranog puta od gradilišnog naselja do rijeke Neretve površine 10.292,18 m² (1.02 ha), a koja se sastoji od dijela slijedećih katastarskih čestica: 3520/3, 455/5 i 3520/10 sve katastarska opština Ulog

- planiranog puta do krune brane, podnožja brane i novog mosta na rijeci Neretvi površine 130.758,33 m² (13.07 ha), a koja se sastoji od katastarskih čestica: 3520/64, 3520/295, 3520/297, 3520/294, 3520/293, 3520/74, 2350/298, 3520/300, 3520/299, 3520/301, 3520/828, 3520/825, 3520/824, 3520/202, 3520/834, 3520/817, 3520/814, 3520/809, 3520/234, 3520/807, 3520/805, 3520/803 i 3520/802 sve katastarska opština Ulog, te dijela slijedećih katastarskih čestica: 3520/832, 3520/831, 3520/835, 3520/836, 3520/837,

22

3520/833, 3520/827, 3520/826, 3520/203, 3520/204, 3520/205, 3520/227, 3520/823, 3520/830, 3520/229, 3520/806, 3520/804, 3520/821, 3520/820, 3520/819, 3520/813, 3520/15 i 3520/812 sve katastarska opština Ulog.

- planiranog pristupnog puta od novog mosta na rijeci Neretvi do mašinske zgrade i vodostana površine 80.827,24 m² (8.08 ha), a koja se sastoji od dijela slijedećih katastarskih čestica: 3520/1, 5508, 3521/7, 5510/2, 5510/1, 5511/1, 5524, 5523/1, 5531, 5532 i 5550/1 sve katastarska opština Ulog.

5. parcela vodostana i mašinskog postrojenja sa putevima koji ih povezuju površine 97.788,94 m² (9.77 ha), a koja se sastoji od dijelova slijedećih katastarskih čestica: 5552/1 i 3521/89, kao i cijelih katastarskih čestica 3521/87, 5525, 5526/2, 5549/9, sve katastarska opština Ulog

6. parcela za uređenje odvodne vade površine 9.107,91 m² (0.91 ha), a koja se sastoji od dijela k.č. 455/5 (rijeka Neretva) sve katastarska opština Ulog

U aneksu ovog dokumenta nalazi se grafički prilog br.1 – Plan katastarskih parcela.

2.1.2. Podaci o potrebnoj površini zemljišta u m2 za vrijeme izgradnje, sa opisom fizičkih karakteristika i kartografskim prikazom odgovarajuće razmjere. kao i površine koje će biti obuhvaćene kada objekat bude izgrađen.

Kako je ovom dokumentu predhodila izrada detaljnih urbanističko-tehničkih uslova definisana je tačna površina svih parcela neophodnih za izgradnju objekata sistema hidroelektrane. Navedene parcele ujedno predstavljaju i površinu koja će biti zauzeta u toku gradnje, te po završetku gradnje, odnosno ne planira se privremeno zauzimanje parcela. Površine i raspored parcela prikazane su u grafičkom prilogu br.2 – Raspored objekata u sistemu HE Ulog sa površinama parcela, a čine sastavni dio ovog dokumenta. Planirani vijek trajanja objekta Ukupni period korišćenja objekta iznosi najmanje 50 godina. Planirani vijek objekta definisan je odredbama Ugovora o koncesiji (Ugovor o koncesiji za izgradnju i korišćenje hidroelektrane „Ulog“, novembar 2009). U Ugovoru o koncesiji navode se slijedeći periodi: Pripremni period koji označava vremenski period koji počinje datumom stupanja na snagu i koji ističe na dan izdavanja (konačnog) odobrenja za izgradnju Hidroelektrane, a obuhvata Period projektovanja i Period obavljanja ostalih pripremnih aktivnosti i traje do 24 mjeseca. Period projektovanja označava period projektovanja hidroelektrane, pratećih i priključnih objekata. Period obavljanja ostalih pripremnih aktivnosti označava period obavljanja pripremnih aktivnosti kao što su razminiranje lokacije, a koje prethode izgradnji hidroelektrane i priključnih objekata, izuzev aktivnosti koje se odnose na projektovanje hidroelektrane i priključnih objekata. Koncesioni period označava period od 30 godina počev od isteka Pripremnog perioda koji se sastoji od Perioda izgradnje i Perioda korišćenja.

23

Period izgradnje označava period izgradnje, instalacije i puštanja u rad hidroelektrane i priključnih objekata u skladu sa Ugovorom o koncesiji, počev od datuma izdavanja odobrenja za izgradnju hidroelektrane pa do datuma puštanja u rad hidroelektrane i priključnih objekata. Period korišćenja označava period rada i korišćenja hidroelektrane u skladu sa Ugovorom o koncesiji, počev od datuma puštanja u rad hidroelektrane i priključnih objekata pa do poslednjeg dana koncesionog perioda. Koncesionar je u obavezi da u roku od 24 mjeseca prije datuma prenosa izvrši revitalizaciju hidroelektrane i obezbijedi obuku zaposlenih kod Koncedenta. Po isteku koncesionog perioda HE Ulog Koncesionar će prenijeti u vlasništvo Koncedenta ili drugog lica koje Koncedent imenuje. Nakon prenosa koncesije HE Ulog se može koristiti još najmanje 20 godina, tako da ukupni period korišćenja hidroelektrane iznosi 50 godina.

24

2.1.3. Razlog za izbor predložene lokacije (ako je razmatrano više mogućnosti, opisati iste)

U fazi izrade Idejnog projekta razmatrane su dve varijante tehničkog rešenja. Za izbor optimalne varijante energetskog iskorišćenja razmatranog toka rijeke Neretve izvršena je uporedna analiza analiziranih varijantnih tehničkih rješenja, kroz simultano sagledavanje tehničkih karakteristika objekata, energetskih pokazatelja, ekonomskih parametara i drugih relevantnih uslova uključujući i uticaje na životnu sredinu, kao i mogućnost implementacije odgovarajućih mjera. U pogledu vodoprivrednih uslova, oba analizirana varijantna rješenja su ispunila obavezu ispuštanja ekološki prihvatljivog proticaja saglasno Zakonu o vodama RS. Investitor je dobio pravo energetskog korišćenja gornjeg toka Neretve, u toku trajanja koncesionog perioda, od naselja Ulog do entitetske granice. Ovaj dio toka je ograničen kotama: 641,00 mnm (kota nivoa rijeke ispod mosta u naselju Ulog) i 521,00 mnm (kota nivoa rijeke na entitetskoj granici). Prema postojećoj tehničkoj dokumentaciji („Predstudija ekonomske opravdanosti HE Ulog“ – J.Černi, Beograd 2008) potpuno energetsko korišćenje ovog dijela toka može se postići izgradnjom dva postrojenja i to: - Derivacionom hidroelektranom Ulog sa branom na profilu Nedavić i derivacijom dužine oko 2758 m i mašinskom zgradom lociranom na rastojanju 150 m uzvodno od entitetske granice. Osnovne tehničke karakteristike ovod postrojenja su:

• kota normalnog uspora 641,00 mnm • kota donje vode 530,00 mnm • instalisana snaga 35 MW • prosječna godišnja proizvodnja 86,00 GWh/god

- Derivacionom hidroelektranom Grad sa branom na profilu Grad, kratkom derivacijom dužine 350 m i agregatima smještenim u mašinskoj zgradi HE Ulog.

Osnovne tehničke karakteristike ovog postojenja su:

• kota normalnog uspora 570,00 mnm • kota donje vode 530,00 mnm • instalisana snaga 2,40 MW • prosječna godišnja proizvodnja 11,20 GWh/god

U daljem tekstu daje se ekonomska opravdanost energetskog korišćenja razmatranog dijela toka Neretve i to : I varijanta: Izgradnjom jedne energetske stepenice (HE Ulog) II varijanta: Izgradnjom dve energetske stepenice ( HE Ulog i HE Grad) Na osnovu izvršenih analiza izvršen je izbor optimalnog energetskog korišćenja i usvojena je dalja razrada varijante I. U nastavku teksta su opisana tehnička rešenja koja su obrađena.

25

Izgradnja jedne energetske stepenice (HE Ulog) Derivaciona HE Ulog je uzvodna energetska stepenica na razmatranom dijelu toka Neretve. Osnovni objekti HE Ulog su: a) Brana i akumulacija Nedavić b) Derivacija c) Mašinska zgrada HE Ulog

a) Brana i akumulacija Nedavić

Na pregradnom profilu Nedavić usvojena je lučna betonska brana kao najracionalniji tip pregradne konstrukcije. Lokacija brane se nalazi u morfološki simetričnoj rečnoj dolini, kanjonskog oblika. Bokove profila brane grade ogoljeni krečnjaci. Nizvodno od pregradnog profila riječni bokovi su pokriveni blokovima i drobinom čija se debljina procjenjuje na 8-10 m. Krečnjaci, na pregradnom profilu su izdeljeni pukotinama koje su više izražene u desnom boku. Pukotine su ispunjene drobinskim materijalom i imaju pravac pružanja JZ-SI sa veoma strmim padnim uglovima ka dolini. Osnovni podaci o brani: * Kota krune brane: 643,00 mnm * Gradjevinska visina 53,00 m * Debljina brane u temelju 8,0 m * Debljina brane u kruni 2,50 m Za evakuaciju velikih voda maksimalnog proticaja Q1000 = 545 m3/s projektovan je preliv sa tunelskim odvodom. Preliv je smješten na desnom boku brane. Sastoji se od ulazne glave, kosog i horizontalnog tunelskog odvoda. Na prelivnoj glavi su smještena dva prelivna polja dimenzija 5,0x10,0 m, snabdjevena segmentnim ustavama. Ustave se oslanjaju na prelivni prag sa kotom krune na 631,00 mnm. Od ulazne glave voda se kosim tunelskim odvodom, prečnika 6,0 m, odvodi do horizontalnog tunela istog prečnika. Horizontalni dio tunelskog odvoda je dio optočnog tunela. Izlaz horizontalnog dijela tunela završava se ski odskokom. U tijelu brane su ugradjeni: temeljni ispust i ispust garantovanog ekološkog proticaja. Temeljni ispust je dimenzionisan na proticaj od 30 m3/s, a ispust garantovanog ekološkog proticaja na 0,52 m3/s. Oba ispusta su snabdjeveni na nizvodnom kraju regulacionim zatvaračima tipa Howel Bunger. Zatvarači oba organa su smješteni u mašinskoj zgradi hidroelektrane (snage 180 kW) koja će koristiti garantovani ekološki proticaj za proizvodnju električne energije. Za skretanje rijeke, u toku izgradnje brane, biće izgrađeni optočni tunel prečnika 6,0 m. Rijeka će biti skrenuta u optočni tunel izgradnjom nasutih zagata. Izgradnjom brane na profilu Nedavić formiraće se akumulacija čiji se uspor proteže do naselja Ulog. Osnovne veličine akumulacije su: * kota normalnog uspora: 641,00 mnm * ukupna zapremina akumulacije: Vuk : 6,44 x 106 m3 * korisna zapremina: Vkot : 5,90 x 106 m3 * zapremina za prijem nanosa: Vmt : 0,54 x 106 m3

26

b) Derivacija

Iz akumulacije voda se derivacionim dovodom dužine cca 2.767 m dovodi do mašinske zgrade HE Ulog. Osnovni objekti na derivaciji su:

• ulazna građevina sa zatvaračnicom dovodnog tunela • dovodni tunel • vodostan • vodostanska zatvaračnica i • cjevovod pod pritiskom.

Ulazna građevina sa zatvaračnicom locirana na lijevom boku na oko 60 m uzvodno od brane. Ulazna građevina je projektovana za instalisani proticaj od 35,00 m3/s i kotu minimalnog radnog nivoa od 626,00 mnm. Ulazna građevina se sastoji od dva polja širine 4,50 m svako i betonskim stubom između. Na poljima ulazne građevine se ugrađuju čelične rešetke i niše za pomoćni zatvarač. Zatvaračnica dovodnog tunela je smještena na platou iznad ulazne građevine. Plato je na koti 643,00 mnm i do njega se pristupa sa krune brane. Zatvaračnica je opremljena jednim tablastim zatvaračem i servomotorom za njegov pogon. Dovodni tunel je dužine 2450 m. Trasa tunela prolazi kroz srednjetrijaske karbonate, dolomite i proslojke crveno-sivih krečnjaka. Dolomitsko-krečnjačka stenska masa se procjenjuje kao povoljna geološka sredina za izbijanje tunala. Trasa tunela presjeca značajnu rasednu strukturu (u zoni Treskavice). U rasednim zonama izbijanje tunelskog profila je moguće uz primenu značajnih mjera za osiguranje iskopa (ankeri, podgrade, torkret sa mrežom i sl.). Na izlaznom dijelu trasa tunela prolazi kroz stijene jursko-krednog fliša: kongomerate, breče, krupnozrne i sitnozrne peščare i laporce. Poprečni presek tunela je potkovičasti. Širina tunela je 4,60 m a visina 4,80 m. Tunel je obložen betonskom oblogom minimalne debljine 40 cm. U rasednim zonama debljina tunelske obloge je 60 cm. Dovodni tunel se završava vodostanom. Vodostan je projektovan da zaštiti derivacioni tunel od porasta pritiska usled hidrauličkog udara. Vodostan je cilindrični prečnika 9,00 m. Od vodostana do mašinske zgrade položen je čelični cjevovod. Cjevovod je projektovan jednim dijelom kao tunelski (u dužini od 145 m), a jednim dijelom površinski u dužini od 155 m. Podzemni cjevovod ima prečnik od 3.0 m, dok se površinski račva u dva dijela, svaki prečnika po 2.1 m. c) Mašinska zgrada HE Ulog U mašinskoj zgradi su smještena dva proizvodna agregata sledećih karakteristika:

• Instalisani proticaj 17,50 m3/s • Instalisana snaga 17,20 MW

27

Odvodna vada mašinske zgrade se uliva u Neretvu, 170 m uzvodno od entitetske granice. Kota donje vode pri radu oba agregata je 521,00 mnm. Prosječna godišnja proizvodnja električne energije na HE Ulog iznosi 86,00 GWh. Izgradnja dve energetske stepenice (HE Ulog i HE Grad) U ovoj varijanti dispoziciono rješenje HE Ulog je isto kao i u varijanti I. Obzirom da je ovo rješenje opisano, u daljem tekstu daje se opis rješenje HE Grad. Pregradni profil Grad je lociran na rastojanju oko 600 m uzvodno od entitetske granice, odnosno oko 450 m uzvodno od mašinske zgrade HE Ulog. Ovaj pregradni profil izgrađuju stijene krečnjačkog porijekla. Pregradni profil je kanjonskog tipa male širine. Izabrana je betonska lučna brana kao najracionalniji tip pregradne konstrukcije. Preliv je preko krune brane. Sastoji se od tri prelivna polja dimenzija 6,0x6,75 m svako. Preliv je kontrolisan klapnama koje su projektovane na prelivnoj glavi lučne brane. Preliv je dimenzionisan na proticaj Q = 706 m3/s koji odgovara povratnom periodu od 1000 godina. Skretanje rijeke, u fazi izgradnje brane, biće izvršeno optočnim tunelom na desnom boku. Situaciju brane Grad sa karakterističnim presjecima je prikazana na crtežima 3-9 Kratki derivacioni dovod do mašinske zgrade HE Ulog je razmatran u dve varijante i to:

- izgradnjom dovodnog tunela dužine 336 m i cjevovoda dužine 195 m. Prečnik tunela je 2,30 m a prečnik cjevovoda 2,10 m;

- izgradnjom derivacionog cjevovoda dužine 424 m i prečnika 3,0 m. U mašinskoj zgradi HE Ulog ugrađuje se dodatni agregat HE Grad sledećih karakteristika: instalisan proticaj 8,0 m3/s i instalisana snaga 3,20 MW.

Odabrano idejno rješenje je optimalno rješenje i predstavlja najpovoljniju alternativu i sa prostornog, ekološkog i tehno-ekonomskog aspekta.

28

2.1.4. Prikaz pedoloških, geomorfoloških, geoloških, hidrogeoloških i seizmoloških karakteristika terena

Pedološke karakteristike terena Matični supstrat, orohidrografski faktori i dijelom antropogeni definisali su pojavu različitih tipova zemljišta na području istraživanja. Automorfna zemljišta Litosoli sa različitim stepenom raspadanja formirani su ispod krečnjačkih litica. Riječ je o potpuno skeletnim zemljištima, ali sa druge strane staništima endemskih vrsta. Krečnjačke crnice /kalkomelanosoli/, bilo kao samostalne jedinice, bilo u mozaicima sa drugim zemljištima, predstavljaju najzastupljeniji tip na području obuhvata. Radi se o tipu zemljišta na kojem se razvijaju šume od izuzetnog značaja za zaštitu od erozije, iako niskih prinosnih mogućnosti, zbog plitkoće i skeletnosti kao ograničavajućeg faktora. Kalkokambisoli se pojavljuju kao dio mozaika sa kalkomelanosloima osim u slučajevima gdje se uz krečnjake pojavljuju rožnaci gdje gradi mozaik sa distričnim kambisolima. Kao i predhodni tip ima ograničenja u pogledu plitkoće i skeletnosti pa predstavlja tip skromnih prinosnih mogućnosti, ali kserotermne sastojine imaju neprocjenjivu ulogu u zaštiti od erozije. Distrični kambisoli javljaju se na krednom flišu, samostalno ili u kombinaciji sa drugim tipovima. Ova tipična šumska zemljišta predstavljaju staništa šuma kitnjaka, cera i bukve.

Hidromorfna zemljišta

Aluvijalna zemljišta /fluvisoli/ - Poloj rijeke Neretve grade karbonatno silikatni šljunkoviti i pjeskoviti nanosi. Prevladavaju šljunkoviti fluvisoli na kojima je razvijena šumska vegetacija higrofilnog karaktera, dok se na pjeskovitim sreće i livadsko-pašnjačka. Radi se o šibljacima rakite i sive vrbe. (Aneks, grafički prilog brilog broj 3 – Pedološka karta) Geomorfološke karakteristike U geomorfološkom smislu predmetni sliv pripada visokoplaninskom regionu JI Bosne i SI Hercegovine kroz koji je rijeka Neretva duboko usjekla dolinu kompozitnog karaktera. Predmetna lokacija je u Jadranskom slivu ali jako blizu vododjelnice sa Crnomorskim slivom. Morfološke karakteristike su uslovljene interakcijom različitih egzogenih i endogenih sila. Pored pomenutih sila, koje imaju destruktivan karakter koji predisponiraju erozione procese, bitnu ulogu na formiranje današnjih morfometrijskih karakteristika imale su i geološka građa i tektonski sklop. Elaborat o Osnovnim geološkim istraživanjima (IPIN d.o.o., Bijeljina, 2009. ) za potrebe izgradnje HE Ulog izdvojene su dvije geomorfološke jedinice: duboko usječena dolina Neretve i visoke površi Treskavice, Zelengore, Morina i Crvnja. Istaknuti planinski vrhovi

29

su iznad 1500 metara nadmorske visine: Zinomor na Crvnju 1920 m n.v. i Velika Lelija 2032. S obzirom na pretežno krečnjačko – dolomitski sastav terena razvijeni su kraški makro oblici u vidu uvala, suhih dolina, zona sa vrtačama (boginjavi karst Kalinovičke Zagore) i brojni mikro oblici, kao i naslage morenskog materijala. Dolina Neretve na posmatranom potezu različita je po obimu, obzirom na geološku građu terena kroz koji se usjecala. U najuzvodnijem dijelu do Uloga dolina ima razvučen „V“ oblik sa asimetričnim stranama, pošto je formiran u moonoklinim strukturama fliša, koje generalno zaliježu od lijeve ka desnoj dolinskoj strani. U području Ulog – Nedavići dolina je proširena – oblika razvučeno „U“ sa elementima kotlinskog karaktera i formiranom aluvijalnom zaravni. Nizvodno odavde Neretva ulazi u kanjon visine 150 do 200 metara koji je većinom asimetričnog oblika. Nadmorska visina korita rijeke u zoni entitetske granice je 521 m, a izvorišna zona formirana je između izohipsi 1200 i 1350 m. Prosječan pad korita na razmatranom potezu od 38,5 km iznosi 1.9%. Sličnih morfoloških oblika su i doline Neretvinih pritoka. Rijeka Neretva izvire pod Gredeljom, sjeverozapadno od planinskog prevoja Čemerno, u vidu izvorišne čelenke koju čine prstasto raspoređeni manji izvori i tokovi formirani u krednom flišu. Zbog toga u svom gornjem dijelu toka rijeka ima bujični karakter. Geološke karakteristike Geološke karakteristike predmetnog područja su prikazane na osnovu rezultata Osnovnih geoloških istraživanja (IPIN d.o.o., Bijeljina, 2009.). Na području predmetnog obuhvata konstatovane su slijedeće litostratigrafske jedinice : Srednji trijas – anizik (T2) Predstavljen je pretežno masivnim krečnjacima, u višim dijelovima anizika lokalno su dolomitični, a u zonama kontakta sa mlađim stijenama mjestimično su uslojeni. Grade uži prostor pregradnog mjesta i značajan dio strme lijeve dolinske strane rijeke. Na toj strani se jasno uočava antiklinalna struktura u čijem su jezgru anizijski krečnjaci. Prema podacima OGK debljina anizika procjenjena je najviše 80 m. Podaci istražnog bušenja na starom profilu Ulog, zatim strukturni položaj i otvoren profil krečnjaka od dna korita na koti oko 600 m n.v. pa do visine od 1050 m ukazuju da je debljina veća i moguće je da iznosi i do par stotina metara. Dublje istražne bušotine na branskom profilu došle su do kote 500 – 520 m n.v. i završene u krečnjaku. Moguće je da relativno blizu, ispod ovih kota, zaliježe verfenski ili kredni fliš.

Srednji trijas – ladinik (T2) Predstavljen je relativno većim masama magmatskih stijena: dijabazi i spiliti (ββT2) koji su sa karbonatima u tektonskom kontaktu ili su interstratifikovani. Vezani su za niže horizonte srednjeg trijasa (T2

2). Debljina ovih stijena je oko 200-300 m. Zastupljeni su na obe dolinske strane, ali izvan uže zone pregradnog mjesta. Moguća je i pojava dijabaza i pratećih stijena i u zoni iskopa dovodnog tunela. Dijabazi i spiliti su stijene ofitske sitnozrne strukture i masivne teksture. U procesu raspadanja nastaju karakteristične kuglaste forme cm – m dimenzija. Preko ovih magmatskih stijena leži prateća asocijacija ladiničkih uslojenih stijena: krečnjaci, rožnaci, pješčari, tufovi i glinci, a najvišljem horizontu pločasti i slojeviti krečnjaci sa muglama i proslojcima rožnaca i rožnaci. Grade visoke dijelove lijeve

30

kanjonske strane Neretve u prostoru izvora Carevica, mada nije isključeno da se pojave i u iskopu tunela kao prateća asocijacija ili pak interstratifikovani u dijabaze (melafire), kako je utvrđeno istražnim bušenjem na starom profilu Uloga. Debljina ovih stijena iznosi oko 100 m. Trijas, jura (T,J?) Pjeskoviti i laporoviti krečnjaci sa muglama i rijetkim proslojcima rožnaca i laporci leže preko srednje i gornje trijaskih krečnjaka i dolomita, a ispod jursko – krednog fliša. Serija je pretežno pločaste do slojevite teksture. Debljina je veoma varijabilna. U prostoru Trešnjevice (zona) tunela iznosi 200 - 300 m. Zastupljeni su na obje strane rijeke, a i dio tunelskog iskopa biće kroz ovu seriju. Jura? Manji paket pločastih i slojevitih rožnaca konstatovan je preko prethodnih trijas, jurskih krečnjaka sa rožnacima na dijelu trase tunela ka Ljusićima. Preko njih ponovo zaliježu krečnjaci sa jasno uočljivom erozionom granicom, duž otvorenih međuslojnih ravni pod nagibom od 15- 40°u smjeru SI-I, sa jurskokrednim flišom. Debljina ovih rožnaca ne prelazi 20 – 40 m. Jursko – kredni fliš (J,K?) U prostoru Ljusića (zona tunela) kao i na desnoj dolinskoj strani, izvan zone pregradnog mjesta, diskordantno preko pločastih krečnjaka sa rožnacima leže klastiti jure i krede: konglomjerati, bazalne breče, kalkareniti, pješčari, laporci, laporoviti krečnjaci i glinci. Serija je liskaste, pločaste do slojevite teksture. Debljina iznosi oko 150 m. Kredni fliš - pjeskovita facija ( 5K ) Veći dio akumulacije formiraće se u strukturno – facijalnoj jedinici Crvanj – Morine sa zonom Durmitorskog fliša, a u okviru nje u bloku Uloga. Duž rasjeda Trešnjevice (neposredno nizvodno od ušća potoka Likač) nalazi se u tektonskom kontaktu sa prethodnom jedinicom. Ovaj član ima sve karakteristike klastičnog, odnosno pjeskovitog fliša. Sekvence su izgrađene od pješčara sa gradacionom slojevitošću, pjeskovito – laporovitih krečnjaka, kalkarenita, laporaca i glinaca. Tekstura je liskasta do tankoslojevita. Debljina paketa je procjenjena na oko 400 m. Kvartar (Q) Kvartarni sedimenti su izgrađeni od različitog materijal. Debljina ovih sedimenata je različita, uglavnom mala, ali relativno velikog rasprostranjenja. Značajni su: Stari odroni, sipari i siparišne breče (u,s). Drobine, blokovi, pjeskovite gline i zaglinjene drobine, lokalno vezani pjeskovito – glinovitim vezivom. Veća i prostranija masa zaglinjenih drobina i blokova nalaze se na desnoj strani rijeke sjeverno od izvora Studenca. To je vjerovatno stari odron iz faze usjecanja Neretve, naknadno, fluvijalnom erozijom dijelom zaravnjem. Registrovano je i sufoziono udubljenje u zaravni. Prostorno veće mase (nagomilanja) ovih materijala nalaze se na lijevoj strani rijeke u uvali na kontaktu T2,1 i T,J, u samoj Neretvi ispod Treskavca i nizvodno od Treskavca sve do entitetske granice.

31

U ovom prostoru registrovana su i smirena i aktivna klizišta kao i aktivna jaružanja. Na krajnjem JZ dijelu inženjerskogeološke karte, na lijevoj obali formiran je aktivan sipar i razvijen aktivni proces jaružanja u T,J seriji krečnjaka sa laporcima i rožnacima na lokalnosti Prljine. Padina je strma, a= 30-500, formirana praktično po padu međuslojnih ploha i strmo nagnuta ka rijeci budućoj akumulaciji. U samom lijevom boku rijeke otvoreni su izdanci osnovne stijene, što ukazuje da je eroziono – denudacionim procesom plitko (0,5 – 2 m) zahvaćena osnovna stijenska masa. Iznad sipara formirano je prostorno veće nagomilanje deluvijalnog materijala. Ovaj prostor, kao i ostala uočena klizišta potrebno je detaljnije istražiti. Aluvijalni nanos (al) U samom koritu Neretve formiran je kontinualan, savremeni pretežno krupnozrni nanos: šljunak, krupice, slabozaobljeni blokovi i lokalno krupnozrni pijesak. Debljina nanosa u izrazito kanjonskom dijelu („U“) korita rijeke, u blizini pregradnog profila, utvrđen je bušenjem i iznosi 7m. Na najnižim terasama rijeke u okviru fliša, zastupljeni su krupnozrni šljunkovi i krupice, a na samoj površini terena tanji sloj pjeskovitih glina, pijeskova i ilovača. Debljina terasnih materijala na lokalitetu Luke iznosi preko 3 m, ali vjerovatno ne prelazi 4-6 m Hidrogeološke karakteristike Hidrogeološke karakteristike šireg područja HE Ulog su utvrđene tokom geoloških istraživanja za potrebe Idejnog projekta za potrebe izgradnje HE Ulog (IPIN d.o.o., Bijeljina, 2009.). Opis hidrogeoloških karakteristika se daje na osnovu rezultata pomenutih istraživanja kao i terenskog kartiranja izvršenog u toku izrade studije. Predmetno područje izgrađeno je od stijenskih masa različitih prema hidrogeološkoj funkciji. Prema tome, predmetno područje izgrađeno je od različitih hidrogeoloških kategorija stijenskih masa i to:

- hidrogeološki kolektori pukotinsko-kavernozne poroznosti jako vodopropusni, - hidrogeološki kolektori pretežno pukotinske poroznosti slabo vodopropusni, - kompleks hidrogeoloških kolektora i izolatora pukotinske poroznosti,

vodonepropusni do vodopropusni, - hidrogeološki izolatori prslinsko pukotinske poroznosti-vodonepropusni.

Prednja klasifikacija stijenskih masa data je generalno za bolje sagledavanje hidrogeoloških odnosa u slivu, kao i vodoobilnosti unutar određenog dijela toka Neretve u odnosu na ostala područja. Hidrogeološki kolektori pukotinsko-kavernozorne poroznosti predstavljeni su krečnjacima i dolomitima trijasa, jure i gornje krede. One se, u cjelini, mogu smatrati dobro vodopropusnim stijenama, do različitog stepena skaršćenim, u kojima se podzemne vode kreću koncentrisanim podzemnim kanalima. Na površini, teren građen od ovih stijena praktično je bezvodan, sa lokalnim pojavama povremenih površinskih tokova. Ovo su ujedno i glavne mase u terenu unutar kojih se akumuliraju podzemne vode, čije se dreniranje vrši putem kraških vrela koja su karakteristična za određene kontaktne zone, odnosno za erozioni bazis rijeke Neretve. Ove stijenske mase zauzimaju relativno veliko prostranstvo i daju kraška hidrogeološka obilježja područja Treskavice, Lelije i Zelengore, zatim Crvnja sa međuprostorom.

32

Ukoliko se unutar trijaskih stijena javljaju sedimenti ladinika ili dijabazi, onda je u takvim dijelovima proces karstifikacije usporen, ili se tu zaustavio što je zavisno od sastava ovih naslaga. Tada ove naslage mogu da vrše funkciju bočne barijere ili podinskih izolatora. Hidrogeološki izolatori pukotinske-prslinske poroznosti, praktično vodonepropusni, predstavljeni su klastičnim sedimentima donjeg trijasa, zatim flišnim naslagama pretežno laporovito-pješčarskog sastava (jurskokredni i gornjekredni fliš) i tercijarnim sedimentima. Donjetrijaske vodonepropusne stijene, u čijoj se bazi nalazi paleozojski škriljastopješčarski kompleks, predstavljaju u ovom terenu podinski hidrogeološki izolator, čija je hidrogeološka funkcija veoma značajna u terenu. Od položaja ovih sedimenata, strukturne građe i odnosa prema hidrogeološkim kolektorima i hipsometrijskih odnosa ovih masa, zavise ostali faktori kao što su režim i pravac kretanja podzemnih voda, te ostale osobine kolektora, pojava zona isticanja i dr. Praktično posmatrano, povlatna zona ovih sedimenata čini ujedno i bazu do koje može doprijeti proces karstifikacije unutar trijaskog karbonatnog kompleksa koji leži iznad. Sedimenti senonskog fliša u faciji laporaca i pješčara takođe se mogu svrstati u hidrogeološke izolatore, koji najčešće u datim odnosima imaju funkciju barijere. Tercijarni sedimenti (neogeni) takođe spadaju prema svom sastavu u hidrogeološke izolatore, koji su najčešće male debljine, a u datim odnosima u terenu najčešće se predstavljaju povlatnim hidrogeološkim izolatorima. Kompleks hidrogeoloških kolektora i izolatora predstavljen je karbonatno-klastičnim krednim flišom sa zonarnim smjenjivanjem ovih masa, kao i sedimentima vulkanogeno-sedimentnih stijena srednjeg trijasa. Neki podaci o terenu govore da je ovaj dio fliša unutar zona krečnjaka do izvjesnog stepena kartstifikovan. Pojava vrela značajnije izdašnosti, nizvodno od entitetske granice, na ljevoj obali Neretve, u širem prostoru Gapića potvrđuju prethodnu ocjenu. Izdašnost ovih vrela u avgustu 2006 iznosila je i preko 10 l/s. U cjelini, ovakvi kompleksi sedimenata sa naizmjeničnim hidrogeološkim funkcijama mogu se smatrati relativnim, pa i potpunim izolatorom u odnosu na čiste krečnjačko-dolomitske mase. Antiklinala Lelije sa verfenskim škriljcima u jezgru uslovljava podjelu voda sa ovog sektora na vode gornjeg poteza i one koje gravitiraju području Nedavić-Ljubuča tj. u prostor velike okuke Neretve. U toj nizvodnoj zoni pojavljuju se značajna kraška vrela skoncentrisana na relativno kratkom potezu. To su slijedeća vrela: Krupac, Crnoglav, Buk i Srijemuški Do. Krupac je među ovima najznačajniji (Q = 5-20 m3/s), dok ostala smanje količine, pa i presuše tokom sušne sezone. Prema ovim vrelima dotiču vode planinskog zaleđa sa Lelije, kao i sa područja Kalinovičke Zagore, a što je dokazano i bojenjem. Među značajnije pojave u zaleđu ove zone prema sjeveru, javljaju se vrela Ljute i Vrhovine, vezana za kontakt jurskokrednog fliša i trijaskih krečnjaka, odnosno donjetrijaskih škriljaca i trijaskih krečnjaka Treskavice (Vrhovina). Vododjelnica Gornje Neretve uslovljena je geološkom građom, tj. međusobnim odnosima hidrogeoloških izolatora i kolektora i ona na značajnom dijelu ima karakter podzemne zonarne vododjelnice. Na potezu Krupac-Crvanj-Morine-Vučevo, vododjelnica je unutar krečnjačko-dolomitskog i laporovito-pješčarskog kompleksa i smatra se da ona uz moguća manja odstupanja odgovara orografskoj granici, kao i prostor izvorištne čelenke Neretve.

33

Sjeverna granica sliva prema rijeci Željeznici jednim dijelom je orografska, na prijevoju Hojta, izgrađenom od flišnih stijena (J,K) a na platou Treskavice ova granica je podzemna zonarna vododjelnica. Obzirom na visok položaj podinskog izolatora na sjevernoj padini Treskavice, smatra se da veći dio ovog prostora pripada slivu Neretve. Istočni, skaršćeni dio Treskavice (Gvozno polje), pripada slivu Drine. Testiranjem ponora u Gvoznom polju utvrđena je podzemna veza sa vrelom u dolini Bistrice (pritoke Drine). Na potezu Kalinovičke Zagore granica sliva ima karakter podzemne zonarne vododjelnice. Ponor na Tatincu u Kalinoviku podzemnim putem je povezan sa vrelom Krupac kod ušća Ljute, a ponor u selu Jelašca sa vrelom Krupica i Vrutok u dolini Bistrici. Na području Lelije i Zelengore, granica sliva je takođe podzemna zonarna vododjelnica, a visok položaj donjetrijaskog podinskog izolatora u prostoru Govze i Džafer potoka uslovljava kretanje većeg dijela vode sa ovog područja u pravcu Neretve. Razgraničenju pripadajućih voda doprinijelo je i testiranje ponora u okolini Štirinskog jezera, gdje je utvrđena veza sa vrelima u dolini Neretve (Klištica). Površina omeđenog sliva Gornje Neretve do profila „Entitetska granica“ iznosi cca 500 km2 i Qsr=15m3/s. Dosadašnjim radom u geološkim istraživanjima unutar ovog područja sagledane su u globalu osnovne karakteristike i izvršeno je generalno razgraničenje slivnog područja. U okviru izdvojenog sliva Gornje Neretve do entitetske granice, u njegovom sjeveroistočnom dijelu (širi prostor Kalinovik – Obalj) je situiran istovremeno i prostor zajedničkog sliva vrela Krupac i Gornje Neretve. Razlozi za izdvajanje su kako slijedi. Bojenjem ponora u vodotoku Tatinac utvrđena je podzemna vodna veza sa vrelom Krupac. Tatinac i Vrhovinska rijeka se ulivaju u Jezericu čije je slivno područje u cijelosti u okviru orografskog sliva G. Neretve. Znači da poniruće vode sa Tatinca, a na sadašnjem nivou poznavanja problema moguće je i iz nekih drugih vodotoka, podzemno gravitiraju ka Krupcu. Vrelo Krupac se odlikuje velikom i relativno ujednačenom izdašnošću od, prema raspoloživnim podacima, Q=5-20 m3/s. Činjenica je da orografski sliv Krupca iznosi samo cca 0,75 km2. U uslovima zasićenja karsnog podzemlja, uspostavlja se i površinska cirkulacija u Tatincu i vode se preko Jezerice ulijevaju u Neretvu uzvodno od Krupca. Na osnovu izloženog, uz uvažavanje raspoloživih hidrogeoloških elemenata, ocjenjuje se da se iz orjentaciono naznačenog zajedničkog sliva vode usmjeravaju u dvije zone: preko ponora podzemno ka Krupcu i površinskim vodotocima, kada se uspostavi tečenje, uzvodno od Krupca u Neretvu. Seizmološke karakteristike U ovom poglavlju daju se kratki izvodi iz Elaborata o projektnim seizmičkim parametrima brane Glavatičevo koji se odnose na tektonske i seizmotektonske karakteristike šireg područja Glavatičeva, a preuzeti iz Sintezno-dokumentacionog Geološkog Elaborata (IPIN d.o.o. Banjaluka 2009.) inžinjersko-seizmološka istraživanja i projektne seizmičke parametre; a na nivou ove studije generalno se odnose i na širi proučavani prostor. Takođe su dati i osnovni podaci o seizmičnosti iz elaborata za HE Ulog (1965) i elaborata za magistralni put Gacko-Srbinje, dionica Vrba -Trnova Luka.

34

Osnovni ciljevi istraživanja bili su:

- odrediti položaj buduće brane „Glavatičevo“ u seizmotektonskom skopu terena, - utvrditi maksimalno moguće magnitude zemljotresa, - definisati efekte zemljotresa na nivou osnovne stijene, - definisati projektne seizmičke parametre i nivo seizmičkog rizika.

Pregradno mjesto HE Glavatičevo nalazi se 15 km u smjeru ZSZ u graničnoj zoni Spoljnih i Unutrašnjih Dinarida. Slično drugim dijelovima Dinarida, dosadašnja geološka istraživanja su pokazala da su i ovdje osnovne forme nastale tokom kontinuirane tektogeneze srednje Alpske epohe (Arsovski 1982). Procesi ubiranja i rasjedanja počeli su u laramijskoj fazi i trajali su do kraja oligocena, tako da se ovo područje karakteriše prisustvom rasjednih struktura I i II reda. Prema dosadašnjim istraživanjima (Arsovski 1982. Vidović 1974), kao i satelitskim snimcima, glavni rasjedi I reda su (nalaze se većim dijelom izvan karte sliva do profila Glavatičevo):

- Bjelašnica-Pridvorci dužine 44 km - Galjevo (Konjic)-Studenčica (Prozor) 24 km, sjeverozapadni dio ovog rasjeda,

ka Prozoru, je bio seizmički aktivan - Pačarak-Javorak (Ostrožac) dužine oko 12 km - Glogošnica-Grabovčići dužine 16 km, seizmički aktivan, - Kašići-Potoci dužine oko 22 km - Pridvorci (Nevesinje)-Bukovica dužine 17 km seizmički aktivan, - Bratač (Nevesinje)-Humčani dužine 18 km, seizmički aktivan, - Krekovi-Živanjski Do čiji je južni dio seizmički aktivan.

Navedeni rasjedi nisu u okviru sliva rijeke Neretve do entitetske granice. Najbliži rasjed Krekovi – Živanjski do udaljen je od profila Nedavići – Ulog 8 km u smjeru SZ. Obzirom na položaj brane Glavatičevo u odnosu na prostorni raspored žarišta zemljotresa, tj. grupisanjem epicentara zemljotresa u određenom smjeru izdvajaju se 3 epicentralna područja:

- prvo se nalazi u SZ dijelu istraživanog regiona oko 18 km ka SZ od Konjica, tj. oko 40 km od brane. Karakteriše se zemljotresom slabijeg intenziteta; Io< VI° MCS M< 4,3

- drugo se nalazi u istočnom dijelu regiona (Kalinovik ) oko 22 km u smjeru ISI od brane. Karakteriše se zemljotresom jačeg intenziteta: Io< VIII° MCS, M<6,0

- treće epicentralno područje nalazi se u okolini Nevesinja, na 15 km južno od brane. Karakteriše se zemljotresom umjerenog intenziteta Io< VII° MCS,M<5,1

U odnosu na ovdje analizirani profil Nedavići, Kalinovačko epicentralno područje udaljeno je cca 15 km, a od nevesinjskog cca 20 km. U posmatranom vremenskom periodu (1901-1987) registrovani su slijedeći najvažniji zemljotresi:

- 11.06.1062, M =6,0 Io=VIII° MCS, h=18,7 km sa epicentrom na JZ padinama Treskavice. Udaljen je od brane 24,4 km. Zemljotres se manifestovao na užem području Glavatičeva sa VII° MCS.

- 3.11.1979, M=5,0, Io=VIII° MCS, h=14 km, čiji je epicentar udaljen 22,6 km (Nevesinje). Na užem području Glavatičeva manifestovao se intenzitetom VI-VII° MCS seizmičke skale.

- 05.05.1980, M=4,4 Io=VI° MCS, neodređene dubine hipocentra, je najbliži epicentar lokaciji brane. Nalazi se 10 km sjeverno od Glavatičeva. Rezimirajući ukupne rezultate izvršenih istraživanja konstatuje se u citiranom elaboratu:

- Lokacija brane i pratećih objekata HE Glavatičevo nalazi se u široj, seizmotektonski aktivnoj zoni koja se prostire na dodiru geotektonskih jedinica.

35

Najveći broj zemljotresa događa se u okolini Kalinovika.

- Lokacija brane nalazi se u blizini seizmički aktivnog područja planine Treskavice - Vrijednost maksimalne magnitude dogođenog zemljotresa je bila M=6,0 - Seizmičkom rejonizacijom utvrđeno je da se lokacija brane nalazi u zoni VII°

MCS seizmičke skale. - U okviru inžinjerskoseizmoloških istraživanja izvršen je proračun parametara

seizmičkih sila na nivou osnovne stijene, uz definisan maksimalni regionalni zemljotres. Uz pretpostavku da očekivani zemljotres ima M = 6,3 i da je udaljen 20 km od lokacije brane, dobijene su srednje vrijednosti parametara zemljotresa na nivou osnovne stijene: a max = 0,185 (g) v max = 18,47 (cm/s) d max= 8,89 (cm),

A osnovni stepen seizmičnosti I max = 7,50° MCS Prema podacima o seizmičnosti terena zemljotres iz 1962 godine, sa epicentrom na Treskavici, pored oštećenja na objektima prouzrokovao je i odrone kod sela Brda, u kanjonu Vrhovine, kod Oblja i na velikoj okuci Neretve ispod masiva Treskavac. Procjenjeno je da se u Neretvu obrušilo cca 2000m3 krečnjačkih blokova. Isti se i danas jasno vide u koritu rijeke. Blokovi dostižu 2-3m u prečniku. Dejstvom riječne erozije postepeno dobijaju i zaobljene oblike. U zaključku navedenog elaborata iz 1965. konstatuje se „Predviđeni objekat nalazi se u zoni potresa intenziteta VIII° po Merkalijevoj skali, a za proračun usvojiti zemljotresno ubrzanje w0 =500mm/sec2.“ Prema seizmološkoj karti SFRJ, 1987, objekti HE Ulog nalaze se u području sa maksimalnim očekivanim intenzitetom zemljotresa 7°MSK-64 skale i vjerovatnoćom pojave 63% za povratni period od 500 godina.

36

2.1.5. Podaci o izvorištu vodosnabdijevanja (udaljenost, kapacitet, ugroženost, zone sanitarne zaštite) i podaci o osnovnim hidrološkim karakteristikama

Na području na kome će se izvoditi radovi na izgradnji HE Ulog ne postoje izvorišta koja se koriste u svrhu vodosnabdjevanja. Najbliže naseljeno mjesto je Ulog i nalazi se uzvodno od akumulacionog jezera, tako da njegovo vodosnabdjevanje neće biti ugroženo izgradnjom hidroelektrane. Značajnija vrela su skoncentrisana na izvorišnom dijelu rijeke Neretve, tj. tridesetak kilometara uzvodno od akumulacionog jezera. Nizvodno od profila Nedavić nailazi se na zonu kraških vrela od kojih je najznačajnije vrelo Krupac. Rijeka Neretva nastaje u području Čemerna i Vučeva od više manjih izvora i tokova. Dužina toka rijeke od izvora do planiranog pregradnog mjesta na profilu Nedavić iznosi 35,3 km sa prosječnim uravnoteženim padom od 1 %. Od svog izvora pa duž toka Neretva prima veliki broj pritoka. Najznačajnije desne pritoke su Bistrica, Igoštica, Grebenac, Pridvorica, Krupac i Klištica a lijeve, Jezernica i Likač. Iznad Uloga se nalazi jezero iz koga ističe Jezernica. Jezero je najvjerovatnije glečersko, s obzirom na njegov oblik i nadmorsku visinu. Površina sliva Neretve do ključne i reperne hidrološke stanice Ulog iznosi 222 km2, a do predvidjenog profila brane «Nedavić» iznosi 294 km2. Napominjemo da su usvojene površine slivova do profila hidrološke stanice Ulog iz obrada SHMZ Jugoslavije i u skladu su sa aktuelnim podacima iz Prethodne studije opravdanosti i Idejnog rešenja.

37

2.1.6. Prikaz klimatskih karakteristika sa odgovarajućim meteorološkim pokazateljima

Klima kao element vrednovanja prostora Klima je jedan od osnovnih prirodnih resursa čije poznavanje je izuzetno značajno za planere i donosioce odluka u gotovo svim privrednim djelatnostima, a posebno kada su u pitanju objekti, kao što su hidroelektrane, čija će eksploatacija trajati duži vremenski period. Iz toga razloga elektroprivreda, kao i druge značajne grane privrede, treba da svoj razvoj i funkcionisanje usklade odgovarajućim klimatskim uslovima, kako bi se maksimalno iskoristili potencijali prirodnih resursa i ublažile posljedice klimatskih rizika. Izrada klimatskih karakteristika nekog mjesta ili oblasti zahtijeva detaljno razmatranje svih klimatskih faktora, svih klimatskih elemenata i svih fizičko-geografskih osobenosti oblasti za koju se rade klimatske karakteristike. Za te ciljeve se koriste svi raspoloživi podaci sa meteoroloških stanica za period osmatranja od najmanje trideset godina, kao i druge vrste raspoloživih podataka i informacija. U okviru studija i elaborata, namjenjenih za potrebe izrade razvojnih i strateških planova, rade se klimatske analize i podloge koje pomažu planerima i donosiocima odluka da definišu i primjene kriterijume i propise u odnosu na ekološke zahtjeve i zaštitu prirodne sredine, kod planiranja i projektovanja, zatim kod pronalaženja najpovoljnijih ekonomsko-tehničkih rješenja pri izboru lokacija i vrsta pojedinih objekata i postrojenja, kao i kod eksploatacije u različitim vremenskim stanjima. Savremena znanja i fond raspoloživih podataka o vremenu i klimi i njihovim promjenama, takođe, omogućuju predviđanje budućih klimatskih događanja i uočavanje pozitivnih i negativnih uticaja na čovjeka i privredne djelatnosti, što ima praktičnu vrijednost u pronalaženju optimalnih rješenja pri planiranju i upravljanju u svim društveno-ekonomskim aktivnostima. Klimatski elementi i klimatski faktori Klima jednog mjesta ili oblasti je uslovljena klimatskim faktorima od kojih su najznačajniji: geografski položaj (geografska širina i dužina), reljef zemljišta, raspored kopnenih i vodenih površina, sastav zemljišta, vegetacija i opšta cirkulacija atmosfere. Geografski položaj kao klimatski faktor neke oblasti ispoljava položajem u odnosu na kopno i more i određuje stepen njene kontinentalnosti ili maritimnosti. Kriterijumi na osnovu kojih se preovlađujuća kontinentalna klima dijeli od preovlađujuće maritimne klime su količina padavina, režim padavina i temperaturni režim. U oblastima sa kontinentalnom klimom više padavina se izluči u toploj (mjeseci IV-IX), a manje u hladnoj (mjeseci X-III) polovini godine. Obrnuto je u oblastima sa maritimnom klimom. Maksimalne mjesečne količine padavina u oblastima sa kontinentalnom klimom javljaju se ljeti, a minimalne zimi. U oblasti sa maritimnom klimom maksimalne mjesečne količine padavina se javljaju u jesen, a minimalne ljeti. I najzad, u kontinentalnim oblastima proljeće (mjeseci III, IV V) je toplije od jeseni (mjeseci IX, X, XI), dok je u oblastima sa maritimnom klimom suprotno. Geografski položaj oblasti, takođe, uslovljava i uticaj opšte cirkulacije atmosfere, odnosno rasporeda i dužine trajanja ciklona i anticiklona iznad posmatrane oblasti.

38

Reljef zemljišta je najvažniji klimatski faktor, jer se sa promjenom visine, oblika i orjentacije reljefa mijenjaju svi klimatski elementi. Sa visinom se smanjuje pritisak, temperatura vazduha, pritisak vodene pare, a povećavaju se količina padavina, brzina vjetra, kao i visina i trajanje snježnog pokrivača. Različiti oblici i orjentacija reljefa imaju na istoj geografskoj širini različitu dužinu osunčavanja i intenziteta Sunčevog zračenja. To uslovljava razlike u bilansu zračenja, a što utiče na sve klimatske elemente. Uticaj vodnih površina (rijeka, jezera, kanala i vodenih akumulacija) kao klimatskih faktora je uslovljen znatno većom specifičnom toplotom vode u odnosu na vazduh i tlo. Specifična toplota vode je oko dva puta veća od specifične toplote tla, i preko četiri puta veća od vazduha. Ova činjenica daje vodi veliki toplotni kapacitet, što ima uticaja na toplotni režim u bližim oblastima oko vodenih površina. Pored toga, iznad vodenih površina je povećano isparavanje, odnosno povećan sadržaj vlage u vazduhu, što ima za posljedicu češću pojavu magle, naročito u zimskoj polovini godine. Sastav zemljišta i vegetacija djeluju kao klimatski faktor preko bilansa zračenja (albedo, terestričko zračenje, apsorpcija toplote). Osnovne fizičko-geografske karakteristike područja hidroelektrane Ulog Hidroelektrana Ulog planirana je u gornjem slivu rijeke Neretve, u brdsko-planinskoj oblasti na nadmorskoj visini od 530 do 641 m, zbog čega su klimatski uslovi šire okoline područja hidroelektrane u najvećoj mjeri uslovljeni složenim fizičko-geografskim karakteristikama slivnog područja.

Slika 4. Karta gornjeg sliva Neretve Dolina gornjeg dijela sliva Neretve okružena je sa svih strana visokim planinama. Sa sjeverne i istočne strane ograničena je planinskim vijencom Lelije, Zelengore, Čemerna i Lebršnika, koji čine razvođe između izvorišta Neretve s jedne strane, i izvorišta Sutjeske s druge strane, odnosno riječnih tokova koji pripadaju jadranskom i crnomorskom slivu. Visina vododjelnice slivova je od 1700 do 1900 metara. Sa zapadne i južne strane od sliva rijeke Zalomke odvajaju ga Crvanj, zatim površ Morina i Zivanj sa visinama po

39

obodu sliva istog reda veličine.

Neretva nastaje od više manjih izvora i tokova u području Čemerna i Vučeva. Dužina toka od izvora do projektovane brane Nedavići je oko 35,3 km sa prosječnim, uravnatim padom toka oko 1%, i prosječnom nadmorskom visinom od oko 1120 metara. Od izvora pa do mjesta Ulog dolina rijeke Neretve se pruža po sredini slivnog područja u pravcu jugoistok-sjeverozapad. Od Uloga skreće na pravac jug-sjever, a zatim neposredno poslije Nedavića ponovo prelazi na pravac jugoistok-sjeverozapad, da bi od Jablanice prešla na pravac sjever-jug. Od izvora duž cijelog gornjeg toka Neretva prima veliki broj pritoka, od kojih su najznačajnije Bistrica, Igoštica, Grebenac i Klištica sa desne, i Jezernica i Likač sa lijeve strane. Osnovne klimatske karakteristike područja hidroelektrane Ulog Karakteristike klime jednog mjesta ili područja određuje se na osnovu podataka o vrijednostima, promjenama i prostornoj raspodjeli klimatskih elemenata i pojava. Detaljan opis klimatskih karakteristika područja hidroelektrane Ulog je urađen u okviru dokumentacije koja je rađena za potrebe ovog projekta:

1. Opšte klimatske karakteristike sliva Neretve, strana 6-13, Energoprojekt, Knjiga 2, Sveska 1: Hidrološke studije i

2. Klimatografija, strana 11-13, Prethodna procjena uticaja na životnu sredinu hidroelektrane Ulog, (Institut za primjenjenu geologiju i vodoinženjering, d.o.o. Bijeljina, juni 2009).

S toga su za određivanje i praćenje promjena meteoroloških parametara i klimatskih karakteristika pod uticajem hidroenergetskih objekata, kao i globalnih klimatskih promjena, detaljnije obrađeni i razmatrani samo klimatski elementi i pojave koji su najosjetljiviji na te uticaje (temperatura i temperaturni ekstremi, padavine-čvrste i tečne, visina i trajanje snježnog pokrivača, vlažnost vazduha, čestina javljanja magle i dr.).

Slika 5. Prikaz topografije i raspored meteoroloških stanica u gornjem slivu Neretve i u slivu Trebišnjice (Infrared, LIFE TCY/BiH/042, Appendix 29, D3.2.1a Meterology,2004)

40

U tom cilju ostvaren je uvid u raspoloživost istorijskih klimatskih podataka korišćenjem arhivske građe i meteoroloških godišnjaka za bivšu Jugoslaviju, objavljenih od strane Saveznog hidrometeorološkog zavoda. S obzirom da su sa teritorije posmatranog sliva na raspolaganju bili samo podaci sa klimatoloških stanica Kalinovik i Ulog, i to nepotpuni u pogledu zahtijevanog tridesetogodišnjeg perioda, ostvaren je, takođe, uvid u bazu meteoroloških podataka kojom raspolažu Hidroelektrane Trebišnjice, kao i u rezultate klimatskih studija u okviru projekta hidroelektrane Ulog. Korišćene su, takođe, i karte Atlasa klime SFRJ za period 1931-1960. godina, klimatske podloge Prostornog plana Republike Srpske za period 1995-2015. godine, kao i Studija klimatskih karakteristika istraživanog područja rijeke Bistrice u profilu vodozahvata hidroelektrana B-1, B-2 i B-3 na rijeci Bistrici. Na osnovu prikupljenih informacija, izvršen je izbor meteoroloških stanica za koje su u navedenim studijama identifikovani prekidi u njihovom radu. Prikupljene su informacije o metodama interpolacije nedostajućih meteoroloških podataka i raspoloživim softverima koji su zasnovani na tim metodama, i kao najpovoljniji izabran je softverski paket Gstat koji je koncipiran na digitalnoj topografiji i sadrži standardan kocriging metod za interpolaciju meteoroloških podataka u uslovima složene topografije. Koristeći odabrani softver, izvršena je interpolacija nedostajućih podataka, i to interpolacija mjesečnih količina padavina, srednjih mjesečnih temperatura vazduha, srednjih mjesečnih vrijednosti relativne vlažnosti vazduha i napona vodene pare, nakon čega je izvršena analiza prostorne raspodjele temperature vazduha i padavina. Na osnovu sprovedene analize raspoloživih vremenskih serija klimatskih elemenata zaključeno je da geografski položaj i složeni reljef šireg područja hidroelektrane Ulog uslovljavaju da se na relativno kratkom rastojanju smjenjuju različiti tipovi klime. Zbog blizine Jadranskog mora i otvorenosti doline Neretve prema jugu uticaj mediteranske klime se osjeća i u području lokacije hidroelektrane Ulog. Međutim, zbog planina koje se dižu neposredno uz obalu mora, dostižući visinu i preko 2000 m, dolazi do relativno brzog iščezavanja uticaja Jadranskog mora sa povećanjem nadmorske visine, pa se gornji sliv Neretve odlikuje umjereno kontinentalnom klimom, dok su okolni viši planinski dijelovi iznad 1000 metara nadmorske visine, pod uticajem subplaninske klime. Temperaturne karakteristike gornjeg sliva Neretve Temperatura vazduha je klimatski element kod koga se najviše odražava dominantni uticaj fizičkogeografskih i lokalnih uslova reljefa, što je posebno izraženo u oblasti sliva Neretve (Sl. 6). Analiza srednjih mjesečnih temperatura vazduha pokazuje da je temperaturni režim sliva Neretve pod jakim uticajem Jadranskog mora. Temperaturne karakteristike na lokalitetu na kome su planirani hidroenergetski objekti, kao i duž rječne doline, pokazuju da se ta oblast nalazi u prelaznoj zoni između mediteranskog i kontinentalnog temperaturnog režima sa prosječnom godišnjom temperaturom vazduha od 9.0 oC do 10.0oC, godišnjim kolebanjem temperature od 17.4 oC i amplitudom apsolutnih ekstremnih temperatura vazduha od 57.8 oC. Tabela 1. Temperaturne karakteristike gornjeg sliva Neretve za period 1961-1990

a) Srednja mjesečna temperatura (oC)Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Kalinovik -1.8 -0.7 2.4 6.4 11.4 14.6 16.5 16.6 13.0 8.4 4.2 0.5 7.6 Ulog 0.4 2.2 4,7 7.9 12.9 16.2 17.8 16.9 13.3 9.0 4.7 1.1 8.9

b) Apsolutna maksimalna temperatura vazduha (oC)

41

Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

Kalinovik 12.8 15.1 21.6 24 28.8 28.8 35.1 34.9 32.5 25.1 20.8 15.5

35.1

Ulog 13.0 21.0 25.0 26.8 30.8 31.0 33.4 35.8 29.0 26.6 21.0 16.0 35.

8

v) Apsolutna minimalna temperatura vazduha (oC) Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Kalinovik -26.8 -21.1 -18.2 -9.2 -3.9 0.2 3.3 2 -3.4 -5 -18.8 -18.1 -26.8 Ulog -21.6 -18.2 -15.6 -4.8 -2.2 3.0 4.8 3.6 -2-6 -6.2 -17.8 -22.0 -22.0

Slika 6. Prostorna raspodjela temperature vazduha za period 1931.-1960. (Atlas klime SFRJ, Savezni hidrometeorološki zavod, 1969.)

Prosječna godišnja temperatura od 7-8oC sjevernih i sjeveroistočnih dijelova gornjeg sliva Neretve, zbog specifičnog položaja okolnih Dinarskih visokoplaninskih vijenaca i otvorenosti u pravcu sjevera, je posljedica čestih prodora polarnog vazduha koji dospijeva iz sjevernih širina Atlantskog okeana, srednje i sjeveroistočne Evrope i Sibira. Izraženo godišnje kolebanje temperature vazduha od 18.4oC, kao i visoka amplituda apsolutnih ekstremnih temperatura vazduha od 61.9 oC za Kalinovik, odražava dominantan uticaj fizičkogeografskih i lokalnih uslova reljefa na formiranje umjerenokontinentalnog režima klime na tom području. Zime su na razmatranom području prilično hladne sa prosječnim temperaturama u opsegu do minus 0.6oC, dok srednja ljetna temperatura iznosi svega 15.9oC. Jeseni, sa

42

prosječnom temperaturom od 8.5oC, su toplije od proljeća, koji imaju prosječnu temperaturu od 6.7oC, što je posljedica maritimnog uticaja na podneblje ovog područja. Temperaturni ekstremi su izraženiji u kotlinama nego na većim nadmorskim visinama, što je posljedica učestalije pojave prizemnih temperaturnih inverzija. Velika učestalost dana sa mrazom (minimalna temperatura manja od 0.0oC,), dana sa jakim mrazom (dani sa minimalnom dnevnom temperaturom vazduha nižom od minus 10oC) i ledenih dana (dani sa maksimalnom temperaturom vazduha ispod 0oC) predstavlja takođe značajnu karakteristiku klime šireg područja lokacije hidroelektrane Ulog.

Slika 7. Prostorna raspodjela srednjih godišnjih temperatura vazduha na širem području

gornjeg sliva Neretve i sliva Trebišnjice za period 1961-1990 (Infrared, LIFE TCY/BiH/042, Appendix 29, D3.2.1a Meterology,2004)

Režim padavina U pogledu karakteristika režima padavina, područje gornjeg sliva Neretve se nalazi na granici zone prelaza iz maritimnog u kontinentalni pluviometrijski režim. Raspodjela padavina u toku godine (Tabela 2. i Slika 8.) pokazuje da se na većem dijelu analiziranog područja maksimalne vrijednosti srednjih mjesečnih količina padavina javljaju u toku jeseni i zime, a minimalne u toku ljetnjih mjeseci, što je odlika maritimnog pluviometrijskog režima. Tabela 2. Srednje mjesečne i godišnje sume padavina za period 1961-1990 Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.Čemerno 169.2 155.0 162.6 158.1 135.0 115.4 67.5 85.7 124.6 197.2 257.5 261.9 1889.8Gacko 169.4 160.5 151.6 131.1 116.3 96.1 52.6 73.3 128.0 188.4 229.0 212.9 1709.1Kalinovik 87.5 79.7 82.2 98.2 97.5 101.8 72.5 74.6 95.0 127.6 152.3 141.3 1210.0Ulog 111,2 114,8 96,8 121,4 150,2 148,1 113,0 102,8 132,9 138,1 172,4 154,7 1556.0

43

Slika 8. Srednje mjesečne i maksimalne dnevne količine padavina za Kalinovik, period

1951-1990. godina Prostorni raspored godišnjih suma padavina u široj okolini lokacije hidroelektrane Ulog (Sl. 9 i Sl.10.) ukazuje da ovo područje u toku godine prima znatnu količinu vodenog taloga, i to u prosjeku 1600-2000 mm u neposrednoj okolini hidroenergetskih objekata, a u višim predjelima oko 1200-1600 mm (Kalinovik i viši planinski predjeli koji pripadaju slivu Neretve).

Slika 9. Prostorna raspodjela padavina za period 1931.-1960. (Atlas klime SFRJ,

Savezni hidrometeorološki zavod, 1969.)

KALINOVIK, period 1951 - 1990

0

50

100

150

200

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

P(m

m),

Px /

dan

P (mm)Px / dan

Srednje mesečne i maksimalne dnevne količine padavina za Kalinovik, period 1951 - 1990.

44

Režim padavina analiziranog područja karakteriše relativno veliki broj dana sa padavinama u toku godine. U Kalinoviku, koji ima znatno manju količinu padavina od Uloga, registrovano je 156, a u Ulogu 127 dana sa padavinama. Snijeg se na ovom području javlja uglavnom od novembra do aprila, a u višim predjelima iznad 500 m nadmorske visine, od oktobra do maja mjeseca. Srednji godišnji broj dana sa snijegom za Ulog iznosi 26, dok je u Kalinoviku u toku godine u prosjeku registrovano 38 dana sa snijegom. Srednji broj dana sa snježnim pokrivačem na analiziranom području se kreće u opsegu od 18 dana u Ulogu do 79 dana u Kalinoviku.

Slika 10. Prostorna raspodjela srednjih godišnjih količina padavina u gornjem slivu Neretve i slivu Trebišnjice za period 1961-1990 (Infrared, LIFE TCY/BiH/042, Appendix 29, D3.2.1a Meterology,2004) Vjetar Strujanja vazdušnih masa uslovljena su raspodjelom vazdušnog pritiska, ali složeni lokalni topografski uslovi mogu bitno uticati na modifikaciju pravaca i brzina vjetra. Tako je uticaj planinskih vijenaca koji okružuju dolinu rijeke Neretve dominantan kada je u pitanju režim vjetra na razmatranom području. Preovlađujući vjetrovi na užoj lokaciji hidroelektrane Ulog su iz pravca sjevera i juga, a što je posljedica uticaj planina koje kanališu vjetar u navedenim pravcima. Učestalost tišina je veoma izražena i one od ukupnog broja slučajeva pojave vjetra u toku godine učestvuju sa preko 50 %. Takvi uslovi tihog vremena pogoduju obrazovanju i dugom zadržavanju magli koje su karakteristične za ovo područje.

45

Vlažnost vazduha Srednje mjesečne vrijednosti napona vodene pare (Tabela 3a.) prate godišnji hod temperature vazduha, pri čemu se najniže vrijednosti od 4.9 mb javljaju u januaru, dok se maksimum od 13.4 mb javlja u julu. Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha iznosi 81% u Ulogu i 79% na području Kalinovika. U periodu od oktobra do marta mjeseca relativna vlažnost vazduha je viša od srednje godišnje, usljed nižih temperatura vazduha i relativno velike učestalosti pojave magle. U analiziranom dijelu toka Neretve, najveća vrijednost relativne vlažnosti vazduha javlja se u periodu novembar-januar i iznosi oko 85%, dok se najmanja vrijednost javlja najčešće u toku ljeta i kreće se od 72-75% (tabela 3b). Tabela 3. Srednje mjesečne i godišnje vrijednosti vlažnosti vazduha za period 1961-1990

a) Srednji napon vodene pare (mb)

Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

Kalinovik 4.9 5.2 6.1 7.4 10.0 12.3 13.4 13.3 11.5 9.1 7.3 5.7 8.9 b) Relativna vlažnost vazduha (%)

Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

Kalinovik 85 84 81 76 74 75 72 72 77 80 84 86 79 Ulog 85 85 86 81 79 79 77 76 79 81 83 85 81

Pojava magle Pored uticaja na termički režim, režim padavina i režim vjetra, lokalni topografski uslovi doprinose i pojavi magle. U kotlinama i dubokim dolinama zimi se javljaju temperaturne inverzije (pojave rasta temperature vazduha sa povećanjem nadmorske visine), koje ponekad mogu biti veoma intenzivne i dugog trajanja, što ima za posljedicu pojavu velikog broja dana sa maglama. Tako je u okolini Uloga broj dana sa maglom 31, dok je u kotlinama planinskih vijenaca, koji okružuju dolinu Neretve, taj broj znatno veći. Osim reljefa, i rijeke povećanjem vlažnosti vazduha utiču na obrazovanje i zadržavanje magle u rječnim dolinama.

46

2.1.7. Opis flore i faune, prirodnih dobara posebne vrijednosti (zaštićenih) rijetkih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa i vegetacije

Opis flore

Prema ekološko - vegetacijskoj rejonizaciji BiH /Stefanović et.al/ područje obuhvata se nalazi u okviru mediteransko - dinarske oblasti, odnosno submediteransko - planinskom području.

Raznovrsni i kontrastni ekološki elementi ovog područja doveli su do razvoja vrijednog i interesantnog florističkog diverziteta koji je izražen u bližoj okolini i površini obuhvata Regulacionog plana (oko 800 hektara).

Konstatovan je značajan diverzitet biljnih vrsta i rodova odjeljka Pteridophyta i Spermatophyta. U analizi diverziteta flore utvrđeno je prisustvo 423 vrste i 287 rodova iz odjeljka papratnjača i sjemenjača. U okviru odjeljka Pteridophyta utvrđeno je šest porodica, devet rodova i 13 vrsta. Gymnospermae obuhvataju jednu porodicu, jedan rod i dvije vrste. Najveći broj porodica, rodova i vrsta svrstan je u klasu Dicotyledones, koja obuhvata 65 porodica, 235 rodova i 356 vrsta. Klasa Monocotyledones obuhvata 10 porodica, 42 roda i 52 vrste. U odjeljku sjemenjača (Spermatophyta) najviši stepen diverziteta je izražen u klasi dikotiledona zatim monokotiledona, dok je najmanji stepen taksonomskog diverziteta zabilježen kod Gimnospermae.

Od porodica najizraženiji specijski diverzitet imaju: glavočike (Asteraceae), usnatice (Lamiaceae), trave (Gramineae), leptirnjače (Fabaceae), štitarice (Apiaceae), ruže (Rosaceae), i kupušnjače (Brassicaceae). Znatan broj porodica je predstavljen jednim rodom i jednom vrstom.

Odjeljak sjemenjača (Spermatophyta) je najbrojniji po broju taksona. Obuhvata najraznovrsnije i najznačajnije biljne takse.

Flora učestvuje u izgradnji značajnog broja biljnih zajednica na različitim staništima, od pukotina stijena, točila, kserofilnih livada i kserotermnih lišćarskih šuma, mezotermnih šuma kitnjaka, preko mezotermnih brdskih šuma bukve do šibljaka higrofilnih šuma bijele i krte vrbe. Kao pratilac vrsta primarnih i sekundarnih ekosistema, javljaju se tercijarne vrste, koje indiciraju ruderalne zajednice ugaženih i nitrofilnih staništa, te suvih i vlažnih smetljišta. 1

Značajno je pomenuti prisustvo endemičnih vrsta biljaka u obuhvatu analiziranog prostora. To su:

Cerastium dinaricum G.Beck & Szysz., javlja se na siparu i rastrošenim stijenama, karakteristična vrsta sveze Thlaspeion rotundifolii Br.Bl., endemična vrsta Balkanskog poluostrva sa centrom rasprostranjenja na Dinaridima, Cerastium grandiflorum Waldst. & Kit., endem jugoistočnih Dinarida, Dianthus liburnicus Bartl., nalazi se u kserotermnim prorjeđenim krškim šumama i šumarcima reda Qurcetalia pubescentis i na rubovima šuma, šumskim čistinama i progalama u vegetaciji suvih pašnjaka reda Scorzonero-Chrysopo-gonetalia, Silene retzdorffiana (K.Maly)Walters, endem Dinarida, Helleborus multifidus Vis., ulazi u sastav zajednica reda Qurcetalia pubescentis, endem Dinarida, 1 Elaborat o uslovima očuvanja, održavanja i korišćenja kulturnih i prirodnih dobara i utvđivanja mjera zaštite za prostor u obuhvatu Regulacionog plana HE „Ulog“, Republički zavod za zaštititu kulturno – istorijskog i prirodnog naslijeđa RS

47

Corydalis ochroleuca ssp leiosperma Koch, endem Apeninskog i Balkanskog poluostrva, Alyssum moellendorffianum Ascherson ex G.Beck, ima važnu ulogu u pionirskoj vegetaciji na ogoljelim dolomitima, gdje je karakteristična vrsta asocijacije Alyssetum moelendorffiani H. Riter, uzvodno dolinom Neretve dopire do Orlovog nokta i Glavatičeva, stenoendem bivše Jugoslavije, Vincetoxicum huteri Vis. & Ascherson javlja se u zoni termofilnih šuma i šikara reda Qurcetalia pubescentis, endem Balkanskog poluostrva, Onosma stellulata Waldst. & Kit. endem Dinarida, Micromeria thymifolia (Scop.) Fritsch, biljka dubokih klisura i pukotina raspucalih pretežno krečnjačkih stijena, nalazimo je u slivu Neretve, element je ilirske flore sa disjunkcijom u sjevernoj Mađarskoj, Euphrasia dinarica (G.Beck) Murb., endem južnog dijela Bosne i Hercegovine i južne Italije, Melanpyrum trichocalycinum Vandas, endem centralnih Dinarida sa staništem u prorjeđenim krškim šumama i šumarcima reda Qurcetalia pubescentis, Micromeria croatica (Perss.) Schott naseljava pukotine krečnjačkih i dolomitnih stijena od montanog do subalpskog područja tj. 150–2.000 m.n.m. Karakteristična je vrsta sveze Micromerion croaticae, a zastupljena je u zajednicama reda Amphoicarpetalia Lakušić na srednjim i jugoistočnim Dinaridima,

Campanula hercegovina Degen & Fiala je endem Dinarida sa staništem u pukotinama okomitih krečnjačkih stijena na planinama oko rijeke Neretve, od dna kanjona do 2.000m n.v. na Čvrsnici planini, Petteria ramentacea (Sieber) Presl je ilirsko balkanski element i druge.

Sa ovog područja na CITES – listi II, odnosno listi vrsta koje intenzivnom trgovinom mogu postati ugrožene na prirodnim staništima, to su rodovi: Galanthus, Dactylorhiza, Orchis, Cyclamen. Vrste su dekorativne i predstavljaju predmet trgovine. Zabranjena je trgovina sa jedinkama sa prirodnih staništa, jedino je dozvoljena trgovina sjemenom, polenom i jedinkama dobijenim u rasadnicima i kulturama. Tim vrstama prijeti opasnost da iščeznu zbog dekorativne i ljekovite vrijednosti.

Vegetacija Istorijski razvoj i različitost djelovanja ekoloških faktora uslovili su pojavu različitih zajednica šireg ekološkog raspona: od zajednica stjenjaka i sipara preko kserotermnih i mezotermnih, do higrofilnih zajednica. U uslovima umjereno-kontinentalne klime sa znatnim uticajem submediteranske (dolinom Neretve). Na raspored vegetacijskih jedinica presudan uticaj imaju orografsko-edafske prilike i djelovanje čovjeka.

Klasa QUERCO-FAGETEA Br. – Bl. et Vlieg 1937. obuhvata vegetaciju lišćarskih šuma submediteranskog, brdskog, gorskog i subalpskog pojasa iz redova QUERCETALIA PUBESC-ENTIS Br.-Bl. 1931 i OSTRYO-CARPINETALIA ORIENTALIS (Ht. 1954) Lakušić, Pavlović, Redžić 1982.

Najkserotermnije šumske zajednice su rasprostranjene na kanjonskim stranama i izrazito strmim padinama okrenutim toplijim ekspozicijama: to su fitocenoze sveze kserotermnih lišćarskih šuma crnog i bijelog graba (Ostryo-Carpinion orientalis Fuk.) i sveze kontinentalnih kserotermnih šuma (Orno-Ostryon Fuk.). Radi se o fitocenozi bijelog graba (Carpinetum orientalis Auct.), i fitocenozi crnog graba i crnog jasena (Orno – Ostryetum).

Na jako strmim krečnjačkim padinama toplijih strana razvijena je asocijacija Carpinetum orientalis. Sveza mezotermnih i polukserotermnih zajednica sveze kontinentalnih šuma kitnjaka i cera (Quercion petraeae - cerris Lak. et Jov. 1980) pripada redu Quercetalia pubescentis, a pred-stavljena je brdskim šumama kitnjaka i cera (Quercetum petraeae - cerris Jov.), brdskim šumama kitnjaka (Quercetum montanum illyricum Stef.) i šumama kitnjaka i jesenje šašike/ Seslerio autumnalis-Quercetum petraeae Pold./ na krednom flišu.

48

Najmezofilniji položaji su pod brdskim bukovim zajednicama (Seslerio autumnalis Fagetum M. Wraber), razvijenim na krečnjacima i na krednom flišu. Te šume su na vegetacijskoj karti 1:25.000 naznačene kao sekundarne bukove šume u pojasu šuma bukve i jele (Abieti-Fagetum dinaricum Treg,). Vjerovatno su ovo nekad bile zajednice bukve i jele u kojim je jela davno isječena. Ustvari, riječ je o varijanti nekadašnjih primorskih šuma bukve i jele.

Nizvodno od Uloga, sa lijeve i desne obale Neretve, pa sve do kanjonskog dijela, na aluvijalnom nanosu u priobalnom pojasu, gdje postoji stalno vlaženje razvijeni su šibljaci sa rakitom i sivom vrbom / Saponario-Salicetum purpuraeae , Salicetum incanae Jov. 1965./ koje pripadaju svezi Salicion elaeagni Aich.. Ovi šibljaci su razvijeni i na adama.

U obuhvatu istraživanog prostora zabilježena je zajednica rakite i sapunjače Saponario - Salicetum purpureae Tx. 1950 koja se javlja na zemljištima bogatim pijeskom i šljunkom.

Od posebno važnog značaja je vegetacija u kanjonu Neretve ispod Orlog grada i kod Nedavića, gdje je razvijena vegetacija u pukotinama karbonatnih stijena i na strmim padinama, koja doseže i do obala rijeke Neretve. Ta vegetacija pripada klasi ASPLENIETEA RUPESTRIS Br.– Bl. 1934. Ispod Velje strane do same obale Neretve proteže se sipar, na kojem se razvija specifična flora i vegetacija, klase THLASPETEA ROTUNDIFOLIA Br. – Bl. 1947,reda Arabidetalia flavescentis Lakušić 1968, sa rijetkim hazmofitskim,endemičnim i reliktnim vrstama.

U dolini Neretve javlja se i vegetacija nitrofilnih staništa klase CHENOPODI-ETEA Br. – Bl. 51, reda ONOPORDETALIA Br. – Bl. et Tx. 43., iz sveze Arction koja obuhvata vegetaciju ruderalnih staništa zastupljene su nitrofilne zajednice Leonuro-Ballotetum nigrae Slavnić 52, Tussilaginetum Oberd. 49, Urticetum dioicae Lakušić et al 74, Sambuc etum ebuli Fefoldy.

Od ruderalnih zajednica prisutne su i zajednice ugaženih staništa klase PLA-NTAGINETEA MAIORIS Tx. et Prsg. 50 i reda PLANTAGINETALIA MAIORIS Tx. 50 te sveze Agropyro-Rumicion Nordh. 40 u okviru kojih su razvijene zajednice Lolio-Plantaginetummajoris i Agropyretum repentis Lakušić et al., 75., a u okviru iste klase i reda, a sveze Polygonion avicularis, zajednice: Polygonetum avicularis Lakušić 72., Poetum annue.

Vegetacija vlažnih staništa je obuhvaćena klasom BIDENTETEA TRIPARTITI Tx. Lohm. et Prsg. 50 i redom BIDENTETETALIA TRIPARTITI, gdje se u okviru sveze Bidentiton tripartiti na tom terenu, u dolini Neretve razvija zajednica Polygono-Bidentetum tripartiti W. Koch 26 .

Klasa ARTEMISIETEA Lohm., et Prsg. 50, red ARTEMISIETALIA Lakušić et al. 75 obuhvata vegetaciju suvih smetljišta, sa zajednicom Tanaceto-Artemisisetum Br. – Bl. (21) 47., sveze Artemision absinthii.

49

Faunističko stanje ekosistema na području formiranja HE „Ulog“ Karakteristike ekosistema jednog regiona (Ulog) čini niz abiotskih i biotskih faktora, odnosno uticaja žive i nežive sredine. Od abiotskih karakteristika, u ovoj Studiji obrađeni su klima regiona i fizičko-hemijski sastav vode rijeke Neretve na području Uloga. Na osnovu tih podataka izvršena je ekološka valorizacija područja u kojem se planira izgradnja hidroelektrane.

Kao osnovni abiotski faktori analizirane su klimatske karakteristike regiona u kome je planirana izgradnja HE-Ulog i fizičko-hemijski sastav vode, posebno parametri koji ukazuju na kvalitet vode.

Klimatske karakteristike regiona Ulog odraz su šireg fizičko-geografskog područja, kao i mezoreljefnih obilježja terena. Područje Ulog nalazi se u kontinentalnom klimatu. Ipak, u ovom regionu prepliću se vazdušne mase sa područja juga – Sredozemno more i sa sjevera – kontinentalni uticaj srednjeg i sjevernog područja Evrope. Temperatura vazduha najveća je u ljetnjom periodu, u julu kada prosječna temperatura vazduha iznosi 16,60C. Minimalne temperature vazduha su u zimskom periodu, u januaru kada prosječno temperatura vazduha iznosi – 1,80C. Na klimu regiona značajno utiču radijacione inverzije, odnosno radijacione magle. Prosječna, godišnja vrijednost padavina je 1.209,9 mm, što je iznad bosansko-hercegovačkog prosjeka. Najviše padavina je u obliku kiše i to u periodima april-juni i novembar-decembar. Minimum padavina je u julu i augustu. Čvrste padavine su u obliku snijega. Padavine imaju direktan uticaj na fizičko-hemijski sastav vode.

Faunistički region, u kome se nalazi rijeka Neretva pripada zogeografskom području Paleartik, tačnije radi se o zogeografskom području evropskog kontinenta. Neke karakteristične vrste kopnenih kičmenjaka ovog regiona predstavljaju organizmi organizacionog tipa Chordata. U vodenoj sredini rijeke Neretve prisutni su organizmi iz životnih zajednica fito i zoo bentos, kao i nektonski organizmi koji imaju dobro razvijene organe za kretanje kroz vodu.

Rijeka Neretva, na području Uloga teče dolinom - Borač, a dalje do Konjica dolinom Župa. Fizičko-hemijski sastav vode rijeke Neretve na području Uloga ukazuje na vrlo dobar kvalitet (I-II klasa kvaliteta) - Urađeno na osnovu Uredbe o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka Sl. glasnik RS, br. 42/01.

1. Ihtiofauna (naselje riba) Akvatični ekosistem, na području formiranja HE Ulog čini Neretva, koja je centralna rijeka voda Jadranskog sliva u Bosni i Hercegovini. Radi se u gornjem, uzvodnom toku rijeke smještenom u prirodnim karakteristikama kompleksnog ekosistema Ulog. Kompleksni ekosistem podrazumjeva riječni (akvatični) i terestrični ekosistem, kao i ekosistem biosfere. U svim tipovima ekosistema zastupljene su specifične životne zajednice. Ihtiofanu (naselje riba) rijeke Neretve, u ovom dijelu toka čine 4 vrste riba; potočna pastrmka (Salmo trutta m. fario), brkica (Barbus meridionalis petenyi), pijor ili gagica (Phoxinus phoxinus) i peš (Cottus gobio). Sve vrste riba predstavljaju biotske indikatore voda boljeg kvaliteta i prema ihtiofaunističkoj regionalnosti pripadaju gornje-salmonidnom regionu. Dominantna vrsta je potočna pastrmka (Salmo trutta m. fario). Ova vrsta ima i sportsko-ribolovnu vrijednost. Ekološke karakteristike potočne pastrmke (Salmo trutta m fario L. 1758) U prirodnim uslovima, potočna pastrmka naseljava salmonidne regione, u kojima je kvalitet vode veoma dobar, a ponekad se voda iz područja gdje živi ova vrsta koristi i za vodosnabdijevanje stanovništva. Ovakva područja su obično uzvodni lokaliteti tekućica koje imaju dobar kvalitet vode. Tijelo jedinki potočne pastrmke je mišićavo. Ova riba ima relativno mali glaveni region, a boja tijela uglavnom je prilagođena sredini u kojoj

50

potočna pastrmka živi. Za razliku od većine riba, kod kojih reprodukcija (mrijest) počinje u toplijem periodu godine potočna pastrmka se mrijesti u hladnijem, a najčešće u zimskom periodu. Svakako, ovo se dešava u prirodnim uslovima. Potočna pastrmka se obično mrijesti od novembra do počertka februara naredne godine. U vještačkim uslovima reprodukcije, mrijest potočne pastrmke može da se vrši i kasnije. Mrijest zavisi i od vremenskih uslova. Plodnost polno zrelih ženki, u prirodnim uslovima ekosistema varira od relativno manjeg broja (oko 500 komada) do većeg broja (oko 2.500 komada). Klasičnim načinom vanjske oplodnje, oplođene jajne ćelije se polažu u podlogu vodenog ekosistema. Nakon embrionalnog razvića (obično poslije nekoliko nedjelja) iz oplođenih jajnih ćelija izlegu se larveni oblici pastrmke, koji kasnije, postepenim preobražajem ili metamorfozom rastu do odraslih jedinki ove vrste. Kao odrasli oblici (adultni oblici), potočna pastrmka se hrani raznim izvorima animalne bjelančevine, ali su u ishrani dominantni organizmi vode iz životnih zajednica plankton (organizmi iz površinskih slojeva vode) i bentos (akvatični organizmi dna). Veći primjerci hrane se raznim insektima, mekušcima, ćabama i drugima, manjim ribama koje tu žive. U većim ekosistemima, potočna pastrmka naraste i do 10 kg, a u manjim riječnim ekosistemima potočna pastrmka ima manju masu tijela, obično 300-400 grama.

Slika 11. Potočna pastrmka (Salmo trutta m. fario L., 1758)

2. Bentos (organizmi riječnog dna) Bentos predstavlja životnu zajednicu organizama dna i dijeli se na fitobentos (biljni organizmi dna) i na zoobentos (životinjski organizmi dna). Organizme fitobentosa ćine jedinke is sistematskih kategorija Cyanobacteria, Bacillariophyta, Xanthophyta i Clorophyta. Saprobni index varira, od vrijednosti 1,61-1,74.

Među organizmima zoobentosa dominantni su insekti (INSECTA), koji u ukupno broju ispitivane mješovite populacije organizama dna učestvuju sa 81,99 %. U sastavcu zoobentosa, u manjem broju zastupljeni su rakovi (CRUSTACEA), pijavice (HIRUDINEA), puž (GASTROPODA) i još neke jedinke, koje su sporadično zastupljene u zajednici organizama dna rijeke Neretve na području Uloga.

Organizmi planktonskih zajednica vrlo su malobrojni ili ih uopšte nema u riječnim tokovima, a ova životna zajednica više je karakteristična za jezerski tip ekosistema i u narednom periodu, formiranjem HE Ulog i plankton će činiti jednu od akvatičnih zajednica.

51

3. Divljač i ptice Diverzitet se može posmatrati kao raznovrsnost živog svijeta, a raznovrsnost divljači na području Uloga je izražena. Ekosistem Uloga pripada Palearktičkoj oblasti (Palearktik I – Evropsko), srednjem-južnoevropskom planinskom biogeografskom regionu u kome je izraženo prisustvo pojedinih vrsta divljači različitih sistematskih kategorija. Među njima su značajnije vrste evropski zec (Lepus europaeus), lisica (Vulpes vulpes), vuk (Canis lupus), mrki medvjed (Ursus arctos), divlja svinja (Sus scrofa), srna (Capreolus capreolus), divlja patka (Anas platyrhychos), jastreb (Accipiter gentilis), mišar (Buteo buteo), suri orao (Aquila chrysaetos), jarebica (Perdix perdis), prepelica (Coturnix coturnix ) itd.

52

Tabela 4. Sistematska pripadnost navedenih vrsta

1. Evropski zec (Lepus europaeus)

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class - Mammalia

Red ili Ordo – Lagomorpha

Familija ili Family – Leporidae

2. Lisica (Vulpes vulpes)

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Mammalia

Red ili Ordo – Carnivora

Familija ili Family – Canidae

3. Vuk (Canis lupus)

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Mammalia

Red ili Ordo– Carnivora

Familija ili Family – Canidae

4. Mrki medvjed (Ursus arctos )

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Mammalia

Red ili Ordo – Carnivora

Famil

ija ili Family – Ursidae

5. Divlja svinja (Sus scrofa)

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Mammalia

Red ili Ordo – Artiodactyla

Familija ili Family – Suidae

53

6. Srndać (Capreolus capreolus)

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Mammalia

Red ili Ordo – Artiodactyla

Familija ili Family – Cervidae

7. Divlja patka (Anas platyrhychos)

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Aves

Red ili Ordo – Anseriformes

Familija ili Family – Anseridae

8. Jastreb (Accipiter gentilis)

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Aves

Red ili Ordo – Falconiformes

Familija ili Family – Accipritidae

9. Mišar (Buteo buteo),

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Aves

Red ili Ordo – Falconiformes

Familija ili Family – Accipritidae

10. Suri orao (Aquila chrysaetos)

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Aves

Red ili Ordo – Falconiformes

Familija ili Family – Accipritidae

11. Jarebica (Perdix perdis)

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Subphyllum kičmenjaka – Veterbrata

54

Klasa ili Class – Aves

Red ili Ordo – Galliformes

Familija ili Family – Phasianidae

12. Prepelica (Coturnix coturnix )

Organizacioni tip ili Phyllum – Chordata

Podtip ili Suybphyllum kičmenjaka – Veterbrata

Klasa ili Class – Aves

Red ili Ordo – Galliformes

Familija ili Family – Turncidae

2.1.8. Pregled osnovnih karakteristika pejzaža

Složene geološke, geomorfološke, zemljišne, vegetacijske i klimatske karakteristike uslovile su stvaranje veoma živopisnog pejzaža na cijelom toku Neretve. Smještena u planinskom masivu, između planina Treskavice, Zelengore, Lebršnika, Lelije i Prenja, sa visoravnima i visovima do 2.000 metara nadmorske visine, Neretva prolazi kroz dolinske, klisurasto-kanjonske i kanjonske predjele.

Južni dio mikrolokacije karakteriše formiranje doline Neretve sa blažim dolinskim stranama i površinama livada, pašnjaka i obala obraslih šibljacima, što stvara sliku pitomosti gotovo ravničarskih rijeka. U tom dijelu pritiču joj sa lijeve strane bistre i živopisne pritoke Jezernica i Likač. Idući ka sjeveru, formirala se klisurasto-kanjonska dolina sa tipičnim kraškim reljefom. Gotovo cijelim sjevernim dijelom obuhvata mikrolokacije Neretva gradi klisuru, a na pojedinim lokalitetima pravi kanjon, sa duboko usječenim dolinama i stranama gotovo vertikalnim. Na sjevernoj granici obuhvata dolinske strane se izdižu i do 300 metara iznad Neretve.

Posebnu ambijentalnu cjelinu čini naselje Ulog.

2.1.9. Pregled nepokretnih kulturnih dobara

Republički zavod za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske je u decembru 2009. godine uradio Elaborat uslovi očuvanja, održavanja i korišćenja kulturnih i prirodnih dobara i utvrđivanja mjera zaštite za prostor u obuhvatu regulacionog plana HE Ulog. U Elaboratu je istaknuto da u prostoru definisanom opisom mikrolokacije obilaskom terena nije evidentirano ni jedno nepokretno kulturno dobro pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirode. U širem prostoru registrovano je jedno manje groblje sa stećcima iz srednjeg vijeka, ali isto nije registrovano kao kulturno dobro. Stručan tim Zavoda za zaštitu spomenika i prirode Republike Srpske je 2000. godine evidentirao dva lokaliteta vrednovana kao graditeljsko nasljeđe.

1. Vijadukt u Nedaviću koji se nalazi na regionalnom putu Kalinovik - Gacko, u mjestu Nedavić. Izgrađen je u austrougarskom periodu. Vijadukt je zidan od kamena u pravilnim redovima, a kod četiri poluobličasta svoda naknadno su korišćeni i savremeni materijali (beton). Ima kamenu zaštitnu ogradu.

2. Ambijentalna cjelina Ulog nastala iz vremena austrougarske okupacije, početkom 20. vijeka, predstavlja niz objekata stambene namjene nastalih u periodu austrijske okupacije, početkom 20. vijeka. Kao građevinski materijal korišćeni su pretežno kamen i opeka, a veći dio objekata je malterisan. Krovovi su dvovodni, a krovni pokrivač crijep.

55

Ambijentalna cjelina Ulog je u lošem stanju. Fasade su dosta devastirane, a krovovi oštećeni. Većina objekata je napuštena i izložena propadanju.

Iznad Uloga, nekih desetak kilometara uzvodno prema izvoru Neretve, nalazi se srednjevjekovna nekropola mramorova. Lokalitet se naziva Jablanići, u istoimenom selu i sačuvano je 15 mramorova u obliku sanduka i sarkofaga, orjentisanih zapad – istok, pojedini su ukrašeni viticom. Lokalitet nije ugrožen.

Iznad Uloga nalazi se lokalitet Milarevo u selu Kovačići. srednjevjekovna nekropola. Sačuvano je 35 mramorova u obliku sanduka i sarkofaga, ukrašenih viticom, vegetabilnim i spiralnim motivom, a na pojedinim se javljaju natpisi.

Na lokaciji iznad planirane akumulacije u mjestu Ljusići (Grad) nalazi se 76 mramorova, u obliku ploča i sanduka.

Na Lokalitetu Jezero se nalazi praistorijski tumulus i srednjevjekovno groblje. Na lokalitetu srednjevjekovnog groblja sačuvana su 4 mramora u obliku sanduka.

2.1.10. karakter

DemograPosljednjposlije reSrpske. O

Na nivou1991. gogodine tre

Podaci o ristike

afski razvoj nji popis stan

ezultat projekOd obilježja

u opštine priodine sa 9 4end se nasta

naseljeno

naselja Ulognovništva zakcija izrađense analizirao

imjetan je tr458 na 6 59avio i smanj

osti, konce

i opštine Kaa cijeli entitenih od straneo samo broj

rend smanje97, odnosno io za 1 930

Slika 12. N

entraciji s

alinovik pratit RS rađen

e Republičkostanovnika.

enja broja stpo stopi od

stanovnika.

Naselje Ulog

stanovništv

io se u perioje 1991., te

og zavoda za

tanovnika, i d 3,6 ‰. U

va i demo

odu 1971. - 2e su podaci a statistiku R

to u periodperiodu 199

ografske

2004.god. za period Republike

du 1971.–91.–2004.

2.1.11. infrastru

U užoj zvikend-kunamjene,

U široj zomogu pod

Kako je ru pitanjuzapušten

Na lokalinfrastruk

U neposnazivnog

Slika 1

Od objekKalinovik5,5m, savertikalnoprostora naseljeno

Na analizsu naselj

Podaci ukture, ukl

zoni uticaja uća devastir, spratnosti P

oni uticaja nadvesti pod p

riječ o izrazitu poljoprivrena i devastira

itetu analizktura.

srednoj blizi napona 10k

13. Postojeća

kata saobrak, kao i ograa dijelimičnom saobrać

postoji moom mjestu U

ziranom prosski ili region

o postoljučujući i s

obilaskom ranih i napuP+1+Pk, je u

alazi se nasepoljoprivredn

to nerazvijenedno i vodnana.

iranog pros

ni šireg prokV koji je na

a elektroene

ćajne infrasanci makadim asfaltnimćajnom sigost kojim r

Ulog.

storu nema alni vodovod

ojećim posaobraćajn

terena evidštenih u preu upotrebi i s

eljeno mjestna naselja sa

nom područjno zemljište.

stora ne po

ostora za iaznačen u Re

ergetska infrUl

strukture priamskih putem kolovoznnalizacijom. regionalni p

izgrađenih odi, kanalizac

oslovnim, nice

dentirano je ethodnom psaniran je.

to Ulog sa dva definisanim

u veći dio p. Infrastrukt

ostoji elektro

zgradnju hiegulacionom

rastruktura nlog

sutan je regeva. Regionnim zastoro

U južnomput premoš

objekata hidcija, riječne b

stamben

postojanje eriodu. Jeda

va sela Ljusm centrom U

rostora je poura na pros

oenergetska

idroelektranem planu „HE

na širem pod

gionalni putnalni put imom i urednm dijelu obćuje rijeku

rotehničke ibrane, akum

nim i ob

4 objekataan objekat s

ići i Nedavićlogom i Kali

okriven šumstoru je ne

a i telekom

e, postoji d“Ulog“.

dručju izgrad

t R 433 Nea kolovoz šom horizon

buhvata anaNeretvu u

nfrastrukturemulacije i sl.

bjektima

a, mahom stambene

ći. Sela se novikom.

ama, ili je razvijena,

unikacina

dalekovod

dnje HE

evesinje – širine oko ntalnom i aliziranog

u samom

e, kao što

58

2.1.12 Podaci o drugim zaštićenim područjima, područjima predviđenim za naučna istraživanja, o arheološkim nalazištima i posebno osjetljivim područjima

Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa u svom mišljenju na Zahtjev o prethodnoj procjeni HE Ulog na životnu sredinu pod brojem 07/1.40/625-751/09 od 18.09.2009. godine navodi da je Investitor dužan u skladu sa važećim propisima da obezbijedi Elaborat «Uslovi korišćenja kulturnih i prirodnih dobara i utvrđivanje zona i mjera zaštite prostora u obuhvatu regulacionog plana HE Ulog».

Na osnovu dostavljenog elaborata od strane Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske može se zaključiti da nije evidentirano ni jedno nepokretno kulturno dobro pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirode RS. U širem prostoru registrovano je jedno manje groblje sa stećcima iz srednjeg vijeka, ali isto nije registrovano kao kulturno dobro. Stručni tim Zavoda je 2000. godine evidentirao dva lokaliteta vrednovana kao graditeljsko nasleđe koja su detaljno obrađena pod tačkom 2.1.9.

Na osnovu stručnog mišljena Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasleđa Republike Srpske može se zaključiti da postoji tendencija i prijedlog zaštite određenih područja u cilju zaštite posebnih staništa.

U svrhu očuvanja ribolovnog područja te povećanja ukupne ihtio populacije predlaže se zaštita posebnih staništa, tzv. ribljih plodišta. To su staništa u koja ribe u velikom broju stižu u određeno doba godine, tokom mrijesta, i u kojima se razmnožavaju. Prirodna riblja plodišta predstavljaju stalne rezervate prirodne repopulacije autohtonih i sportsko-rekreativno vrijednih vrsta riba. Osnovna im je namjena da budu centri ekspanzije lokalnih ihtiopopulacija, iz kojih će se prirodnim putem (migracijama), ili vještačkim prebacivanjem u deficitarnim tokovima stimulisati povećanje osnovnog ribljeg fonda. Svakako je važno istaći da se prirodna plodišta ne smiju poribljavati, kako bi se sačuvao potrebni minimum autohtonosti nekog vodenog toka.

Sagledavši sve relevantne faktore koji su značajni da bi se jedno područje moglo proglasiti ribljim plodištem (kvalitet vode, dužina vodenog toka, mogućnost kontrole, sastav ihtiopopulacija, u ribolovnom području opštine Kalinovik, Zavod ističe da ribljim plodištem treba proglasiti dio toka rijeke Neretve od ušća Tomiškog potoka u Neretvu (oko 11 kilometara uzvodno od južne granice obuhvata) do ušća potoka Krupac (Gornji Krupac, toponim Krupac - visinska kota 789 metara) koji se nalazi 15.5 kilometara uzvodno od južne granice obuhvata.

Imajući u vidu da se riblje plodište nalazi relativno blizu južne granice obuhvata, kao i činjenicu da se potočna pastrmka u periodu mrijesta karakteriše mrijesnim migracijama koje iznose nekad i više desetina kilometara, kada jedinke iz nizvodnih dijelova ili akumulacionih jezera (ako imaju slobodan prolaz) migriraju do mjesta bliže izvorištima i da se nakon završenog mriješćenja vraćaju nizvodno na mjesta svog obitavanja, izvjesno je da će projekat imati uticaj na ove prirodne cikluse.

Pored toga, u istraživanjima i analizama opisanim u projektu Srednjoročni program unapređenja ribarstva za ribarsko područje opštine Kalinovik predložena su još dva vodena toka da se stave pod poseban režim kontrole: - potok Jezernica – Sumet - pritoka Uloškog jezera.

U tim područjima mora se zabraniti bilo kakav antropogeni uticaj: vađenje šljunka, pijeska i kamena iz riječnog korita, a u vrijeme mrijesta zbranjene su i druge aktivnosti koje bi mogle imati negativne posljedice.

59

Aktom o proglašenju prirodnog ribljeg plodišta mogu da se odrede i druge mjere zaštite (Zakon o ribarstvu, Službeni glasnik Republike Srpske, broj 4/02, član 27).

Elaboratom Republičkog zavoda za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa RS, takođe, kanjon Neretve dio od pregrade do Grada /kota 805/, odnosno Lužine /kota 911/ definisan je kao prostor obuhvata vrijednih staništa. U prilogu teksta dat je grafički prikaz zaštite određenih područja u cilju zaštite posebnih staništa (karta preuzeta iz Elaborata „Uslovi očuvanja, održavanja i korišćenja kulturnih i prirodnih dobara i utvrđivanja mjera zaštite za prostor u obuhvatu regulacionog plana HE Ulog“, Republički Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijedja Republike Srpske, decembar 2009.)

Slika 14. Prikaz vrijednih staništa u zoni obuhvata hidroelektrane Ulog

60

2.2. Prikaz i ocjena postojećeg stanja životne sredine, koja bi mogla biti izložena značajnim uticajima projekta, uključujući podatke o njenom postojećem opterećivanju

61

Uvidom u postojeće stanje kroz određene vremenske presjeke u toku izrade ovog studijskog istraživanja došlo se do zaključka da detaljna istraživanja postojećih uticaja imaju smisla vezana samo za domen riječnog toka Neretve u smislu moguće promjene njenog kvaliteta, uticaj u pogledu otežanog kretanja ihtiološke populacije, kao i moguća izmjena pejzaža usljed neadekvatnog uređenja površina nakon izgradnje svih objekata u sistemu hidroelektrane.

Izgradnja hidroelektrane „Ulog“ na rijeci Neretvi u regionu može dovesti do neznatnih promjena postojećeg stanja ekosistema.

Na sličnim lokalitetima, na kojima je došlo do formiranja hidroakumulacionih jezera kao npr. na rijeci Drini (Bajina Bašta, Zvornik) ili na Vrbasu (hidroelektrana Bočac) nije došlo do većih ili značajnijih promjena u sastavu i strukturi flore i faune regiona i strukture.

Nakon formiranja akumulacija vršeno je istraživanje flore i faune i tom prilikom je konstatovano da je postojeći sastav i struktura životnih zajednica sličan kao i prilikom ranijeg stanja. Riječni tok se transformisao u jezerski ekosistem, koji ima karakterističan sastav životnih zajednica vode, ali specifičan za vode veoma dobrog kvaliteta.

Na rijeci Neretvi (u širem regionu) doći će do sličnih promjena, ali te promjene neće uticati na značajnije promjene stanja kompletnog ekosistema. Jedine promjene, koje mogu da se dese jesu formiranje specifičnih zajednica vode koje se razvijaju u vodama dobrog kvaliteta, kakav je kvalitet vode rijeke Neretve.

Prikaz i ocjena stanja životne sredine, ekosistema rijeke Neretve i užeg regiona prikazani su u prethodnom poglavlju, a u ovom dijelu Studije navedene su moguće promjene, koje će biti posljedica rada hidroelektrane Ulog. Promjene ekosistema moraju se posmatrati u kontinuitetu, zajedno sa ostalim planiranim hidroelektranama na rijeci Neretvi.

Na osnovu rezultata mjerenja tj. monitoringa može se konstatovati da kvalitet vazduha predmetnog, a i šireg prostora pripada prvoj kategoriji vazduha. Samoprečišćavanje vazduha ovog područja kao i šireg je prilično velika, s obzirom da se u velikom dijelu nalazi visoki sloj fito prekrivača.

Na predmetnoj lokaciji se, takođe, ne uočava degradacija bukom, vibracijama, radijacijom, otpadnim vodama, kao ni komunalnim otpadom.

2.2.1. Identifikovani izvori emisija

U dosadašnjem periodu nisu vršena kontinuirana godišnja ili dugogodišnja mjerenja u pogledu utvrđivanja stanja kvaliteta vazduha, buke, fizičko hemijskog sastava rijeke Neretve, praćenja hidroloških i meteroloških parametara.

Predmetno područje s ekološkog aspekta predstavlja neopterećeno područje velikog ekološkog kapaciteta. Na predmetnom području ne postoje izgrađeni industrijski, poslovni kao ni stambeni objekti koji bi eventualno predstavljali moguće ekološko opterećenje predmetnog prostora. Okosnica prostora je rijeka Neretva koja je takođe, antropogeno neopterećena. Na gotovo cijeloj analiziranoj površini zastupljene su postojeće šume. Najbliži stambeni objekti se nalaze uzvodno, u pravcu mjesta Ulog, na oko 1 km vazdušne linije od pregradnog mjesta, odnosno pozicije predviđene za izgradnju brane koja pripada naselju Nedavići. Predmetni lokalitet čini grupacija od 3 objekata, devastirani i napušteni, a bili su u funkciji objekata za povremeno stanovanje, odnosno vikend kuća. U prostoru obuhvata analiziranog prostora (tačka 2.1. Opis mikrolokacije) kao trajno naseljen egzistira samo jedan stambeni objekat sa jednim domaćinstvom.

62

Na širem prostoru obuhvata HE Ulog, jedina mjesta koja se mogu okarekterisati kao naseljena su naselje Ulog (13 stanovnika), selo Ljusići (2 stanovnika) i selo Nedavići (14 stanovnika).

Ova su jedina mjesta koja možemo okarakterisati kao urbana područja trećeg i četvrtog režima građenja. U ovim naseljima stanovništvo se uglavnom bavi poljoprivredom i stočarstvom u okviru svojih domaćinstava, dok mali broj svakodnevno putuje na radna mjesta u Kalinovik.

Za potrebe utvrđivanja postojećeg stanja životne sredine kao i stepena zagađenja izvršena je valorizacija terena u smislu kvantitativnih i kvalitativnih mjerenja kvaliteta vazduha, ispitivanja fizičko-hemijskih i mikrobioloških parametara vode, mjerenje buke, valorizacija stanja flore i faune, indentifikacija mogućih prirodnih i kulturno istorijskih vrijednosti prostora, analiza klimatskih karakteristika, kao i drugih značajnih pokazatelja stanja životne sredine. U Anex-u ovog dokumenta se nalazi karta pod nazivom Monitoring nultog stanja životne sredine (grafički prilog broj 4) sa koga se može tačno vidjeti koji je monitoring rađen, mjesto monitoringa sa obuhvatom analiziranog prostora.

2.2.2. Smaterija

Na osnotrenutnoggasova (Smikrometvlažnost

Mjerenje strane obu periodu

Slika 15

Lokacija projekta životnu seventualnmoguć je

Na predaktivnost

Stepen zagama

ovu Ugovorag stanja kvSO2, NO2, Ctara LČ10) i pritisak vaz

kvaliteta vabale rijeke Nu od 10.11. d

. Lokacija mjhidroe

mjerenja kvHE Ulog, na

sredinu, kao ni uticaj na

edino u zoni

dmetnoj lokima imali uti

LOKACIJA KVALITETA V

gađenosti

a broj 224aliteta vazd

CO i O3), prai mikroklim

zduha).

zduha je izvNeretve), u zdo 11.11 200

mjerenja kvalelektrane „Ne

valiteta vazda osnovu Pri na osnovustanovništvouspora, i to

kaciji ne poicaj na kvalit

MJERENjA VAZDUHA

vazduha o

4/09 od 22duha tj. ispiašine (lebde

matskih para

vršeno u mjezoni moguće09. godine.

liteta vazduheretva Ulog“

duha je izabrethodne prou obilaska i o (ukupan bako se pojav

ostoje proiztet vazduha.

osnovnim

2.09.2009. itivanje vaz

eće/suspendametra (brz

estu Ulog (nag uticaja bu

ha (izvod iz R“-karta plan n

brana na osocjene o utivalorizacije broj stanovnvi veća vlaž

zvodni obje

i specifič

godine, izvduha na pr

dovane čestizina, smjer

a koti terenaduće hidroe

Regulaciononamjene pov

snovu tehničcaju planiraterena. Izgr

nika u mjestnost u zoni p

ekti koji bi

čnim zaga

ršeno je utrisutne koncce prečnikavjetra, tem

a 675 m.n.melektrane u U

og plana za ivršina)

čkog opisa iane hidroeleradnjom ovotu Ulog je cplaniranog u

eventualn

ZON

ađujućim

tvrđivanje centracije ispod 10

mperatura,

. sa lijeve Ulogu, i to

izgradnju

z Idejnog ktrane na

og objekta cca 15) je uspora.

o svojim

NA USPORA

64

Slika 16. Lokacija mjerne stanice za utvrđivanje kvaliteta vazduha

Slika 17. Prikaz kontaktne saobraćajnice i obližnjih stambenih objekata sa lokacije mjerne stanice

65

Analizom izmjerenih vrijednosti, odnosno pregledom statističkih pokazatelja kvaliteta vazduha na lokaciji u neposrednoj blizini planiranog uspora tj. u naselju Ulog od 10.11.–11.11.2009. godine, upoređivanjem sa ciljnim i graničnim vrijednostima prema navedenom Pravilniku došlo se do slijedećih rezultata mjerenja koji su prikazani u slijedećoj tabeli. Tabela 5. Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha

Polutant Period uzorkovanja

Izmjerena vrijednost

Jedinica Ciljna vrijednost

µg/m3

Granična vrijednost

µg/m3 SO2 24 časa 1,27 µg/m3 60 90

1 čas 3,92 µg/m3 60 90 NO2 24 časa 2,35 µg/m3 40 60

1 čas 4,90 µg/m3 60 60 CO 8 časova 2,04 µg/m3 - Visoka vrijednost

10 000 µg/m3

O3

8 časova

57,37 µg/m3 Visoka

vrijednost 120 µg/m3

Visoka vrijednost 120 µg/m3

ULČ

24 časa 9,06 µg/m3 75 150 1 čas 20,29 µg/m3 - -

Rezultati mjerenja mikrometeoroloških parametara Smjer vjetra Dijagram 1. Grafički prikaz pravca rasprostiranja vjetra u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11.11.2009. godine

Pravac vjetra ( stepen)

87

87,5

88

88,5

89

89,5

90

90,5

14:5

6

16:0

7

17:1

8

18:2

9

19:4

1

20:5

2

22:0

3

23:1

4

0:25

1:36

2:48

3:59

5:10

6:21

7:32

8:43

9:55

11:0

6

12:1

7

13:2

8

14:3

9

Vrijeme mjerenja (h)

Prav

ac v

jetr

a / s

tepe

n

Dijagramblizini plagodine

Dijagramplanirano

m 2. Grafički aniranog usp

m 3. Grafički og uspora hid

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

1,8

2

15:06

16:07

17

Brz

ina

vjet

ra (m

/s)

prikaz pravpora hidroele

prikaz dnevdroelektrane

7:08

18:09

19:10

20:11

21:12

2

vca rasprostektrane Ulog

vnog kretanjae Ulog - u na

Brzina vj

22:13

23:14 0:1

51:1

62:1

7

Vrijem

tiranja vjetrag - u naselju

a srednjih baselju Ulog o

jetra (m/s)

17 3:18

4:19

5:20

6:21

7

me mjerenja (h)

a (Ruža vjetu Ulog od 10

brzina vjetra od 10.11. – 1

7:22

8:23

9:24

10:25

11:26

1

trova) u nep0. 11. – 11.

u neposred11.11.2009.

12:27

13:28

14:29

posrednoj 11. 2009.

dnoj blizini godine

67

Temperatura i vazdušni pritisak Tabela 6. Srednji vazdušni pritisak i dnevna temperatura vazduha izmjerena u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11.11.2009. godine

Parametar

10.11. - 11.11.2009.

Vazdušni pritisak 990,5 mbarTemperatura, 0C 6,3

Za vrijeme mjerenja kvaliteta vazduha i svih navedenih mikrometeoroloških parametara vrijeme je bilo djelimično stabilno. Relativna vlažnost vazduha se kretala u rasponu od 57-89 %. Prosječna vlažnost vazduha je iznosila 82%. Temperature vazduha za vrijeme mjerenja su se kretale od 4,8 °C do 9,4 °C. U toku 24–časovnog mjerenja preovladavalo je polje nižeg vazdušnog pritiska.

Vazdušni pritisak zavisi od nadmorske visine i vremenskih prilika tako da normalni vazdušni pritisak na nultoj visini iznosi oko 1013 mb. Sa porastom nadmorske visine vazdušni pritisak opada. Tendecija opadanja je oko 11 mb na svakih 100 m. U vrijeme mjerenja vazdušni pritisak je bio nešto viši, što je ukazivalo na stabilizaciju vremena i dolazak toplijeg perioda.

Vjetar je imao istočni smjer. Nije bilo oscilacija u smislu promjene smjera vjetra. Ovakav pravac vjetra ukazivao je takođe, na stabilan vremenski period. Prosječna brzina vjetra u toku mjerenja je iznosila 0,57m/s sa dominatnim smjerom iz pravca istoka. Zabilježena maksimalna brzina vjetra je iznosila 1,8 m/s, a minimalna 0,3m/s.

Smjer vjetra uslovljen je godišnjim dobom i konfiguracijom terena, te geografskim položajem samog područja mjerenja, kao i samim položajem „Pokretne laboratorije za vazduh“ .

68

Rezultati mjerenja koncentracija polutanata Ukupne lebdeće čestice ULČ Dijagram 4. Grafički prikaz dnevnog kretanja srednje imisijske koncentracije lebdećih čestica u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11 11 2009. godine

Prosječna koncentracija ukupnih lebdećih čestica za vrijeme mjerenja iznosila je 0,009056 mg/m3 ili 9,056 µg/m3. Najveća zabilježena koncentracija iznosila je 0,061 mg/m3 ili 61 µg/m3. Maksimalna koncentracija je zabilježena u vrlo kratkom vremenskom intervalu. Prema Pravilniku o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. glasnik RS br. 39/05) ni jedna zabilježena vrijednost nije prelazila graničnu vrijednost od 150 µg/m3

ili 0,15 mg/m3.

Ukupne lebdeće čestice

0

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

0,07

15:06

16:07

17:08

18:09

19:10

20:11

21:12

22:13

23:14 0:1

51:1

62:1

73:1

84:1

95:2

06:2

17:2

28:2

39:2

410

:2511

:2612

:2713

:2814

:29

Vrijeme mjerenja (h)

Konc

entr

acija

ULČ

(mg/

m3 )

69

Ugljen (II) oksid (CO) Dijagram 5. Grafički prikaz dvadesetčetveročasovnog kretanja srednjih imisijskih koncentracija CO u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11.11.2009. godine

U mjernom periodu od dvadesetčetiri sata zabilježena je maksimalna koncentracija od 0,061mg/m3. Prosječna zabilježena vrijednost iznosila je 0,00069 mg/m3 što predstavlja izuzetno nisku koncentraciju i ne predstavlja nikakvo opterećenje za okolnu atmosferu, s obzirom da granična vrijednost za CO iznosi 10 mg/m3 ili 10 000 µg/m3.

Ugljen (II) oksid (CO)

0

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

0,07

15:16

16:27

17:39

18:50

20:01

21:12

22:23

23:34 0:4

61:5

73:0

84:1

95:3

06:4

17:5

39:0

410

:1511

:2612

:3713

:4814

:59

vrijeme mjerenja (h)

Konc

entra

cija

CO

(mg/

m3)

70

Dijagram 6. Grafički prikaz osmočasovnog kretanja srednjih imisijskih koncentracija CO u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11.11.2009. godine

U mjernom osmočasovnom periodu zabilježena je maksimalna koncentracija od 0.0615mg/m3 ili 61,5 µg/m3. Prosječna zabilježena vrijednost koncentracije CO iznosila je 0.002mg/m3 ili 2 µg/m3, što predstavlja izuzetno nisku koncentraciju i ne predstavlja nikakvo opterećenje za okolnu atmosferu, s obzirom da granična vrijednost za CO iznosi 10 mg/m3 ili 10 000 µg/m3.

Ugljen (II) oksid (CO)

0

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

0,07

16:1

7

16:3

8

16:5

8

17:1

8

17:3

9

17:5

9

18:1

9

18:4

0

19:0

0

19:2

0

19:4

1

20:0

1

20:2

1

20:4

2

21:0

2

21:2

2

21:4

3

22:0

3

22:2

3

22:4

4

23:0

4

23:2

4

23:4

5

0:05

Vrijeme mjerenja (h)

Konc

entr

acija

CO

(mg/

m3 )

71

Sumpor (IV) oksid ( SO2) Dijagram 7. Grafički prikaz dvadesetčetvoročasovnog kretanja srednjih imisijskih koncentracija SO2 u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11.11.2009. godine

Na osnovu dvadesetčetveročasovnog uzorkovanja vazduha i mjerenja koncentracije sumpor-dioksida može se konstatovati da je maksimalno zabilježena koncentracija iznosila 4,6 µg/m3, što je znatno niže od granične vrijednosti date pravilnikom koja iznosi 90 µg/m3.

Sumpor (IV) oksid SO2

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

5

15:0

6

16:1

7

17:2

8

18:4

0

19:5

1

21:0

2

22:1

3

23:2

4

0:35

1:47

2:58

4:09

5:20

6:31

7:42

8:54

10:0

5

11:1

6

12:2

7

13:3

8

14:4

9

Vrijeme mjerenja (h)

Konc

entr

acija

SO

2 (m

g/m

3 )

72

Dijagram 8. Grafički prikaz jednočasovnog kretanja srednjih imisijskih koncentracija SO2 u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11.11.2009. godine

Na osnovu jednočasovnog uzorkovanja zabilježene koncentracije SO2 nisu prelazile granične vrijednosti date pravilnikom u iznosu od 90 µg/m3.

Sumpor (IV) oksid SO2

3.4

3.6

3.8

4

4.2

4.4

4.6

4.8

14:09 14:19 14:29 14:39 14:49 14:59 15:10

Vrijeme mjerenja (h)

Kon

cent

raci

ja S

O2

( mg/

m3 )

73

Azot (IV) oksid (NO2) Dijagram 9. Grafički prikaz dvadesetčetvoročasovnog kretanja srednjih imisijskih koncentracija NO2 u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11.11.2009. godine

U mjernom dvadesetčetveročasovnom periodu zabilježena je maksimalna koncentracija od 6,6 µg/m3. Prosječna zabilježena vrijednost iznosila je 2,24 µg/m3 što predstavlja nisku koncentraciju i ne predstavlja opterećenje za okolnu atmosferu, s obzirom da granična vrijednost za Azot (IV) oksid (NO2) iznosi 60 µg/m3.

Azot IV oksid NO2

0

1

2

3

4

5

6

7

15:06

16:17

17:28

18:40

19:51

21:02

22:13

23:24 0:3

51:4

72:5

84:0

95:2

06:3

17:4

28:5

410

:0511

:1612

:2713

:3814

:49

Vrijeme mjerenja (h)

Konc

entra

cija

N0

2( mg/

m3 )

74

Dijagram 10. Grafički prikaz jednočasovnog kretanja srednjih imisijskih koncentracija NO2 u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11.11.2009. godine

Na osnovu jednočasovnog uzorkovanja zabilježene koncentracije NO2 nisu prelazile granične vrijednosti date pravilnikom u iznosu od 60 µg/m3. Maksimalna zabilježena vrijednost je iznosila 6,6 µg/m3.

Azot IV oksid N02

0

1

2

3

4

5

6

7

16:38 16:48 16:58 17:08 17:18 17:28 17:39

Vrijeme mjerenja (h)

Kon

cent

acija

NO

2 (m

g/m

3 )

75

Ozon Dijagram 11. Grafički prikaz osmočasovnog kretanja srednjih imisijskih koncentracija ozona u neposrednoj blizini planiranog uspora hidroelektrane Ulog - u naselju Ulog od 10.11. – 11.11.2009. godine

Na dijagramu je dat prikaz osmočasovnog kretanja koncentracija ozona sa najvećom zabilježenom koncentracijom od 92,1µg/m3. Zabilježena maksimalna koncentracija ozona je ispod granične vrijednosti koja iznosi 150 µg/m3, kao i ispod ciljne vrijednosti od 120 µg/m3 .

Od izmjerenih vrijednosti može se konstatovati da su se sve vrijednosti kretale znatno ispod dozvoljene granične vrijednosti date Pravilnikom o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. glasnik RS br. 39/05).

Ove izmjerene vrijednosti kao osnovni pokazatelji kvaliteta vazduha mogu nam svakako ukazati na trenutno stanje kao osnova za utvrđivanje realnog početnog stanja životne sredine.

Ozon (O3)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

16:07

16:38

17:08

17:39

18:09

18:40

19:10

19:41

20:11

20:42

21:12

21:43

22:13

22:44

23:14

23:45

Vrijeme mjerenja (h)

Konc

entr

acija

O3 (

ug/m

3 )

76

2.2.3 Nivo saobraćajne i industrijske buke

S obzirom, da je za izradu Studije o uticaju na životnu sredinu HE „Ulog“ potrebno izvršiti valorizaciju postojećeg stanja životne sredine, A.D. „Projekt“ Banja Luka je izvršio mjerenje nivoa buke kao i imisijskih koncentracija svih polutanata u vazduhu na predmetnoj lokaciji.

Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju je na osnovu Rješenja o ispunjenosti uslova za obavljanje djelatnosti iz oblasti zaštite životne sredine broj: 16-E/08 od 15.10.2008. godine izdalo Licencu preduzeću A.D. „Projekt”, Banja Luka, kojom ovo Preduzeće ispunjava uslove za obavljanje djelatnosti iz oblasti zaštite životne sredine.

Zadatak mjerenja je određivanje intenziteta ekvivalentnog nivoa buke u životnoj sredini na predmetnoj lokaciji buduće HE „Ulog“, i to na karakterističnim mjernim mjestima.

Imajući u vidu zakonske obaveze Zakona o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik RS 28/07) kao i Uredbe o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanje o obavezi sprovođenja i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. glasnik RS 7/06) dužnost Investitora je da za predmetno postrojenje Hidroelektrane dobije Ekološku dozvolu od strane Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske.

Nakon prihvatanja Studije o uticaju na životnu sredinu od nadležnog Ministarstva, pristupa se izradi Dokaza uz zahtjev za izdavanje ekološke dozvole.

Za izradu Studije potrebno je izvršiti mjerenje kako nultog stanja kvaliteta vazduha i vode, tako i nivoa buke.

U Republici Srpskoj do sad nije izašao zakon koji reguliše mjere za sprečavanje ili smanjenje uticaja buke na životnu sredinu. U nedostatku takvog zakona normiranje izmjerenog inteziteta buke (petnaestominutnih ekvivalentnih nivoa Leq), izvršeno je u skladu sa Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma („Službeni list“ SR BiH br. 46/89).

Mjerenje intenziteta ukupnog petnaestominutnog ekvivalentnog nivoa buke, izvršeno je na definisanim mjernim mjestima (M1, M2, M3 i M4), a normiranje izvršeno u skladu sa Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma („Službeni list“ SR BiH br. 46/89). Nivo buke mjeren je instrumentom fonometar – prenosni analizator Tip 2250, proizođač Bruel and Kjaer (Slika 18).

Prostiranje buke na otvorenom prostoru podrazumijeva širenje zvučnih talasa od mjesta izvora buke ka prijemniku kroz atmosferu. Pri tome dolazi do slabljenja usljed divergencije (rasipanja) zvučnih talasa, odnosno povećanja površine talasnog fronta na kome se raspodjeljuje ista količina zvučne energije. Nastajanje i rasprostiranje zvučnih talasa na otvorenom prostoru kao i slabljenje nivoa buke na mjestu prijema, usljed divergencije zvučnih talasa, zavisi od zvučnog izvora.

Izvori buke koji se mogu sresti u životnoj sredini, mogu se modelirati korišćenjem dva osnovna tipa izvora buke: tačkastog izvora buke i linijskog izvora buke.

77

Podaci o mjernom instrumentu i opremi Za mjerenje intenziteta buke korišten je Fonometar sa oktavnim filterima za analizu. Proizvođač: Bruel&Kjaer – Danska Tip: 2250 Light Fabrički broj: 2638947 Prije početka i nakon svake obavljene serije mjerenja (četiri mjerna mjesta) nivoa buke, vrši se kalibracija mjernog uređaja pomoću Kalibratora (Proizvođač: Bruel&Kjaer – Danska, Tip: 4231, Fabrički broj: 2637561) Navedena oprema ispunjava sve Evropske standarde za izradu mape komunalne buke (RLS 90; RLM 2; SCHALL O3; ISO 9613).

Slika 18.:Prikaz mjernog instrumenta Fonometar

(bukomjer) Lokacija mjerenja Mjerenja su vršena na lokalitetima gdje je predviđena izgradnja hidroelektrane „Ulog“ investitora „EFT" (Energy Financing Team) HE „Ulog" d.o.o.

Lokalitet je gornji tok rijeke Neretve u Republici Srpskoj, koji je energetski neiskorišćen, ograničen je sa nizvodne strane međuentitetskom granicom RS – Federacija BiH, a sa uzvodne strane mjestom Ulog. Ukupno raspoloživ pad na ovom prostoru iznosi oko 111,0 m: uzvodna kota 641 mnm (kota mosta preko Neretve u Ulogu je 645 mnm) - nizvodna kota kod lokaliteta Grad 530 mnm. Mjerenja buke uz rijeku Neretvu su vršena na četiri lokacije: lokacija brane, lokacija stambenog objekta (u blizini pregradnog mjesta), lokacija mašinske kućice i lokacija u mjestu Ulog gdje se završava akumulacija.

Mjerna mjesta

Mjerenja su vršena na lokalitetu gdje je predviđena izgradnja hidroelektrane «Ulog» investitora EFT HE Ulog D.O.O.

Buka je mjerena na četiri karakteristična mjesta u okolini planiranog zahvata HE “Ulog”, gdje se eventualno može očekivati povišeni nivo buke.:

Mjerno mjesto M1 – lokacija najbližeg stambenog objekta, u blizini pregradnog mjesta,

Mjerno mjesto M2 – lokacija brane,

Mjerno mjesto M3 – lokacija mašinske kuće HE,

Mjerno mjesto M4 – lokacija u mjestu Ulog (most za prelaz motornih vozila).

Mjerno mjesto M4 je jedino mjesto na kojem je izmjerena saobraćajna buka. Buka koju proizvodi drumski saobraćaj pri kretanju konstantnom brzinom zavisi od: brzine vozila, tehničke ispravnosti vozila, strukture saobraćajnog toka, prirode površine, meteoroloških uslova i pozadinske buke.

78

Dominantni izvori buke kod putničkih i teretnih vozila su pogonska jedinica i kontakt površine puta sa pneumaticima.

DOZVOLJENI NIVOI BUKE Najviši dopušteni ekvivalentni nivoi vanjske buke određeni su prema namjeni područja i dati su u Tabeli 7. Pravilnika o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma (Sl. list SRBiH br. 46/89) u nastavku.

Tabela 7: Dozvoljeni nivoi vanjske buke

Područje (zona)

Namjena područja

Najviši dozvoljeni nivo vanjske buke (dBA) Ekvivalentni nivoi Leq

Vršni nivoi

Dan Noć L10 L1 I Bolničko, lječilišno 45 40 55 60 II Turističko, rekreacijska,

oporavilišno 50 40 60 65

III

Čisto stambeno, vaspitno-obrazovne i zdravstvene institucije, javne zelene i rekreacijske površine

55

45

65

70

IV

Trgovačko, poslovno, stambeno i stambeno uz saobraćajne koridore, skladišta bez teškog transporta

60

50

70

75

V

Poslovno, upravno, trgovačko, zanatsko, servisno (komunalni servis)

65

60

75

80

VI

Industrijsko, skladišno, servisno i saobraćajno bez stanova

70

70

80

85

NAPOMENA:

U smislu ovog pravilnika dan je od 06.00 h do 22.00 h, a noć je od 22.00 h do 06.00 h .

Vršni nivoi L10 i L1 su oni nivoi buke, koji su prekoračeni u trajanju od 10 % odnosno 1% ukupnog vremena mjerenja odnosno period dan ili noć.

Buka se izražava ekvivalentnim 15 minutnim nivoom Leq i vršnim vrijednostima L10 i L1 u (dBA). Kao ilustracija kritičnih promjenljivih nivoa L10 i L1 su nivoi buke koji ilustruju prisustvo buke viših nivoa u trajanju od 10%, odnosno 1% vremena mjerenja, odnosno perioda dan ili noć.

Tabela 8: Rezultati mjerenja nivoa buke Mjerno mjesto

Datum i vrijeme mjerenja

Leq (dBA)

L10 (dBA)

L1 (dBA)

M1

10.11.2009.

1651-1707

47,8

50,0

56,9

M2

10.11.2009.

1632-1647

59,9

59,9

69,4

M3

11.11.2009.

1208-1225

47,9

48,8

54,7

M4

11.11.2009.

68,0

68,7

69,9

79

1439-1454

Mjerno mjesto M1 (stambeni objekat) spada u III zonu, izmjereni nivo buke se nalazi u granicama nižim od propisanih Pravilnikom.

Na osnovu izmjerene buke i tabele 7. o dozvoljenim nivoima buke, mjerna mjesta M2 i M3 mogu se smatrati VI zonom prema kojoj je Leq 70 (dBA), dok mjerno mjesto M4 pripada zoni V.

Vidljivo je da je buka u dozvoljenim granicama na mjernim mjestima M1, M2 i M3 i da je najveći nivo buke izmjeren u mjestu Ulog (M4), jer je prilikom mjerenja izmjerena buka rijeke kao i saobraćajna buka vozila koja su se kretala za vrijeme mjerenja.

Svojstva atmosfere i konfiguracije terena igra važnu ulogu kod širenja čujnosti zvučnog izvora. Kod izvora buke na otvorenom prostoru apsorpcija zvuka je neznatna i njen uticaj dolazi u obzir samo s većom udaljenošću i to pretežno kod viših frekvencija. Pojava gdje se zvučni impulsi čuju nakon odbijanja od neke plohe naziva se jekom, a to se dešava kada impulsi jedan za drugim slijede u vremenu dužem od 0.05-0.1 sekunde. Jeka se približno isto čuje kao i direktni zvuk.

Rijeka protiče kanjonom čije su obale veoma strme od kamenih površina, a koje višestruko reflektuju zvuk koji nastaje pri toku rijeke tako da je sam kanjon dosta reverberentan i bučan (Slika 19). Korito rijeke je sa dosta preprijeka koju čine stijene različite veličine, koje prouzrokuju određene padove vode (manji slapovi) te prepreke i padovi proizvode određen zvuk pri toku rijeke koji u ovom slučaju dobija na jačini zbog prirodnog oblika i građe samog korita rijeke.

Slika 19: Rijeka Neretva, cca 750 m uzvodno od pregradnog mjesta

Uzvodno od brane, u mjestu Ulog, nalazi se most za motorna vozila, što svakako prilikom kretanja vozila prouzrokuje povećan nivo buke. U toku mjerenja uočena je slaba frekvencija saobraćaja što je posljedica slabe naseljenosti Uloga.

Buka koju proizvodi drumski saobraćaj pri kretanju konstantnom brzinom zavisi od: brzine vozila, tehničke ispravnosti vozila, strukture saobraćajnog toka, prirode površine, topografije terena, meteoroloških uslova i pozadinske buke.

Kao što je vidljivo nivo buke tokom dnevnog razdoblja zadovoljava kriterije date u Pravilniku. Mjerenja su pokazala da je nivo buke promjenljiv i da su vrijednosti niže na lokaciji brane, odnosno na mjestu stambenog objekta.

80

U toku izvođenja radova na izgradnji brane i mašinske kuće (prostorije za instalaciju postrojenja) očekuje se povećanje nivoa buke u odnosu na okolinu, što se smatra uticajem privremenog karaktera.

Buka se pojavljuje kao posljedica:

- rada postrojenja na izgradnji objekata (građevinske mašine), - glasnog razgovora ljudi, - odgovarajućih djelatnosti radnika (udaranje,...), - povećanog saobraćaja motornih vozila koja dolaze na gradilišta.

U fazi izgradnje, pri izvođenju građevinskih radova, izvođač radova mora da koristi savremenu opremu koja ima prigušivače buke uz poštovanje određenog broja radnih sati u toku dana.

Na osnovu izvršenih mjerenja može se zaključiti da izmjerene vrijednosti nivoa buke za predmetnu lokaciju, ne prelaze granične vrijednosti propisane Pravilnikom.

Nakon izgradnje objekta neophodno je izvršiti ponovno mjerenje buke, a ukoliko se uoči da je došlo do prekoračenja vrijednosti propisanih Pravilnikom, neophodno je propisati dodatne mjere zaštite.

2.2.4. Nivo jonizirajućih i nejonizirajućih zračenja

Na lokaciji za izgradnju hidroelektrane „NERETVA ULOG“ na rijeci Neretvi nema izgrađene elektroenergetske infrastrukture. Prostor je uglavnom neizgrađen.

Postoji 10kV dalekovod koji prolazi kroz mjesto Ulog i napaja stubnu trafostanicu koja se nalazi u neposrednoj zoni planiranog uspora.

Jedinica za mjerenje apsorbovane doze je „grej“ ili „rad“ (1 Gy = 100 rad).

Niskofrekventna polja su elektromagnetna polja frekvencije od 0-10 kHz. Dalekovodi izazivaju značajnu jonizaciju vazduha u okolini provodnika od naponskog nivoa 220kV pa na više. Ovaj efekat je poznat pod nazivom „korona“. Izražen je samo u neposrednoj blizini samog provodnika.

Nejonizujuća zračenja jesu elektromagnetna polja koja imaju energiju fotona manju od 12,4eV. U ova polja spadaju i elektromagnetna polja niskih frekvencija (50 Hz).

S obzirom na postojeći naponski nivo dalekovoda od 10kV nivo jonizujućeg i nejonizujućeg zračenja koji potiče od istog je zanemarljiv u širem području lokaliteta.

81

2.2.5. Kvalitet površinskih voda i ugroženost otpadnim vodama industrije, naselja i poljoprivrede proizvodnje

Prema ekološkom kvalitetu voda koji se mora održavati ili postići uvođenjem preventivnih mjera i najboljih ekonomski dostupnih tehnologija sve površinske i podzemne vode u RS su kategorisane na osnovu Uredbi o kategorizaciji vodotoka (Sl. glasnik RS, broj: 42/01). Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji vodotoka definisani su kriterijumi za klasifikaciju i način klasifikacije površinskih i podzemnih voda. Rijeka Neretva nije kategorisana prema zakonskoj regulativi RS.

Prema Zakonu o vodama (Službene novine FBIH 70/06) rijeka Neretva pripada prvoj kategoriji vodotoka.

Akreditovana ispitna laboratorija „EURO-INSPEKT“ d.o.o je izvršila uzorkovanje i ispitivanje kvaliteta vode rijeke Neretve. Uzorci su uzeti na četiri mjesta:

• MM1 Kod buduće akumulacije u mjestu Ulog kod viseceg mosta u Ulogu • MM2 Kod buduće hidroelektrane kod pregradnog mjesta, Nedavić • MM3 Kod buduće hidroelektrane kod mašinskog postrojenja, Nedavić • MM4 Kod buduće hidroelektrane Izvor rijeke Krupac.

Na predmetnim lokacijama gdje će se graditi HE nema industrijskih, stambenih ili objekata zanatskih i uslužnih djelatnosti, tako da nema ni otpadnih voda koje bi ugrozile vodotoke ili podzemne vode.

Na osnovu analize kvaliteta vode rijeke Neretve može se konstatovati da rijeka Neretva na mjestima uzorkovanja pripada I klasi kvaliteta voda, kako sa fizičko-hemijskog, tako i sa mikrobiološkog stanovišta. (Kompletne analize fizičko-hemijskih i mikrobioloških parametara za naprijed navedena mjesta uzorkovanja se nalaze u Aneksu ove studije, kao i lokacije uzorkovanja, Grafički prilog br 4).

82

U sljedećoj tabeli su prikazani svi analizom dobijeni parametri koji su svrstani po klasama na osnovu čega je i dat zaključak da rijeka Neretva po kvalitetu pripada prvoj klasi površinskih voda.

Tabela 9. Klasifikacija fizičko-hemijskom i mikrobiološkom analizom dobijenih parametara kvaliteta voda rijeke Neretve

Fizičko-hemijska analiza Izvjestaj 272 Izvjestaj 274 Izvjestaj 275 Izvjestaj 276

Mjesto uzorkovanja Kod buduće akumulacije u mjestu Ulog Kod visećeg

mosta u Ulogu

Kod buduće hidroelektrane

Kod pregradnog mosta u Ulogu

Kod buduće hidroelektrane Kod mašinskog

postrojenja, Nedavić

Kod buduće hidroelektrane

Izvor rijeke Krupac

Parametri Klasa kvaliteta vode Temperatura pH 1 1 1 1 Isparni ostatak na 1050C

Elektroprovodljivost /200C

1 1 1 1

Rastvoreni kiseonik 1 1 1 1 % zasićenja 1 1 1 1 BPK5 1 1 1 1 Tvrdoća vode, 0d Alkalitet, mg/l CaCO3 1 2 2 1 Amonijak mg/l Amonijačni azot, mg/l 1 2 2 2 Gvožđe, mg/l 1 1 1 1 Mangan, 1 2 2 2 HPK 1 1 1 1 Ukupni fosfor, mg/l 2 2 1 1 Bakar 1 Kobalt 1 1 1 1 Nikl 1 1 1 1 Olovo 1 1 1 1 Cink 1 1 1 1 kadmijum 1 1 1 1 Hrom 1 1 1 1 Ukupni azot po Kjeldahlu

1 1 1 1

Nitritni azot 1 1 1 1 Nitriti Nitratni azot 1 1 1 1

Mikrobiološka analiza Izvještaj 25 Izvještaj 26 Izvještaj 27 Izvještaj 28 Kod visećeg mosta

u Ulogu Kod pregradnog mosta

u Ulogu Kod mašinskog

postrojenja, Nedavić Izvor rijeke Krupac

Parametri Klasa kvaliteta vode Ukupne koliformne bakterije

2 1 1 2

Ukupan broj aerobnih heterotrofnih psihrofilnih bakterija u 1ml uzorka na 220C

1 1 1 1

83

2.2.6. Nivo podzemnih voda, pravac njihovog kretanja i njihov kvalitet

Nivo podzemnih voda na predmetnoj lokaciji nije stalan. Oscilira u funkciji padavina tj nivoa vode u rijeci Neretvi. Hidrogeološka sredina sa različitom, ranije opisanom, poroznošću omogućava formiranje izdani podzemnih voda sa slobodnim nivoom. Sve izdani na predmetnoj lokaciji imaju slobodan nivo podzemnih voda. Erozioni bazis na predmetnoj lokaciji je rijeka Neretva tako da podzemne voda sa obe obale rijeke Neretve imaju smjer ka rijeci Neretvi.

Neposredno nizvodno od entitetske granice, na desnoj dolinskoj strani u bočnoj fosilnoj uvali formirano je vrelo velike izdašnosti Krupac Q=5-20m3/s. Ovo vrelo drenira i dio sliva koji orografski pripada uzvodnom vodotoku Jezerica – Tatinac sa Vrhovinskom rijekom. Procjenjena izdašnost Krupca 30.08.2007. (IPIN d.o.o.) iznosila je približno isto kao i proticaj Neretve neposredno pred ušćem istog. Brojni su izvori i vrela, stalni i povremeni, na obje dolinske strane Neretve sve do izvorišta. Veću izdašnost imaju vrela na desnoj dolinskoj strani, na hiposometrijski višim dijelovima doline – kontakt fliša i karbonata.

U vezi sa hidrografskom mrežom, pored stalnih vodotoka u koje spada veći broj pritoka, postoji i povremeni čija egzistencija je uslovljena pomjeranjem vode u podzemlje ili presušivanjem izvora. To su tokovi u Gvoznom Polju i Mokrom dolu na Treskavici, Tatinac – Jezerica i ponornica u Kladovom Polju na Leliji. Desna pritoka Jezerice u zoni ušća u Neretvu takođe je bila presušila 31.08.2007. godine (Institut za primijenjenu geologiju i vodoinžinjering-IPIN d.o.o. Bijeljina, BiH).

Od ostalih hidrografskih pojava treba navesti jezero iznad Uloga, Štirinsko i Kotlaničko jezero na Leliji, Bijelo i Veliko jezero na Treskavici i Blatačko na Lavnici. Ova jezera su glečerskog porijekla.

Površina slivnog područja Neretve do entitetske granice iznosi cijelih 500 km2. Od sliva Trebišnjice i donje Neretve razdvojena je Crvnjem, površi Morina i Vučevom. Na krajnjem jugoistočnom obodu sliva dominira površ i prevoj Čemerno (dio planine Lebršnik). U ovom prostoru formirana je vododjelnica između sliva Jadranskog i Crnog mora, tj. u nižem rangu između tri sliva: Neretve, Drine i Trebišnjice. Od sliva Bosne i Drine slivno područje Neretve na S – SI razdvojeno je masivima Treskavice, Lelije i Zelengore.

Kvalitet podzemnih voda je kontrolisan na izvoru Krupac u toku novembra 2009. u okviru definisanja nultog stanja kvaliteta voda. Izvor Krupac je najveći izvor na predmetnom području sa najvećim slivnim područjem. Uzorak vode sa izvora Krupac se smatra reprezentativnim uzorkom podzemnih voda predmetnog područja. Rezultati analize voda sa izvora Krupac upućuju na zaključak da su podzemne vode predmetnog područja vrlo dobrog kvaliteta (Rezultati fizičko hemijskih analiza voda sa izvora Krupac se nalaze u anexu ove Studije o uticaju HE „Ulog“ na životnu sredinu).

84

2.2.7. Bonitet i namjena korišćenja zemljišta

Veliki nagibi terena, kao i visoka skeletnost definišu ova zemljišta kao zemljišta bonitetnih kategorija od V - VIII kategorije, sa veoma ograničenim mogućnostima za poljoprivrednu proizvodnju, i sa velikim stepenom ugroženosti od erozije.

Prostor obuhvata je u kontekstu postojećeg korišćenja zemljišta predstavljen uglavnom niskim šumama hrastova, šibljacima na izraženim nagibima kao i livadama, koje su u vidu proplanaka antropogeno formirane u prošlosti te planinski pašnjaci. Posebnu specifičnost daju goleti sa veoma oskudnom vegetacijom, često endemskog karaktera. Na terenu su konstatovani manji voćnjaci uglavnom u obalnom pojasu.

Realna šumska vegetacija predstavljena je sekundarnim šumama bukve - Fagetum montanum /u pojasu šuma bukve i jele/, dok su za kanjon karakteristične termofilne zajednice bukve /Seslerio fagetum, Aceri obtusati - Fagetum/ kao i šume crnog graba /Seslerio - Ostryetum/. Za zapadne i južne ekspozicije karakteristične su zajednice cera i kitnjaka /Quercetum petreae cerris/ i cera /Orno - Quercetum cerris/. Dolomitna staništa predstavljena su i specifičnim travnim zajednicama visokog biodiverziteta, čemu dodatno pogoduju i specifični mikroklimatski uslovi.

2.2.8. Erozioni procesi predmetnog područja

Na proučavanom slivu su zastupljeni raznovrsni oblici erozije čije se djelovanje ogleda u vidu površinskog spiranja (površinska erozija), odnošenja zemljišta u tankim slojevima različite debljine (linearna erozija), kretanje krupnijih odlomaka stjenovitog zemljišta (osulinama – raspadinska erozija), pojave brazdi i jaruga (mješovita i dubinska erozija) i pojave hemijskih razlaganja krečnjaka u znatnom obimu.

Erozioni procesi ovoga područja nastali su kao rezultat degradacije vegetacionog pokrivača (neplansko iskorišćavanje šuma i pašnjaka na nagnutim terenima) na geološkoj i pedološkoj podlozi koja je u postojećim klimatsko meteorološkim uslovima u znatnoj mjeri podložna erozija. Važno ja napomenuti da je na predmetnom području prisutan izražen trend opadanja intenziteta erozionih procesa što je posljedica drastičnog smanjenja pritiska stanovništva na poljoprivredno zemljište, kao i na površine pod šumskom vegetacijom.

85

2.3. Opis projekta, uključujući podatke o njegovoj namjeni i veličini

86

2.3.1. Opis fizičkih karakteristika cijelog projekta i uslovi upotrebe zemljišta u toku gradnje i rada pogona postrojenja predviđenih projektom

Pregled osnovnih tehničkih parametara za HE Ulog na Neretvi sa prikazom zauzimanja površina zemljišta tokom izgradnje, kao i nakon izgradnje hidroelektrane:

Stacionaža (km) 0+191 do 0+196 km Kota normalnog uspora (mnm) 641 Kota krune brane (mnm) 643 Kota za eksproprijaciju (mnm) 645 Dužina akumulacije (m) 4 888 Ukupna zapremina akumulacije (106 m3) 6.44 Površina plavljenja (ha) 91.643 Površina pod rječnim koritom (ha) 9.733 Površina zemljišta za eksproprijaciju ha - Površina zemljišta za akumulaciju 90.23 - Površina zemljišta za gradilišno naselje 2.22 - Površina zemljišta za branu 3.2 - Površina zemljišta za pristupni put do brane Nedavići 15.9 - Površina zemljišta za mašinsko postrojenje i vodostan 8.97 Ukupna površina (ha) 120.50 Ugroženi građevinski objekti Broj objekata - Devastirane vikendice 3 - Vikend kuća u upotrebi 1

2.3.2. Opis projekta, planiranog proizvodnog procesa, njihove tehnološke i druge karakteristike

Investitor je dobio pravo energetskog korišćenja gornjeg toka Neretve, u toku trajanja koncesionog perioda, od naselja Ulog do entitetske granice. Ovaj dio toka je ograničen kotama: 641,00 mnm (kota korita rijeke ispod mosta u naselju Ulog) i 521,00 mnm (kota dna rijeke na entitetskoj granici).

Derivaciona HE Ulog je uzvodna energetska stepenica na razmatranom dijelu toka Neretve. Osnovni objekti HE Ulog su:

1. Brana i akumulacija Nedavić, sa kotom uspora 641,00 mnm, 2. Derivacija dužine 2.758 m, 3. Mašinska zgrada HE Ulog, na rastojanju oko 150 m uzvodno od entitetske granice

Na pregradnom profilu Nedavić usvojena je lučna betonska brana kao najracionalniji tip pregradne konstrukcije. Lokacija brane se nalazi u morfološki simetričnoj rječnoj dolini, kanjonskog oblika. Bokove profila brane grade ogoljeni krečnjaci. Nizvodno od pregradnog profila riječni bokovi su pokriveni blokovima i drobinom čija se debljina procjenjuje na 8-10 m. Krečnjaci, na pregradnom profilu su izdjeljeni pukotinama koje su više izražene u desnom boku. Pukotine su ispunjene drobinskim materijalom i imaju pravac pružanja JZ-SI sa veoma strmim padnim uglovima na dolini.

Osnovni podaci o brani:

* Kota krune brane: 643,00 mnm

87

* Građevinska visina 53,00 m * Debljina brane u temelju 8,0 m * Debljina brane u kruni 2,50 m

Za evakuaciju velikih voda maksimalnog proticaja Q1000 = 545 m3/s projektovan je preliv sa tunelskim odvodom. Preliv je smješten na desnom boku brane. Sastoji se od prelivne glave kosog i horizontalnog tunelskog odvoda. Na prelivnoj glavi su smještena dva prelivna polja dimenzija 5,0x10,0 m, snabdjevena segmentnim ustavama. Ustave se oslanjaju na prelivni prag sa kotom krune na 631,00 mnm. Od ulazne glave voda se kosim tunelskim odvodom, prečnika 6,0 m, odvodi do horizontalnog tunela istog prečnika. Horizontalni dio tunelskog odvoda je dio optočnog tunela. Izlaz horizontalnog tunela se završava ski odskokom.

U tijelu brane su ugrađeni: temeljni ispust i ispust garantovanog ekološkog proticaja. Temeljni ispust je dimenzionisan na proticaj od 30 m3/s, a ispust garantovanog ekološkoj proticaja na 0,52 m3/s. Oba ispusta su snabdjeveni na nizvodnom kraju regulacionim zatvaračima tipa Howel Bunger.

Zatvarači oba organa su smješteni u mašinskoj zgradi male hidroelektrane (snage 180 kW) koja će koristiti garantovani ekološki proticaj za proizvodnju električne energije.

Za skretanje rijeke, u toku izgradnje brane, biće izgrađen optočni tunel prečnika 6,0 m. Rijeka će biti skrenuta u optočni tunel izgradnjom nasutih zagata.

Izgradnjom brane na profilu Nedavić formiraće se akumulacija čiji se uspor proteže do naselja Ulog. Osnovne veličine akumulacije:

* kota normalnog uspora: 641,00 mnm * ukupna zapremina akumulacije: Vuk: 6,44x106m3 * korisna zapremina: Vkot: 5,90x106m3 * zapremina za prijem nanosa: Vmt: 0,54x106m3

a) Derivacija

Iz akumulacije voda se derivacionim dovodom dužine 2.758 m dovodi do mašinske zgrade HE Ulog.

Osnovni objekti na derivaciji su:

- ulazna građevina sa zatvaračnicom dovodnog tunela - dovodni tunel - vodostan - cjevovod pod pritiskom.

Ulazna građevina sa zatvaračnicom locirana na lijevom boku na oko 60 m uzvodno od brane. Ulazna građevina je projektovana za instalisani proticaj od 35,00 m3/s i kotu minimalnog radnog nivoa od 626,00 mnm. Ulazna građevina se sastoji od dva polja širine 4,50 m svako i betonskim stubom između. Na poljima ulazne građevine se ugrađuju čelične rešetke i niše za pomoćni zatvarač. Zatvaračnica dovodnog tunela je smještena na platou iznad ulazne građevine. Plato je na koti 643,00 mnm i do njega se pristupa sa krune brane. Zatvaračnica je opremljena sa dva tablasta zatvarača i servomotorima za njihov pogon.

Dovodni tunel je dužine 2450 m. Trasa tunela prolazi kroz srednjetrijaske karbonate, dolomite i proslojke crveno-sivih krečnjaka. Dolomitsko-krečnjačka stjenska masa se procjenjuje kao povoljna geološka sredina za izbijanje tunela. Trasa tunela presjeca značajnu rasjednu strukturu (u zoni Treskavice). U rasjednim zonama izbijanje tunelskog profila je moguće uz primjenu značajnih mjera za osiguranje iskopa (ankeri, podgrade, torkret sa mrežom i sl.). Na izlaznom dijelu trasa tunela prolazi kroz stijene jursko-krednog fliša: kongomjerate, breče, krupnozrne i sitnozrne pješčare i laporce.

88

Poprečni presjek tunela je potkovičasti. Širina tunela je 4,60 m a visina 4, 80 m. Tunel je obložen betonskom oblogom minimalne debljine 30 cm. U rasjednim zonama debljina tunelske obloge je 60 cm.

Dovodni tunel se završava vodostanom. Vodostan je projektovan da zaštiti derivacioni tunel od porasta pritiska usljed hidrauličkog udara. Vodostan je cilindrični prečnika 9,00 m.

Od vodostana do mašinske zgrade položen je čelični cjevovod. Cjevovod je projektovan jednim dijelom kao tunelski (u dužini od 145 m), a jednim dijelom površinski u dužini od 155 m. Podzemni cjevovod ima prečnik od 3.0 m, dok se površinski račva u dva dijela, svaki prečnika po 2.1 m.

b) Mašinska zgrada HE Ulog

U mašinskoj zgradi su smještena dva proizvodna agregata slijedećih karakteristika:

- Instalisani proticaj 17,50 m3/s - Instalisana snaga 17,20 MW.

Odvodna vada mašinske zgrade se ulijeva u Neretvu, 170 m uzvodno od entitetske granice. Kota donje vode je 521,00 mnm.

2.3.3. Prpotrebn

GradilišnGradilišnkoti 685mvodovodn

Slika 20

Na osnovu blizini ndosta udodgovarastambenoNeretva tupotrebitneekonomvodu ili je

Orijentac

Broj radnda zaprezapremin

Požarna potrebna

rikaz vrstenog materij

no – stambeo naselje je

mnm i površnom i kanaliz

. Prikaz detad

vu hidrogeolnaselja nemdaljeni i na ajući tretmanog naselja. Oteče kroz sli za piće domično, mogue dovoziti cis

ciona potrošn

nika u st. nasemina rezernu od cca 28

rezerva 2 h protivpožar

e i količinejala za izgr

eno naseljee predviđenošine oko 22 zacionom m

alja – Stambdat u regulac

oških podata adekvatnivišim kotam

n prečišćavaOvo rješenjelabo naseljeosta visok. Uuće je riječnsternama.

nja vode za

selju cca 30rvoara pokr8 m3.

idranta sa prna rezerva 7

e potrebne radnju i dru

e o oko 1km u000m2. Pre

mrežom.

benog naseljcionom planu

aka i rekognh izvora koj

ma pa se panja pumpae je realno izena mjesta pUkoliko se

nu vodu kori

stambeno n

0 radnika x iva 80 % d

po 5 l/sec= 172 m3.

energije iugo

uzvodno od dviđeno je m

ja iz plana hiu za izgradn

nosciranja oki bi mogli da

predlaže da anjem dovodzvodljivo obzpa je samimispostavi dastiti kao teh

aselje:

120 l/dan = dnevne potr

10 l/sec u tra

energena

pregradnogmontažno na

idrotehničkenju HE „Ulog

kolnog terena se kaptiraj

se voda zadi do rezervzirom da u ram tim kvalitea je prečišćaničku, a za

36 000 l/darošnje vode

ajanju od 2

rezervoar

ata, vode, s

mjesta na aselje sa de

e infrastruktug“.

na konstatovju. Postojećahvata iz rivoara na plaazmatranomt vode koja avanje vodepiće koristiti

n. Ako pretpe dobijamo

sata. Dobija

r V=100m3

upv

sirovina,

platou na efinisanim

ure koji je

vano je da i izvori su ijeke i uz ato iznad

m području se može

e iz rijeke i flaširanu

postavimo potrebnu

a se da je

uređaj za biolopreč.upotrebljevoda gradil.nas

vodozahvagrađevina pumpna st

oško enih selja

atna i

tanica

90

Na osnovu ovih parametara usvojen je rezervoar zapremine 100 m3, koji je dovoljne zapremine za obezbjeđenje dovoljnih količina sanitarne i protivpožarne vode. Rezervoar će nakon završetka izgradnje brane služiti za vodosnabdijevanje turističkog kompleksa koji će se dobiti preuređivanjem radničkog naselja.

Privredno gradilište

Privredno gradilište je predviđeno na 500-600m na desnoj obali iznad prekogradnog mjesta, na platou na koti 740mnm. Plato je orijentacione površine oko 4 000m2. Na ovom platou će biti instalirana fabrika betona, betonska laboratorija i ostali pogoni.

Snabdijevanje tehničkom vodom Tehnička voda će se koristiti iz Neretve:

a) Za rad drobilišnog postrojenja i separacije voda će se zahvatati u rijeci i putem pumpe crpiti do rezervoara koji će biti smješten na platou. Za dnevnu proizvodnju agregata u periodu dvosmjenskog rada postrojenja od 16h/dan, potrebna količina vode je oko 2500 m3/dan.

b) Za rad fabrike betona, obzirom da je fabrika betona predviđena na istom platou kao i drobilišno postrojenje, voda će se zahvatati na isti način kao i za drobilišno postrojenje tj putem pumpe i crpiti do rezervoara koji će biti dimenzionisan na ukupnu količinu vode i za fabriku betona i za drobilišno postrojenje. Količina vode potrebna za spravljanje betona, hlađenje betona tokom betoniranja brane, obrada spojnica, polivanje betonskih objekata tokom očvršćavanja je oko 600 m3/dan.

c) Za potrebe injektiranja, kao i za rad mašine za bušenje tunela potrebna je oko 350 m3/dan i voda će se uzimati iz rijeke. Kako se predviđa da se tunel kopa sa nizvodne prema uzvodnoj strani, to je neophodno na lokaciji buduće mašinske zgrade obezbijediti zahvat vode sa adekvatnim pumpama i odgovarajućim cjevovodom koji će opsluživati tunelsku mašinu.

Snabdijevanje građevinskim materijalom Građevinski materijal kao što je cement, drvna građa, armatura će se nabavljati u najbližim trgovačkim centrima i dopremati na gradilište, gdje će se uskladištiti na adekvatan način u privrednom gradilištu (cement u silosima, ostala građa u magacinima). Angažovanje pogona tokom izgradnje

Da bi moglo da se krene sa izgradnjom objekata HE Ulog neophodno je izgraditi stalne puteve kojima se sa postojećeg puta Nevesinje-Kalinovik prilazi stambenom naselju, objektima brane, kao i puteve nizvodno duž Neretve do hidroelektrane.

Po izgradnji ovih puteva neophodno je uraditi i gradilišni put duž korita rijeke na pregradnom mjestu, kao i dodatni gradilišni pristup na desnoj obali do kote 690.00 kako bi se prišlo lokaciji iskopa za preliv.

Paralelno sa gradilištem za izvođenje brane, kao drugo nezavisno gradilište je gradilište dovodnog tunela i mašinske zgrade.

Spoljni iskopi u stijeni će se vršiti miniranjem, dok će se iskop dovodnog tunela raditi bez miniranja tunelskom mašinom. Skladištenje eksploziva je u magacinu u vidu podzemnog objekta.

Za zemljane radove će se angažovati mehanizacija sa pogonom na naftu, pri čemu će smještaj goriva biti u ukopanoj cisterni.

Drobilišno postrojenje i separacija radiće tokom cijelog perioda izgradnje.

91

Položaj deponija Obzirom da se formiraju dva paralelna gradilišta (gradilište brane i gradilište mašinske zgrade), predviđene su dvije lokacije deponovanja materijala iz iskopa.

Jedna lokacija je neposredno uz plato privrednog gradilišta, na čijem obodu će se smjestiti drobilišno postrojenje sa separacijom, Na ovu deponiju D1 će se odlagati materijal iz iskopa za pristupne puteve, za branu, optočni tunel i preliv. Površina deponije je oko 12.500 m2. Predviđeni kapacitet je oko 100.000 m3 materijala iz iskopa.

Druga lokacija je na stacionaži km 1+ 900,00 puta S3, odakle se izdvajaju dva pristupa dužine oko 250m svaki, do 2 deponije D2 i D3. Na ove deponije će se odlagati materijal iz iskopa za pristupne puteve, dovodni tunel, mašinsku zgradu i vodostan. Površina obje deponije je oko 20.000 m2. Njihov kapacitet je oko 135.000 m3 materijala iz iskopa. Količine materijala Količine materijala za izgradnju brane i pribranskih objekata su:

Spoljni iskop u mekom: 4.314 m3 Spoljni iskop u steni: 87.462 m3 Tunelski iskop: 8.772 m3 Nasip: 12.809 m3 Beton: 19.473 m3 Armatura: 1.061 t

Količine materijala za izgradnju derivacije i mašinske zgrade su:

Spoljni iskop u steni: 76.290 m3 Spoljni iskop u mekom: 60.285 m3 Tunelski iskop: 59.120 m3 Šahtni iskop: 7.420 m3 Nasip: 4.000 m3 Beton: 31.560 m3 Armatura: 1.680 t

Količine materijala za pristupne i lokalne puteve su:

Količina 1. PRETHODNI RADOVI Geodetsko obilježavanje i iskolčavanje trase puteva (m) 7196.10 Odstranjivanje grmlja i drveća sa vađenjem panjeva i odvozom (m)

ukupno šuma 28800.00 visoka hrastova šuma (m) 20000.00 izdanak hrastove šume (m) 24000.00

Čišćenje terena sa rušenjem postojećih objekata (m2) 500.00 2. ZEMLJANI RADOVI Široki otkopi (m3) 342123.60 u materijalu III i IV kategorije (m3) 102637.10 u materijalu Vi VI kategorije (m3) 239486.53 Izrada nasipa (m3) 7237.10 Odvoz i odlaganje na deponiju (m3) 334886.55 Uređenje putne posteljice (m2) 44177.30 Izrada drenažnih kanala (m) 6738.00 3. GORNJI STROJ

92

Tamponski sloj od kamene drobine 0-63 mm, d=20 cm (m3) 7476.15 Tamponski sloj od drobljenog agregata 0-31mm, d=20 cm (m3) 7476.15 Izrada bituminiziranog nosećeg sloja d=8 cm (m2) 33982.49 Izrada završnog habajućeg sloja, d=4 cm (m2) 33982.49 Izrada betonskih rigola, šir. 75 m (m) 13262.00 Izrada betonskih bermi (m) 670.00 4. OBJEKTI Nabavka i ugradnja betonskih cjevastih propusta propust 100 cm (m) 127.00 propust 2x150 cm (m) 36.00 Regulacija izmještanja vodotoka (m) 145.00 Izrada betonskih potpornih zidova (m3) 595.20 Izrada tunelskog iskopa (m) 335.15 Izrada tunelske obloge sa trotoarima pored kolovoza (m) 335.15 5. IZRADA I MONTAŽA MOSTA Proizvodnja, transport i montaža mosta, čelična konstrukcija (t) 100.00 Izrada betonskih oporaca (m3) 160.00 Izrada kolovozne konstrukcije sa trotoarima na mostu

kolovozna konstrukcija (m2) 250.00 trotoari (m2) 100.00

6. LOKALNI PUTEVI Obilježavanje trase (m) 5851.22 Odstranjivanje grmlja i drveća (m2)

ukupno šuma 5860.00 visoka hrastova šuma (m2) 1575.00 visoka bukova šuma (m2) 1120.00 izdanak hrastove šume (m2) 5950.00

Izrada usjeka u materijalu III i IV kategorije (m3) 20358.00 u materijalu Vi VI kategorije (m3) 5090.00 Planiranje i valjanje posteljice (m2) 19309.00 Izrada kolovoznog zastora (m2) 17554.00 Izrada betonskih cjevastih propusta 100 cm (m) 30.00 Izrada betonskih cjevastih propusta 2 x 150 cm (m) 8.00 Izrada betonskog mosta (m) 15.00

Snabdijevanje privremenog gradilišta i privremenog naselja sa električnom energijom U bližoj okolini lokacije privrednog gradilišta i privremenog naselja ne postoji izgrađena elektroenergetska mreža koja bi ih uspješno snabdjela električnom energijom.

Za pomenute potrebe rekonstruisaće se i dograditi postojeći 10kV dalekovod i obezbijediti potrebna električna energija snage cca 2 MW. Na postojeći dalekovod priključiće se dvije stubne TS preko novoplaniranog 10kV dalekovoda. Jedna stubna TS biće za potrebe gradilišta, a druga za porebe radničkog naselja. Instalisana snaga je

93

rezultat sagledavanja dinamike radova, izbora građevinske mehanizacije, kapaciteta privrednih pogona i potrebe za električnom energijom stambenog naselja. Potrebna snaga je dobijena pod pretpostavkom da je koeficijent jednovremenosti 0,85.

Rezervno napajanje u slučaju nepredviđenog nestanka električne energije, obezbijediti sa 2 dizel električna agregata minimalne snage 250kVA, koji bi u takvim slučajevima napajali samo prioritetne potrošače.

Telekomunikacije

U široj okolini gradilišta i radničkog naselja ne postoji izgrađena telekomunikaciona infrastruktura, a područje je pokriveno signalom mobilne telefonije. Telefonsku vezu obezbijediti upotrebom mobilnih telefona.

94

2.3.4. Prikaz vrste i količine ispuštenih gasova, vode, i drugih tečnih i gasovitih otpadnih materija, posmatrano po tehnološkim cjelinama, uključujući: emisije u vazduh, ispuštanje u vodu i zemljište, buku, vibracije, svjetlost, toplotu, zračenja (jonizujuća i nejonizujuća);

Odvođenje otpadnih voda iz naselja

Predviđeno je da se otpadne vode odvode vodonepropusnim kanalizacionim sistemom do uređaja za biološko prečišćavanje koji će biti lociran na obali budućeg jezera. Upotrebljena voda se mora pročistiti do nivoa koji neće ugroziti prvu klasu kvaliteta vode Neretve na lokaciji na kojoj se gradi naselje.

Odvođenje otpadnih voda iz privrednog gradilišta Otpadne vode iz separacije Očekuje se da agregat koji će se koristiti za proizvodnju betona neće biti mnogo zaprljan, tj da voda od pranja agregata ne sadrži mnogo mulja, ali je svakako neophodno prečistiti je prije upuštanja u rijeku. Klasično rješenje je izgradnja bazena za taloženje finih čestica. Alternativno rješenje je i izgradnja privremene jame koja će se prazniti cisternom periodično.

Emisije u fazi izgradnje Sagledavajući ulazne komponente projekta proizvodi iskopavanja (pijesak, šljunak, stijene), asfaltni materijali, beton, čelik, gorivo, teška mašinerija, očekuju se emisije u fazi izgradnje kao i uticaje na abiotičku, biotičku i rukom stvorenu životnu sredinu.

Očekivane emisije se ogledaju u slijedećem:

• Čvrsti otpad - Materijal od iskopavanja (većinom otkrivka i stijene)

- Ostaci zemljanih radova

- Ostaci asfalta

• Tečni otpad - Emisije goriva i lubrikanata-moguće prosipanje

- Otpadna voda sa separacije i stambenog naselja (gradilišno naselje)

• Vazduh - emisija prašina usljed neadekvatnog transporta materijala,

- emisija prašine usljed izvođenja građevinskih zemljanih radova

- emisija izduvnih gasova mehanizacije koja će se upotrebljavati

• Buka i Vibracije - Povećanja buke i vibracije u zoni privrednog gradilišta, stambenog naselja,

pristupnih puteva, izgradnje pregradnog mjesta, cjevovoda, vodostana i mašinske kućice

• Radijacija - Radijacija od podstanice za distribuciju električne energije

Ovim uticajima najviše podliježu zaposleni na izvođenju građevinskih radova, a djelimično i

95

stanovništvo okolnih sela. Uticaji se odražavaju na ljude, životinje, biljni svijet i okolinu i minorni su s obzirom na svoj privremeni karakter.

Za vrijeme izvođenja radova, kao i kasnije u radnom vijeku eksploatacije objekta, potrebno je u skladu sa mogućim očekivanim promjenama sprovesti odgovarajuće mjere eliminisanja ili ublažavanja negativnih ekoloških uticaja zbog zaštite čovjeka i njegove životne sredine.

U cilju postizanja kontrole nad aktivnostima, koje mogu za rezultat imati narušavanje životne sredine, neophodno je uspostaviti adekvatnu organizaciju gradilišta.

Investitor je obavezan da prije dobijanja ekološke dozvole uradi Plan upravljanja otpadom, prema članu 26. i 27. "Zakona o upravljanju otpadom" (Sl. glasnikRS br.39/05). Emisije u toku rada ili pri održavanju Sva mašinska oprema u svom radu ili pri održavanju proizvodi otpadne materije koje u većoj ili manjoj mjeri može negativno uticati na životnu sredinu.

Moguće otpadne materije koje zagađuju životnu sredinu (ako se ne primjene mjere za ublažavanje uticaja, propisane u ovoj studiji), a mogu se pojaviti u radu mehanizacije, su curenja mašinskog ulja iz mehanizacije. Ova curenja su najčešće beznačajna pošto se u takvim slučajevima mašina zaustavlja i popravlja. Drugi izvor zagađenja nastaje pri održavanju opreme i mehanizacije. Pri održavanju opreme i mehanizacije istu je potrebno prvo oprati. Pri tome se izdvajaju naslage zemlje i prašine koje su često zauljene. Takođe, svaki dio koji se rastavi najčešće je zamašćen ili zauljen pa se prije popravke vrši odmašćivanje. Pri pranju se koristi voda pod pritiskom često pomiješana sa deterdžentima za odmašćivanje. Mnoge mašine koriste ulje za podmazivanje koje se periodično mijenja. Kao otpadno ulje ono je potencijalni zagađivač okoline.

Radovi na održavanju se izvode kao tekuće održavanje, periodični pregledi, redovno servisiranje i opravke kvarova. Pri svim ovim radovima mogu se pojaviti gore navedene otpadne materije štetne po okolinu, naročito zemlju i vodu.

Usljed proizvodnje električne energije, nema emisije štetnih gasova u atmosferu, što je prednost prema Kyoto protokolu (1997 godine), tj. korišćenje najracionalnijeg i najčistijeg obnovljivog vida energije (hidroenergije).

Nakon izgradnje hidroelektrane i početka eksploatacije objekata nastajaće slijedeće vrste otpada:

• Otpad od ulja i ostatka tečnih goriva • Komunalni otpadi • Komunalni otpad nehatom bačen u uspor rijeke Neretve kod pregradnog

mjesta hidroelektrane.

96

2.3.5. Identifikacija vrsta i procijena količine mogućeg otpada, prikaz tehnologije tretiranja (prerada, reciklaža, odlaganje) i svih vrsta otpadnih materijala

Na osnovu mjerenja nultog stanja i valorizacije terena može se zaključiti da se radi o zdravoj tj. nedegradiranoj životnoj sredini sa svim njenim elementima vazduha, vode, buke, pejzažnih karakteristika, flore, faune, kao i drugih elemenata. Na osnovu svih vrednovanih elemenata, a na osnovu zakonske regulative Republike Srpske može se zaključiti da nisu identifikovani nikakvi izvori emisije na razmatranom području.

Prilikom izvođenja građevinskih radova na izgradnji predmetnog energetskog kompleksa moguće je da nastanu određene količine građevinskog otpada. Pravilnim proračunima, pravilnim izvođenjima radova i odgovornim postupanjem sa građevinskim materijalom te količine mogu biti minimalne i vjerovatno će se moći opet upotrijebiti kao građevinski materijal.

Tokom izgradnje HE „Ulog“, doći će do iskopa stijenskog i zemljanog materijala u količini od oko cca 235 000m3.

Jedan dio ovog materijala će biti iskorišćen kao građevinski materijal (agregat za beton, granulat za nasipanje pristupnih puteva.) deponovan na prostoru za privremeno deponovanje iskopanog materijala. Površinski sloj humusa će se iskoristiti za rekultivaciju prostora nakon završenih građevinskih radova. Ostatak iskopa se mora isporučiti na za to određena mjesta u saradnji sa nadležnim komunalnim preduzećem.

Kao čvrsti otpad u toku procesa izgradnje hidroelektrane, nastajat će još i čvrsti komunalni otpad koji će biti neophodno sakupljati u kontejner za tu vrstu otpada, a koji će se prazniti u okviru ugovora sa nadležnom komunalnom službom.

97

2.4. Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu i pojedine njene elemente, u toku i nakon realizacije projekta, u redovnim i vanrednim okolnostima, uključujući i moguće kumulativne uticaje

98

Prilikom određivanja liste mogućih uticaja projekta izgradnje hidroelektrane Ulog na životnu sredinu primjenjena je metoda EUROPEAID/119165/C/SV/BA - Red Flags tj. metoda utvrđivanja kritičnih uticaja na životnu sredinu, kao i metoda za definisanje područja mogućeg uticaja sa intenzitetom i značajem.

Kada kažemo “kritični uticaji”, mislimo na kritične tačke koje se moraju procijeniti i uzeti u obzir kada su u pitanju uticaji na životnu sredinu prouzrokovani izgradnjom ili/i radom određenog objekta.

Ipak, mora se zapaziti da su ovi kritični uticaji samo dio ukupnih uticaja objekta i vjerovatno je da će oni biti promjenjivi u odnosu na veličinu i intenzitet od slučaja do slučaja.

U daljem tekstu date su kritične tačke vezane za uticaje na životnu sredinu za sektore objekata/radova koji odnose se na sektor–hidrauličkih objekata/radova (EUROPEAID/119165/C/SV/BA - Red Flags)

Tabela 10. Lista kritičnih uticaja prema EU direktivi za sektor hidrauličnih objekata

Životna sredina ili parametar

Faza (I: Izgradnja R: Rad)

Kritični uticaji

Pejzaž I, R Uticaji na pejzaž: mijenjanje, propadanje, uticaj na liniju horizonta, abnormalna integracija u području objekta

Zemljište R Smanjenje prenošenja nanosa sa uticajima na kvalitet priobalnog tla, posebno kada su u pitanju brane, zahvati na vodotocima, radovi na sprečavanju poplava.

Mijenjanje plodnosti tla, u slučaju radova na sprečavanju poplava

Voda I Povećanje mutnoće vode nizvodno od radova, posebno kada se radi o izgradnji brana ili hidroelektrana

R Brane, akumulacije, hidroelektrane: Smanjenje protoka površinskih voda nizvodno sa uticajima na floru i faunu, te smanjenje količine podzemne vode u nizvodnom dijelu

Zahvati na vodotocima i zahvatanje vode: Promjena količine površinskih i podzemnih voda

Glavne kanalizacione cijevi: Promjena kvaliteta vode recipijenta

Navodnjavanje: Smanjena količina i kvalitet vode nizvodno

Radovi na sprečavanju poplava: Povećanje velikih voda i nivoa vode

Vazduh R Promjena mikroklime područja u slučajevima velikih akumulacija sa uticajima na floru

99

Priroda I Zauzimanje važnih ili značajnih prirodnih staništa faune i flore

Brane, akumulacije, hidroelektrane sa akumulacijama, zahvati na vodotocima, zahvatanje vode, radovi na sprečavanju poplava: Smanjenje migracije vjerovatno vodne faune

Radovi na sprečavanju poplava: Smanjenje priobalne flore

R Opasnost od uzrokovanja daljnih uticaja zbog dodatnih korištenja objekta

Uticaji na ekološki osjetljiva ili zaštićena područja

Brane, akumulacije, hidroelektrane, zahvatanje površinskih voda: Uticaj na migracije vodne faune

Radovi na sprečavanju poplava: Smanjenje priobalne flore i faune

Uticajno područje Uticajno područje je prostor na kojem se javljaju promjene u odnosu na postojeće stanje životne sredine. Veličina zavisi od tehničkih rješena koja će proizvesti željeni ili dozvoljeni nivo uticaja. Kriterijumi i mjere uticaja utvrđuju mjerodavne institucije društva i državne uprave dijelom na prijedlog projektanta i planera, uvažavajući zahtjeve kako korisnika prostora kojeg zaposjeda objekt tako i korisnika prostora na kojem objekt ima uticaj.

Područje direktnog uticaja je prostor direktnog zaposjedanja objekta. Na tom prostoru provode se građevinski radovi koji zauzimaju i mijenjaju staništa ljudi, biljaka i životinja. Područje izravnog uticaja HE “Ulog“ na rijeci Neretvi je područje uglavnom unutar linija zaposjedanja.

Područje indirektnog uticaja je prostor na kojem nije sagrađen objekt, a na kojem se osjeća uticaj zbog izgradnje objekta. Indirektni uticaji se definišu kao uticaji na životnu sredinu, koji nisu direktan rezultat projekta, često nastali udaljeno od njega ili kao rezultat složenih putanja. Nekad se o njima govori kao o uticajima drugog ili trećeg nivoa, ili sekundarnim uticajima.

Kumulativni uticaji rezultiraju iz rastućih promjena uzrokovanih nekim drugim prošlim, sadašnjim ili razumno predvidivim akcijama zajedno s projektom.

Interakcija uticaja (sinergetski uticaji) je reakcija između uticaja, bilo da je to između uticaja samo jednog projekta ili između uticaja drugih projekata u području.

U skladu sa najboljim EU praksama procjena indirektnih i kumulativnih uticaja, i interakcija uticaja ne treba se smatrati posebnom fazom u procesu PUŽS (procjena o uticaju na životnu sredinu). Procjena takvih uticaja se posmatra kao integralni dio svih faza procesa.

Metode i sredstva za procjenu indirektnih i kumulativnih uticaja i interakcije uticaja svrstavaju se u dvije osnovne grupe:

Tehnike određivanja obima i identifikacije uticaja – njima se identificira kako i gdje bi se pojavio indirektni ili kumulativni uticaj ili interakcija uticaja.

Tehnike procjene – njima se kvantificira i predviđa veličina i značaj uticaja na osnovu njihovog konteksta i intenziteta.

100

Metoda bi trebala biti praktična i prikladna za projekat s obzirom na podatke, vrijeme i dostupnost finansijskih resursa. Ključne tačke koje treba imati u vidu kada se biraju metode su:

priroda uticaja dostupnost i kvalitet podataka dostupnost resursa (vrijeme, finansije i kadar).

Da bi se omogućila identifikacija i procjena potencijalnih indirektnih i kumulativnih uticaja i interakcija uticaja, trebaju se dobiti detaljne informacije o predloženom razvoju. Ključne karakteristike projekta će biti važne prilikom djelovanja na takve uticaje. Ovo može uključivati informacije o fazama projekta, razmjeru projekta, tlocrtu lokacije, emisijama u zemljište, vazduh i vodu, prateći razvoj i predloženim mjerama ublažavanja.

Posebna pažnja se treba posvetiti definisanju nultog stanja ugrožene životne sredine. Nulto stanje pruža kontekst za evaluaciju uticaja na životnu sredinu projekta, a time i indirektnih i kumulativnih uticaja, kao i interakcije uticaja.

Baza podataka koji su potrebni za procjenu indirektnih i kumulativnih uticaja, kao i interakcije uticaja, će se vjerovatno proširiti u poređenju sa informacijama prikupljenim o direktnim uticajima u pogledu geografskih i vremenskih granica.

Prikupljanje podataka treba biti fokusirano na određivanje trenutnog i budućeg statusa resursa životne sredine, istorijskih trendova, postojećih regulatornih standarda i razvojnih planova i programa. Određivanje prenosnog kapaciteta ili graničnih resursa može takođe pomoći pri procjeni značaja indirektnih i kumulativnih uticaja kao i interakcija uticaja.

Kada je uticaj identifikovan, slijedeći korak će biti ustanoviti veličinu uticaja i njegov značaj. Uspostavljanje kriterijuma značaja za indirektne i kumulativne uticaje, kao i za interakciju uticaja, može biti složenije nego za direktne uticaje.

Treba obratiti pažnju na odgovarajuće mjere ublažavanja za indirektne i kumulativne uticaje, kao i za interakciju uticaja. Osim toga, treba priznati da indirektne i kumulativne uticaje, kao i interakciju uticaja, mogu prouzročiti same mjere ublažavanja, rezultujući "premještanjem uticaja".

Procjena indirektnih i kumulativnih uticaja kao i interakcije uticaja je iteracijski (ponovljivi) proces u kojem se potencijal za takve uticaje preispituje kroz sve faze projekta.

Kao što je uopšte slučaj sa procjenom životne sredine, postoje nejasnoće i problemi kada se vrši procjena indirektnih i kumulativnih uticaja, kao i interakcije uticaja. Bilo koje pretpostavke koje se koriste prilikom procjene se, prema tome, trebaju dokumentovati.

Studijom o uticaju na životnu sredinu vrednovaće će se da li su sagledani svi mogući uticaji kako bi se ispravno definisali uslovi i mjere za zaštitu i uređenje životne sredine sa prijedlogom monitoring plana.

101

2.4.1. Promjene kvaliteta vazduha, vode, zemljišta, nivoa buke, intenziteta vibracija, zračenja, flore i faune

2.4.1.1. Promjene kvaliteta vazduha U toku izvođenja radova na izgradnji predmetnih objekata hidroelektrane “Ulog” (izgradnja pristupnih puteva, na lokaciji tokom građevinskih aktivnosti na gradilištu i duž pristupnih puteva, tokom dopremanja građevinskog materijala i odvoženja otpadnog materijala,) očekuje se emisija prašine i emisija izduvnih gasova iz motora sa unutrašnjim sagorijevanjem.

Neefikasnost motora sa unutrašnjim sagorijevanjem i visoke radne temperature proizvode nusproizvode kao najznačajnije zagađujuće materije: azotni oksidi (NOx), ugljovodonici, ugljenmonoksid (CO), sumpordioksid (SO2), čestice (čađ i lebdeće čestice), olovo, aldehidi i drugi sekundarni polutanti. Ovo naročito može biti izraženo usljed upotrebe vozila bez ekoloških katalizatora.

Zagađujuće materije koje su sastavni dio izduvnih gasova mogu biti primarne, koje nastaju pri sagorijevanju goriva, i sekundarne, koje nastaju u atmosferi razlaganjem primarnih zagađujućih materija. Zagađujuće materije koje nastaju kao posljedica saobraćaja šire se pod dejstvom vjetrova u atmosferu, pri čemu se razrjeđuju.

2.4.1.2. Promjene kvaliteta vode Mijenjanje nivoa površinskih voda direktno će uticati i na nivo podzemnih voda čime se ostvaruju kvantitativne promjene podzemnih voda i povećavaju njihove rezerve.

Promjene kvaliteta podzemnih voda se ne očekuju, jer će podzemne vode imati smjer ka planiranoj akumulaciji, te će pod blagim pritiskom uticati u akumulaciju. U periodu hidrološkog minimuma može doći do infiltracije površinskih voda iz akumulacije u podzemlje. Imajući u vidu da su vode rijeke Neretve prve klase ne očekuje se narušavanje kvaliteta podzemnih voda od strane akumulacije.

Zamućenost vode se može pojaviti u periodu izvođenja određenih radova na iskopu, nasipanju i odlaganju materijala, kao i u periodu gradnje objekata i prateće infrastrukture (pristupni putevi, povremene i trajne saobraćajnice).

102

2.2.4.1.3. Promjene korišćenja zemljišta Uticaj izgradnje hidroelektrane Ulog na šume i šumska zemljišta, odnosno ogleda se u direktnim i indirektnim uticajima. Direktni uticaji vezani su za promjenu namjene korišćenja zemljišta /krčenje šuma na pozicijama izgradnje hidrotehničkih objekata i pristupnih puteva/ i potapanje zemljišta formiranjem akumulacije, i indirektne, koji su vezani za uticaj vodenog uspora na eventualne sukcesije vegetacije.

Ukupna površina zemljišta koje će biti pretvoreno u građevinsko ili potopljeno akumulacijom data je u odnosu na urbanističko tehničke uslove za izgradnju Hidroelektrane Ulog:

Akumulacija – 90.23 ha Gradilišno naselje 2.2 ha Brana 3.2 ha Parcela za pristupni put do brane Nedavići - 15.9 ha Mašinsko postrojenje i vodostan 8.97 ha

Ukupno: 120.50 ha

Potrebno je naglasiti da je navedena površina koja će se krčiti, odnosno kojoj će se mijenjati namjena maksimalna, odnosno da se navedene parcele u opštem i posebnom slučaju nikad ne krče u potpunosti /dio parcela ostaje u nenarušenom stanju/.

Indirektni uticaji vezani su za uticaj vodenog uspora na sukcesije vegetacije. Naime, uspostavom novog vodenog ogledala vode, očekivati je da će se pojas higrofilnih zajednica "popeti", sa opadajućom visinom linije sukcesije do kraja jezera, nakon čega ovaj uticaj prestaje. Higrofilne zajednice kao agresivnije će zauzeti mjesto kserotermnih u uskom pojasu kolebanja voda, pri čemu je potrebno naglasiti da zbog značajnog pojasa kserotermnih zajednica neće doći do gubitka nijedne postojeće fitocenoze, već do vertikalne rediferencijacije.

2.2.4.1.4. Promjene nivoa buke U toku izvođenja radova na izgradnji brane i mašinske kuće (prostorije za instalaciju postrojenja) može se očekivati povećani nivo buke u odnosu na okolinu.

Buka se može pojaviti kao posljedica:

-rada postrojenja na izgradnji objekata; -odgovarajućih djelatnosti radnika; -povećanog saobraćaja motornih vozila koja dolaze na gradilišta.

Intenzitet štetnog djelovanja svakog od navedenih faktora je u direktnoj vezi sa udaljenostima između postrojenja za pravljenje betona, skladišta građevinskog materijala, odlagališta otpadnih materijala te lokacije građevinskih objekata (objekata koji su predmet izgradnje u okviru HE Ulog). Zatim, intenzitet ispoljavanja navedenih faktora uveliko zavisi i od vrsta radnih mašina koje budu upotrebljavane, njihovog tehničkog stanja.

U fazi izgradnje, pri izvođenju građevinskih radova, izvođač radova mora da koristi savremenu opremu koja ima prigušivače buke uz poštovanje određenog broja radnih sati u toku dana.

Vremenski period u kom se očekuje visok stepen degradirajućeg uticaja hidroelektrane (sa aspekta idukcije transporta i nuspojava istog) je period priprema za izgradnju i period njene izgradnje.

103

Promjene nivoa zračenja Nejonizujuće zračenje je elektromagnetno zračenje koje ne posjeduje dovoljnu energiju da izazove jonizaciju u živim organizmima. Prirodni izvori nejonizujućeg zračenja su rijetki i izrazito slabi. Jedini izvori su sunce, udaljeni pulsari, ostali kosmički izvori, te zemaljski izvori kao što je munja, pretežno u tropskim područjima. Razvojem električnih uređaja, gustina elektromagnetne energije oko nas je mnogo veća od prirodnih nivoa.

Uopšteno, elektromagnetni spektar možemo podijeliti u tri široke oblasti: polja vrlo niskih frekvencija (VNF), radiofrekventno zračenje (RFZ) te nekoherentno optičko zračenje. Veća izdijeljenost elektromagnetnog spektra u ovom dijelu rada zahtijeva novu terminologiju.

VNF po definiciji su polja frekvencije do 3 kHz. Na ovim frekvencijama, talasna dužina je veoma velika (6000 km za 50 Hz i 5000 km za 60 Hz). Električna i magnetna polja, u ovom opsegu, djeluju nezavisno i tako se i mjere. Pošto je 6000/5000-kilometarska talasna dužina, 50/60 Hz-nog zračenja mnogo veća od relevantnih udaljenosti od izvora polja, intenzitet tzv. bliskog polja je znatno veći od tzv. polja zračenja. Praktično, samo 1 mW je izračen sa 10-kilometarskog prenosnog energetskog voda 60 Hz, 500 MW, što je jako mali dio od energije koja se prenosi. VNF polja se uglavnom koriste u energetskim primjenama (prenos, distribucija, i razne aplikacije). VNF polja proizvode veoma različiti uređaji i postrojenja.

Poznato je da u okolini svakog provodnika kroz koji teče naizmjenična struja postoji elektromagnetno polje. Intenzitet elektromagnetnog polja opada sa kvadratom rastojanja od provodnika. Na vecim udaljenostima efekat nejonizujućeg zračenja koje potiče od takvog polja postaje beznačajan.

Magnetno polje simetričnog trofaznog voda sastavljenog od tri horizontalna ili vertikalna provodnika na jednakoj udaljenosti d jedan od drugoga opada sa kvadratom rastojanja što možemo opisati formulom: B=3,46*I*d/R2.

Jonizacija vazduha se dešava na samoj granici provodnika i vazduha kao izolacionog medijuma. Izražena je pri naponskim nivoima 220kV i višim. Probojna jačina električnog polja za vazduh je ~30k V/cm.

Izgradnjom sistema HE ULOG zajedno sa pripadajućom opremom (generator, trafostanica, dalekovod...) povećaće se gustina uzročnika koji emituju elektromagnetna polja niske frekvencije.

Iako postoji javna i naučna zabrinutost oko potencijalnih negativnih efekata po zdravlje, povezanim sa izlaganjem na elektromagnetna polja. Izlaganje poljima se ne odnosi samo na izlaganje visokonaponskim provodnicima elekrične energije i trafostanicama, već i svakodnevnom upotrebom elekrične energije aparatima u domaćinstvima.

Ne postoje empirijski podaci o efektima izlaganja na tipičnim nivoima elektromagnetnih polja od dalekovoda i opreme2.

I pored slabih dokaza o kontra efektima po zdravlje, ipak ima dovoljno potrebe za neophodnu zabrinutost i predostrožnost3.

2 Internacionalna Komisija za Zaštitu od Nejoniziračkih Zračenja (ICNIRP) (2001), Internacionalna Agencija za Istraživanje Raka (2002), Nacionalni Zdravstveni Institut Ujedinjenih Država (2002), Savjetodavna Grupa Borda za Zaštitu od Radijacije Ujedinjenog Kraljevstva (2001), Nacionalni Institut Ekološko Zdravstvenih Nauka Ujedinjenih Država (1999) 3 Nacionalni Institut Ekološko Zdravstvenih Nauka Ujedinjenih Država (2002)

104

Promjene nivoa flore i faune Promjena flore Izgradnja objekata hidroelektrane usloviće promjenu namjene prostora. Prilikom promjene namjene prostora izvršiće se uticaj na floru.

Povećana količina i usporen tok vode će usloviti pojavu planktona i neminovno dovesti do kvalitativnih i kvantitativnih promjena fitoplanktona i fitobentosa. Higrofilna flora koja je formirana u priobalnom pojasu će biti potopljena.

Flora koja izgrađuje vegetaciju stijena gdje ima najviše rijetkih i endemičnih vrsta će samo u najnižem dijelu biti potopljena i trajno uništena. Na većim visinama se ne očekuju značajniji negativni uticaji, tokom budućeg rada hidroelektrane, jer se ne očekuju značajne klimatske promjene. Flora i vegetacija okolnih ekosistema biće izložena promjenama na određenim lokalitetima naročito tokom izgradnje.

Promjene faune 1. Promjene ihtiofaune (naselja riba)

Izgradnjom HE Ulog dolazi do promjena prvobitnih karakteristika, a riječni tip ekosistema mijenja se u jezerski tip ekosistema. Na taj način dolazi do promjena u sastavu i strukturi akvatičnih organizama, među kojima su populacije riba.

Ihtiofaunu (naselje riba) rijeke Neretve, na području Uloga čine 4 vrste riba; potočna pastrmka (Salmo trutta m. fario), brkica (Barbus meridionalis petenyi), pijor ili gagica (Phoxinus phoxinus) i peš (Cottus gabio).

Navedene vrste riba, prema ihtiofaunističkoj regionalnosti pripadaju ribama koje naseljavaju gornje-salmonidno područje riječnih tokova i predstavljaju indikatorske vrste voda boljeg kvaliteta. Izgradnjom HE Ulog, će biti ugrožena potočna pastrmka (Salmo trutta m. fario L., 1758), koja je tipični predstavnik porodice Salmonida, skupine riba karakterističnih po sezonalnim migracijama. Uticaj potpunog pregrađivanja riječnog korita rijeke Neretve u mjestu Nedavići, prije svega, će se manifestovati u potpunom prekidu kretanja-migracije pastrmke uzvodno od brane do njenih postojećih prirodnih staništa za mrijest, koja obezbjeđuju bolje uslove mrijesta i adekvatnu reprodukciju. Ukoliko se primjene adekvatne mjere zaštite i unapređenja ove riblje vrste, uticaj HE Ulog na ihtiopopulaciju biće sveden na minimum. Mjere zaštite i unapređenja, te ekonomski aspekti se moraju detaljno razraditi i precizirati u posebnoj studiji za ovu oblast. Brojnost ostalih vrsta riba, u odnosu na prvobitno stanje ekosistema neće biti značajno smanjena.

Postoji velika vjerovatnoća da će stvaranjem akumulacije vremenom doći do pojave nekih novih vrsta u sastavu mješovite populacije riba novoformiranog ekosistema. Na te će promjene prvenstveno uticati čovjek, odnosno ribolovci, koji će slučajno ili namjerno unositi nove vrste u novoformirani ekosistem, na što nas upućuju, nažalost, dosadašnja iskustva svih drugih akumulacija koje su formirane u BiH i širem okruženju.. Pored toga, na promjene ihtiofaune u novoj hidro akumulaciji mogu uticati i barske ptice koje će se javiti na ovom području nakon formiranja akumulacijonog jezera. Sve ove i druge uticaje promjene ihtiofaune na području HE Ulog treba svesti na minimum, potpuno eliminisati ili na njih pravovremeno reagovati. Da bi se ovo i ostvarilo potvrđuje neophodnbost maksimalnog korištenja postojećih adekvatnih iskustava i znanja, koja se moraju detaljno razraditi u već ranije spomenutoj studiji za ovu oblast. Unošenje novih vrsta riba u ekosisteme je i Zakonom o ribarstvu zabranjeno.

Prema tome riječni tok Neretve, na području Uloga, u ihtiofaunističkom smislu predstavlja salmonidni region i takav treba i da ostane i nakon izgradnje HE Ulog.

2. Promjene ostalih akvatičnih zajednica

105

Pored ihtiofaune antropogeni uticaj prilikom izgradnje HE Ulog odraziće se i na ostale akvatične zajednice, prije svega na promjene sastava i strukture bentosa - organizama dna. Iz riječne autohtone (postojeće) populacije organizama dna, promjenom riječnog u jezerski tip ekosistema iščezavaju neke vrste, ali se pojavljuju nove koje pripadaju istim sistematskim kategorijama. Te vrste bentoskih organizama predstavljaju izvanrednu prirodnu hranu riba (posebno pastrmki). Pored promjene strukture bentosa, prelaskom u jezersku tip ekosistema, u znatnoj mjeri dolazi do povećanja biomase bentosa, što ima velikog uticaja na ishranu riba. Potočna pastrmka u jezerskim uslovima života može, upravo zahvaljujući bogatstvu hrane, udvostručiti svoju težinu a pojedini primjerci mogu postići težinu i do 20 kg.

Istovremeno to su indikatorske vrste voda boljeg kvaliteta i treba da ukažu na kvalitet vode kao i prije izgradnje HE Ulog.

Organizmi planktonskih zajednica najčešće ne postoje ili su veoma malobrojni u riječnim tokovima, a ova životna zajednica više je karakteristična za jezerski tip ekosistema i ima veliki značaj u hranidbenom lancu i ishrani mlađih kategorija riba. U narednom periodu, formiranjem HE Ulog i plankton će činiti jednu od zajednica vode.

Svakako da će, u budućem jezerskom ekosistemu doći do formiranja novih akvatičnih zajednica, a organizmi iz tih životnih zajednica takođe će biti prirodna hranidbena komponenta ribama, a pojedine vrste (indikatorske vrste) jasno će ukazivati na kvalitet vode.

Neuston će činiti organizmi koji žive na površini vode i tu opstaju zahvaljujući „napetosti“ površinskog sloja i zahvaljujući maloj masi tijela. Planktonski organizmi (fitoplankton i zooplankton) nemaju dobro razvijene organe za kretanje kroz vodu i pasivno se kreću u gornjim slojevima vode jezerskog ekosistema.

3. Promjene vezane za sisare i ptice

Sastav i struktura sisara i ptica (životinje viših sistematskih kategorija) i životinja nižih sistematskih kategorija, na području ekosistema Ulog karakteristična je za Palearktičku oblast, odnosno za jugoistočni biogeografski planinski region. Transformacijom postojećeg ekosistema Ulog, odnosno formiranjem akumulacije, izvršiće se potapanje zemljišnih površina, koje su predstavljale prirodna staništa mnogih vrsta, ne samo pojedinih vrsta iz kategorije sisavaca (Mammalia), već i riba (Pisces), vodozemaca (Amphibia), gmizavaca (Reptilia), ptica (Aves) i životinjskih vrsta iz nižih sistematskih kategorija, posebno nekih jednoćelijskih životinja (Protozoa) i beskičmenjaka (Platyhelminthes, Nematoda, Annelida, Mollusca, Arthropoda). Promjene vezane za divljač mogu biti i na nivou biocenoze (zajedništvo biljaka i životinja na jednom prostoru). Izgradnja HE Ulog će direktno uticati na sastav i strukturu ornitofaune (ptice), a posebno na ptice koje se gnijezde u kanjonskom području. Potapanje sadašnjeg terena (terestrični dio ekosistema Ulog) izazvaće gubitak dijela prirodnih staništa (mjesta života) i za druge ptice (npr. Oscines, Falconiformes). Potapanje livadskih površina imaće uticaj na smanjenje ishrane svih biljojedih vrsta lovne i ostale divljači (herbivore). Na tim prostorima nalaze se ekosistemi sa mnogobrojnim šibljem i grmljem, koje takođe neće biti dostupno. Jedan od uticaja odnosi se i na mogućnost izmjene klimatskih karakteristika u regionu, što će imati za posljedicu i promjene u strukturi populacija svih organizama kopnenih ili terestričnih područja u regionu Ulog.

Prema tome za faunu na posmatranom području drugih sistematskih kategorija terestričnih područja predstoji adaptacija na nove abiotske i biotske karakteristike ekosistema.

106

2.4.2. Promjene zdravlja stanovništva

Izgradnjom predmetne hidroelektrane se ne očekuje negativan uticaj na zdravlje stanovništva koje je naseljeno u obližnjim mjestima. (Ljusići, Nedavić i Ulog).

Bitno je naglasiti da lokacija predviđena za izgradnju HE „Ulog“ sa pratećom infrastrukturom na rijeci Neretvi mora biti provjerena da li je sigurna za dalji rad, prije nego započne izvođenje građevinskih radova.

Psihološki uslov – Ovaj faktor je osobito važan za ljude koji su živjeli ili imali imanje na prostoru budućeg objekta ili u njegovoj bližoj okolini. Pošto je prostor predviđen za izgradnju HE Ulog uglavnom neizgrađen i devastiran, ovaj bi se uslov računao kao da je u potpunosti ispunjen.

Pored konstatacije da se ne očekuje negativan uticaj na zdravlje stanovništva ističe se obaveza koncesionara, da ukoliko se izgradnjom objekta pojavi bilo koji negativan uticaj na zdravlje ljudi i životnu sredinu, da se izvrši obavještavanje u skladu sa nadležnostima Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske.

2.4.3 Promjene meteoroloških parametara i klimatskih karakteristika

U prizemnom sloju atmosfere meteorološki elementi se najčešće ponašaju uniformno. Međutim, promjene u prostoru, čak i manjih razmjera, (veći građevinski objekti, vodene akumulacije, promjena reljefa i sl.) mogu izazvati poremećaje u meteorološkim poljima. Srednja vrijednost na taj način izazvanih poremećaja, njihov vremenski režim i mehanizmi koji dovode do spomenutih poremećaja, obično se u literaturi nazivaju mikroklimom.

Jezera, rijeke, kanali, ribnjaci i vodene akumulacije izazivaju promjene mikroklime neposredne okoline, a njihov uticaj se osjeća u pogledu temperature, padavina, vlage, režima vjetra i pojave magle. Ove promjene su male i veoma ograničenih prostornih razmjera. Karakteristična rastojanja unutar kojih se osjeća ovaj uticaj su nekoliko desetina metara uvis i nekoliko stotina metara od obale za jezera karakteristične dužine od 1-100 kilometara. Međutim, ovaj uticaj se ne smije zanemariti, posebno kada su u pitanju velike vještačke akumulacije, koje mogu znatno da promjene mikroklimu okoline, pa je u tim slučajevima neophodno vršiti dopunska mjerenja i procjene njihovog uticaja.

Vodene akumulacije ljeti apsorbuju toplotu i na taj način priobalna područja imaju nižu temperaturu od šire okoline. U toku zime oni odaju akumuliranu toplotu, i tako ublažavaju hladnoću. Posljedica toga dejstva je ublažavanje ekstrema (maksimalnih i minimalnih temperatura) i amplituda temperature ( i do 3°C ).

Drugi uticaj vodenih površina na klimu je posljedica povećanog isparavanja, odnosno zbog povećanog sadržaja vlage u vazduhu. Relativna vlažnost može porasti i do 10-15%. Povećanje vlažnosti ima za posljedicu češću pojavu magle, naročito u zimskoj polovini godine.

Površine akumulacije smanjuju hrapavost terena, što može da ima za posljedicu pojačanje brzine vjetra. Kod manjih akumulacija ovaj uticaj je potpuno zanemarljiv. Međutim, kod većih akumulacija, zbog smanjene hrapavosti i temperaturne razlike između vodene površine i kopna može doći do uspostavljanja lokalne smjene vjetrova u toku dana: vodena površina-kopno-vodena površina.

Istraživanja su pokazala da vodene površine ispod 100 km2 ne mogu da utiču na formiranje padavina.

U okviru izgradnje hidroelektrane Ulog formiraće se akumulaciono jezero koje sa ostalim infrastrukturnim objektima obuhvata površinu od 1.2 km2. Dužina akumulacije je oko 5.0

107

km sa prosječnom širinom oko 200m, maksimalnom dubinom od 41m, površinom vodenog ogledala od oko 0.9 km2 i zapreminom akumulacionog prostora od 6,44x106 kubnih metara vode.

Prostor na kome je planirana izgradnja hidrotehničkih objekata je nenaseljen. Sa raznovrsnom i bogatom florom, faunom i ihtiofaunom i sa veoma dobro očuvanom životnom sredinom, pa se u skladu sa važećim zakonima moraju sprovesti odgovarajuće mjere zaštite, uključujući i mjere zaštite od klimatskih rizika.

Iako je projektovana zapremina akumulacionog prostora hidroelektrane Ulog relativno mala, ipak se mogu očekivati mali uticaji planiranog objekta na mikroklimatske karakteristike neposredne okoline, i to prvenstveno u pogledu ublažavanja temperaturnih ekstrema, neznatnog povećanja vlažnosti vazduha, i učestalosti pojave magli i sumaglice. Međutim, u toku eksploatacionog perioda hidroenergetskog sistema ove promjene u sinergetskom dejstvu sa globalnim klimatskim promjenama mogu imati uticaja na određene komponente životne sredine.

2.4.4. Promjena ekosistema

Ekosistem jednog regiona je viši ekološki nivo koji je kompleksan i sastavljen od niza abiotskih i biotskih faktora, na kopnenom području (terestrični ekosistem), vodenom području (akvatični ekosistem) i u području litosfere, do oko dvadesetak km u visinu (ekosistem biosfere).

Prema tome ekosistem regiona mora da se posmatra sveobuhvatno, analizom terestričnog i akvatičnog područja, ali i biosfere.

Postoji sinekološki pristup u analizi postojećeg stanja kompleksnog ekosistema. Taj pristup podrazumijeva analizu svih abiotskih i biotskih uticaja. Pored tog pristupa u ekološkom sistemu mogu da nastupe promjenе koje se odnose na karakteristične vrste i to su idioekološke promjene. Svakako da ove promjene utiču i na kompletno sinekološko stanje ekosistema.

Promjene ekosistema moguće je pratiti konstatovanjem karakterističnih vrsta (biotski indikatori), kroz sistem uspostavljanja monitoringa koji obezbjeđuje da se stanje ekosistema prati prije i poslije promjena prvobitnih karakteristika staništa.

Ekološki sistem i biološka raznovrsnost organizama (biodiverzitet) su trajne međunarodne kategorije. Moguće promjene u kompleksnom ekosistemu rješavaju se na nivou države, a u skladu sa međunarodnim propisima u ovoj oblasti. Od postojećih mjera na nivou Republike Srpske, u svrhu analize ekosistema i uspostavljanja monitoringa primjenjuju se Zakon o zaštiti prirode (Sl. glasnik RS, 50/02), Zakon o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik RS 28/07), Zakon o zaštiti i dobrobiti životinja (Sl. glasnik RS 111/08), Zakon o lovstvu (Sl. glasnik RS 04/02), Zakon o ribarstvu (Sl. glasnik RS, br. 04/02. godine). Poštovanje ovih zakona je obavezno, jer su usklađeni sa zakonima međunarodnih organizacija u oblasti životne sredine.

Ukoliko dođe do promjena u ekosistemu potrebno je da te promjene budu svedene na najmanju moguću mjeru, a da se primijeni Kodeks za očuvanje pojedinih biljaka i životinja (posebno ugroženih, endemičnih i vrsta od međunarodnog značaja) - ECE, 1992. Posebnu pažnju, ukoliko dođe do promjena u karakteristikama ekosistema treba usmjeriti na vrste koje su uključene u Evropsku crvenu listu, a koje se nalaze u području (ekosistem) koji pokriva Ekonomska komisija Ujedinjenih nacija za Evropu. Pažnju treba usmjeriti i na vrste za koje je jedna država odgovorna, u smislu značaja za postojeće stanje ekosistema. Međunarodna Unija za zaštitu prirode (IUCN) razvila je sistem za klasifikaciju vrsta prema opasnosti od iščezavanja. Ovaj sistem, periodično usavršava MACE & COLLAR, 1995. Najnovija verzija, koju je pripremila Komisija za opstanak vrsta

108

(IUCN Species Survival Commission) usvojena je 30. novembra 1994. godine, na 40. sjednici Savjeta IUCN. Do prvih pokušaja da se identifikuju ugrožene vrste, a time i vrste koje su ugrožene izmjenom prvobitnih karakteristika ekosistema došlo se davne 1948. godine, neposredno nakon osnivanja IUCN. Međutim, tek šezdesetih godina prošlog vijeka to se intenziviralo, uspostavljanjem Crvene knjige ugroženih vrsta. Početak zaštite bio je kod sisara, životinja najviših sistematskih kategorija. Zatim su popisivane, kao zaštićene vrste i stavljene na popis za crvenu listu i ostali zoološki i botanički speciesi – vrste (ef. SCOTT et al. 1987). Komisija za opstanak vrsta (SSC) pri IUNC osnovala je Centar za praćenje zaštite (CMC), a kasnije su uvedeni i kvalitativni kriterijumi identifikacije vrsta. Prisustvo nekog taksona (vrste) je prvi kriterijum njegovog značaja. Uspostavljena Evropska lista taksona (ECE, 1991) predstavlja popis taksona koji su nađeni u Evropi, a pri tome su ili lokalno ili globalno ugroženi. Pri tome je značajno istaći listu ugroženih životinja koje je uspostavila IUCN, a značajni su i propisi Međunarodnog savjeta za zaštitu ptica (ICBP).

Iako Bosna i Hercegovina ne pripada Evropskoj Uniji neke inicijative vezane za ovu organizaciju mogu biti jako značajne u pogledu očuvanja biodiverziteta (CORINE). To se posebno odnosi na Peti program aktivnosti za zaštitu životne sredine (Fifth Environmental Action Programme, 1992) i Smjernice za zaštitu prirodnih staništa i prirodne faune i flore (Directive on the Conservation of Natural Habitats and Wild Fauna and Flora – Habitats Directive, 1994).

2.4.5. Promjene naseljenosti, koncentracije i migracije stanovništva

Kako u prostoru obuhvata postoji svega 8 objekata koji su već sada devastirani i ne koriste se, izgradnjom objekata hidroelektrane se ne očekuje nova promjena naseljenosti u smislu smanjenja broja stanovnika. U periodu gradnje očekuje se privremeno naseljavanje dijela prostora i to kao naseljavanje radne snage za potrebe gradilišta, ali se ne očekuje trajna promjena broja stanovnika.

109

2.4.6. Promjena namjene i korišćenje površina (izgrađene i neizgrađene površine, upotreba poljoprivrednog zemljišta)

Uticaj izgradnje hidroelektrane Ulog na šume i šumska zemljišta ogleda se u direktnim i indirektnim uticajima. Direktni uticaji vezani su za promjenu namjene korišćenja zemljišta /krčenje šuma na pozicijama izgradnje hidrotehničkih objekata i pristupnih puteva/ i potapanje zemljišta formiranjem akumulacije, i indirektne, koji su vezani za uticaj vodenog uspora na eventualne sukcesije vegetacije.

Ukupna površina zemljišta koje će biti pretvoreno u građevinsko ili potopljeno akumulacijom dato je u odnosu na Urbanističko tehničke uslove za izgradnju Hidroelektrane Ulog.

Akumulacija – 90.23 ha Gradilišno naselje 2.2 ha Brana 3.2 ha Parcela za pristupni put do brane Nedavići - 15.9 ha Mašinsko postrojenje i vodostan 8.97ha

Ukupno: 120.50 ha

Od navedene površine, prema CORINE klasifikaciji 69 ha su lišćarske šume, dok je 48 ha predstavljeno klasom - pretežno poljoprivredna zemljišta sa značajnim učešćem prirodne vegetacije.

Izgradnja akumulacije podrazumijeva i potapanje 8 objekata. Od objekata koje se potapaju nalazi se jedna vikend kuća u upotrebi, jedna devastirana vodenica, dvije napuštene vikend kuće, dva porušena objekta i jedna nedovršena kuća.

Potrebno je naglasiti da je navedena površina koja će se krčiti, odnosno kojoj će se mijenjati namjena maksimalna, odnosno da se navedene parcele u opštem i posebnom slučaju nikad ne krče u potpunosti /dio parcela ostaje u nenarušenom stanju/. Indirektni uticaji vezani su za uticaj vodenog uspora na sukcesije vegetacije. Naime, uspostavom novog vodenog ogledala vode, očekivati je da će se pojas higrofilnih zajednica "popeti", sa opadajućom visinom linije sukcesije do kraja jezera, nakon čega ovaj uticaj prestaje. Higrofilne zajednice kao agresivnije će zauzeti mjesto kserotermnih u uskom pojasu kolebanja voda, pri čemu je potrebno naglasiti da zbog značajnog pojasa kserotermnih zajednica neće doći do gubitka nijedne postojeće fitocenoze, već do vertikalne rediferencijacije.

2.4.7. Promjene u komunalnoj infrastrukturi

Saobraćajni kolsko - pješački prilazi objektima koji čine elemente jedinstvenog sistema hidroelektrane „ULOG“ ostvaruju se izgradnjom pristupnih puteva koji se odvajaju sa postojećeg regionalnog puta Nevesinje – Kalinovik, označenog kao R 433.

Postojeći regionalni put R 433 Nevesinje – Kalinovik nije potrebno rekonstruisati niti modernizovati radi izgradnje objekata koji čine dio sistema objekata hidroelektrane Ulog, jer izgradnjom navedenih objekata neće se generisati intenziviranje saobraćajnog opterećenja, tako da regionalni put sa postojećim elementima horizontalne i vertikalne projektne geometrije zadovoljava sve potrebe, i zadržan je u postojećoj putnoj parceli.

Gradilišni pristupni put se odvaja sa regionalnog puta na udaljenosti oko 250 m sjeverno od nekadašnjeg putnog tunela sada useka i pruža se ka zapadu, spušta se u dolinu Neretve, a zbog terenskih prilika i gotovo planinskog reljefa, projektovan je kao

110

saobraćajnica sa serpentinskim elementima sve od mjesta odvajanja sa regionalnog puta, pa do spuštanja u dolinu Neretve do mjesta gdje prelazi sa desne na lijevu obalu novoplaniranim mostom. Nakon prelaska Neretve saobraćajnica ima povoljne elemente horizontalne projektne geometrije sve do dolaska u zonu vodostana, odakle opet do mašinske zgrade ima elemente projektne geometrije za serpentine.

Pristupna saobraćajnica ka lokaciji platoa na kojem će se graditi gradilišno naselje se odvaja sa postojećeg lokalnog puta. Postojeći lokalni put se kao ogranak pruža od regionalnog puta do korita Neretve, zatim premoštava Neretvu tzv. Trešnjevačkim mostom i produžava ka naselju Trešnjevica i Osatno koji se nalaze daleko van uticaja akumulacije. Zbog rušenja Trešnjevačkog mosta će biti prekinuta postojeća pristupna saobraćajnica naseljima koja se nalaze na lijevoj obali Neretve, te je planirana nova saobraćajnica koja se odvaja sa regionalnog puta u naseljenom mjestu Ulog i prateći lijevu obalu Neretve, paralelno sa granicom akumulacije, sve do priključenja na postojeći put koji se ne potapa, a koji je prelazio preko Trešnjevačkog mosta.

Pristupni putevi imaju širinu kolovoza 4,5 m, sa obostranim bankinama širine od po 0,5 m, sa drugim funkcionalnim elementima poprečnog profila koji su mjestimično potrebni zavisno od nivelacionog odnosa puta i terena, uslova odvodnje i sl., i obostrano minimalno po 1,0 m od ivice posljednjeg elementa poprečnog profila puta do ivice putnog pojasa odnosno regulacione linije.

Projektovani pristupni putevi zbog malog intenziteta saobraćaja ne ugrožavaju životnu sredinu, pogotovo ne u periodu eksploatacije, kada će se koristiti u veoma ograničenom obimu. Nešto izraženiji uticaj na okolinu imaju u vrijeme gradnje objekata (2-3 god), ali je značajno da je na lokalitetu gradilišnog naselja planirana izgradnja turističko rekreativnog sadržaja što će oplemeniti ove predjele, a stanovnicima sela Nedavići i Ljusići, kao i naseljenog mjesta Ulog, izgradnjom pristupnih puteva omogućiće se kvalitetniji pristup do njihovih negrađevinskih parcela koje se nalaze uz pristupne puteve.

111

2.4.8. Promjene na prirodnim dobrima posebnih vrijednosti i kulturnim dobrima i njihovoj okolini, materijalna dobra uključujući kulturno-istorijsko i arheološko nasljeđe

Na osnovu elemenata definisanih u Elaboratu Republičkog Zavoda za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa RS, kanjon Neretve - dio od pregrade do Grada /kota 805/, odnosno Lužine /kota 911/ definisan je kao prostor obuhvata vrijednih staništa. U ovom prostoru usljed smanjenog protoka Neretve /dio sadašnjeg protoka će izgradnjom HE biti preusmjeren kroz cjevovod/ doći će do „spuštanja“, odnosno značajnijeg kolebanja vodostaja, što će u posmatranoj zoni dovesti do promjena u pejzažu i sukcesije vodenih biljnih zajednica sa pionirskim zajednicama vlažnih staništa u zoni kolebanja.

U zoni direktnog uticaja ne postoje objekti kulturno - istorijskog nasljeđa niti arheološka nalazišta.

Pripreme terena za gradnju i izvođenje zemljanih radova treba vršiti oprezno, a ukoliko se naiđe na arheološko nalazište i /ili pokretne materijalne ostatke kulturne baštine, obaveza je izvođača radova da iste odmah obustavi i o nalazištu obavijesti nadležni Zavod za zaštitu spomenika kulture RS, kao i da obezbijedi lokalitet od eventualnog oštećenja ili uništenja, do dolaska stručne ekipe.

2.4.9. Promjene pejzažnih karakteristika područja

Izgradnjom planiranih hidrotehničkih objekata na predmetnom prostoru doći će do određenih promjena u pejzažnim karakteristikama koje se ogleda prije svega u formiranju akumulacije površine 86 ha, kao budućeg repera u kontekstu šireg područja.

Na izgled pejzaža uticaće i brana visine 53 metra, koja predstavlja specifičnu atrakciju u pejzažu, plato vodostana i mašinska hala.

Potencijalno najveća degradacija pejzaža javiće se u pojasevima izgradnje pristupnih saobraćajnica gdje će doći do usjecanja terena. Usjeci terena u konačnici treba da budu ozelenjeni.

2.4.10. Promjene međusobnih odnosa gore navedenih faktora

Svi navedeni uticaji neminovno interaktivno doprinose cjelokupnoj promjeni i nesporno su povezani u svom kumulativnom efektu u fazi izgradnje, kao i u fazi rada hidroelektrane bez primjenjenih tehničkih i drugih mjera zaštite. Studija, u svom daljem sadržaju, daje prikaz svih tehničkih i drugih mjera zaštite kojih se izvođač radova pod nadzorom Investitora mora pridržavati i primjenjivati radi obezbjeđivanja zahtjeva za zaštitu i unapređenje životne sredine predmetnog prostora.

2.4.11. Pozitivni efekti izgradnje hidroelektrane sa aspekta elektroinfrastrukture

Razvojem energetike, izgradnjom sistema HE Ulog ukupne snage 35 MW sa prosječnom godišnjom proizvodnjom električne energije od 86 GWh obezbijedilo bi se energetsko iskorišćavanje gornjeg toka rijeke Neretve od mjesta Ulog do međuentitetske granice Republike Srpske sa Federacijom Bosne i Hercegovine.

112

Izgradnjom ovog energetskog sistema zadovoljava se javni interes i šire društvene potrebe i ostvaruje privredni razvoj putem uključivanja privatnog sektora u finansiranje projektovanja, izgradnje i korišćenja kapaciteta.

Sistem HE konkretno imaće pozitivan efekat sa aspekta pokrivanja vršnih opterećenja, rezerve sistema, dnevnih i sezonskih izravnjavanja opterećenja kao sigurnost snabdijevanja potrošača električnom energijom u tom području Republike Srpske.

Takođe, ostvariće se mogućnost za sport i rekreaciju kao i razvoj ribolovnog i etno turizma oko jezera. Povećaće se vrijednost pejzaža i imovine u okruženju, posredno popraviti zdravstveno stanje populacije i povećati mogućnosti za iskorjenjivanje siromaštva u analiziranom regionu. Izgradnjom ovog sistema važno je napomenuti da će stvoriti uslovi za razvoj opštine Kalinovik koja u postojećem stanju spada u nerazvijene opštine.

Cilj izgradnje hidroelektrane Ulog, instalisane snage 35 MW, jeste proizvodnja električne energije korišćenjem obnovljive hidroenergije („čiste tehnologije“), čime se neposredno doprinosi smanjenju emisija gasova sa efektom staklene bašte koji nastaju kao posljedica sagorijevanja fosilnih goriva u energetskom sektoru. Za godišnju proizvodnju električne energije hidroenergetskog sistema Ulog od 75 GWh i odnos 900 tona CO2./GW (Kjoto protokol), dobija se godišnji efekat rada sistema Ulog u smanjenju emisije od 67500 tona CO2.

Pored tih ekološki pozitivnih efekata izgradnje ovog sistema, otvaraju se takođe i mogućnosti da se nosilac projekta uključi u Mehanizam čistog razvoja koji je uspostavljen u okviru Kjoto protokola uz Okvirnu konvenciju UN o promjeni klime, a koji predstavlja jedan od 3 mehanizma međunarodne trgovine emisijama gasova sa efektom staklene bašte, čime se mogu ostvariti i pozitivni ekonomski efekti. Takođe, treba istaći da će se, razvojem energetike, tj. podizanjem opšteg standarda regiona i otvaranjem mogućnosti za sport i rekreaciju, posredno popraviti zdravstveno stanje populacije i povećati mogućnosti za iskorjenjivanje siromaštva u analiziranom regionu.

S ekonomskog aspekta očekuje se takođe, uvećanje Budžeta Republike Srpske u iznosu od 2,5% ukupnog prihoda ostvarenog od proizvodnje električne energije. Naknada za koncesiju vršiće se na mjesečnom nivou. Koncesija je dodijeljena Investitoru, kao što je i navedeno u uvodnom obrazloženju studije, u trajanju od 30 godina s tim što se ugovorom o koncesiji ističe da se koncesija može produžiti za određeni period, pod uslovima i na način propisan Zakonom o koncesijama. Investitor se obavezao da će izgradnjom i puštanjem u rad hidroelektrane osnovati firmu koja će zapošljavati određen broj ljudi koji će upravljati elektranom, održavati je, vršiti pogon elektrane, te da će tokom izgradnje angažovati domaća preduzeća za izgradnju, proizvodnju i ugradnju opreme i transport (pod uslovom da imaju sve potrebne reference, i ako u svojim ponudama nisu skuplja od stranih ponuđača).

2.4.12 Opis direktnih uticaja i bilo kakvih indirektnih, sekundarnih, kumulativnih, kratkotrajnih, srednjih i dugotrajnih, stalnih i povremenih, pozitivnih i negativnih uticaja

2.4.12.1. Mogući uticaji u pograničnom području Sistem hidroelektrane može da pravi uticaj na životnu sredinu. Uticaj može biti pozitivan i negativan. Sprovođenje analize o uticaju na životnu sredinu ima za cilj da se dodatnim aktivnostima negativni uticaji na životnu sredinu usmjere u pozitivnom pravcu, a da se potencijalni negativni uticaji predisponiraju.

113

Imajući u vidu da je HE Ulog planirana za izgradnju na rijeci koja protiče kroz dva BiH entiteta i na kraju se uljeva u Hrvatskoj u Jadransko more sa posebnom pažnjom je pristupljeno analizi mogućih uticaja u pograničnom dijelu.

Izgradnja sistema HE Ulog biće isključivo na teritoriji Republike Srpske, ali u neposrednoj blizini graničnog područja Federacije Bosne i Hercegovine koje se nalazi nizvodno od pomenutog sistema.

Svakako da će se izmjene ambijentalnih karakteristika ekosistema područja HE Ulog odraziti i na to područje, međutim poštovanjem ekoloških standarda te promjene biće svedene na minimum. To se posebno odnosi na akvatični ekosistem rijeke Neretve.

Poštovanjem ekoloških standarda međunarodnih organizacija i zakonskih propisa iz ekologije i životne sredine Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine biće poštovan i kriterijum ekološki prihvatljivog proticaja.

Imajući u vidu da će rad HE Ulog biti protočni, te činjenicu da je kompletan sistem u Republici Srpskoj, uticaj na nizvodni entitet će biti zanemarljiv jer će ista količina vode koja dođe do sistema nastaviti dalje da teče koritom rijeke Neretve.

Ekološki prihvatljivim proticajem će se obezbjediti nesmetan razvoj flore i faune u koritu rijeke Neretve u dijelu od pregradnog mjesta do ispusta ispod mašinske zgrade. U periodu ekstremnog minimuma ekološki prihvatljiv proticaj (koji će se ispuštati na brani) biće veći od doticaja u jezero što će pozitivno uticati na floru i faunu u tom dijelu toka. Na ovaj način je definisan minimalni režim rada HE Ulog i on će biti kontrolisan u hidrološkom minimumu.

Za vrijeme hidrološkog maksimuma HE Ulog će u principu doprinjeti izravnanju (barem na dnevnom nivou opterećenja) poplavnog talasa u zavisnosti od slobodne zapremine u jezeru, ali u svakom slučaju imaće pozitivnu ulogu kako na nizvodne korisnike vode tako i na floru i faunu nizvodno od sistema HE Ulog.

Migracija riba iz nižeg dijela toka Neretve u gornji tok je sprečena prirodnom barijerom vodopada tako da izgradnja brane ne predstavlja tu vrstu prepreke. Tokom eksploatacije HE Ulog, vršiće se poribljavanje čime će se unaprijediti ihtio fond rijeke Neretve.

Izgradnjom pregrade na rijeci Neretvi i formiranjem jezera doći će do umirenja riječnog toka Neretve tako da će fizičke karakteristike voda (mutnoća) Neretve u nizvodnom dijelu biti bolje u odnosu na raniji nivo. U osnovi antierozionim aktivnostima u uzvodnom dijelu sliva istovremeno će se štititi i područje nizvodno od samog objekta.

Na ovaj način projektnim rješenjem će se unaprijediti sadašnje stanje u pogledu voda i mogućeg korišćenja voda rijeke Neretve.

Studijom je planirana mjera hidroloških osmatranja na početku akumulacije u mjestu Ulogu, ispod pregrade, te ispod ulivne vade nizvodno od mašinske kućice. Osmatranje treba da bude automatsko što će biti jednostavno za praćenje. Osmatranjem proticaja nizvodno od pregrade vršiće se kontrola ekološki (zakonom definisanog) prihvatljivog proticaja.

Na osnovu svih navedenih činjenica, te planiranih mjera, smatramo da će uticaj HE Ulog na pogranično područje biti minoran u odnosu na trenutno stanje životne sredine.

114

2.5. Opis mjera koje će nosilac projekta preduzeti za sprečavanje, smanjivanje, ublažavanje ili sanaciju štetnih uticaja na životnu sredinu, obuhvata mjere za uređenje prostora, tehničko tehnološke, sanitarno-higijenske, biološke, organizacione, pravne, ekonomske i druge mjere.

115

2.5.1. Mjere koje su predviđene zakonom i drugim propisima, normativima i standardima i rokovima za njihovo sprovođenje 2.5.1.1. Mjere za zaštitu vazduha Za vrijeme izgradnje

- Teretna vozila i druga vozila, koji će odvoziti/dovoziti građevinski materijal i sl., prije izlaska na saobraćajnice potrebno je očistiti od ostataka zemlje koja se može naći na točkovima vozila (Zakon o osnovima bezbjednosti saobraćaja na putevima u BiH, Sl. glasnik BiH br. 06/06),

- Brzinu i rad transportnih sredstava prilagoditi uslovima puta (definisati planom upravljanja saobraćaja za vrijeme izgradnje),

- Redovnim (planskim, periodičnim) i vanrednim tehničkim pregledima mašina i vozila koja će se koristiti prilikom izgradnje objekata, osigurati maksimalnu ispravnost i funkcionalnost sistema sagorijevanja pogonskog goriva,

- Koristiti uređaje, vozila i postrojenja koja su, prema evropskim standardima, klasifikovana u kategoriju s minimalnim uticajem na kvalitet vazduha,

- Obavezno koristiti niskosumporna goriva, kao energente, kod kojih je sadržaj sumpora ispod 1%,

- Primjeniti sve mjere neophodne da disperzija lebdećih čestica u vazduhu bude što manja, tokom izvođenja građevinskih radova (iskop, utovar i istovar materijala), ublažavati mjerama zaštite kojima se emisije lebdećih čestica dovode u granične vrijednosti (optimalna vlažnost materijala, kvašenje i orošavanje materijala),

- Redovno održavati i kvasiti pristupne i druge gradilišne puteve kao i manipulativne platoe. Lokalne saobraćajnice planirati na način da se ne poremeti lokalni i tranzitni saobraćaj u odnosu na situaciju prije početka izgradnje.

U cilju ocjene uticaja rada predmetne hidroelektrane na stanje kvaliteta vazduha, predlaže se monitoring koncentracije zagađujućih materija u vazduhu tokom izgradnje, nakon izgradnje, kao i tokom rada predmentog objekta.

U toku eksploatacije

U toku eksploatacije predmetnog energetskog postrojenja nisu potrebne mjere zaštite vazduha jer je tehnološki proces proizvodnje električne energije takav da nema uticaja na vazduh.

Nakon izgradnje objekta neophodno je izvršiti ponovno mjerenje kvaliteta vazduha, a ukoliko se uoči da je došlo do prekoračenja vrijednosti propisanih Pravilnikom o monitoringu kvaliteta vazduha, i Pravilnikom o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. glasnik RS, br.39/05) neophodno je propisati dodatne mjere zaštite. U slučaju popravki remonta ili tekućeg održavanja potrebno je koristit uređaje, vozila i postrojenja koja su, prema evropskim standardima, klasifikovana u kategoriju s minimalnim uticajem na kvalitet vazduha. 2.5.1.2. Mjere za zaštitu voda Na teritoriji Republike Srpske, Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji vodotoka (Službeni glasnik RS, br. 42/01), uspostavljaju se kriterijumi i vrši klasifikacija kvaliteta površinskih i podzemnih voda, kao i kategorizacija vodotoka.

116

Rijeka Naretva na dijelu ka kojem je planirana izgradnja HE Ulog pripada kategoriji voda sa VISOKIM STATUSOM.

Da bi se sačuvao visok status kvaliteta vodotoka rijeke Neretve kod Uloga potrebno je primijeniti odgovarajuće mjere prilikom izgradnje planiranih objekata, kao i u eksploataciji istih.

Za vrijeme izgradnje - Pridržavati se mjera za uređenje prostora u toku izvođenja radova na izgradnji

postrojenja kroz uslove navedene u Urbanističko – tehničkoj dokumentaciji i urbanističkoj saglasnosti,

- Zaštititi površine osjetljive na eroziju, sredstvima stabilizacije koja sprečavaju eroziju i nanošenje erodiranog materijala u vodotok, prije svega na obale rijeke na kojima će se izvoditi najveći obim građevinskih radova,

- Koristiti tehnički ispravnu mehanizaciju i prevozna sredstva na gradilištima za transport opreme i materijala,

- Zabranjeno je prati mašine i vozila u zoni radova, a pravilnom organizacijom radova i nadzorom minimizirati mogućnost incidentnog zagađenja vode zbog nemarnosti osoblja,

- Zabranjeno je istresanje iskopnog materijala na obalu rijeke, vodotok i u kanjon, - Prilazne saobraćajnice i manipulativne površine izgraditi na način da se osigura

odvod površinskih voda prilagođen predviđenoj frekvenciji i teretu transportnih vozila koji će se kretati na navedenoj lokaciji,

- Potrebno je sakupljati fekalne otpadne vode u naselju za radnike i tretirati ih na lokalnom postrojenju za otpadne vode (septička jama sa taložnicama i dezinfekcijom pomoću hlorinatora ili odgovarajućeg drugog tipskog postrojenja). Septičku jamu potrebno je redovno održavati i čistiti njen sadržaj putem poduzeća ovlaštenog za tu vrstu aktivnosti ili zbog jednostavnosti na gradilštu koristiti prenosne ekološke sanitarne nužnike koje treba opet u saradnji sa najbližom komunalnom službom redovno održavati i prazniti;

- Smještaj svih vozila i mehanizacije koja koriste tečno gorivo, mora biti na uređenom vodonepropusnom platou uz strogu kontrolu eventualnog zagađenja, odnosno procurivanja,

- Tečna goriva čuvati u zatvorenim posudama, smještenim na sigurnom mjestu po mogućnosti u betonskom bazenu. U slučaju procurivanja goriva, potrebno je odmah pristupiti remedijaciji zagađene površine.

U toku eksploatacije - Izgraditi sistem za sakupljanje i prečišćavanje oborinskih voda sa manipulativnih

površina brane i postrojenja mašinske zgrade izgradnjom separatora masti i ulja na ova dva mjesta,

- Održavati slivnike za prikupljanje vode sa manipulativnih površina i separatore masti i ulja,

- Ispod transformatorskog postrojenja mašinske zgrade, kao i ispod turbine potrebno je izgraditi nepropusne tankvane, uljne bazene zapremine dovoljne da mogu primiti eventualno iscurjelo turbinsko ili izolaciono ulje iz sistema mašinske zgrade,

- Plutajući nanos (plastična ambalaža, kese i sl.) u akumulaciji redovno sakupljati i po potrebi odvoziti u saradnji sa nadležnom komunalnom službom.

- Izvršiti izdvajanje korisnih komponenti iz plutajućeg nanosa (npr. drvo), - Prelivne objekte na pregradama dispoziciono postaviti tako da mogu da evakuišu

veliku vodu vjerovatnoće 0,1%, - Neophodno je obezbjediti ekološki garantovani proticaj u riječnom toku nizvodno

od brane Nedavić. Veličina (garantovanog) ekološki prihvatljivog proticaja je 0,52 m3/s što odgovara prosječnoj mjesečnoj maloj vodi obezbjedjenosti 95%

117

(odredjena u Knjigi 2, Sveska 2 – Hidrologija ovog projekta). Veličina ekološki garantovanog proticaja je određena shodno zadatim vodoprivrednim smjernicama za izradu projektne dokumentacije.

2.5.1.3. Mjere za zaštitu zemljišta Za vrijeme izgradnje

Navedene mjere zaštite vazduha i voda koje se odnose na sakupljanje i kanalisanje otpadnih i oborinskih voda sa manipulativnih platoa i mjere koje su preduzete za skladištenje i korištenje naftnih derivata, su ujedno i mjere za zaštitu zemljišta.

- Prije početka izgradnje potrebno je planirati pristupne puteve za mehanizaciju, te odlagališta na lokalitetima gdje će biti najmanja šteta za biljni pokrov,

- Humus treba da bude deponovan na posebna mjesta gdje će biti izolovan od uticaja drugih materijala iz iskopa kao i zagađena hemikalijama (motorna ulja, nafta i sl. iz mehanizacije koja se koristi na gradilištu),

- Uklonjeni humus potrebno je ostaviti za kasnije hortikulturno uređenje loakcije gradilišta čime će se umanjiti degradacija pedo sloja zemljišta,

- Deponija humusa mora biti zaštićena od erozije izazvane vodom ili vjetrom, - Izvođačima radova treba strogo naglasiti odgovornost čuvanja cijele okolne vegetacije

i zemljišta unutar i izvan građevinske zone, - Sječu šuma tj. postojeće vegetacije svesti na minimum da se ne bi inicirali procesi

klizanja i erozije tla.

U toku eksploatacije - Na odgovarajućim mjestima potrebno je postaviti kontejnere zatvorenog tipa za

prikupljanje komunalnog otpada. - Potrebno je takođe, odrediti način čuvanja i skladištenja goriva, maziva i ulja, odnosno

deponovanja starog ulja i maziva. - Burad koja će se koristiti za čuvanje goriva treba da su od pocinkovanog čeličnog

lima, zavarene konstrukcije i sa po dva čelična obruča radi zaštite prilikom premještanja, utovara i istovara.

- Čuvanje goriva u buradima vrši se obično na slijedeći način: na otvorenom prostoru, pod „vedrim nebom“ (privremeno), na otvorenom prostoru, pod nadstrešnicom (privremeno), u naročitim podrumima (trapovima) za gorivo, u zgradama obezbjeđenim od požara sa lakim krovom.

- U slučaju čuvanja goriva, ulja i maziva u trapovima, pod unutrašnjosti trapa treba da je takav da se isključuje mogućnost stvaranja iskri prilikom pokretanja i pomjeranja buradi. Pod ne smije da upija produkte nastale eventualnim curenjem iz buradi i treba da je od vatrostalnog materijala.

- Manipulativni plato u krugu hidroelektrane potrebno je asfaltirati, tako da se spriječi procurivanje nafte i njenih derivata u zemljište i eventualno curenje iz motornih vozila koja se kreću u krugu hidroelektrane,

- Sva mehanizacija koja će se koristiti treba da bude na betoniranom platou predviđenom za parking.

- Redovno održavati i čisititi septičku jamu i separator ulja i masti, - Redovno održavati i čistiti sabirne uljne jame ispod turbina. 2.5.1.4. Mjere za sprečavanje i smanjenje čvrstog otpada Za vrijeme izgradnje - Selektovano sakupljati građevinski otpad i komunalni otpad,

118

- Na lokalitetu postaviti dovoljan broj kontejnera za sakupljanje komunalnog otpada, a zatim odvoziti u saradnji sa komunalnim preduzećem sa kojim je potrebno sklopiti ugovor o saradnji,

- Otpadna ulja i maziva i drugi opasni otpad sakupljati u posebnim bačvama, skladištiti na natkrivenoj i betoniranoj površini, i zbrinjavati u saradnji sa ovlašćenom institucijom,

- Ukoliko dođe do nekontrolisanog isticanja opasnih materija (gorivo, ulje) obezbijediti dovoljne količine adsorbensa i adekvatne posude za prihvatanje goriva, a njihov dalji tretman prepustiti ovlašćenoj instituciji koja treba da obavi uklanjanje opasnih materija i asanaciju terena u skladu sa odredbama Zakona o upravljanju otpadom (Sl. glasnik RS, 53/02 i 65/08),

- Pripremiti Plan upravljanja otpadom u skladu sa čl. 26. i 27. Zakona o upravljanju otpadom (Sl. glasnik RS, broj 39/05),

- Ugovore za zbrinjavanje svih vrsta otpada zaključiti u skladu sa Pravilnikom o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvođača i prodavača na odgovorno lice sistema za prikupljanje otpada (Sl. glasnik RS, broj 118/05).

U toku eksploatacije - U procesu eksploatacije postojećeg objekata ovakve namjene, potrebno je predvidjeti

sistem sakupljanja otpada kao prve karike u procesu upravljanja otpadom, - Komunalni otpad odlagati u zatvorene kontejnere, - Iskorištene naftne derivate (ulja i maziva) sakupljati i skladištiti u metalnu burad,

zaštićenu od atmosferskog uticaja i pristupa neovlašćenih lica, do zbrinjavanja sa ovlašćenom institucijom,

- Sve Ugovore za zbrinjavanje otpada zaključiti sa ovlašćenim institucijama u skladu sa Katalogom otpada (Sl. glasnik RS, broj 39/05) i Pravilnikom o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvođača i prodavača na odgovorno lice sistema za prikupljanje otpada (Sl. glasnik RS, broj 118/05).

2.5.1.5. Mjere za zaštitu od buke Za vrijeme izgradnje

Nepovoljni efekti buke pojaviće se na samom gradilištu koja se može umanjiti upotrebom odgovarajuće opreme (zaštita antifonima i štitnicima na ušima). Imajući u vidu nepovoljne efekte buke potrebno je provoditi slijedeće mjere za smanjenje ili potpuno eliminisanje buke:

- Građevinske radove koji bi proizvodili veliku buku izvoditi u određenim vremenskim intervalima i prema odgovarajućim propisima i standardima;

- Zabraniti korišćenje građevinskih mašina u noćnom periodu i ograničiti ih na radne sate i dane u sedmici;

- Radnici na gradilištu moraju koristiti zaštitnu opremu protiv buke (zaštita antifonima i štitnicima na ušima);

- U slučaju da pojedine mašine prekoračuju dozvoljene vrijednosti nivoa buke, potrebno je zabraniti njihovu upotrebu, odnosno koristiti moderniju i tehnički ispravnu mehanizaciju;

Investitor je u obavezi da od proizvođača opreme, ili od njegovog zastupnika, zahtijeva da dostavi svu odgovarajuću dokumentaciju o primjenjenim konstruktivnim rješenjima i zaštitnoj opremi protiv buke i vibracija, shodno odredbama Zakona o zaštiti na radu (Sl. glasnik RS br. 1/08).

Zaštita od štetnog dejstva buke može se obezbijediti mjerama tehničke zaštite i sredstvima zaštite na radu. Izmjerene vrijednosti nivoa buke na pogonskim i radnim

119

mašinama na sličnim gradilištima nalaze se u granicama 80 - 85 dB, što jasno ukazuje na potrebu odgovarajuće zaštite.

Radi zaštite čula sluha od prekomjerne buke na radnim mjestima rukovaoca pogonskih i radnih mašina moraju se koristiti odgovarajuća zaštitna sredstva i to: - vata za zaštitu sluha od buke jačine do 75 dB; - ušni čepići za zaštitu sluha od buke jačine do 85 dB; - ušni štitnici za zaštitu sluha od buke jačine do 105 dB.

U toku eksploatacije U cilju sprečavanja emisije prekomjerne buke iz objekta hidroelektrane potrebno je redovno praćenje ispravnosti i održavanje tehničkih standarda instalisane opreme i uređaja; Mаšinska hala kao najveći izvor buke treba da bude zvučno izolovana tako da spreči širenje buke. Nisu potrebne mjere zaštite stanovništva od buke u periodu eksploatacije, a u toku remonta radnici će koristiti zaštitna sredstva protiv buke. 2.5.1.6. Mjere za zaštitu pejzaža U cilju smanjenja uticaja potrebno je voditi računa o vizuelnom uklapanju forme i kolorita, radi postizanja kompatibilnosti sa karakteristikama pejzaža.

- Po izgradnji pristupnih puteva neophodno je hortikulturno rješiti usjeke i nasipe puteva kao i ostale slobodne površine, da bi se površinski slojevi vezali i spriječila erozija koristeći biljke iz šireg dijela ekosistema. Izgradnja hidrotehničkih objekata omogućava pristup veoma strmim terenima, kojim upravo izgradnja ovakvih objekata omogućava pristup. Na ovim površinama potrebno je interpolirati crni bor u značajnijim količinama.

- Nakon izvršenih radova obavezno sprovesti mjere rekultivacije i sanacije terena. - Eventualno hortikulturno uređenje lokacija izvesti kao slobodno neparkovsko uz

upotrebu isključivo autohtone flore. - Ukoliko se u toku rada otkrije prirodno dobro o nalazu obavijestiti Republički Zavod

za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske i preduzeti sve mjere kako se prirodno dobro ne bi oštetilo do dolaska ovlašćenog lica.

- Definisati objekte, parametre i lokalitete za uspostavljanje dugotrajnog monitoringa uz neophodno uvažavanje nauke i struke. Potrebno je postaviti stalne fitocenološke ogledne plohe u svakoj od karakterističnih biljnih zajednica.

- Sačuvati sve vrste koje su u kategoriji zaštićenih vrsta (endemične, rijetke i ugrožene). Endemični i rijetki oblici među vodenim i kopnenim organizmima predstavljaju baštinu kojoj se mora posvetiti posebna pažnja. Ovi oblici moraju na duži period biti kontinuirano praćeni u toku izgradnje i rada akumulacije, kako bi se došlo do spoznaje o ponašanju prirodnih populacija u novonastalim uslovima. Može se samo pretpostaviti šta se dešava usljed promjene fizičko-hemijskih karakteristika vode, a znati nakon detaljnih proučavanja.

2.5.1.7. Mjere za zaštitu ekosistema Za vrijeme izgradnje

- Prilikom izvođenja planiranih radova treba strogo voditi računa da se što manje naruši stabilnost ekosistema.

- Izvođenje radova treba obavljati pod nadzorom odgovarajućih stručnjaka kako bi se promjene u ekosistemu svele na što manju mjeru.

- Za vanjsko uređenje maksimalno koristiti autohtoni građevinski i sadni materijal.

120

- U fazi izgradnje izvođač radova treba da se pridržava odlaganja iskopanog materijala u sklopu planirani privremenih odlagališta prema Regulacionom planu HE Ulog.

- Na privremenim odlagalištima iskopanog materijala zabranjeno je odlaganje komunalnog otpada.

- Zbog ekstremnih nagiba zemljišta su podložna eroziji, tako da se pošumljavanja i konverzije postojećih niskih šuma smatraju kao jedan od prioriteta uređenja posmatranog prostora, naročito ako se ima u vidu potreba zaštite vodotoka od nanosa u kontekstu planirane izgradnje hidroelektrane.

- Ukoliko se desi havarija-isticanje goriva, ulja ili drugih opasnih materija u zemljište, ove površine se moraju sanirati skidanjem zagađenog sloja, zamjenom novim slojem i ozelenjavanjm po projektu remedijacije.

- Vodozahvat izgraditi tako da ne bude ugrožen (garantovani) ekološki prihvatljivi protok vode koji će omogućiti obavljanje normalne funkcije vodenih organizama uz normalnu reprodukciju i održavanje biološke raznovrsnosti vodotoka nizvodno od brane, a samim tim i postojećeg ekosistema.

U toku eksploatacije - Nakon izvršenih radova obavezno sprovesti mjere rekultivacije i hortikulturnog

uređenja terena - Održavati (garantovani) ekološki prihvatljiv protoka vode od 0,52 m3/s. - Eventualno hortikulturno uređenje lokacija izvesti kao slobodno neparkovsko uz

upotrebu isključivo autohtone flore. - Za potrebe vodenih organizama potrebno je kontrolisati kvalitet rijeke Neretve prema

definisanom monitorogu (Poglavlje 2.6) - Kontinuirano pratiti kopnene i vodene vrste koje su u kategoriji zaštićenih vrsta

(endemične, rijetke i ugrožene) jer one predstavljaju baštinu kojoj se treba posvetiti posebna pažnja. Ovi oblici moraju na duži period biti kontinuirano praćeni u toku izgradnje i rada hidroelektrane kako bi se došlo do spoznaje o ponašanju prirodnih populacija u novonastalim uslovima.

- Urediti obale rijeke Neretve radi uklapanja objekta u okruženje. 2.5.1.8. Mjere za zaštitu ihtiofaune Zaštitu ekosistema Ulog potrebno je uskladiti sa zakonskim propisima, normativima, standardima i drugim aktima iz oblasti ekologije u Republici Srpskoj i svijetu (Evropi). Od dokumentacije i zakonskih propisa u Republici Srpkoj korišten je Zakon o zaštiti prirode (Sl. glasnik RS, 79/07), Zakon o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik RS 99/06), Zakon o zaštiti i dobrobiti životinja (Sl. glasnik RS 01/08), Zakon o lovstvu (Sl. glasnik RS 113/05), Zakon o ribarstvu (Sl. glasnik RS 04/02). Primjenjene su mjere međunarodnih programa i inicijativa za zaštitu i očuvanje biodiverziteta, odnosno prirodnih vrijednosti od značaja za očuvanje tih vrijednosti. To su globalne i sve evropske incijative, odnosno propisi evropske unije za Srednju i Istočnu Evropu. U okviru globalnih inicijativa značajni su propisi Komisije IUCN za nacionalne parkove i zaštićena područja. Korišćena je Strategija za zaštitu i trajnu održivost životinja, Program čovjek i biosfera, Konvencija o biološkoj raznovrsnosti, Konvencija o područjima vodenih staništa od značaja naročito staništa ptica, Plan akcija za zaštićena područja u Evropi, Evropska okolišna mreža, Program životne sredine za Evropu, Smjernice za zaštitu prirodnih staništa i prirodne (divlje) flore i faune, kao i dio materijala o ekološkim ”ciglama” za našu zajedničku kuću – Evropu, Program aktivnosti za zaštitu životne sredine u Srednjoj i Istočnoj Evropi.

Zakonom o inspekcijama regulisano je pitanja nadzora i kontrole prilikom izgradnje HE Ulog.

121

Za vrijeme izgradnje

- U cilju zaštite ihtio faune u toku izgradnje potrebno je poštovati sve mjere propisane kroz mjere zaštite voda.

- U toku izgradnje potrebno je optočnim tunelom omogućiti migraciju riba.

- Poribljavanje rijeke Neretve u toku izgradnje vršiti isključivo sa mlađi autohtonih vrsta, potočne uloške pastrmke.

- Zabranjeno je prosipanje iskopanog materijala u rijeku Neretvu

- Zabranjeno bacanje otpada kao i upuštanje otpadnih voda u rijeku Neretvu.

U toku eksploatacije

Zaštita faune treba da bude u skladu sa naprijed navedenim zakonskim propisima, kao i u skladu sa propisima Komisije IUCN za nacionalne parkove i zaštićena područja i ostalim međunarodnim aktima u oblasti ekologije i zaštite životne sredine.

- U svrhu zaštite ekosistema područja oko HE Ulog, u segmentu očuvanja populacija riba (ihtiofaune) potrebno je obezbjediti njihovo prisustvo u novoformiranim, jezerskim uslovima, kao i ranije, u uslovima akvatičnog riječnog ekosistema Neretve. To se posebno odnosi na autohtonu populaciju potočne pastrmke (Salmo trutta m, fario L., 1758), koja je i u kvalitativnom i kvantitativnom smislu dominantna vrsta naselja riba riječnog toka Neretve, na području Uloga. To je ujedno i salmonidna vrsta ribe, koja ima sportsko-ribolovni značaj, ali i značaj sa aspekta sagledavanja voda boljeg kvaliteta (indikatorska, saprobiološka vrsta).

- Potrebno je provođenje intenzivnih poribljavanja, odnosno ihtiofaunističku revitalizaciju. Pitanje poribljavanja treba biti regulisano izradom i primjenom naučno-stručnih Programa poribljavanja koji će biti rađeni u skladu sa novoformiranim abiotskim i biotskim karakteristikama hidro-akumulacije Ulog. To se odnosi na uspostavljanje kvalitativnog (brojnog stanja) i kvantitativnog (stanje ihtiomase), kao i ranije, u uslovima riječnog toka Neretve.

- Programi revitalizacije, odnosno poribljavanja treba da sadrže neophodne podatke o vrsti ribe odabrane u skladu sa kvalitetom vode.

- Programi poribljavanja treba da sadrži neophodni, predkonzumni uzrast potočne pastrmke koja će se upotrijebiti u revitalizaciji (poribljavanju). To treba da uključi i uputstva za transport žive ribe, detaljno opisana uputstva o načinu poribljavanja, dokumentacija o zdravstvenim atestima riba.

- Zaštita ekosistema treba da podrazumijeva da se u novoformiranim jezerskim uslovima introdukuje potočna pastrmka odličnog zdravstvenog stanja. Prilikom preuzimanja žive ribe sa klasičnih salmonidnih ribogojilišta potrebno je dobiti ateste o zdravstvenom stanju te ribe.

- Poribljavanja treba vršiti dva puta godišnje, u proljetno-ljetnom i jesenskom periodu.

- Zaštita kvaliteta vode akumulacije mora biti usmjerena i na analize kvaliteta vazduha. Površinski sloj vode je u dodiru sa atmosferskim vazduhom i ima direktan uticaj na kvalitet vode, posebno na nivo rastvorenog kiseonika u vodi. Površinski i dubinski slojevi vode se mješaju. Kroz monitoring sistem praćenja kvaliteta vazduha biće preduzete mjere na uspostavljanju vrijednosti parametara kvaliteta vazduha koje u području salmonidnih regiona propisuje Svjetska zdravstvena organizacija.

122

- Zaštita ekosistema podrazumjeva i analizu drugih životnih zajednica vode i to organizama sa površine jezerskog ekosistema – Neuston, organizama iz površinskih slojeva vode – Zoolpankton i Fitopankton i organizama dna – Bentos.

- Zaštita faune treba da bude u skladu sa naprijed navedenim zakonskim propisima i u skladu sa propisima Komisije IUCN za nacionalne parkove i zaštićena područja i ostalim međunarodnim aktima u oblasti ekologije i zaštite životne sredine

2.5.1.9. Mjere za praćenje i utvrđivanje klimatskih promjena Eventualne klimatske promjene se mogu očekivati u periodu eksploatacije hidroelektrane nakon punjenja akumulacije.

- U cilju očuvanja prirodnih resursa u gornjem slivu Neretve, zaštite od atmosferskih i hidroloških nepogoda i klimatskih ekstrema, a naročito suša, olujnih nepogoda, poplava, bujica, kao i blagovremene adaptacije na izmjenjene klimatske uslove, neophodno je uspostaviti monitoring vremenskih prilika i klime uspostavljanjem automatizovane meteorološke i hidrološke mreže stanica.

- Neophodno je pri planiranju, projektovanju i izgradnji hidrotehničkih objekata uzeti u obzir ne samo opšte klimatske karakteristike, već i navedene procjene promjene lokalne klime, kao i aspekte zagađivanja vazduha, koji u sinergetskom dejstvu, u znatnoj mjeri mogu doprinijeti pogoršavanju kvaliteta životne sredine, a time narušiti zdravlje stanovništva, umanjiti raspoloživost resursa i nepovoljno uticati na proizvodnju hrane i vodosnabdijevanje.

- Pri planiranju i upravljanju procesima proizvodnje u hidroenergetskom sistemu Ulog, kao i praćenju njihovog uticaja na životnu sredinu, neophodno je pravovremeno raspolagati s dovoljnim obimom kvalitetnih meteoroloških podataka. U tom cilju neophodno je unaprijediti monitoring vremenskih prilika i klime uspostavljanjem automatizovane meteorološke i hidrološke mreže stanica.

- Za potrebe monitoringa vremena i klime u gornjem slivu rijeke Neretve trebaju se koristiti i meteorološke stanice sa šire teritorije koje su, za svoje potrebe, a u saradnji sa Republičkim hidrometeorološkim zavodom, uspostavile druge institucije, kao što su skupštine opština i Hidroelektrane Trebišnjica.

- Da bi se prevazišlo sadašnje veoma nepovoljno stanje u pogledu broja, prostornog rasporeda, opremljenosti i kadrovske osposobljenosti u mreži meteoroloških stanica, potrebno je da se u slivu gornje Neretve izvrši dopuna meteoroloških stanica do zahtijevane gustine, definišu i standardizuju programi za svaku kategoriju stanica, izvrši obuka kadra i uspostavi sistem operativnog prikupljanja i obrade podataka. Pri tome je neophodno voditi računa o specifičnim zahtjevima i potrebama elektroprivrede (posebno su interesantni podaci o padavinama - intenzitet i trajanje, visina snježnog pokrivača i sadržaj vode u snijegu), ali i o standardima koji treba da se ispoštuju u državnom meteorološkom osmatračkom sistemu, pa je za realizaciju ovih ciljeva neophodno ostvariti saradnju sa Republičkim hidrometeorološkim zavodom i time uspostaviti jedinstven hidro-meteorološki informacioni sistem koga bi sačinjavale:

1. Glavne-sinoptičke meteorološke stanice: Čemerno i Gacko: 2. Klimatološke stanice:Kalinovik, Tjentište i Nevesinje; 3. Automatske meteorološke stanice: Ulog i Bistrica II 4. Hidrološke-limnigrafske stanice: Ulog; 5. Hidrološke-vodomjerne stanice: 10 stanica po izboru;

123

6. Padavinske stanice: 10 stanica na lokacijama dosadašnjih padavinskih stanica iz mreže Republičkog hidrometeorološkog zavoda i na lokacijama elektroprivrednih objekata.

- Program rada stanica treba usaglasiti sa standardima Svjetske meteorološke

organizacije. Na sinoptičkim stanicama se svakog sata treba vršiti mjerenja i osmatranja pritiska, temperature, napona vodene pare, vjetra, oblačnosti, vidljivosti i pojava u trenutku nastanka i prestanka, dok se ekstremne vrijednosti temperature mjere jednom dnevno, a padavine dva puta. Mjerenja i osmatranja na klimatološkim stanicama se trebaju vršiti u tri termina (07, 14 i 21 čas) po lokalnom vremenu. U tim terminima osmatraju se temperatura, napon vodene pare, vjetar, oblačnost i pojave u trenutku nastanka i prestanka, dok se ekstremne vrijednosti temperature mjere jednom dnevno, a padavine jednom dnevno. Na padavinskim stanicama količina padavina se treba mjeriti jednom dnevno, a pojave se trebaju bilježiti u trenutku kada su se javile i kada su prestale. Za potrebe praćenja uticaja na mikro i mezoklimatske karakteristike i praćenja indikatora klimatskih promjena na meteorološkim stanicama svih kategorija potrebno je uspostaviti program fenoloških osmatranja.

- Svi podaci treba da budu uključeni u hidrometeorološki informacioni sistem

Republičkog hidrometeorološkog zavoda. 2.5.1.10. Mjere za sprečavanje nanosa Za radove zaštite akumulacije od zasipanja riječnim (vučenim i lebdećim) nanosom potrebno je uspostaviti integralnu zaštitu. To znači da je potrebno sprovesti mjere zaštite od erozije na slivu uzvodno od pregrade HE Ulog. Na taj način će se umanjiti proces produkcije riječnog nanosa odnosno umanjiće se erozija na području sliva uzvodno od akumulacije HE Ulog.

Mjere za sprečavanje produkcije i pronosa nanosa trebaju da se završe do početka rada elektrane tj. do punjejna akumulacije.

Projektant „Energoprojekt“ iz Beograda je detaljno obradio uticaj erozije i nanosa na buduću akumulaciju i sistem hidroelektrane Ulog sa prijedlogom mjera sprečavanja i zaštite, u Idejnom projektu Knjiga 2 – podloge, sveska 4. U toku realizacije projekta HE Ulog potrebno je izvesti sve navedene radove definisane navedenim Idejnim projektom. U prilogu teksta prikazana je karta sa mjerama zaštite (Slika 21).

124

Slika 21. Grafički prikaz predloženih mjera sprečavanja i zaštite od erozije i nanosa predmetnog područja

125

Potrebno je realizovati dvije vrste radova:

- građevinski i - biološki. Građevinski radovi

- Građevinski radovi se predviđaju u koritima bujičnih tokova koji su neposredne pritoke akumulacije odnosno Neretve uzvodno od akumulacije, a biološki radovi u slivovima direktnih pritoka akumulacije.

- Od građevinskih radova potrebno je izvesti: gabionske pregrade male korisne visine, rustikalne pregrade i konsolidacioni pojasevi. Ovi objekti trebajuda budu locirani u samim koritima i za iste nije potrebno raditi nikakvu eksproprijaciju.

- Potrebo je izvesti: sadnju u jame, sadnju na pleterima, introdukcija četinara, resurekcija sa introdukcijom što će rezultovati poboljšavanju stanja postojećih šuma.

- Predloženi radovi zaštite od erozije tj. produkcije i pronosa riječnog nanosa možemo smatrati radovima koji će pozitivno uticati na unapređenje životne sredine.

2.5.1.11. Mjere za sprečavanje prekograničnog uticaja U okviru sprovedenih posmatranja i analize tokom izrade Studije uticaja na životnu sredinu HE Ulog, došlo se do zaključka da prekograničnog uticaja neće biti, ukoliko se ispoštuju slijedeće mjere:

- Režim rada HE Ulog treba da bude protočni. - Osigurati permanentno ispuštanje količine vode u granici ekološki prihvatljivog proticaja

(minimalno 0,52m3/s). - Uspostaviti permanentno hidrološko osmatranje na tri profila:

o Uzvodno od akumulacije (vodomjerni profil „most“ u Ulogu) gdje bi se pratio dotok vode u akumulaciju.

o Nizvodno, neposredno iza pregradnog mjesta, gdje bi se pratila količina vode koja se ispušta iz akumulacije (ekološki prihvatljiv protok). U periodu „malih voda“ može se desiti da dotok vode u akumulaciju bude manji od ekološki prihvatljivog protoka, tako da će u tom periodu postojanje akumulacije imati pozitivan efekat na očuvanje ekosistema nizvodno od HE Ulog.

o Nizvodno od mašinske kućice tj. od turbine gdje se voda ponovo upušta u rijeku Neretvu.

- Obezbijediti antierozione mjere u uzvodnom dijelu sliva u odnosu na HE Ulog, radi smanjenja procesa erozije i produkcije riječnog nanosa. Cilj ovih mjera je smanjenje nanosa koji će se akumulirati u akumulaciji, tako da će akumulacija obezbijediti dovoljno prostora za sedimentaciju tokom cijelog vijeka eksploatacije objekta HE Ulog.

2.5.1.12. Mjere koje se preduzimaju u akicidentnim situacijama Pod akcidentnim situacijama smatraju se ne planirani, ne očekivani i nepoželjni događaji nastali u toku eksploatacije ili izgradnje objekta. Sa gledišta planiranog sistema posebno bitne slijedeće akcidentne situacije:

126

- havarije vozila sa naftnim derivatima i drugim opasnim materijama na komunikacijama u blizini sistema, kada postoji opasnost da zagađujuće supstance dospiju neposredno u vodotok ili da zagade podzemne vode koje se nalaze u priobalnom području.

- proboj i procurivanje ulja za hlađenje iz transformatora na objektima HE;

- kvarovi na ustavama prelivnog dijela brana, koji mogu da dovedu u pitanje njihovu

funkcionalnost i konstrukcijsku bezbednost;

- oštećenje betonskih dijelova konstrukcija brana, koje se determinišu vizuelno ili na instrumentima oskultacionog sistema;

Za sve akcidentne događaje moraju se unaprijed predvidjeti jasne procedure djelovanja na saniranju posljedica. Dužnost je Investitora da obezbijedi i jasno definiše nadležnosti u vezi praćenja i osmatranja objekata hidroelektrane u fazi izgradnje i eksploatacije. Za navedene akcidentne situacije to podrazumeva sledeće aktivnosti:

- Pošto u blizini sistema prolazi regionalni put R-433 Nevesinje-Kalinovik, mora se unaprijed predvidjeti procedura zaštite u slučaju havarije vozila koja prevoze opasne materije i naftne derivate. Moraju biti razrađeni scenariji za protivhavarijsko djelovanje, zasnovani na brzom fizičkom izolovanju mjesta havarije privremenim barijerama i odstranjivanju zagađujućeg efluenta;

- Za saniranje i lokalizaciju zagađenja koje bi nastupilo u slučaju proboja trafoa i isticanja

transformatorskog ulja potrebno je predvidjeti odgovarajući dispozicioni elementi na tim objektima. Oni se sastoje od sabrnih kanala ispod trafoa i bazena za sakupljanje ulja, kako isto ne bi moglo da dospije u rijeku;

- Svim aktivnostima na obaranju kote u jezeru i promjenama režima tečenja u odnosu na

uobičajene dnevne režime, mora da prethodi blagovremeno obavještavanje javnosti, kako bi se ljudi na vrijeme mogli da uklone iz nizvodnih zona koje će biti podvrgnute režimu neustaljenog tečenja tokom procedure otvaranja prelivnih polja (temeljnih ispusta).

- U slučaju zemljotresa koji može izazvati oštećenja objekata u okruženju, obaviti odmah

nakon toga vizuelni pregled pregradnih objekata i mehaničke opreme na njima. Istovremeno izvršiti i vanredna očitavanja svih oskultacionih instrumenata u cilju provjere ponašanja objekata, a po potrebi i vanredno geodetsko snimanje, ukoliko postoji indikacija da je došlo do neplaniranih pomjeranja konstrukcije pregrade;

2.5.1.13. Mjere za zaštitu kulturno istorijskog nasljeđa Mjere za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog naslijeđa se propisuju samo za fazu izgradnje hidroelektrane kako slijedi:

- U slučaju iskopa ili nalaska arheoloških ostataka potreno je prekinuti dalje radove te isto prijaviti Zavodu za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa RS i preduzeti sve mjere kako bi se na adekvatan način pristupilo zaštiti nađenih arheoloških znamenitosti.

- Takođe, u slučaju da se tokom iskopa i izgradnje sistem HE Ulog, utvrdi prirodno dobro koje je geološko-paleontološko ili minerološko-petrogradskog porijekla, a za koje se pretpostavlja da ima svojstvo objekta geonaslijeđa, obavijestiti Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske.

127

2.5.1.14. Mjere zaštite zdravlja ljudi Za vrijeme izgradnje

- Domicilnom stanovništvu naselja Ulog i zaineresiranoj javnosti prezentovati negativne i pozitivne efekte implementacije projekta, te otpore i konflikte interesa zbog pejzažnih, okolinskih, imovinskih i drugih aspekta sa razumjevanjem i poštovanjem razmotriti i evaluirati. Emotivni stresovi i subjektivni razlozi, ukoliko se ne pravi fatalna greška i šteta za područje, razvojne planove i stanovništvo, ne bi trebali biti presudan parametar kod odlučivanja;

- Za objekte locirane u području akumulacija i brana, a koje nije moguće

izbjeći, obezbijediti pravičnu naknadu; - U slučaju potrebe izgraditi odgovarajuću infrastrukturu (napajanje strujom,

kao i putnu infrastrukturu koja se potapa akumulacijom uključujući most preko rijeke Neretve), kako bi se obezbijedila neometana komunikacija lokalnog stanovništva između naselja i njihovih imanja.

U toku eksploatacije

- Mjere zaštite zdravlja stanovništva u toku eksploatacije nisu potrebne, ali treba sarađivati i pomagati stanovništvu i rekreativcima da se adaptiraju novom prostornom sadržaju i iskoriste mogućnosti za razvoj privrednih i rekreacijskih aktivnosti.

- Obaveza Investitora je i da izvrši obavještavanje ukoliko se pojavi bilo koji

negativan uticaj na zdravlje ljudi i životnu sredinu u toku izvođenja projekta izgradnje i eksploatacije energetskog objekta HE Ulog u skladu sa zakonskim odredbama Zakona o zaštiti životne sredine i nadežnostima Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske.

- Kada se radi o zaštiti zdravlja stanovništva, potrebno je slijediti Zdravstvenu

politiku i strategije za zdravlje u Republici Srpskoj do 2010. godine i preporuke Strategije 5. za praćenje i redukciju rizičnih faktora životne i radne sredine i jačanje infrastrukture i funkcije ustanova za Zdravstvenu zaštitu u postupku izrade prostornih i drugih planova, odnosno osnova i druge investiciono-tehničke dokumektacije (Sl. glasnik Republike Srpske, br. 56/02) koji su u vezi sa Nacionalnim akcionim planom za zdravlje i životnu sredinu (NEHAP) za Republiku Srpsku, usvojen od strane Vlade Republike Srpske (Sl. glasnik Republike Srpske, br. 1/02).

128

Zaštita profesionalnog osoblja Radnici koji rade u blizini provodnika pod naponom i opreme, su izloženiji na EMP nego šira javnost. Profesionalna izloženost na EMP treba biti sprečena pridržavanjem nekih od sledećih mjera:

- Identifikacija potencijalno opasnog izvora EM polja - upotrebe lične opreme za monitoringa za vreme radnih aktivnosti - pridržavanje dozvoljenog vremena izlaganju EM polju - obuka radnika o opasnostima na izlaganja na EM polja - postavljanje i označavanje sigurnih zona koja bi odvojila radne površine gde - se očekuju povišen nivo EM polja. - povećavanje razdaljine između izvora i radnika - upotreba zaštitne opreme i dr.

Minimalna sigurna radna udaljenost za obučene radnike prema ICNIRP data je u slijedećoj tabeli:

Tabela 11. Minimalna sigurna radna udaljenost

Naizmjenična struja – minimalna radna udaljenost obučenih radnika Opseg napona (kV) (faza do faza ) Minimalna radna udaljenost (m)

2,1 - 15 0,6 15,1 - 35 0,71 35,1 - 46 0,76

46,1 - 72,5 0,91 72,6 - 121 1,01 138 - 145 1,06 161 - 169 1,11 230 - 242 1,5 345 - 362 500 - 552 700 - 765

- Za izbor adekvatne i ekonomične mjere za zaštitu od nejonizujućih zračenja budućeg postrojenja HE „Ulog“ neophodno je izvršiti mjerenje intenziteta EM polja od strane ovlaštenog pravnog lica. Mjerenjem se utvrđuje da li izmjerene vrijednosti zadovoljavaju uslove propisane važećim standardima.

- Tačke mjerenja treba da imaju takve pozicije koje bi uzimale u obzir izlaganje profesionalnog osoblja kao i šire javnosti. Za izlaganje profesionalnog osoblja presudan uticaj imaju izvori koji emituju zračenje iz postrojenja, a za širu javnost izvori koje emituju planirani 10 i 110kV dalekovodi.

- Ako se mjerenjem utvrdi da su prekoračene dozvoljene vrijednosti, inspektor u Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite RS, Odsjek za zaštitu od zračenja naređuje rekonstrukciju, smanjenje upotrebe ili prestanak rada izvora zračenja.

2.5.2. Mjere koje se preduzimaju u slučaju nesreća većih razmjera

Mjere koje se preduzimaju u slučaju nesreća većih razmjera kao osnovne, degradacijske posljedice u očuvanju ekosistema rijeke Neretve mogu da se pojave neadekvatna poribljavanja, unošenje novih akvatičnih vrsta, unošenja alohtonih riba i riblje mlađi koja je virusno, bakterijski

129

ili nametnički zaražena. Pored toga moguće posljedice na ekosistem su narušavanje kvalitata vazduha, u širem regionu i kvaliteta vode buduće akumulacije. Zakonskim mjerama predviđeno je da se introdukcija ribljih vrsta koje se unose vrši kontinuirano, pod kontrolom naučno stručne ustanove koja propisuje uzrast, vrstu i količinu ribe kojom se poribljuje. Zakon o veterinarstvu predviđa da introdukovane vrste imaju zadovoljavajuće ateste o zdravstvenom stanju. Napominjemo da je nemoguće preuzeti ribu i njome poribiti Neretvu, bez prethodno pribavljenog potrebnog dokumenta o zdravstvenoj ispravnosti kategorija ribe. Ekološki inspektor kontrolisaće sprovođenje Zakona o zaštiti životne sredine. Isti inspektorat reagovaće i predložiće adekvatne mjere koje se preduzimaju u slučaju velikih razmjera.

Obzirom da izgradnja hidroelektrane predviđa formiranje akumulacije, potrebno je da se daju instrukcije u slučaju eventualnih nesreća ili havarije. Tu se prije svega misli na aktivnosti koje su neophodne u slučaju nepredviđenih i nepovoljnih posljedica koje bi mogle ugroziti branu, a ove mjere bi trebale spriječiti ili ublažiti posljedice.

Da bi se kontinuirano pratile sve promjene koje mogu da ugroze stabilnost brane i akumulacije potrebno je organizovati službu oskultacija (tehničkog praćenja) koja će voditi dnevnik osmatranja i po potrebi vršiti analizu i interpretaciju parametara koji se prate.

Na terenu je potrebno da se odredi granica visokih voda i poplavnog talasa, a ove podatke je potrebno dostaviti Štabu civilne zaštite, kao i Opštinama koje su eventualno ugrožene. Sistem osmatranja i obavještavanja je u nadležnosti opštinskog organa kojeg odredi uprava i ovim sistemom je potrebno da bude pokriveno cijelo područje poplavnog talasa.

Na pregradnom mjestu je potrebno obezbijediti sistem uzbunjivanja (alarm ili sirena) koji će imati za svrhu brzo alarmiranje stanovništa u okolini brane. Obavještavanje stanovništa u području poplavnog talasa je u nadležnosti opštinskog centra (’’Sl. List SR BIH’’, 3/84).

Vanredne prilike su takve situacije kada može doći do moguće havarije, a mjere koje treba ovo da preduprijede su mjere pripravnosti i mjere uzbunjivanja.

Mjere pripravnosti se uvode u slučajevima kada:

- Doticaj u akumulaciju kod maksimalne kote uspora se približava vrijednosti maksimalne propusne moći evakuacionih organa, sa tendencijom daljeg rasta;

- Horizontalna pomjeranja krune betonske brane pređu maksimalnu opažanu ili propusnu vrijednost;

- Postoji opasnost po akumulaciju ili branu od klizanja obala; - Zatvarač na nekom od evakuacionih organa ne funkcioniše; - U slučaju naglog porasta filtracije na mjernim mjestima ili ako se voda koja se filtrira

zamuti; - Podaci koji su prikupljeni osmatranjem i kontrolom izađu izvan granica propisanih

projektom tehničkog osmatranja; - Služba tehničkog osmatranja (oskultacija) brane utvrdi pregledom, nakon zemljotresa

ili drugih nepredviđenih pojava, promjene koje mogu ugroziti stabilnost brane i oslonca;

- Kvarovi na cjevovodu ili na nekom od ostalih hidrotehničkih objekata koji mogu ugroziti nizvodno područje;

- Služba tehničkog osmatranja (oskultacija), ili stručni tim za interpretaciju ocjeni da je to potrebno;

U ovim slučajevima formira se Štab pripravnosti koji stalno prati i daje ocjene stepena opasnosti, određuje režim rada hidroelektrane, dostavlja izvještaje Opštinskom centru obavještavanja.

130

Mjere uzbunjivanja preduzimaju se u slučajevima:

- nivo vode u akumulaciji dostigne katastrofalnu ili maksimalnu kotu uspora sa tendencijom daljeg porasta;

- stručni tim za interpretaciju ocjeni da je to neophodno; - količina i boja vode koja prolazi kroz branu ukazuje da se radi o lomu; - kvar na cjevovodu uslovljava iseljavanje na nizvodnom području;

U slučaju iznenadne situacije, npr. zemljotres ili slično, vođa smjene je dužan da uspostavi vezu sa upravnikom elektrane ili nekim drugim odgovornim licem i u tom slučaju potrebno je poslati zahtjev za uzbunjivanje, a ako se smatra da je situacija takva da može da ugrozi stanovništvo.

Na osnovu mjerenja i opažanja stanje ugroženosti možemo podijeliti na 4 stepena:

I interno - kada mjerenja pređu granicu maksimalnih mjerenja u zadnje 3 godine; II interna pripravnost - kada se primjete pomjeranja krune brane veća od maksimalno

opaženih vrijednosti, kada se primjeti porast filtracije u kontrolnim uređajima, kada se utvrdi zemljotres, kada se pojave odroni i klizišta u akumulaciji, kada se pojave nova mjesta procurivanja;

III opšta pripravnost - kada komisija koja je sazvana za Drugi stepen ocijeni da treba oglasiti opštu pripravnost, ratni uslovi;

IV opšta uzbuna - kada ekipa stručnjaka za Treći stepen ocijeni da su pojave na brani takve da može doći do rušenja brane.

131

2.5.3. Planovi i tehnička rješenja zaštite životne sredine (reciklaža, tretman i dispozicija otpadnih materijala, rekultivacija, sanacija) Tehničke mjere zaštite u toku izgradnje

Izgradnja HE Ulog na rijeci Neretvi, pored opštih pozitivnih uticaja proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora energije, može doprinijeti pojavi negativnih posljedica po životnu sredinu. Stoga je u postupku projektovanja sistema neophodno postići kompromis između ekonomskog razvoja područja i trajnog gubitka prirodnih resursa, t.j. iznalaženje trajnog rješenja kojim se eliminišu ili dovoljno ublažavaju negativni, a povećavaju pozitivni efekti po životnu sredinu.

- Za vrijeme izvođenja radova, kao i kasnije u radnom vijeku eksploatacije objekta, potrebno je u skladu sa mogućim očekivanim promjenama sprovesti odgovarajuće mjere eliminisanja ili ublažavanja negativnih ekoloških uticaja zbog zaštite čovjeka i njegove životne sredine. U cilju postizanja kontrole nad aktivnostima, koje mogu za rezultat imati narušavanje životne sredine, neophodno je uspostaviti adekvatnu organizaciju gradilišta na način kako to propisuje Zakon o inspekcijama RS (Službeni Glasnik RS 32/01; 113/05; 1/08).

- Poslije završenih radova, sve privremene objekte, pozajmišta, predmete i materijale sa površina korišćenih za potrebe gradilišta treba ukloniti i te površine izravnati i dovesti u prvobitno stanje. Nakon izvršenih radova obavezno sprovesti mjere rekultivacije i sanacije terena. Imajući u vidu da će se projektovani sistem izvoditi u prirodnom neporemećenom ambijentu, preporuka je da se preduzmu sve aktivnosti koje bi doprinijele vizuelnom poboljšanju pejzaža. Višak iskopanog materijala od kopanja tunela, završenog zatrpavanja oko i duž objekta će se koristiti kao agregat za beton dok će se višak odlagati na već definisanim površinama.

- Lokacije za odlaganje iskopanog materijala moraju biti samo privremenog karaktera, a nakon njene upotrebe lokacije dovesti u prvobitan izgled sa korišćenjem autohtonog bilja i drveća. Izbjegavati deponovanje bilo koje vrste otpada na predmetnoj lokaciji.

- Pri izgradnji pristupnih puteva voditi računa o najmanjem narušavanju izgleda okoline. - Korišćenu mehanizaciju je potrebno kontinuirano kontrolisati i održavati, kako bi se

smanjila opasnost od akcidentnih izlivanja naftnih derivata. Garaže i površine na kojima se parkiraju vozila moraju da imaju sisteme za prikupljanje otpadnih i kišnih voda, sa odgovarajućim separatorom i taložnikom. Njihovo pražnjenje obezbijediti u saradnji sa nadležnom komunalnom službom.

- Preduzeti mjere za očuvanje rječnog korita u smislu neodronjavanja iskopanog materijala.

Tehničke mjere zaštite u toku eksploatacije

Kako bi se obezbijedili uslovi za zaštitu životne sredine, u toku eksploatacije je potrebno preduzeti slijedeće mjere:

- Po postavljanju cjevovoda, na nadzemnom dijelu, neophodno je povećati kvantitet zeljastih biljaka, da bi se površinski slojevi vezali i spriječila erozija koristeći biljke iz šireg dijela ekosistema;

- Obezbijediti uslove za zaštitu akumulacije usljed mogućeg odlaganja smeća; - Izgradnja bujičarskih pregrada za zadržavanje vučenog nanosa koje imaju višestruke

korisno dejstvo, a najvažnije koristi su:

• zadržavanje vučenog nanosa,

• smanjenje pada prirodnog korita i samim tim smanjenje transportne sposobnosti korita za pronos vučenog nanosa,

132

• stabilizacija korita i obala na sektoru uzvodno od pregrade, na dužini koja zavisi od visine pregrade i pada dna korita vodotoka.

- Pregrade bi morale da se grade u glavnom koritu rijeke Neretve, na dionici uzvodno od pregrade, kao i u koritima pritoka.

- Sanacija sipara na padinama rijeke Neretve i njenih pritoka.: • izgradnjom podužnih građevina, potpornih zidova, da bi se sprečilo stalno

potkopavanje njihove osnove od strane vode, • terasiranjem sipara i stvaranja uslova za njihovo postepeno pokrivanje vegetacijom. • Izgradnja obaloutvrda na ugroženim lokalitetima od fluvijalne erozije (Prilikom

nailaska poplavnih talasa dolazi do potkopavanja dna i obala korita i to takođe predstavlja veliki izvor nanosa). Obaloutvrde mogu biti od kamena u cementnom malteru, betona ili od priručnog materijala (kamen, drvo) na mjestima gde je udar vode slabiji.

- Prilikom izvođenja planiranih radova treba strogo voditi računa da se ne naruši stabilnost terena, kako u toku izgradnje, tako i u toku eksploatacije objekta. U toku neophodne sječe vegetacije obezbijediti prisustvo stručnog lica radi što manje uzurpacije okolnog prostora na tom objektu.

- Investitor je obavezan donijeti interni Plan upravljanja otpadom, prema odredbama Zakona o upravljanju otpadom (Sl. glasnik. RS br. 53/02) u kojem je definisano upravljanje otpadom. U cilju sprečavanja nastajanja otpada, kao i pravilnog tretmana sa nastalim otpadom, potrebno je preduzeti sve radnje i postupke koji su regulisani Zakonom o upravljanju otpadom (Sl. glasnik. RS br. 53/02).

133

2.5.4. Druge mjere koje mogu uticati na sprečavanje ili smanjivanje štetnih uticaja na životnu sredinu Radi lakšeg praćenja predloženih mjera za monitoring proizvodnje, nastanka otpada i emisija predlaže se kao dobra praksa vođenje evidencije o primjenjenim procedurama prema tabeli broj 12.

Tabela 12. Predložene mjere

Opis mjere Učestalost Voditi zapise o obuci i podizanju svijesti zaposlenih o unapređenju radnih procedura u cilju prevencije zagađenja i akcidentnih situacija

Dva puta godišnje

Voditi dnevnik u koji se upisuju podaci važni za rad hidroelektrane Sastavni dio treba biti izvještaj o preduzetim mjerama po zahtjevima iz ekološke dozvole i eventualno po zahtjevima inspekcije za zaštitu životne sredine i vodoprivredne inspekcije.

Mjesečno i godišnje

Nadzirati i voditi zapis o provođenju programa poribljavanja Dva puta godišnje

Nadzirati i voditi zapis o provođenju tehničkih mjera za zaštitu od nanosa Jednom godišnje

Redovno nadzirati aktivnosti na minimizaciji nastajanja svih otpadnih tokova na lokaciji. Mjeriti, vršiti analize kvantitativno-kvalitativnih podataka

Jednom godišnje

Napraviti sumarni izvještaj o svim prethodno navedenim mjerama za monitoring proizvodnje, nastanka otpada i emisije.

Jednom godišnje

Način izvještavanja o rezultatima izvršenja mjera Za interne potrebe Koncesionara HE „Ulog“ d.o.o. iz Kalinovika predlaže se izrada plana kontrole značajnih aspekata na životnu sredinu gdje bi se evidentirali tekući problemi, uticaji i mjere za njihovo uklanjanje odnosno smanjenje. Taj dokument bi predstavljao dobar osnov kao baza za izvještavanje o rezultatima izvršenja mjera po ekološkoj dozvoli. Iz takvog dokumenta treba selekcijom pripremiti dokumente koji će u šestomjesečnim, odnosno godišnjim razmacima omogućiti i relevantnim službama Opštine i Ministarstva dati uvid u realizaciju predviđenih mjera.

Rezimirano treba izvještavanje bazirati na pripremljenim planovima i podesiti ih za tri nivoa:

- HE „Ulog“ d.o.o. iz Kalinovika - Opština - Ministarstvo,

sa naglaskom poštovanja predviđene dinamike i njegovanja partnerstva.

134

2.6. Specifikacija i opis mjera za praćenje uticaja na životnu sredinu u toku i nakon realizacije projekta

135

Mjere navedene u prethodnom poglavlju razvrstane su po identifikovanim aspektima životne sredine. U daljem dijelu teksta dat je pregled praćenja realizacije predloženih mjera u fazi izgradnje i fazi rada objekta kroz monitoring plan.

2.6.1. Prikaz stanja životne sredine prije puštanja objekta u rad na lokacijama gdje se očekuje uticaj na životnu sredinu

Prikaz stanja životne sredine gdje se očekuje uticaj je detaljno opisan u poglavlju 2, pod tačkom 2.1.7; 2.1.8; 2.1.9; 2.2.5; 2.2.6; 2.2.7)

Promjene se očekuju u kopnenim ekosistemima, za vrijeme građevinskih radova, na mjestima gradnje mašinske kućice, pregradnog mjesta, pristupnih puteva, probijanja tunela, mjestu predviđenom za izgradnju privrednog naselja i mjestu predviđenom za izgradnju građevinskog naselja.

U toku rada hidroelektrane očekuju se promjene u vodenom ekosistemimu usljed promjena fizičko-hemijskih, hidromorfoloških i bioloških karakteristika rijeke. Detaljan opis očekivanih uticaja je dat u naprijed naznačenom poglavlju sa tačkama.

2.6.2. Parametri na osnovu kojih se mogu utvrditi štetni uticaji na životnu sredinu

Nakon definisanja mogućih uticaja na životnu sredinu i predloženih zaštitnih mjera izrađuje se monitoring plan. Ovaj program će kontrolisati uticaj hidroelektrane na životnu sredinu kao i funkcionisanje predloženih zaštitnih mjera.

Program praćenja stanja životne sredine treba da bude implementiran za sve aspekte životne sredine gdje se očekuje stepen uticaja.

Pregrada (Nedavić) spada u velike brane (prema definiciji ICOLD-a, velike brane su sve brane visine preko 15), te važe pravila za koncipiranje sistema praćenja uobičajena za ove objekte. Ipak, treba napomenuti da predmetna pregrada, svojim karakteristikama i performansama (visina brane, neznatna zapremina ”akumulacije”, morfologija terena uzvodno i nizvodno od pregrade i dr.) značajno relativizuju svoj uticaj na okruženje, odnosno neznatno ga mijenjaju u odnosu na prirodno stanje.

Na osnovu dosadašnjih iskustava u pogledu monitoringa postavljeni su slijedeći opšti kriterijumi:

• praćenje se mora shvatiti kao dugotrajan proces, • praćenje mora da bude kontinuiran proces, • praćenje treba da bude racionalno i u svakoj fazi optimalno, • praćenje mora da bude aktuelno, • praćenje mora, od faze projektovanja do ugrađivanja instrumenata i opreme, da bude povjereno kvalifikovanom kadru; mjerenja, obrada podataka dobijenih mjerenjima i interpretacija imaju svojih specifičnosti i zahtijevaju specijalizovan kadar.

Iz gore navedenih kriterijuma proizilaze slijedeće karakteristike koje sistem za monitoring mora da ispuni:

• za praćenje se moraju birati takve metode, instrumenti i oprema koji mogu da obezbijede pouzdanost podataka za dug vremenski period (izabrane metode i oprema moraju ispravno funkcionisati u prilično surovim vremenskim uslovima);

• u okviru preduzeća u čijoj je nadležnosti HE, mora biti organizovana služba praćenja;

136

• izbor instrumenata i opreme treba da bude skoncentrisan na bitne elemente objekta sa ciljem da se kroz mjerenja mogu dobiti upotrebljivi podaci koji se mogu interpretirati; režim mjerenja treba da bude adaptibilan;

• primjena metoda koje omogućavaju brzu i laku obradu podataka (automatizacija mjerenja, prenosa, arhiviranja, obrade podataka). Osnovni zadaci:

• da u periodu građenja obezbjeđuje pouzdane podatke koji će omogućiti kontrolu efekata uticaja koji se u toku građenja ispoljavaju kao i kontrolu ispravnosti rada ugrađenih instrumenata i opreme;

• da u periodu probnog rada objekta obezbijedi dovoljan fond pouzdanih podataka za kontrolu stanja i ponašanja brane i drugih objekata HE “Ulog” do nivoa utvrđivanja njihove neposredne bezbjednosti;

• da, naročito u prvim godinama eksploatacije, obezbijedi pouzdane podatke koji će omogućiti verifikaciju Projekta HE i to prije svega verifikaciju projektnih kriterijuma, tehničkih uslova i postupaka građenja;

• da u toku cijelog eksploatacionog perioda obezbjeđuje pouzdane informacije o ponašanju objekta i to do nivoa potrebnog za upravljanje bezbjednošću i energetskim potencijalom voda, i

• da omogući blagovremeno otkrivanje negativnih pojava i anomalija koje neposredno ne ugrožavaju bezbjednost, ali je njihovo pravovremeno otklanjanje vrlo bitno radi sprečavanja većih šteta.

Generalno, vrste predviđenih praćenja koja treba sprovoditi na objekte predmetne HE su:

• meteorološka praćenja, • hidrološka praćenja, • fizičko hemijska i biološka ispitivanja vode • praćenje kvaliteta vazduha • praćenja buke • praćenje ekosistema lokacije • hidrogeološka praćenja, • praćenja pomjeranja, napona i deformacija, • geodetska praćenja, • praćenja ispuštanja (zahvatanja) vode iz ”akumulacija” • vizuelna praćenja, • kontrola hidromašinske, elektroopreme i instalacija, • seizmička praćenja.

Detaljan fond i asortiman nabrojanih vrsta praćenja, sa preciznom specifikacijom aktivnosti, opreme, režimom praćenja, procjenom koštanja i ostalim potrebnim elementima daće se u narednim fazama projekta-procjene.

Obzirom na prirodu tehnološkog procesa koji se odvija u okviru kompleksa predmetne hidroelektrane, te značaja samog objekta, predviđene mjere planirane za monitoring hidroelektrane, te elemenata životne sredine prikazane su u tabeli 13.

137

Tabela 13. Monitoring plan

A. Monitoring u toku izgradnje

Monitoring vazduha Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri kvaliteta vazduha

Praćenje osnovnih parametara za utvrđivanje kvaliteta vazduha predmetnog područja -prema Pravilniku o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha Sl. glasnik RS broj 39/05 - Sumporni oksidi:

SO2, - Azotni oksidi:

NO,NO2,NOX, - O3, - Ugljikovodonici, - Ukupne lebdeće

čestice (ULČ), - Parametri vjetra:

brzina i smjer vjetra,

- Hidrometeorološki parametri: temperatura, relativna vlažnosti i atmosferski pritisak

U okviru poslovnih parcela – izvođenja građevinskih radova

Instalisana kompletna stanica sa pomoćnom opremom za monitoring kvaliteta vazduha i pomoćnom opremom potrebnom za neometan automatski rad stanice

Stalan (kontinuiran) i neprekidan monitoring za vrijeme izvođenja radova u toku izgradnje

Praćenje parametara kvaliteta vazduha i nivoa povećanja zagađenja u odnosu na snimljeno početno “nulto” stanje životne sredine

Monitoring vode

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Kvalitet vode

-Parametri kvaliteta vode (pH – vrijednost; temperatura, oC; amonijačni azot, g/m3; nitritni azot, g/m3; Nitratni azot, g/m3; fosfor, g/m3; talog nakon 0,5 h taloženja,

Središnji i nizvodni dio uspora, kao i poslije pregradnog mjesta.

Automatska oprema za mjerenje kvaliteta vode i za mjerenje protoka i nivoa.

Stalan kontinuiran i neprekidan monitoring za vrijeme izvođenja radova

Praćenje uticaja izvođenja građevinskih radova na kvalitet vodotoka

138

ml/l; ukupne suspendovane materije, g/m3; BPK5 pri 20°C, g O2/m3; HPK dihromatni, g O2/m3; PAH, mg/m3; PCBs, mg/m3; fenolni indeks, mg/m3; mineralna ulja, mg/m3; deterdženti, mg/m3; gvožđe, mg/m3; mangan, mg/m3; olovo, mg/m3; kadmijum, mg/m3; arsen, mg/m3; ukupno hrom, mg/m3; sulfati, g/m3; hloridi, g/m3; fluoridi, g/m3), uz obavezno uključenu mutnuću i temperaturu vode. -Protok vode ( na mjernim profilima)

Monitoring podzemnih voda

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri kvaliteta podzemne vode

Kao i za parametre kvaliteta vode

Kod objekta brane neophodno je ugraditi dva pijezometra

Automatska oprema za mjerenje kvaliteta vode. Sistem takođe mora da ima jedinicu za uzorkovanje

Stalan kontinuiran i neprekidan monitoring za vrijeme izvođenja radova

Praćenje uticaja izvođenja građevinskih radova na kvalitet podzemnih voda

Hidrometerološka mjerenja

Mjerenje vodostaja (protoka), temperature vode, temperature vazduha na licu brane, vlažnosti, mjerenje padavina, mjerenje suspendovanog nanosa

Uzvodno od akumulacije na starom profilu „Ulog“ kod mosta gde se nastavlja niz hidroloških osmatranja Pluviografska stanica u centralnom dijelu sliva Uređeni mjerni profil nizvodno od pregradnog mjesta i nizvodno od mašinske kućice.

Osoblje HE i Usluge akreditovane organizacije

Svi parametri se mjere dnevno sem mjerenja suspendovanog nanosa koji se mjeri jednom godišnje

-kontrola ispuštanja propisanog biološkog minimuma -uticaj na klimatske promjene u okolini

139

Monitoring ihtiofaune i akvatičnih zajednica vode

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Ihtiofauna (naselje riba) i akvatične zajednice vode – biotski monitoring (organizmi dna – bentos), organizmi površine vode na granici prema atmosferskom ekosistemu -neuston, organizmi površinskih slojeva vode - plankton, organizmi sa dobro razvijenim organima za kretanja kroz vodu - nekton).

Praćenje kvalitativnog i kvantitativnog sastava populacije potočne pastrmke, organizama dna – bentos, organizama životnih zajednica neuston, plankton, nekton i makrofitska vegetacija vode. Praćenje zdravstvenog stanja ihtiofaune.

Pribransko područje HE, središnji i uzvodni dio HE, riječni tok Neretve prije i poslije akumulacionog jezera.

Osoblje HE i Usluge akreditovane organizacije

Uzorci životnih zajednica vode biće uzete reprezentativnim probama, a zatim laboratorijski određeni, uz pomoć „ključeva“ za određivanje sistematike pripadnosti životinja raznih sistematskih kategorija. Određivanje veličine populacije po jedinici prostora ekosistema.

Radi komparacije postojećeg stanja ekosistema sa stanjem ekosistema prije izgradnje HE Ulog i mogućih antropogenih uticaja i intervencija u smislu introdukcije novih vrsta i uspostavljanja kvalitetnog stanja ekosistema sa veoma dobrim karakteristikama.

Monitoring otpada

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri vezani za zbrinjavanje otpada

Uspostaviti evidenciju o proizvodnji, vrstama otpada, prikupljanju i konačnom zbrinjavanju otpada

Plan upravljanja otpadom

Usluga akreditovane organizacije

Povremen, jednom kvartalno

Zbrinjavanje otpada

140

B. Monitoring u toku eksploatacije HE

Oskultacija Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Geodetska mjerenja u toku eksploatacije

Obuhvataju horizontalna, radijalna, tangencijalna i vertikalna pomjeranja na tijelu brane najmanje jednom mjesečno u cilju ocijene stabilnosti brane (geodetska mjerna oprema)

Brana Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije)

Mjesečni izvještaj o pomjeranju na tijelu brane, sa ocjenom stabilnosti brane

Ocjena stabilnosti tijela brane Projekat uzbunjivanja

Mehaničkotelemetrijska mjerenja u toku eksploatacije

Mjerenja podrazumjevaju mjerenja rada dilatacionih spojnica između blokova, relativno horizontalno pomjeranje dijelova konstrukcije, rotaciju dijelova konstrukcije, napone u temeljnoj spojnici i napone u tijelu brane jednom mjesečno u cilju ocijene stabilnosti brane (klatno u prelivnom dijelu u centralnom stubu, klinometri za mjerenje rotacije, deformatori i sl.)

Tijelo brane, dilatacione spojnice, temeljna spojnica

Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije)

Stalan (kontinuiran)

Ocjena stabilnosti tijela brane Projekat uzbunjivanja

Hidrogeološka mjerenja u toku eksploatacije

Podrazumjevaju mjerenja nivoa podzemnih voda na pijezometrima, proticaji na prelivima, mjerenja procjednih voda ispod tijela brane u koritu rijeke, mjerenja nivoa podzemne vode u bokovima te duž akumulacije sa obe obale.

Područje brane akumulacije

Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije)

Jednom mjesečno u cilju ocjene uticaja akumulacije na podzemne vode kao i za utvrđivanja gubitaka vode iz akumulacije.

Ocjena stabilnosti tijela brane. Mjerenje gubitka voda iz akumulacije Projekat uzbunjivanja

Hidrometereološka mjerenja u toku eksploatacije

Mjerenje vodostaja (proticaja), temperature vode, temperature vazduha na licu

Uzvodno od akumulacije na starom profilu „Ulog“ kod mosta gde se nastavlja

Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije) i Usluga

Svi parametri se mjere dnevno sem mjerenja suspendovano

uticaj uspora na stanje brane -kontrola ispuštanja propisanja

141

brane, vlažnosti, mjerenje padavina, mjerenje suspendovanog nanosa

niz hidroloških osmatranja Pluviografska stanica u centralnom dijelu sliva Uređeni mjerni profil nizvodno od pregradnog mjesta i nizvod. od mašinske kućice.

akreditovane organizacije (RHMZ)

g nanosa koji se mjeri jednom godišnje

biološkog minimuma -uticaj na klimatske promjene u okolini

Seizmička mjerenja u toku eksploatacije

Seizmička mjerenja podrazumjevaju mjerenja eventualnih seizmičkih aktivnosti u bližoj i široj okolini

Na tijelu i u okolini brane u kompaktnim stijenskim masama.

Usluga akreditovane organizacije (RHMZ) i službe oskultacije

Obavljaju se neprekidno

Sa ciljem ocjene uticaja podrhtavanja tla na stabilnosti brane

Vizuelni pregledi u toku eksploatacije

Vizuelni pregledi objekta i padina na obodu akumulacije se vrše zbog registrovanja izvjesnih pojava na brani i okolini. Izvještaji o osmatranjima se prave jednom mjesečno

Objekti HE i padine na obodu akumulacije, brane

Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije)

Vrše se neprekidno

S ciljem ocjene stabilnosti brane

Monitoring stanja obala u toku eksploatacije

Monitoring stanja obala oko hidroelektrane i akumulacije podrazumjeva utvrđivanje stanja u kojem se nalaze obale kao i objekti i infrastruktura na koje postrojenje i akumulacija ima neposredan uticaj. Vizuelni pregled nestabilnih i uslovno stabilnih pojava po obodu akumulacije gdje su planirane antierozione mjere.

Ovaj monitoring treba provoditi na obe strane (obale) akumulacije, uzvodno i nizvodno od brane

Osoblje HE i Usluge akreditovane organizacije

Dva puta godišnje (proljeće i jesen) i poslije eventualnog naglog pražnjenja akumulacije

U cilju kontrole erozija obala, te održavanje antierozionih mjera

Flora i fauna

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Monitoring flore i faune u

Utvrditi štetu nanesenu flori i fauni u tretiranom području odmah nakon završetka izgradnje i punjenja akumulacije

Područje budućeg akumulacionog jezera, priobalni region, područje na granici sa šumskim

Stručno lice Stalni monitoring

142

toku eksploatacije

Praćenje kvalitativnog i kvantitativnog sastava populacije potočne pastrmke, organizama dna – bentos, organizama životnih zajednica neuston, plankton, nekton i makrofitska vegetacija vode. Praćenje zdravstvenog stanja ihtiofaune. Karakteristične vrste pojedinih sistematskih kategorija, posebno lovne divljači

ekosistemom – ekoton, šumski ekosistem -Pribransko područje HE, središnji i uzvodni dio HE, riječni tok Neretve prije i poslije akumulacionog jezera. -Područje budućeg akumulacionog jezera, priobalni region, područje na granici sa šumskim ekosistemom – ekoton, šumski ekosistem

Nakon izgradnje HE Ulog uzorci životnih zajednica vode biće uzete reprezentativnim probama, a zatim laboratorijski određeni, uz pomoć„ ključeva“ za“ određivanje sistematike pripadnosti životinja raznih sistematskih kategorija. Određivanje veličine populacije po jedinici prostora ekosistema. Standardna istraživanja populacija životinja i ptica u konsultacijama sa specijalistima lovne divljači, faunistima, ornitolozima koji proučavaju ptice i istraživačima iz svih oblasti proučavanja inverterbrata i verterbrata. Pored toga biće upotrijebljena (kao istraživačka metoda) i anketa među lovcima u tom području

143

Monitoring vazduha

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri kvaliteta vazduha

Praćenje osnovnih parametara za utvrđivanje kvaliteta vazduha predmetnog područja -prema Pravilniku o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha Sl. glasnikRS broj 39/05 - Sumporni oksidi:

SO2, - Azotni oksidi:

NO,NO2,NOX, - O3, - Ugljikovodonici, - Ukupne lebdeće

čestice (ULČ), - Parametri vjetra:

brzina i smjer vjetra,

Hidrometeorološki parametri: temperatura, relativna vlažnosti i atmosferski pritisak

U okviru poslovnih parcela

Instalisana kompletna stanica sa pomoćnom opremom za monitoring kvaliteta vazduha i pomoćnom opremom potrebnom za neometan automatski rad stanice

Nakon izgradnje, povremeno – u skladu sa Pravilnikom o monitoringu emisija zagađujućih materija u vazduh (Sl. glasnik 39/05)

Praćenje parametara kvaliteta vazduha i nivoa povećanja zagađenja u odnosu na snimljeno početno “nulto” stanje životne sredine

144

Monitoring kvaliteta vodotoka

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri kvaliteta vode i protok

-Parametri kvaliteta vode (pH – vrijednost; temperatura, oC; amonijačni azot, g/m3; nitritni azot, g/m3; nitratni azot, g/m3; fosfor, g/m3; talog nakon 0,5 h taloženja, ml/l; ukupne suspendovane materije, g/m3; BPK5 pri 20°C, g O2/m3; HPK dihromatni, g O2/m3; PAH, mg/m3; PCBs, mg/m3; fenolni indeks, mg/m3; mineralna ulja, mg/m3; deterdženti, mg/m3; gvožđe, mg/m3; mangan, mg/m3; olovo, mg/m3; kadmijum, mg/m3; arsen, mg/m3; ukupno hrom, mg/m3; sulfati, g/m3; hloridi, g/m3; fluoridi, g/m3), uz obavezno uključenu mutnuću i temperaturu vode; -Protok vode (na mjernim profilima)

Središnji i nizvodni dio uspora, kao i poslije pregradnog mjesta.

Automatska oprema za mjerenje kvaliteta vode i za mjerenje protoka i nivoa.

U fazi rada hidroelektrane četiri puta u toku godine radi utvrđivanja fizičko hemijskih parametara.

Određivanje ukupnog kvaliteta voda rijeke Neretve nakon izgradnje

145

2.6.3. Mjesta, način i učestalost mjerenja utvrđenih parametara

Izvršena istraživanja, mjerenja kao i Zakon Republike Srpske koji to propisuje, su pokazali da je potrebno uspostaviti monitoring svih segmenata životne sredine koji mogu biti narušeni tokom izvođenja radova, kao i u toku eksploatacije, radi postizanja visokog nivoa zaštite životne sredine u cjelini.

Cilj monitoringa je da se utvrdi efikasnost predviđenih preventivnih mjera ublažavanja negativnih uticaja na kvalitet životne sredine, kao i da se identifikuje svaka promjena u novonastaloj životnoj sredini. Globalno sagledavajući uticaje ističemo potrebu za njihovo kontinuirano praćenje, a u svrhu zaštite čovijeka od mogućeg kumulativnog efekta posmatrajući šire područje sa pretpostavkom izgradnje i drugih hidroelektrana.

Mjesta, način i učestalost mjerenja utvrđenih parametara su data u monitoring planu (tabela 13.) koji će biti sastavni dio ekološke dozvole.

Investitor je dužan da obavlja monitoring na sljedeći način: - Osmatrati kvalitet otpadnih voda koje prolaze kroz separator ulja i masti jednom godišnje i to

ukupne suspendovane materije, BPK5, HPK, masti i ulja, na mjestima ispusta u recipijent, u skladu sa Pravilnikom o tretmanu i odovodnji otpadnih voda za područja gradova i naselja gdje nema javne kanalizacije (Sl. glasnik RS, br. 68/01).

- U toku eksploatacije vršiti: periodični pregled i ispitivanje sredstava rada i opreme od strane ovlašćene institucije.

- Utvrditi nivo buke u građevinskom krugu, i kod najbližih stambenih objekata i to dva puta u toku godine.

146

2.7. Pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i navođenje razloga za izabrano rješenje s obzirom na uticaje na životnu sredinu

147

Sva razmatrana varijantna rješenja HE Ulog prikazana su u Knjizi 3 Idejnog projekta: Izbor osnovnih veličina Idejnog rešenja HE Ulog.

U nastavku se daje kratak pregled razmatranih varijantnih rešenja s aspekta uticaja na životnu sredinu:

a) Izbor energetskog korišćenja rijeke Neretve od naselja Ulog do entitetske granice Razmatrano je korišćenje ovog dijela toka Neretve (na koji Koncesionar raspolaže pravom korišćenja) u dvije varijante: sa jednom energetskom stepenicom (HE Ulog) ili dvije energetske stepenice (HE Ulog i HE Grad).

Energetsko korišćenje razmatranog dijela toka Neretve sa jednom energetskom stepenicom ostvaruje se izgradnjom brane na profilu Nedavić i formiranju akumulacije HE Ulog. Osnovni objekti HE Ulog su:

• Lučna brana na profilu Nedavić, građevinske visine 53 m, • Akumulacija Nedavić sa KNU= 641,00 mnm ostvaruje se ukupna zapremina

akumulacionog prostora od 6,44x106m3, • Derivacioni tunel dužine 2.509 m, potkovičastog oblika površine 16,50 m2, • Vodostan prečnika 9,00 m, • Cjevovod pod pritiskom dužine 163 m, prečnika 3,0 m, • Mašinska zgrada sa dva proizvodna agregata istih karakteristika. Instalisani proticaj HE

Ulog je 35 m3 a instalisana snaga je 34,40 MW. Mašinska zgrada je locirana na rastojanju od 130 m uzvodno od entitetske granice. Kota donje voda HE Ulog je na 521,00 mnm i ostvaruje se prokopavanjem rječnog korita nizvodno od mašinske zgrade

Energetsko korišćenje razmatranog poteza Neretve sa dvije energetske stepenice ostvaruje se izgradnjom uzvodnog postrojenja HE Ulog i nizvodnog HE Grad. Nizvodno postrojenje (HE Grad) sastoji se od slijedećih objekata:

• Lučne brane na profilu Grad. Ovaj pregradni profil je lociran oko 600 m uzvodno od entitetske granice. Građevinska visina lučne brane Grad je 43,0 m,

• Akumulacija Grad sa KNU= 570 mnm ostvaruje se ukupna zapremina akumulacionog prostora od 0,90x106 m3,

• Cjevovoda pod pritiskom dužine 424 m, prečnika 3,0 m, • Jedan proizvodni agregat HE Grad smješten je u mašinskoj zgradi HE Ulog. Instalisani

proticaj HE Grad je 8,00 m3 a instalisana snaga 3,20 MW.

Na osnovu izvršene ekonomsko-ekološke analize varijantnih rješenja energetskog korišćenja Neretve od naselja Ulog do entitetske granice izabrano je energetsko korišćenje sa jednom energetskom stepenicom (HE Ulog).

b) Dispoziciono rješenje HE Ulog U Idejnom projektu su razrađena dva varijantna rješenja HE Ulog i to:

• sa nadzemnom mašinskom zgradom i • sa podzemnom mašinskom zgradom.

Nadzemna mašinska zgrada je locirana na rastojanju od 130 m uzvodno od entitetske granice. U mašinskoj zgradi su smještena dva proizvodna agregata instalisane snage 17,20 MW, svaki pri instalisanom proticaju od 17,50 m3. Donja voda je na koti 521,00 mnm i ostvaruje se prokopavanjem i uređenjem rječnog korita nizvodno od mašinske zgrade. Trasa derivacionog dovoda od akumulacije Nedavić do mašinske zgrade HE Ulog je izabrana tako da predstavlja

148

najkraće rastojanje između ulazne građevine i mašinske zgrade HE Ulog. Objekti ovog rješenja (vodostan, vodostanska zatvaračnica i cjevovod pod pritiskom) su locirani na rječnoj padini između sela Ljusići i Neretve. Na trasi dovoda teren izgrađuju stijene flišnog kompleksa (laporci, laporoviti krečnjaci, pješčari, kalkareniti, glinci, prečasti krečnjaci i preče). Fizičke i mehaničke osobine ovih stijena nisu poznate, obzirom da nisu vršena istražna bušenja na ovom prostoru. Zbog nepoznavanja svojstva stijene na koju bi trebalo fundirati navedene objekte HE Ulog održivost ovog rješenja će se ocijeniti nakon izvršenja istražnih radova na lokacijama projektovanih objekata. Projektovani istražni radovi biće izvršeni u periodu april-juni 2010. pa će se nakon toga donijeti zaključak o mogućnosti izgradnje navedenih objekata HE Ulog.

Rješenje sa podzemnom mašinskom zgradom nema hipoteku geološke građe terena na lokacijama vodostana, vodostanske zatvaračnice, cjevovoda pod pritiskom i mašinske zgrade. Svi ovi objekti su locirani u krečnjačkom masivu Grad koji je lociran oko 500 m uzvodno od entitetske granice. U mašinskoj zgradi su smještena dva proizvodna agregata instalisane snage 15,75 MW svaki (pri instalisanom proticaju od 17,50 m3). Donja voda je na koti 531,00 mnm i ostvaruje se prokopavanjem i uređenjem rječnog korita nizvodno od uliva odvodne vode u korito Neretve. Podzemna mašinska zgrada je locirana na 370 m uzvodno od entitetske granice. U Idejnom projektu su obrađene obje opisane varijante a izbor varijantnih rješenja biće izvršen poslije završetka projektovanih istražnih radova.

c) Formiranje kompenzacionog bazena nizvodno od mašinske zgrade HE Ulog Za varijantno rješenje sa podzemnom mašinskom zgradom razmatrano je formiranje kompenzacionog bazena koji bi omogućio vršni režim rada HE Ulog u jednom dijelu dana. Izgradnja gravitacione betonske brane uzvodno od entitetske granice sa kotom uspora 531,00 mnm ostvarila bi se zapremina kompenzacionog bazena od 20.000 m3. Ova zapremina može da omogući vršni rad postrojenja 0,16 časova dnevno, odnosno 58 časova godišnje. Na osnovu izvršene analize zaključeno je da vršni rad postrojenja od 50 časova godišnje ne može opravdati potrebna investiciona ulaganja za formiranje kompenzacionog bazena pa je ovo varijantno rješenje odbačeno kao neekonomično.

d) Izbor evakuacionih organa na brani Nedavić Za evakuaciju velikih voda u eksploataciji i u toku izgradnje razmatrani su slijedeći tipovi evakuacionih organa:

• preliv preko brane • dubinski preliv i • površinski preliv sa tunelskim odvodom.

Svi razmatrani organi za evakuaciju velikih voda u eksploataciji su dimenzionisani na proticaj od 545 m3/s koji odgovara povratnom periodu od 1000 godina. Mjerodavni proticaj za dimenzionisanje evakuacionih organa u toku izgradnje brane je 200 m3/s i odgovara povratnom periodu od 10 godina.

Na osnovu izvršene tehno-ekonomske analize izabran je površinski preliv s odvodnim tunelom za dalju obradu u Idejnom projektu.

e) Izbor osnovnih veličina izgradnje Osnovne veličine izgradnje su određene na osnovu izvršene tehno-ekonomske analize. Izvršen je izbor slijedećih parametara

149

• instalisani proticaj • dimenzija dovodnog tunela i • broj agregata u mašinskoj zgradi.

Instalisani proticaj HE Ulog je 35,00 m3/s.

Pri ovom instalisanom proticaju dobijaju se najpovoljniji ekonomsko-ekološki pokazatelji postrojenja.

Dovodni derivacioni tunel je potkovičastog oblika širine 3,8 m što je određeno na osnovu tehno-ekonomske analize.

Na osnovu izvršene analize usvojena su dva proizvodna agregata u mašinskoj zgradi HE Ulog.

150

2.8. Usklađenost projekta sa Republičkim strateškim planom zaštite životne sredine, drugim planovima na osnovu posebnih zakona i planovima i programima zaštite životne sredine jedinica lokalne samouprave na koje se projekat odnosi i interpretacija

151

Republika Srpska je u fazi verifikacije Republičke strategije za zaštitu prirode i Republičke strategije za zaštitu vazduha koje trebaju biti sastavni dio Republičke strategije i akcionog plana zaštite životne sredine. Urađene Strategije (Strategija je rađena u periodu mart - decembar 2007. godine, a konačna verzija nacrta Strategije izrađena je tokom januara 2008. godine) još uvijek nisu verifikovane, ali ipak u ovoj fazi možemo na osnovu usvojenog nacrta Strategije za prirodu i vazduh iznijeti osnovne smjernice i zaključke koje ovi dokumenti sugerišu.

Izvod iz Republičke strategije za zaštitu prirode

Na teritoriji Republike Srpske nalaze se kvalitativno najvrednije biološko prostorne cjeline na nivou Bosne i Hercegovine, gdje spadaju dva za sada jedina Nacionalna parka: Sutjeska i Kozara, šumski rezervati Lom, Janj i Perućica, Ramsarsko mjesto Bardača kod Srbca, te nekoliko park-šuma i zaštićenih pejzaža i brojni drugi vrijedni objekti.

Na izražen potencijal u oblasti prirodnih vrijednosti, uticao je širok spektar antropogenih faktora koji je imao za rezultat gubitak biološke i pejzažne raznovrsnosti širom BiH i Republike Srpske. Pravci prioritetnog djelovanja u cilju poboljšanja stanja u oblasti zaštite prirodnih vrijednosti, prepoznati u ovom strateškom dokumentu su: jačanje institucionalnog okvira za upravljanje prirodnim resursima, podsticanje održivog korišćenja prirodnih resursa, smanjenje pritisaka, raspodjela prihoda od korišćenja i održivo finansiranje zaštite prirode. Otežavajuće okolnosti i problemi u oblasti zaštite prirode, koji utiču negativno na progres u ovoj oblasti su:

• nepostojanje sistema monitoringa, tj. organizovanog prikupljanja podataka o prostornoj i vremenskoj organizaciji ukupne biološke i pejzažne raznovrsnosti, te njihovoj heterogenosti u pogledu naučnog i stručnog nivoa,

• neusklađenost i nedovoljna implementacija postojećih zakona, kao i međunarodnih konvencija u oblasti upravljanja biološkom raznovrsnošću,

• nepostojanje adekvatnih mjera i identifikovanih metodologija za razvoj efikasnog sistema za zaštitu biološke i pejzažne raznovrsnosti.

Integralni pristup očuvanja i unapređenja teritorije kojom raspolaže Republika, kao i korišćenje u skladu sa prirodnim karakteristikama, odnosno kapacitetima prirode predstavlja osnove strateškog koncepta, cilj je kojem teži ovaj dokument.

Stanje biodiverziteta Trenutno stepen istraženosti biodiverziteta u Republici Srpskoj je jako nizak. Do kraja 19. i početka 20. vijeka nije ni bilo sistematskih istraživanja u oblasti zoologije i mikologije.

O gljivama gotovo da i nema objavljenih podataka koji se odnose na neku cjelovitu geografsku oblast ili biološki takson. Pojedini istraživači zoolozi su sporadično istraživali neka, uglavnom uža, geografska područja, ali rijetko se može naći cjelovita slika brojnosti i rasprostranjenosti vrsta u okviru faune.

Najbolje je stanje u oblasti ihtiologije gdje je T. Vuković (1977) u knjizi Ribe Bosne i Hercegovine dao iscrpan pregled vrsta i podvrsta zastupljenih u našim vodama uz opšte podatke o rasprostranjenosti. Ti podaci su uglavnom važeći i danas mada je sigurno da su neke populacije zbog zagađivanja voda prekomjernog, nekontrolisanog i nezakonitog ribolova potpuno uništene ili značajno izmjenjene. Značajni su podaci prikupljeni poslije Drugog svjetskog rata u oblasti ornitologije (najviše D. Rucner i S. Obratil), ali su sistematično obrađene samo neke geografske cjeline. Promjene značajnih razmjera, kada su ptice u pitanju dešavaju se u toku svega nekoliko godina, tako da postojeći podaci brzo zastarijevaju. Postojeći podaci značajni su za uočavanje trendova u populacijama, ako mogu da se uporede sa savremenim saznanjima.

152

Što se tiče gmizavaca i vodozemaca, vrlo je malo novih podataka objavljeno nakon radova St. J. Bolkay objavljenih do 1929. godine. Zbog toga se ne može ni pretpostaviti kakvo je trenutno stanje batraho i herpetofaune na prostoru Srpske. Kada su u pitanju beskičmenjaci, ne raspolažemo podacima o svim objavljenim radovima koji se odnose na prostor Republike Srpske, ali se čini da i u toj oblasti nije bolje stanje istraženosti. Oblast botanike znatno je više, šire i temeljnije istraživana, ali podaci nisu sažeti u jedno sveobuhvatno djelo o flori Republike Srpske.

Uticaji na biodiverzitet

Status biološke raznovrsnosti (biodiverziteta) je determinisan sa fizičko-geografskim uslovima i intenzitetom antropogenih uticaja, uključujući i mjere koje se sprovode u cilju zaštite i očuvanja prirode. Osim uticaja na biološku raznovrsnost vrsta, ugrožavajući faktori utiču na zemljište, vode i ostale resurse. Uticaji na biodiverzitet uopšteno su različiti i variraju od regiona do regiona. Bitni uticaji na biodiverzitet ispoljavaju se naročito u blizini većih centara, gdje su intenzivirani antropogeni uticaji. Takođe, prilikom ocjene stanja ugroženosti biodiverziteta, treba imati u vidu specifičnosti reljefa i postojanje praktično tri klimatska pojasa u kojima se razvijaju različiti tipovi staništa i vrsta. Detaljnija analiza trenda kvalitativnih i kvantitativnih karakteristika biodiverziteta na teritoriji cjelokupne BiH bila je predmet istraživanja Nacionalnog izvještaja o stanju biodiverziteta. U svrhu davanja pregleda uticaja pojedinih sektora na prirodu i biodiverzitet, daje se pregled najvažnijih antropogenih uticaja na biodiverzitet, u tabeli broj 14 .

153

Tabela 14. Pregled najvažnijih negativinih uticaja na biodiverzitet

Područje aktivnosti

Ugrožavajući faktori Trend u posljednjoj dekadi

Uticaj na biodiverzitet

Poljoprivreda

⇒ Zauzimanje novih površina za poljoprivrednu proizvodnju

Opadajući- varijabilan zavisno od regiona

Potencijalni uticaji na biodiverzitet vrsta Nestajanje pojedinih vrsta u vezi sa kultivacijom zemljišta, širenje korovskih vrsta Izolovanje pojedinih populacija divljih vrsta u enklavama poljoprivremenog prostora Promjene staništa (gubitak staništa) usljed erozije

⇒ Povećano korišćenje sredstava za zaštitu bilja

⇒ Povećano korišćenje vještačkih đubriva

⇒ evropski trend gubitka biodiverziteta livadskih zajednica usljed napuštanja poljoprivredne proizvodnje

Opadajući

Smanjenje brojnosti populacija usljed obrade i kultivacije Promjene staništa (Eutrofikacija staništa), sa rezultantom u transformaciji ekosistema i opadanju brojnosti osjetljivih vrsta – ne samo onih koje su direktno vezane sa mjerama kultivacije

⇒ Uvođenje novih sorti biljaka i rasa životinja, uključujući i genetski modifikovane

Rastući

Pitanje je od marginalnog značaja kada su GMO službeno registrovani

Nestajanje starih, tradicionalnih sorti i rasa Mogućnosti hibridizacije

⇒ Smanjenje vodnih resursa usljed:

⇒ Neadekvatnih mjera melioracije koje su prouzrokovale ugrožavanje zona prirodne retencije vode

⇒ Neadekvatne konzervacije ili ⇒ nedostatak uređaja za

održavanje niskog nivoa retencije

Rastući

Promjene staništa (sušenje i degradacija zemljišta), koje rezultuje u promjenama ekosistema i gubitku osjetljivih vrsta Nestajanje prirodnih vodnih sistema (tresetišta, vlažnih močvara, prirodnih sistema) Degradacija pejzaža

⇒ Melioracioni zahvati u prirodno vrijednim područjima

Lokalni značaj

Promjene u staništima i mikroklimatskim uslovima, promjene ekosistema i gubitak osjetljivih vrsta

⇒ Neadekvatna zaštita vrijednih Lokalni značaj Promjene uslova staništa i prateća

154

vodnih i močvarnih ekosistema od procjednih voda iz poljoprivrede

⇒ Drenaža voda

promjene ekosistema, gubitak osjetljivih vrsta

Šumarstvo

• Neravnomjerno gazdovanje

konstantno

Nepravilan izbor i izvođenje određenog tipa sječe dovodi do poremećaja cijelog sistema ekološke ravnoteže u šumi. Čista sječa dovodi do dugoročnog uništavanja staništa šumskih vrsta i zamjene sekundarnim ekosistemima, koji se odlikuju smanjenom produkcijom i malim diverzitetom flore i faune. Takođe se na ovaj način kompleksi šuma fragmentiraju na veći broj manjih dijelova među kojima je otežana, a u izvjesnim slučajevima i onemogućena komunikacija. Uništena šumska staništa često naseljavaju invazivne alohtone vrste kao što je Amorpha fructicosa koje formiraju monotipske zajednice veoma siromašne flornim diverzitetom, a pri tome onemogućavaju ponovno naseljavanje autohtonih vrsta. Slično se dešava pri nepravilnoj primjeni oplodnih sječa, kada se ide sa prekomjernim otvaranjem sklopa. Nadalje, princip uređivanja i gazdovanja šumama, da se favorizuju neke vrste na račun drugih, a pogotovo određeni genotipovi (zbog kvalitetnije drvne mase) ozbiljno ugrožava specijski kao i genetski diverzitet.

• Prekomjerna eksploatacija drveta

Ekonomska kriza doprinijela je da se trend prekomjerne eksploatacije povećao

Prekomjerna eksploatacija drveta dolazi u sukob sa nizom principa ekološki održivog korišćenja biodiverziteta kao prirodnog resursa. Prekomjernim odnošenjem biomase iz šumskih ekosistema remete se stabilne trofičke i uopšte cenotičke veze na kojima počiva stabilnost ekosistema.

155

• Podizanje šumskih kultura

Zbog lošeg stanja u drvoprerađivačkoj industriji intenzitet je u opadanju

Pošumljavanje je doskora vršeno na velikim površinama, prvenstveno za potrebe drvne industrije, najčešće monokulturama četinara, a nerijetko alohtonim vrstama i genotipovima, odnosno neodgovarajućim vrstama drveća. Ova praksa je dovela do snižavanja svih aspekata biodiverziteta (ekosistemskog, specijskog i genetičkog).

• Sanitarne sječe i šumski red Konstantno

Uklanjanjem starih, oštećenih i bolesnih stabala iz šumskih ekosistema uništavaju se čitava mikronaselja raznih vrsta insekata i ptica koje hranu i utočište nalaze upravo na ovakvim stablima.

• Izgradnja šumskih

komunikacija

U porastu

Ova aktivnost dovodi do degradacije zemljišta erozijom pri čemu se ispoljavaju i negativni uticaji na ekosisteme u okolini. Šumske saobraćajnice presijecaju prirodne ekosisteme sprječavajući komunikaciju cenobionata, a vrlo često one se nalaze na osnovnim koridorima migracija i unutar areala aktivnosti populacija pojedinačnih vrsta izazivajući njihovo masovno uništavanje. Povećanjem otvorenosti šuma povećava se i opasnost od šumskih krađa (drveta i nedrvnih proizvoda), kao i zagađivanja šumskog prostora.

• Šumske krađe U opadanju

Neovlašćena eksploatacija šumskih resursa često se odnosi na sječu stabala posebnih kvalitativnih karakteristika (određene vrste, određene dimenzije, struktura drveta itd), čijim se uklanjanjem iz šumskih ekosistema negativno utiče prvenstveno na genetski diverzitet.

• Prekomjerna eksploatacija ostalih šumskih proizvoda (gljive, ljekovito bilje, mahovina itd.)

U porastu

Organizovano i u posljednje vrijeme veoma unosno sakupljanje gljiva, ljekovitog bilja i ostalih nedrvnih šumskih proizvoda ozbiljno ugrožava složene cenobiotske odnose u šumskom ekosistemu, a može u krajnjem slučaju dovesti i do potpunog istrebljenja nekih "popularnih" vrsta u određenom području.

• Uticaj privremenog lobija na uspostavljanje zaštićenih zona

Konstantno

Privredni lobi se zbog kratkoročnih interesa i opipljivog finansijskog efekta izraženog kroz drvnu masu opire izdvajanju određenih očuvanih šumskih predjela u zaštićena područja. Međutim, značaj očuvanih šumskih ekosistema kao rasadnika ekosistemskog, specijskog i genetskog diverziteta jedan je od dugoročno najvažnijih faktora ulaganja u privredu.

156

Upravljanje vodama

• Hidrotehnički zahvati na vodnim tokovima, uključujući izgradnju hidroelektrana i rezervoara

rastući, lokalni značaj

Ometanje ili sprečavanje kretanja migratornih vrsta riba i drugih vrsta Ograničenje rasprostranjenosti prirodnog ili polu-prirodnog zemljišta, nestanak pojedinih vrsta i staništa Promjene staništa i mikroklimatskih uslova, kao i prateće promjene ekosistema i gubitak osjetljivih vrsta

⇒ Zagađenje površinskih i podzemnih voda, kao rezultat:

⇒ Ispuštanja zagađene ili nedovoljno prečišćene otpadne vode

⇒ Površinske bujice sa proizvodnih površina ili komunikacija (unutrašnje putne mreže)

Opadajući pritisci prouzrokovani motorizacijom transporta

Promjene (konverzije) staništa kao rezultat eutrofikacije i prateće promjene ekosistema i gubitak osjetljivih vrsta

Industrija

Zagađenja prouzrokovana:

⇒ Emisijama gasova i lebdećih čestica u atmosferu

⇒ Ispuštanjem otpadnih voda ⇒ Bukom i radijacijom

Promjenljiv

Promjene u ekosistemima prouzrokovane Eutrrofikacijom i acidifikacijom (kisele kiše), pojava posebnih zagađivača, kao posljedicu imaju gubitak osjetljivih vrsta

⇒ Iskorištavanje primarnih resursa (sirovina)

Rastući, ima lokalni značaj i utiče na rastuću proizvodnju sirovina

Degradacija prirodnih pejzaža formiranjem jalovišta, pojavom klizišta Promjene staništa uslovljene hemijskim uticajima zbog izuzimanja prirodnih sirovina, i taloženja otpadnog kamena, ispuštanja otpadnih voda iz rudnika, i pojavu odvodnih kanala, što utiče na gubitak osjetljivih vrsta i uništavanje staništa.

⇒ Izgradnja postrojenja za korišćenje nekonvencionalnih izvora energije

Rastući, lokalni značaj

Uništavanje i narušavanje ekoloških koridora Smanjenje broja migratornih vrsta ptica Otežano kretanje vrsta zbog ekoloških barijera

Planiranje i izgradnja

Zauzimanje slobodnih površina: Rastući

Ograničavanje/smanjenje područja pod prirodnim ili polu-prirodnim

157

⇒ Za izgradnju naselja, industrije ili za turističku infrastrukturu

⇒ Za izgradnju transportnog sistema i elemenata linearne infrastrukture, odnosno sistema prenosa

zemljištima Promjene staništa i promjene ekosisteama , gubitak osjetljivih vrsta Otežano kretanje i migracija vrsta usljed uspostavljanja ekoloških barijera Stvaranje uslova za širenje novih (invazivnih) vrsta i kolonizacije ekosistema Sinantropizacija flore i faune Degradacija pejzaža

Transport Povećan intenzitet saobraćaja i gustina putne mreže

Rastući

Promjene staništa kao rezultat zagađenja od motorizacije, i kao posljedica promjena ekosistema i gubitak osjetljivih vrsta Stradanje životinja na putevima Otežano kretanje životinja zbog ekoloških barijera

Turizam i rekreacija

Nekontrolisan razvoj turističkih i rekreacionih kapaciteta, uključujući naročito u prirodno vrijednim područjima

Rastući

Ograničavanje/smanjenje područja pod prirodnim ili polu-prirodnim zemljištima Promjene staništa i promjene ekosisteama , gubitak osjetljivih vrsta Promjene uslova staništa usljed zagađenja (nedostatak infrastrukture kao što su kanalizacija, postrojenja za preradu otpadnih voda,), što rezultuje u promjenama ekosistema i gubitku osjetljivih vrsta.

Povećan broj posjeta u osjetljivim područjima, gdje nema adekvatne putne infrastrukture da prihvati povećan broj posjetilaca

Rastući

Sinantropizacija flore i faune Zauzimanje vegetacije, ugrožavanje životinja, transformacija ekosistema i nestajanje vrsta

158

Zapažanja o trenutnom stanju biodiverziteta i uočenim trendovima Iz gore navedenih razloga nemoguće je dati čak ni približnu, a kamoli preciznu ukupnu sliku flore, mikoflore i faune. Ipak može se dati gruba slika sadašnjeg stanja i uočenih trendova.

Na osnovu dosadašnjih (uglavnom djelomičnih i sporadičnih) savremenih istraživanja može se tvrditi da je flora, mikoflora i fauna Republike Srpske, s obzirom na veličinu površine još uvijek izvanredno bogata različitim vrstama. U poređenju sa ostalim evropskim zemljama Bosna i Hercegovina i Republika Srpska kotiraju vrlo visoko. Pogotovo ima mnogo endemita, subendemita i tercijarnih relikata među biljkama i beskičmenjacima, ali možemo se pohvaliti i sa nekoliko endemičnih podvrsta kičmenjaka. Iako za većinu taksona nema kompletnih podataka ni kada se prenebregne vremenska dimenzija istraživanja, radi ilustracije dajemo približne podatke o brojnosti vrsta unutar nekih bolje obrađenih taksona.

Stanje kičmenjaka: ribe – 108 vrsta, vodozemci – 17 vrsta, gmizavci – 27 vrsta (St. J.Bolkaj, 1924 ). Nalaz Vipera aspis sa Gole Jahorine nije uzet u obzir, jer jednostavno nije objašnjiv i nije vjerovatno da se više ikad ponovi sličan nalaz kod nas. Ptice – 278 vrsta, od toga bar za 33 nema podataka nakon 1930. godine. Sisari – 70 vrsta prema dostupnoj literaturi (domaće životinje nisu uključene). Nije sigurno da neka od vrsta slijepih miševa, koja je ranije registrovana, do sada nije izumrla kod nas. Brojnost vrsta beskičmenjaka je takođe izvanredna. Posebno je izrazita brojnost vrsta insekata, kako opšte rasprostranjenih tako i endemičnih, o čemu svjedoče ogromne zbirke Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine koje su sakupili rani istraživači, posebno čuveni V. Apfelbek.

Stanje zaštićenih područja S obzirom da, još uvijek nisu uspostavljeni registri zaštićenih područja ni u Republici Srpskoj niti u Federaciji BiH, podaci o zaštićenim područjima i njihovim površinama su često nepotpuni, a samim tim i nepouzdani. U narednoj tabeli su predstavljene površine po kategorijama zaštićenih područja u BiH, a ovi podaci se većim dijelom odnose na površine i zaštićena područja koja se nalaze na teritoriji Republike Srpske:

Tabela 15. Površine pod zaštićenim područjima u BiH

Kategorija zaštićenih područja Površina u ha

% ukupne šumske površine

Nacionalni parkovi (bez Perućice) 19,191 0.71 Prašumski rezervati 2,004 0.07 Šumski rezervati 597 0.03 Specijalni rezervati 296 0.01 Park šume 1,190 0.04 Prirodni parkovi 2,000 0.07 Rezervati munike 255 0.01

Ukupno 25,533 0.94

Mada navedena klasifikacija u potpunosti ne odgovara međunarodnoj IUCN klasifikaciji, trenutno je u BiH pod različitim oblicima i režimima zaštite prirode obuhvaćeno oko 0.49% njene ukupne teritorije, ili manje od 1% ukupnih šumskih površina, po čemu je ona na pretposljednjem mjestu u Evropi. S obzirom da, je ovakvo stanje u ogromnoj nesrazmjeri sa značajnim prirodnim vrijednostima, bogatstvu biodiverziteta i geodiverziteta, značajne su i brojne inicijative za povećanje ovih površina. Predratnim prostornim planom SR BiH predviđena je zaštita oko 16% teritorije BiH, što se postavlja kao cilj i u nekim novim planskim dokumentima. Tako Prostorni plan RS od 1996-2015. god. predviđa zaštitu 16.2 % od ukupne teritorije, od čega se najveći dio

159

odnosi na šume i šumsko zemljište. Dosadašnji način odlučivanja o stavljanju pod zaštitu određenih objekata ili područja nije dao odgovarajuće rezultate, pa će ga u narednom periodu trebati unaprijediti, ukoliko se žele postići planirani rezultati. Struktura površina, zalihe drveta, prirast i obim sječe za zaštićena područja je predstavljen po kategorijama šuma i šumskog zemljišta za Republiku Srpsku dat je u tabeli 16.

Tabela 16. Pregled površina pod šumom, zaliha, godišnjeg zapreminskog prirasta i mogućeg obima sječe šuma u RS (podaci Nacionalnih parkova ’’Kozara’’ i ’’Sutjeska’’) u 2005. godini

Red. br.

O P I S

2005.

Površina Zalihe

drvne mase

Godišnji zapreminski

prirast

Mogući godišnji obim

sječa ha % m3 m3/ha m3 m3/ha m3 m3/ha

1 Visoke šume 9,388 63 2,474,359 263.55 58,890 6.3 35,699 3.80

2 Niske (izdanačke) šume 1,175 8 71,319 60.69 975 0.8 778 0.66

3 Šumske kulture 329 2 9,123 27.71 699 2.1 194 0.59

4

Površine podesne za pošumljavanje i gazdovanje 368 2 0 0.00 0 0.0 0 0.00

5

Površine nepodesne za pošumljavanje i gazdovanje 903 24 10,639 2.94 270 0.1 225 0.06

Svega (1-5) 12,164 100 2,565,440 172 60,834 4.1 36,931 2.5

Kao što se vidi, mada nisu obezbijeđeni podaci za sva zaštićena područja, ni nacionalni parkovi nisu pošteđeni od sječe, kojoj je izloženo oko 61% godišnjeg prirasta.

Ciljevi Strategije zaštite prirode Očuvanje visokog stepena biološke i pejzažne raznovrsnosti i osiguranje mjera za zaštitu i optimalno korišćenje prirodnih resursa, opšti su ciljevi Strategije zaštite prirode, u koju se moraju uključiti lokalna, regionalna i globalna rješenja. Da bi se ostvarili navedeni ciljevi, potrebno je obezbijediti mehanizme za realizaciju nekoliko važnih prioritetnih aktivnosti:

Priprema naučne osnove za potpisivanje i ratifikaciju međunarodnih sporazuma i dokumenata koji se odnose na održivo upravljanje, zaštitu, očuvanje i unapređenje prirodne i kulturne baštine,

Razvijanje programa i standarda za održivo korištenje bioloških resursa, Razvijanje informacionog sistema za održivo upravljanje i monitoring, Izrada strategije i nacionalni akcioni plan (NAP) za zaštitu i održivo upravljanje biodiverzitetom, geodiverzitetom i diverzitetom pejzaža,

Razvijanje strategije i nacionalne programe za zaštitu od genetski modifikovanih organizama (GMO) i invazivnih vrsta,

Jedan od vrlo važnih preduslova za jačanje mreže postojećih, odnosno proširenja mreže zaštićenih područja u Republici Srpskoj je i osiguranje mjera i uslova za održivo finansiranje,

160

prije svega nacionalnih parkova koji su na teritoriji Republike Srpske, ali i drugih zaštićenih područja.

Pod održivim finansiranjem zaštićenih područja se podrazumijeva ''sposobnost da se obezbijede dovoljni, stabilni i dugoročni finansijski izvori, pravovremeno obezbijeđeni i alocirani na način da obezbijede puno pokriće troškova zaštićenih područja, te da osiguraju efektivno i efikasno upravljanje zaštitom i ispunjavanje drugih zadatih ciljeva''4.

U posljednjih nekoliko decenija, sa višestrukim povećanjem broja zaštićenih područja u svijetu, izazovi finansiranja postaju sve izraženiji, imajući u vidu da se konvencionalni modeli finansiranja oslanjaju prevashodno na nacionalne budžete, koji, iako predstavljaju pojedinačno najznačajniji izvor finansiranja zaštićenih područja, nisu u stanju da odgovore na njihove realne potrebe. Različita budžetska ograničenja, posebno u zemljama u razvoju, kakva je i Republika Srpska, nameću potrebu da se ispitaju različiti inovativni, tržišno orjentisani modeli finansiranja zaštićenih područja, koji obećavaju veću efikasnost i efektivnost u odnosu na tradicionalne.

Negativne implikacije u praksi ogledaju se u vidu konflikata između organizacija koje se bave isključivo šumarstvom i institucija za zaštitu prirode, po pitanjima koja se odnose na ovlaštenja i nadležnosti nad upravljanjem zaštićenim područjima. Adekvatan model finansiranja zaštićenih područja treba da se bazira na ispunjenju u praksi provodivih zakonskih odredbi, podršci šire društveno-političke zajednice i kontinuiranom nastojanju za unapređenjem samoodrživog poslovanja. Očigledno je da aktivni interresorski dijalog i primjena učesničkog pristupa u planiranju i provedbi pravnih rješenja predstavljaju pravi put ka osiguranju pravnog okvira koji bi osigurao kontinuirano zadovoljenje promjenljivih zahtjeva društva prema šumama kao multifunkcionalnom resursu, koji predstavlja veoma važan segment u upravljanju zaštićenim područjima.

Dugoročni cilj strategije je očuvanje, promocija i podsticaj održivog korišćenja prirodnih resursa uspostavom integralnog sistema planiranja i upravljanja prirodom i prirodnim resursima u Republici Srpskoj i poboljšanje u mjeri u kojoj je to moguće, sve u cilju očuvanja životne sredine u cjelini. Problemi u životnoj sredini ne mogu se posmatrati i rješavati segmentno, već je potrebno obezbijediti interresornu saradnju kao bitan preduslov za dugoročnu i uspješnu politiku zaštite prirode i životne sredine.

Izvod iz Nacionalnog akcionog plana zaštite životne sredine (NEAP) Dokument NEAP-a pripremljen je 2003. godine. Akcioni plan za zaštitu životne sredine uključio je oba entiteta BiH i Brčko Distrikt, definisao je osam prioritetnih područja za upravljanje životnom sredinom, kao što je prikazano u tabeli 17.

4International Union fot the Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN)

161

Tabela 17. Prioritetne oblasti djelovanja na očuvanju životne sredine poboljšanje trenutnog stanja, u skladu sa Akcionim planom zašivotnu sredinu BiH (NEAP)

Prioritetne oblasti Predložene mjere za poboljšanje stanja životne sredine

1. Vodni resursi/otpadne vode

- uspostavljanje sistema upravljanja riječnim slivovima - realizacija projekta dugoročnog snabdijevanja stanovništva u najugroženijim regionima

BiH uključujući i sanaciju gubitaka vode u vodovodnim sistemima - izgradnja i rekonstrukcija sistema za prečišćavanje otpadnih voda i kanalizacionog

sistema - dovođenje sistema odbrane od poplava na nivo potrebne sigurnosti - realizacija projekata korištenja vode za navodnjavanje u proizvodnji električne energije

2. Održivi razvoj ruralnih područja

- stvaranje preduslova za prostorno uravnotežen i održiv razvoj ruralnih područja - uspostavljanje sistema upravljanja poljoprivrednim zemljištem - implementacija programa proizvodnje hrane na biološkim principima - izrada programa dugoročnog razvoja šumarstva

3.Upravljanje životnom sredinom

- uvođenje informacionih sistema - uvođenje cjelovitog monitoringa ivotne sredine - izrada programa integralnog planiranja prostora - izrada dokumentacione osnove za planiranje i upravljanje životnom sredinom - izrada programa za obrazovanje i širenje informacija u oblasti životne sredine

4. Zaštita biološke i pejzažne raznvrsnosti

- izrada strategije i nacionalnog akcionog programa za uravnoteženo upravljanje biološkom, geološkom i pejzažnom raznovrsnošću

- izrada strategije i nacionalnih programa zaštite kulturnog nasljeđa u prirodnom okruženju na osnovama ekološke koegzistencije

- izrada programa za stavljanje pod odgovarajući režim zaštite 15-20% teritorije BiH

5.Upravljanje otpadom - usvajanje strategija i planova upravljanja otpadom sa operativnim programima za

njihovu implementaciju - uklanjanje divljih odlagališta i sanacija degradiranih područja - sanacija(određenog broja) postojećih deponija

6.Privreda - održivi razvoj privrede

- izrada strategije i uspostavljanje sistema održivog razvoja privrede BiH - usklađivanje poreskog sistema sa održivim razvojem i zapošljavanjem - izrada strategije razvoja energetike, sa izbalansiranim domaćim i stranim izvorima

energije - implementacija strategije borbe protiv siromaštva - izrada studije o procjeni uticaja na zdravlje i životnu sredinu Integralnog programa

finansiranja i izgradnje autoputeva u BiH - formiranje entitetskih fondova za strateška istraživanja - formiranje entitetskih fondova za rekultivaciju prostora - reaktiviranje privrednih subjekata koji imaju realne uslove za opstanak na tržištu,

reorjentacija istih promjenom namjene proizvodnje - redukovanje migracije na relaciji selo-grad urbanizacijom ruralnih naselja i razvojem

proizvodnje u njima - unapređenje potencijala za razvoj eko-turizma usklađenog sa prirodnim potencijalima

(banjski, planinski, seoski i sl.) u domaćoj i međunarodnih komponenata

7. Javno zdravstvo

- izrada registra i katastra zagađivača, odlagališta, hemikalija, pogona i postrojenja sa opasnim hemikalijama i GMO usklađivanje zakonske regulative sa preporukama Zdravstvene organizacija, jačanje inspekcijskog nadzora, formiranje komiteta za politiku hrane i ishrane

- analiza kontrolnih tačaka u procesu proizvodnje, pripreme i prometa namirnica - uspostavljanje sistema redovnog informisanja o zdravstvenoj ispravnosti namirnica - osnivanje regulatornih organa za jačanje sistema nadzora i preventivnih mjera zaštite

izlaganja stanovništva zračenju i izrada plana aktivnosti u slučaju akcidenata - donošenje zakonskih propisa za sigurno postupanje sa GMO - izrada programa ekološki prihvatljivog načina rješavanja

8. Deminiranje - usklađivanje rada sa organizacijom BiH MAK

Navedenmultilatervoda jedarijeke Duraznovrsnproces poko 10%konvencijnacionalnsistema vrijednos

Izvod iz Prostorniutvrđuju, Srpske d

Opština Krazvoj treizgradnjahidroeneokolina) p

Slika

i prioriteti iralnih sporazan od bitnih

unav, iako Bnosti, strateroširenja po

% u odnosuja, naročitonih strategijai mreže zaš

sti sa drugim

Prostornog plan Repubizmeđu ostao 2015 godi

Kalinovik preeba zasnivata HE „Ulogrgetskih (Nepotencijala.

a 22. Izvod i

imaju određzuma u obla prioriteta ra

BiH nije članeške aktivnoostojećih zašu na teritoro Konvencija i nacionaštićenih pod planovima,

g plana Repblike Srpskealog i prirodne, Urbanist

ema Prostorti na prirodn

g“ su takveeretva) i tur

iz Prostorno

đenog uticaasti zaštite žatifikacija Koica Konvencosti predviđštićenih podriju Republie o biološklnih planovaručja, kao ipolitikama i

ublike Srps je strateški

dni resursi (stički zavod R

rnom planu Rnim resursime da omogrističkih (seo

og plana RS,

aja na učešživotne sredionvencije o cije o vodamđene dokumdručja na 15ke Srpske)koj raznovra za zaštitui integrisanje programima

ske do 2015razvojni dok

slika broj 22Republike Sr

RS spada u ma. Prirodnegućavaju inoski i eko tu

plan energe

šće BiH u ne i voda. Tsaradnji na

ma UNECE. mentom NEA5-20% terito, podrazumrsnosti, kojo biološke rae, u što veća.

5. godine kument za p. -Izvod iz rpske, 2008)

izrazito nere vrijednosti ntenzivan purizam u go

etske infrast

sprovođenjuTako je na pzaštiti i održŠto se tiče

AP-a uključuorije BiH (reamijeva sprovom se propaznovrsnostćoj mjeri oč

period do 20Prostornog )

razvijena podprostora u

rivredni razornjem toku

trukture na ri

u međunaroprimjer, u seživom korišć zaštite biolujući pri toalan procen

vođenje razpisuje usvati, uspostavlčuvanja priro

015.god. kojiPlana Repu

dručja čiji bukome se pla

zvoj na osNeretve, U

rijeci Neretvi

162

odnih ktoru ćenju oške me i

nat je ličitih

ajanje janje

odnih

m se ublike

udući anira novu

Ulog i

163

Smjernice iz Okvirnog plana vodoprivrede RS Okvirni plan vodoprivrede RS (Okvirni plan vodoprivrede RS je usvojen Zaključkom Vlade Republike Srpske na 38. sjednici Vlade održanoj 20.10.2006. godine, nakon usvajanja Zakona o vodama RS, i predstavlja zvaničan planski dokument sektora vodoprivrede) je planski dokument koji služi kao osnova za donošenje strateških dokumenata iz oblasti vodoprivrede, ali i za druge granske strateške dokumente. Jedna od bitnih odrednica Okvirnog plana vodoprivremenog sektora Republike Srpske je sagledavanje i dosljedna primjena relevantnih međunarodnih principa i smjernica iz konvencija i direktiva kojima se reguliše upravljanje vodama i zaštite životne sredine, bez obzira na to da li je BiH formalno sprovela postupak ratifikacije ili nije. S obzirom na međuzavisnost ciljeva zaštite životne sredine i ciljeva zaštite i upravljanja vodama u dokumentima međunarodnog prava, jedna od osnovnih postavki Okvirnog plana vodoprivrede jeste upravo međusektorski i integralni pristup upravljanja prirodnim resursima. Okvirni plan, kao jedan od osnovnih principa predviđa i vrijemenski prioritet strateškog planiranja u oblasti voda - zbog potrebe iskazivanja zahtjeva za prostorom neophodnim za razvoj vodne infrastrukture i uređenja voda.

Ako se ispoštuju svi ciljevi za zaštitu životne sredine prema postojećim planskim dokumentima i Zakonima onda se može reći da je Projekat u skladu sa njima. Projekat je rađen u skladu sa Regulacionim planom za HE „Ulog“ na rijeci Neretvi. Regulacioni plan je rađen u skladu sa "Zakonom o uređenju prostora" (Sl. glasnik br. 84/02, 14/03, 112/06, 53/07)

164

2.9. Podaci o eventualnim teškoćama na koje je naišao nosilac projekta prilikom prikupljanja potrebnih podataka

165

Prilikom izrade ovog studijskog dokumenta izrađivač studije nije imao poteškoća u smislu prikupljanja podataka.

166

3. Zaključak

167

Korišćenje obnovljih izvora energije je u današnjem svijetu obaveza, a ne samo jedna od mogućnosti, kako je to bilo nekada. Međutim, zemlje svijeta su sve više suočene sa problemom obezbjeđenja sigurnosti energetske ponude. Da je briga opravdana pokazuju i projekcije budućeg energetskog razvoja, prema kojima će za period 1995 - 2020 godine, a pri današnjoj energetskoj politici, svjetska energetska tražnja porasla je za 65%. Procjene pokazuju da je strujni deficit u jugoistočnoj Evropi izraženiji u odnosu na ranija sagledavanja i da se ozbiljnije nestašice električne energije u ovom regionu mogu očekivati već sada. Najnovija sagledavanja ukazuju da potrošnja električne energije u ovom dijelu Evrope raste brže nego što se očekivalo, a proizvodnja počinje da zaostaje. Nedavno okončana Studija Svjetske banke, pokazala je da bi se u ovom regionu do 2020. godine trebalo izgraditi dodatnih 15.500 MW. Ministarstvo rudarstva i energetike Republike Srbije predviđa da će potrošnja energije u Srbiji u 2010. godini biti za 5% veća u odnosu na prethodnu godinu. Ovom prilikom značajno je ukazati i na činjenicu da je konzum u Srbiji od 1990. do 2005. godine povećan za 5,86 milijardi kilovat-časova, a u tom razdoblju nije izgrađena nijedna elektrana. EPS predviđa (uz racionalizaciju potrošnje) u periodu od 2001. do 2010. godine, prosječnu godišnju stopu rasta potrošnje ukupne električne energije u Srbiji van Kosova i Metohije od oko 1,2%, a vršne snage oko 0,8%. Relativno stabilan rast potrošnje električne energije u industriji od oko 4.3% godišnje i blagi pad potrošnje na niskom naponu od oko 0.2% godišnje, dovešće do smanjenja neravnomjernosti potrošnje. Ako se nastave današnji trendovi u proizvodnji i potrošnji električne energije dolazi se do katastrofalnih rezultata. Trendovi rasta manjka električne energije nastaviće se i dalje. Procjenjuje se da će manjak električne energije biti između 6.900 i 7.700 GWh. Uzimajući u obzir prethodno iznesene činjenice o potrebama za električnom energijom u okruženju, Republici Srpskoj se otvara mogućnost da postane značajan izvoznik električne energije. Ulaganja u izgradnju proizvodnih kapaciteta stvoriće dobru osnovu razvoja jer će doći do povećanja zaposlenosti, prvo kroz izgradnju a potom kroz održavanje hidroelektrana, zatim pri prodaji viška električne energije kroz izvoz, dovešće do smanjenja spoljnotrgovinskog deficita, te do razvoja lokalnih zajednica jer dio ostvarenog profita, kroz poreze će ići u budžet opština gdje će biti smješteni proizvodni kapaciteti. Razvojem energetike, izgradnjom sistema HE Ulog ukupne snage 35 MW sa prosječnom godišnjom proizvodnjom električne energije od 86 GWh obezbijedilo bi se energetsko iskorišćavanje gornjeg toka rijeke Neretve od mjesta Ulog do međuentitetske granice Republike Srpske sa Federacijom Bosne i Hercegovine. Cilj izgradnje hidroelektrane Ulog, instalisane snage 35 MW, jeste proizvodnja električne energije korišćenjem obnovljive hidroenergije („čiste tehnologije“), čime se neposredno doprinosi smanjenju emisija gasova sa efektom staklene bašte koji nastaju kao posljedica sagorijevanja fosilnih goriva u energetskom sektoru. Za planiranu godišnju proizvodnju električne energije hidroenergetskog sistema Ulog od 86 GWh i odnos 900 tona CO2/GW (Kjoto protokol), dobija se godišnji efekat rada sistema Ulog u smanjenju emisije od 67500 tona CO2. Pored tih ekološki pozitivnih efekata izgradnje ovog sistema, otvaraju se takođe i mogućnosti da se nosilac projekta uključi u Mehanizam čistog razvoja koji je uspostavljen u okviru Kjoto protokola uz Okvirnu konvenciju UN o promjeni klime, a koji predstavlja jedan od 3 mehanizma međunarodne trgovine emisijama gasova sa efektom staklene bašte, čime se mogu ostvariti i pozitivni ekonomski efekti. Takođe, treba istaći da će se, razvojem energetike, tj. podizanjem opšteg standarda regiona i otvaranjem mogućnosti za sport i rekreaciju, posredno popraviti zdravstveno stanje populacije i povećati mogućnosti za iskorjenjivanje siromaštva u analiziranom regionu. Cjelokupna problematika analizirana je u okviru nekoliko posebnih cjelina kroz koje su obuhvaćene osnove za istraživanje, karakteristike planiranog projekta, karakteristike i ocjena tj.

168

vrednovanje postojećeg stanja, kompleksna analiza uticaja na životnu sredinu, neophodne mjere zaštite, preporuke monitoringa i kontrole svih definisanih parametara. U okviru procjene o uticaju na životnu sredinu novoplaniranog projekta izložena je problematika mogućeg zagađenja vazduha, emisije buke, elektromagnetnog zračenja, voda, ihtiofaune, uticaj na floru, uticaj ili eventualno ugrožavanje kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa, zauzimanje površina, vizuelnog zagađenja, izmještanje naseljenih mjesta, kao i drugi relevantni uticaji. Analizom ove problematike došlo se do mogućnosti u pogledu preduzimanja određenih mjera zaštite. Prilikom izvođenja projekta izgradnje i eksploatacije energetskog kompleksa HE „Ulog” na rijeci Neretvi i kasnije tokom njenog normalnog rada neophodno je uspostaviti i provoditi proces monitoringa koji je opisan u poglavlju 2.6. „Opis mjera za praćenje uticaja na životnu sredinu u toku i nakon realizacije projekta“.

3.1. Konstatacija Na osnovu cijelokupnog dokumenta, može se konstatovati da se primjenom propisanih mjera zaštite, definisanih ovom studijom, mogu obezbijediti potrebni uslovi za zaštitu životne sredine i da je projekat izgradnje „Hidroelektrane Ulog“ svojom funkcijom i tehničkim rješenjima bezbjedan u smislu uticaja na zagađenje vode, vazduha, zemljišta i drugih elemenata ekosistema predmetnog prostora.

3.2. Bezbjedost projekta u smislu uticaja na životnu sredinu Sistem hidroelektrane Ulog svojom funkcijom i tehničkim rješenjima biće bezbjedan, u smislu uticaja na životnu sredinu, uz poštovanje svih mjera za sprečavanje, smanjivanje ili ublažavanje štetnih uticaja definisanih u okviru Studije uticaja na životnu sredinu. Mjere za zaštitu vazduha Za vrijeme izgradnje

- Teretna vozila i druga vozila, koji će odvoziti/dovoziti građevinski materijal i sl., prije izlaska na saobraćajnice potrebno je očistiti od ostataka zemlje koja se može naći na točkovima vozila (Zakon o osnovima bezbjednosti saobraćaja na putevima u BiH, Sl. glasnik BiH br. 06/06),

- Brzinu i rad transportnih sredstava prilagoditi uslovima puta (definisati planom upravljanja saobraćaja za vrijeme izgradnje),

- Redovnim (planskim, periodičnim) i vanrednim tehničkim pregledima mašina i vozila koja će se koristiti prilikom izgradnje objekata, osigurati maksimalnu ispravnost i funkcionalnost sistema sagorijevanja pogonskog goriva,

- Koristiti uređaje, vozila i postrojenja koja su, prema evropskim standardima, klasifikovana u kategoriju s minimalnim uticajem na kvalitet vazduha,

- Obavezno koristiti niskosumporna goriva, kao energente, kod kojih je sadržaj sumpora ispod 1%,

- Primjeniti sve mjere neophodne da disperzija lebdećih čestica u vazduhu bude što manja, tokom izvođenja građevinskih radova (iskop, utovar i istovar materijala), ublažavati mjerama zaštite kojima se emisije lebdećih čestica dovode u granične vrijednosti (optimalna vlažnost materijala, kvašenje i orošavanje materijala),

- Redovno održavati i kvasiti pristupne i druge gradilišne puteve kao i manipulativne platoe. Lokalne saobraćajnice planirati na način da se ne poremeti lokalni i tranzitni saobraćaj u odnosu na situaciju prije početka izgradnje.

169

U cilju ocjene uticaja rada predmetne hidroelektrane na stanje kvaliteta vazduha, predlaže se monitoring koncentracije zagađujućih materija u vazduhu tokom izgradnje, nakon izgradnje, kao i tokom rada predmentog objekta.

U toku eksploatacije

U toku eksploatacije predmetnog energetskog postrojenja nisu potrebne mjere zaštite vazduha jer je tehnološki proces proizvodnje električne energije takav da nema uticaja na vazduh.

Nakon izgradnje objekta neophodno je izvršiti ponovno mjerenje kvaliteta vazduha, a ukoliko se uoči da je došlo do prekoračenja vrijednosti propisanih Pravilnikom o monitoringu kvaliteta vazduha, i Pravilnikom o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. glasnik RS, br.39/05) neophodno je propisati dodatne mjere zaštite. U slučaju popravki remonta ili tekućeg održavanja potrebno je koristit uređaje, vozila i postrojenja koja su, prema evropskim standardima, klasifikovana u kategoriju s minimalnim uticajem na kvalitet vazduha. Mjere za zaštitu voda Za vrijeme izgradnje

- Pridržavati se mjera za uređenje prostora u toku izvođenja radova na izgradnji postrojenja kroz uslove navedene u Urbanističko – tehničkoj dokumentaciji i urbanističkoj saglasnosti,

- Zaštititi površine osjetljive na eroziju, sredstvima stabilizacije koja sprečavaju eroziju i nanošenje erodiranog materijala u vodotok, prije svega na obale rijeke na kojima će se izvoditi najveći obim građevinskih radova,

- Koristiti tehnički ispravnu mehanizaciju i prevozna sredstva na gradilištima za transport opreme i materijala,

- Zabranjeno je prati mašine i vozila u zoni radova, a pravilnom organizacijom radova i nadzorom minimizirati mogućnost incidentnog zagađenja vode zbog nemarnosti osoblja,

- Zabranjeno je istresanje iskopnog materijala na obalu rijeke, vodotok i u kanjon, - Prilazne saobraćajnice i manipulativne površine izgraditi na način da se osigura odvod

površinskih voda prilagođen predviđenoj frekvenciji i teretu transportnih vozila koji će se kretati na navedenoj lokaciji,

- Potrebno je sakupljati fekalne otpadne vode u naselju za radnike i tretirati ih na lokalnom postrojenju za otpadne vode (septička jama sa taložnicama i dezinfekcijom pomoću hlorinatora ili odgovarajućeg drugog tipskog postrojenja). Septičku jamu potrebno je redovno održavati i čistiti njen sadržaj putem poduzeća ovlaštenog za tu vrstu aktivnosti ili zbog jednostavnosti na gradilštu koristiti prenosne ekološke sanitarne nužnike koje treba opet u saradnji sa najbližom komunalnom službom redovno održavati i prazniti;

- Smještaj svih vozila i mehanizacije koja koriste tečno gorivo, mora biti na uređenom vodonepropusnom platou uz strogu kontrolu eventualnog zagađenja, odnosno procurivanja,

- Tečna goriva čuvati u zatvorenim posudama, smještenim na sigurnom mjestu po mogućnosti u betonskom bazenu. U slučaju procurivanja goriva, potrebno je odmah pristupiti remedijaciji zagađene površine.

U toku eksploatacije - Izgraditi sistem za sakupljanje i prečišćavanje oborinskih voda sa manipulativnih

površina brane i postrojenja mašinske zgrade izgradnjom separatora masti i ulja na ova dva mjesta,

170

- Održavati slivnike za prikupljanje vode sa manipulativnih površina i separatore masti i ulja,

- Ispod transformatorskog postrojenja mašinske zgrade, kao i ispod turbine potrebno je izgraditi nepropusne tankvane, uljne bazene zapremine dovoljne da mogu primiti eventualno iscurjelo turbinsko ili izolaciono ulje iz sistema mašinske zgrade,

- Plutajući nanos (plastična ambalaža, kese i sl.) u akumulaciji redovno sakupljati i po potrebi odvoziti u saradnji sa nadležnom komunalnom službom.

- Izvršiti izdvajanje korisnih komponenti iz plutajućeg nanosa (npr. drvo), - Prelivne objekte na pregradama dispoziciono postaviti tako da mogu da evakuišu veliku

vodu vjerovatnoće 0,1%, - Neophodno je obezbjediti ekološki garantovani proticaj u riječnom toku nizvodno od

brane Nedavić. Veličina (garantovanog) ekološki prihvatljivog proticaja je 0,52 m3/s što odgovara prosječnoj mjesečnoj maloj vodi obezbjedjenosti 95% (odredjena u Knjigi 2, Sveska 2 – Hidrologija ovog projekta). Veličina ekološki garantovanog proticaja je određena shodno zadatim vodoprivrednim smjernicama za izradu projektne dokumentacije.

Mjere za zaštitu zemljišta

Za vrijeme izgradnje

Navedene mjere zaštite vazduha i voda koje se odnose na sakupljanje i kanalisanje otpadnih i oborinskih voda sa manipulativnih platoa i mjere koje su preduzete za skladištenje i korištenje naftnih derivata, su ujedno i mjere za zaštitu zemljišta.

- Prije početka izgradnje potrebno je planirati pristupne puteve za mehanizaciju, te odlagališta na lokalitetima gdje će biti najmanja šteta za biljni pokrov,

- Humus treba da bude deponovan na posebna mjesta gdje će biti izolovan od uticaja drugih materijala iz iskopa kao i zagađena hemikalijama (motorna ulja, nafta i sl. iz mehanizacije koja se koristi na gradilištu),

- Uklonjeni humus potrebno je ostaviti za kasnije hortikulturno uređenje loakcije gradilišta čime će se umanjiti degradacija pedo sloja zemljišta,

- Deponija humusa mora biti zaštićena od erozije izazvane vodom ili vjetrom, - Izvođačima radova treba strogo naglasiti odgovornost čuvanja cijele okolne vegetacije i

zemljišta unutar i izvan građevinske zone, - Sječu šuma tj. postojeće vegetacije svesti na minimum da se ne bi inicirali procesi klizanja i

erozije tla.

U toku eksploatacije - Na odgovarajućim mjestima potrebno je postaviti kontejnere zatvorenog tipa za prikupljanje

komunalnog otpada. - Potrebno je takođe, odrediti način čuvanja i skladištenja goriva, maziva i ulja, odnosno

deponovanja starog ulja i maziva. - Burad koja će se koristiti za čuvanje goriva treba da su od pocinkovanog čeličnog lima,

zavarene konstrukcije i sa po dva čelična obruča radi zaštite prilikom premještanja, utovara i istovara.

- Čuvanje goriva u buradima vrši se obično na slijedeći način: na otvorenom prostoru, pod „vedrim nebom“ (privremeno), na otvorenom prostoru, pod nadstrešnicom (privremeno), u naročitim podrumima (trapovima) za gorivo, u zgradama obezbjeđenim od požara sa lakim krovom.

- U slučaju čuvanja goriva, ulja i maziva u trapovima, pod unutrašnjosti trapa treba da je takav da se isključuje mogućnost stvaranja iskri prilikom pokretanja i pomjeranja buradi. Pod ne

171

smije da upija produkte nastale eventualnim curenjem iz buradi i treba da je od vatrostalnog materijala.

- Manipulativni plato u krugu hidroelektrane potrebno je asfaltirati, tako da se spriječi procurivanje nafte i njenih derivata u zemljište i eventualno curenje iz motornih vozila koja se kreću u krugu hidroelektrane,

- Redovno održavati i čisititi septičku jamu i separator masti i ulja, - Redovno održavati i čistiti sabirne uljne jame ispod turbina. Mjere za sprečavanje i smanjenje čvrstog otpada Za vrijeme izgradnje - Selektovano sakupljati građevinski otpad i komunalni otpad, - Na lokalitetu postaviti dovoljan broj kontejnera za sakupljanje komunalnog otpada, a zatim

odvoziti u saradnji sa komunalnim preduzećem sa kojim je potrebno sklopiti ugovor o saradnji,

- Otpadna ulja i maziva i drugi opasni otpad sakupljati u posebnim bačvama, skladištiti na natkrivenoj i betoniranoj površini, i zbrinjavati u saradnji sa ovlašćenom institucijom,

- Ukoliko dođe do nekontrolisanog isticanja opasnih materija (gorivo, ulje) obezbijediti dovoljne količine adsorbensa i adekvatne posude za prihvatanje goriva, a njihov dalji tretman prepustiti ovlašćenoj instituciji koja treba da obavi uklanjanje opasnih materija i asanaciju terena u skladu sa odredbama Zakona o upravljanju otpadom (Sl. glasnik RS, 53/02 i 65/08),

- Pripremiti Plan upravljanja otpadom u skladu sa čl. 26. i 27. Zakona o upravljanju otpadom (Sl. glasnik RS, broj 39/05),

- Ugovore za zbrinjavanje svih vrsta otpada zaključiti u skladu sa Pravilnikom o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvođača i prodavača na odgovorno lice sistema za prikupljanje otpada (Sl. glasnik RS, broj 118/05).

U toku eksploatacije - U procesu eksploatacije postojećeg objekata ovakve namjene, potrebno je predvidjeti sistem

sakupljanja otpada kao prve karike u procesu upravljanja otpadom, - Komunalni otpad odlagati u zatvorene kontejnere, - Iskorištene naftne derivate (ulja i maziva) sakupljati i skladištiti u metalnu burad, zaštićenu od

atmosferskog uticaja i pristupa neovlašćenih lica, do zbrinjavanja sa ovlašćenom institucijom, - Sve Ugovore za zbrinjavanje otpada zaključiti sa ovlašćenim institucijama u skladu sa

Katalogom otpada (Sl. glasnik RS, broj 39/05) i Pravilnikom o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvođača i prodavača na odgovorno lice sistema za prikupljanje otpada (Sl. glasnik RS, broj 118/05).

Mjere za zaštitu od buke Za vrijeme izgradnje Nepovoljni efekti buke pojaviće se na samom gradilištu koja se može umanjiti upotrebom odgovarajuće opreme (zaštita antifonima i štitnicima na ušima). Imajući u vidu nepovoljne efekte buke potrebno je provoditi slijedeće mjere za smanjenje ili potpuno eliminisanje buke:

- Građevinske radove koji bi proizvodili veliku buku izvoditi u određenim vremenskim intervalima i prema odgovarajućim propisima i standardima;

- Zabraniti korišćenje građevinskih mašina u noćnom periodu i ograničiti ih na radne sate i dane u sedmici;

- Radnici na gradilištu moraju koristiti zaštitnu opremu protiv buke (zaštita antifonima i štitnicima na ušima);

- U slučaju da pojedine mašine prekoračuju dozvoljene vrijednosti nivoa buke, potrebno je zabraniti njihovu upotrebu, odnosno koristiti moderniju i tehnički ispravnu mehanizaciju;

172

Investitor je u obavezi da od proizvođača opreme, ili od njegovog zastupnika, zahtijeva da dostavi svu odgovarajuću dokumentaciju o primjenjenim konstruktivnim rješenjima i zaštitnoj opremi protiv buke i vibracija, shodno odredbama Zakona o zaštiti na radu (Sl. glasnik RS br. 1/08).

Zaštita od štetnog dejstva buke može se obezbijediti mjerama tehničke zaštite i sredstvima zaštite na radu. Izmjerene vrijednosti nivoa buke na pogonskim i radnim mašinama na sličnim gradilištima nalaze se u granicama 80 - 85 dB, što jasno ukazuje na potrebu odgovarajuće zaštite.

Radi zaštite čula sluha od prekomjerne buke na radnim mjestima rukovaoca pogonskih i radnih mašina moraju se koristiti odgovarajuća zaštitna sredstva i to: - vata za zaštitu sluha od buke jačine do 75 dB; - ušni čepići za zaštitu sluha od buke jačine do 85 dB; - ušni štitnici za zaštitu sluha od buke jačine do 105 dB.

U toku eksploatacije - U cilju sprečavanja emisije prekomjerne buke iz objekta hidroelektrane potrebno je

redovno praćenje ispravnosti i održavanje tehničkih standarda instalisane opreme i uređaja;

- Mаšinska hala kao najveći izvor buke treba da bude zvučno izolovana tako da spreči širenje buke.

- Nisu potrebne mjere zaštite stanovništva od buke u periodu eksploatacije, a u toku remonta radnici će koristiti zaštitna sredstva protiv buke.

Mjere za zaštitu pejzaža U cilju smanjenja uticaja potrebno je voditi računa o vizuelnom uklapanju forme i kolorita, radi postizanja kompatibilnosti sa karakteristikama pejzaža.

- Po izgradnji pristupnih puteva neophodno je hortikulturno rješiti usjeke i nasipe puteva kao i ostale slobodne površine, da bi se površinski slojevi vezali i spriječila erozija koristeći biljke iz šireg dijela ekosistema. Izgradnja hidrotehničkih objekata omogućava pristup veoma strmim terenima, kojim upravo izgradnja ovakvih objekata omogućava pristup. Na ovim površinama potrebno je interpolirati crni bor u značajnijim količinama.

- Nakon izvršenih radova obavezno sprovesti mjere rekultivacije i sanacije terena. - Eventualno hortikulturno uređenje lokacija izvesti kao slobodno neparkovsko uz upotrebu

isključivo autohtone flore. - Ukoliko se u toku rada otkrije prirodno dobro o nalazu obavijestiti Republički Zavod za

zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske i preduzeti sve mjere kako se prirodno dobro ne bi oštetilo do dolaska ovlašćenog lica.

- Definisati objekte, parametre i lokalitete za uspostavljanje dugotrajnog monitoringa uz neophodno uvažavanje nauke i struke. Potrebno je postaviti stalne fitocenološke ogledne plohe u svakoj od karakterističnih biljnih zajednica.

- Sačuvati sve vrste koje su u kategoriji zaštićenih vrsta (endemične, rijetke i ugrožene). Endemični i rijetki oblici među vodenim i kopnenim organizmima predstavljaju baštinu kojoj se mora posvetiti posebna pažnja. Ovi oblici moraju na duži period biti kontinuirano praćeni u toku izgradnje i rada akumulacije, kako bi se došlo do spoznaje o ponašanju prirodnih populacija u novonastalim uslovima. Može se samo pretpostaviti šta se dešava usljed promjene fizičko-hemijskih karakteristika vode, a znati nakon detaljnih proučavanja.

Mjere za zaštitu ekosistema Za vrijeme izgradnje

- Prilikom izvođenja planiranih radova treba strogo voditi računa da se što manje naruši stabilnost ekosistema.

173

- Izvođenje radova treba obavljati pod nadzorom odgovarajućih stručnjaka kako bi se promjene u ekosistemu svele na što manju mjeru.

- Za vanjsko uređenje maksimalno koristiti autohtoni građevinski i sadni materijal. - U fazi izgradnje izvođač radova treba da se pridržava odlaganja iskopanog materijala u

sklopu planirani privremenih odlagališta prema Regulacionom planu HE Ulog. - Na privremenim odlagalištima iskopanog materijala zabranjeno je odlaganje komunalnog

otpada. - Zbog ekstremnih nagiba zemljišta su podložna eroziji, tako da se pošumljavanja i

konverzije postojećih niskih šuma smatraju kao jedan od prioriteta uređenja posmatranog prostora, naročito ako se ima u vidu potreba zaštite vodotoka od nanosa u kontekstu planirane izgradnje hidroelektrane.

- Ukoliko se desi havarija-isticanje goriva, ulja ili drugih opasnih materija u zemljište, ove površine se moraju sanirati skidanjem zagađenog sloja, zamjenom novim slojem i ozelenjavanjm po projektu remedijacije.

- Vodozahvat izgraditi tako da ne bude ugrožen (garantovani) ekološki prihvatljivi protok vode koji će omogućiti obavljanje normalne funkcije vodenih organizama uz normalnu reprodukciju i održavanje biološke raznovrsnosti vodotoka nizvodno od brane, a samim tim i postojećeg ekosistema.

U toku eksploatacije - Nakon izvršenih radova obavezno sprovesti mjere rekultivacije i hortikulturnog uređenja

terena - Održavati (garantovani) ekološki prihvatljiv protoka vode od 0,52 m3/s. - Eventualno hortikulturno uređenje lokacija izvesti kao slobodno neparkovsko uz upotrebu

isključivo autohtone flore. - Za potrebe vodenih organizama potrebno je kontrolisati kvalitet rijeke Neretve prema

definisanom monitorogu (Poglavlje 2.6) - Kontinuirano pratiti kopnene i vodene vrste koje su u kategoriji zaštićenih vrsta (endemične,

rijetke i ugrožene) jer one predstavljaju baštinu kojoj se treba posvetiti posebna pažnja. Ovi oblici moraju na duži period biti kontinuirano praćeni u toku izgradnje i rada hidroelektrane kako bi se došlo do spoznaje o ponašanju prirodnih populacija u novonastalim uslovima.

- Urediti obale rijeke Neretve radi uklapanja objekta u okruženje. Mjere za zaštitu ihtiofaune Za vrijeme izgradnje - U cilju zaštite ihtio faune u toku izgradnje potrebno je poštovati sve mjere propisane kroz

mjere zaštite voda. - U toku izgradnje potrebno je optočnim tunelom omogućiti migraciju riba. - Poribljavanje rijeke Neretve u toku izgradnje vršiti isključivo sa mlađi autohtonih vrsta,

potočne uloške pastrmke. - Zabranjeno je prosipanje iskopanog materijala u rijeku Neretvu - Zabranjeno bacanje otpada kao i upuštanje otpadnih voda u rijeku Neretvu. U toku eksploatacije

Zaštita faune treba da bude u skladu sa naprijed navedenim zakonskim propisima, kao i u skladu sa propisima Komisije IUCN za nacionalne parkove i zaštićena područja i ostalim međunarodnim aktima u oblasti ekologije i zaštite životne sredine.

- U svrhu zaštite ekosistema područja oko HE Ulog, u segmentu očuvanja populacija riba (ihtiofaune) potrebno je obezbjediti njihovo prisustvo u novoformiranim, jezerskim uslovima, kao i ranije, u uslovima akvatičnog riječnog ekosistema Neretve. To se posebno odnosi na autohtonu populaciju potočne pastrmke (Salmo trutta m, fario L., 1758), koja je i u kvalitativnom i kvantitativnom smislu dominantna vrsta naselja riba

174

riječnog toka Neretve, na području Uloga. To je ujedno i salmonidna vrsta ribe, koja ima sportsko-ribolovni značaj, ali i značaj sa aspekta sagledavanja voda boljeg kvaliteta (indikatorska, saprobiološka vrsta).

- Potrebno je provođenje intenzivnih poribljavanja, odnosno ihtiofaunističku revitalizaciju. Pitanje poribljavanja treba biti regulisano izradom i primjenom naučno-stručnih Programa poribljavanja koji će biti rađeni u skladu sa novoformiranim abiotskim i biotskim karakteristikama hidro-akumulacije Ulog. To se odnosi na uspostavljanje kvalitativnog (brojnog stanja) i kvantitativnog (stanje ihtiomase), kao i ranije, u uslovima riječnog toka Neretve.

- Programi revitalizacije, odnosno poribljavanja treba da sadrže neophodne podatke o vrsti ribe odabrane u skladu sa kvalitetom vode.

- Programi poribljavanja treba da sadrži neophodni, predkonzumni uzrast potočne pastrmke koja će se upotrijebiti u revitalizaciji (poribljavanju). To treba da uključi i uputstva za transport žive ribe, detaljno opisana uputstva o načinu poribljavanja, dokumentacija o zdravstvenim atestima riba.

- Zaštita ekosistema treba da podrazumijeva da se u novoformiranim jezerskim uslovima introdukuje potočna pastrmka odličnog zdravstvenog stanja. Prilikom preuzimanja žive ribe sa klasičnih salmonidnih ribogojilišta potrebno je dobiti ateste o zdravstvenom stanju te ribe.

- Poribljavanja treba vršiti dva puta godišnje, u proljetno-ljetnom i jesenskom periodu.

- Zaštita kvaliteta vode akumulacije mora biti usmjerena i na analize kvaliteta vazduha. Površinski sloj vode je u dodiru sa atmosferskim vazduhom i ima direktan uticaj na kvalitet vode, posebno na nivo rastvorenog kiseonika u vodi. Površinski i dubinski slojevi vode se mješaju. Kroz monitoring sistem praćenja kvaliteta vazduha biće preduzete mjere na uspostavljanju vrijednosti parametara kvaliteta vazduha koje u području salmonidnih regiona propisuje Svjetska zdravstvena organizacija.

- Zaštita ekosistema podrazumjeva i analizu drugih životnih zajednica vode i to organizama sa površine jezerskog ekosistema – Neuston, organizama iz površinskih slojeva vode – Zoolpankton i Fitopankton i organizama dna – Bentos.

- Zaštita faune treba da bude u skladu sa naprijed navedenim zakonskim propisima i u skladu sa propisima Komisije IUCN za nacionalne parkove i zaštićena područja i ostalim međunarodnim aktima u oblasti ekologije i zaštite životne sredine

Mjere za praćenje i utvrđivanje klimatskih promjena Eventualne klimatske promjene se mogu očekivati u periodu eksploatacije hidroelektrane nakon punjenja akumulacije.

- U cilju očuvanja prirodnih resursa u gornjem slivu Neretve, zaštite od atmosferskih i hidroloških nepogoda i klimatskih ekstrema, a naročito suša, olujnih nepogoda, poplava, bujica, kao i blagovremene adaptacije na izmjenjene klimatske uslove, neophodno je uspostaviti monitoring vremenskih prilika i klime uspostavljanjem automatizovane meteorološke i hidrološke mreže stanica.

- Neophodno je pri planiranju, projektovanju i izgradnji hidrotehničkih objekata uzeti u obzir ne samo opšte klimatske karakteristike, već i navedene procjene promjene lokalne klime, kao i aspekte zagađivanja vazduha, koji u sinergetskom dejstvu, u znatnoj mjeri mogu doprinijeti pogoršavanju kvaliteta životne sredine, a time narušiti zdravlje

175

stanovništva, umanjiti raspoloživost resursa i nepovoljno uticati na proizvodnju hrane i vodosnabdijevanje.

- Pri planiranju i upravljanju procesima proizvodnje u hidroenergetskom sistemu Ulog, kao i praćenju njihovog uticaja na životnu sredinu, neophodno je pravovremeno raspolagati s dovoljnim obimom kvalitetnih meteoroloških podataka. U tom cilju neophodno je unaprijediti monitoring vremenskih prilika i klime uspostavljanjem automatizovane meteorološke i hidrološke mreže stanica.

- Za potrebe monitoringa vremena i klime u gornjem slivu rijeke Neretve trebaju se koristiti i meteorološke stanice sa šire teritorije koje su, za svoje potrebe, a u saradnji sa Republičkim hidrometeorološkim zavodom, uspostavile druge institucije, kao što su skupštine opština i Hidroelektrane Trebišnjica.

- Svi podaci treba da budu uključeni u hidrometeorološki informacioni sistem Republičkog hidrometeorološkog zavoda.

Mjere za sprečavanje nanosa

- Za radove zaštite akumulacije od zasipanja riječnim (vučenim i lebdećim) nanosom potrebno je uspostaviti integralnu zaštitu. To znači da je potrebno sprovesti mjere zaštite od erozije na slivu uzvodno od pregrade HE Ulog.

- Mjere za sprečavanje produkcije i pronosa nanosa trebaju da se završe do početka rada elektrane tj. do punjejna akumulacije.

- U toku realizacije projekta HE Ulog potrebno je izvesti sve navedene radove definisane navedenim Idejnim projektom (Slika 21).

Potrebno je realizovati dvije vrste radova:

- građevinski i - biološki. Građevinski radovi

- Građevinski radovi se predviđaju u koritima bujičnih tokova koji su neposredne pritoke akumulacije odnosno Neretve uzvodno od akumulacije, a biološki radovi u slivovima direktnih pritoka akumulacije.

- Od građevinskih radova potrebno je izvesti: gabionske pregrade male korisne visine, rustikalne pregrade i konsolidacioni pojasevi. Ovi objekti trebajuda budu locirani u samim koritima i za iste nije potrebno raditi nikakvu eksproprijaciju.

- Potrebo je izvesti: sadnju u jame, sadnju na pleterima, introdukcija četinara, resurekcija sa introdukcijom što će rezultovati poboljšavanju stanja postojećih šuma.

- Predloženi radovi zaštite od erozije tj. produkcije i pronosa riječnog nanosa možemo smatrati radovima koji će pozitivno uticati na unapređenje životne sredine.

Mjere za sprečavanje prekograničnog uticaja U okviru sprovedenih posmatranja i analize tokom izrade Studije uticaja na životnu sredinu HE Ulog, došlo se do zaključka da prekograničnog uticaja neće biti, ukoliko se ispoštuju slijedeće mjere:

- Režim rada HE Ulog treba da bude protočni.

176

- Osigurati permanentno ispuštanje količine vode u granici ekološki prihvatljivog proticaja (minimalno 0,52m3/s).

- Uspostaviti permanentno hidrološko osmatranje na tri profila:

o Uzvodno od akumulacije (vodomjerni profil „most“ u Ulogu) gdje bi se pratio dotok vode u akumulaciju.

o Nizvodno, neposredno iza pregradnog mjesta, gdje bi se pratila količina vode koja se ispušta iz akumulacije (ekološki prihvatljiv protok). U periodu „malih voda“ može se desiti da dotok vode u akumulaciju bude manji od ekološki prihvatljivog protoka, tako da će u tom periodu postojanje akumulacije imati pozitivan efekat na očuvanje ekosistema nizvodno od HE Ulog.

o Nizvodno od mašinske kućice tj. od turbine gdje se voda ponovo upušta u rijeku Neretvu.

- Obezbijediti antierozione mjere u uzvodnom dijelu sliva u odnosu na HE Ulog, radi smanjenja procesa erozije i produkcije riječnog nanosa. Cilj ovih mjera je smanjenje nanosa koji će se akumulirati u akumulaciji, tako da će akumulacija obezbijediti dovoljno prostora za sedimentaciju tokom cijelog vijeka eksploatacije objekta HE Ulog.

Mjere koje se preduzimaju u akicidentnim situacijama Pod akcidentnim situacijama smatraju se ne planirani, ne očekivani i nepoželjni događaji nastali u toku eksploatacije ili izgradnje objekta. Sa gledišta planiranog sistema posebno bitne slijedeće akcidentne situacije:

- havarije vozila sa naftnim derivatima i drugim opasnim materijama na komunikacijama u blizini sistema, kada postoji opasnost da zagađujuće supstance dospiju neposredno u vodotok ili da zagade podzemne vode koje se nalaze u priobalnom području.

- proboj i procurivanje ulja za hlađenje iz transformatora na objektima HE;

- kvarovi na ustavama prelivnog dijela brana, koji mogu da dovedu u pitanje njihovu

funkcionalnost i konstrukcijsku bezbednost;

- oštećenje betonskih dijelova konstrukcija brana, koje se determinišu vizuelno ili na instrumentima oskultacionog sistema;

Za sve akcidentne događaje moraju se unaprijed predvidjeti jasne procedure djelovanja na saniranju posljedica. Dužnost je Investitora da obezbijedi i jasno definiše nadležnosti u vezi praćenja i osmatranja objekata hidroelektrane u fazi izgradnje i eksploatacije. Za navedene akcidentne situacije to podrazumeva sledeće aktivnosti:

- Pošto u blizini sistema prolazi regionalni put R-433 Nevesinje-Kalinovik, mora se unaprijed predvidjeti procedura zaštite u slučaju havarije vozila koja prevoze opasne materije i naftne derivate. Moraju biti razrađeni scenariji za protivhavarijsko djelovanje, zasnovani na brzom fizičkom izolovanju mjesta havarije privremenim barijerama i odstranjivanju zagađujućeg efluenta;

- Za saniranje i lokalizaciju zagađenja koje bi nastupilo u slučaju proboja trafoa i isticanja

transformatorskog ulja potrebno je predvidjeti odgovarajući dispozicioni elementi na tim objektima. Oni se sastoje od sabrnih kanala ispod trafoa i bazena za sakupljanje ulja, kako isto ne bi moglo da dospije u rijeku;

177

- Svim aktivnostima na obaranju kote u jezeru i promjenama režima tečenja u odnosu na uobičajene dnevne režime, mora da prethodi blagovremeno obavještavanje javnosti, kako bi se ljudi na vrijeme mogli da uklone iz nizvodnih zona koje će biti podvrgnute režimu neustaljenog tečenja tokom procedure otvaranja prelivnih polja (temeljnih ispusta).

- U slučaju zemljotresa koji može izazvati oštećenja objekata u okruženju, obaviti odmah

nakon toga vizuelni pregled pregradnih objekata i mehaničke opreme na njima. Istovremeno izvršiti i vanredna očitavanja svih oskultacionih instrumenata u cilju provjere ponašanja objekata, a po potrebi i vanredno geodetsko snimanje, ukoliko postoji indikacija da je došlo do neplaniranih pomjeranja konstrukcije pregrade;

Mjere za zaštitu kulturno istorijskog nasljeđa Mjere za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog naslijeđa se propisuju samo za fazu izgradnje hidroelektrane kako slijedi:

- U slučaju iskopa ili nalaska arheoloških ostataka potreno je prekinuti dalje radove te isto prijaviti Zavodu za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa RS i preduzeti sve mjere kako bi se na adekvatan način pristupilo zaštiti nađenih arheoloških znamenitosti.

- Takođe, u slučaju da se tokom iskopa i izgradnje sistem HE Ulog, utvrdi prirodno dobro koje je geološko-paleontološko ili minerološko-petrogradskog porijekla, a za koje se pretpostavlja da ima svojstvo objekta geonaslijeđa, obavijestiti Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske.

Mjere zaštite zdravlja ljudi Za vrijeme izgradnje

- Domicilnom stanovništvu naselja Ulog i zaineresiranoj javnosti prezentovati negativne i pozitivne efekte implementacije projekta, te otpore i konflikte interesa zbog pejzažnih, okolinskih, imovinskih i drugih aspekta sa razumjevanjem i poštovanjem razmotriti i evaluirati. Emotivni stresovi i subjektivni razlozi, ukoliko se ne pravi fatalna greška i šteta za područje, razvojne planove i stanovništvo, ne bi trebali biti presudan parametar kod odlučivanja;

- Za objekte locirane u području akumulacija i brana, a koje nije moguće izbjeći,

obezbijediti pravičnu naknadu; - U slučaju potrebe izgraditi odgovarajuću infrastrukturu (napajanje strujom, kao i

putnu infrastrukturu koja se potapa akumulacijom uključujući most preko rijeke Neretve), kako bi se obezbijedila neometana komunikacija lokalnog stanovništva između naselja i njihovih imanja.

U toku eksploatacije

- Mjere zaštite zdravlja stanovništva u toku eksploatacije nisu potrebne, ali treba sarađivati i pomagati stanovništvu i rekreativcima da se adaptiraju novom prostornom sadržaju i iskoriste mogućnosti za razvoj privrednih i rekreacijskih aktivnosti.

178

- Obaveza Investitora je i da izvrši obavještavanje ukoliko se pojavi bilo koji negativan uticaj na zdravlje ljudi i životnu sredinu u toku izvođenja projekta izgradnje i eksploatacije energetskog objekta HE Ulog u skladu sa zakonskim odredbama Zakona o zaštiti životne sredine i nadežnostima Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske.

- Kada se radi o zaštiti zdravlja stanovništva, potrebno je slijediti Zdravstvenu politiku i

strategije za zdravlje u Republici Srpskoj do 2010. godine i preporuke Strategije 5. za praćenje i redukciju rizičnih faktora životne i radne sredine i jačanje infrastrukture i funkcije ustanova za Zdravstvenu zaštitu u postupku izrade prostornih i drugih planova, odnosno osnova i druge investiciono-tehničke dokumektacije (Sl. glasnik Republike Srpske, br. 56/02) koji su u vezi sa Nacionalnim akcionim planom za zdravlje i životnu sredinu (NEHAP) za Republiku Srpsku, usvojen od strane Vlade Republike Srpske (Sl. glasnik Republike Srpske, br. 1/02).

Zaštita profesionalnog osoblja Radnici koji rade u blizini provodnika pod naponom i opreme, su izloženiji na EMP nego šira javnost. Profesionalna izloženost na EMP treba biti sprečena pridržavanjem nekih od sledećih mjera:

- Identifikacija potencijalno opasnog izvora EM polja - upotrebe lične opreme za monitoringa za vreme radnih aktivnosti - pridržavanje dozvoljenog vremena izlaganju EM polju - obuka radnika o opasnostima na izlaganja na EM polja - postavljanje i označavanje sigurnih zona koja bi odvojila radne površine gde - se očekuju povišen nivo EM polja. - povećavanje razdaljine između izvora i radnika - upotreba zaštitne opreme i dr.

Minimalna sigurna radna udaljenost za obučene radnike prema ICNIRP data je u slijedećoj tabeli:

Tabela 18.

Naizmjenična struja – minimalna radna udaljenost obučenih radnika Opseg napona (kV) (faza do faza ) Minimalna radna udaljenost (m)

2,1 - 15 0,6 15,1 - 35 0,71 35,1 - 46 0,76

46,1 - 72,5 0,91 72,6 - 121 1,01 138 - 145 1,06 161 - 169 1,11 230 - 242 1,5 345 - 362 500 - 552 700 - 765

- Za izbor adekvatne i ekonomične mjere za zaštitu od nejonizujućih zračenja budućeg postrojenja HE „Ulog“ neophodno je izvršiti mjerenje intenziteta EM polja od strane

179

ovlaštenog pravnog lica. Mjerenjem se utvrđuje da li izmjerene vrijednosti zadovoljavaju uslove propisane važećim standardima.

- Tačke mjerenja treba da imaju takve pozicije koje bi uzimale u obzir izlaganje profesionalnog osoblja kao i šire javnosti. Za izlaganje profesionalnog osoblja presudan uticaj imaju izvori koji emituju zračenje iz postrojenja, a za širu javnost izvori koje emituju planirani 10 i 110kV dalekovodi.

- Ako se mjerenjem utvrdi da su prekoračene dozvoljene vrijednosti, inspektor u Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite RS, Odsjek za zaštitu od zračenja naređuje rekonstrukciju, smanjenje upotrebe ili prestanak rada izvora zračenja.

180

3.3. Kontrola parametara relevantnih za uticaj rada objekta na životnu sredinu Relevantni parametri na osnovu kojih se mogu utvrditi štetni uticaji na životnu sredinu su prikazani u poglavlju 2.6.2. (tabela 13. Monitoring plan).

A. Monitoring u toku izgradnje

Monitoring vazduha Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri kvaliteta vazduha

Praćenje osnovnih parametara za utvrđivanje kvaliteta vazduha predmetnog područja -prema Pravilniku o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha Sl. glasnik RS broj 39/05 - Sumporni oksidi:

SO2, - Azotni oksidi:

NO,NO2,NOX, - O3, - Ugljikovodonici, - Ukupne lebdeće

čestice (ULČ), - Parametri vjetra:

brzina i smjer vjetra,

- Hidrometeorološki parametri: temperatura, relativna vlažnosti i atmosferski pritisak

U okviru poslovnih parcela – izvođenja građevinskih radova

Instalisana kompletna stanica sa pomoćnom opremom za monitoring kvaliteta vazduha i pomoćnom opremom potrebnom za neometan automatski rad stanice

Stalan (kontinuiran) i neprekidan monitoring za vrijeme izvođenja radova u toku izgradnje

Praćenje parametara kvaliteta vazduha i nivoa povećanja zagađenja u odnosu na snimljeno početno “nulto” stanje životne sredine

Monitoring vode Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Kvalitet vode

-Parametri kvaliteta vode (pH – vrijednost; temperatura, oC; amonijačni azot, g/m3; nitritni azot, g/m3;

Središnji i nizvodni dio uspora, kao i poslije

Automatska oprema za mjerenje kvaliteta vode i za mjerenje protoka i nivoa.

Stalan kontinuiran i neprekidan monitoring za vrijeme izvođenja

Praćenje uticaja izvođenja građevinskih radova na kvalitet vodotoka

181

Nitratni azot, g/m3; fosfor, g/m3; talog nakon 0,5 h taloženja, ml/l; ukupne suspendovane materije, g/m3; BPK5 pri 20°C, g O2/m3; HPK dihromatni, g O2/m3; PAH, mg/m3; PCBs, mg/m3; fenolni indeks, mg/m3; mineralna ulja, mg/m3; deterdženti, mg/m3; gvožđe, mg/m3; mangan, mg/m3; olovo, mg/m3; kadmijum, mg/m3; arsen, mg/m3; ukupno hrom, mg/m3; sulfati, g/m3; hloridi, g/m3; fluoridi, g/m3), uz obavezno uključenu mutnuću i temperaturu vode. -Protok vode ( na mjernim profilima)

pregradnog mjesta.

radova

Monitoring podzemnih voda

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri kvaliteta podzemne vode

Kao i za parametre kvaliteta vode

Kod objekta brane neophodno je ugraditi dva pijezometra

Automatska oprema za mjerenje kvaliteta vode. Sistem takođe mora da ima jedinicu za uzorkovanje

Stalan kontinuiran i neprekidan monitoring za vrijeme izvođenja radova

Praćenje uticaja izvođenja građevinskih radova na kvalitet podzemnih voda

Hidrometerološka mjerenja

Mjerenje vodostaja (protoka), temperature vode, temperature vazduha na licu brane, vlažnosti, mjerenje padavina, mjerenje suspendovanog nanosa

Uzvodno od akumulacije na starom profilu „Ulog“ kod mosta gde se nastavlja niz hidroloških osmatranja Pluviografska stanica u centralnom dijelu sliva Uređeni mjerni profil nizvodno od pregradnog mjesta i nizvodno od mašinske kućice.

Osoblje HE i Usluge akreditovane organizacije

Svi parametri se mjere dnevno sem mjerenja suspendovanog nanosa koji se mjeri jednom godišnje

-kontrola ispuštanja propisanog biološkog minimuma -uticaj na klimatske promjene u okolini

182

Monitoring ihtiofaune i akvatičnih zajednica vode

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Ihtiofauna (naselje riba) i akvatične zajednice vode – biotski monitoring (organizmi dna – bentos), organizmi površine vode na granici prema atmosferskom ekosistemu -neuston, organizmi površinskih slojeva vode - plankton, organizmi sa dobro razvijenim organima za kretanja kroz vodu - nekton).

Praćenje kvalitativnog i kvantitativnog sastava populacije potočne pastrmke, organizama dna – bentos, organizama životnih zajednica neuston, plankton, nekton i makrofitska vegetacija vode. Praćenje zdravstvenog stanja ihtiofaune.

Pribransko područje HE, središnji i uzvodni dio HE, riječni tok Neretve prije i poslije akumulacionog jezera.

Osoblje HE i Usluge akreditovane organizacije

Uzorci životnih zajednica vode biće uzete reprezentativnim probama, a zatim laboratorijski određeni, uz pomoć „ključeva“ za određivanje sistematike pripadnosti životinja raznih sistematskih kategorija. Određivanje veličine populacije po jedinici prostora ekosistema.

Radi komparacije postojećeg stanja ekosistema sa stanjem ekosistema prije izgradnje HE Ulog i mogućih antropogenih uticaja i intervencija u smislu introdukcije novih vrsta i uspostavljanja kvalitetnog stanja ekosistema sa veoma dobrim karakteristikama.

Monitoring otpada

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri vezani za zbrinjavanje otpada

Uspostaviti evidenciju o proizvodnji, vrstama otpada, prikupljanju i konačnom zbrinjavanju otpada

Plan upravljanja otpadom

Usluga akreditovane organizacije

Povremen, jednom kvartalno

Zbrinjavanje otpada

183

B. Monitoring u toku eksploatacije HE

Oskultacija Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Geodetska mjerenja u toku eksploatacije

Obuhvataju horizontalna, radijalna, tangencijalna i vertikalna pomjeranja na tijelu brane najmanje jednom mjesečno u cilju ocijene stabilnosti brane (geodetska mjerna oprema)

Brana Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije)

Mjesečni izvještaj o pomjeranju na tijelu brane, sa ocjenom stabilnosti brane

Ocjena stabilnosti tijela brane Projekat uzbunjivanja

Mehaničkotelemetrijska mjerenja u toku eksploatacije

Mjerenja podrazumjevaju mjerenja rada dilatacionih spojnica između blokova, relativno horizontalno pomjeranje dijelova konstrukcije, rotaciju dijelova konstrukcije, napone u temeljnoj spojnici i napone u tijelu brane jednom mjesečno u cilju ocijene stabilnosti brane (klatno u prelivnom dijelu u centralnom stubu, klinometri za mjerenje rotacije, deformatori i sl.)

Tijelo brane, dilatacione spojnice, temeljna spojnica

Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije)

Stalan (kontinuiran)

Ocjena stabilnosti tijela brane Projekat uzbunjivanja

Hidrogeološka mjerenja u toku eksploatacije

Podrazumjevaju mjerenja nivoa podzemnih voda na pijezometrima, proticaji na prelivima, mjerenja procjednih voda ispod tijela brane u koritu rijeke, mjerenja nivoa podzemne vode u bokovima te duž akumulacije sa obe obale.

Područje brane akumulacije

Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije)

Jednom mjesečno u cilju ocjene uticaja akumulacije na podzemne vode kao i za utvrđivanja gubitaka vode iz akumulacije.

Ocjena stabilnosti tijela brane. Mjerenje gubitka voda iz akumulacije Projekat uzbunjivanja

Hidrometereološka mjerenja u toku eksploatacije

Mjerenje vodostaja (proticaja), temperature vode, temperature vazduha na licu brane, vlažnosti, mjerenje padavina, mjerenje

Uzvodno od akumulacije na starom profilu „Ulog“ kod mosta gde se nastavlja niz hidroloških osmatranja

Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije) i Usluga akreditovane organizacije (RHMZ)

Svi parametri se mjere dnevno sem mjerenja suspendovanog nanosa koji se mjeri

uticaj uspora na stanje brane -kontrola ispuštanja propisanja biološkog minimuma -uticaj na

184

suspendovanog nanosa

Pluviografska stanica u centralnom dijelu sliva Uređeni mjerni profil nizvodno od pregradnog mjesta i nizvod. od mašinske kućice.

jednom godišnje

klimatske promjene u okolini

Seizmička mjerenja u toku eksploatacije

Seizmička mjerenja podrazumjevaju mjerenja eventualnih seizmičkih aktivnosti u bližoj i široj okolini

Na tijelu i u okolini brane u kompaktnim stijenskim masama.

Usluga akreditovane organizacije (RHMZ) i službe oskultacije

Obavljaju se neprekidno

Sa ciljem ocjene uticaja podrhtavanja tla na stabilnosti brane

Vizuelni pregledi u toku eksploatacije

Vizuelni pregledi objekta i padina na obodu akumulacije se vrše zbog registrovanja izvjesnih pojava na brani i okolini. Izvještaji o osmatranjima se prave jednom mjesečno

Objekti HE i padine na obodu akumulacije, brane

Osoblje HE (tehnička služba osmatranja (Oskultacije)

Vrše se neprekidno

S ciljem ocjene stabilnosti brane

Monitoring stanja obala u toku eksploatacije

Monitoring stanja obala oko hidroelektrane i akumulacije podrazumjeva utvrđivanje stanja u kojem se nalaze obale kao i objekti i infrastruktura na koje postrojenje i akumulacija ima neposredan uticaj. Vizuelni pregled nestabilnih i uslovno stabilnih pojava po obodu akumulacije gdje su planirane antierozione mjere.

Ovaj monitoring treba provoditi na obe strane (obale) akumulacije, uzvodno i nizvodno od brane

Osoblje HE i Usluge akreditovane organizacije

Dva puta godišnje (proljeće i jesen) i poslije eventualnog naglog pražnjenja akumulacije

U cilju kontrole erozija obala, te održavanje antierozionih mjera

Flora i fauna

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Monitoring flore i faune u toku

Utvrditi štetu nanesenu flori i fauni u tretiranom području odmah nakon završetka izgradnje i punjenja akumulacije

Područje budućeg akumulacionog jezera, priobalni region, područje na granici sa šumskim ekosistemom –

Stručno lice Stalni monitoring

185

eksploatacije Praćenje kvalitativnog i kvantitativnog sastava populacije potočne pastrmke, organizama dna – bentos, organizama životnih zajednica neuston, plankton, nekton i makrofitska vegetacija vode. Praćenje zdravstvenog stanja ihtiofaune. Karakteristične vrste pojedinih sistematskih kategorija, posebno lovne divljači

ekoton, šumski ekosistem -Pribransko područje HE, središnji i uzvodni dio HE, riječni tok Neretve prije i poslije akumulacionog jezera. -Područje budućeg akumulacionog jezera, priobalni region, područje na granici sa šumskim ekosistemom – ekoton, šumski ekosistem

Nakon izgradnje HE Ulog uzorci životnih zajednica vode biće uzete reprezentativnim probama, a zatim laboratorijski određeni, uz pomoć„ ključeva“ za“ određivanje sistematike pripadnosti životinja raznih sistematskih kategorija. Određivanje veličine populacije po jedinici prostora ekosistema. Standardna istraživanja populacija životinja i ptica u konsultacijama sa specijalistima lovne divljači, faunistima, ornitolozima koji proučavaju ptice i istraživačima iz svih oblasti proučavanja inverterbrata i verterbrata. Pored toga biće upotrijebljena (kao istraživačka metoda) i anketa među lovcima u tom području

186

Monitoring vazduha

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri kvaliteta vazduha

Praćenje osnovnih parametara za utvrđivanje kvaliteta vazduha predmetnog područja -prema Pravilniku o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha Sl. glasnikRS broj 39/05 - Sumporni oksidi:

SO2, - Azotni oksidi:

NO,NO2,NOX, - O3, - Ugljikovodonici, - Ukupne lebdeće

čestice (ULČ), - Parametri vjetra:

brzina i smjer vjetra,

Hidrometeorološki parametri: temperatura, relativna vlažnosti i atmosferski pritisak

U okviru poslovnih parcela

Instalisana kompletna stanica sa pomoćnom opremom za monitoring kvaliteta vazduha i pomoćnom opremom potrebnom za neometan automatski rad stanice

Nakon izgradnje, povremeno – u skladu sa Pravilnikom o monitoringu emisija zagađujućih materija u vazduh (Sl. glasnik 39/05)

Praćenje parametara kvaliteta vazduha i nivoa povećanja zagađenja u odnosu na snimljeno početno “nulto” stanje životne sredine

187

Monitoring kvaliteta vodotoka

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Način vršenja monitoringa

Vrijeme vršenja monitoringa

Razlog zbog čega će se vršiti monitoring određenog parametra

Parametri kvaliteta vode i protok

-Parametri kvaliteta vode (pH – vrijednost; temperatura, oC; amonijačni azot, g/m3; nitritni azot, g/m3; nitratni azot, g/m3; fosfor, g/m3; talog nakon 0,5 h taloženja, ml/l; ukupne suspendovane materije, g/m3; BPK5 pri 20°C, g O2/m3; HPK dihromatni, g O2/m3; PAH, mg/m3; PCBs, mg/m3; fenolni indeks, mg/m3; mineralna ulja, mg/m3; deterdženti, mg/m3; gvožđe, mg/m3; mangan, mg/m3; olovo, mg/m3; kadmijum, mg/m3; arsen, mg/m3; ukupno hrom, mg/m3; sulfati, g/m3; hloridi, g/m3; fluoridi, g/m3), uz obavezno uključenu mutnuću i temperaturu vode; -Protok vode (na mjernim profilima)

Središnji i nizvodni dio uspora, kao i poslije pregradnog mjesta.

Automatska oprema za mjerenje kvaliteta vode i za mjerenje protoka i nivoa.

U fazi rada hidroelektrane četiri puta u toku godine radi utvrđivanja fizičko hemijskih parametara.

Određivanje ukupnog kvaliteta voda rijeke Neretve nakon izgradnje

188

3.4. Prijedlog za dalji postupak

Prema Zakonu o zaštiti životne sredine – Prečišćen tekst (Sl. glasnik RS, br. 28/07), nakon dobijanja Rješenja o odobravanju Studije o uticaju na životnu sredinu HE Ulog, Investitor podnosi Zahtjev za izdavanje ekološke dozvole. Ekološka dozvola je pisano rješenje, koje ima za cilj visok nivo zaštite životne sredine u cijelini, preko zaštite vazduha, vode i zemljišta. Institucija, ovlaštena od strane Ministarstva za obavljanje djelatnosti iz oblasti zaštite životne sredine, izrađuje Dokaze uz Zahtjev za ekološku dozvolu. Prije dobijanja ekološke dozvole, Investitor je obavezan da pripremi i donese Plan upravljanja otpadom prema Zakonu o upravljanju otpadom (Sl. glasnik RS, br. 39/05; član 26. i 27.).

189

4. Netehnički rezime

190

EFT (HOLDINGS) ApS, iz Danske je na osnovu Predstudije ekonomske opravdanosti za hidroelektranu u Ulogu, Kalinovik, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina dobila koncesiju za izgradnju i korišćenje hidroelektrane „Ulog“ od strane Vlade Republike Srpske, na predlog komisije za koncesije Republike Srpske odlukom broj:04/1-012-2-1556/09 0d 26. 08. 2009. godine.

Koncesija je dodeljenja za hidroelektranu „Ulog“ na rijeci Neretvi, instalisanog kapaciteta od 35MW sa prosječnom godišnjom proizvodnjom električne energije od 86GWh. Koncesioni period je u trajanju od 30 (trideset) godina od čega će period izgradnje biti u trajanju od četiri godine i period korišćenja od 26 (dvadeset šest) godina (Aneksi - Ugovor o koncesiji).

4.1. Prikaz i ocjena postojećeg stanja životne sredine Za potrebe utvrđivanja postojećeg stanja životne sredine kao i stepena zagađenja izvršena je valorizacija terena u smislu kvantitativnih i kvalitativnih mjerenja kvaliteta vazduha, ispitivanja fizičko-hemijskih i mikrobioloških parametara vode, mjerenje buke, valorizacija stanja flore i faune, indentifikacija mogućih prirodnih i kulturno istorijskih vrijednosti prostora, analiza klimatskih karakteristika, kao i drugih značajnih pokazatelja stanja životne sredine. Analiza zagađenosti vazduha na predmetnoj lokaciji Na predmetnoj lokaciji ne postoje proizvodni objekti koji bi eventualno svojim aktivnostima imali uticaj na kvalitet vazduha. Mjerenje kvaliteta vazduha je izvršeno u mjestu Ulog, u zoni mogućeg uticaja buduće hidroelektrane u Ulogu, (u periodu od 10.11. do 11.11 2009. godine.).

Lokacija mjerenja kvaliteta vazduha je izabrana na osnovu tehničkog opisa iz Idejnog projekta HE Ulog, kao i na osnovu obilaska i valorizacije terena.

Od izmjerenih vrijednosti može se konstatovati da su se sve vrijednosti kretale znatno ispod dozvoljene granične vrijednosti date Pravilnikom o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. glasnik RS br. 39/05).

Ove izmjerene vrijednosti kao osnovni pokazatelji kvaliteta vazduha mogu nam svakako ukazati na trenutno stanje kao osnova za utvrđivanje realnog početnog stanja životne sredine.

Nivo saobraćajne i industrijske buke Mjerenja buke uz rijeku Neretvu su vršena na četiri karakteristična mjesta u okolini planiranog zahvata HE “Ulog”, gdje se eventualno može očekivati povišeni nivo buke:

• Mjerno mjesto M1 – lokacija najbližeg stambenog objekta, u blizini pregradnog mjesta, • Mjerno mjesto M2 – lokacija brane, • Mjerno mjesto M3 – lokacija mašinske kuće HE, • Mjerno mjesto M4 – lokacija u mjestu Ulog (most za prelaz motornih vozila).

Na osnovu izvršenih mjerenja može se zaključiti da izmjerene vrijednosti nivoa buke za predmetnu lokaciju, ne prelaze granične vrijednosti propisane Pravilnikom.

Nakon izgradnje objekta neophodno je izvršiti ponovno mjerenje buke, a ukoliko se uoči da je došlo do prekoračenja vrijednosti propisanih Pravilnikom, neophodno je propisati dodatne mjere zaštite.

Nivo jonizujućih i nejonizujućih zračenja

• Na predmetnom području ne postoje identifikovani izvori jonizujućeg zračenja.

191

• Na lokaciji za izgradnju hidroelektrane „NERETVA ULOG“ na rijeci Neretvi nema izgrađene elektroenergetske infrastrukture. Prostor je uglavnom neizgrađen.

• Postoji 10kV dalekovod koji prolazi kroz mjesto Ulog i napaja stubnu trafostanicu koja se nalazi u neposrednoj zoni planiranog uspora.

Kvalitet površinskih i podzemnih voda Prema Zakonu o vodama (Službene novine FBIH 70/06) rijeka Neretva pripada prvoj kategoriji vodotoka.

Akreditovana ispitna laboratorija „EURO-INSPEKT“ d.o.o je izvršila uzorkovanje i ispitivanje kvaliteta vode rijeke Neretve. Uzorci su uzeti na četiri mjesta:

• MM1 Kod buduće akumulacije u mjestu Ulog kod viseceg mosta u Ulogu • MM2 Kod buduće hidroelektrane kod pregradnog mjesta, Nedavić • MM3 Kod buduće hidroelektrane kod mašinskog postrojenja, Nedavić • MM4 Kod buduće hidroelektrane Izvor rijeke Krupac.

Na osnovu analize kvaliteta vode rijeke Neretve može se konstatovati da rijeka Neretva na mjestima uzorkovanja pripada I klasi kvaliteta voda, kako sa fizičko-hemijskog, tako i sa mikrobiološkog stanovišta (analiza fizičko-hemijskih i mikrobioloških parametara za naprijed navedena mjesta - Aneks Studije o uticaju HE „Ulog“ na životnu sredinu i lokacije uzorkovanja, grafički prilog br. 4).

Kvalitet podzemnih voda je kontrolisan na izvoru Krupac u toku novembra 2009. u okviru definisanja nultog stanja kvaliteta voda. Izvor Krupac je najveći izvor na predmetnom području sa najvećim slivnim područjem. Uzorak vode sa izvora Krupac se smatra reprezentativnim uzorkom podzemnih voda predmetnog područja. Rezultati analize voda sa izvora Krupac upućuju na zaključak da su podzemne vode predmetnog područja vrlo dobrog kvaliteta (rezultati fizičko hemijskih analiza voda - Aneks Studije o uticaju HE „Ulog“ na životnu sredinu).

Bonitet i namjena korišćenja zemljišta Prostor obuhvata je u kontekstu postojećeg korišćenja zemljišta predstavljen uglavnom niskim šumama hrastova, šibljacima na izraženim nagibima kao i livadama, koje su u vidu proplanaka antropogeno formirane u prošlosti te planinski pašnjaci. Posebnu specifičnost daju goleti sa veoma oskudnom vegetacijom, često endemskog karaktera. Na terenu su konstatovani manji voćnjaci uglavnom u obalnom pojasu.

Realna šumska vegetacija predstavljena je sekundarnim šumama bukve - Fagetum montanum /u pojasu šuma bukve i jele/, dok su za kanjon karakteristične termofilne zajednice bukve /Seslerio fagetum, Aceri obtusati - Fagetum/ kao i šume crnog graba /Seslerio - Ostryetum/. Za zapadne i južne ekspozicije karakteristične su zajednice cera i kitnjaka /Quercetum petreae cerris/ i cera /Orno - Quercetum cerris/. Dolomitna staništa predstavljena su i specifičnim travnim zajednicama visokog biodiverziteta, čemu dodatno pogoduju i specifični mikroklimatski uslovi.

Erozioni procesi predmetnog područja Na proučavanom slivu su zastupljeni raznovrsni oblici erozije čije se djelovanje ogleda u vidu površinskog spiranja (površinska erozija), odnošenja zemljišta u tankim slojevima različite debljine (linearna erozija), kretanje krupnijih odlomaka stjenovitog zemljišta (osulinama –

192

raspadinska erozija), pojave brazdi i jaruga (mješovita i dubinska erozija) i pojave hemijskih razlaganja krečnjaka u znatnom obimu.

Važno ja napomenuti da je na predmetnom području prisutan izražen trend opadanja intenziteta erozionih procesa što je posljedica drastičnog smanjenja pritiska stanovništva na poljoprivredno zemljište, kao i na površine pod šumskom vegetacijom.

4.2. Kratki opis projekta sa podacima o njegovoj namjeni i veličini Investitor je dobio pravo energetskog korišćenja gornjeg toka Neretve, u toku trajanja koncesionog perioda, od naselja Ulog do entitetske granice. Ovaj dio toka je ograničen kotama: 641,00 mnm (kota korita rijeke ispod mosta u naselju Ulog) i 521,00 mnm (kota dna rijeke na entitetskoj granici).

Derivaciona HE Ulog je uzvodna energetska stepenica na razmatranom dijelu toka Neretve. Osnovni objekti HE Ulog su:

1. Brana i akumulacija Nedavić, sa kotom uspora 641,00 mnm,

2. Derivacija dužine 2.750 m,

3. Mašinska zgrada HE Ulog, na rastojanju oko 150 m uzvodno od entitetske granice.

Na pregradnom profilu Nedavić usvojena je lučna betonska brana kao najracionalniji tip pregradne konstrukcije. Lokacija brane se nalazi u morfološki simetričnoj rječnoj dolini, kanjonskog oblika. Bokove profila brane grade ogoljeni krečnjaci. Nizvodno od pregradnog profila riječni bokovi su pokriveni blokovima i drobinom čija se debljina procjenjuje na 8-10 m. Krečnjaci, na pregradnom profilu su izdjeljeni pukotinama koje su više izražene u desnom boku. Pukotine su ispunjene drobinskim materijalom i imaju pravac pružanja JZ-SI sa veoma strmim padnim uglovima na dolini.

Osnovni podaci o brani:

* Kota krune brane: 643,00 mnm * Građevinska visina 53,00 m * Debljina brane u temelju 8,0 m * Debljina brane u kruni 2,50 m

Izgradnjom brane na profilu Nedavić formiraće se akumulacija čiji se uspor proteže do naselja Ulog. Osnovne veličine akumulacije:

* kota normalnog uspora: 641,00 mnm * ukupna zapremina akumulacije: Vuk: 6,44x106m3 * korisna zapremina: Vkot: 5,90x106m3 * zapremina za prijem nanosa: Vmt: 0,54x106m3

Derivacija

Iz akumulacije voda se derivacionim dovodom dužine 2.750 m dovodi do mašinske zgrade HE Ulog. Osnovni objekti na derivaciji su:

- ulazna građevina sa zatvaračnicom dovodnog tunela - dovodni tunel - vodostan - vodostanska zatvaračnica i - cjevovod pod pritiskom.

Mašinska zgrada HE Ulog

193

U mašinskoj zgradi su smještena dva proizvodna agregata slijedećih karakteristika:

- Instalisani proticaj 17,50 m3/s - Instalisana snaga 17,20 MW

Odvodna vada mašinske zgrade se ulijeva u Neretvu, 170 m uzvodno od entitetske granice. Kota donje vode je 521,00 mnm.

4.3. Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu Prilikom određivanja liste mogućih uticaja projekta izgradnje hidroelektrane Ulog na životnu sredinu primjenjena je metoda EUROPEAID/119165/C/SV/BA - Red Flags tj. metoda utvrđivanja kritičnih uticaja na životnu sredinu, kao i metoda za definisanje područja mogućeg uticaja sa intenzitetom i značajem.

Uticajno područje je prostor na kojem se javljaju promjene u odnosu na postojeće stanje životne sredine. Veličina zavisi od tehničkih rješena koja će proizvesti željeni ili dozvoljeni nivo uticaja. Kriterijumi i mjere uticaja utvrđuju mjerodavne institucije društva i državne uprave dijelom na prijedlog projektanta i planera, uvažavajući zahtjeve kako korisnika prostora kojeg zaposjeda objekt tako i korisnika prostora na kojem objekt ima uticaj. Područje direktnog uticaja je prostor direktnog zaposjedanja objekta. Na tom prostoru provode se građevinski radovi koji zauzimaju i mijenjaju staništa ljudi, biljaka i životinja. Područje izravnog uticaja HE “Ulog“ na rijeci Neretvi je područje uglavnom unutar linija zaposjedanja.

Područje indirektnog uticaja je prostor na kojem nije sagrađen objekt, a na kojem se osjeća uticaj zbog izgradnje objekta. Indirektni uticaji se definišu kao uticaji na životnu sredinu, koji nisu direktan rezultat projekta, često nastali udaljeno od njega ili kao rezultat složenih putanja. Nekad se o njima govori kao o uticajima drugog ili trećeg nivoa, ili sekundarnim uticajima.

Kumulativni uticaji rezultiraju iz rastućih promjena uzrokovanih nekim drugim prošlim, sadašnjim ili razumno predvidivim akcijama zajedno s projektom.

Interakcija uticaja (sinergetski uticaji) je reakcija između uticaja, bilo da je to između uticaja samo jednog projekta ili između uticaja drugih projekata u području.

U skladu sa najboljim EU praksama procjena indirektnih i kumulativnih uticaja, i interakcija uticaja ne treba se smatrati posebnom fazom u procesu PUŽS (procjena o uticaju na životnu sredinu). Procjena takvih uticaja se posmatra kao integralni dio svih faza procesa.

Metode i sredstva za procjenu indirektnih i kumulativnih uticaja i interakcije uticaja svrstavaju se u dvije osnovne grupe:

Tehnike određivanja obima i identifikacije uticaja – njima se identificira kako i gdje bi se pojavio indirektni ili kumulativni uticaj ili interakcija uticaja.

Tehnike procjene – njima se kvantificira i predviđa veličina i značaj uticaja na osnovu njihovog konteksta i intenziteta.

Metoda bi trebala biti praktična i prikladna za projekat s obzirom na podatke, vrijeme i dostupnost finansijskih resursa. Ključne tačke koje treba imati u vidu kada se biraju metode su:

priroda uticaja dostupnost i kvalitet podataka dostupnost resursa (vrijeme, finansije i kadar).

Da bi se omogućila identifikacija i procjena potencijalnih indirektnih i kumulativnih uticaja i interakcija uticaja, trebaju se dobiti detaljne informacije o predloženom razvoju. Ključne

194

karakteristike projekta će biti važne prilikom djelovanja na takve uticaje. Ovo može uključivati informacije o fazama projekta, razmjeru projekta, tlocrtu lokacije, emisijama u zemljište, vazduh i vodu, prateći razvoj i predloženim mjerama ublažavanja.

Posebna pažnja se treba posvetiti definisanju nultog stanja ugrožene životne sredine. Nulto stanje pruža kontekst za evaluaciju uticaja na životnu sredinu projekta, a time i indirektnih i kumulativnih uticaja, kao i interakcije uticaja.

Baza podataka koji su potrebni za procjenu indirektnih i kumulativnih uticaja, kao i interakcije uticaja, će se vjerovatno proširiti u poređenju sa informacijama prikupljenim o direktnim uticajima u pogledu geografskih i vremenskih granica.

Prikupljanje podataka treba biti fokusirano na određivanje trenutnog i budućeg statusa resursa životne sredine, istorijskih trendova, postojećih regulatornih standarda i razvojnih planova i programa. Određivanje prenosnog kapaciteta ili graničnih resursa može takođe pomoći pri procjeni značaja indirektnih i kumulativnih uticaja kao i interakcija uticaja.

Kada je uticaj identifikovan, slijedeći korak će biti ustanoviti veličinu uticaja i njegov značaj. Uspostavljanje kriterijuma značaja za indirektne i kumulativne uticaje, kao i za interakciju uticaja, može biti složenije nego za direktne uticaje.

Treba obratiti pažnju na odgovarajuće mjere ublažavanja za indirektne i kumulativne uticaje, kao i za interakciju uticaja. Osim toga, treba priznati da indirektne i kumulativne uticaje, kao i interakciju uticaja, mogu prouzročiti same mjere ublažavanja, rezultujući "premještanjem uticaja".

Studijom o uticaju na životnu sredinu sagledani su svi mogući uticaji kako bi se ispravno definisali uslovi i mjere za zaštitu i uređenje životne sredine sa prijedlogom monitoring plana.

Promjene se očekuju u kopnenim ekosistemima, za vrijeme građevinskih radova, na mjestima gradnje mašinske kućice, pregradnog mjesta, pristupnih puteva, probijanja tunela, mjestu predviđenom za izgradnju privrednog naselja i mjestu predviđenom za izgradnju građevinskog naselja.

U toku rada hidroelektrane očekuju se promjene u vodenom ekosistemimu usljed promjena fizičko-hemijskih, hidromorfoloških i bioloških karakteristika rijeke. Detaljan opis očekivanih uticaja je dat u naprijed naznačenom poglavlju sa tačkama.

Prilikom izgradnje predmetnog energetskog kompleksa i u toku eksploatacije istog, mogu se istaći karakteristični uticaji na: - kvalitet vode, - kvalitet vazduha, - kvalitet zemljišta, - ukupan nivo buke, - meterološke parametare i klimatske karakteristike, - kvalitet ekosistema, - prirodna dobra posebnih vrijednosti, kulturna dobra, materijalna dobra uključujući kulturno -

istorijsko i arhološko nasljeđe, - kvalitet pejzažnih karakteristika područja.

195

4.4. Opis mjera za sprečavanje, smanjivanje ili ublažavanje štetnih uticaja na životnu sredinu Analizirajući svaki od uticaja definisane su mjere za sprečavanje, umanjivanje ili ublažavanje tih uticaja na životnu sredinu, mjere za uređenje prostora, tehničko – tehnološke, sanitarno – higijenske, biološke, organizacione i pravne.

U sklopu tih mjera definisane su:

Mjere zaštite voda;

Mjere zaštite vazduha;

Mjere zaštite zemljišta;

Mjere za sprečavanje i smanjenje čvrstog otpada;

Mjere zaštite od buke;

Mjere zaštite pejzaža;

Mjere zaštite ekosistema;

Mjere za zaštitu ihtiofaune;

Mjere za praćenje i utvrđivanje klimatskih promjena;

Mjere za sprečavanje nanosa;

Mjere za sprečavanje prekograničnog uticaja;

Mjere koje se poduzimaju u akcidentnim situacijama;

Mjere za zaštitu kulturno istorijskog nasljeđa;

Mjere zaštite zdravlja ljudi.

4.5. Skraćeni pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i navođenje razloga za izabrano rješenje, sa obzirom na uticaje na životnu sredinu U fazi izrade Idejnog projekta razmatrane su dve varijante tehničkog rešenja. Za izbor optimalne varijante energetskog iskorišćenja razmatranog toka rijeke Neretve izvršena je uporedna analiza analiziranih varijantnih tehničkih rješenja, kroz simultano sagledavanje tehničkih karakteristika objekata, energetskih pokazatelja, ekonomskih parametara i drugih relevantnih uslova uključujući i uticaje na životnu sredinu, kao i mogućnost implementacije odgovarajućih mjera. U pogledu vodoprivrednih uslova, oba analizirana varijantna rješenja su ispunila obavezu ispuštanja ekološki prihvatljivog proticaja saglasno Zakonu o vodama RS. Investitor je dobio pravo energetskog korišćenja gornjeg toka Neretve, u toku trajanja koncesionog perioda, od naselja Ulog do entitetske granice. Ovaj dio toka je ograničen kotama: 641,00 mnm (kota nivoa rijeke ispod mosta u naselju Ulog) i 521,00 mnm (kota nivoa rijeke na entitetskoj granici). - Derivacionom hidroelektranom Ulog sa branom na profilu Nedavić i derivacijom dužine oko 2758 m i mašinskom zgradom lociranom na rastojanju 150 m uzvodno od entitetske granice.

196

- Derivacionom hidroelektranom Grad sa branom na profilu Grad, kratkom derivacijom dužine 350 m i agregatima smještenim u mašinskoj zgradi HE Ulog. U daljem tekstu daje se ekonomska opravdanost energetskog korišćenja razmatranog dijela toka Neretve i to : I varijanta: Izgradnjom jedne energetske stepenice (HE Ulog) II varijanta: Izgradnjom dvije energetske stepenice ( HE Ulog i HE Grad) Na osnovu izvršenih analiza izvršen je izbor optimalnog energetskog korišćenja i usvojena je dalja razrada varijante I. U nastavku teksta su opisana tehnička rešenja koja su obrađena. Izgradnja jedne energetske stepenice (HE Ulog) Derivaciona HE Ulog je uzvodna energetska stepenica na razmatranom dijelu toka Neretve. Osnovni objekti HE Ulog su:

d) Brana i akumulacija Nedavić e) Derivacija f) Mašinska zgrada HE Ulog

c) Brana i akumulacija Nedavić

Na pregradnom profilu Nedavić usvojena je lučna betonska brana kao najracionalniji tip pregradne konstrukcije. Lokacija brane se nalazi u morfološki simetričnoj riječnoj dolini, kanjonskog oblika. Bokove profila brane grade ogoljeni krečnjaci. Nizvodno od pregradnog profila riječni bokovi su pokriveni blokovima i drobinom čija se debljina procjenjuje na 8-10 m. Krečnjaci, na pregradnom profilu su izdeljeni pukotinama koje su više izražene u desnom boku. Pukotine su ispunjene drobinskim materijalom i imaju pravac pružanja JZ-SI sa veoma strmim padnim uglovima ka dolini. Za evakuaciju velikih voda maksimalnog proticaja Q1000 = 545 m3/s projektovan je preliv sa tunelskim odvodom. Preliv je smješten na desnom boku brane. Sastoji se od ulazne glave, kosog i horizontalnog tunelskog odvoda. Na prelivnoj glavi su smještena dva prelivna polja dimenzija 5,0x10,0 m, snabdjevena segmentnim ustavama. Ustave se oslanjaju na prelivni prag sa kotom krune na 631,00 mnm. Od ulazne glave voda se kosim tunelskim odvodom, prečnika 6,0 m, odvodi do horizontalnog tunela istog prečnika. Horizontalni dio tunelskog odvoda je dio optočnog tunela. Izlaz horizontalnog dijela tunela završava se ski odskokom. U tijelu brane su ugradjeni: temeljni ispust i ispust garantovanog ekološkog proticaja. Temeljni ispust je dimenzionisan na proticaj od 30 m3/s, a ispust garantovanog ekološkog proticaja na 0,52 m3/s. Oba ispusta su snabdjeveni na nizvodnom kraju regulacionim zatvaračima tipa Howel Bunger. Zatvarači oba organa su smješteni u mašinskoj zgradi male hidroelektrane (snage 180 kW) koja će koristiti garantovani ekološki proticaj za proizvodnju električne energije. Za skretanje rijeke, u toku izgradnje brane, biće izgrađeni optočni tunel prečnika 6,0 m. Rijeka će biti skrenuta u optočni tunel izgradnjom nasutih zagata.

d) Derivacija

197

Iz akumulacije voda se derivacionim dovodom dužine cca 2.767 m dovodi do mašinske zgrade HE Ulog. Osnovni objekti na derivaciji su:

• ulazna građevina sa zatvaračnicom dovodnog tunela • dovodni tunel • vodostan • vodostanska zatvaračnica i • cjevovod pod pritiskom.

Ulazna građevina sa zatvaračnicom locirana na lijevom boku na oko 60 m uzvodno od brane. Ulazna građevina je projektovana za instalisani proticaj od 35,00 m3/s i kotu minimalnog radnog nivoa od 626,00 mnm. Ulazna građevina se sastoji od dva polja širine 4,50 m svako i betonskim stubom između. Na poljima ulazne građevine se ugrađuju čelične rešetke i niše za pomoćni zatvarač. Zatvaračnica dovodnog tunela je smještena na platou iznad ulazne građevine. Plato je na koti 643,00 mnm i do njega se pristupa sa krune brane. Zatvaračnica je opremljena jednim tablastim zatvaračem i servomotorom za njegov pogon. Dovodni tunel je dužine 2450 m. Trasa tunela prolazi kroz srednjetrijaske karbonate, dolomite i proslojke crveno-sivih krečnjaka. Dolomitsko-krečnjačka stjenska masa se procjenjuje kao povoljna geološka sredina za izbijanje tunela. Poprečni presjek tunela je potkovičasti. Širina tunela je 4,60 m, a visina 4,80 m. Tunel je obložen betonskom oblogom minimalne debljine 40 cm. U rasjednim zonama debljina tunelske obloge je 60 cm. Dovodni tunel se završava vodostanom. Vodostan je projektovan da zaštiti derivacioni tunel od porasta pritiska usled hidrauličkog udara. Vodostan je cilindrični prečnika 9,00 m. Od vodostana do mašinske zgrade položen je čelični cjevovod. Cjevovod je projektovan jednim dijelom kao tunelski (u dužini od 145 m), a jednim dijelom površinski u dužini od 155 m. Podzemni cjevovod ima prečnik od 3.0 m, dok se površinski račva u dva dijela, svaki prečnika po 2.1 m.

c) Mašinska zgrada HE Ulog U mašinskoj zgradi su smještena dva proizvodna agregata sledećih karakteristika:

• Instalisani proticaj 17,50 m3/s • Instalisana snaga 17,20 MW

Odvodna vada mašinske zgrade se uliva u Neretvu, 170 m uzvodno od entitetske granice. Kota donje vode pri radu oba agregata je 521,00 mnm. Prosječna godišnja proizvodnja električne energije na HE Ulog iznosi 86,00 GWh. Izgradnja dvije energetske stepenice (HE Ulog i HE Grad) U ovoj varijanti dispoziciono rješenje HE Ulog je isto kao i u varijanti I.

198

Pregradni profil Grad je lociran na rastojanju oko 600 m uzvodno od entitetske granice, odnosno oko 450 m uzvodno od mašinske zgrade HE Ulog. Ovaj pregradni profil izgrađuju stjene krečnjačkog porijekla. Pregradni profil je kanjonskog tipa male širine. Izabrana je betonska lučna brana kao najracionalniji tip pregradne konstrukcije. Preliv je preko krune brane. Sastoji se od tri prelivna polja dimenzija 6,0x6,75 m svako. Preliv je kontrolisan klapnama koje su projektovane na prelivnoj glavi lučne brane. Preliv je dimenzionisan na proticaj Q = 706 m3/s koji odgovara povratnom periodu od 1000 godina. Skretanje rijeke, u fazi izgradnje brane, biće izvršeno optočnim tunelom na desnom boku. Situaciju brane Grad sa karakterističnim presjecima je prikazana na crtežima 3-9 Kratki derivacioni dovod do mašinske zgrade HE Ulog je razmatran u dve varijante i to:

- izgradnjom dovodnog tunela dužine 336 m i cjevovoda dužine 195 m. Prečnik tunela je 2,30 m a prečnik cjevovoda 2,10 m;

- izgradnjom derivacionog cjevovoda dužine 424 m i prečnika 3,0 m. U mašinskoj zgradi HE Ulog ugrađuje se dodatni agregat HE Grad sledećih karakteristika: instalisan proticaj 8,0 m3/s i instalisana snaga 3,20 MW.

Odabrano idejno rješenje je optimalno rješenje i predstavlja najpovoljniju alternativu i sa prostornog, ekološkog i tehno-ekonomskog aspekta.

199

Aneksi

200

Izvori podataka

Zakoni:

- Zakon o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik RS, br. 28/07)

- Zakon o zaštiti prirode (Sl. glasnik RS, br. 113/08)

- Zakon o zaštiti vazduha (Sl. glasnik RS, br. 53/02)

- Zakon o vodama (Sl. glasnik RS, br. 50/06)

- Zakon o zaštiti i dobrobiti životinja (Sl. glasnik RS 111/08),

- Zakon o lovstvu (Sl. glasnik RS 04/02),

- Zakon o ribarstvu (Sl. glasnik RS, br. 04/02. godine)

- Zakon o šumama (″Sl. glasnik RS″ 14/94, 8/96, 10/97, 23/98, 18/99)

- Zakon o upravljanju otpadom (Sl. glasnik RS, br. 53/02)

- Zakon o uređenju prostora i građenju (Sl. glasnik RS, br. 55/10)

- Zakon o javnim putevima (Sl. glasnik RS, br. 03/04)

- Zakon o zaštiti od jonizirajućeg zračenja, (Sl. glasnik R″ 52/01)

Pravilnici: - Pravilnik o monitoringu kvaliteta vazduha (Sl. glasnik RS, br. 39/05)

- Pravilnik o monitoringu emisija zagađujućih materija u vazduh (Sl. glasnik RS, br. 39/05)

- Pravilnik o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. glasnik RS, br. 39/05)

- Pravilnik o uslovima za obavljanje djelatnosti iz oblasti zaštite životne sredine (Sl. glasnik RS, br. 15/07)

- Pravilnik o sadržaju planova (Sl. glasnik RS, br. 07/03)

- Pravilnik o kategorijama otpada sa katalogom (Sl. glasnik RS, br. 39/05)

- Pravilnik o metodologiji i načinu vođenja registra postrojenja i zagađivača (Sl. glasnik RS, br. 92/07)

- Pravilnik o sadržaju i načinu donošenja odluke o izgradnji objekata i uređenju prostora (Sl. glasnik RS, br. 69/05)

- Pravilnik o načinu uspostavljanja i upravljanja informativnim sistemom za zaštitu prirode i sistemu praćenja (Sl. glasnik RS, br. 85/05)

- Pravilnik o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode – (Sl. Glasnik RS, 44/01)

- Pravilnik o uslovima ispuštanja otpadnih voda u javnu kanalizaciju – (Sl. Glasnik RS, 44/01)

- Pravilnik o načinu i metodama određivanja stepena zagađenosti otpadnih voda kao osnovice za utvrđivanje vodoprivredne naknade – (Sl. Glasnik RS, 44/01)

201

- Pravilnikom o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namijenjenih ljudskoj upotrebi – (Sl. Glasnik RS, 7/03)

- Pravilnik o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma (Sl. glasnik SR BiH, br. 46/89)

Uredbe: - Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Sl. glasnik RS, br. 42/01)

- Uredba o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanje o obavezi sprovođenja i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. glasnik RS, br. 07/06)

- Uredba o postrojenjima koja mogu biti izgrađena i puštena u rad samo ukoliko imaju ekološku dozvolu (Sl. glasnik RS, br. 07/06)

- Uredba o graničnim vrijednostima emisije zagađujućih materija u vazduh (Sl. glasnik RS, br. 39/05)

- Uputstvo o sadržaju studije uticaja na životnu sredinu (Sl. glasnik RS, br. 118/05)

Direktive EU:

- Direktiva o procjeni uticaja hidrotehničkih objekata na životnu sredinu, EUROPEAID/119165/C/SV/BA

202

Ovjere

Saglasnosti:

• Ugovor o koncesiji za izgradnju i korišćenje hidroelektrane „Ulog“, broj 1-252/09 od 22. 11.2009.,Republika Srpska, Vlada Ministarstvo Industrije, Energetike i Rudarstva,

• Rješenje o obavezi sprovođenja procjene o uticaju na životnu sredinu projekta hidroelektrana „Ulog“ na rijeci Neretvi, opština Kalinovik; broj 15-96-159/09, Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske

• Lokacijski uslovi za izgradnju hidroelektrane „Ulog na rijeci Neretvi“ u opštini Kalinovik, broj 15-364-380/10 od 03.08.2010. godine, Republika Srpska, Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju

• Vodoprivredne smjernice broj 06-337-4801/09 od 12. 05.2010. godine, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS

• Dopis ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske broj 2244/09 od 11.01. 2011.

• Mišljenje - za odobravanje Studije uticaja na životnu sredinu projekta HE „Ulog“ na rijeci Neretvi, Opština Kalinovik, broj 06-337-15651-1/10 od 18. 01. 2011.

• Ocjena o primljenim primjedbama zainteresovane javnosti, zainteresovanih organa i preliminarnom stručnom stavu nosioca projekta na primjedbe, broj 15-96-194/10 od 28.12.2010. godine

Grafički prilozi:

• Plan katstarskih parcela ( Grafički prilog broj 1) • Raspored objekta u sistemu HE „Ulog“ sa površinom parcela ( Grafički prilog broj 2) • Pedološka karta (Grafički prilog broj 3) • Monitoring nultog stanja životne sredine u zoni mogućeg uticaja hidroelektrane na

životnu sredinu ( Grafički prilog broj 4)

Prilozi: - Izvještaj o nultom stanju kvaliteta vazduha na lokaciji planirane hidroelektrane

„Ulog“ na rijeci Neretvi, novembar 2009 - Izvještaj o nultom stanju mjerenja nivoa buke na lokaciji planirane hidroelektrane

„Ulog“na rijeci Neretvi, novembar 2009 - Izvještaj o ispitivanju površinske vode (fizičko-hemijska i mikrobiološka analiza) kod

visećeg mosta u Ulogu, oktobar 2009 - Izvještaj o ispitivanju površinske vode (fizičko-hemijska i mikrobiološka analiza) kod

pregradnog mjesta u Nedaviću, novembar2009 - Izvještaj o ispitivanju površinske vode (fizičko-hemijska i mikrobiološka analiza) kod

mašinskog postrojenja, Nedavić, novembar 2009 - Izvještaj o ispitivanju površinske vode (fizičko-hemijska i mikrobiološka analiza) -

izvor rijeke Krupac, novembar 2009 - Izvještaj o reviziji Studije o uticaju na životnu sredinu.