UPRAVLJANJE KVALITETOM VODE U BAZENIMA Prof.dr BOGOLJUB ANTONIĆ SPECIJALISTA SANITARNE HEMIJE

• UPRAVLJANJE BAZENIMA Upravljanje bazenima je relativno složena problematika , ali će težište ovih razmatranja biti svakako na najvažnijem dijelu te problematike, a to je uparvaljanje kvalitetom vode u bazenima.Razmatranje upravljanja kvalitetom vode u bazenima, izloženo u ovom razmatranju, bazira se najvećim dijelom na odgovarajućim Preporukama Svjetske zdravstvene organizacije (WHO, 2000).

• OPASNOSTI I RIZIK KORIŠTENJA BAZENA Postoje tri glavne grupe opasnosti povezane sa korištenjem bazena: - fizičke povrede - opasnost od štetnih mikroorganizama - izloženost štetnim hemikalijamaFizičke povrede (nezgode, nesreće): Korisnici bazena izloženi su mnogim opasnostima od povređivanja, sve do fatalnih ishoda.Davljenje je svakako najopasnija situacija, a posebno su opasnosti od davljenja izložena djeca. Npr. u SAD-u je davljenje drugi po učestalosti uzrok smrti djece ispod 15 godina starosti.

• DAVLJENJEPrema iskustvu iz SAD-a: - u privatnim bazenima i bazenima i kadama za terapiju se dešava 67% od svih slučajeva davljenja - većina slučajeva davljenja djece se dešava dok su stariji koji nadgledaju djecu smatrali da su djeca sigurna jer su u svom dvorištu - dijete može da se udavi u vodi dubine svega 5-8 cm u toku svega 30 sekundi - djeca ispod 5 godina starosti i mladi između 15 i 24 godine se najčešće dave - djeca do jedne godine se najčešće dave u kadama i kadicama

• DAVLJENJE 2 - djeca od 1–4 godine se najčešće dave u kućnim bazenima i što je najgore, djeca koja se dave obično ne viču, ne zovu u pomoć niti pljuskaju po vodi da bi time mogli skrenuti pažnju.Slučajevi davljenja osoba koje su spašene pokazuje da u periodu oporavka, zavisno od težine samog davljenja, količine progutane vode i sl, mogu nastupiti komplikacije, čak i sa smrtnim ishodom.U svakom slučaju, oporavak osobe spašene od davljenja je dugotrajan.Iskustvo SAD-a pokazuje, da na svako dijete koje se udavilo, dolazi 4 slučaja bolničkog liječenja djece koja su se davila.

• DAVLJENJE 3Podaci ukazuju na češće davljenje muškaraca od žena. Muškarci su obično duže u vodi (bilo rekreativno ili profesionalno), češće su povezani sa povećanom potrošnjom alkohola što je uzrok smanjene pažnje, pogrešne procjene, veće “hrabrosti”.Oko dvije trećine slučajeva davljenja je među neplivačima i slabim plivačima, ali znanje plivanja nije uvijek sigurna prevencija pošto je registrovan ne mali broj slučajeva davljenja među dobrim plivačima i roniocima.

• DAVLJENJE 4Ulazni i izlazni otvori za vodu na bazenima mogu da budu posebno opasni jer je tu struja vode jaka.Podaci iz SAD-a saopštavaju o uplitanju kose u te otvore, pogotovo u bazenima i kadama za terapiju, naročito u onima sa vrtložnim strujanjem vode.

1

Takođe se saopštava o zaglavljivanju ruke ili noge, a naročito su djeca spremna da se igraju gurajući nogu ili ruku u te otvore.Opasnost može da predstavlja i visoka temperatura vode (preko 400C) česta u bazenima i kadama za terapiju, što može izazvati gubitak svijesti i davljenje.

• TEŠKE POVREDETeške povrede (kičme, glave, leđa) često su posljedica ronjenja u bazenu i skakanju u bazen sa visokih mjesta, pogotovo skakanja u bazen nepoznate dubine i vodu male prozirnosti ili u vodu prepunu kupača.Iskustva u svijetu pokazuju da do većine povreda dolazi u privatnim bazenima, bez oznake dubine i bez upozorenja, za razliku od javnih bazena.Na žalost, do teških povreda, kao što je povreda kičme praćene paralizom, dolazi većinom kod mladih ljudi.Uzimanje alkohola često doprinosi povređivanju, jer smanjuje pažnu i uzrok je loše procjene situacije.

• OSTALE POVREDEOstale povrede nastale najčešće usljed padova, sudaranja, okliznuća, saplitanja i slično povezane su obično sa rekreativnim aktivnostima, a obuhvataju povređivanje glave, lakta, ramena, stopala i sl., a uzroci su klizav prostor uz ivicu bazena, saplitanje o razne stvari (stolice, ležaljke, papuče i dr.) jurcanje i slično.Ekstremne temperature: Visoke temperature u pojedinim bazenima za terapiju mogu da izazovu pospanost, što dovodi do gubitka svijesti ili toplotnog udara i smrti.Sa druge strane, niske temperature u bazenima za gnjuranje, koji se često postavljaju uz saunu ili parno kupatilo, mogu dovesti do srčanog udara, hipotermije, prekida disanja, grčenja mišića, gubitka svijesti.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJERizik bolesti ili infekcija zbog korištenja bazena povezan je, u prvom redu, sa fekalnom kontaminacijom vode zbog fecesa kupača ili fekalnom kontaminacijom vode sa kojom se puni bazen.Mnoge bolesti dobijene u bazenu, posljedica su slabog izvođenja dezinfekcije ili njenog potpunog izostanka.Najveći broj bolesti povezan sa korištenjem bazena izazvan je virusima, ali i sve više bakterijama i protozoama.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJE 2Sem fekalnih patogena, brojni ostali infektivni mikroorganizmi mogu biti prenijeti sa bolesnih korisnika bazena na ostale korisnike.Sem toga, oprema bazena i sama voda u bazenu, kao i ventilacioni sistem ili sistem za kondicioniranje vazduha mogu biti stanište pojedinih akvatičnih bakterija i ameba koje mogu izazvati razne infekcije i bolesti respiratornog sistema, kože pa i CNS.Pogotovo su kao stanište pogodni bazeni za terapiju sa svojom, u pravilu, toplom vodom , često bogatom solima i ostalim nutrientima.

• HEMIJSKO ZAGAĐENJE VODEHemikalije u vodi bazena potiču iz više izvora: - ostaci dezifekcionog sredstva - sporedni proizvodi dezinfekcije - hemikalije koje unose korisnici (ostaci sapuna, šampona, krema i ulja za sunčanje i ostalih kometičkih sredstava, te znoj i urin.Najčešće korišteni dezificijensi su hlor i hlorni preparati, ozon, a rjeđe brom i jod.Sporedni proizvodi dezinfekcije, naročito hlorisanja (THM, halokiseline i dr), nađeni su u vodi bazena.

2

Od THM u slatkovodnim bazenima dominantan je hloroform, a u bazenima sa morskom vodom bromoform.

• HEMIJSKO ZAGAĐENJE VODE 2Trihalonetana ima u vazduhu iznad zatvorenih bazena, a pogotovo bazena sa malim vazdušnim prostorom, gdje dospijevaju u vazduh iz vode zahvaljujući svojoj lakoj isparljivosti, obično povišenoj temperaturi vode, turbulencijama vode izazvanu kretanjem korisnika.Tri su glavna puta dospijevanja hemikalija u organizam korisnika: inhalacijom isparenih materija ili sastojaka u stvorenim aerosolima, kontakt preko kože i direktno gutanjem vode.Do sada je uglavnom dokumentovana opasnost od unošenja u organizam hloroforma, pogotovo osoba koje dugo borave u vodi i oko vode (djeca, plivači, vaterpolisti, radnici na bazenu, spasioci).

• POSTUPCI KONTROLE I SMANJENJA RIZIKAOsnovna mjera smanjenja rizika je izbjegavanje uslova i situacija koje vode povećanoj pojavi opasnosti.Takođe je važna mjera edukacija korisnika i upozorenja da pojedine rekreativne aktivnosti na bazenima i oko njih povećavaju rizik po zdravlje.Svaki tip bazena se može povezati sa više potencijalnih opasnosti i bazeni se u tom pogledu razlikuju.Prema tome, mjere smanjenja rizika treba prilagoditi tipu bazena, tj. one moraju da budu specifične za dati tip bazena i date uslove.

• POSTUPCI KONTROLE I SMANJENJA RIZIKA 2Fizičke povrede(nezgode, nesreće): Smanjenje rizika od povređivanja najbolje se ostvaruje preventivnim djelovanjem.Primjeri preventivnih akcija su razni: - postavljanje na vidnom mjestu oko bazena kratkih i jasnih poruka upozorenja - instrukcije po pitanju sigurnosti - nadzor starijih nad djecom - kod kućnih bazena na otvorenom zaštitna ograda ili zid koji sprečava djecu da upadnu u bazen kada su bez nadzora.

• POSTUPCI KONTROLE I SMANJENJA RIZIKA 3Podaci sugerišu da su obuka i edukacija važni u prevenciji povreda. Kanada je uvođenjem programa prevencije i edukacije širokih slojeva stanovništva značajno smanjila broj slučajeva povređivanja.Dobre mjere za smanjenje broja nezgoda su i održavanje površina uz ivice bazena, poboljšana konstrukcija i gradnja bazena, obezbjeđenje dobre providnosti vode.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJEJedna od najvažnijih preventivnih mjera je svakako upozoravanje osoba sa smanjenim imunitetom da izbjegavaju bazen zbog povećanog rizika za svoje zdravlje.Kontrola virusa u vodi bazena se obično postiže odgovarajućom primjenom hlora i ostalih dezinfecijenasa (npr. održavanjem rezidualne koncentracije slobodnog hlora u vodi na oko 0,4 mg/l.Iako je tolika koncentracija slobodnog hlora u vodi bazena u normalnim prilikama dovoljna, može doći do značajno povećane potrošnje hlora u uslovima povećanja sadržaja organskih materija (spiranjem sa kože mnoštva kupača), što smanjuje ili sprečava dezinfekciono djelovanje.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJE 2Slučajevi jakog zagađenja vode u bazenu , nastalog iznenadnom fekalnom kontaminacijom (izlučivanjem fecesa) od strane kupača ili povraćanjem se takođe ne može uspješno držati pod kontrolom sa normalnom koncentracijom hlora.

3

Ako se voda bazena inače ne dezinfikuje (čest slučaj kod bazena i kada za terapiju) tada IFZ ili povraćanje predstavljaju još veći problem.Jedini siguran pristup očuvanju sigurnog korištenja bazena u slučaju IFZ ili povraćanja je zabrana korištenja bazena sve dok se kontaminacija ne savlada.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJE 3Edukacija roditelja male djece i ostalih korisnika bazena u pogledu dobrih higijenskih navika pri korištenju bazena je takođe pristup koji može da bude uspješan u poboljšanju po zdravlje sigurnog korištenja bazena.Korisnici bazena trebalo bi da se uzdrže od boravka u bazenu ukoliko su oboljli od infektivnih bolesti, pošto virusni patogeni mogu da se putem vode iz bazena prenesu na druge korisnike.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJE 4Fekalne bakterije (npr. E.coli i Shigella) se uspješno kontrolišu hlorisanjem i drugim dezinfecijensima pod normalnim uslovima rada bazena.Najveća opasnost potiče od IFZ, tako da je osnovna mjera odgovarajuća edukacija korisnika.Međutim, ako do IFZ dođe, osnovna mjera je prekid korištenja bazena i pojačanje dezinfekcije.Problem je, međutim, kod bazena koji se ne dezinfikuju.Tu je zabrana korištenja jedina sigurna mjera , te pražnjenje bazena i njegova dezinfekcija.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJE 5Jedan od najvećih problema su ciste protozoa, jer su veoma otporne na hlor, kao najčešće korišteno dezinfekciono sredstvo, tako da se mora koristiti mnogo jači dezinfecijens, kao što je ozon.Međutim, pošto ozon nema rezidualnog djelovanja na vodu u bazenu, mora se obezbijediti poslije ozonizacije neko dezinfekciono sredstvo sa rezidualnim djelovanjem.Najsigurniji način borbe protiv protozoa je preventivno djelovanje, da do IFZ ne dođe, tako što će se korisnici upoznati sa posljedicama nepridržavanja dobrih higijenskih navika.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJE 6Opasnost po korisnike bazena prijeti i od pojedinih bakterija, virusa i ameba i plijesni koje nisu fekalnog porijekla, kao što su: - Legionella, Pseudomonas aeruginosa, Mycobacterium, Staphylococcus aureus, Leptospira i dr.Ti mikroorganizmi su uglavnom porijeklom iz aerosola od vode bazena, iz sistema klimatizacije, od spiranja sa tijela korisnika bazena, iz urina oboljelih osoba, urina domaćih i divljih životinja.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJE 7Veoma je teško kontrolisati Legionel-u u bazenima za terapiju. Rezidual hlora mora biti min. 1,0 mg/l svo vrijeme. Filteri moraju često da se peru, a uređaji za cirkulaciju i rasprskavanje vode, treba da se periodično peru, čiste i dezinfikuju sa 5-10 mg/l hipohlorita.Uređaj za klimatizaciju vazduha u prostoriji gdje je bazen za rehabilitaciju treba da se redovno čisti i dezinfikuje.Tamo gdje je dezinfekcija nepoželjna ili nemoguća (termalna voda, voda posebnih karakteristika) bazeni treba da se povremeno prazne , dobro čiste i dezinfikuju.

• MIKROORGANIZMI ŠTETNI PO ZDRAVLJE 8Mikobakterije su rezistentnije na dezinfekciju od većine bakterija zbog velikog sadržaja lipida u ćelijskom zidu.Za kontrolu Staphylococcus aureus preporučuje se rezidual hlora veći od 1,0 mg/l ili eventalno doza drugog dezinfecijensa. Postoje čvrsti dokazi da tuširanje prije ulaska u bazen smanjuje spiranje stafilokoka i drugih mikroorganizama sa kože korisnika u vodu bazena.

4

Kontaminacija se takođe smanjuje dobrom higijenom prostora oko bazena i svlačionica i korištenje dezobarijera .

• HEMIJSKO ZAGAĐENJE VODENastajanje sporednih proizvoda dezinfekcije kod grupa korisnika sa povećanom izloženošću (djeca, takmičari, vaterpolisti ili kod osoba koje rade na bezenu mogu predstavljati opasnost po zdravlje), može se u značajnoj mjeri smanjiti različitim mjerama: - smanjenje unosa prekusora koji potiču sa tijela korisnika putem održavanja higijene - uklanjanje prekusora iz vode njenom obradom ili razblaživanjem svježom vodom - tačnim vođenjem procesa dezinfekcijeKoncentracije sporednih proizvoda dezinfekcije koji su prešli u vazduh održava se dobrom ventilacijom.

• RAD KONTROLA I ODRŽAVANJE BAZENAKako bi bazeni bili što sigurniji potrebno je voditi i koordinirati sve aktivnosti vezane za bazene, tj. potrebno je upravljanje bazenima, a ono podrazumjeva: - projektovanje i gradnja bazena i opreme za bazene - rad i kontrola rada procedura sigurnog funkcionisanja bazena uključujući i obuku spasilaca - informisanje i edukacija potencijalnih korisnika bazena - regulativa i načela dobre prakse, sertifikacija opreme i hemikalija koje se koriste i dr.

• PREVENTIVNE MJERERazmatranje svih navedenih mjera prevazišlo bi okvire ovog izlaganja pa će se prema tome dati samo kratak pregled mjera povezanih sa samim radom, funkcionisanjem bazena , sa kontrolom rada i sa održavanjem bazena, a sve to sa aspekta kvaliteta vode u bazenu.Preventivne mjere:Osnovna preventivna mjera je tuširanje prije ulaska u bazen, čime se uklanjaju brojne mikrobiološke i hemijske nečistoće: - tragovi znoja, mokraće, fecesa, kozmetičkih sredstava

• PREVENTIVNE MJERE 2Rezultat je čistija voda u bazenu, mnogo ugodnija za korištenje, ali i lakša za dezinfekciju i sa manjom dozom dezinficijensa.Tuševi se postavljaju na putu od prostorija za presvlačenje do bazena, a prljava voda od tuširanja mora da se odvodi u kanalizaciju.Preporučuje se postavljanje kabina za tuširanje kako bi se korisnici mogli tuširati nagi, čime je poboljšano spiranje nepoželjnih materija sa tijela.Za tuširanje mora da se obezbijedi voda kvaliteta vode za piće.

• PREVENTIVNE MJERE 3Preporučuje se, takođe, da se prije ulaska u bazen obezbijedi higijena stopala, npr. postavljanjm plitke kade sa rastvorom dezinfekcionog sredstva (dezobarijera). Kod bazena na otvorenom, koji su okruženi travnjakom da se ulaz u bazen tako izvede da se pri ulaženju operu stopala.Svi korisnici bi trebalo da koriste toalet prije ulaska u bazen, da se svede na najmanju mjeru mokrenje u bazenu, a eventualno i teže fekalno zagađenje vode.Kod zatvorenih bazena mora biti obezbijeđen i direktan pristup toaletu iz bazena.

• RAD (FUNKCIONISANJE) BAZENA

5

Bazeni moraju da budu higijenski ispravni, što znači da ne smije da bude patogena, kao i materija koje mogu štetno djelovati na zdravlje.Ti zahtijevi u pogledu kvaliteta mogu se ispuniti optimalnim usklađivanjem sljedećih faktora: - dezinfekcijom u cilju uklanjanja ili uništenja infektivnih mikroorganizama , tako da u bazenu ne bude prenosioca bolesti - odgovarajućom hidroulikom bazena koja će u prvom redu obezbijediti optimalnu distribuciju dezinfecijensa po cijelom bazenu

• RAD (FUNKCIONISANJE) BAZENA 2 - odgovarajućim prečišćavanjem vode u cilju uklanjanja polutanata - čestim dodavanjem svježe vode kako bi se razblažile materije koje ne mogu da se uklone uobičajenom obradom vodeU zatvorenim (pokrivenim) bazenima je održavanje kvaliteta vazduha isto važno, kako se pojedini mikroorganizmi (kao Legionella) i isparljivi sporedni proizvodi dezinfekcije ne bi nakupljali u vazduhu iznad samog bazena.

• KONTROLA RADA BAZENA Parametri koji su važni sa higijenskog aspekta, a mogu se lako i relativno jeftino mjeriti u vodi, kao što su mutnoća, rezidual dezinfecijensa i pH treba da se najčešće prate i to u svim vrstama bazena.Mutnoća se može mjeriti objektivno instrumentom (0,5 NF), a u nedostatku instrumenta može se procjenjivati –ustalasana voda, linije, veći predmet ili dijete.Za dezinficijense na bazi hlora smatra se obično dovoljnom rezidualna koncentracija od 1,0 mg/l u svakoj tački bazena.Manji rezidual hlora (0,5 mg/l) može biti dovoljan ako se dezinfekcija izvodi kombinacijom ozona kao glavnog dezinficijensa i hlora samo za obezbjeđenje reziduala.

• KONTROLA RADA BAZENA 2Za bazene za terapiju preporučuju se veće rezidualne koncentracije, obično 2-3 mg/l.Rezidualna koncentracija dezifecijensa se provjerava obično prije otvaranja i nakon zatvaranja bazena , a frekvencija uzorkovanja tokom korištenja bazena, zavisi od namjene i opterećenosti konkretnog bazena.Vrijednost pH vode u bazenu se podešava u opsegu optimalnom za dezinfekciju i koagulaciju.Frekvencija mjerenja bilo kog drugog parametra kvaliteta vode izabranog da se prati zavisi od tipa bazena i od intenziteta njegovog korištenja, a najbitnije je praćenje mikrobioloških indikatora .

• ODRŽAVANJE BAZENA Osnovni cilj održavanja bazena je održavanje higijene, odnosno higijenske ispravnosti vode i čistoće površina (zidova) bazena, okolnih površina kod otvorenih bazena, odnosno cjelokupne prostorije (uključujući sistem za ventilaciju i klimatizaciju vazduha) u slučaju zatvorenih bazena.Preporuka je da se u bazenima u kojima se voda ne prečišćava i ne dezinfikuje, što je čest slučaj kod bazena za terapiju, cjelokupna voda iz bazena ispušta i zamjenjuje svježom, jedanput dnevno, a ukoliko se dezinfikuje, onda bar jedanput nedeljno, a čiste se i zidovi i pod bazena, Površine oko bazena, staze, podovi i svlačionice se povremeno peru i dezinfikuju.

POTENCIJALNI HAZARDI U BAZENSKIM VODAMA

• U V O DPored svoje osnovne namjene u funkciji korisnika i načina održavanja psihofizičkog zdravlja i radne sposobnosti kao bitne potrebe savremenog čovjeka u korištenju bazena postoje i neželjene suprotnosti.

6

Za punjenje različitih vrsta bazena najčešće se koristi voda iz tekućeg sistema vodosnabdijevanja (sa ili bez dodatnog zagrijavanja) kao i termalna i termomineralna voda. Određuje se i površina po kupaču, a to je u većini slučajeva 4 m2.Kultura i samodisciplina kupača su doprinosni činioci njihovoj bezbijednosti.

• U V O D (2)Kvalitet vode je bitan faktor održavanja i unapređenja zdravlja kupača, a može se reći i nekupača koji se nalaze u neposrednoj blizini bazena.I kvalitet vazduha u objektu može usloviti nastanak pojedinih oboljnja.Iz tih razloga može se sa pravom pristupiti kontroli kritičnih tačaka (HCCP): - u svim objektima za rekreaciju, - na svim nivoima, - u svako vrijeme

• MIKROBILOŠKI HAZARDIPatogeni mikroorganizmi predstavljaju najčešći i najrašireniji zdravstveni rizik vezan za vodu kao sredinu zbog pojava infektivnih polesti izazvanih bakterijama, virusima i parazitskim protozoama.Pošto se voda često javlja kao sredstvo transmisije različitih infektivnih agenasa, mikrobiološke karakteristike predstavljaju značajan parametar kvaliteta svake vode.U najširem smislu, voda je uvijek bila u osnovi pojave raznih infekcija kod čovjeka, bilo preko:

• MIKROBILOŠKI HAZARDI (2)- digestivnog trakta (feko-oralna transmisija ingestijom kontaminirane vode) ili - preko muko-kutane barijere (transmisija kontaktom sa kontaminiranom vodom).Francuski propisi su predvidjeli sigurnost higijene u javnim bazenima još davne 1969 godine, kada su preporučili da se vrše istraživanja na bakterije usta i ždrijela (stafilokoka i streptokoka) i mikobakterija.Mikroorganizmi mogu inficirati čovjeka hidričnim putem: - konzumacijom kontaminirane vode za piće, - vodom za kupanje i rekreaciju, - konzumiranjem namirnica kontaminiranih vodom

• MIKROBILOŠKI HAZARDI (3)Najvća opasnost po zdravlje ljudi predstavlja kontaminacija vode (za piće ili za rekreaciju) humanim ili animalnim ekskretima, odnosno direktna ili indirektna fekalna kontaminacija.Rizik pojave bolesti ili infekcije vodom iz bazena u suštini je najviše povezan sa: - fekalnim zagađenjem od strane kupača ili - sadržanim u samoj vodi izvorišta kojim se bazen napaja.Mnoge epidemije vezane za bazene posljedica su loše ili pak nikakve (nepostojeće) dezinfekcije vode.

• MIKROBILOŠKI HAZARDI (3)Mnogi mikroorganizmi u vodi bazena vode porijklo od samih kupača, odnosno korisnika (sa kože, sekreta iz nosa, grla).Inficirani korisnici bazena mogu direktno da kontaminiraju vodu cijelog bazena, kao i površine objekta i materijala koji time neposredno postaju izvor zaraze za druge osobe koje dolaze u kontakt sa zagađenom sredinom.Za pojave nekih epidemija sa sigurnošću je utvrđeno da vode porijeklo iz bazena, pri čemu se kao najveći krivci smatraju navike ljudi da koriste bazene i onda kada su bolesni, pa često ovi objekti za osvježenje i rekreaciju postaju leglo različitih bolesti i infekcije.

• MIKROBILOŠKI HAZARDI (4)

7

Najčešće se kao uzročnici epidemija izazvanih korištenjem bazena navode virusi, iako se u posljednje vrijeme incideti dešavaju i zbog prisustva bakterija i protozoa.Određene vrste gljiva takođe predstavljaju vrlo ozbiljne agense i uzročnike mnogih površinskih infekcija kože, kose, prstiju kupača.Ukratko, korištenje bazena (bilo otvorenog ili zatvorenog tipa) nosi sa sobom i određeni zdravstveni rizik povezan sa mikrobiološkim kvalitetom vode.

• MIKROBILOŠKI HAZARDI (5)Dva su osnovna razloga mikrobiološke neispranosti vode u bazenima i rizika koji se time javlja, a to su: - neadekvatan tretman vode (prije svega neadekvatna dezinfekcija) i - prisutnost samih korisnika (bilo bolesnih, bilo onih sa deficitarnom ličnom higijenom i nedovoljno edukovanih za ponašanje u takvim vodama)U bazenskim vodama moguća je identifikacija mikroorganizama u osnovi fekalnog i nefekalnog porijekla, kao što su virusi, bakterije, gljive, parazitske protozoe.

• VIRUSI FEKALNOG PORIJEKLAKao najčšći uzročnici pojave virusnih infekcija vezanih za vode bazena navode se adenovirusi, iako se često identifikuju i virusi Hepatitis A, Norwalk virus, Echovirus 30.Izvori ovih infektivnih agenasa su većinom napoznati, dok se za neke pretpostavlja da su vezani za fekalno zagađenje ili sekrete iz očiju i grla, odnosno vezani su za same korisnike bazena.U većini slučajeva kod pojave virusnih infekcija, dokazano je da nivo hlorisanja vode nije bio djelotvoran, ili da sam sistem nije dobro funkcionisao.

• VIRUSI FEKALNOG PORIJEKLA (2)Adenovirusi najčešće će dati kod kupača groznicu, faringitis i konjuktivitis, ponekad glavobolju i anoreksiju.U izvještajima o faringo-konjuktivitisnoj groznici prouzrokovanoj adenovirusom tipa 3 i 4, ispitivanja su pokazala da je u pitanju neadekvatno hlorisanje. U probama vode iz bazena detektovano je manje od 0,5 mg/l ukupnog i 0 mg/l slobodnog hlora.Mnoge infekcije vezane su i za virus Hepatitis A kao feko-oralnog porijekla kao i Enterovirus.

• VIRUSI FEKALNOG PORIJEKLA (3)Kontrola virusa u bazenima za kupanje uobičajeno se sprovodi ispravnom aplikacijom hlora ili drugih dezifektanata održavanjem koncentracije rezidualnog hlora od 0,4 mg/l.Uprkos tome što je ovaj nivo hlora efektivan, veće koncentracije organskih materija, koje dospijevaju u vodu bazena sa kože velikog broja kupača, mogu povećati potrebu za hlorom.Edukacija roditelja male djece kao i ostalih rekreativaca, je takođe od značaja, s obzirom da dobro higijensko okruženje bazena za plivanje znači prevenciju u zaštiti i redukciju pojave akcidentalnih situacija vazanih za fekalno zagađenje.

• BAKTERIJE FEKALNOG PORIJEKLAEpidemije diareje među kupačima su nerijetka pojava, pri čemu su upravo sami oboljeli kupači izvori zaraze.Prema procjeni epidemiologa, samo jedan oboljeli korisnik bazena može da kontaminira cijeli bazen i to na duži periodIz tih razloga ljudi ne bi smjeli da koriste bazene bar dvije nedelje pošto budu izliječeni od diareje.Neki autori ukazuju na pojavu šigeloze povezane sa kupanjem u vještačkim jezerima pri čemu je izolovano 33 soja Shigella.

8

• BAKTERIJE FEKALNOG PORIJEKLA (2)Uzorci vode iz zone plivanja sadržavali su vrlo visok broj koliformnih bakterija, pri čemu nije evidentirano zagađenje kanalizacionim otpadom, što je ukazivalo direktno na kupače kao izvore kontaminacije.Shigella spp. (diarealni sindrom) i E.coli 0157 (hemoragični koliti i hemolitički uremični sindrom) se vrlo često nalaze u bazenskim vodama koje nisu adekvatno dezinfikovane, a moguća je i njihova detekcija u jezerima.Veliki je broj primjera i sa E. Coli kao uzročnikom pojave bolesti npr. na pojavu hemorgičnog kolitisa i hemolitičkog uremičnog sindroma, kod djece koja su koristila vodu malog jezera nacionalnog parka (SAD).

• BAKTERIJE FEKALNOG PORIJEKLA (3)Vrste bakterija Shigella i E.cili 0157 uspješno se kontrolišu hlorisanjem i drugim dezificijensima pod idealnim uslovima.Jedna od primarnih intervencija za smanjenje rizika je redukcija akcidentnih fekalnih zagađenja, pri čemu je na prvom mjestu edukacija korisika bazena.U svakom slučaju, na bilo koji način da se javi fekalno zagađenje, jasno je da ovi organizmi ne mogu biti trenutno eleminisani, i da je potrebno vrijeme za siguran dezinfikcioni efekat.Zaštita zdravlja pod ovim okolnostima uključuje zabranu korištenja bazena i edukaciju korisnika.

• PROTOZOE FEKALNOG PORIJEKLARizik od bolesti u bazenima za plivanje povezan sa patogenim protozoama najčešće uključuje dva parazita: - Giardia i Cryptosporidium Ova dva organizma su slična u mnogim pogledima. Posjeduju ciste ili oociste koje su: -visokorezistentne na prirodne stresove i na dezinficijense, - imaju nisku infektivnu dozu i - prisutne su u velikoj gustini u individuama koje su oboljele od gardizitisa i kriptospridiazisa

• PROTOZOE FEKALNOG PORIJEKLA (2)Patogene protozoe kao što je Giadia nalaze se u intrastinalnom traktu ljudi i nekih životinja u trofozoičnom stadijumu.Kada se ovi organizmi izbace u prirodnu sredinu, kao što je npr. voda, prelaze u stadijum ciste (4-12 mm) koji je veoma rezistentan na prirodne stresove i dezifikciona sredstva.Ciste koje bivaju ingestirane od strane ljudi tek nakon inkubacionog perioda od otprilike 7-12 dana, izazivaju gastoenteritis koji se karakteriše mukom, povraćanjem diarejom sa abdominalnim bolovima.

• PROTOZOE FEKALNOG PORIJEKLA (3)Za razliku od cista Giardia, Cryptosporidium ima oociste koje su manjih dimenzija (4-6 mm) i koje su mnogo rezistentnija na hlor.Ukoliko oociste bivaju ingestirane treba da prođe 7-dnevni inkubacioni priod prije nego što se pojave simptomi bolesti.Pojave gardiazisa i kriptosporidiazisa među korisnicima bazena najčešće su povezane sa kontaminacijom otpadnim materijama ili akcidentnim fekalnim zagađenjem.

• PROTOZOE FEKALNOG PORIJEKLA (4)Mjere dezinfekcije moraju biti rigorozne kada su u pitanju paraziti.Obzirom da su ciste Giardia i oociste Cryptosporidium slabo osjetljive na uobičajena dezinfikciona sredstva (pri čemu je u oba slučaja ozon efikasnije sredstvo, mjere dezinfekcije moraju biti rigorozne kad su u pitanju ovi patogeni.

9

Rezistentni su na hlor, a ako se on mora koristiti, tada se za Girdia koristiti koncentracija aktivnog hlora od 5 mg/l za 30 minuta (pH 7 na 5oC), a za Cryptosporidium čak 30 mg/l za 240 minuta pri (pH 7 na 25oC), pri čemu se izvrši redukcija za 99% u oba slučaja.

• PROTOZOE FEKALNOG PORIJEKLA (5)Sa druge strane, ozon iako efikasniji, nije dezinficijens sa rezidualnim djelovanjem, o čemu se mora voditi računa radi obezbjeđenja sigurnog postupka.Ako se koristi metoda ozoniranja za ciste Giardia je dovoljno 0,6 mg/l ozona, a za oociste Cryptosporidium 5 mg/l ozona (1 minut pri pH 7 na 25oC) Drugi postupak eliminacije cista i oocista je korištenje filtracije. Oociste se efikasno uklanjaju filtracijom ukoliko je porozitet filtera manji od 4 mm, a ciste koje su nešto većih dimenzija mogu ukloniti filtri manjeg poroziteta od 7 mm.Ovdje treba biti oprezan jer su ciste otkrivene u frakcijama koje su prošle kroz uobičajeni tretman.

• BAKTERIJE NEFEKALNOG PORIJEKLAInfekcije i bolesti povezane sa bakterijama koje nisu fekalnog porijekla (neenterogene bakterije), takođe, su česta pojava u bazenskim vodama, u vodama banjskih lječilišta i sličnim rekreacionim vodama.Legionella spp. - je bakterija koji je prirodni stanovnik slatkih voda.Izvor inkubacije može biti voda, sistem ventilacije, a moguće i sami kupači. Inhalacija kontaminiranog aerosola pojavljuje se kao moguć put ekspozicije.Evidentna je mogućnost da amabe iz aerosola koje su kontaminirane legonelom mogu koncentrisati inokulom i biti čak signifikantniji izvor infekcije od inhalacije aerosola.

• BAKTERIJE NEFEKALNOG PORIJEKLA (2)Najčešće pojave legineloze (Legionarska bolest) su povezane sa banjama, obzirom da su banjske vode, udružene sa pratećom opremom banja, idealna sredina za Legionellu spp.Međutim, veoma je teško kontrolisati rast legionela u banjama, jer bi slobodan rezidualni hlor morao konstantno biti najmanje 1,0 mg/l, a filtri bi morali često da se peru, dok se naročita pažnja poklanja ventilisanju prostora.Ne postoje podaci o epidemijama legonelizma u bazenima za plivanje i ambijentnim rekreacionim vodama.

• BAKTERIJE NEFEKALNOG PORIJEKLA (3)Pseudomonas aeruginosa, metabolizira različite organske komponente i rezistentan je na širok krug antibiotika i dezinfecijenasa.Iako je predominantni izvor pseudomonasa inficirani čovjek, pošto su ove bakterije ubikvitarne i prirodno okruženje može biti izvor kontaminacije.U vodama kupači mogu biti izvor nutrijenata dovoljnih da podrže rast psedomonasa, a i prenose ih u vodu na svojim stapalima i šakama.

• BAKTERIJE NEFEKALNOG PORIJEKLA (4)Česte poljedice uticaja ovih bakterija na zdravlje kupača su različite infekcije urinarnog i respiratornog trakta, upale spoljašnjeg uha i oka, piogene infekcije.Kao primarni zdravstveni efekat povećanog prisustva psedomonasa u bazenima ističe se upala spoljašnjeg uha ili tzv. plivačko uho.Ključni elementi u kontroli psedomonasa u banjama i bazenima za plivanje su čest monitoring, podešavanje pH i kontrola nivoa dezinfekcije

• BAKTERIJE NEFEKALNOG PORIJEKLA (5)Mycobacterium spp. je bakterija koja se karakteriše visokim sadržajem lipida u ćelijskom zidu, što je u odnosu na druge bakterije čini mnogo rezistentnijom na dezinfekciona sredstva.

10

Mycobacterium je atipična mikobakterija, ubikvitarna, sa posljedičnom pojavom granuloma i respiratornih smatnji u oboljelih i mogućom pneumonijom.Staphylococcus spp. – za humanu populaciju klinički su važne tri vrste: S. aureus, S. epidermidis i S. saprophiticus. S. Aureus je od najvećeg značaja u bazenskim vodama. Njeno prisustvo se objašnjava porijeklom od samih kupača (sa njihove kože, sekreta nosa i grla).

• BAKTERIJE NEFEKALNOG PORIJEKLA (6) Ljudi su jedini poznati rezervoari S. Aureusa. Sojevi koagulaza pozitivnih stafilokoka, normalne humane flore nađeni su i u hlorisanim bazenima za kupanje i u morskim vodama.Iako ja S. Aureus rezistentna na mnoge prirodne stresove i sposobna da preživi duži period u vodi, nije uobičajeni stanovnik voda.Prisustvo S. Aureusa u vodi bazena povezano je sa mnogim infekcijama urinarnog trakta, očiju, upale spoljašnjeg uha.Koncentracija rezidualnog hlora u bazenskim vodama mora biti veća od 1 mg/l da bi bila adekvatna inaktivacija potencijalno patogenog S.aureusa.

• BAKTERIJE NEFEKALNOG PORIJEKLA (7) Leptospira spp – pripada pokretnim fleksibilnim spirohetama.Kontaminacija vode Leptospirama moguća je putem urina domaćih i divljih životinja. Ne preživljavaju u slanim vodama.Uzrokuju glavobolje, bolove kako abdominalne tako i mišićne, muku i konjuktivitis, aseptični meningitis i hemoragični konjuktivitis i sl. Mogući su i prolongirani mentalni simptomi.Prevencija je prije svega u dobroj i pravilnoj hlorinaciji vode. Značajna je i informisanost korisnika voda za rekreaciju o opasnostima i hazardu koji sobom nosi prisustvo životinja u istim vodama.

• BAKTERIJE NEFEKALNOG PORIJEKLA (8) Česta je kontaminacija bazenske vode i vode u bazenima banja sa fungima nefekalnog porijekla (Epidermophyton flokosum i Trichophyton), a uzročnik su gljivičnih infekcija kose, noktiju ili kože.Infekcija kože stopala (uobičajeno između prstiju) opisana je kao tinea pedis ili češćše “atletsko stopalo”.Simptomi uključuju maceraciju, pucanja i ljuštenje kože sa intenzivnim svrabom i neprijatnim mirisima.Prevencija ovim pojavama je edukacija kupača u korištenju “sanitarnog bazenčića” – “dezobarijera” prije ulaska u bazen. Nije preporučljivo da osobe sa ovakvim promjenama koriste bazen jer je jedini izvor dermatofita u bazenima i banjama inficirani kupač, odnosno korisnik.

11

• HEMIJSKI HAZARDI Od hemijskih hazarda u bazenskim vodama, ističu se: - ostaci dezinfikcionih sredstava i produkti hemijskih reakcija između njih i organskih i neorganskih materija iz vode (trihalometani-THM, hloroform i bromoform najčešće), koji su toksični , - kao i one materije porijeklom od samih kupača (ostaci sapuna, kozmetike, ulja za sunčenja i sl.)Uglavnom se radi o dermalnim kontaktima, direktnom ingestijom ili inhalacijom aerosola ili volatilnih hemijaskih materija.Kontaminaciju vazduha u zatvorenim bazenskim objektima još povećava fizička aktivnost osoba oko bazena.

• HEMIJSKI HAZARDI (2) Visoko razređenje polutanata, higijena kupača prije ulaska u bazen, dobra ventilisanost i primjena alternativnih dezinficijenasa su doprinosni postupci minimiziranju rizika ekspozicije organizma hloroformu.Kada je u primjeni ozon, rizici od stvorenih nusprodukata dezinfekcija su minimalni. Smanjenju hemijskih hazarda značajno će doprinijeti kombinacija primjene sporih filtara sa koagulacijom.Razređenje vode i obogaćivanjem novom vodom kao i izmjena vode je imperativ eleminisanja hemijskih hazarda.

12

• HEMIJSKI HAZARDI (3) Mogući je nastanak nusprodukata dezinfekcije u bazenskim vodama kao posljedica reakcije između dezinficijensa i supstanci iz vode koje mogu biti: - neorganskog porijekla (jon bromida - u bazenima sa slanom vodom) i - organskog porijekla (aminokiseline i proteini)Imput u reakciji prekusora i kemijskih konstituenata je zavisan od broja kupača, količine urina, rezidua ulja, primijenjenih kozmetičkih sredstava, sapuna itd. Moguća je pojava THM u vazduhu iznad površine bazenske vode i obično se mjeri na različitim visinama od površine vode.

• HEMIJSKI HAZARDI (4) Doprinosni činioci nastanka THM u vodi :Azotni sasojci u znoju i urinu koji se mogu naći u bazenskim vodama (urea, amonijak, aminokiseline, kreatinin i ostali sastoci u znoju i urinu).

13

Amonijak veoma brzo reaguje sa hipohlornom kiselinom stvarajući monohloramin, dihloramin i trihloramin, gdje azotni sastojci organskih materija (aminokuiseline) reaguju sa hipohoritima u formu organskih hloramina.Organske azotne materije iz urina i znoja su mogući prekusori za hlorisane nusprodukte, kao što su trihalometani.

• HEMIJSKI HAZARDI (5) Postoje uglavnom tri načina ekspozicije organizma: - inhalacija volatilnim ili aerosolnim materijama - dermalni kontakt - direktna ingestija vode

1. Smatra se da je ingestija od 50 ml vode uobičajena kod “normalnog plivanja”. Za proračun se uzima vrijednost od 225 ml/1h plivanja.

2. Inhalacija plivača je najčešća neposredno iznad površine vode , a zavisiće od samog fizičkog napora i fiziologije.

I neplivači su takođe izloženi uticaju hemikalija naročito u zatvorenim bazenima.

• MONITORING KVALITETA BAZENSKIH VODA Monitoring kvaliteta bazenskih voda (zatvorenog ili otvorenog tipa) podrzumijeva stalno praćenje higijenske ispravnosti vode vršenjem fizičkih, fizičko-hemijskih i mikrobioloških analiza vode.Obziriom da u ovoj oblasti (za vode specifične namjene) ne postoje nacionalni propisi, laboratorijska ispitivanja i ocjena kvaliteta vrše se na osnovu postojećih propisa i zakonskih odredbi.Uglavnom se za bazenske vode koriste propisi za vodu za piće.Međutim, kada je u pitanju kvalitet voda koje se koriste u bazenima za kupanje, osjeća se potreba za posebnim propisima o higijenskoj ispravnosti.

• MONITORING KVALITETA BAZENSKIH VODA (2) U zavisnosti od veličine bazena, namjene i intenziteta korištenja vrše se mikrobiološke, fizičke i fizičko-hemijske analize, s svakodnevno, više puta u toku dana prate se pored: - rezidualnog hlora, pH, ORP i mutnoća (NTU 0,5)Ako je rezidualni hlor:

14

-veći od 5 mg/l predstavljaće određenu opasnost za kupače, optimalno je 1 mg/l.Maksimum za pojedinačni uzorak u javnim objektima 2 mg/l a za polujavne i do 3mg/l, a hidroterapeutski bazeni mogu imati i veće koncentracije.Ukoliko je rezidualni hlor manji od 0,5 mg/l u dodatnoj upotrebi je primjena ozonizacije.

15